2.

TEORIJSKI OKVIR ZA PROUČAVANJE UČINAKA

FISKALNE KONSOLIDACIJE
6. DOKTRINE U VEZI SA RAZVOJEM FISKALNE POLITIKE
6.1 OSNOVNE KARAKTERISTIKE KEYNESOVE DOKTRINE
. 2. ТЕОРЕТСКА РАМКА ЗА ИСПИТУВАЊЕ НА ЕФЕКТИТЕ
ФИСКАЛНА КОНСОЛИДАЦИЈА
6. ДОКТРИНА ПОВРЗАНА СО РАЗВИВАЊЕ НА ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА
6.1 ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КЕЙНЕС ДОКТРИНА
Кејнз во центарот на своето размислување ги става на мерките на економската
политика, настојуваќи да најде средства за да може да ги извлече капитализмот од криза.
Основитее на размислувања Кејнз се во трите основни агрегати димензии: понуда, целосно
вработување и ефективна побарувачка, а главниот фактор на општествена репродукција е
вкупната побарувачка.
Во капитализмот е евидентен расчекор помеѓу глобалната ефективна побарувачка и
вкупно остварениот готовински приходи, а на прво место помеѓу финансиската и реалната
акумулација. Вкупната побарувачка е претставена со две компоненти: трошење и инвестиции.
Колкава ќе биде потрошуачката ќе зависи од реалниот национален доход и веројатноста за
потроувачка. Секогаш кога се зголемува реалниот доход, постои зголемување на
потрошувачката, но помалку од зголемувањето на приходите (гранична склоност кон
штедење), затоа што одредена сума оди на штедење1.
Заштедата е разликата помеѓу приходот и ефективното трошење. Суштинска состојба
на рамнотежа во процесот на репродукција е дека вкупниот износ на заштеди се троши на
инвестиции. (формулата на Кејнз: заштеди = инвестиции)
Во реалноста, сепак, тоа нема да доведе до автоматско користење на заштеди за
инвестиции, бидејќи инвестициската активност е условено од големината на стапката на
профит (маргинална ефикасноста на капиталот) и каматна стапка која е во прв план2.
Кејнз на прво место ее поддржувач на мешањето во приватно-економски односи и
регулирање на тие односи. Бидејќи капитализмот е придружена со хроничен недостаток на
феноменот на глобалната побарувачка, Кејнз посвете на активно вклучување на државата во
создавање на дополнителни инвестиции и побарувачката на потрошувачите.
Во областа на даночната политика Кејнз се јавува како поддржувач на прогресивното
оданочување, кое треба да се оди на опфаќањее на деловите од приходите кои се наменети

1
Samuelson, P.A., Nordhouse, G: Ekonomija, Mate, Zagreb, 1992., str. 622.
2
Samuelson, P.A., Nordhouse, G: Ekonomija, Mate, Zagreb, 1992., str. 622.
заштеди, со што ќе се спречи пад на склоноста да за заштеди. Кејнз тврди дека тоа е
неопходно да се оди на политиката на зајакнување на ефективна монетарната побарувачка
преку фискални акции и над нивото на реалниот доход.
Во периоди на депресија, државата интервенира преку експанзивната фискалната
политика која делува во насока на заживување на економијата. Овие мерки се вршат или со
намалување на даноците на населението, секое зголемување на трошоците, при што
зголемувањето на расходите има посилни ефекти. За разлика од експанзивната фискалната
политика, контрацикличната фискалната политика ќе се оди на намалување на трошоците и
зголемување на даноците, што ќе резултира со намалување на производството, вработеноста,
потрошувачката и инвестициите.
Современата финансиска теорија ја разви т.н. автоматски или вградени стабилизатори.
Тие претставуваат такви јавни расходи и приходи кои автоматски, без конкретни одлуки на
државните органи, имаат контрацикличен ефект.
6.2 POSTKEYNESIJANSKA SHVAĆANJA O FISKALNOJ POLITICI
ж
6.2 ПОСТЕКИНЕЈСКАТА ДИСКУСИЈА НА ФИСКАЛНИТЕ ПОЛИТИКИ

Според познатите американски економист проф. Пол Семјуелсон фискалната

политика се користи за означување на користење на даночната политика и јавните расходи
во процес кој е наменет за: спречување на падот на економскиот циклус, одржување на
таквата состојба во економскиот живот, која се карактеризира со висока стапка на
вработување без значителна инфлација и дефлација. Musgrave укажува на три основни
функции на фискалниот систем3:

1. Алтивна функцијата - финансирање на понудата на јавни добра и услуги

2. Стабилизациска - делувајќи на ниво на агрегатна побарувачка
3. Редистрибутивна - прераспределба на приходот меѓу населението со различни приходи.

Терминот функционални финансии според толкувањето на Lerner служи за

користење на јавниот долг за анти-рецесивни цели , за во подоцнежната фаза на неговото
создавање функционалните финансии да добијат многу пошироко значење. Според овој

3
Sever, Ivo: Fiskalna politika, 2008., str.91.
концепт, основната функција на одредени инструменти за јавни финансии - даноците,
јавните расходи, буџети итн. не се состојат само од финансирање на јавниот сектор. Овие
инструменти добиваат пошироко значење и се користат како средство за компензирање на
варијациите во економската активност, првенствено во однос на хроничната недоволна
моќ на глобалната побарувачка.
За разлика од ситуацијата, што е карактеристика на 1960-те, кога економската
нестабилност главно била иницирана од внатрешни фактори, нарушувањата во 70-тите и
почетокот на 80-тите години биле под влијание на внатрешната ситуација и развојот на
меѓународно ниво (колапс на системот на Бретон Вудс по напуштањето на фиксниот
паритет на девизните курсеви, укинување на САД доларите во конвертибилност на злато,
скоко на цената на нафтата итн.). Овие нарушувања доаѓаат во прв план, првенствено
преку рецесија во економијата, огромен раст на невработеноста, како и преку изразена
инфлација. Дополнително, постои евидентно заживување на протекционизам и присуство
на ризик од можен распад на меѓународното плаќање и системот на финансирање.
Неспорно е дека рестриктивната карактер на монетарната политика во
најразвиените земји на Западна Европа која се водела во тој период довело до намалување
на инфлацијата на ниво на почетокот на 70-тите години, но тоа било проследено со
намалување на стапката на раст, зголемување на невработеноста, и на финансиската криза
во некои сектори. Продолжувањето на чисто монетарни концепт не може да доведе до
решение за основните тешкотии со кои се соочувале економиите на овие земји.
Современата макроекономска политики треба да претставува комбинација на мерки од
неколку сегменти на економската политика -. Монетарната, фискалната, политика,
билансот на плаќања, приход, цена и така натаму Во однос на фискалната политика важно
за економската ситуација во 70-тите години, особено во 80-те иницирани во областа на
фискалната политика - политика на ограничување на агрегатната побарувачка, како и
економски и политички мерки кои се главно фокусирани на намалување на буџетскиот
дефицит. Критиките на фискалната политика доаѓаат во прв план во следните два сектора:
- Во однос на недоволната ефикасност во намалувањето на фискалните дефицити,
кои беа особено изразени по во 73/74,
- Несоодветна ефикасност во намалувањето на расходите во јавниот сектор, кои
настанале во пораните поволни услови поврзани со т.н. " политика на благосостојба.
6.3 KRITIKE KEYNESOVE DOKTRINE

6.3 КЕТИНСКИ ДОКТРИНСКИ КРИТИКИ

Пристапот на Кејнз за државен интервенционизам бил мотивиран од основните
принципи на антициклична економската политика со значајна улога на монетарните и
кредитните политики, особено фискалната политика. Исто така, постои разлика во карактерот
на државната интервенција. Додека интервенцијата од типот Keјнз била првенствено ad hoc во
современи услови, таа беше директно поврзана со имплементацијата на одредени структурни
промени. Економската теорија на Кејнз е де факто теорија на депресија. Проблематиката, на
фукционирање на пазарниот и ценовниот механизам, па и на инфлацијата може да се
третираат периферно и не преставува главна преокупација на Кејнз. Сè се гледа во контекст на
кризата и депресијата.
Во 80-тите, т.н. доаѓа до појава на " новата класична економија или монетаризам на
рационални очекувања. Сепак, ни концептот на монетаризмот не бил оценет како прифатлив
првенствено на ставот дека на рестриктивна монетарна политика е единствен предуслов за
успешно спроведување на анти-инфлаторен политика.
Втората половина на 70-тите години води кон пробивање на новата теоретски насока
на понудата од страна на економијата. Се констатирало дека главните причини за економски
нарушувања се на страната на производството, а не во областа на побарувачката, а со што се
отфрлил ставот на Кејнз дека побарувачката претставува основен двигател за контрола на
економскиот развој. Треба да се напомене дека фискалната политика е еден од главните
инструменти во рамките на страната на понудата економија, како доктринска насока, бидејќи
тоа почнува од гледиштето дека политиката на намалување на фискалниот товар треба да
дејствуваат во насока на зголемување на приватните иницијативи. Против инфлацијата
економијата, се бори со мерките на финансиската политика и проширувањето на постојните
капацитети. Економските протагонисти инсистират на обликување на улогата на државата во
толерантни граници. Посебно значење добива приватна иницијатива на претприемачите и
оние што во услови на стагфлација треба да претставува главна движечка сила за излез од
кризата.
Спротивно на концептот на Кејнз, кој во основа е макро, концептот на страната на
понудата економија е од микроекономски карактер.
Предноста на овој концепт е нагласена, бидејќи во пракса може да се комбинира со
други концепти. Ова првенствено се однесува на пристапот на монетарната, а во однос на
релевантното искуство на администрацијата на американскиот претседател Реган во
претходниот период. Така, де факто, администрацијата на Реган во изготвувањето на
економската политика има за цел да се комбинираат три школи, и тоа: монетаризмот, на
страната на понудата економија, и во одреден степен на елементите на Кејнз. На доктринарен
план дошле до израз и дополнителните спорови меѓу одделни школо за решавање на
основните проблеми со кои се присутни во економијата -. инфлацијата, економскиот раст,
економското преструктуирање и слично Меѓу другото, се посочува дека истражувањето на
постојните ефекти од примената на несакани економија маса покажува дека примената на
supply side економскиот концепт доведе до прераспределба на националниот доход во корист
на големиот бизнис, а во исто време покажува ограничувачки ефекти врз прераспределба во
корист на домаќинствата со пониски примања. Тоа е важно да се истакне бидејќи негова
доследна примена доведе до укинување на голем број на социјални бенефиции, субвенции и
помош што на Кејнз ги вовел во економскиот живот.
6.4 FISKALNA POLITIKA U 80-IM GODINAMA
U situaciji postojanja više škola ni jedna od doktrina ne predstavlja generalno prihvaćen okvir za
voĎenje ekonomske politike. Sve više dolazi do izražaja stajalište, da je neophodna podrška
monetarnim akcijama i to prije svega mjerama iz sfere fiskalne politike, politike bilance plaćanja,
deviznog tečaja, kao i politike dohodaka i cijena.
Za razliku od situacije iz 70-ih godina kada je u politici smanjivanja inflacije većina industrijski
razvijenih zemalja poklanjala veću pažnju kontroli kamatnih stopa u 80-im godinama poanta se
stavlja na kontrolu monetarnih agregata, odnosno stopa njihovog rasta.
Od posebnog značaja je restriktivna monetarna politika SAD u proteklom periodu, koja je u znatnoj
mjeri doprinijela smanjivanju stope inflacije u SAD u usporedbi sa drugim zemljama, razlici u
kamatnim stopama izmeĎu SAD i drugih zemalja i precijenjenom tečaju dolara. Povećanje kamatnih
stopa se samo u početnom periodu moglo pravdati isključivo restriktivnom monetarnom politikom a
kasnije u ovom pravcu djelovalo je i više drugih faktora. Tako je neosporno, da je kao posljedica
ekspanzivne fiskalne politike SAD povećana potražnja za kreditom, što je uz danu akumulaciju
djelovalo na povećanje kamatnih stopa. Pored ostalog, odreĎeni utjecaj na visinu kamatnih stopa
imala su i očekivanja fiskalnih neravnoteža u narednom periodu, što je bilo uvjetovano povećanjem
deficita.
Mada je povećanje kamatnih stopa promatrano u svjetskim razmjerima fenomen od općeg značaja, za
SAD je karakteristično, da je došlo do više razine realnih kamatnih stopa u usporedbi sa drugim
zemljama. Ovo je, pored ostalog, doprinijelo i aprecijaciji dolara, kao i prilivu kapitala iz inozemstva
radi financiranja kako proračunskog deficita tako isto i deficita tekuće platne bilance.
S obzirom da će većina faktora, koji djeluju na porast kamatnih stopa u prvoj polovini 80-ih godina,
u drugoj polovini decenije izgubiti na intenzitetu, realno je očekivati da će se, u usporedbi sa
sadašnjom razinom kamata, kamatne stope do 1990. g. smanjiti. Ovo se prvenstveno odnosi na
visoke fiskalne deficite i na restriktivnu orijentaciju monetarne politike SAD, V.Britanije i SR
Njemačke, što je u znatnoj mjeri uticalo na rast kamatnih stopa u proteklom periodu. MeĎutim,
kamatne stope će još uvijek biti iznad one razine iz 60-ih i 70-ih godina. Očigledno, da bi, pored
ostalog, ovakve tendencije utjecale i stvaranje povoljnije klime u meĎunarodnim ekonomskim
odnosima, na intenziviranje procesa oživljavanja svjetske gospodarstva, kao i na otvaranje tržišta
razvijenih zemalja izvozu iz zemalja u razvoju. Fiskalna politika imala je restriktivnu orijentaciju. Do
izražaja su dolazile kritike fiskalne politike i to:
- Neefikasnost u reduciranju fiskalnih deficita

Fiskalni deficiti su u suvremenim financijama naročito došli do izražaja u periodu od 1973 - 1974. g.
nadalje i njihova prisutnost predstavlja jednu od bitnih karakteristika fiskalne politike i industrijski
razvijenih zemalja u 80-tim.
Svakako da su u proteklom periodu fiskalni deficiti predstavljali značajan generator inflacije i to
naročito ukoliko se njihovom financiranju prilazilo kroz dodatnu emisiju novca. Potreba da se priĎe
njihovom financiranju je dovodila u pojedinim zemljama do Crowding-outa. Pod terminom
Crowding-out efekat se podrazumijeva efekt istiskivanja privatnih investicija iz financijskih tokova,
što je prvenstveno uvjetovano ekspanzijom javnog sektora. Crownding-out efekat posebno
promatrano na dugi i srednji rok dovodi do smanjenja mogućnosti financiranja investicija od strane
gospodarstva i stanovništva putem smanjivanja kvantiteta sredstava, koja su usmjerena na
investiranje. Izuzev ovog dolazi i do povećanja tržišne kamatne stope, što ograničava potražnju za
financijskim sredstvima.
- Nedovoljna efikasnost u reduciranju rashoda društvenog standarda i socijalnog osiguranja

Porast ovih rashoda naročito je došao do izražaja u periodu tzv. politike blagostanja. U periodu 60-ih
godina kao rezultat opće ekonomske ekspanzije došlo je i do znatnijeg ekspandiranja javnog sektora
u većini industrijski razvijenih zemalja. Ova ekspanzija se potpuno uklapala u opća ekonomska
kretanja i stoga se nije ni postavljalo pitanje dimenzioniranja javnog sektora.
Za razliku od ove situacije tijekom 70-ih i 80-im godina dolazi do promjena u općoj ekonomskoj
situaciji promatrano u svjetskim razmjerima. Usporedo sa ovim na aktualnosti dobivaju rasprave
vezane za problem dimenzioniranja javnog sektora i naglašava se potreba svoĎenja rashoda javnog
sektora u realne granice. Ipak nije došlo do odgovarajućeg smanjivanja javnih rashoda i kao rezultat
ovoga dolazi do povećanja udjela rashoda u društvenom bruto proizvodu u svim zemljama OECD-a.
Značajno je istaknuti da je ovo povećanje bilo praćeno značajnijim izmjenama strukture javnih
rashoda u kojoj sve više do izražaja dolaze transferni rashodi u vidu subvencija, socijalnih davanja,
pomoći nezaposlenim, kao i plaćanja kamata na javni dug. Transferni rashodi su predstavljali u svim
zemljama OECD-a izuzetno značajnu kategoriju rashoda i generalno promatrano na njih je u ovim
zemljama otpadalo oko polovine od ukupnih rashoda. Vanjski dugovi zemalja u razvoju se naročito u
posljednje vrijeme nalaze u konstantnom porastu. Neosporno je da su rashodi, koji se odnose na
servisiranje ovih dugova utjecali značajnije na povećanje ukupne mase javnih rashoda promatrano u
cjelini.

6.4 ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА ВО 80-ГОДИНАТА ГОДИНА

Во ситуација на многу школи ниту една од доктрините не претставува општоприфатена рамка
за економска политика. Сè повеќе и повеќе се истакнува позиција, дека е потребна
монетарната поддршка активности првенствено мерки во сферата на фискалната политика,
платниот биланс, девизниот курс и приходите, политиката и цената.
За разлика од состојбата на 70-тите години кога политиката за намалување на инфлацијата
повеќето развиени земји се платени повеќе внимание на контролата на каматните стапки во
80-тите точка е ставен на контрола на монетарните агрегати, или стапката на раст.
Од особено значење е цврста монетарна политика на САД во последниве години, со што
значително придонесе за намалување на стапката на инфлација во САД во споредба со
другите земји, разликата во каматните стапки меѓу САД и други земји и преценет долар на
девизниот курс. Зголемувањето на каматните стапки може да се оправда само во почетниот
период само со рестриктивна монетарна политика, а подоцна во оваа насока имаше и неколку
други фактори. Тоа е неспорно дека како резултат на експанзивната фискална политика на
САД се зголеми побарувачката за кредит, кој го даде ефектот акумулација на зголемување на
каматните стапки. Меѓу другото, одредено влијание врз каматната стапка што се очекуваше и
фискалната нерамнотежа во следниот период, што се должи на зголемување на дефицитот.
Иако зголемувањето на каматните стапки во живиот свет феномен од општо значење за САД е
типичен, дека има повисоко ниво на реалните каматни стапки во споредба со другите земји.
Ова е, меѓу другото, придонесе за порастот на вредноста на доларот, како и приливот на
странски капитал за финансирање на буџетскиот дефицит, така што како и дефицитот на
тековната билансот на плаќања.
Со оглед на тоа што повеќето од фактори, кои дејствуваат во насока на зголемување на
каматните стапки во првата половина на 80-тите години, во втората половина на оваа деценија
да се изгуби на интензитет, реално е да се очекува дека, во споредба со сегашното ниво на
каматните стапки, каматните стапки до 1990 година. се намали. Ова главно се поврзани со
висок фискален дефицит и рестриктивни ориентација монетарната политика на САД, Велика
Британија и Германија, која има значително влијание врз стапките на раст во претходниот
период. Сепак, каматните стапки се уште ќе бидат над тоа ниво во 60-тите и 70-тите години.
Очигледно, тоа би, меѓу другото, овие тенденции имаат влијание на создавање на поволна
клима во меѓународните економски односи, за интензивирање на процесот на заживување на
светската економија, како и отворање на пазарите на развиените земји извозот од земјите во
развој. Фискалната политика имаше рестриктивна ориентација. Изразите произлегоа од
критиките на фискалната политика:
- Неефикасност во намалувањето на фискалниот дефицит
Фискални дефицити во современите финансии особено евидентна во периодот 1973 - 1974
година Покрај тоа, и нивното присуство е еден од важните карактеристики на фискалната
политика и индустриски земји во 80-тите.
Секако, во изминатиот период фискалните дефицити претставуваа значаен извор на
инфлација, особено ако им се пристапи кон нивно финансирање преку дополнителна парична
маса. Потребата да се приклучат во нивното финансирање доведоа до намалување на испадите
во некои земји. Терминот натуткани надвор ефект е наменета ефектот на истиснување на
приватни инвестиции од финансиските текови, која е условена главно од страна на
проширување на јавниот сектор. Crownding надвор ефект забележано особено на долг и
среден рок, што доведува до намалување на можностите за финансирање на инвестициите од
страна на економијата и населението со намалување на количеството на ресурси кои се
фокусирани на инвестирање. Освен тоа, постои и зголемување на пазарната каматна стапка,
што ја ограничува побарувачката за финансиски средства.
- Недоволна ефикасност во намалувањето на трошоците за социјалните стандарди и
социјалното осигурување

Зголемувањето на овие расходи беше особено изразено во периодот на т.н. социјална

политика. Во 1960-тите, како резултат на општата економска експанзија, имаше значително
проширување на јавниот сектор во повеќето индустријализирани земји. Ова проширување
беше целосно интегрирано во општите економски движења и затоа немаше прашање за
димензионирање на јавниот сектор.
За разлика од оваа ситуација, во 70-тите и 80-тите години, промените се случија во општата
економска ситуација забележана на глобално ниво. Заедно со ова, тие добиваат дебати за
проблемот со димензионирањето на јавниот сектор и ја нагласува потребата да се донесат
трошоците за јавниот сектор на вистинската граница. Сепак, немаше соодветно намалување на
јавните расходи и како резултат на тоа, се забележува зголемување на учеството на бруто
социјалните расходи во сите земји на ОЕЦД.
Очигледно е дека ова зголемување беше придружуван од значајни промени во структурата на
јавните расходи, кои се повеќе доаѓаат до израз како трошоци трансфер субвенции, социјална
помош за невработените, како и плаќање и камата на јавниот долг. Трошоците за трансфери
претставуваат исклучително важна категорија на расходи во сите земји на ОЕЦД и генерално
забележаа дека во овие земји околу половина од вкупните расходи се изгубени. Надворешниот
долг на земјите во развој во последно време постојано расте. Неспорно е дека трошоците
поврзани со сервисирањето на овие долгови значително влијаеле врз вкупната маса на јавни
расходи општо гледано.
Насоки на фискалната политика

Во зависност од тоа дали се стреми кон зголемување на БДП и нивото на вработеност

или намалување на инфлацијата, фискалната политика може да се движи во две насоки:
• експанзивна
• контрактивна

Фискалната политика е лабава (експанзивна) кога државата ја зголемува

потрошувачката или ги намалува давачките со цел да стимулира зголемена агрегатна
потрошувачка. Во ваков случај јавните расходи се повисоки од јавните приходи, односно
државата планира и реализира буџетски дефицит.
Фискалната политика пак се нарекува цврста (контрактивна) кога државата ја намалува
потрошувачката или ги зголемува давачките со цел да ја намали инфлацијата, да врати дел
од јавниот долг или генерално да го стабилизира стопанството. Во вакви услови јавните
приходи се повисоки од јавните расходи, а државата остварува буџетски суфицит.
Многу економисти сметаат дека преку уставот треба да се наметне водење
одговорна фискална политика, зашто постојат опасности дека еден ден националниот долг
нема да може да се сервисира. Според нив, државата треба да троши само она што го
остварува преку фискалните давачки.
Пропонентите за експанзивна фискална политика мислат обратно, односно дека со
тоа ќе ограничи развојот и растот на стопанството. Тие мислат дека државата не треба
сама да си ги врзува рацете и да води флексибилна фискална политика.
Постојат три главни аргументи за потреба од водење на оптимална фискална политика:

• автоматска стабилизација;
• даночно порамнување;
• интеграциска редистрибуција.
 Во екстремни услови буџетскиот суфицит и дефицит може да апсорбира одреден
шок во економијата и со тоа се однесува како автоматски стабилизатор. Во случај на
рецесија, поради намалената активност на населението и зголемување на расходите на
социјалните трансфери, доаѓа до буџетски дефицит. Овие автоматски реакции го туркаат
буџетот во дефицит, но му помагаат на населението да ја преброди кризата. Доколку пак
се инсистира на балансиран буџет, треба да се зголемат даноците и давачките, што
дополнително ќе ја влоши веќе лошата економска состојба. Со неизбежното создавање на
дисторзија меѓу населението, и обесхрабрувањето на економската активност поголемиот
дел од добивката оди во државна каса. Но, со постоењето на буџетскиот дефицит, тој ќе го
апсорбира шокот. И така ќе нема потреба фискалните давачки да се зголемуваат, со што ќе
се обезбеди стабилност на даночниот систем и сето тоа ќе ја минимизира варијабилноста
во даночните стапки. Оваа економска политика се нарекува даночно порамнување и е
возможна единствено во услови на фискална флексибилност.
Пренесувањето на даночниот товар од колено на колено може да претставува еден вид
на стапица, интергенерациската редистрибуција во суштина овозможува финансирање на
економскиот развој во сегашноста и распределување на обврските брз неколку генерации,
кој ќе бидат уживатели во развиениот економски свет.

I. ТЕОРЕТСКИ ДЕЛ
1. СТАПКИ НА НОМИНАЛНА, РЕАЛНА И ЕФЕКТИВНА ЦАРИНСКА ЗАШТИТА

Царинската заштита во својата основа ги инкорпорира номинална царинска заштита, која

може да биде проста и понденирана номинална царинска заштита, како и реалната и
ефективната царинска заштита. При мерење на ефектите од царинските стапки од
тарифата потребно е да се каже дека е тешко е да се измери ефектот на царинските стапки
во својство на бариерите меѓу земјите. Јасно е дека начинот на кој побарувачката на
увозот одговара на промените во царинските стапки ќе зависи од различни фактори. Во
тоа e вклучена реакцијата на производителите и потрошувачите на промената на цените,
уделот на увозот во домашното производство и потрошувачката и заменливоста на увозот
за домашните производи. Реакцијата на нивото на царинската стапка се разликува од земја
до земја, како и од стока до стока. Така, висината на царинската стапка од царинската
тарифа не мора да го одреди нејзиниот рестриктивен ефект. Вообичаено, ваквите споредби
се однесуваат само на производи за кои царинските стапки се главниот заштитник. Ова
вообичаено важи за непроизводствените сектори во развиените земји (други стратегии,
како што се квотите за увоз, се заедничко средство за заштита на земјоделските
производи). Иако царинската стапка за увезените суровини ќе ги заштитат домашните
производители на тие стоки, таквата царинска стапка исто така ќе го зголеми трошокот на
домашните производители кои ги користат тие суровини. Овие услови бараат дистинкција
помеѓу номиналните и ефективните стапки на заштита. Со воведување на царина се
настојува да се изедначи разликата во продуктивноста, а со тоа и цените на домашните и
увозните стоки. На тој начин увозната стока станува поскапа за воведената царина и
истовремено неконкурентна на домашниот пазар, што од друга страна овозможува
продажба на домашните стоки, а со тоа развој и експанзија на домашното производство.
Заштитните ефекти на царините се согледуваат преку нивното влијание врз зголмувањето
на домашното производство. Домашното производство ќе се зголеми поради тоа што
увозната царина ќе влијае на зголемување на цената на увозниот производ со што се
намалуваат можностите за пласман на странските производи, а од друга страна на
домашните произвидутели им се овозможува пласман на производите на домашниот
пазар. Преку изедначување на цените на увозниот и домашниот производ на домашниот
пазар со воведената царина, домашниот производител се заштитува и му се озовможува
пласман за домашниот производ и одржување на нивото на производството. На пример
ако увозната цена на одреден производ изнесува 100 денари а истиот домашен производ
на домашниот пазар се продава за 120 денари, тогаш во услови без царини, увозниот
производ ќе го истисне домашниот производ на домашниот пазар со што домашното
производство ќе изостане. Доколку се воведе 20% ад валорен царина, во тој случај
увозниот производ ќе поскапи за износот на платената царина и на домашниот пазар ќе се
продава по цена од 120 денари, што е еднавко на цената на домашниот производ на
домашниот пазар. Царините не смеат да бидат утврдени на високо ниво, бидејки ќе се
оневозможи увоз на странски стоки, односно ќе се оневозможи создавање односи на
конкуренција на домашниот пазар. Увозните царини не секогаш влијаат на зголемувањето
на домашното производство. Тие можат да имаат негативни ефекти врз домашното
производство и тоа особено во случаите на царинска заштита на увозните инпути во
увозно-зависните гранки како и во случаите на заштита на финални производи. Во
случаите кога царинската заштита е многу висока на долгорочен план се јавуват негативни
ефекти кои се манифестираат преку намалување на продуктивноста и останатите
квалитетни фактори на стопанисување како што се економичноста и рентабилноста. Од
горенаведеното се поставува прашањето за утврдување на оптимално ниво на царинска
заштита, што се добива преку пресметување и економска интерпретација на стапките на
номинална и реална царинска заштита преку соодветна методологија.1
1.1 Стапки на номинална царинска заштита
Во својата општа формулација номиналната царинска стапка е стапката на давачки за
вредноста на увезениот финален производ (како на пример ad valorem тарифата).
Номиналната царинска заштита е важна од аспект за потрошувачот, бидејќи номиналната
царинска стапка влијае на цената на финалната стока која потрошувачите на крајот ја
трошат. Ефективната царинска стапка, од друга страна, е важна за производителите,
бидејќи степенот до кој нивната производна активност е заштитена од странска
конкуренција зависи од ефективната, а не од номиналната стапка на тарифа. Правилното
утврдувањето на царинска стапка која соодветно ќе го заштити домашното производство и
ќе го подобри земјоделско прехранбениот секотор, претставува едно од основните
прашања со кои се соочуваа законодавецот на секоја земја, па и на Република Македонија.
Тоа соодеветно, оптимално ниво би се добило откако ќе се пресметаат стапките на
номинална царинска заштита, реална царинска заштита и ефективна царинска заштита.
Тоа пресметување се врши преку агрегирање на аритметички просеци за одредена група
производи, по глави, оддели или вкупно за царинската тарифа. Секоја земја врз основа на
својот суверенитет, а врз основа на превземените обврски од билатералните и
мултилатералните договори, донесува Закон за царинска тарифа, во кој правен акт ги
пропишува царинските стапки за сите производи (финална потрошувачка и материјали за
понатамошна обработка).
Со оглед на тоа дека секој вид на стока нема подеднакво значење за стопанството на една
национална економија, законодавецот согласно потребите различно ја уредува царинската
стапка, а со тоа посредно го утврдува и нивото за заштита на одреден производ.
Просечната номинална царинска стапка се добива на начин што сумата од царинските
стапки се дели со бројот со наименувание. Пондерираната номинална царинска стапка се
добина на начин што сумата од царинските стапки по наименувание не множи со
вредноста на увозот за даденото наименувание, потоа се дели со сумата од вредност на
увозот по наименувание.2
Понденираната номинална царинска стапка, се пресметува кога секоја поединечна
номинална царинска стапка се множи со поединечната вредност на пондерот за секој вид
на стока во групата, а потоа збирот на добиените производи се дели со вкупната вредност
на пондерот во групата.3 По правило стапките на номинална царинска заштита се
повисоки од стапките на реалната царинска заштита.
1.1.1 Компаративен осврт на пресметување на номинална царинска стапка
Номиналната царинска заштита, како појдовна точка при пресметување нето ефективна
царинска заштита, претставува царина на увоз на готови производи која ја изразува
царинската стапка спрема постоечката царинска тарифа на вредноста на увозот на добра.
Таа влијае на зголемувањето на цените на странските производи на домашниот пазар.
Таквото зголемување на цените на увезените добра доведува до намалена потрошувачка
на домашниот пазар, што овозможува домашните производители да ги зголемат цените на
своите производи и така да бидат конкурентни на пазарот. Таквата царинска заштита
овозможува рентабилност на домашните производи, што дејствува поволно на
целокупниот раст и развој, а на домашните производители им е овозможено да ги
подигнат цените на своите производи на пазарот за износот на царина воведени за увоз и
со тоа да бидат поконкурентни со странките производи. Пресметувањето на номинална
царинска заштита е едноставно и се сведува на читање на вредноста на царинската тарифа.
Царинската стапка се преметува по следната формула:
C=ṕ−pp c-царинска стапка;
ṕ-цената на увезениот производ зголемена за износот на царинска стапка; р- цената на
увезениот производ пред царинење; Mеѓутоа при пресметување номинална царинска
заштита треба да се води сметка на повеќе фактори кои влијаат на пресметување на
вредноста на номинална царинска заштита. Тоа се следните фактори:
1. Постоење нецарински заштитни инструменти
2. Исклучување и полеснување во однос на дефифнирање на царинска тарифа
3. Рефундирани царински стапки
4. Проблемот со агрегација на податоци.

Важноста на нагласувањето на овие фактори се огледа во причината што номинална

царинска заштита е појдовна точка при пресметување на ефентивна царинска заштита.
Според тоа, сите овие фактори индиректно влијаат на износот на нето ефективна
заштита.4
Со оглед на фактот дека оваа методологија на пресметување на номинална царинска
заштита не кореспондира со добиените резултати по формулата солгасно нашата пракса
(Република Македонија), се доаѓа до заклиучот дека се работи за друг пристап и сфаќање
на номиналната царинска заштита. Поради тоа се дадени само компаративно и нема да
претставуваат основа при пресметување на номиналната царинска стапка за земјоделско
прехранбениот сектор во Република Македонија.
1.2 Стапки на реална царинска заштита
За потребите на анализата на царинска заштита неопходно е да се утврдат покрај стапките
на номинална и стапките на реална царинска заштита. Во пракса, стапките на реална
царинска заштита се помали од соодветните просечни прости и пондерирани номинални
царински стапки, кај кои како пондер се зема вкупната вредност на увозот на
производите.5
Нивото на стапките на реална царинска заштита се утврдува врз основа на вредноста на
наплатените царини вкупно и остварениот увоз. Кога ќе се добие резултатот од реална
царинска заштита на некој производ всушност се доаѓа до констатација за нивото на
заштита на некој сектор или производ. Добиените податоци ни покажуваат по која
царинска стапка реално е оцаринет вкупно остварениот увоз. 6 Пресметувањето на реална
царинска заштита е направено по следната формула:
𝑇𝑝𝑖= Т𝑟𝑖𝑛и=л 𝑃𝑖.𝑞1𝑛и=л Tpi- остварена царинска стапка за производ и
Т𝑟𝑖𝑛и=л- вкупно царински приход остварен со наплата на царина производот i
𝑃𝑖.𝑞1𝑛и=л−вкупна вредност на увозот на производот i
Стапките на реална царинска заштита се добиваат на начин што сумата на наплатените
царини по наименувание се множи со 100 а потоа се дели со вредноста на увозот по
наименувание.
1.3 Стапки на ефективна царинска заштита
Ефективната царинска стапка претставува процентуално зголемување на додадената
вредност по единица производ во еден сектор во услови на царини во однос на состојба
без царина но при ист девизен курс. Во економијата, ефективната стапка на заштита
претставува мерка за вкупниот ефект на целата царинска структура врз додадената
вредност по единица производство во секоја индустрија, кога се увезуваат и
репроматеријали за понатамошна обработка и стоки за финална потрошувачка. Оваа
статистика ја користат економистите за да се измери вистинската количина на заштита
што им се дава на одредена индустрија преку увозни давачки, тарифи или други трговски
ограничувања.
Eфективната стапка на заштита се пресметува врз вредноста на новите додадени
производи кои се предмет на понатамошна преработка која се одвива во земјата. Согласно
концептот на ефективна заштита, еден сектор е позаштитен, доколку неговата номинална
царинска стапка е повисока, како и неговата ефективна царинска стапка.7
Ефективната царинска заштита поаѓа од концептот на додадена вредност (value aded),
односно од заштитата на дел од вредноста на стоката додадена во одредена фаза на
производство во одреден сектор. Затоа стапките на ефективна заштита уште се нарекуваат
и стапки на заштита на додадена вредност (rats of protection of valueadded).8
1.4 Дистинкција помеѓу ефективна и номинална царинска стапка
Ефективната царинска стапка се пресметува врз вредноста на новите производи кои се
предмет на понатамошна преработка која се одвива во земјата и ја надминува
номиналната царинска стапка која се пресметува врз вредноста на крајниот производ).
Домашната почетна вредност е еднаква на цената на финалниот производ минус
трошоците за увезениот инпут во производството на дадениот производ. Додека
номиналната царинска стапка е важен за потрошувачите (бидејќи покажува колку цената
на финалниот производ се должи на зголемување на давачки), ефикасна царинска стапка е
важно за производителите.. Номиналната царинска стапка на заштита е процентната
царинска стапка наметната на производот кога влегува во земјата. На пример, ако
царинската стапка од 20 проценти од вредноста се наплаќа на некој продукт од
земјоделско прехранбениот сектор кога влегува во земјата, тогаш номиналната стапка на
заштита е иста 20 проценти. Ефективната царинска стапка на заштита исто така зависи од
учеството на додадената вредност во цената на производот. Ефективните стапки може да
бидат многу високи ако додадената вредност на увезената стока е мал процент или многу
ниска ако додадената вредност е голем процент од вкупната цена. Така, ефективната
заштита во една земја може да биде многу повисока од онаа во друга, иако нејзините
номинални царински стапки се пониски, ако има тенденција да увезуваат производи со
висок степен на изработка со соодветно ниски стапки на додадена вредност на цената на
производот Следните примери ќе ја разјаснат разликата помеѓу номиналната и
ефективната царинска стапка. Еден земјоделско прехранбениот производ чини 100 денари
на меѓународните пазари. Намирниците што се увезуваат за да се направи земјоделско
прехранбениот производ (инпути) се продаваат за 60 денари. Во ситуација на слободна
трговија, фирмата може да наплати помалку од 100 денри за сличнен земјоделско
прехранбен производ (не земајќи ги по предвид транспортни трошоци). Врз увозот на
намирници (кои се прераборуваат за добивање на финалниот прехранбен производ) за 60
денари, производителот може да додаде максимум 40 денари за труд, марка за профит,
наемнини и слично. Оваа разлика од 40 денари помеѓу цената на намирниците од 60
денари и цената на производот се нарекува додадена вредност. Истата состојба може да се
согледа преку царински стапки - на пример, 20 проценти на земјоделско прехранбениот
финален продукт и 10 проценти за намирници. Царинската стапка од 20 проценти за
земјоделско прехранбениот продукт би ја зголемила домашната цена од 20 до 120 денари,
додека царинската стапка од 10 проценти на намирници би ги зголемила материјалните
трошоци на домашниот производител за 6 до 66 денари. Со тоа, заштитата ќе и овозможи
на фирмата да работи со додадена маргина од 54 денари - разликата помеѓу домашната
цена од 120 денари и материјалните трошоци од 66 денари.
Разликата меѓу додадената вредност од 40 денари без тарифна заштита и онаа од 54
денари со неа обезбедува маргина од 14 денари. Ова значи дека ефективната стапка на
заштита на домашната активност-сооднос од 14 до 40 денари би била 35 проценти.
Ефективната стапка на заштита добиена - 35 проценти - е поголема од номиналната стапка
од само 20 проценти. Ова ќе биде случај секогаш кога царинската стапка на финалниот
производ е поголема од царинска стапка на инпутите. Бидејќи земјите вообичаено
налагаат повисоки царински стапки за финалните производи отколку за инпутите,
ефективните стапки на заштита се обично повисоки од номиналните стапки - често многу
повисоки9. Да претпоставиме дека увезениот компир од 80 денари оди во производство на
домашна храна чипс. Ние, исто така, претпоставуваме дека цената на чипсот под слободна
трговија изнесува 100 денари, но државата наметнува увозна царина од 10 проценти при
увозот на секој производ (чипс). Трошоците за чипс за домашните потрошувачи тогаш ќе
бидат 110 денари. Од тоа, 80 денари претставува увезен компир, 20 денари домашни ново
додадена вредност, но 10 денари се собрани од секое увезен (чипс) и ја претставува
номиналната царинска стапка од 10 проценти (на пр., 10 / $ 100 = 10 проценти), но
ефективна царинска стапка изнесува 50 проценти (10/20 $ = 50 проценти).
Додека потрошувачите се заинтересирани само во фактот дека царинските давачки од 10
денари ја зголемуваат цената на прозиводот што ја купаат за 10 денари или 10 проценти,
производителите, овие 10 денари ги третираат како да се претставуваат 50 проценти удел,
што ги произведуваат како домашни производ. За нив, царинската давачка од 10 денари е
еднаква на 50 проценти од вредноста на домашната обработка. Ова претставува многу
поголема заштита (пет пати поголема) од номиналната царинска стапка која обезбедува
очигледна заштита од 10 проценти. Токму оваа стапка на ефективна царинска заштита е
важна за производителите, бидејќи го стимулира домашното производство на храна во
конкуренција со увозниците. Секогаш кога увезените инпути се увезуваат или увезуваат
по пониска стапка од царината на финалниот производ произведен со увезениот инпут,
ефективната стапка на заштита ќе биде поголема од номиналната царинска стапка. Точни
и прецизни пресметки на ефентивна царинска заштита неможат да се дадат, па поради тоа
не се предмет на пресметување во овој труд.10