PJESA II - LËKUNDJET DHE VALËT

IX – Lëkundjet

Një dukuri që përsëritet në intervale kohe të barabarta quhet dukuri periodike . Ju njihni dukuri
të tilla si p.sh : lëvizja lëkundëse e një trupi të lidhur me sustën , lëvizja e një lavjerrësi , vibrimet e
telave të instrumentave muzikorë , lëkundja e molekulave të trupit të ngurtë rreth pozicionit të
ekuilibrit etj. Në këtë kapitull ne do të shqyrtojmë sistemet mekanike që kryejnë lëvizje periodike .
Kemi trajtuar mjaft situata ku forca rezultante që vepron mbi një trup është konstante .Në këto
situata nxitimi i trupit është gjithashtu konstant dhe lëvizjen e trupit e përshkruajmë duke përdorur
ekuacionet e njohura të kinematikës . Nëse një forcë ndryshon me kohën , nxitimi gjithashtu
ndryshon me kohën dhe nuk mund të përdorim këto ekuacione.Këtu do të paraqesim kinematikën
dhe dinamikën e lëvizjes nën veprimin e një force që është proporcionale me zhvendosjen nga
pozicioni i ekuilibrit.
Lëkundje quajmë lëvizjen rreth një pozicioni ekuilibri të qendrueshëm dhe që përsëritet në
intervale kohe të barabarta .Të gjitha vlerat e madhësive fizike që karakterizojnë këtë lëvizje
ndryshojnë gjatë procesit të lëkundjes duke u përsëritur në intervale kohe të njëjta .

9.1 Lëkundje të thjeshta harmonike

Kur forca që vepron mbi një pikë materiale është gjithmonë e drejtuar nga pozicioni i ekuilibrit
dhe është proporcionale me zhvendosjen e pikës nga pozicioni i ekuilibrit atëherë pika materiale
kryen lëkundje të thjeshta harmonike . E tillë është lëvizja e një trupi me masë m të lidhur me një
sustë me koeficient elasticiteti k në një sipërfaqe të lëmuar (mungon fërkimi ). Kur susta është e
pangjeshur trupi qëndron në prehje në pozicionin e ekuilibrit x=0 .Nëse trupi cohet në pozicionin
x duke e zgjatur sustën dhe lëshohet mbi të do të veprojë forca e elasticitetit të sustës e
përcaktuar nga ligji i Hukut :
9.1
Kjo forcë quhet forcë kthyese sepse synon rikthimin e trupit në pozicionin e ekuilibrit:
gjithmonë është në përpjestim të drejtë me zhvendosjen nga pozicioni i
ekuilibrit dhe e drejtuar nga pozicioni i ekuilibrit . Nuk është e vështirë
të tregohet se lëvizja e trupi të lidhur me sustën është lëvizje lëkundëse
:vlerat e zhvendosjes , shpejtësisë , nxitimit dhe forcës ndryshojnë në
mënyrë periodike .
Lëkundjet e një trupi nën veprimin e një force kthyese quhen lëkundje
të thjeshta harmonike .
Një sistem që kryen lëkundje të thjeshta harmonike shpesh quhet
oshilator harmonik .

fig 9.1

Ekuacioni i lëkundjeve të thjeshta harmonike

85
Le të mendojmë se një pikë materiale lëviz nën veprimin e një force të tipit elastik .
Duke zbatuar ligjin e dytë të Njutonit do të nxjerrim ekuacionin e lëvizjes së kësaj pike materiale
sipas drejtimit x . Dimë se :

duke zëvëndësuar dhe marrim :

9.2

Shënojmë raportin me simbolin : dhe ekuacioni 9.2 shkruhet në formën :

9.3

Ekuacioni 9.3 quhet ekuacioni diferencial i lëkundjeve të thjeshta harmonike .Zgjidhja e këtij
ekuacioni jep funksionin e zhvendosjes nga koha :

9.4
ku , dhe janë konstante .Madhësia e barabartë me vlerën maksimale të x quhet

amplitudë e lëkundjeve , është frekuenca rrethore e lëkundjeve (e shprehur në rad/s)

, argumenti quhet fazë e lëkundjeve dhe është faza fillestare e lëkundjeve, faza në
t=0 .
Nga ekuacioni 9.43 nxirren gjithashtu edhe ekuacionet e shpejtësisë dhe nxitimit :
9.5

9.6

Duke krahasuar 9.4 me 9.6 shihet se :

Rëndësia e kushteve fillestare

Për t=0 kemi dhe . Shihet se dhe varen nga kushtet fillestare :

dhe

Ekuacioni diferencial ka një pafundësi zgjidhjesh prej të cilave marrim zgjidhjen konkrete kur
njihen kushtet fillestare x0 dhe v0 , pra dhe .

86
Ekuacionet 9.1 , 9.3 dhe 9.4 janë baza e modelit analitik të lëkundjeve të thjeshta harmonike . Ne
sigurohemi që pika materiale kryen lëkundje të thjeshta harmonike nëse :
1) analizojmë situatën dhe gjejmë se forca e ushtruar mbi grimcë është e tipit elastik e
shprehur nëpërmjet 9.1 .
2) analizojmë situatën dhe gjejmë se ekuacioni diferencial që përshkruan lëvizjen është i
formës matematike 9.3
3) analizojmë situatën dhe gjejmë se pozicioni i grimcës përshkruhet nëpërmjet ekuacionit
9.4 .
Perioda T e lëkundjeve është intervali i kohës gjatë së cilit pika materiale kryen një cikël të plotë
lëkundjesh .Pra vlerat e x , v, a në castin t janë të njëjta me ato të castit t+T .Duke ditur se faza
rritet me rad në intervalin e kohës T gjejmë lidhjen ndërmjet periodës dhe frekuencës rrethore
:
9.7

Inversi i periodës quhet frekuencë e lëkundjeve e cila shprehet me hertz (Hz). Ndërsa
perioda tregon kohën e një lëkundje të plotë , frekuenca tregon numrin e lëkundjeve në njësinë e
kohës :

Perioda dhe frekuenca mund të shprehen nëpërmjet karakteristikave të sistemit lëkundës m dhe k
:

9.8

9.9

Perioda dhe frekuenca varen vetëm nga m dhe k dhe nuk varen
nga amplituda e lëkundjeve .
Vlerat ekstreme të zhvendosjes x janë , të shpejtësisë v janë
dhe të nxitimit a janë . Në figurën 9.2 tregohet
paraqitja grafike e x, v dhe a për =0 . Vlerat maksimale të
shpejtësisë dhe nxitimit janë :

fig 9.2

Faza e shpejtësisë ndryshon nga faza e zhvendosjes me

87
 ,kur x është maksimal ose minimal shpejtësia është zero , ndërsa faza e nxitimit ndryshon

nga faza e zhvendosjes me , kur x është maksimal nxitimi është maksimal në kah të kundërt .

Energjia në lëkundjet e tjeshta harmonike

Kur një trup i lidhur me një sustë rrëshqet në një sipërfaqe të lëmuar , sistemi trup-sustë është një
sistem i mbyllur .Atëherë ne mund të përdorim ligjin e ruajtjes së energjisë . Energjia potenciale e
sistemit dhe energjia kinetike ndryshojnë me kohën , por energjia mekanike e sistemit mbetet
konstante .Energjia kinetike në sistemin trup-sustë ku masa e sustës është e papërfillshme është e
barabartë me energjinë kinetike të trupit me masë m :
9.10

Energjia potenciale është energjia e bashkëveprimit të sistemit trup-sustë dhe përcaktohet nga
konfiguracioni i sistemit .Për cdo pozicion x ajo është :
9.11

Shihet se energjitë K dhe U janë gjithmonë pozitive dhe ndryshojnë me kohën. Energjia e plotë
për oshilatorin e thjeshtë harmonik është :

pra : 9.12

Energjia e plotë mekanike në lëkundjet e thjeshta harmonike është konstante dhe është
proporcionale me katrorin e amplitudës .Ky përfundim shpreh ligjin e ruajtjes së energjisë për
lëkundjet e thjeshta harmonike . Shndërrimet e energjisë kinetike dhe potenciale janë shndërrime
të kthyeshme , pa humbje .Në pozicionin e ekuilibrit x=0 energjia potenciale është e barabartë me
zero U=0 dhe energjia e plotë është e barabartë me energjinë maksimale kinetike :

Në pozicionet ekstreme ku energjia e plotë është e barabartë me energjinë maksimale

potenciale të sistemit :

88
Në figurën 9.3 tregohet paraqitja grafike e energjisë
kinetike , potenciale dhe energjisë së plotë në lidhje me
kohën kur =0 .
Ne mund të përdorim ligjin e ruajtjes së energjisë për një
pozicion dhe shpejtësi cfarëdo :

nga ku gjejmë se :
9.13 fig 9.3

Disa sisteme lëkundës

Shembull 1
Trupi i varur në një sustë

Le të shqyrtojmë lëkundjet e një trupi të varur në një sustë .Në këtë rast , mbi trup vec forcës
elastike të sustës vepron dhe forca e rëndesës mg. Nëse zgjedhim poshtë drejtimin pozitiv , forca
rezultante që vepron mbi trup është :

Trupin e tërheqim poshtë me y’=A dhe pastaj e lemë të lirë

.Shënojmë me y0 shformimin e sustës në pozicionin e
ekuilibrit dhe shprehim :

Duke zëvëndësuar marrim :

Zbatojmë ligjin e dytë të Njutonit dhe marrim :

ose

9.14

Kjo do të thotë se ekuacioni diferencial 9.14 është i fig 9.4

formës 9.3 , pra trupi i varur në sustë kryen lëkundje të thjeshta harmonike rreth pozicionit të

ekuilibrit . Frekuenca e lëkundjes është e njëjtë me atë të sistemit trup-sustë horizontal

, ndryshon vetëm pozicioni i ekuilibrit .

89
Shembull 2

Lavjerrësi matamatik
Lavjerrësi i thjeshtë është një shembull tjetër i lëvizjes
periodike . Ai përbëhet nga një trup me masë m të varur n ë
një fije të lehtë me gjatësi l .Pika e varjes së fijes është e
fiksuar . Përmasat e trupit janë shumë më të vogla se
gjatësia e fijes .Kur trupin e ngremë në një farë lartësie dhe
e lemë të lirë , ai do të lëkundet rreth pikës më të ulët , që
është dhe pozicioni i ekuilibrit . Lëvizja kryhet në planin
vertikal .
Forcat që veprojnë mbi trup janë tensioni i fijes dhe
forca e rëndesës . Shihet se komponentja tangenciale e
forcës së rëndesës është e drejtuar gjithmonë drejt
pozicionit të ekuilinrit . Tregohet lehtë se ajo është në përpjestim të drejte me zhvendosjen
fig 9.5
këndore për kënde të vegjël . Pra ajo është një forcë kthyese . Nën veprimin e saj lavjerrësi
matematik kryen lëkundje të tjeshta harmonike .
Duke zbatuar ligjin e dytë të Njutonit nxirret ekuacioni i lëkundjeve të lavjerrësit matematik :

ku

ose 9.15

Shihet se ekuacioni diferencial është i formës 9.3 . Që këtej mund të nxjerrim periodën e
lëkundjeve të lavjerrësit matematik :

Perioda e lëkundjeve të lavjerrësit matematik varet vetëm nga gjatësia e fijes dhe nga nxitimi i
rënies së lirë .Meqënëse perioda nuk varet nga masa të gjithë lavjerrësat me gjatësi të njëjtë në të
njëjtin pozicion kanë periodë të njëjtë.
Lëkundja e lavjerrësit matematik është krejt analoge me lëkundjen e sistemit trup-sustë
(lavjerrësit elastik) .

Shembull 3
Lavjerrësi fizik

90
Një trup i ngurtë i cili mund të rrotullohet rreth një boshti që nuk kalon nga qendra e masës quhet
lavjerrës fizik .Shqyrtojmë një trup të ngurtë i varur në një pikë në
distancë d nga qendra e masës(fig9.6 ) .Momenti rrotullues rreth boshtit
O shkaktohet nga forca gravitacionale dhe madhësia e tij është
.Duke përdorur ligjin e dytë të Njutonit për lëvizjen
rrotulluese gjejmë :

Me përafrimin nxjerrim ekuacionin e lëkundjeve të lavjerrësit

fizik :

9.16

Ekuacioni diferencial 9.16 ka formë të njëjtë me ekuacionin 9.3 fig 9.6

Kjo do të thotë se lavjerrësi fizik kryen lëkundje të thjeshta harmonike . Duke krahasuar këto dy
ekuacione tregohet se perioda e lëkundjeve është :

9.17

Duke futur shënimin ku quhet gjatësia e reduktuar e lavjerrësit fizik, tregohet se

perioda e lavjerrësit fizik është e njëjtë me periodën e lavjerrësit matematik me gjatësi sa gjatësia e

reduktuar e tij : .

2 Lëkundjet që shuhen

Në shumë sisteme realë , forcat rezistente , si p.sh forcat e fërkimit , janë të pranishme , ato kanë
kah të kundërt me atë të lëvizjes dhe ngadalësojnë lëkundjet e sistemit .Puna e forcave rezistente
është negative dhe si rrjedhim energjia mekanike e sistemit zvogëlohet me kalimin e kohës . Kemi
kështu lëkundje që shuhen.
Le të shqyrtojmë një trup i cili lëviz brenda një lëngu apo gazi nën veprimin e forcës elastike dhe
forcës rezistente (fig 9.7). Dihet se forca rezistente që vepron mbi trup është
në përpjestim të drejtë me shpejtësinë dhe ka kah të kundërt me të :
, dhe forca elastike është : . Duke zbatuar ligjin e dytë
të Njutonit marrim :

ose

9.18

fig 9.7
91
Zgjidhja e ekuacionit diferencial 9.18 është :
9.19
dhe frekuenca këndore e lëkundjes është :

9.20

Vihet re se ekuacioni 9.19 është i ngjashëm me ekuacionin

e lëkundjeve me dallimin se amplituda
(termi para cosinus) varet nga koha . Figura 9.8 paraqet varësinë e zhvendosjes nga koha të
lëkundjeve që shuhen . fig 9.8
Shihet se kur forcat rezistente janë relativisht të vogla , karakteri lëkundës i lëvizjes ruhet ,
por amplituda e lëkundjeve zvogëlohet eksponencialisht me kohën dhe lëvizja vjen duke u
shuar .
Meqë frekuenca këndore jepet me shprehjen 9.20 kemi disa
raste :
1- b=0 , forca rezistente është zero , sistemi lëkundet me

frekuencën , që quhet frekuenca vetiake

(natyrale) e sistemit .

2- Kur kemi lëkundje që shuhen (vija a).

fig 9.9

3- Kur atëherë nuk kemi lëkundje periodike : sistemi kthehet në

pozicioni i ekuilibrit në mënyrë eksponenciale (vija b).

4- Kur sistemi i nxjerrë nga pozicioni i ekuilibrit kthehet në këtë gjendje për

(nuk kthehet më ),lëvizja e sistemit quhet shuarje joperiodike(vija c).

Meqënëse energjia e lëkundjeve është proporcionale me katrorin e amplitudës atëherë energjia e
lëkundjeve gjithashtu zvogëlohet eksponencialisht me kohën

Lëkundjet e detyruara

Energjia mekanike e lëkundjeve që shuhen zvogëlohet me kohën si rezultat i forcave të fërkimit .

Kompesimi i energjisë mund të bëhet duke zbatuar një forcë të jashtme që kryen punë pozitive
mbi sistem , dike ruajtur kështu lëkundjet . Një lëkundje e tillë quhet lëkundje e detyruar
.Amplituda e lëkundjeve merr shpejt një vlerë konstante nëse energjia që merr sistemi për cdo
cikël të lëvizjes është e barabartë me zvogëlimin e energjisë mekanike gjatë ciklit si rezultat i
forcave rezistente .Një shembull i zakonshëm i lëkundjeve të detyruara është ai i lëkundjeve nën
92
veprimin e një force të jashtme që ndryshon periodikisht me kohën : ku është
frekuenca këndore e forcës detyruese dhe F0 është konstante . Në përgjithësi frekuenca e
forcës detyruese është e ndryshme nga frekuenca vetiake e sistemit lëkundës .Ligji i dytë i
Njutonit në këtë situatë na jep :

ose : 9.21

Zgjidhja e këtij ekuacioni është :

9.22
ku
9.23

dhe ku është frekuenca vetiake e oshilatorit .

Frekuenca e lëkundjeve të detyruara është frekuenca e forcës detyruese .Shprehja 9.23 tregon se
amplituda e lëkundjeve të detyruara është konstante për një forcë detyruese të dhënë .Për shuarje
të vogla , amplituda rritet shumë kur frekuenca këndore e forcës detyruese i afrohet frekuenca
vetiake të lëkundjeve , pra kur . Rritja e theksuar e amplitudës pranë frekuencës vetiake
të sistemit lëkundës quhet rezonancë dhe frekuenca vetiake quhet frekuenca e rezonancës së
sistemit . Figura 9.10 tregon paraqitjen grafike të amplitudës në funksion të frekuencës së forcës
detyruese , me ndryshimin e forcës sezistente .
Shihet se amplituda e lëkundjeve rritet me
zvogëlimin e forcës rezistente , dhe
kurba e rezonancës ulet me rritjen e saj.Në
mumgesë të forcave të fërkimit . shihet
nga 9.23 që amplituda e lëkundjeve në kushtet e
rezonancës rritet pafundimisht
.. Kjo situatë nuk ndodh në praktikë
sepse rezistencat janë gjithmonë të pranishme
Në rezonancë energjia që merr sistemi është
maksimale .

93
 fig 9.10

X - VALËT MEKANIKE

Me lëvizjen valore jemi familjarizuar nga jeta e përditshme : p.sh formimi i valëve mbi sipërfaqen e
qetë të një liqeni kur hedhim një guralec . Nëse ju do të ekzaminonit lëvizjen e një gjetheje që
noton në zonën e trazuar nga hedhja e guralecit , do të shihnit që gjethja lëviz lart-poshtë rreth
pozicionit të saj origjinal , por nuk do të shihni asnjë zhvendosje rezultante të gjethes në drejtimin
e përhapjes së ngacmimit . Ngacmimi në ujë përhapet në një distancë të madhe , por pikat e ujit
lëkunden vetëm në një distancë shumë të vogël - kjo është esenca e lëvizjes valore .Valë quhet
dukuria e përhapjes së një ngacmimi fizik nga një pikë e hapësirës në pika të tjera të saj.
Vala transporton energji dhe impuls , por nuk transporton lëndë .
Bota është plotë me lloje të tjera valësh : valët në korda , valët zanore , valët sizmike ,valët e
radios , rrezet x etj. Duke u bazuar në nevojën që kanë valët për mjedis për tu përhapur ato
ndahen në : valë mekanike e cila ka nevojë për mjedis ku të përhapet dhe valë
elektromagnetike e cila përhapet edhe në zbrazëti : vala mekanike është dukuria e përhapjes në
lëndë e ngacmimit të një madhësie që karakterizon lëndën .Vala elektromagnetike është dukuria
e përhapjes në fushë e ngacmimit të një madhësie që karakterizon fushën . Valët që përhapen në
një kordë , litar apo sustë përhapen vetëm në një drejtim , i quajmë valë lineare .
Kur vala përhapet në një mjedis që nuk është i kufizuar por shtrihet në një zonë të gjerë të
hapësirës , në të gjitha drejtimet në hapësirë nga një pikë ku bëhet ngacmimi i tyre , quhet valë
hapësinore .

Bashkësia e të gjithë elementeve të mjedisit ku ka arritur vala në një cast të dhënë quhet fronti i
valës. Sipas formës së frontit valor valët ndahen në valë të rrafshëta dhe valë sferike. Valët e
rrafshëta mund të jenë plane kur fronti i valës është drejtëz (p.sh valët në sipërfaqen e ujit që
krijohen nga një vizore që dridhet ),ose rrethore kur fronti i valës është rreth (p.sh valët në
sipërfaqen e ujit që krijohen nga hedhja e një guri ).Vala quhet sferike kur fronti i valës është një
sferë (p.sh valët zanore , valët e tërmetit, valët elektromagnetike ). Bashkësia e të gjithë
elementeve të një sipërfaqeje të vazhduar të
mjedisit mjedisit , në gjendje të njëjtë
lëkundëse formon një sipërfaqe vale . Vijat
pingul me sipërfaqet e valës të orientuara sipas
drejtimit të përhapjes së saj quhen rreze të valës
.

fig 10.1
Në këtë kapitull ne do të përqëndrohemi në
studimin e valëve mekanike .

94
10.1 Përhapja e valës dhe karakteristikat e saj

Lëvizja valore është transmetimi i ngacmimit pa u shoqëruar me transmetim të lëndës. Përhapja e

ngacmimit paraqet një transmetim të energjisë , pra ne mund ti shohim valët si një mënyrë e
transmetimit të energjisë . Të gjitha valët mbartin energji , por natyra e energjisë së transmetuar
dhe mekanizmi përgjegjës i energjisë së transmetuar ndryshon nga rasti në rast .P.sh fuqia e valëve
të oqeanit gjatë një stuhie është shumë më e madhe se fuqia e valëve zanore të lindura nga një
instrument muzikor .
Të gjitha valët mekanike kërkojnë : (1) një burim ngacmimi , (2) një mjedis që mund të
ngacmohet dhe (3) një mekanizëm fizik përmes të cilit elementët e mjedisit të ndikojnë mbi
njëri tjetrin . Pohimi i fundit siguron që ngacmimi i një elementi të shkaktojë ngacmimin e tjetrit
dhe kështu ngacmimi do të përhapet në mjedis .Kjo realizohet nga veprimi i forcave elastike të
cilat shfaqen kur mjedisi elastik (p.sh litari) pëson një shformim : kur një element i mjedisit duke u
ngacmuar del nga gjendja e ekuilibrit atëherë elementi fqinj përpiqet nëpërmjet forcave elastike ta
kthejë atë në pozicionin e ekuilibrit . Por ky veprim është i ndërsjelltë , elementi tjetër del nga
pozicioni i ekuilibrit e kështu me radhë. Në këtë mënyrë bëhet transmetimi i ngacmimit në të
gjithë elementët e mjedisit .
Një mënyrë për të demonstruar lëvizjen valore është të ngacmojmë fundin e lirë të një litari të
tendosur dhe të fiksuar në skajin tjetër .

Një impuls i vetëm i formuar përhapet me një shpejtësi të caktuar . Litari është mjedisi ku
përhapet ngacmimi . Forma e impulsit ndryshon shumë pak gjatë përhapjes së tij në litar .
Kur një impuls përhapet , cdo element i litarit që ngacmohet
lëviz në drejtimin pingul me drejtimin e përhapjes së
ngacmimit . Në figurën 10.2 tregohet një element i vecantë në
pikën P . Shihet se nuk ka asnjë zhvendosje të kësaj pike
përgjatë litarit . Kur lëkundjet e pikave të mjedisit nga
ngacmimi i valës bëhet në drejtimin pingul me drejtimin e
përhapjes së valës vala quhet tërthore .

Klasa tjetër e valëve , në klasifikimin sipas mënyrës së përhapjes ,

është ajo e valëve gjatësore : kur lëkundja e pikave të mjedisit nga
ngacmimi i valës bëhet në drejtimin paralel me drejtimin e
përhapjes së valës vala quhet gjatësore . P.sh , valët zanore në ajër
janë valë gjatësore . Ato i korespondojnë ndryshimeve të
trysnisë së ajrit që mund të përhapen në ajër ose në një mjedis tjetër me një
fig 10.2
shpejtësi të caktuar .

95
Një impuls gjatësor mund të
krijohet në një sustë të fiksuar në
njërin krah si në fig 10.3 , duke
ngjeshur (ose zgjatur ) skajin fig 10.3
e lirë . Impulsi i formuar do të përhapet përgjatë sustës.
Valët gjatësore mund të përhapen në një mjedis cfarëdo (të ngurtë , të lëngët, të gaztë ) , ndërsa
valët tërthore përhapen vetëm në mjedise të ngurta dhe në sipërfaqen e lëngjeve .

Deri tani ne vetëm kemi ilustruar përhapjen e një impulsi . Le të paraqesim tani mekanizmin e
përhapjes së impulsit .Shqyrtojmë një impuls që përhapet nga e djathta me shpejtësi konstante
në një kordë të shtrirë sipas boshtit x si në fig 10.4.Impulsi zhvendoset përgjatë boshtit x dhe
zhvendosja lart-poshtë e pikave të kordës përshkruhet nëpërmjet koordinatës y
Figura 10.4a tregon formën dhe
pozicionin e impulsit në castin t=0 .
Kuptohet se kjo formë e impulsit mund
të paraqitet matamatikisht nëpërmjet
një funksioni të dhënë si
. Ky funksion paraqet pozicionin
vertikal të pikave
fig 10.4
të kordës për cdo vlerë të xnë castin t=0 . Meqënëse shpejtësia e impulsit është , ai përhapet
djathtas në distancën gjatë kohës t(fig 10.4b) . Do të përdorim modelin e thjeshtuar në të cilin
forma e impulsit nuk ndryshon me kohën . Atëherë , në castin t forma e impulsit është e njëjtë me
me atë që ishte në castin t=0 . Rrjedhimisht , një element i kordës në x në këtë kohë ka të njëjtën
koordinatë y kur ky element ndodhej në në castin t=0 :

Në përgjithësi ne paraqesim zhvendosjen y për cdo vlerë të x dhe t , në sistemin e referimit të

palëvizshëm me origjinë në O si :
10.1
Kur impulsi përhapet majtas zhvendosja y jepet si :
10.2
Funksionin y që ndryshe e quajmë ekuacioni i valës , varet nga dy variablat x dhe t .
Është e rëndësishme të sqarohet kuptimi i y .Shqyrtojmë një pikë P në kordë e ndodhur në
pozicionin x . Nëse impulsi kalon në P , koordinata y e kësaj pike rritet , arrin në maksimum dhe
pastaj zvogëlohet deri në zero. Ekuacioni i valës y(x,t) paraqet zhvendosjen y për cdo
element të kordës në pozicionin x në cdo cast të kohës t . Nëse t është një cast i fiksuar ,
grafiku i valës y në funksion të x, ndonjëherë quhët profili i valës , paraqitet me një vijë që është
forma e impulsit në atë cast .

96
Shqytuam deri tani valën impulsive , që është përhapja e një impulsi të vetëm . Një valë
harmonike do të krijohej , p.sh në një kordë nëse
në skajin e lirë do të prodhojmë një lëkundje t ë
thjeshtë harmonike. Në këtë rast ,korda merr
formën e paraqitur në figurën 10.5 . Kjo valë
quhet valë sinusoidale sepse profili i valës
është një sinusoidë .Pikat me zhvendosje më t ë
madhe pozitive quhen kreshta , pikat më të ulët a
quhen gropa.
fig 10.5
Cdo pikë e kordës lëkundet rreth pozicionit të ekuilibrit ndërmjet këtyre pozicioneve.
Karakteristikat e rëndësishme në përshkrimin e valëve sinusoidale janë : gjatësia e valës ,
frekuenca , amplituda dhe shpejtësia e valës v .
Një gjatësi vale është largësia minimale ndërmjet cdo dy pozicioneve identike të pikave
në një valë si kreshtat më të afërta ose gropat më të afërta të treguara në figurën 10.4 .

Perioda e valës T është intervali i kohës gjatë të cilit një element i mjedisit kryen një lëkundje të
plotë (përsërit gjendjen e tij lëkundëse ). Frekuenca e valës sinusoidale është e njëjtë me
frekuencën e lëkundjeve të thjeshta harmonike të një elementi të mjedisit . Ajo tregon numrin e
kreshtave që kalojnë nëpër një pikë të caktuar në njësinë e kohës. Perioda është e barabartë me
inversin e frekuencës :
10.3

Amplitudë e valës quhet zhvendosja maksimale e një elementi të mjedisit në lidhje me

pozicionin e ekuilibrit . Ajo shënohet me A dhe është e njëjtë me amplitudën e lëkundjeve
harmonike të elementit të mjedisit .
Shpejtësia v e valës është shpejtësia e përhapjes së një gjendje lëkundjeje nga një pikë e
mjedisit në një tjetër .Shpejtësia e valës ka drejtimin e përhapjes së valës ndërsa shpejtësia e
pikave ka drejtime dhe vlera që ndryshojnë me kohën . Një aspekt i rëndësishëm i valëve
mekanike është që shpejtësia e valës varet vetëm nga cilësitë e mjedisit përmes të cilit
përhapet vala.
Meqënëse perioda T është intervali i kohës gjatë të cilit vala përshkon një distancë sa gjatësia e
valës , shpejtësia , gjatësia e valës dhe perioda lidhen me relacionin :
v 10.4

Shpejtësia e valës varet nga vetia e elasticitetit të mjedisit , nga vetia e inertësisë së
mjedisit(dendësia e mjedisit) ,nga gjendja në të cilën ndodhet mjedisi (tensioni , temperatura ,
gjendja e lëndës së mjedisit ) dhe nga lloji i valës (tërthore apo gjatësore).
Shpejtësia e të gjitha valëve mekanike jepet me shprehjen :

97
Për një valë që përhapet në një kordë , shpejtësia e valës jepet me shprehjen :

ku faktori i elasticitetit është tensioni në kordë . Është tensioni në kordë që kthen një element që
zhvendoset në pozicionin e ekuilibrit . Faktori i inertësisë është dendësia lineare e kordës .
Shpejtësia e valës gjatësore në një shufër elastike jepet me :

ku E është moduli i Jungut dhe densiteti vëllimor i shufrës .

Shpejtësia e përhapjes së valës tërthore jepet me :

ku G është moduli i rrëshqitjes .Moduli i elasticitetit të ngjeshjeve dhe rrallimeve të mjedisit është
më i madh se moduli i rrëshqitjes .Prandaj shpejtësia e valës gjatësore është më e madhe se
shpejtësia e valës tërthore .

Vala bredhëse

Le të nxjerrim trajtën matematike të ekuacionit të valës sinusoidale . Në figurë paraqitet një valë
sinusoidale që përhapet djathtas me shpejtësi
konstante v në castin t=0 dhe në një cast më vonë t
Kemi treguar se ekuacioni i valës jepet si :
.
Në t=0 ekuacioni i valës mund të shkruhet :

10.5

fig 10.6

ku amplituda A paraqet vlerën maksimale të zhvendosjes së një elementi të mjedisit në lidhje me

pozicionin e ekuilibrit dhe është
gjatësia e valës . Shihet se vlera e y është e njëjta kur x rritet me një shumëfish të plotë të
.Kur vala përhapet djathtas me shpejtësi konstante v , ekuacioni i valës në një cast më vonë të
cfarëdoshëm t është :
10.6

Nëse vala përhapet majtas madhësia do të zëvëndësohet me , njëlloj si në përhapjen

e një impulsi të vetëm .

98
Duke zëvëndësuar në ekuacioni 10.6 v = , marrim ;

10.7

Shihet qartë se ë një cast të dhënë y ka të njëjtën vlerë për pozicionin e pikës e
kështu me radhë . Gjithashtu për një pozicion të dhënë të pikës (në të cilin një element i mjedisit
kryen lëkundje harmonike )vlerat e y janë të njëjtë në castet e kështu me radhë .
Ekuacioni i valës sinusoidale mund të shkruhet në një formë tjetër duke futur dy madhësi të tjera :
numrin valor dhe frekuencën këndore :

10.8

10.9

atëherë ekuacioni i valës shkruhet në tratën :

10.10
Ekuacioni i valës i dhënë me ekuacioni 10.10 vlen zhvendosja y është zero në x=0 dhe t=0 . Kur y
nuk është zero në x=0 dhe t=0 shprehja e përgjithshme e ekuacionit të valës është :
10.11
ku quhet faza konstante dhe mund të përcaktohet nga kushtet fillestare .
Për një valë sinusoidale kur =0 , nga ekuacioni i valës ne mund të
përshkruajmë lëvizjen e një elementi të mjedisit në të cilin përhapet vala, p.sh të një korde . Cdo
element i kordës lëviz vetëm vertikalisht , kështu koordinata x mbetet konstante . Shpejtësia dhe
nxitimi i elementit të mjedisit janë :
10.12

10.13

Vlerat maksimale të këtyre madhësive janë :

Le të marrim derivatin e ekuacionit të valës në lidhje me koordinatën x në një cast të fiksuar , i

njëjtë me procesin e derivimit në lidhje me kohën për një element në pozicionin e fiksuar x :
10.14

10.15

Duke krahasuar ekuacionin 10.13 dhe 10.15 , shohim se :

99
Duke zënëndësuar vk merret :

10.16

i cili njihet si ekuacioni i valës lineare . Ky është ekuacioni diferencial i valës bredhëse . Zgjidhja
e këtij ekuacioni përshkruan valën mekanike lineare . Ne e kemi nxjerrë këtë ekuacion për një valë
mekanike sinusoidale , por është shumë më i përgjithshëm . Ekuacioni i valës lineare me sukses
përshkruan valët në korda , valët zanore , dhe gjithashtu valët elektromagnetike . Në rastin e
valëve elektromagnetike y paraqet madhësinë që karakterizon fushën elektrike E .
Zgjidhja e përgjithshme e këtij ekuacioni është një funksion i formës .
Valët jolineare janë shumë më vështirë për tu analizuar , por ato janë një fushë e rëndësishme e
kërkimit të sotëm , vecanërisht në optikë . Në valët jolineare amplituda është e madhe krahasuar
me gjatësinë e valës .

Energjia e valës

Kur vala përhapet në një mjedis , ajo mbart energji. Ky fakt demonstrohet lehtë duke varur një
trup në një kordë të tendosur dhe duke shkaktuar një impuls në skajin e saj të lirë .Kur impulsi
arrin pikën e varjes së trupit ai zhvendoset .
Le të njehsojmë energjinë e valëve lineare harmonike që përhapen në një kordë
(fig 10.7). Burimi i energjisë është ndonjë agjent
i jashtëm në fundin e majtë të kordës , i cili kryen
punë për të shkaktuar lëkundje .Korda do të
konsiderohet si një sistem jo i izoluar .Puna e
kryer për zhvendosjen lart-poshtë të fundit të
kordës shkon fig 10.7
në energji në sistem dhe përhapet përgjatë kordës . Le të marrim një element të kordës me gjatësi
dhe masë . Cdo element i tillë kryen lëkundje harmonike, vertikalisht lart . Të gjithë
elementët kanë të njëjtën frekuencë këndore dhe të njëjtën amplitudë (atë të burimit që shkakton
lëkundje ) . Energjia e plotë e lidhur me një pikë materiale që kryen lëkundje harmonike është :

ku A amplituda e valës dhe frekuenca këndore e pikës që lëkundet . Duke e zbatuar këtë për
elementin me masë , energjia e plotë e këtij elementi është :

Nëse shqyrtojmë të gjithë elementet e kordës në një gjatësi vale energjia e plotë është :

100
 10.17

ku është densiteti linear i kordës atëherë masa e elementëve të kordës me gjatësi është
.
Kjo energji kalon nëpër një pikë të dhënë të kordës për një periodë të valës . Energjia e mbartur
nga vala në njësinë e kohës quhet fuqi e valës :

pra : 10.18

Kjo tregon se shpejtësia e mbartjes së energjisë nga një valë sinusoidale që përhapet në një kordë
është proporcionale me : katrorin e shpejtësisë këndore ,me katrorin e amplitudës dhe me
shpejtësinë e valës . Në të vërtetë , të gjitha tipet e valëve harmonike (të rrafshëta dhe sferike )
kanë këto cilësi .
Në të njëjtën mënyrë si për valët lineare , tregohet se për valët sferike energjia e valës e mbartur
në njësinë e kohës , pra fuqia e valës jepet me shprehjen :
10.19

ku është densiteti vëllimor i mjedisit dhe S madhësia e sipërfaqes që përshkohet nga vala pingul
me drejtimin e përhapjes së valës .
Fuqia që mbart vala në njësinë e sipërfaqes pingul me drejtimin e përhapjes së valës quhet
intensitet i valës :
10.20

Energjia e mbartur nga një valë harmonike në njësinë e kohës përmes njësisë së sipërfaqes
pingul me drejtimin e përhapjes së valës , është proporcionale me katrorin e shpejtësisë
këndore ,me katrorin e amplitudës dhe me shpejtësinë e valës .

10.2 Pasqyrimi i valëve

Deri tani kemi shqyrtuar vetëm valët që përhapen në një mjedis homogjen dhe që nuk ndërpriten
nga asgjë tjetër vec elementëve të mjedisit . Kjo situatë është e ngjashme me lëvizjen e një pike
materiale në zbrazëti dhe që i bindet ligjit të parë të Njutonit.
Le të shohim se c’ndodh kur një valë takon një kufi që ndan dy mjedise të ndryshme .

101
Për thjeshtësi shqyrtojmë përsëri një impuls të vetëm . Kur impulsi që përhapet arrin kufirin që
ndan mjediset , një pjesë e impulsit pasqyrohet .Pjesa që nuk pasqyrohet thuhet se i transmetohet
pengesës .Shqyrtojmë disa raste të vecanta :
Le të shqyrtojmë një impuls që përhapet në një kordë të tendosur drejt skajit të fiksuar . Kur
impulsi arrin skajin e fiksuar ai kthehet mbrapsht pa ndryshuar formën (fig10.8) . Kur nuk i
transmetohet pengesës , vihet re se impulsi psqyrohet me
amplitudë të njëjtë por i përmbysur . Kjo shpjegohet në këtë
mënyrë: implsi krijohet p.sh duke e mbajtur me dorë një njeri
skajin e lirë dhe duke ngritur dhe ulur dorën shpejt ., pra duke
vepruar me një forcë të drejtuar fillimisht lart dhe pastaj
poshtë në skajin e lirë të kordës . Kur impulsi arrin fundin e
fiksuar të kordës , korda fillimisht vepron mbi murin ku
fiksohet ajo , me një forcë të drejtuar lart . Nga ligji i tretë i
Njutonit , muri kundërvepron me një forcë të drejtuar
fillimisht poshtë mbi kordën , e njëjtë kjo situatë me atë që
njeriu do të zbatonte në fundin e kordës një forcë të drejtuar
fillimisht poshtë dhe pastaj lart . Prandaj forma e impulsit
ruhet por përmbyset . Në këtë rast thuhet se implsi
pasqyrohet me fazë të kundërt ( ose një ndryshim faze ).
fig 10.8
b) Shqyrtojmë një situatë të dytë të idealizuar në të cilin pasqyrimi është i plotë : përhapja e
impulsit në një kordë me fundin e lirë . Një situatë e tillë është përhapja e impulsit në një kordë të
kapur në një unazë të vogël që mund të rrëshqasë pa fërkim në një shufër . Kur impulsi arrin
fundin e lirë të kordës ai pasqyrohet pa u përmbysur dhe pa ndryshuar amplitudën .Thuhet se
pasqyrimi nuk ka ndryshim faze .
c) Në disa situata jemi ndërmjet dy rasteve ekstreme që pamë më lart , psh kur impulsi përhapet
në dy korda me densitet të ndryshëm të lidhura me njëra tjetrën .
Kur densiteti i kordës së parë është më i vogël se i të dytës(fig10.9a,b) ,dhe impulsi arrin në nyjën
lidhëse të dy kordave një pjesë e impulsit pasqyrohet duke u përmbysur dhe një pjesë i
transmetohet kordës me densitet më të madh .Të dy , impulsi i pasqyruar dhe impulsi i
transmetuar kanë amplitudë më të vogël se impulsi i dërguar. Pasqyrimi i impulsit ndodh njëlloj si
në rastin e kordës me fundin e fiksuar .

Kur densiteti i kordës së parë është më i madh se i të dytës (fig 10.9 b,c), përsëri një pjesë e
impulsit pasqyrohet por pa u përmbysur dhe një pjesë i transmetohet kordës me densitet më të
vogël . Pasqyrimi i impulsit ndodh njëlloj si në rastin e kordës me fundin e lirë .

102
Nëse në kordë nuk dërgojmë një impuls të vetëm por një
valë , situata do të jetë e njëjtë . Frekuenca e valës rënëse ,
e valës së pasqyruar dhe transmetuar është e njëjtë me atë
të burimit të valës .
Përfundimet e nxjerra për valët lineare do të
përgjithësohen edhe për valët e rrafshëta (sipërfaqësore )
dhe valët hapësinore .

fig 10.9

Valët zanore

Le të drejtojmë vëmendjen tonë nga valët tërthore në valët gjatësore .Në valët gjatësore cdo
element i mjedisit zhvendoset paralel me drejtimin e përhapjes së valës . Valët zanore në ajër janë
shembulli më i rëndësishëm i valëve gjatësore .Valët zanore mund të përhapen në cdo mjedis , të
ngurtë, të lëngët dhe të gaztë dhe shpejtësia e tyre varet nga cilësitë e mjedisit . Këto valë janë
të pakapshme nga syri i njeriut por shkaktojnë ndijimin e dëgjimit , ndryshe i quajmë tinguj .
Valët mekanike me frekueca nga 20Hz deri në 20000Hz janë tinguj, valët me frekuencë më të
vogël se 20Hz quhen infratinguj dhe valët zanore me frekuencë mbi 20000Hz
quhen ultratinguj . Infratingujt dhe ultratingujt janë të pakapshëm nga veshi i njeriut . Cdo trup
që lëkundet brenda një mjedisi që
shkakton lëkundje të dendësisë dhe
trysnisë së mjedisit ku ndodhet prodhon tingull
. Që valët zanore të përhapen kanë nevojë për një
mjedis lëndor i cili do të transmetojë valën zanore
. Kjo do të thotë që në zbrazëti vala zanore n u k
mund të përhapet . Pjesa e fizikës që
studion tingujt quhet akustikë . Dallohet
akustika fizike që studion tingujt dhe proceset fizike me të cilat ato lidhen dhe
fig 10.10
akustika fiziologjike e cila studion lidhjen ndërmjet madhësive fizike që karakterizojnë tingullin.
Është e vështirë të ilustrohet paraqitja e valëve gjatësore , sepse zhvendosjet e elementeve të
mjedisit janë në drejtim të njëjtë me me atë të përhapjes së valës . Figura 10. 10 paraqet një
mënyrë të këtyre lloji valësh . Pjesa e errët paraqet një zonë ku gazi është i ngjeshur , rrjedhimisht
densiteti dhe shtypja është mbi vlerat e tyre të ekuilibrit . Një ngjeshje formohet kur shtyhet
pistoni në tub. Ngjeshja përhapet përgjatë tubit ,vazhdimisht duke ngjeshur shtresat e gazit
në frontin e saj. Kur pistoni tërhiqet prapa , gazi në front të tij
zgjerohet, dhe rrjedhimisht densiteti dhe shtypja janë nën vlerat e tyre të ekuilibrit . Këto ulje të
dendësisë dhe shtypjes quhen rrallime .Rrallimet gjithashtu përhapen përgjatë tubit . N.q.se

103
pistoni kryen lëkundje harmonike ngjeshjet dhe rrallimet janë vazhdimisht të pranishme .

Vala zanore është përhapja e ngjeshjeve dhe rrallimeve të dendësisë dhe trysnisë së mjedisit .
Largësia ndërmjet dy ngjeshjeve të njëpasnjëshme (ose dy rrallimeve të njëpasnjëshme ) quhet
gjatësi e valës . Cdo element i mjedisit kryen lëkundje harmonike paralel me drejtimin e
përhapjes së valëve ( gjatësore ) .Nëse është pozicioni i elementeve të mjedisit në lidhje me
pozicionin e tyre të ekuilibrit , ne mund të shprehim këtë pozicion si:
10.21
ku është zhvendosja maksimale ndaj pozicionit të ekuilibrit e quajtur amplitudë e lëkundjeve
të elementëve të mjedisit .Ekuacioni 10.21 paraqet ekuacionin e valës ku k është numri valor dhe
është frekuenca këndore e lëkundjeve të pistonit (burimit të valës) .
Shpejtësia e përhapjes së valës zanore varet nga mjedisi në të cilin ato përhapen(i ngurtë , i lëngët
, i gaztë ) ,ajo varet nga moduli i elasticitetit dhe dendësia e mjedisit. Shpejtësia e përhapjes së
valës zanore në ajër varet vetëm nga temperatura e ajrit . Kjo varësi jepet me shprehjen :
10.22
ku t është temperatura e ajrit në gradë celsius dhe shpejtësia e zërit në është 331m/s . Në
lëngje dhe në trupa të ngurtë shpejtësia e zërit është shumë më e madhe p.sh në ujë është 1400m/s
dhe në qelq është rreth 4500m/s .
-Karakteristikat fizike të tingullit janë :
a) Intensiteti i tingullit është madhësia që matet me sasinë e energjisë që mbart vala zanore në
njësinë e kohës në njësinë e sipërfaqes pingul me drejtimin e përhapjes . Intensiteti varet nga
amplituda e lëkundjeve ( është proporcional me katrorin e amplitudës ) . Kemi treguar se ai jepet
me shprehjen :

b)Frekuenca e tingullit . Në përgjithësi tingujt formohen nga mivendosja e shumë lëkundjeve me

frekuenca të ndryshme . Ekziston një lëkundje themelore që mbart pjesën kryesore të energjisë e
cila quhet harmonika themelore ( ose toni themelor ) . Frekuenca e kësaj harmonike do të quhet
frekuenca e tingullit .
-Karakteristikat fiziologjike të tingullit
a)Lartësia e tingullit përcaktohet nga frekuenca e tij , për frekuenca të larta zëri është i lartë (i
mprehtë) dhe për frekuenca të ulëta zëri është i ulët .
b)Fortësia e tingullit .Veshi i njeriut ka ndjeshmëri të ndryshme për dy tinguj me intensitete të
njëjta , por me frekuenca të ndryshme . Fortësia e tingullit është madhësia e lidhur me
ndjeshmërinë e ndryshme të veshit për tinguj me frekuenca të ndryshme .
c)Timbri(ngjyra) e tingullit . Tingujt e prodhuar nga dy instrumente të ndryshme edhe pse me
frekuenca të njëjta ndryshojnë nga njëri-tjetri . Kjo cilësi përcaktohet nga timbri i cili varet nga
spektri i tingullit ( bashkësia e harmonikave që e përbëjnë atë ).

Efekti Doppler

104
Kur një makinë afrohet drejt jush , ju dëgjoni tingullin e borisë së saj më të mprehtë, d.m.th me
frekuencë më të lartë , se në rastin kur makina u largohet . Ky ndryshim është një shembull i
efektit Doppler i zbuluar nga Christian Johann Doppler, fizikan austriak .
Efekti Doppler për valët zanore vrojtohet kur ka lëvizje relative ndërmjet burimit të valës dhe
vrojtuesit .Lëvizja e vrojtuesit ose burimit në lidhje me tjetrin rezulton në një perceptim nga ana e
vëzhguesit të një frekuence më të lartë (kur afrohen )ose më të ulët(kur largohen) se frekuenca e
vërtetë e burimit.
Megjithëse ne do të përqëndrojmë vëmendjen tonë në efektin Doppler për valët zanore , ai lidhet
me të gjitha tipet e valëve . Efekti Doppler për valët elektromagnetike përdoret në sistemin radar
të policisë për matjen e shpejtësisë së automjeteve . Gjithashtu , një astronom rus përdori efektin
për të përcaktuar lëvizjen relative të yjeve, galaksive dhe trupave të tjerë qiellorë .Në 1842 ,
Doppler i pari njoftoi se ka një zhvendosje të frekuencës në lidhje me dritën e emetuar nga dy yje
që rrotullohen rreth njëri-tjetrit . Më vonë , në shekullin XX , efekti Doppler për dritën e emetuar
nga galaksitë u përdor për të argumentuar zgjerimin e universit në teorinë Bing Bang.
Le të shohim se cfarë e shkakton ndryshimin e
frekuencës . Mendoni një njeri duke ecur me një
bicikletë me shpejtësi v0 drejt një makine në p r ehje
që i bie borisë . Boria e makinës është burimi i
tingullit S , njeriu është vrojtuesi O dhe ajri është
mjedisi ku përhapet vala zanore . Rrathët në
figurën10.11 paraqesin kreshtat e valëve zanore q ë
përhapen nga burimi S në të gjitha drejtimet .
Distanca rrezore ndërmjet dy kreshtave të
fig 10.11
paraqitura është një gjatësi vale . Do të marrim frekuencën e burimit , gjatësinë e valës dhe

shpejtësia e zërit . Një vrojtues i palëvizshëm do të perceptojë frekuencën ku :

(pra, kur burimi dhe vrojtuesi janë të dy në prehje frekuenca e perceptuar do të jetë e barabartë
me frekuencën e vërtetë të burimit ).
Kur vrojtuesi lëviz drejt burimit me shpejtësi shpejtësia relative e përhapjes së tingullit në lidhje
me vrojtuesin është :

Frekuenca e tingullit që percepton vrojtuesi në lëvizje drejt burimit është ;

10.23

105
Tani le të shqyrtojmë një situatë në të cilën burimi lëviz me shpejtësi konstante në lidhje me
mjedisin dhe vrojtuesi qëndron në prehje (fig 10.12) . Meqënëse burimi është në lëvizje drejt
vrojtuesit , kreshtat e njëpasnjëshme të cdo vale të lëshuar nga burimi në anën e vrojtuesit do të
jenë më afër nga e djathta me një distancë ku është perioda e valës , koha që kalon

gjatë lëshimit të dy kreshtave . Si rezultat gjatësia

e valës e matur nga vrojtuesi A është më e

shkurtër se gjatësia e vërtetë e burimit me

distancën :

Frekuenca e perceptuar nga vrojtuesi kur burimi

lëviz drejt tij është : fig 10.12

10,24

Në ekuacionin 10.24 vëmë re se emëruesi bëhet zero kur shpejtësia e burimit është e barabartë me
shpejtësinë e zërit , që e bën frekuencën e perceptuar drejt infinitit . Një përqëndrim i energjisë në
front të burimit shkakton një valë goditëse . Një situatë e tillë vihet re kur një avion i shpejtë
fluturon me shpejtësi të njëjtë ose më të madhe se shpejtësia e zërit dhe vrojtuesi dëgjon një bum
akustik.
Përfundimisht nëse të dy së bashku burimi dhe vrojtuesi janë në lëvizje shprehja e përgjithshme për
frekuencën e perceptuar është :

Difraksioni

Nëse fronti i valëve ndërpritet nga një pengesë , vala përkulet rreth pengesës. Përkulja e valëve
rreth pengesave quhet difraksion i valëve . Difraksioni ndodh kur përmasat e pengesës janë të
krahasueshme me gjatësinë e valës .
Kur përmasat e pengesës janë më të vogla se gjatësia e valës , valët vazhdojnë rrugën pothuajse
njëlloj si para pengesave .
Kur përmasat e pengesës janë më të mëdha se gjatësia e valës difraksioni është i papërfillshëm ,
fronti i valës do të ndërpritet do përkulet lehtë rreth skajeve të pengesës , prapa pengesës kemi
një zonë pa valë .
106
Kur përmasat e pengesës janë të krahasueshme me gjatësinë e valës , fronti i valës përkulet
dukshëm , prapa pengesës kemi valë . Një grimcë që mund të përplaset me një pengesë nuk mund
ta kapërcejë atë , vetëm kthehet prapa
Kur fronti i valës takon një një pengesë me carje , me përmasa më të mëdha se gjatësia e valës ,
rrezet e valës që bien në carje nuk e ndryshojnë drejtimin e tyre . Kur përmasat e carjes janë më të
vogla se gjatësia e valës(si në fig 10.13) , vala kalon mbrapa pengesës ,pjesa e frontit të valës
përkulet rreth skajeve të carjes dhe bëhet sferik ose rrethor , carja sillet si një burim pikësor .Pra
difraksioni ka të bëjë

fig 10.13

me shfaqjen e valëve edhe prapa pengesave . Në të kundërt për një tufë grimcash që do të binin në
një pengesë me një carje , pjesa e grimcave që do të kalonin përmes carjes nuk do të ndryshonin
drejtimin e përhapjes . Difraksioni është një nga karakteristikat që dallojnë valët nga grimcat .Ne
do të tregojmë pse shfaqet difraksioni kur të studiojmë interferencën dhe difraksionin e dritës .

3 Interferenca e valëve

107
Valët janë shumë të ndryshme nga grimcat . Një grimcë ideale nuk ka përmasa, ndërsa një valë
ideale është e pafundme . Një tjetër ndryshim ndërmjet tyre është se ekziston mundësia e
kombinimit të dy ose më shumë valëve në një pikë të një mjedisi .

Parimi i mbivendosjes

Shumë fenomene të rëndësishme të valëve në natyrë nuk mund të përshkruhen nëpërmjet një vale
të vetme . Për të analizuar kombinimin e valëve do të përdorim parimin e mbivendosjes :
Nëse dy ose më shumë valë që përhapen në një mjedis takohen në një pikë të dhënë , zhvendosja
rezultante e elementëve të mjedisit në atë pikë është shuma e zhvendosjeve që shkaktojnë valët e
vecanta.
Kjo cilësi e mrekullueshme shfaqet në shumë valë në natyrë , ku përfshihen valët në korda , valët
zanore valët në sipërfaqen e ujit si dhe valët elektromagnetike . Valët që i binden këtij parimi
quhen valë lineare . Në përgjithësi valët lineare kanë amplitudë të vogël krahasuar me gjatësinë e
valës .Valët që nuk i nënshtrohen këtij parimi quhen valë jolineare , ato karakterizohen nga një
amplitudë e madhe .
Një ilustrim i thjeshtë i parimit të mbivendosjes merret duke shqyrtuar dy impulse që përhapen në
drejtim të kundërt , me shpejtësi të njëjtë , formë
të ndryshme në një kordë të tendosur si në fig
10.14. Të dy impulset shkaktojnë zhvendosje të
elementeve të kordës në drejtimin vertikal të marrë
pozitiv.
Shihet se dy impulset , të cilët përhapen
njëkohësisht në një mjedis, kur mbërrijnë në një
pikë të mjedisit, mbivendosen , mblidhen , ndahen
përsëri dhe vazhdojnë të përhapen në drejtimin e
tyre origjinal . Forma e tyre mbetet e pandryshuar
sikur të mos ishin takuar në rrugën e tyre .
Nëse dy impulse të tillë që përhapen në kordë ,
janë invers në lidhje me njëri tjetrin , përsëri
mbivendosen ,
mblidhen(por një nga zhvendosjet është
fig 10.14
negative) . Amplituda rezultante është më e vogël . Kur amplitudat e dy impulseve janë të
barabarta thuhet se ata shuajnë njëri tjetrin . Pasi ndahen ata përsëi përhapen në drejtimet e tyre
origjinale.
Nga mbivendosja e dy valëve në një zonë të hapësirës mund të përftohet dukuria e interferencës .

Interferenca e valëve

Rezultati i mbivendosjes së dy valëve harmonike me frekuencë të njëjtë varet nga diferenca e fazës
ndërmjet valëve .Dy valë me frekuenca të njëjta dhe diferencë faze konstante me kohën quhen

108
valë koherente . Dy valë koherente përftohen nga dy burime që lëkunden së bashku me frekuencë
të njëjtë dhe quhen burime koherente Nga mbivendosja e dy valëve koherente përftohet
interferenca e valëve . Le të jenë dhe dhe dy valë harmonike që përhapen në të
njëjtin drejtim në një mjedis . Nëse dy valët përhapen djathtas me frekuencë,numër valor dhe
amplitudë të njëjtë , por me diferencë faze mund të shkruajmë ekuacionin e valëve të vecanta :
dhe
Le të mendojmë se këto dy valë takohen . Ekuacioni i valës rezultante y(x,t), sipas parimit të
mbivendosjes do të jetë :

Për të thjeshtuar këtë shprehje , përdorim formulën e trigonometrisë :

nëse shënojmë dhe ekuacioni i valës rezultante është :

10.25

Kjo paraqitje matematike e valës rezultante ka vecori të rëndësishme.

Funksioni i valës rezultante y është
gjithashtu një valë sinusoidale dhe ka të
njëjtën frekuencë dhe gjatësi vale me dy
valët e vecanta . Amplituda e valës
rezultante është

dhe faza e saj është .Kur

amplituda e
valës rezultante është 2A. Në këtë rast thuhet se valët janë në fazë dhe se kemi të bëjmë me
interferencë konstruktive . Ky është rasti
kur kreshtat e të dy valëve ndodhen në të
njëjtin pozicion si në fig 10.15a . Në
përgjithësi interferenca konstruktive
ndodh kur ose
kur ku n numër i plotë dhe
amplituda është .

fig 10.15
Nga ana tjetër , nëse ose një shumëfish tek dhe amplituda e
valës rezultante është zero . Në këtë rast thuhet se kemi interferencë destruktive .Ky
është rasti kur kreshtat e njërës valë koincidojnë me gropat e valës tjetër si në fig 10.15b .
Kur faza konstante ka një vlerë ndërmjet 0 dhe , vala rezultante ka një vlerë të ndërmjetme ,
ndërmjet 0 dhe 2A .

109
Megjithëse ne shqyrtuam interferencën e valëve me amplitudë të njëjtë , edhe për valët me
amplitudë të ndryshme do të veprohej në të njëjtën mënyrë . Kur ato janë me fazë të njëjtë
amplituda rezultante është e barabartë me shumën e amplitudave të secilës valë . Kur diferenca e
fazave është amplituda rezultante është e barabartë me diferencën e amplitudave të secilës
valë . Gjatë interferencës së valëve amplituda lëkundjeve të cdo pike të mjedisit nuk ndryshon
me kohën . Në varësi të largësisë së pikës nga dy burimet kjo amlitudë merr vlerat ndërnjet

Tabloja e interferencës është tablo interesante e qëndrueshme ku disa pika të mjedisit lëkunden
me amplitudë maksimale , disa pika nuk lëkunden fare dhe shumica e pikave lëkunden me
amplitudë të ndërmjetme .
Në fig 10.16 tregohet një aparat i thjeshtë për të demonstruar interferencën e valëve zanore .Zëri
nga altoparlanti A dërgohet në tubin P. Gjysma e energjisë së
valës zanore përhapet në një drejtim dhe gjysma në drejtim të
kundërt . Prandaj , valët zanore që arrijnë tek marrësi M
përhapen secili në rrugën e tyre . Distanca e plotë nga A
deri tek M quhet gjatësi e rrugës r .Gjatësia më e vogël e
rrugës është r1 . Gjatësia e rrugës r2 mund të ndryshojë
duke rrëshqitur tubin në formë U –je (e njëjtë me rrëshqitjen
e një trompe) . Kur diferenca e rrugëve

është e barabartë me zero ose një shumëfish i fig

10.16 plotë gjatësi valësh : atëherë , dy valët që arrijnë tek
marrësi janë në fazë dhe interferenca është konstruktive . Në këtë rast intensiteti rezultant i zërit
që arrin tek marrësi është maksimal .Kur diferenca e rrugëve është një shumëfish tek i gjysmë
gjatësi valësh : atëherë , dy valët që arrijnë tek marrësi janë në diferencë faze
shumëfish tek dhe interferenca është destruktive . Në këtë rast marrësi nuk dëgjon zë .
Kur diferenca e rrugëve nuk plotëson dy kushtet e mësipërme intensiteti rezultant i zërit dotë ketë
një vlerë të ndërnjetme .
Shpesh është e dobishme të shprehet diferenca e rrugëve
në funksion të diferencës së fazave ndërmjet dy valëve . Le
të jenë S1 dhe S2 dy burime koherente dhe P një pikë e
mjedisit me një diferencë rruge nga dy burimet .
Ekuacioni i valëve të dy burimeve mund të shkruhet :
dhe

fig 10.17

Diferenca e fazave të dy alëve është :

110
Duke përdorur , kemi :

10.26

4 Valët e qëndrueshme

Le të shqyrtojmë dy valë harmonike që përhapen në një mjedis në drejtime të kundërta , me

amplitudë , frekuencë dhe gjatësi vale të njëjtë .Ekuacionet e këtyre valëve do të jenë :
dhe
ku y1 paraqet valën që përhapet djathtas dhe y1 paraqet valën që përhapet majtas. Ato takohen
diku në kordë duke interferuar me njëra tjetrën .Sipas parimit të mbivendosjes , mbledhja e këtyre
dy funksioneve jep funksionin e valës rezultante y :

Duke përdorur formulat e trigonometrisë kjo shprehje

kthehet në :
10.27
Shihet se ky ekuacion nuk i ngjan ekuacionit të valës bredhëse , sepse nuk është funksion i
. Ky ekuacion paraqet ekuacionin e valës së qëndrueshme . Matematikisht ky ekuacion i
ngjan më shumë ekuacionit të lëkundjeve harmonke se ekuacionit të valës .Cdo element i mjedisit
kryen lëkundje harmonike me të njëjtën frekuencë këndore duke u lëkundur njëkohësisht (sipas
termit ). Amplituda e lëkundjeve të një elementi të dhënë( faktori ) varet nga
pozicioni i tij përgjatë mjedisit , i përshruar nëpërmjet variablit x . Pra, ndryshe nga vala
bredhëse, ku elementet e mjedisit lëkunden me të njëjtën amplitudë që është edhe amplituda e
valës , në valën e qëndrueshme elementët lëkunden njëkohësisht me amplituda të ndryshme .
Meqënëse amplituda e një elementi në për cdo vlerë të x është , shihet se amplituda
maksimale e lëkundjeve është 2A .Kjo vlerë është dhe amplituda e valës së
qëndryeshme.Amplituda është maksimale (interferenca është konstruktive ) kur koordinata x për
një element kënaq kushtin kufitar për maksimumet :

ose kur :

ku n është numër tek : n=1, 3, 5, .... Meqënqse , pozicionet e amplitudave të quajtura

antinyje ( ose bark ) janë :

Vihet re se se largësia ndërmjet dy barqeve të njëpësnjëshëm është .

111
Në mënyrë të njëjtë , tregohet se lëkundja harmonike ka një amplitudë minimale (interferenca
është destruktive ) kur x plotëson kushtin kufitar për minimumet : ose kur nga
ku :

ku n është numër i plotë n=1, 2, 3, .... Këto pika me amplitudë zero, që nuk zhvendosen , quhen
nyje . Dy nyje të njëpasnjëshme janë në distancën . Distanca ndërmjet një nyje dhe një

antinyje është . Ndërmjet dy nyjeve elementet e mjedisit lëkunden njëkohësisht , por me

amplituda që rriten nga nyja tek barku .

Vala e qëndrueshme ka këto karakteristika :
1- Disa pika lëkunden me amplitudë maksimale (barqet) dhe disa pika nuk lëkunden (nyjet).
2- Barqet dhe nyjet nuk zhvendosen përgjatë mjedisit , pra vala e qëndrueshme nuk është
valë bredhëse .
3- Pikat e mjedisit ndërmjet dy nyjeve lëkunden në fazë (zhvendosen në cdo cast në kah të
njëjtë ) dhe pikat në dy anët e një nyjeje lëkunden me fazë të kundërt (zhvendosjet e
pikave në dy anët janë në kahe të kundërta ).Gjithashtu edhe drejtimi i shpejtësisë së
pikave është i njëjtë ndërmjet dy nyjeve dhe i kundërt në dy anët e një nyjeje.
4- Valët e qëndrueshme mund të përftohen me më shumë se një frekuencë .
5- Valët e qëndrueshme vendosen në mjedise të kufizuara si , valët në një kordë , valët
zanore në një gyp me ajër , valët e dritës në një lazer , valët elektronike në një nga orbitat
rrethore etj.
6- Valët e qëndrueshme nuk mbartin energji .Kur vendoset vala e qëndrueshme ndodh vetëm
shndërrimi i energjisë nga kinetike në potenciale dhe anasjelltas gjatë lëkundjes së cdo pike
.

Valët e qëndrueshme në korda

Kordat janë burimi i tingujve në instrumentet muzikore si kitara, violina dhe piano .Le të
shqyrtojmë një kordë të tendosur me dy skajet e saj të fiksuara .Kur njëri skaj i kordës lëkundet
periodikisht lart-poshtë me një amplitudë të vogël ,vala rënëse dhe vala e pasqyruar nga fundi i
fiksuar i kordës mbivendosen duke vendosur kështu në kordë valë të qëndrueshme .Frekuenca me
të cilën përftohen valët e qëndrueshme në kordë quhen frekuenca të rezonancës së kordës , ose
frekuenca të lëkundjeve vetiake të kordës . Të gjitha frekuencat e rezonancës së bashku
formojnë spektrin e frekuencave të rezonancës . Aspekti më i spikatur i kësaj dukurie është
kuantifikimi .
Frekuenca më e ulët e rezonancës quhet frekuenca themelore ose harmoniku i parë (rasti i
paraqitur në fig 10.18a) . Në këtë rast skajet e kordës do të jenë nyje sepse këto pika janë të
fiksuara , mesi i saj do të jetë bark dhe sic shihet gjatësia e kordës është e barabartë me gjysëm
gjatësie vale :

112
Rasti i dytë (fig 10.18b) tregon frekuencën e dytë më të ulët e cila quhet harmoniku i dytë (ose
obertoni i parë )dhe është dyfishi i frekuencës themelore .Harmoniku i tretë (obertoni i dytë )
,harmoniku i katërt (obertoni i tretë ) e me radhë do të jenë trefishi , katërfishi , ..... i frekuencës
themelore (fig 10.18 c,d,e)
.Gjatësia e kordës në këto
rëste është përkatësisht një
gjatësi vale , një gjatësi e
gjysëm vale ,..etj . Atëherë
meqë largësia ndërmjet dy
nyjeve të njëpasnjëshme është
gjysma e gjatësisë së valës,
gjatësia e valës e harmonikut n
plotëson kushtin :
( n= 1,2,3,.......)

10.28
Frekuencat për cdo harmonik
mund të shprehen nëpërmjet shpejtësisë së valës dhe gjatësisë së saj . fig
10.18
Duke ditur se ku
shpejtësia v përcaktohet nëpërmjet tensionit dhe densitetit linear të kordësdhe është e njëjtë për të
gjitha frekuencat : . Atëherë frekuencat janë :

10.29

ose

10.30

Vlerat e frekuencave janë të kuantizuara , sepse vetëm disa frekuenca të valëve kënaqin kushtin e
mësipërm dhe mund të ekzistojnë në kordë .
Nëse një kordë pickohet , ferkohet me hark , goditet ,sic ndodh me instrumentat
muzikore(përkatësisht kitara, violina , piano) , ajo do të lëkundet dhe në të vendosen valë të
qëndrueshme me frekuenca të caktuara . Lëkundjet e kordës janë të detyruara . Nga valët e
shkaktuara nga ngacmimi fillestar vetëm ato që plotësojnë kushtin 10.29 mbivendosen duke
formuar sistemin e valëve të qëndrueshme , thuhet se ato rezonojnë me frekuencat vetiake të
kordës . Të tjerat që nuk kënaqin kushtin e mësipërm shuhen shpejt . Pra , korda “zgjedh” në
përzierjen e frekuencave kur ajo ngacmohet .

113
Frekuenca e një korde të dhënë mund të ndryshojë duke ndryshuar tensionin e kordës T ose duke
ndryshuar gjatësinë L të pjesës së kordës që lëkundet . P.sh tensioni i telave të kitares dhe
violinës rregullohet nëpërmjët mekanizmit të vidave në qafën e instrumentit . Duke e shtrënguar
ose duke e liruar një kordë , rritet ose zvogëlohet tensioni , si rrjedhim rritet ose zvogëlohet
frekuenca e harmonikave . Instrumentisti ndryshon frekuencën duke lëvizur gishtat e tij përgjatë
kordës , duke ndryshuar gjatësinë e pjesës së kordës që lëkundet . Kur gjatësia zvogëlohet
frekuenca rritet dhe e kundërta .
Nëse disa korda kanë gjatësi dhe tension të njëjtë por densitete lineare të ndryshme , shpejtësia
e përhapjes së valëve në to do të jetë e ndryshme dhe si rrjedhim dhe frekuencat themelore . Dihet
se një tel i hollë i tensionuar njëlloj me një tel të trashë me të njëjtën gjatësi lëshon një tingull më të
lartë ( frekuencë më të madhe ) se teli më i trashë . Tek pianoja telat janë me gjatësi dhe trashësi
të ndryshme p.sh telat e notave më të ulëta janë më të rëndë .

Korda e fiksuar vetëm në njërin skaj

Për një kordë të fiksuar në njërin skaj dhe të lirë në skajin tjetër (fig 10.19)gjithnjë kemi nyje në
skajin e fiksuar dhe bark në skajin e lirë . Në këtë rast gjatësia e kordës duhet të jetë një
shumëfish tek i cerekut të gjatësisë së valës .Pra gjatësia e valës harmonikut n plotëson kushtin
:

10.31

Atëherë , frekuencat e rezonancës jepen me :

10.32

ku është

frekuenca e harmonikut të p a r ë
.Frekuencat vetiake të
sistemit të valëve të
qëndrueshme rrinë tek njëra
tjetra si 1:3:5:7.... , që do t ë
thotë se të gjitha
harmonikat cift humbasin

fig 10.19
114
Valët e qëndrueshme në shtyllat e ajrit

Deri tani folëm për instrumentet me korda që prodhojnë tinguj nga valët tërthore që përhapen
përkundër njëra-tjetrës në kordë . Tepër interes paraqesin edhe instrumentet e klasifikuar si
instrumente fryme .Këta instrumente prodhojnë tinguj duke përdorur një shtylle ajri . Valë të
qëndrueshme gjatësore mund të vendosen në një shtyllë ajri , si p.sh në një klarinetë, organo, flaut
ose pipe interferojnë valë zanore gjatësore që përhapen më drejtime te kundërta .Nëse është një
nyje apo bark në skajin e shtyllës së ajrit varet nga fakti nëse ai është i hapur apo i mbyllur .Fundi
i mbyllur i një shtylle ajri është një nyje e zhvendosjes , njëlloj si skaji i fiksuar i një korde është
një nyje e zhvendosjes dhe bark shtypjeje meqënëse shtypja është me një ndryshim faze në
lidhje me zhvendosjen . Nga ana tjetër fundi i hapur i një shtylle ajri është një bark i
zhvendosjes dhe nyje e shtypjes .
Ju ndoshta do të cuditeni se si një valë zanore mund të pasqyrohet nga një fund i hapur sepse nuk
shfaqet ndonjë ndryshim i mjedisit në atë pikë . Është e vërtetë se mjedisi në të cilin përhapet vala
zanore është ajri brenda dhe jashtë gypit ( lëkundet ajri në brendësi të gypit dhe më pas këto
lëkundje përhapen në ajrin përreth instrumentit ) . Tingulli përftohet nga përhapja e ngjeshjeve
dhe rralimeve të shtypjes dhe dendësisë së ajrit në brendësi të gypit . Kur zona e ngjeshur është në
fundin e hapur të gypit , ajo është e lirë të shpërndahet në atmosferë . Prandaj ka një ndryshim në
karakterin e mjedisit brenda dhe jashtë gypit edhe pse nuk ka ndryshim të materialit të mjedisit .
Ky ndryshim në karakterin e mjedisit lejon të ketë pasqyrim .
Për një gyp me dy fundet e hapura , fundet janë barqe të zhvendosjes . Që të ndodhë kjo duhet që
në brebdësi të gypit të ketë të paktën një nyje . Frekuencës themelore të gypit i përket një nyje në
brendësi dhe dy barqe në skaje . Meqënëse largësia ndërmjet dy barqeve të njëpasnjëshme është e
barabartë me gjysmë gjatësi valësh , në këtë rast gjatësia e shtyllës është : . Frekuenca

themelore është :

Harmoniku i dytë (obertoni i parë ) , i tretë (obertoni i dytë) e me radhë e kanë frekuemcën një
shumëfish të plotë të frekuencës :
10.33

ku v është shpejtësia e zërit në ajër .

Nëse shtylla e ajrit është e mbyllur në njërin fund dhe i hapur në tjetrin kemi një nyje të
zhvendosjes në fundin e mbyllur dhe një bark të zhvendosjes në skajin e hapur . Në këtë rast
gjatësia e shtyllës së ajrit është sa cereku i gjatësisë së valës së harmonikut themelor .

Frekuenca themelore është :

115
Harmonikat më të larta janë shumëfish tek i harmonikut themelor

Valët e qëndrueshme janë burimi kryesor i përftimit të tingujve në instrumentet me frymë . Në

instrumentet si flauti hapja apo mbyllja e vrimave në pozicione të caktuara ndryshon gjatësinë e
shtyllës së ajrit , duke ndryshuar kështu frekuencën e tingullit që lëshon instrumenti . Kështu
përftohen tinguj me lartësi të ndryshme . Në trompë frekuenca e tingullit ndryshon duke
ndryshuar gjatësinë e shtyllës së ajrit , që arrihet duke futur ose nxjerrë një pjesë të tubit në pjesën
tjetër .

116