Dr. Aida Zhupa Dr.

Dorina Zenelaj Estela Mano

FILOZOFI
11
 MIRATUAR NGA
MINISTRIA E ARSIMIT DHE SPORTIT

F OLOZOFI 11
Autorë
Dr. Aida Zhupa
Dr. Dorina Zenelaj
Estela Mano

Redaktore Shkencore
Natasha Naumi

Redaktore Letrare
Natasha Milkani

Art Grafik
Gert Alibali

Kopertina
Gert Alibali

Botim 2017

ISBN 978-9928-246-01-1

©Të gjitha të drejtat janë të botuesit

Botimet në Republikën e Shqipërisë respektojnë Ligjin Nr. 9380, datë
28.4.2005: Mbi të drejtën e autorit dhe të drejta të tjera të lidhura me të
dhe Konventat ndërkombëtare ku Republika e Shqipërisë aderon.
Subjektet shtetërore ose private duhet të kenë parasysh Nenet 148 dhe
149 të Kodit Penal, që dënojnë respektivisht: Botimin e veprës së tjetrit
me emrin e vet dhe riprodhimin pa të drejtë të veprës së tjetrit.

Rruga: Mine Peza, Pallati 1, Shkalla 3

Tiranë, Albania.
tel & fax : 00355 4223633
web: www.shblsh.com
mail; info@shblsh.com
 Periudha helenike 7
1.1 Lindja e filozofisë. Veçoritë e dijes filozofike 10
1.2 Mendimi filozofik në periudhën antike 13
1.3 Refleksioni filozofik si synim drejt së vërtetës 16
1.4 Fillimet e filozofisë dhe paraardhësit e Sokratit 19
1.5 Sofistët dhe kritika ndaj mendimit njerëzor 23
1.6 Sokrati dhe dialektika sokratike 25
1.7 Platoni dhe qëllimi i filozofisë 28
Linja 1

1.8 - 1.9 Aristoteli dhe sistemi filozofik i tij 31

Përsëritje Provoni njohuritë tuaja 35

Periudha romake 37
2.1 Rrethanat e lindjes së filozofisë në periudhën romake 41
2.2 Stoicizmi dhe parimet morale të tij 43
2. 3 Filozofia epikuriane në kërkim të lumturisë 46
2.4 Skepticizmi antik dhe e vërteta mbi moralin 49
Linja 2

2.5 Komunikojmë ide filozofike. Morali, individi dhe shoqëria. Veprimtari 52

Përsëritje Provoni njohuritë tuaja 55

Drejtimet filozofike në shekujt e parë të erës sonë 57

3.1 - 3.2 Filozofia dhe politika në Romë. Stoicizmi romak 60
3.3 - 3.4 Filozofia novatore e Plotinit. Neoplatonistët 63
Linja 3

3.5 Komunikojmë ide filozofike. Ligjishmëria dhe qytetarët. Veprimtari 66

Përsëritje Provoni njohuritë tuaja 69

Mesjeta dhe Rilindja 71

4.1 - 4.2 Ndihmesa e filozofisë gjatë Mesjetës. Shën Agustini 74
4.3 - 4.4 Thoma Akuini. Filozofia në shërbim të teologjisë 77
4.5 Filozofia arabe, Avicen, përfaqësuesi i saj 80
4.6 Averroes dhe rikthimi tek Aristoteli 82
4.7 Epoka e Rilindjes Europiane dhe veçoritë e saj 84
4.8 Montenji dhe skepticizmi në filozofinë e tij 87
4.9 Filozofia e Kampanelës dhe utopia e tij 89
Linja 4

4.10 Komunikojmë ide filozofike. Politikat sociale në mbrojtje të qytetarëve. Veprimtari 92

Përsëritje Provoni njohuritë tuaja 95

Shekulli XVII 97
5.1 Fillimi i filozofisë moderne. Racionalizmi dhe empirizmi 100
5.2 Frensis Bekon dhe metoda shkencore 103
5.3 Rëne Dekart dhe lindja e filozofisë moderne 106
5.4 Spinoza. Zoti, shkaku i gjithçkaje 110
5.5 -5.6 Gjendja natyrore dhe kontrata shoqërore sipas Hobsit 113
5.7 - 5.8 Xhon Loku. Modeli i shtetit liberal 117
Linja 5

5.9 Komunikojmë ide filozofike. Shteti, egoizmi i njerëzve dhe morali. Veprimtari 121
Përsëritje Provoni njohuritë tuaja 123
 Shekulli XVIII 125
6.1 Filozofia e shek. XVIII dhe tiparet e saj 128
6.2 Monteskje për ligjet dhe ndarjen e pushteteve 130
6.3 David Hjum, përfaqësues i empirizmit 132
6.4 Enciklopedistët francezë 134
6.5 Volteri dhe idetë e tij iluministe 137
6.6 Zhan Zhak Ruso dhe koncepti i tij për shtetin 140
6.7 Filozofia kritike e Emanuel Kantit 143
Linja 6

6.8 Komunikojmë ide filozofike. Filozofët e shekullit XVII. Veprimtari 146

6.9 Individi përballë shtetit në epoka të ndryshme. Projekt 148
Përsëritje Provoni njohuritë 151

Shekulli XIX dhe XX 153

7.1 Kushtet historike dhe karakteristikat e filozofisë moderne 156
7.2 Utilitarizmi si drejtim filozofik 158
7.3 Sistemi filozofik i Hegelit 161
7.4 Utopizmi, tipar i filozofisë sociale në Francë 164
7.5 Pozitivizmi ose filozofia pozitiviste e Ogyst Kontit 166
7.6 Kierkegard dhe koncepti i ekzistencës 168
7.7 Materializmi tipari i filozofisë së Marksit 170
7.8 Marksi dhe idetë e tij ekonomike 173
7.9 Niçe dhe filozofia e tij e jetës 175
7.10 Filozofia intuitiste e Henri Bergson 177
7.11 Pragmatizmi amerikan. Filozofia e Xhon Djuit 179
7.12 Komunikojmë ide filozofike. Idetë pedagogjike shqiptare dhe shkolla eksperimentale 181
e Djuit. Veprimtari
7.13 Ludvig Vitgenshtajn dhe filozofia analitike 183
7.14 Martin Haideger dhe teoria e tij mbi qenien 186
7.15 Filozofia ekzistencialiste e Zhan Pol Sartër 188
Lexim Femrat dhe filozofi 191
Përsëritje Provoni njohuritë 192
7.16 Komunikojmë ide filozofike. Ekzistencializmi, si filozofi e letërsise moderne. 194
Veprimtari
7.17 Strukturalizmi dhe hermeneutika si pjesë të filozofisë moderne 197
7.18 Psikanaliza dhe lidhja e saj me filozofinë 199
Linja 7

7.19 Psikanaliza moderne 201

7.20 Komunikojmë ide filozofike. Mendime filozofike shqiptare. Veprimtari 204
7.21 Argëtohemi dhe mësojmë. Veprimtari 206

Shënim 4 orë të lira për projektin


Metoda
e studimit
të filozofisë
1 Hartimi i kronologjisë
kohore.
2 Klasifikimi i ideve, sipas
periudhave historike.
3 Njohja e kushteve social
- kulturore, ku u zhvilluan
idetë.
4 Klasifikimi i ideve në
rryma filozofike, sipas
veçorive kryesore të tyre.
5 Njohja e evoluimit të
mendimit filozofik.
Studimi i kontributit të
filozofëve të veçantë.
Objekti
i studimit:
1 Studiohen konceptet
filozofike, termat dhe
nocionet.
2 Studiohen filozofët, idetë
dhe historia e mendimit
filozofik.
“O filozofi, udhërrëfyese e jetës! O kërkuese e virtytit dhe
dëbuese e vesit! Ç’do të ishim ne, njerëzit e çdo moshe, pa ty?”
Ciceroni
Aristoteli duke u menduar te busti i Homerit.
Pikturë e Rembrandit.
Filozofia është produkt njerëzor i çdo filozofi, i cili i
përkushtohet këtij aktiviteti, jo vetëm me arsye, por
me forcën e dashurisë dhe vullnetit, duke u përfshirë
emocionalisht, me trup e me shpirt, drejt horizonteve
të reja të dijes.
Pyetjet filozofike fillojnë që në fëmijëri.
Pyetjet më të zakonshme që i bëjmë vetes, në moshë
të vogël, janë: Kush jam unë?
Si kam ardhur në këtë botë? Sa është bota? Pse ka
vdekje? A ekziston lumturia si në përralla?
Pyetjet thellohen me rritjen e individit dhe
shndërrohen në refleksione, si: A jam i lirë sa duhet?
Si t’i ndërtoj raportet me të tjerët? A duhet të besoj
në fuqi të mbinatyrshme? Pse ekziston shteti përballë
meje ... e shumë e shumë të tjera...
Pyetjet filozofike fillojnë që në fëmijëri.
Pse duhet të studiojmë filozofi?
Pyetjet, që bëjnë shpesh nxënësit në shkollat e sotme, janë: Përse më duhet filozofia, në profesionin që
do të zgjedh? Çfarë profesioni mund të kem, nëse zgjedh të studioj filozofi? A është e paguar sot dija
filozofike?
Mund të themi me siguri se sot, filozofia është e respektuar në çdo profesion që ëndërroni të zgjidhni, si:
mjek, inxhinier, jurist, mësues, teknolog, artist apo programues kompjuterash.

FILOZOFIA

Aktivitet intelektual

E ka origjinën në Filloi si habi ndaj të U konsiderua si dije për I ndihmoi njerëzit

lashtësi, në Greqinë e panjohurës dhe dëshirë gjithçka, si shkenca e të njihnin botën dhe
vjetër (philo – mik dhe për të zbuluar shkencave vetveten
sophia – dije)

Filozofia ka në bazë procesin e refleksionit

Është akti i të Vë në dyshim, Lind bashkë Është aftësi për Gjen argumente
menduarit, i kthyer edhe të vërtetat më me shqetësimin të shtruar pyetje bindëse, pro ose
drejt vetvetes të thjeshta intelektual dhe për të ngritur kundër idesë së
hipoteza dhënë

Reflektimi filozofik, çon drejt ideve të reja

Debatit dhe dialogut Vlerësimit në mënyrë Ruajtjes së pavarësisë së Aftësisë për

filozofik kritike të gjykimeve të gjykimeve tona bashkëpunim me të
të tjerëve tjerët

TË NDIHMON TË JESH QYTETAR I MIRË, KRITIK, AKTIV, QË PËRDOR NË MËNYRË

RACIONALE LIRITË DHE TË DREJTAT.
 Linja
1 helenike
Për të filluar .....
Vrojtoni shtrirjen në kohë
• Talesi 620 – 546 p.e.s.
• Pitagora 570 - 495 p.e.s.
• Herakliti 535 - 475 p.e.s.
• Demokriti 460 - 371 p.e.s.
• Sokrati 469 - 399 p.e.s.
• Platoni 427 - 347 p.e.s.
• Aristoteli 384 – 322 p.e.s.
Periudha
Kompetenca e komunikimit dhe të
shprehurit
Nxënësi/ja:
• Respekton rregullat e komunikimit, për të
shprehur mendimet dhe opinionet e veta.
• Komunikon në mënyrë konstruktive, gjatë
debateve filozofike të zhvilluara në klasë.
Kompetenca e të menduarit
Nxënësi/ja:
• Mbron qëndrim e tij të pavarur, duke treguar
tolerancë ndaj ideve të të tjerëve, për çështje, si:
ligji, drejtësia dhe politika.
• Vlerëson rolin e institucioneve demokratike, në
mbrojtje të interesave të qytetarëve.
• Formulon strategji dhe forma të pjesëmarrjes
qytetare, në përputhje me idealet e qytetarisë
demokratike.
Kompetenca digjitale
Nxënësi/ja:
Vlerëson përparësitë e
Internetit, në lehtësimin e
punës së pavarur, me projekte,
në grup etj.
 1
Filozofia gjatë
periudhës helenike

Qytetërimi i lashtë grek, mori tiparet e tij më të zhvilluara, në Athinë. Ajo u kthye në
qendrën kulturore të Greqisë dhe të gjithë botës antike. Letërsia dhe arti, njohën arritje të
shkëlqyera. Athina u bë qyteti i profesorëve dhe filozofëve, që zhvilluan këtu, veprimtarinë e
tyre intelektuale.

Partenoni, tempulli i dedikuar për Atenën,

që gjendet në Akropol, në Athinë. Është një
nga simbolet më të rëndësishme të kulturës së
grekëve të lashtë.

Pasuria kulturore e trashëguar nga grekët e

lashtë, përfaqëson një kontribut të vyer dhe nga
më origjinalët në historinë e njerëzimit.
Fatmirësisht, kjo pasuri nuk u zhduk me rënien
e qytet-shteteve greke, por shumë prej veprave,
kanë ardhur deri në ditët tona.

Trashëgimia kulturore në Greqinë e lashtë

 9

Paraqitja vizuale e linjës 1

Mendimi filozofik ka historinë e tij të zhvillimit. Ai nisi me filozofinë e lashtësisë dhe kaloi në
etapa të ndryshme, në përputhje me përparimin e shkencës dhe përvojës shoqërore. Të gjitha
rrymat filozofike, megjithë të rejat që kanë sjellë, përfaqësojnë në vetvete vazhdimësinë e ideve
paraardhëse.

Foto ilustruese e evolucionit të ideve

filozofike.

Pyetja kryesore e filozofëve të hershëm, ishte: “Nga çfarë elementësh përbëhet bota?” Përgjigjet
e dhëna prej tyre, u bazuan në arsyen dhe natyra u bë objekt i studimit. Këta filozofë, krijuan
lidhjen mes filozofisë dhe shkencës, që vazhdon sot e kësaj dite.

Parasokratikët.
10

1.1 Lindja e filozofisë.

Veçoritë e dijes filozofike
Ç’është filozofia?
Fjala filozofi lindi rreth gjysmës së dytë të shek. V p.e.s. dhe fillimit të shek. IV p.e.s.,
midis intelektualëve më të njohur të kohës: Sokratit, Platonit dhe më pas Aristotelit.
Fjala vjen nga nga greqishtja e vjetër, philo - mik dhe sophia – dituri. Kuptimi i termit
“filozofi”, sikurse njihet në shumicën e teksteve është dashuri për dije.
Njerëzit nga natyra e tyre janë qenie kureshtare. Në lashtësi, kureshtje e tyre
ndaj botës që i rrethonte, ishte shumë e madhe sepse dijet shkencore ishin
të pakta. Ata përpiqeshin t’i shpjegonin dukuritë natyrore dhe shoqërore me
forca të mbinatyrshme; me perëndi që drejtonin jetën në Tokë dhe shpjegonin:
ëndrrat, sëmundjet, jetën, madje edhe vdekjen.
Filozofët nuk u mjaftuan me shpjegimet fetare të pranuara nga shumica e
njerëzve. Ata kërkonin përgjigje logjike për pyetjet e shtruara.
Çfarë është filozofia? A ka ajo objekt specifik të studimit? Këto pyetje kanë
Filozofia si përgjigje ndaj
marrë përgjigje të ndryshme dhe shpesh përgjigjet kanë qenë në kundërshtim
pyetjeve ekzistenciale
me njëra-tjetrën.
Në dallim nga shkencat ekzakte, përkufizimi i filozofisë nuk është i thjeshtë.
Filozofët duhet të jepnin përgjigjet e duhura për pyetjet e shtruara para tyre si
për shembull: ekzistencën, dijet, të vërtetën, lumturinë, të bukurën, moralin,
ligjin etj.
Aristoteli u përpoq për herë të parë të përcaktonte objektin dhe kufijtë e
filozofisë. Një pjesë e rëndësishme e saj, arsyetonte ai, është filozofia e natyrës.
Ajo studion përbërjen e trupave dhe ligjet që drejtojnë ekzistencën e tyre dhe
të gjithë universin.
Filozofia në lashtësi përfshinte të gjitha dijet shkencore të kohës, si: matematika,
fizika, astronomia etj. Ajo quhej shkenca e shkencave, ku përmblidheshin
arritjet më të larta të dijes njerëzore.
Filozofia shihej si çelësi për gjetjen e rrugës drejt lumturisë dhe zotërimit të
pasioneve të errëta të shpirtit njerëzor. Njerëzit donin të dinin si të jetonin në
harmoni me veten dhe me shoqërinë që i rrethonte. Filozofët u përpoqën të
Filozofia, si mjet për të arritur
jepnin zgjidhjet e tyre, të cilat jo gjithnjë kishin sukses.
lumturinë

Tiparet e dijes filozofike

Dija filozofike, ndryshe nga dijet e shkencave ekzakte, nuk lidhet me objekte
ose me dukuri të veçanta dhe konkrete. Ajo lidhet me botën dhe me jetën në
tërësinë e saj.
Filozofia mbështetet te mendimi dhe tek arsyet njerëzore dhe nuk mund të
provojë vërtetësinë e përfundimeve të saj përmes fakteve ose provave materiale
(siç ndodh me shkencat e tjera).
Dija filozofike fillon me shtrimin e problemit dhe vazhdon me analizën,
argumentimin, debatin dhe në fund me ndërtimin e konceptit të ri.
Filozofia është arti i të menduarit të thelluar dhe i refleksionit.
 11
Njeriu nga natyra e tij, synon njohjen dhe dijen. Prandaj filozofia është nevoja
e të mësuarit për botën. Përballë mrekullisë së saj, njeriu zbulon edhe vendin
Dija filozofike, arsyetim dhe
e tij në të. Arsyetimi filozofik përfaqëson kritikën e ideve të pranuara dhe
debat
synon të shkojë më tej. Në dallim nga njohuritë e shkencave ekzakte, të cilat i
përdorin vetëm specialistë të fushës, dija dhe arsyetimi filozofik përdoret nga
të gjithë njerëzit.
Filozofia nuk është privilegj vetëm i mendimtarëve të shquar. Të gjithë filozofojnë
gjatë jetës, madje çdo ditë, sa herë që u jepet mundësia për të komunikuar me
veten ose me të tjerët. Njeriu ka aftësi intelektuale dhe kureshtje për jetën dhe
botën, të cilat e shtyjnë drejt arsyetimit filozofik. Njeriu filozofon kur përpiqet
t’u japë përgjigje pyetjeve të tilla kryesore, që e shqetësojnë gjatë jetës, si:
- Cila është origjina e botës sonë dhe e universit? A ekziston Zoti? Çfarë e
pret njeriun pas vdekjes? A ka jetë të përtejme?
Ne themi se kemi menduar në mënyrë filozofike, sa herë që:
- arsyetojmë dhe përpiqemi të gjejmë përgjigje për pyetjet tona.
- debatojmë me të tjerët dhe nuk i marrim të mirëqena pohimet e tyre, por
japim argumente nga përvoja jonë.
- ndajmë me shoqërinë, me të afërmit etj., pikëpamjet mbi çështje të
diskutueshme, për të cilat nuk ka ende një përgjigje të qartë.

Cilët ishin filozofët kryesorë të antikitetit?

Filozofët e kohës moderne studiojnë në shkolla për filozofi, shpesh si profesion
më vete, por krejt ndryshe ishte në antikitet, ku filozofia ishte mënyrë të jetuari.
Filozofët e lashtë dalloheshin nga njerëzit e zakonshëm jo vetëm për idetë
dhe shkrimet e tyre, por edhe për mënyrën sesi jetonin. Kjo i bënte ata të
çuditshëm, por edhe të respektuar nga të gjithë. Në kohën e lulëzimit të qytet- Filozofia klasike si një
shteteve greke, filozofia u përhap me shpejtësi në të gjithë territorin; nga Jonia mënyrë të jetuari
në Athinën e lashtë, e cila u bë qendra kulturore e Greqisë.
Figurat më të rëndësishme të kësaj periudhe janë:
Sokrati, i cili kishte ndikim të madh te filozofia klasike greke dhe te pasardhësit
e tij. Për shkak të rëndësisë, Sokrati shërbeu si vijë ndarëse. Të gjithë filozofët
para tij u quajtën parasokratikë.
Platoni, ishte nxënësi i Sokratit. Ai themeloi shkollë filozofie në Athinë, Akademi. Reflekto dhe
Në Akademi ai përhapte dhe zhvillonte idetë e mësuesit të tij, Sokratit. përgjigju
Aristoteli, nxënës i Platonit, do t’i zhvillonte më tej mendimet e tij në shkollën Kur lindi filozofia dhe cili
që e quajti Lice ose shkolla peripatetike. është objekti i saj i studimit?
Cilat janë karakteristikat e
dijes filozofike?
Ku dallojnë filozofët e
lashtësisë nga ata të shoqërisë
moderne?
Çfarë roli ka luajtur filozofia
gjatë historisë?
Cili është sot funksioni
i filozofisë si shkencë
shoqërore?
Platoni Aristoteli Sokrati
 12
Fjalor
Abstragim – (angl.
abstraction), shkëputje nga
realiteti dhe krijimi i një
kuptimi ose e e një ideje të
re që nuk ka ekzistuar më
parë.
Ekzistenciale – (frëngj.
Existence; lat. Exsistentia - të
qenët, ekzistenca), ide ose
teori filozofike që lidhen me
ekzistencën e njeriut dhe me
realitetin e tij.
Debat dhe dialog
Ndahuni në grupe, pro dhe kundër, pyetjes: “A ekziston një forcë e mbinatyrshme
dhe e plotfuqishme, apo njerëzit janë zot të fateve të tyre?”
Ashtu si filozofët, jepni sa më shumë argumente për të mbrojtur pozicionin
tuaj.
Jepni opinionin tuaj
Zgjidhni një nga thëniet e mëposhtme për filozofinë dhe arsyetoni, në formën
e një eseje, për rëndësinë e saj:
“Supersticioni ndez flakë në botë, filozofia e shuan atë!”- Volteri
“Habia është diçka shumë e dashur për filozofin, pasi për filozofinë nuk ka
fillim tjetër përveç saj!”- Platoni.

Të di më shumë
A e dini se simboli konkret dhe në përvojën historike. Filozofët i
i filozofisë është shpjegojnë dukuritë sociale, në fund të procesit
Minerva? (pasi ato kanë ndodhur), mbështetur në këtë
Minerva (perëndesha përvojë.
greke Athina, në - Mendimi filozofik lind për t’i dhënë zgjidhje
mitologjinë romake një problemi. Pra filozofia fillon kur ka lindur
quhet Minerva), shqetësimi intelektual.
ishte perëndesha - Filozofia fillon atëherë kur dija njerëzore ka
romake e diturisë, arritur nivel të caktuar zhvillimi dhe vjen si
poezisë, mjekësisë, përgjithësim i kësaj dije.
Statuja e perëndeshës romake,
arteve, shkencës,
Minerva, në Pantenon veprave artizanale, Çfarë simbolizon bufi?
(qendër fetare e Athinës) tregtisë dhe e luftës. Bufi është përdorur në
Ajo përshkruhet shpesh lashtësi, në Egjipt dhe
si krijesë e shenjtë dhe si simbol i filozofisë dhe në Athinë si simbol
urtësisë. i mençurisë dhe i
Zakonisht duket e veshur me parzmore dhe largpamësisë. Ai është
përkrenare. Simbolet e saj ishin: bufi ose pema krijesë inteligjente, që
e ullirit. Në dorë mban një buf, i quajtur «bufi i shikon edhe në errësirën
Bufi i “Minervës”
Minervës”, që simbolizon lidhjet e saj me urtësinë, e natës, ku gjallesat
mendjemprehtësinë dhe diturinë. Sytë dhe sqepi i e kanë vështirë të orientohen. Përmes kësaj
bufit ndjekin vijën e shkronjës φ (fi), simbol grek i metafore tregohet se filozofia ka aftësinë të
alfabetit të filozofisë. depërtojë në thellësi të mendimit dhe të shpirtit
Hegeli, filozofi idealist i shek. XIX, ka thënë: “Bufi njerëzor. Pra, simboli i bufit është përdorur për të
i Minervës i hap krahët vetëm kur bie muzgu”. Si treguar largpamësinë e dijes filozofike:
ta kuptojmë këtë metaforë filozofike? Pse Hegeli - Në kohën kur të tjerët janë në gjumë, mendimi
thekson se fluturimi i zogut bëhet gjatë natës? filozofik nuk njeh kohë dhe kufij.
Kjo shprehje është përdorur për të treguar disa - Kur shumica e njerëzve “flenë” dhe pranojnë
funksione të filozofisë: si të vërteta ato që u japin të tjerët, filozofët
- Filozofia, shërben për të përgjithësuar dhe arsyetojnë dhe reflektojnë drejt një përfundimi
për të kuptuar shoqërinë, bazuar në realitetin të ri.
 13

1.2 Mendimi filozofik

në periudhën antike
Kushtet historike të lindjes së filozofisë
Njohuritë për periudhën e qytetërimit
në lashtësi janë të pakta, sepse mungon
trashëgimia e dokumentuar. Tregimet e
historianëve dhe legjendat rreth qyteteve të
para të kësaj periudhe, nuk mjaftojnë për të
treguar saktë kushtet në të cilat u zhvillua
ky qytetërim. Megjithatë, ato na lejojnë të
krijojmë tablonë të përgjithshme të jetës që
zhvillohej në to.
Nga dy poemat “Iliada” dhe “Odisea” të
Homerit, mësojmë për zhvillimin e qytet -
shteteve klasike greke (polise), si: Athina, Sparta.
Historia e ngjarjeve në poemën “Iliada”
është vendosur në kohën e fuqizimit të
mbretërive mikenase (shek. XIV-XII p.e.s.)
dhe pushtimeve të tyre në Azinë e Vogël (lufta mitike e Trojës). Panteoni është një nga
Ngjarjet e treguara te poema “Odisea”, lidhen me periudhën e krizës së këtij simbolet e epokës klasike.
Rrënojat e Panteonit, janë
qytetërimi, rreth shek. XII p.e.s.
të njohura për tre tempujt e
Më pas gjatë shekujve IX-VIII p.e.s., filluan të formoheshin të ashtuquajturat qytet- tyre, të cilat janë në gjendje
shtetet e para, si shoqëri të vogla, të pavarura, që pasuan rënien e botës mikenase. shumë të mirë. Muret e
Kjo fazë arrin kulmin gjatë shek. VIII-VII p.e.s., kur në këto qytete u unifikua qytetit dhe amfiteatri janë
gjuha, kultura, zakonet dhe u formuan sistemet e para qeverisëse demokratike. pothuajse të paprekura. Ai
është i hapur për publikun.
Në shekujt më pas, qytet –shteti i Spartës dallon më shumë për karakterin
Brenda tij ka një muze
luftarak, duke vendosur zgjerimin përmes pushtimeve (zona e Peloponezit jug modern kombëtar.
- perëndimor).
Në këtë fazë në Greqi po zhvillohej një kulturë e re, që vlerësonte individin e
lirë dhe rëndësinë e qeverisjes së drejtë. Ky zhvillim ishte në kundështim me
format e qeverisjes monarkike në Lindje, ku çdo gjë i nënshtrohej autoritetit
despotik të sundimtarit.
Në poliset greke u ndërtuan për herë të parë sheshet publike (agora), në të cilat
qytetarët, politikanët dhe qeveritarët diskutonin të lirë dhe të barabartë. Ata
diskutonin për çështje të ndryshme me karakter ekonomik, politik dhe kulturor. Poliset greke, bërthama të
Kjo formë debati demokratik, si dhe votimi i lirë, ndihmonte në zgjidhjen me qeverisjes demokratike
konsensus të problemeve të asaj kohe.
Këto zhvillime krijuan kushtet për lindjen e filozofisë, si forma më e lartë e të
menduarit intelektual. Hapja e shkollave i dha këtij mendimi shtysë të re dhe
pamje më të organizuar.
Shkolla e parë filozofike në antikitetin grek, do të shënonte fillimin e të
ashtuquajturës filozofi klasike. Kjo shkollë u themelua nga Thalesi i Miletit
(qytet në Azinë e Vogël), gjatë shek. VII-VI p.e.s.
14
Ndërtesa më e habitshme, është teatri i ndërtuar në
majë të një kodre nga shihet i gjithë qyteti i Miletit.
Ky është një nga ndërtimet më të mrekullueshme
që ilustron qartë nivelin e lartë të arkitekturës.
Arti grek, edukonte vlera
morale dhe etike
Kushtet kulturore dhe artistike
Lulëzimi i kulturës dhe artit grek arritën kulmin gjatë shekujve
VI-V p.e.s. Në vitin 535 p.e.s., në Athinë u ndërtua teatri i
financuar nga vetë qyteti. Në këtë teatër organizoheshin
shfaqje të shumta për publikun e gjerë, si: tragjeditë e Eskilit,
Sofokliut, Euripidit dhe komeditë e Aristofanit, që më pas u
bënë kryevepra botërore.
Teatri athinas në atë kohë shërbeu si institucion social. Ai
formoi dhe unifikoi identitetin kulturor dhe psikologjik brenda
komunitetit. Përmbajtja e shfaqjeve simbolizonte shqetë-simet
individuale dhe kolektive të kohës.
Këto vepra trondisnin ndërgjegjen e qytetarëve, duke përçuar
vlera të larta.
Në këtë kohë Aristoteli shprehet: “Tragjedia i ndihmon
njerëzit të pastrojnë veten nga pasionet e rrezikshme,
duke arritur ekuilibër psikologjik dhe moral”.

Pse filozofia lindi në Greqi?

Besimi fetar në Greqi, një
besim politeist
Kushtet politike dhe social - kulturore në të cilat u zhvillua shoqëria greke,
nga shekulli IX -VIII p.e.s., ndihmuan në lindjen e mendimit filozofik në këtë
vend.
Disa nga faktorët, që luajtën rol të rëndësishëm në formimin e hershëm të
filozofisë në Greqinë e lashtë janë:
Mungesa e një shteti të centralizuar
Në këtë periudhë në Greqi, nuk kishte aparat të fortë shtetëror të organizuar,
nën udhëheqjen e një sundimtari (mbreti). Mungonte ushtria e mirëfilltë dhe
pushteti gjyqësor.
Nuk kishte autoritet fetar të unifikuar
Kisha nuk ekzistonte, sepse akoma nuk kishte lindur besimi monoteist. Për
rrjedhojë, mungonte kasta e organizuar e priftërinjve dhe autoriteti i tyre
ndaj shtetit dhe shoqërisë. Besimi në Greqi përbëhej nga mite dhe kulte të
veçanta, pra ishte një besim politeist.
Në Greqi nuk kishte trashëgimi të mirëfilltë kulturore
Mungonte pasuria e trashëguar kombëtare. Njiheshin vetëm për poemat e
Homerit, Iliada dhe Odisea.
Pra grekët jetonin në boshllëk të shtetit, autoritetit fetar dhe traditës.
Shoqëria greke nuk krijonte asnjë siguri të drejtash të mbrojtura, si nga ligji
ashtu dhe nga forca hyjnore.

Rënia e filozofisë klasike greke

Shkaqet që çuan në rënien e kësaj kulture janë të shumta. Më të rëndësishmet renditen:
- Vdekja e Aleksandrit të Madh, në vitin 323 p.e.s.
Qytet - shtetet greke, që bashkëpunuan gjatë kohës kur ky udhëheqës ishte
gjallë, filluan përsëri luftën mes tyre.
- Vdekja e Aristotelit në 322 p.e.s.
Shkollat filozofike, u ndanë në disa degë, si: skeptikët, epikurianët, stoikët,
të cilët kishin ide dhe forma të ndryshme argumentimi.
 15
- Lindja dhe fuqizimi i fuqisë së re politike, ushtarake dhe fetare të kohës,
Rënia e qytetërimit grek dhe
perandorisë romake. Kjo formë e re organizimi shtetëror, karakterizohej fuqizimi i kulturës romake
nga aparat i fortë burokratik dhe gjyqësor.
Qytet - shtetet greke u karakterizuan nga pluralizmi i mendimit filozofik. Në
këtë kohë u krijuan shkolla të ndryshme filozofike. Filozofëve të kohës, iu vunë
në dispozicion të gjitha burimet e dijes bashkëkohore dhe bibliotekat publike,
të cilat mund t’i shfrytëzonin lirisht.
Por, rritja dhe forcimi i rolit të fesë kristiane ortodokse, (e cila do të shkrihej me
shtetin) do të rriste intolerancën ndaj çdo mendimi, që nuk konsiderohej kristian.
Datat, që do të kishin vlerë simbolike, lidhur me rënien e rolit të filozofisë
klasike greke, janë: Fjalor
Viti 529p.e.s., kur perandori Justinian, ithtar besnik i ortodoksizmit mbylli Politeist/e – (greq. polis-
shkollën filozofike të Athinës, pasuese e Akademisë së hershme të Platonit. shumë dhe theos–Zot). Ka
Filozofët e kësaj shkolle kërkuan mbrojtje në Persi. Një shekull më vonë, kuptimin e adhurimit të
mbretëria persiane do të përfshihej nga zgjerimi arab në Lindje, e udhëhequr shumë zotave me fuqi të
nga feja e re islame. ndryshme, si: perëndia e
luftës, erës, detit, tokës,
Viti 642 p.e.s., kur arabët pushtuan Egjiptin dhe shkatërruan bibliotekën e dashurisë etj.
madhe të Aleksandrisë. Këtu mbaron një epokë tolerante dhe pluraliste e Monoteizëm –
mendimit filozofik të lashtësisë dhe fillon periudha e luftrave, për hegjemoni (greq.  mono-një dhe theos
fetare mes të krishterëve dhe islamikëve. – Zot). Ka kuptimin e
Gjatë dy shekujve në vazhdim, bashkë me fuqizimin e Perandorisë Romake, u besimit në një perëndi
të vetme (Zoti), si krijues
rrit dhe u përhap filozofia romake, e cila krijoi rryma dhe ide të reja filozofike. dhe sundues i botës dhe
universit.
Reflekto dhe përgjigju Ateizëm – (greq. a-pa,
jo) dhe theos - Zot. 
Cilat janë disa nga kushtet historike dhe kulturore, që ndikuan në lindjen e filozofisë së lashtësisë? Ka kuptimin e mohimit
Pse filozofia lindi në Greqinë e lashtë? të çdo qënie të
Cilët janë faktorët që ndikuan në rënien e kësaj filozofie? mbinatyrshme, Zotit ose
A mund të tregoni disa nga ngjarjet dhe datat, që lidhen me rënien e filozofisë greke? perëndive.

Debat dhe dialog

Diskutoni në klasë rreth fjalisë të dhënë në tekst:
“… Kjo formë debati demokratik, si dhe votimi i lirë, ndihmonte në zgjidhjen me konsensus të problemeve
të qytetarëve të asaj kohe…”.
Shprehni mendimin tuaj, lidhur me situatat politike dhe shoqërore në vende të ndryshme demokratike në
Europë. A ndodh e njëjta gjë në Shqipëri?
Sillni shembuj konkretë, ku këto situata, mund të ishin zgjidhur më mirë përmes dialogut.
Argumentoni rëndësinë e zgjedhjeve të lira dhe të ndershme në një sistem demokratik dhe konkretisht
në vendin tonë.

Jepni opinionin tuaj

Shkruani në trajtën e një eseje argumentuese, mendimin tuaj rreth fjalisë (në mësim): “..Në sheshet
publike, qytetarët, politikanët dhe qeveritarët diskutonin të lirë dhe të barabartë, për çështje të ndryshme
me karakter ekonomik, politik dhe kulturor.”
- Mendoni se kjo formë qeverisje është e mundur dhe sot?
- Në cilat raste populli e shpreh drejtpërsëdrejti mendimin e tij?
- A është i lirë dhe transparent raporti i qytetarëve me pushtetarët?
Bazohuni në njohuritë e marra në lëndën e qytetarisë, historisë etj., si dhe në përvojat dhe reflektimet
tuaja personale.
16
1.3
Refleksioni filozofik.
Akti i të menduarit si objekt
i refleksionit filozofik
Shqetësimi intelektual nxit
refleksionin filozofik
Refleksioni filozofik si synim
drejt së vërtetës
Kuptimi për refleksionin filozofik
Filozofia është përpjekur gjithnjë për gjetjen e së vërtetës drejt lumturisë,
ruajtjes së pastërtisë dhe qetësisë së shpirtit njerëzor, në luftë kundër vesit.
Kjo ishte detyrë e vështirë sidomos për çështje që as shkenca e as feja nuk
jepnin shpjegim. Edhe pse filozofët ishin mendjet më të fuqishme për kohën,
ata kishin shumë pikëpyetje që i shqetësonin dhe u shkaktonin habi.
Ishte kjo “habi filozofike” që i shtyu të kërkojnë përgjigje për pyetjet e tyre,
sigurisht të kufizuar nga niveli i zhvillimit të shkencës dhe shoqërisë.
Jo çdo lloj mendimi mund të quhet refleksion. Shpesh veprojmë pa pasur ide
të qarta dhe më pas analizojmë pasojat e veprimeve tona.
Aftësia për të shtruar pyetje lidhur me një çështje të caktuar, për të kundërshtuar,
për të ngritur hipoteza dhe për të gjetur argumente është fillimi i procesit që në
filozofi quhet refleksion filozofik.
Refleksioni filozofik ka si objekt vetë aktin e të menduarit, duke vënë
në dyshim shpesh gjëra shumë të thjeshta. Idetë e reja lindin përmes
diskutimit, shqyrtimit, analizës dhe kritikës së ideve të njerëzve të tjerë.
Debati filozofik e ka çuar mendimin drejt ideve të reja, ndoshta edhe pa
zgjidhje përfundimtare.
Një nga filozofët e lashtësisë, i cili ka mbetur simbol i dialogut dhe i debatit
filozofik, është Sokrati. Ai i nxiste vazhdimisht pasuesit e tij që ta kundërshtonin
dhe të jepnin arsyetimet e tyre, për të arritur te thelbi i së vërtetës.
Që të lindë refleksioni filozofik duhet të ekzistojë shqetësimi intelektual rreth
një problemi të caktuar. Sipas Sokratit të zgjosh një shpirt drejt filozofisë, do të
thotë t’i mësosh atij tronditjen. Që kjo “tronditje” të lindë, duhet të ekzistojë
problemi, sepse mendimi filozofik, lind për t’iu përgjigjur një pyetjeje ose
shqetësimi njerëzor.
Disa nga çështjet që dhe sot vazhdojnë të shqetësojnë vetëdijen njerëzore janë:
Nga se përbëhet gjithçka?
A ekzistojnë gjërat pavarësisht nga ne, apo varen nga perceptimi ynë?
A ekziston forca e mbinatyrshme dhe nëse po, çfarë marrëdhënie ka ajo me
botën dhe njerëzit?
Cila është lidhja mes trupit dhe shpirtit?
A mund t’i njohim gjërat dhe cilat janë rrugët që të çojnë tek e vërteta?
Për ata që besojnë se përgjigjet lidhen me fuqi të mbinatyrshme dhe superiore
ndaj inteligjencës njerëzore, duket e kotë metoda e refleksionit filozofik. Këta
besimtarë jetojnë në shoqëri ku individët ndajnë opinione të ndryshme. Për të
vërtetuar tezat e ndryshme, duhet të përdoret forca e argumentit.
 17
Rëndësia e refleksionit filozofik
Filozofia nuk imponon ide. Ajo ka për qëllim të nxisë refleksionin tek të gjithë,
me qëllim që çdo individ të përpiqet të zbulojë të vërtetën.
Refleksioni filozofik ka funksion të dyfishtë:
Shërben për të vlerësuar në mënyrë kritike gjykimet e të tjerëve. Refleksioni filozofik, kritik
Mbron pavarësinë e gjykimeve tona nga besimet dhe nga paragjykimet sociale. dhe dyshues ndaj ideve
Në këtë kuptim, refleksioni filozofik ndihmon në formimin e profilit personal,
aktiv dhe jokonformist, të aftë të bashkëveprojë me të tjerët në një botë
komplekse.
Kjo mënyrë të arsyetuari të ndihmon të jesh qytetar i mirë, kritik dhe aktiv, të
ndihmon të shprehësh pa ndrojtje mendimet, duke përdorur lirinë e fjalës dhe
të mendimit.
Të shijosh filozofinë si art i të menduarit, do të thotë të ndiesh gëzimin e hulumtimit dhe të
zbulimit të ideve të reja, që nuk i kemi huazuar, nuk na janë diktuar nga të tjerët, por tek të
cilat kemi arritur përmes arsyetimit tonë.

Raporti i mitit me arsyen në lashtësi

Rreth 2500 vjet më parë, në Greqinë e lashtë, lindi mendimi filozofik si reagim
ndaj gjithçkaje të panjohur, që e rrethonte njeriun dhe si kureshtje për të
mësuar më shumë për botën dhe veten.
Filozofët e vërtetë nuk do t’i kërkonin shpjegimet në mite dhe legjenda mbi
perënditë, por do të përdornin intelektin dhe fuqinë e arsyes. Kështu p.sh.,
në filozofinë e Platonit, mbizotëronin argumentet racionale, që ishin gjithnjë
objekt i rishikimit dhe zhvillimit. Në këtë proces kërkimi ai nuk pranonte se
ishte i frymëzuar nga fuqi hyjnore, por ia kushtonte gjithçka fuqisë së arsyes.
Shumë dijetarë gjatë kësaj periudhe, për t’i dhënë përgjigje pyetjeve të tyre,
u përpoqën të gjejnë të përbashkëtat mes fuqisë së mbinatyrshme dhe arsyes
njerëzore.
18

Fjalor
Mit/e - shpjegime të
pabazuara shkencërisht
të dukurive natyrore dhe
botës që na rrethon.
Refleksion - vjen nga
fjala reflektim, që do
të thotë pasqyrim. Në
kuptimin filozofik do të
thotë mendim i kthyer
ndaj vetvetes, që vë në
pikëpyetje dhe analizon
idetë e pranuara më
parë. Shkolla e Athinës. Platoni dhe Aristoteli duke ecur dhe duke debatuar.
Retorikë - dija që
shpjegon rregullat dhe Akademia, ishte shkolla e parë e filozofisë, e themeluar nga Platoni. Ajo ngjante
parimet e të folurit bukur me shkollat e tjera para tij (pitagorianët), por kishte një program studimi dhe
dhe në mënyrë bindëse,
hulumtimi modern që do të frymëzonte të gjitha shkollat e mëvonshme të
për të ndikuar te njerëzit
me anë të fjalës. filozofisë. Ajo do ta bazonte kërkimin shkencor në fakte dhe jo në mite, duke i
Antikonformizëm - të hapur kështu rrugën shkencës moderne.
jesh kritik dhe të mos
pranosh si të mirëqenë
gjithçka që ofrohet e
Reflekto dhe përgjigju
gatshme nga opinioni i të Ç’kuptoni me refleksion filozofik?
tjerëve. Si e kuptoni debatin filozofik përmes pikëpamjeve të kundërta?
A mendoni se metoda e debatit sjell zhvillim? Kur mund të ndodhë e kundërta?
Çfarë kuptoni me fjalën – “mit”?
Cili është dallimi i “mitit” me mendimin shkencor filozofik?

Debat dhe dialog

Analizoni paragrafin që lexuat në tekst:
Të shijosh filozofinë si art i të menduarit do të thotë të ndiesh gëzimin e hulumtimit dhe të zbulimit të
ideve të reja, që nuk i kemi huazuar, nuk na janë diktuar nga të tjerët, por tek të cilat kemi arritur përmes
arsyetimit tonë.
Diskutoni të ndarë në grupe rreth fjalisë: “Refleksioni filozofik ruan pavarësinë e gjykimeve tona nga
besimet dhe paragjykimet sociale”.
Përpiquni të sillni sa më shumë argumente, deri në shterimin e tyre nga pala kundërshtare.
Sillni shembuj konkretë të refleksioneve tuaja, gjatë jetës së përditshme.

Jepni opinionin tuaj

Shkruani një ese me temë: “Refleksioni filozofik të ndihmon të jesh qytetar i mirë, kritik dhe aktiv, që
shpreh pa ndrojtje mendimet, duke përdorur në mënyrë racionale lirinë e fjalës dhe të mendimit”.
Përdorni njohuritë e marra gjatë orëve të filozofisë, duke i ndërthurur ato me formimin tuaj të mëparshëm
në lëndën e qytetarisë, si dhe me përvojën personale.
 19

1.4 Fillimet e filozofisë dhe

paraardhësit e Sokratit
Filozofia antike (shek. VI p.e.s.), mendohet se e ka vendlindjen
në qytetin bregdetar të Miletit, në Azinë e Vogël. Ky qytet ishte
në kryqëzim të rrugëve që shërbenin për tregëtinë detare dhe
gëzonte begati.
Populli i Miletit kishte shpirt kurreshtar, i interesonte arti dhe
kultura, gjë që nxiti aktivitetin intelektual dhe filozofik.
Filozofia greke – “parasokratike” përfshinte kontributin e
dijetarëve të periudhës fillestare të filozofisë. Për të rindërtuar
mendimin filozofik të tyre ka qenë vështirë, sepse është trashëguar
shumë pak nga veprat e tyre. Hulumtimet dhe arsyetimet
filozofike të dijetarëve të lashtësisë, lidheshin me ekzistencën e
universit dhe qenies njerëzore.
Këto teori kishin rëndësi sepse shkakun e ekzistencës së realitetit,
nuk e kërkuan tek shpjegimet mitologjike dhe vullneti i perëndive.
Megjithë naivitetin shkencor të kohës, ato hodhën bazat e
filozofisë moderne. Filozofët parasokratikë.
Parasokratikët u përpoqën ta shikonin botën si unitet, që bazohej
në ligjësi dhe rregulla të caktuara. Disa nga përfaqësuesit më të Parasokratikët, dhanë
rëndësishëm të kësaj filozofie janë: Talesi, Pitagora, Herakliti dhe shpjegime dhe ide
Demokriti. racionale mbi botën

Shkolla e Miletit
Shkolla më e hershme filozofike e Greqisë së lashtë, është themeluar në shek.
VI p.e.s. në qytetin e Miletit, nga mendimtari i njohur i lashtësisë, Talesi
(Thales, rreth 620 – 546 p.e.s.).
Talesi, njihet si i pari në renditjen e “Shtatë të diturve” të antikitetit.
Ai lindi dhe vdiq në qytetin e Miletit. Asnjë nga shkrimet nuk ka mbijetuar,
kështu që është e vështirë të dimë saktë se cilat ishin zbulimet
e tij. Ai përshkruhet si njeri jashtëzakonisht inteligjent dhe i
shquar për dituri dhe urtësi. Talesi ishte politikan aktiv, i aftë
në: inxhinieri, astronomi, gjeometri. Tregohet se udhëtoi
në Mesopotami dhe në Egjipt, si tregëtar. Aty, priftërinjtë
egjiptianë i mësuan bazat e gjeometrisë, të cilat më pas u
studiuan në shkollën e Miletit dhe në shkollat e tjera në Greqi.
Talesi ishte mësues në shkollën e filozofëve të Miletit, i
dha mësim Anaksimandrit, i cili zgjeroi më tej teoritë
shkencore dhe më vonë u bë mësuesi i filozofit të
ardhshëm, Anaksimenit. Anaksimeni, mendohet se ka
qenë mësuesi i Pitagorës.
Filozofët më të shquar të kësaj shkolle, ishin natyralistë.
Ata zhvilluan më tej rezultatet e mendimit filozofik të
20
Talesi mendonte se gjithçka
përbëhet nga uji
popujve të Lindjes dhe bënë shumë zbulime me vlerë në: gjeometri, gjeografi,
astronomi dhe matematikë.
Këta mendimtarë ishin mendjet më të ditura për kohën në të cilën jetuan. Ata
donin të njihnin botën që i rrethonte.
Pyetjet që shtronin, ishin:
Cila është substanca që qëndron në themel të gjithçkaje?
Çfarë mbetet e pandryshueshme, përderisa gjithçka në botë ndryshon?
Përgjigjet që dhanë filozofët e Miletit ishin të ndryshme.
P.sh., Talesi mendonte se lënda që qëndronte në themel të çdo gjëje, ishte uji.
Sipas tij, substanca themelore që formonte gjithësinë duhej të ishte diçka e
domosdoshme për ekzistencën e botës dhe e aftë për të ndryshuar.
Talesi mendonte se uji, ishte elementi që i përmbushte të gjitha këto kushte.
Filozofë të tjerë të kësaj shkolle përcaktonin si të tillë: ajrin, ujin, zjarrin, atomet
apo vetë pafundësinë.
Në skemë, jepen idetë kryesore parasokratike, lidhur me substancën themeluese
të gjithësisë (universit).

Talesi
uji - substanca
themelore, e aftë për të
ndryshuar; qëndron në themel
të gjithçkaje; transformohet Herakliti:
Pitagora: nga njëri send zjarri (logosi hyjnor) -
numri - sundimtari i tek tjetri vendos ekuilibrin e gjithësisë,
formave dhe ideve; gjithçka
që është në ndryshim të
në gjithësi është në përputhje
vazhdueshëm, për shkak të
me numrat dhe raportet Demokriti: pëplasjes së të
matematikore atomet - në përbërje kundërtave
të gjithçkaje; janë grimca
të vogla, të pandashme,
të përjetëshme dhe të
pandryshueshme
Idetë kryesore të parasokratikëve

Pitagora dhe koncepti i tij mbi numrat

Pak njihet jeta e Pitagorës (Pythagoras), sepse ai nuk la shkrime. Studiuesit
mendojnë se ka lindur në ishullin grek të Samos, në vitin 570 p.e.s. Fëmijërinë e
kaloi jo larg qytetit të Miletit, prandaj besohet se ka studiuar atje. Sikurse Talesi,
ai kishte formim matematikor, mbi bazat e së cilës formoi filozofinë e tij.
Pitagora u bë shumë i njohur me teoremën e tij, që njihet si “Teorema e
Pitagorës”.
Ajo shprehet me barazimin: a2 + b2 = c 2 (në të gjithë trekëndëshat kënddrejtë,
katrori i hipotenuzës, është i barabartë me shumën e katrorëve të dy kateteve).
Ky zbulim pati ndikim të jashtëzakonshëm për kohën. Pitagora ishte filozof,
matematikan dhe themelues i lëvizjes fetare të quajtur pitagorianizëm.
Ai ishte shumë fetar, supersticioz dhe besonte në ciklin e rimëshirimit të
shpirtrave. Filozofia e tij predikonte respektimin e një vargu rregullash të rrepta
të sjelljes dhe dijen shkencore praktike, si rrugë për të arritur çlirimin e shpirtit.
Pitagora. Sipas filozofisë së Pitagorës, nëse ne kuptojmë se gjithçka në gjithësi është në
 21
përputhje me numrat, rregullat dhe përpjestimet matematikore, do të arrijmë
Pitagora mendonte se
të kuptojmë strukturën e kozmosit. numri është sundimtari i
Arkitektura klasike ndoqi raportet përpjestimore të zbuluara nga Pitagora. formave dhe ideve
Për të, matematika ishte modeli kyç
për të studiuar gjithçka, madje edhe
mendimin filozofik. Një nga idetë e
tij shumë të rëndësishme, ishte roli
i rëndësishëm i mendimit abstrakt,
mbi të dhënat e shqisave.
Pitagora bëri hapin e parë për të
pajtuar racionalen dhe fetaren,
përpjekje që më pas, do të
vazhdonte gjatë të gjithë historisë
së filozofisë.

Herakliti.
Lufta e të kundërtave, Teatri grek. Teatri i Epidaurusit është ndërtuar në shek. III p.e.s. Ai përdorej për
shfaqjet teatrale dhe muzikore. Arkitektura e ndërtesave në lashtësi, bazohej në
burim ndryshimi raportet e matematikës pitagoriane.

Herakliti lindi në vitin 535 p.e.s., në Efes, në brigjet e Azisë së Vogël, jo shumë
larg nga Mileti. Ai është një nga figurat më interesante dhe misterioze të
filozofëve të lashtësisë, prandaj në Antikitet e quanin “Herakliti - i errëti”. Kjo
për shkak të aforizmave të shkurtëra dhe enigmatike që përdorte ai, për t’u
shprehur.
Në ndryshim nga filozofët e tjerë të Miletit, si Talesi, Anaksimeni etj., të
cilët i shikonin gjërat në thelb të pandryshueshme, Herakliti mendonte
se gjithçka në botë ndryshon, rrjedh. Njihet shprehja e tij: “Nuk mund të
lahesh dy herë në të njëjtin lumë”. Përtej këtij ndryshimi të pandalshëm, për
të ekzistonte parimi i rregullsisë dhe ekuilibrit, që mundëson vazhdimësinë
e botës.
Nga ana tjetër, ai mendonte se, çdo gjë që ekziston është kombinim dhe
përplasje e të kundërtave. Lufta midis të kundërtave çon në ndryshim të
vazhdueshëm.
Ato zëvendësojnë njëra-tjetrën: dita i zë vendin natës, jeta shkëmbehet me
vdekjen, e nxehta me të ftohtën dhe kështu me rradhë, pafundësisht. Kjo ide,
është nga parimet kryesore të dialektikës.
Parimi universal kozmik, që qëndron në themel të gjithçkaje dhe ruan unitetin
e gjithësisë, është logos - i, që në greqisht do të thotë arsye, logjikë.
Për Heraklitin, ky parim ekziston përtej reales dhe natyrës. Ai mban në Herakliti mendonte se
kontroll të kundërtat dhe tensionin që krijohet mes tyre, që asnjëra prej tyre logjika hyjnore është në
të mos fitojë. themel të gjithçkaje
Logosi hyjnor, mund të arrijë të njihet vetëm nga njerëzit e mençur apo
filozofët e vërtetë. Sipas imagjinatës së tij, Herakliti logosin e shihte tek
zjarri, që ka qenë elementi i parë ekzistues dhe më pas, me vullnetin hyjnor,
u shndërrua në tokë dhe në ujë. Ai e shihte zjarrin si forcë aktive, e gjallë,
që qëndron në bazë të krijimit të gjithçkaje dhe që përcakton çdo ndryshim
në univers.
22
Demokriti dhe shkolla atomiste
Fjalor Gjatë shekullit të V p.e.s., dy filozofë Demokriti dhe Leukipi, nga Abdera dhe
Atom/e – ( greq. Thraka, dolën me idenë se çdo gjë në botë formohet nga grimca të vogla, të
atomos - i pandashëm), pandashme, që quhen atome. Demokriti (Democrite, 460-371 p.e.s.) hodhi
grimca më e vogël e hipotezën, se çdo gjë përbëhet nga këto grimca.
elementeve kimike, Të dy filozofët pranonin se atomet lëvizin në boshllëk, duke u përplasur me
që deri në shekullin njëri - tjetrin dhe formojnë mijëra kombinime në forma të përkohëshme. Në
XIX konsiderohej e këtë mënyrë formohen trupat dhe bota ku jetojmë. Atomet që përbëjnë trupin
pandashme.
Supersticioni - besime
tonë, nuk dekompozohen. Sipas tyre, pasi njeriu vdes, atomet që përbëjnë
dhe praktika shumë njeriun nuk zhduken, por shpërndahen për t’u kombinuar përsëri.
subjektive, të pabazuara Sigurisht, ky ishte interpretim naiv dhe i pambështetur shkencërisht, por që do
shkencërisht, që i takojnë t’i shërbente shkencës shumë kohë më vonë (teoritë atomike të shekullit XX).
besimeve dhe kulteve të Teoria e krijuar nga Demokriti dhe Leukipi, u njoh me emrin atomizëm dhe ishte
ndryshme. Kanë shumë shpjegim mekanicist i gjithësisë, që nuk përfshinte rolin e perëndive në këtë proces.
ndikim tek njerëzit që
besojnë se jeta e tyre
është në dorë të forcave Reflekto dhe përgjigju
të pakontrollueshme të Cilët janë parasokratikët dhe cila është ndihmesa e tyre në filozofi?
fatit, “të mirë” apo “të
Arsyetoni mbi disa nga ngjashmëritë dhe dallimet mes këtyre filozofëve?
keq”.
Çfarë ideje novatore solli teoria atomiste e Demokritit?
Cilat qenë kufizimet e kësaj teorie? Arsyetoni, bazuar në njohuritë tuaja në shkencën e fizikës dhe kimisë.

Debat dhe dialog Jepni opinionin tuaj

Diskutoni duke dhënë argumente mbi origjinën Shfrytëzoni burime të tjera informacioni, për të
e botës dhe të jetës në Tokë. Përpiquni të sillni mësuar më shumë rreth një filozofi parasokratik.
argumente shkencore, të bazuara në prova dhe Shpjegoni interesin për filozofin që përzgjodhët, duke
fakte. e lidhur filozofinë e tij me jetën e përditëshme.

Të di më shumë
Thalesi një nga shtatë njerëzit më të ditur të Greqisë së lashtë
Shtatë njerëzit e ditur, janë figura të rëndësishme publike të Greqisë
së lashtë. Ata kanë jetuar në periudhën në fund të shek. VII dhe
fillimit të shek. VI p.e.s. dhe hynë në histori si modele të urtësisë
praktike.
Ai quhet themeluesi i matematikës greke, më saktë i gjeometrisë,
ku njëra nga teoremat mban emrin e tij (teorema Thales). Thales
shpiku matematikën deduktive. Sipas teoremës së tij:
- Një kënd i mbështetur në një gjysmërreth, është kënd i drejtë.
- Këndet e bazës në një trekëndësh dybrinjënjëshëm, janë të
barabartë.
Fakti që e bëri të famshëm ishte parashikimi i eklipsit të plotë të
Diellit, në vitin 585 p.e.s. Ai ishte i pari që hodhi idenë se hëna Teorema e Talesit.
shkëlqen, sepse pasqyron dritën e Diellit.
Ai përcaktoi numrin e saktë të ditëve të vitit.
Tales bëri shumë matje dhe përcaktoi lartësinë e piramidës së Keopsit me metoda gjeometrike, që i befasoi
priftërinjtë egjiptianë.
Nga vëzhgimet e tij, arriti në përfundimin se të korrat e mbara, nuk vareshin nga lutjet ndaj perëndive, por nga
kushtet e motit. Prandaj, duke parashikuar mot të përshtatshëm për prodhimin e ullirit, ai bleu të gjithë prerëset
e ullinjve në ato anë, duke i dhënë më pas me qira, për shkak të rritjes së kërkesës.
 23

1.5 Sofistët dhe kritika ndaj

mendimit njerëzor
Gjatë shekullit të V p.e.s., Athina nën drejtimin e
Perikliut (445-429 p.e.s.), u bë një nga qytet-shtetet më
të rëndësishme të Greqisë. Si qendër e kulturës dhe
artit, tërhoqi pranë saj njerëz nga të gjitha anët e vendit.
Një pjesë e të ardhurve në qytet ishin mësuesit shëtitës,
të cilët u mësonin qytetarëve (kundrejt pagesës), artin e
oratorisë dhe retorikës. Fuqia e të folurit në mënyrë të
qartë dhe bindëse, kishte rëndësi të veçantë në Athinën
demokratike. Shumë qytetarë dëshironin të ngjiteshin
në shkallët e hierarkisë politike. Këta filozofë të ardhur,
e quajtën veten sofistë ose “intelektualë” (nga fjala greke
sophos, që do të thotë i urtë). Meqenëse sofistët kishin jetuar
në vende të ndryshme, kishin njohuri enciklopedike rreth Athina nën drejtimin e Perikliut shekullit të V p.e.s.
kulturave dhe zakoneve të popujve. Përvoja dhe njohuritë
i ndihmuan të kërkoheshin për përgatitjen e qytetarëve të rinj athinas.
Disa nga sofistët më të njohur janë: Protagora (Protagoras) nga Abdera
e Thrakës, Gorgiasi (Gorgias) nga Leontiumi i Siçilisë së Jugut, Trasimaku
(Thrasymachus) nga Kalcedoni etj.
Protagora, është një nga përfaqësuesit më të shquar dhe më me ndikim i kësaj
rryme filozofike. Ai u bë këshilltar i Perikliut, gjatë kohës së sundimit të tij në
Athinë. Sipas legjendës, Protagorën e paditën si të pafe dhe ia dogjën të gjitha
shkrimet, nga të cilat kanë mbijetuar vetëm disa fragmente.
Meqënëse Athina qeverisej në mënyrë demokratike dhe kishte një sistem ligjor
të konsoliduar, çdo individ mund të mbrohej në rrugë gjyqësore për të kërkuar
të drejtën e tij. Në mungesë të avokatëve mbrojtës, këtë rol filluan ta luanin
disa nga sofistët.
Një nga këta ishte dhe Protagora. Ai duke u bazuar në parimet filozofike, nuk
interesohej për të vërtetuar drejtësinë e një çështjeje, por gjente argumente që
të fitonte gjyqin.
Ai pohonte se çdo argument mund të trajtohet në mënyra të ndryshme, për ta
kthyer atë në favorin tënd. Kjo nuk varet nga vërtetësia e provës së paraqitur,
por nga aftësia debatuese dhe forca bindëse e atij që e parashtron.
Sipas Protagorës, e vërteta si çdo parim tjetër moral, ka natyrë subjektive.
Sofistët u kritikuan nga opinioni dhe më pas nga filozofë të njohur, si: Sokrati
dhe Platoni. Pikturë ku tregohen dy filozofët
grekë Protagora (djathtas) dhe
Disa nga arsyet më kryesore të kësaj kritike, janë: Demokriti (qendër).
- Mësimi i retorikës, sillte rrezikun e përdorimit të fuqisë së fjalës edhe për
çështje të padrejta, që ishin në interes të individëve të veçantë.
E vërteta si çdo parim
- Analiza kritike, që sofistët i bënë mësimeve të fesë dhe të moralit. Qytetarët
moral, ka natyrë subjektive
e kohës shpreheshin se ata po ndikonin negativisht te edukimi i të rinjve
- Largimi nga imazhi i mirë i filozofëve, si mendimtarë të pa interesuar për
të fituar para. Në të kundërt, sofistët merrnin pagesa nga nxënësit e tyre, të
cilët përpiqeshin t’i gjenin nga familje të pasura.
24
Rregullat morale dhe etike
ndryshojnë sipas kulturave
Sofistët dyshojnë tek
ekzistenca e perëndive
Fjalor
Sofistë (greq. sophistes
– mjeshtër, i ditur).
Në Greqinë e lashtë,
quheshin sofistë,
filozofët që luanin rolin e
mësuesve profesionistë,
dhe përpiqeshin t’u
mësonin të rinjve dijen
dhe artin e oratorisë.
Skepticizëm, (greq.
skeptikos – vëzhgues,
soditës) - qëndrim
dyshues apo mosbesues
ndaj vërtetësisë së
diçkaje. Në filozofi, është
rrymë filozofike, e cila vë
në dyshim mundësinë e
njohjes së saktë të botës.
Jepni opinionin tuaj
Protagora shprehej se, “…e vërteta si çdo parim tjetër moral, ka natyrë subjektive”.
Shkruani një ese, lidhur me dyshimin e Protagorës mbi ekzistencën e drejtësisë. Mundohuni të sillni
këndvështrimin tuaj për çështjen, duke dhënë argumente sa më qarta dhe bindëse.
A ju duket i drejtë përdorimi i retorikës, për të mbrojtur në gjyq çdo lloj interesi të individëve?
Cila do të ishte mënyra më e mirë, për të penguar padrejtësinë dhe korrupsionin në sistemin gjyqësor?
Skepticizmi dhe kritika ndaj tij
Pyetja që shqetësonte më shumë këta filozofë ishte nëse mendja njerëzore do
të mund të njihte të vërtetën universale. Kjo çështje u lidh me problemin e së
mirës. A mund të kishte një koncept absolut të së mirës, nëse mendja njerëzore
nuk ishte e aftë ta njihte atë? Si do ta rregullonte jetën e saj shoqëria, që nuk
njihte të mirën universale dhe konceptin për të vërtetën?
Ata arsyetonin se, nuk mund të kishte përkufizime absolute të vlerave morale,
si: e vërteta, drejtësia, virtyti etj.
Vlerësimi i tyre, sipas sofistëve, ishte subjektiv dhe varej nga individi ose
shoqëria, që e gjykonte si të tillë.
Rregullat morale dhe etike ndryshojnë në varësi komuniteteve të ndryshme. Ajo
çfarë mund të quhet e moralshme për një kulturë, mund të mos konsiderohet
si e tillë për kulturën tjetër.
E njëjta gjë mund të thuhet edhe për individë të ndryshëm, të cilët nuk kanë të
njëjtat gjykime mbi moralin. Kjo i jep vlerën relative dhe subjektive parimeve të
etikës.
Prandaj Protagora shprehet, se: “Njeriu është masa e të gjitha gjërave”.
Në të njëjtën mënyrë ai arsyeton në lidhje me fenë, sepse ai nuk pranon faktin
e ekzistencës së sigurtë të perëndive.
“Shumë gjëra e pengojnë dijen, ndër to janë paqartësia e subjektit dhe shkurtësia e jetës
njerëzore”, shprehet ai.
Megjithë problemet që patën, filozofia e sofistëve ishte mënyrë e re arsyetimi,
që i vendoste qeniet njerëzore, në qendër të saj.
Pra, ndërsa filozofët para tyre e përqendruan vëmendjen tek natyra, sofistët
e zhvendosën interesin e filozofisë, drejt studimit të mendimit dhe të sjelljes.
Sofistët i dhanë shtysë përpara mendimit të kohës. Protagora me studimet
e tij, ka dhënë ndihmesë të rëndësishme në zhvillimin e etikës së: virtytit,
gramatikës, retorikës dhe artit të diskutimit.
Reflekto dhe përgjigju
Çfarë kategorie sociale përfaqësonin sofistët?
Cili ishte objekti i filozofisë së tyre?
Çfarë vlerësimi kanë ata për rregullat morale dhe etike në shoqëri?
Cilat janë disa nga arsyet e kritikës që iu bë kësaj filozofie?
Debat dhe dialog
Diskutoni të ndarë në grupe, pro dhe kundër, lidhur me thënien e Protagorës:
“Njeriu është masa e të gjitha gjërave”.
Sillni argumentet tuaja, duke përdorur artin e retorikës, sikurse bënin sofistët.
 25

1.6 Sokrati dhe dialektika

sokratike
Lindja e rrymës së sofizmit, në Athinën e lashtë
Sokrati lindi më 469 p.e.s., në familje të thjeshtë
athinase. Mendohet se në moshë të re ai ka
studiuar filozofinë e natyrës. Më pas shkoi
ushtar në luftën e Peloponezit, ku u dallua për
trimërinë dhe forcën fizike dhe mendore. Ai nuk
krijoi ndonjë shkollë apo teori filozofike, por
ishte filozofi që pati ndikim të madh në shekujt
e mëvonshëm. Pikëpamjet e tij u bënë të njohura
nga veprat e Platonit dhe Aristotelit.
Sokrati u bë figurë e njohur në Athinë, sepse
merrte pjesë në të gjitha diskutimet filozofike apo
debatet publike, lidhur me problemet e etikës dhe
drejtësisë.
Ai u përfshi në politikë me qëllime fisnike dhe
jo fitimprurëse, prandaj bëri dhe shumë armiq.
Sokrati fitoi simpatinë e studentëve, të cilëve u Sokrati.
mësonte të diskutonin rreth temave të tilla, si:
dashuria, drejtësia, politika, morali etj. Ai u kërkonte përgjigje pasuesve të tij,
për mënyrën sesi i perceptonin ata, konceptet “i mirë”, “i keq”, “i drejtë” etj.
Sokrati besonte se detyra kryesore e filozofisë, është të kuptuarit e vetes.
Duke vënë në dyshim gjithçka, çdo lloj pushteti dhe autoriteti, Sokrati u kthye
në rrezik për ata që qeverisnin Athinën e asaj kohe. Sokrati vë në dyshim çdo
lloj pushteti dhe autoriteti

Të drejtën e Autoritetin
pushtetit

Mbi të Dyshimi mbi Fenë

vërtetën filozofike gjithçka dhe Zotat

Drejtësinë dhe Mbi moralin,

padrejtësinë virtytin, të mirën
dhe të keqen
Dyshimi sokratik përfshin gjithçka, që lidhet me vlerat e kohës.

Në skemë është paraqitur skema e dyshimit sokratik.

Nën akuzën se po iu prishte mendjen athinasve të rinj, gjykata e dënoi me
vdekje.
Megjithëse adhuruesit e tij i përgatitën kushtet për t’u arratisur nga burgu, Sokrati
26
Metoda dialektike, si dialog
mes pikëpamjeve të kundërta
Fjalor
Dialektika – (greq.
dialèghesthai, do të
thotë të diskutosh, të
argumentosh). Ky term
tregon artin e diskutimit
dhe përgënjeshtrimit
të ideve kundërshtare,
përmes argumenteve. Në
filozofi, dialektika është
metodë shkencore e
njohjes, që i sheh sendet
dhe dukuritë në lidhje
dhe varësi reciproke, në
lëvizje dhe zhvillim të
pandërprerë.
Të menduarit induktiv
- Mënyrë arsyetimi, që
niset nga ide të veçanta
dhe të pjesshme, për të
arritur te përfundimi i
përgjithshëm. E kundërta
është deduksioni.
pranoi më mirë të vdiste duke pirë helm dhe të respektonte vendimin e gjykatës.
Sokrati, megjithëse i pafajshëm, nuk donte të kundërshtonte mësimet që iu
kishte dhënë nxënësve të tij për drejtësinë dhe moralin. Ai ishte i bindur se
poliset greke mund të funksiononin vetëm duke u bazuar në ligje dhe shprehu
besimin në rolin e rëndësishëm të shtetit në jetën e qytetarëve.
Dialektika sokratike
Sokrati kishte mënyrën e tij për të arritur të mësonte atë që i interesonte.
Përmes pyetjeve të vazhdueshme dhe duke luajtur rolin e dikujt që nuk di
asgjë, ai zbulonte se idetë dhe bindjet e bashkëbiseduesve ishin në kontradiktë
të brendshme.
Në fund të diskutimit, arrihej në përfundime të reja, të cilat ishin në kundërshtim
me pohimet fillestare.
Kjo u quajt metoda sokratike, apo dialektike, sepse zhvillohej si dialog mes
pikëpamjeve të kundërta.
Sokrati, kishte qëllim të nxiste tek pasuesit e tij, arsyetimin drejt së vërtetës,
Sipas arsyetimit
tuaj, perënditë
dinë gjithçka,
apo jo?
Po, sepse
Por, ndodh që perënditë i dinë të
perënditë të mos jenë gjitha…
të së njëjtit mendim?
Besoj se po!
Dimë që ngrinden
shpesh mes tyre…
Kjo do të thotë, se
ato nuk kanë të njëjtin
opinion mbi të mirën
dhe të keqen?
Kështu besoj…
Pra, mund të jetë një
perëndi gabim?
Mund të rastisë…
Pra, perënditë
nuk dinë
gjithçka!
Metoda dialektike e Sokratit, ishte një metodë e thjeshtë, me pyetje të njëpasnjëshme, me anë të
të cilave ai nxirrte në dritë pretendime ose hamendime, shpesh të pavërteta, për dije të caktuara.
 27
duke zbuluar se ajo që konsiderohej si e tillë, nuk ishte mjaftueshëm e saktë. Sipas tij, me zbulimin e
kontradiktave, jo vetëm mënjanohet dija e gabuar, por nxitet arsyeja në rrugën e kërkimit të së vërtetës.
Sokrati ironizonte bashkëbiseduesin, duke dashur të tregojë se dija e vërtetë është vështirë të arrihet.
Shprehja: “Unë di, se nuk di asgjë”, nuk lidhet aq shumë me modestinë e tij, sesa me kërkesën për dije më
të gjerë se ajo, që vetëdija jonë zotëron.
Kjo metodë e shqyrtimit të argumenteve, përmes diskutimit racional, hap pas hapi, deri në arritjen e një
përfundim të përgjithshëm, hodhi bazat e të menduarit induktiv (nga të veçantat tek e përgjithshmja). Kjo
metodë u shfrytëzua më pas nga Aristoteli dhe shumë filozofë të tjerë.

Etika sokratike
Në pikëpamjet filozofike të Sokratit, vend të rëndësishëm kishin çështjet e etikës. Ndryshe nga sofistët,
Sokrati besonte në vlerën universale të koncepteve të tilla, si: morali, virtyti, drejtësia etj.
Qëllimi i jetës, sipas tij, është të kujdesesh për shpirtin. Kjo arrihet përmes shqyrtimit të jetës tonë, çdo ditë.
Është e njohur shprehja, se: “Një jetë që nuk shqyrtohet, nuk ia vlen të jetohet”.
Më shumë se pasuria apo statusi i lartë, dijet - fitimi i tyre, është qëllimi kryesor i jetës.
Sokrati, besonte se virtyti dhe dituria ishin të lidhura ngushtë. Dituria është virtyt, ndërsa ligësia dhe vesi
janë mungesa e diturisë.
Sipas tij, askush nuk dëshiron të kryejë vepra të këqija. Këto veprime nuk
kryhen me dëshirën e individit, por nga injoranca e tij. Padija i shtyn njerëzit Dituria dhe virtyti çojnë
drejt sjelljeve dhe veprimeve, që mendojnë se do t’i bëjnë të lumtur, siç janë: drejt lumturisë së shpirtit
pushteti, pasuria etj.
Për të dalluar se çfarë e bën ose jo shpirtin të lumtur, nevojitet të njohësh mirë
natyrën njerëzore dhe të jesh në gjendje të dallosh të mirën nga e keqja. Këtu Reflekto dhe
e ka zanafillën thënia e famshme e Sokratit: “Njeri, njih vetveten”. përgjigju
Meqënëse dituria lidhet pazgjidhshmërisht me moralin, atëhere e vetmja
Cila ishte metoda që
mënyrë e mirë për njerëzit, është të shqyrtojnë vazhdimisht vetveten.
përdorte Sokrati, për të arritur
Vetëm kështu, sipas Sokratit, mund të zbulojmë dobësitë dhe padijen tonë, të cilat
tek e vërteta?
mund ta çojnë çdonjërin prej nesh, drejt iluzioneve dhe veprimeve të gabuara.
Ç’kuptojmë me të menduar
induktiv? A keni njohuri nga
lëndë të tjera, mbi metodën
induktive të studimit?
Debat dhe dialog Cili është kuptimi që i jepte
Organizoni në klasë një debat konstruktiv, lidhur me thënien e Sokratit, se: Sokrati virtytit dhe moralin?
“Ligjet janë babai dhe nëna ime”. Si ka ndryshuar ky konceptim
Diskutoni për faktin se, megjithëse Sokrati ishte i bindur në pafajësinë e tij, iu me kalimin e kohës?
bind ligjeve të qytetit.
A vlerësohen dhe respektohen njëlloj ligjet, në kohët e sotme?
Diskutoni mbi pasojat që sjellin moszbatimi i ligjeve për sigurinë dhe të mirën
e vendit.

Jepni opinionin tuaj

Klasa ndahet në tre grupe. Secili grup përgatit në formë eseje, njërën nga thëniet e Sokratit.
Grupi i parë: “Jeta që nuk shqyrtohet, nuk ia vlen të jetohet.”
Grupi i dytë: “Njeri njih vetveten.”
Grupi i tretë: “Unë nuk di asgjë, përveç paditurisë time.”
28

1.7 Platoni dhe

qëllimi i filozofisë
Platoni dhe Akademia e Athinës
Platoni, lindi rreth vitit 427 p.e.s., në familje
aristokrate të Athinës. Ai mori edukim të pasur,
kryesisht në filozofi dhe politikë. Platoni ishte
nxënës i Sokratit. Pas dënimit të tij me vdekje
thuhet se Platoni u zhgënjye aq shumë nga Athina
sa u largua nga qyteti.
Ai udhëtoi për kohë të gjatë dhe u kthye në
vendlindje kur ishte 40 vjeç. Në këtë kohë
themeloi shkollën filozofike, Akademia, në krye
të së cilës qëndroi deri sa vdiq, në vitin 347 p.e.s.
Platoni ushtroi ndikim të madh tek nxënësi i tij
Aristoteli, megjithëse shpesh nuk ndanin të njëjtat
mendime.
Platoni dhe Akademia e Athinës. Ai formuloi një doktrinë të mirëfilltë e të gjerë,
ku trajtoi tema të natyrës, kozmosit, politikës,
drejtësisë, shtetit, etikës, shpirtit, erosit etj. Shumë vepra u ruajtën me kujdes,
për shkak të famës së tyre. Më kryesoret, janë:
- Dialogët e hershëm (rreth 339 - 387): Apologjia, Kritoja, Giorgiasi, Hipia i
Madh, Menoni, Protagora.
- Dialogët e mesëm (rreth 380 - 360): Fedoni, Fedri, Republika, Symposium-i.
- Dialogët e vonë (rreth 360 - 355): Parmenidi, Sofisti, Theteti.
Platoni kishte qenë i pranishëm në dënimin e mësuesit të tij, për të cilin
ushqente adhurim dhe respekt, prandaj i shkroi ato që kishte mësuar prej tij.
Në veprën “Apologjia”, tregon për mbrojtjen e shkëlqyer të Sokratit para
trupit gjykues, ndërsa në vepra të tjera, në formën e dialogut, përshkruhet
metoda sokratike e njohjes.
Platoni jetoi gjatë deri në moshën 80 vjeçare, duke lënë trashëgimi të pasur
veprash dhe ndihmesë të madhe në zhvillimin e dijes së kohës që vazhdon
edhe sot.

Filozofia çon drejt dijes së
vërtetë
Qëllimi i filozofisë
Platoni, në veprën e tij “Republika”, shprehet se, filozofët kanë si qëllim të
mbërrijnë tek e vërteta. Kjo nuk mund të arrihet duke u nisur nga opinionet
e të tjerëve, por duke soditur thelbin në vetvete dhe të pandryshueshëm të
gjërave.
Këtë rol mund ta luajë vetëm filozofia, e cila na çon në rrugën e shkencës dhe
të vërtetës.
Filozofia, thotë Platoni, nuk është në gjendje t’i kthejë shikimin të verbërit, apo
të mbushë enë boshe, por ajo është e aftë të zgjojë shpirtin njerëzor dhe ta çojë
drejt dijes së vërtetë.
 29
Teoria e njohjes: “Bota e Ideve”
Platoni, në ndryshim nga skeptikët, pranon se mendja njerëzore është e aftë ta Fjalor
njohë botën dhe realitetin ku jeton.
Reminishencë - (angl.
Për të përshkruar rrugën që ndjek kjo njohje, Platoni formuloi teorinë e “Botës
reminiscence) procesi i
së Ideve”. rikujtimit
Ai arsyeton se ndijimet tona për botën, ndryshojnë dhe zhduken me kalimin Racionalizëm - çdo
e kohës. Ato që mbeten të pandryshuara sipas tij, janë idetë, të cilat na pikëpamje që thekson
mundësojnë njohjen e gjërave që na rrethojnë. Kur ne shikojmë një pemë, një rolin ose rëndësinë e
shtëpi etj., i njohim menjëherë kudo dhe në çdo formë që i hasim. Kjo ndodh, arsyes njerëzore. Në
sepse në mendjen tonë ekzistojnë idetë rreth tyre, me të gjitha karakteristikat filozofi, racionalizmi është
përkatëse dhe në forma të përsosura. rryma filozofike që bazon
dijen dhe njohjen e botës,
Objektet e përsosura apo format ideale, mund të mos ekzistojnë në botën që
tek arsyeja.
na rrethon, por ne i perceptojmë si të tilla, përmes fuqisë së arsyes. Kështu
p.sh., në realitet mund të mos gjejmë figura gjeometrike të përsosura, por
ne arrijmë t’i imagjinojmë si të tilla. Po ashtu, ne mund të arsyetojmë rreth
dashurisë, drejtësisë apo mirësisë, si ndjenja ideale, megjithëse ato mund të
mos jenë realisht kaq të vërteta.
Pra, arsyeton Platoni, në mendjen tonë ne kemi format ideale të gjërave, të
cilat duhet të kenë ekzistuar patjetër më parë, diku.
Platoni mendon se duhet të ketë një botë idesh, të ndarë nga bota materiale,
në të cilën gjenden të gjitha format ideale të objekteve fizike dhe të koncepteve. Bota materiale është kopje
e zbehtë e botës së ideve
Sipas tij kjo mbretëri formash të përsosura, është realiteti i vërtetë, ndërsa bota
rreth nesh është vetëm kopje, ose hije e zbehtë e origjinalit.
Për të ilustruar idenë e tij, ai paraqet “Alegorinë e Shpellës”.
Me anë të shqisave trupore ne mund të njohim vetëm botën materiale, ndërsa
“Botën e ideve” e njohim përmes arsyes, si veti e shpirtit. Bota jashtë shpellës
është bota e mrekullueshme e ideve, të cilën të burgosurit (pra, ne) nuk mund
ta shohin. Secili prej nesh duhet të ushtrojë aftësinë e njohjes, për të vështruar
brenda vetes, me qëllim që të zbulojë idetë e lindura në shpirtin e tij.
Sipas Platonit këto ide janë të lindura, megjithëse ne nuk jemi të vetëdijshëm.
Ai beson se shpirti i njeriut është i pavdekshëm dhe ka jetuar më parë në
botën e ideve. Atje, ai është njohur me sendet dhe objektet në formën e tyre të
përsosur, të kulluar.
Zgjimi i kujtimeve mbi këto ide të lindura (reminishenca) bëhet me anë të arsyes.
Ky proces, do të jetë çlirimi i njerëzve nga errësira e shpellës, pra, nga injoranca Njohja realizohet përmes
dhe dalja në dritën e dijes së vërtetë. zgjimit të kujtimeve

Çdo gjë në këtë botë, është

kopje iluzore e formës ideale
të "Botës së ideve"

"Bota e ideve" Bota e perceptuar Dija është një

Format ideale janë nga shqisat, është proces rikujtimi , që
përmban format
të lindura tek njeriu kopje e papërsosur e kryhet përmes arsyes
ideale të gjërave
formave ideale (reminishenca)

Rruga për të arritur tek dija e vërtetë

30
Në skemë, jepet mënyra se si e koncepton Platoni rrugën e njohjes njerëzore, përmes procesit të rikujtimit.
Sipas tij, rrugët e realizimit të njohjes, do të ishin përmes zgjimit të vetëdijes, pastërtisë së shpirtit, virtytit
dhe ngritjes intelektuale.
Platoni me arsyetimin e tij se rruga për të arritur tek dija nuk është vëzhgimi, por arsyeja, hodhi bazat e
racionalizmit të shek. XVII.

Dialektika platonike
Platoni shprehet se, dialektika është shkenca që studion marrëdhënien reciproke mes ideve. Ajo është rruga
e vetme që të çon tek e vërteta, duke arritur në thelbin e qenies. Dijet e tjera, që nuk lidhen me format
ideale, por me besimin dhe imagjinatën, i përkasin fushës së opinioneve, që nuk kanë qendrueshmëri dhe
për këtë arsye nuk mund të arrijnë tek e vërteta.
Tek vepra e tij, “Dialogët e vonë” (Parmenidi, Sofisti, Theteti), Platoni trajton, jo vetëm lidhjen mes botës së ideve
dhe asaj reale, por edhe lidhjen mes vetë ideve me njëra-tjetrën, si përfshirje dhe përjashtim reciprok mes tyre.
Kontradiktat janë pjesë e sendeve dhe dukurive të botës reale, ndërsa bota e ideve duhej të ishte në unitet
të plotë. Por, meqënëse sendet rrjedhin nga bota e ideve, larmishmëria e marrëdhënieve mes tyre, çon në
përfundimin se edhe mes ideve, ekziston ndërveprimi i të kundërtave.
Kjo ide, pati rëndësi të veçantë për studimin e natyrës, sepse lejoi të vendoseshin lidhjet mes llojeve të
ndryshme në natyrë dhe klasifikimi i tyre në grupe.

Politika e Platonit
Për Platonin, politika është e lidhur me moralin. Sikurse drejtësia është virtyt i njeriut të ndershëm, politika
është tipar që karakterizon shoqërinë e mirë.
Sipas tij, shteti është “një njeri me përmasa të mëdha” dhe duhet të funksionojë njëlloj si individi, duke
respektuar virtytet dhe mirëqenien e qytetarëve.
Duke ia nënshtruar politikën moralit, ai hedh poshtë idenë se: “Suksesi mund të arrihet me mjete të
padenja”.
Në veprën e tij “Republika”, Platoni hedh idenë e qytetit ideal, në krye të së cilit duhej të qëndronte mbreti
- filozof. Kështu, duke bashkuar filozofinë me politikën, mund të ndërtohej një qeverisje e drejtë në interes
të qytetarëve. Platoni besonte se, vetëm filozofët mund të kuptojnë natyrën e vërtetë të shoqërisë, drejtësisë
dhe vlerave morale.
Një nga shqetësimet e tij ishte edukimi i mirë i qytetarëve, me shpirtin e së drejtës, që lufton të keqen, të
gabuarën, dredhinë.

Reflekto dhe përgjigju

Çfarë përfaqësonte për Platonin, “ Bota e ideve”? Po bota reale?
Mbi çfarë kriteresh e bazoi Platoni njohjen njerëzore?
Cili ishte kuptimi i dialektikës platonike?
Çfarë përfaqëson për Platonin, qyteti ideal?

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Diskutoni mes jush domethënien e shprehjes së Platonit, se:
Çlirimi i njerëzve nga errësira e shpellës dhe dalja në dritën e dijes së vërtetë, realizohet përmes zgjimit të
vetëdijes, virtytit dhe ngritjes intelektuale.
Shprehni opinionin tuaj, duke dhënë argumente sa më të qarta dhe bindëse, lidhur me këtë temë.
- A mendoni se në botë, ka më shumë njerëz, që qëndrojnë brenda apo jashtë “shpellës”?
- Cilat do të ishin, sipas jush, rrugët e zgjimit të vetëdijes morale, kombëtare, politike dhe sociale, të tyre?
 31

1.8/1.9 Aristoteli dhe

sistemi filozofik i tij
Aristoteli dhe shkolla peripatetike
Aristoteli (385 – 322 p.e.s.) lindi në Stagirë, zona verilindore të Greqisë së
sotme. Ai ishte i biri i mjekut të familjes mbretërore të Maqedonisë, prandaj
u edukua si aristokrat dhe në moshën 17 vjeç hyri në Akademinë e Platonit.
Në akademi ai kaloi 20 vjet të jetë së tij, në fillim si student dhe më pas si
mësues. Kur vdiq Platoni, Aristoteli u largua nga Athina për në Jonë. Aty
studjoi natyrën e egër të zonës.
Më vonë ai emërohet mësues në oborrin mbretëror maqedonas dhe kishte
nxënës Aleksandrin e Madh.
Më 335 p.e.s., i nxitur edhe nga Aleksandri i Madh, kthehet në Athinë për të
ngritur shkollën e tij filozofike, Liceun apo shkollën peripatetike (peripatetic –
lëvizës, shëtitës - sepse mësimi zhvillohej shpesh në natyrë). Kjo shkollë kishte
vlera të rëndësishme për zhvillimin e mendimit filozofik të kohës.
Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, për shkak të revoltave antimaqedonase,
Liceu u mbyll dhe Aristoteli u zhvendos në Kalkis, në ishullin Eubea, ku edhe
vdiq.
Veprat kryesore të tij, janë: “Metafizika”, “Etika e Nikomakut”, “Politika”,
“Retorika”, “Organoni” etj.

Metafizika e Aristotelit Vepra “Etika e Nikomakut”.

Sipas Aristotelit, metafizika është shkenca që studion natyrën e qenies

në përgjithësi, si dhe parimet bazë të ekzistencës së saj. Ndërsa shkencat e
ndryshme merren me anë të veçanta të realitetit, si: trupat materialë, trupin e
njeriut, sjelljen e tij etj., metafizika studion thelbin e ekzistencës së gjithçkaje.
Këtë Aristoteli e quante substancë.
Të ekzistosh, sipas tij, do të thotë të jesh lloj i veçantë i substancës.
Sipas tij, kur ne mendojmë për një send të caktuar, në fillim kemi përcaktuar
thelbin e tij dhe më pas cilësitë e ndryshme. P.sh., kur themi, “tavolinë druri, e
rrumbullakët”, në fillim kemi kapur thelbin e kuptimit mbi tavolinën dhe më
pas, cilësitë e saj: e rrumbullakët dhe prej druri. Megjithëse ka ekzistencën e
saj (thelbi i të gjitha tavolinave është i njëjtë), substanca, nuk mund të gjendet
e veçuar nga vetitë.
Çdo send i veçantë, ka cilësitë e tij, që Aristoteli i quajti formë. Gjithashtu ka
edhe përmbajtjen ku zbatohen këto cilësi, që ai e quajti materie. Ideja e Kënaqësisë dhe Dhimbjes
në Etikën e Aristotelit.
Sipas Aristotelit, çdo subjekt përbëhet nga materia dhe forma.
Megjithëse i dalloi nga njëra-tjetra, ai pranonte se nuk mund të gjejmë kurrë
materie pa formë dhe anasjelltas. Çdo gjë që ekziston, pra substanca, është Materia dhe forma në
bashkim i formës dhe materies. unitet me njëra-tjetrën
Materia, është qenia, që mund të përfytyrohet si lëndë e parë, p.sh., druri,
mermeri etj., dhe që merr forma të ndryshme nga dora e mjeshtrit.
Ndryshe nga Platoni, që e mendonte trupin të ndarë nga shpirti i njeriut, duke
32
e menduar si burg për të, Aristoteli besonte se shpirti është forma e trupit dhe
se ata janë në unitet me njëri-tjetrin.
Aristoteli kundërshtonte teorinë e botës së ideve të Platonit. Sipas tij, idetë e
lindura nuk ekzistojnë.
Aristoteli e bazonte njohjen njerëzore tek shqisat dhe përvoja e tyre. Përmes
Njohja bazohet në përvojën vëzhgimit, thoshte ai, ne arrijmë të dallojmë karakteristikat e çdo specie, çfarë
e shqisave i bën të dallueshme apo të ngjashme ato, me njëra-tjetrën.
Në bazë të këtij studimi ai hartoi klasifikimin e zhvillimit të botës, në formë
hierarkie.
Në përfundim, Aristoteli pranon idenë e motorit të parë, të përjetshëm, që vë në
lëvizje gjithçka. Ai arsyeton se motori i parë ka këto tipare:
- vepron në kohë, por nuk ka kufizim në kohë, sepse është i përjetshëm;
- vepron në hapësirë, por nuk ka përmasa të përcaktuara, është i pakufizuar
dhe i pafund;
- nuk ka asnjë grimcë materie, por është mundësi e kulluar e saj.
Këtu Aristoteli pranon fuqinë hyjnore, apo Zotin, që është arsyeja e kulluar, e
mira supreme, drejt së cilës tentojnë të arrijnë të gjitha qeniet.

Biologjia
Aristoteli bën një përshkallëzim hierarkik të natyrës, që paraqitet
në skemën më poshtë. Për të klasifikuar botën që na rrethon, ai
Njeriu - funksioni u nis nga karakteristikat e përbashkëta të llojit (species), për të
intelektual (mendimi,
përcaktuar më pas nëse një lloj i përkiste asaj kategorie apo jo.
vullneti)
Kjo ndarje përfshinte: materien e ngurtë, materien organike,
Kafshët - Funksioni
gjallesat (organizmat e gjalla) dhe organet brenda tyre. Tek natyra
sensitiv (perceptimi, e gjallë, në fillim, bëjnë pjesë bimët, të cilat realizojnë vetëm
lëvizja) funksionin e të ushqyerit, duke marrë lëndë ushqyese nga materia
e qendrueshme, pra, nga mjedisi që i rrethon. Më lart tyre,
Bimët - funksioni qëndron bota shtazore, e cila ka më shumë funksione: realizon
vegjetativ (ushqimi, rritja, ndijimin dhe lëvizjen.
riprodhimi) Aristoteli thekson vazhdimësinë e botës së gjallë, pra zhvillimin
nga bimët tek kafshët dhe më pas tek njeriu, i cili përveç aftësive të
dy shkalllëve të para të renditjes (aftësive vegjetative, ndijimit dhe
Klasifikimi i gjallesave: çdo shkallë që lëvizjes), zotëron dhe aftësi të tjera më të larta, siç është të menduarit.
vjen më lart, gëzon edhe vetitë e llojeve Kjo cilësi, i jep atij mundësinë e veprimit dhe të pavarësisë.
(specieve), që janë poshtë tij.

Aristoteli: Logjika, etika, virtyti

Silogjizmat, si mënyra për të
arsyetuar të vërtetën
Logjika
Aristoteli është themeluesi i logjikës formale (pjesë e logjikës), që merret me
studimin e rregullave të të menduarit, derisa të arrihet e vërteta. Idetë lidhur
me këtë fushë ai i paraqiti në veprën “Organoni”.
Sipas Aristotelit, arsyetimi duhet të niset nga disa premisa, për të arritur në një
përfundim (konkluzion). Ky lloj arsyetimi, u quajt, silogjizëm.
Duke përdorur silogjizmin si formë të logjikës, Aristoteli nxjerr në pah fuqinë
e arsyes njerëzore, e cila ka aftësi të mësojë nga praktika.
Sipas tij, silogjizmi përfaqëson lidhjen mes pohimeve, për vetitë thelbësore të
një sendi apo dukurie, në mënyrë që konkluzoni të jetë i padiskutueshëm.
 33
Vërtetësia e silogjizmave, sipas Aristotelit, lidhet me saktësinë e premisave.
Përmes kësaj metode, u përpoq të gjente rrugën drejt konkluzioneve të
qëndrueshme dhe të vërteta.
Në formën klasike, Aristoteli, vendosi këtë strukturë të përgjithshme të silogjizmit:

Nëse, të gjitha A janë B Premisa e parë - Të gjithë njerëzit janë të vdekshëm

dhe
Të gjitha B janë C Premisa e dytë - Sokrati është njeri
atëhere
Të gjitha A janë C
Konkluzioni - Sokrati është i vdekshëm

Etika
Etika e Aristotelit, megjithë mangësitë e saj (si p.sh:, përligjjen e punës së
skllevërve dhe nënshtrimin e gruas, si qenie inferiore), shërbeu si bazë për
filozofët modernë të mëvonshëm. Sipas Aristotelit, çdo njeri gjatë jetës së tij ka
një qëllim për të arritur. Ai ndryshe nga Platoni (që hidhte idenë e së mirës, të
shkëputur nga përvoja), pyetjes: “Cila është më e mira, që synon të arrijë sjellja
njerëzore?”, do t’i përgjigjej, se parimi i së mirës dhe i së keqes është brenda
çdo njeriu.
Ajo zbulohet përmes sjelljes së tij të përditshme. Për atë, njeri i mirë është
ai që realizon funksionin e tij si njeri, pra kur veprimtaria e shpirtit është në
përputhje me virtytin. Përgjithësisht njerëzit synojnë drejt kënaqësive të jetës,
pasurisë dhe nderimeve, sepse mendojnë se ato u sigurojnë lumturinë apo të
mirën. Lumturia është rruga e
Sipas Aristotelit, lumturia është rruga e shpirtit drejt virtytit, larg pasioneve, si: urrejtja, shpirtit drejt virtytit
lakmia, gjaknxehtësia, etj.

Virtyti si “mesi i artë”

Virtytet e moralit nuk lindin tek ne nga natyra, por kanë të bëjnë me zakonet
dhe sjelljen tonë gjatë të gjithë jetës. Është i njohur konceptimi i Aristotelit për
virtytin si “mesi i artë”, sipas të cilit, njeriu duhet të zbulojë masën e duhur të
pasioneve dhe veprimeve të tij, pa teprim apo mungesë.
P.sh., të ndjesh emocionet e frikës, urrejtjes, mëshirës dhe kënaqësisë, në masën
e duhur, në vendin dhe njerëzit e duhur, do të ishte “mesi i artë”. Virtyti si “mesi i artë”,
Sipas Aristotelit, kjo sjellje është rezultat i kontrollit racional (të arsyes) mbi arrihet përmes kontrollit të
pasionet. Ai nuk nënkupton hedhjen poshtë të ndjesive dhe dëshirave të arsyes mbi pasionet
njeriut, por veprime të matura, ku rol të rëndësishëm luajnë të mësuarit dhe të
lexuarit (urtësia filozofike).
Aristoteli thekson rolin e arsyes, të të menduarit dhe urtësisë filozofike, në
zgjedhjen e sjelljes së drejtë, që na udhëheq në jetën e përditshme.
Virtytet kryesore të moralit janë: kurajua, maturia, drejtësia, toleranca, miqësia
dhe vetëbesimi.
Megjithatë, “mesi i artë” nuk është i njëjtë për çdo person dhe për çdo veprim.
Për më tepër, sipas tij, për disa veprime nuk ka “mes të artë”, të tilla janë sjellje,
si: zilia, tradhëtia, vjedhja, vrasja, etj.
Lumturia, për Aristotelin, është e mira që njeriu mund ta arrijë përmes një jete
në ekuilibër, ku virtyti i përmbahet rregullit të mesit të artë.
34
Njeriu si qytetar është
i lidhur me problemet e
politikës
Fjalor
Metafizika - (greq.
meta – përtej, pas;
fisika – natyrë, fizikë)
Sipas Aristotelit, është
shkenca, që kërkon
të gjejë shkaqet dhe
parimet e para të
ekzistencës së diçkaje.
Në filozofi, metoda e
njohjes është e kundërt
me metodën dialektike,
që i merr sendet e
dukuritë e realitetit të
shkëputura dhe jashtë
procesit të zhvillimit.
Politika
Aristoteli, sikurse Platoni, pranon rëndësinë e madhe të politikës dhe
organizimit të shtetit për të mirën e shoqërisë njerëzore. Në veprën e tij Politika,
ai lidh ngushtë interesat e individit me shtetin.
Sipas tij, njeriu është një kafshë politike (zoon politicon), që do të thotë se, nga
vetë natyra si qytetar ai është i lidhur me shtetin dhe problemet e politikës.
Nga ana tjetër, shteti është krijuar me qëllim të mirë, për t’u siguruar njerëzve:
jetesën, ekonominë, moralin dhe veprimtarinë intelektuale.
Sipas Aristotelit, asnjë individ, familje, apo shoqëri, nuk janë të vetëmjaftueshëm
për kohë të gjatë. Në gjirin e polisit ka përplasje interesash, për shkak të
përbërjes së ndryshme klasore të shoqërisë. Sipas tij, duhet gjetur ekuilibri
i këtyre interesave, i cili nuk është statik, por ndryshon vazhdimisht, duke
synuar mesin e artë.
Ndryshe nga Platoni, Aristoteli nuk e pranon idenë e shtetit ideal. Ai mendon
se politikanët, shpesh, nuk janë praktikë në vendimet e tyre, sepse shpesh nuk
marrin parasysh rrethanat.
Reflekto dhe përgjigju:
Cili është objekti i studimit të metafizikës, sipas Aristotelit?
Si e shpjegon ai, raportin mes materies dhe formës në realitetin ekzistues?
Cili ishte koncepti për njohjen e botës?
Si e klasifikoi Aristoteli botën e gjallë? Në ç’pozicion qëndron bota e gjallë me shkencat e
sotme moderne?
Sipas Aristotelit, cili është roli që luan virtyti në jetën e çdo individi?
Debat dhe dialog
Organizoni në klasë debat filozofik, me temë një nga shprehjet e Aristotelit:
“Njeriu është kafshë politike”.
Duke u bazuar në informacionet dhe përvojat tuaja, përpiquni, siç ndodh
shpesh në filozofi, të jepni argumentet të qarta dhe bindëse.
Gjatë diskutimit, respektoni fjalën e njëri-tjetrit.
Për ta plotësuar debatin, mund të përdorni pamje, fakte ose shembuj nga
jeta e përditshme.
Jepni opinionin tuaj
Shprehni mendimet tuaj, përmes një eseje të shkurtër, rreth thënies së
Aristotelit: “Lumturia, është e mira, që njeriu mund ta arrijë përmes jetës në
ekuilibër, ku virtyti i përmbahet rregullit të mesit të artë”.
 Përsëritje

Filozofia
gjatë periudhës helenike
Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në: njohuritë e përvetësuara në linjën 1,
leximet, informacionet dhe eksperiencat e fituara gjatë debateve e diskutimeve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

Në shek.VIII-VII p.e.s., u zhvilluan qytet-shtetet greke (polise), të cilat për herë të parë, Në Greqi, njohën
formën demokratike të qeverisjes. Ato zhvilluan kulturë e re, që respektonte të drejtat e individit.
Këto ndryshime krijuan kushtet për lindjen e filozofisë, si forma më e lartë e të menduarit intelektual.
Shkolla e parë filozofike në antikitetin grek, u themelua nga Thalesi i Miletit (qytet në Azinë e Vogël), gjatë
shek. VII-VI p.e.s.
Fjala filozofi lindi rreth gjysmës së dytë të shek. V p.e.s. dhe fillimit të shek. të IV p.e.s., midis intelektualëve më
të njohur të kohës, me në krye Sokratin, Platonin dhe më pas Aristotelin.
-Sokrati, pati ndikim të madh tek filozofia klasike greke. Për shkak të rëndësisë, ai shërbeu si vijë ndarëse, ku të
gjithë filozofët para tij, u quajtën parasokratikë.
-Nxënësi i tij, Platoni, themeloi shkollën e filozofisë në Athinë, me emrin Akademi, në të cilën përhapi dhe
zhvilloi idetë e mësuesit, Sokratit.
-Më pas, Aristoteli, nxënës i Platonit, do t’i zhvillonte më tej teoritë e tyre, në shkollën, që e quajti Lice apo
shkolla peripatetike. Ai ishte një nga mendimtarët më të shquar, që krijoi bazën për të gjithë filozofët e tjerë,
pas tij.

Periudha helenike Idetë filozofike

Tre filozofët e lashtësisë, trajtuan raportin e

individit me veten dhe me shoqërinë. Secili prej
tyre, kishte pikëpamjet e tij, për ta drejtuar sjelljen
e njeriut, drejt jetës së virtytshme.
Në poliset greke u ndërtua një
formë demokratike e qeverisjes, ku
qytetarët dhe politikanët, diskutonin
të lirë dhe të barabartë për çështje Aristoteli - mendonte se, virtyti
në interes të vendit. Kjo formë është “mesi i artë”, ku njeriu
debati demokratik dhe votimi i lirë, duhet të gjej masën e duhur të
ndihmonte në zgjidhjen me konsensus pasioneve dhe veprimeve të tij.
të problemeve. Këto zhvillime, krijuan
kushtet për lindjen e filozofisë. Sokrati - besonte se virtyti dhe
dituria ishin të lidhura ngushtë
me njëra - tjetrën.

Platoni - vlerësonte si virtyt,

njohjen e pasojave të të gjitha
veprimeve.
36
II. Provoni njohuritë
Përcaktimi i koncepteve
- Cilat janë disa nga kushtet historike dhe kulturore, që ndikuan në lindjen e filozofisë së lashtësisë?
- Pse, filozofia lindi në Greqinë e lashtë?
- Cilët janë disa nga faktorët, që ndikuan në rënien e kësaj filozofie?

Përballje mes filozofëve

- Plotësoni sipas tabelës së mëposhtëme, idetë e filozofëve parasokratikë, mbi substancën që qëndron në
bazë të gjithçkaje.

Emri i filozofit Idetë filozofike

Talesi

Pitagora

Herakliti

Demokriti

- Krahasoni idetë e tre filozofëve: Sokratit, Platonit dhe Aristotelit, mbi rolin e politikës dhe shtetit, në jetën
e individit.

Argumentim idesh filozofike

- Çdo send i veçantë, sipas Aristotelit, ka cilësitë e veta, që ai i quajti formë dhe materie.
Si e shpjegon Aristoteli, raportin mes formës dhe materies?
Ku e bazon ai, teorinë e tij të njohjes?

-Refleksioni filozofik formon profilin aktiv dhe jokonformist të qytetarit. Argumentoni funksionin e dyfishtë të
këtij procesi.

Vlerësimi i kontributit filozofik

- Rruga përmes debatit ka çuar gjithmonë drejt ideve të reja.
Cili është filozofi i lashtësisë, që ka mbetur si simbol i dialogut dhe debatit filozofik?
Arsyetoni rrugën që ai ndiqte, për ta udhëhequr debatin, drejt zbulimit të së vërtetës.
Si e kuptoni, debatin filozofik, mes pikëpamjeve të kundërta?

Shpjegoni konceptet:

Refleksion filozofik Skepticizëm Silogjizëm

•................ •..................... •..................

 Linja
2 romake
Për të filluar .....
Vrojtoni shtrirjen në kohë
• Epikuri 341-270 p.e.s.
• Zenoni 334-262 p.e.s.
• Pyrrho 365-275 p.e.s.
• Arcesilaus 361-241 p.e.s.
• Sekst Empiriku 180 - 220 p.e.s.
Periudha
Kompetenca e komunikimit dhe të
shprehurit
Nxënësi/ja:
• Zotëron shprehi të sakta dhe operon me
konceptet filozofike të studiuara gjatë linjës.
• Komunikon në grup, duke shprehur tolerancë
dhe bashkëpunim në shkëmbimin e ideve.
Kompetenca e të menduarit
Nxënësi/ja:
• Vlerëson në mënyrë kritike qëndrimet e
filozofëve të lashtësisë, ndaj moralit dhe arritjes
së lumturisë.
• Mbron qëndrimin e tij me argumente bindëse,
për rëndësinë e angazhimit të individit në
veprimtaritë shoqërore.
Kompetenca digjitale
Nxënësi/ja:
Përdor aplikacione të
ndryshme kompjuterike, për
mbledhjen dhe përpunimin e
informacionit të nevojshëm.
 2
Filozofia në
periudhën romake

Biblioteka e Aleksandrisë, u ndërtua në Aleksandri, në kryeqytetin e Egjiptit të lashtë. Ajo

kishte si qëllim të mblidhte veprat e dijetarëve, nga të gjitha kohërat dhe kulturat, për t’i
ruajtur ato për brezat e ardhshëm. Biblioteka ishte një institucion kërkimor dhe si e tillë,
përmbante dijet më të reja në shkencat ekzakte, si: matematikë, fizikë, në shkencat natyrore
etj. Ajo lulëzoi nën sundimin e dinastisë së Ptolemeut, ishte më e madhja dhe nga më të
famshmet e botës antike. Shkatërrimi i saj, ishte një nga tragjeditë më të mëdha të njerëzimit.

Rrënojat e bibliotekës së madhe të Aleksandrisë,

Egjipt, një nga bibliotekat më të mëdha të botës
së lashtë.

Gjatë periudhës helenistike – romake, u përpunua filozofia me

karakter moral. Ajo kishte si qëllim të ndihmonte njerëzit të
gjenin sigurinë dhe qetësinë shpirtërore. Filozofët e kësaj periudhe Epikurizmi
e përdorën dijen filozofike, për të treguar mënyrën sesi arrihej
kënaqësia dhe lumturia në jetë.

Edukimi me vlera morale Stoicizmi

Kërkimi i lumturisë,
detyrë e filozofisë antike

Kriza dhe riforcimi i

Skepticizmi
vlerave qytetare
Drejtimet e reja të filozofisë, gjatë
periudhës helenistike - romake
 39

Paraqitja vizuale e linjës 2

Sipas Epikurit, frika ndaj vdekjes është pengesa kryesore, për të qenë të lumtur gjatë jetës.
Ai mendon se kjo frikë është e kotë. Pas vdekjes, shpirti ynë, sikurse trupi, pushon së ekzistuari.

Lumturia jonë,
Qëllimi i jetës,
pengohet nga
është lumturia
frika e vdekjes

Ne nuk kemi pse

t'i trembemi
vdekjes

Vdekja është
fundi i ndjesive
dhe emocioneve

Nëse mposhtim frikën

ndaj vdekjes, mund të
jemi të lumtur
Arsyetimi epikurian ndaj lumturisë.

Qëllimi i jetës, sipas filozofisë së Epikurit, ishte arritja e paqes së brendëshme shpirtërore. Ai
pohon se, nuk mund të jetosh jetë të lumtur, pa urtësi, ndershmëri dhe drejtësi. Për Epikurin,
kënaqësia në jetë, arrihet kur rrethohesh nga miq të mirë dhe je i çliruar nga frikërat apo dhimbja.

Epikuri dhe filozofë

të tjerë klasikë.
40

2.1 Rrethanat e lindjes së filozofisë

në periudhën romake
Biblioteka Mbretërore e
Aleksandrisë.
Periudha helenistike dhe tiparet e saj
Periudha helenistike, fillon me vdekjen e Aleksandrit të Madh, në vitin
323 p.e.s., deri në pushtimin romak të mbretërisë së Egjiptit, në vitet
31-30 p.e.s.
Gjatë kësaj periudhe vihet re një qytetërim i ri, që gërsheton elementet
e kulturës greke me ato të vendeve të Lindjes.
Pas pushtimeve të Aleksandrit të Madh, ndodhën shumë ndryshime në
strukturën politike të shteteve.
- Së pari, dobësimi i qytetërimit grek, për shkak të konflikteve të
brendshme, mes qytet – shteteve.
- Së dyti, krijimi brenda pellgut të Mesdheut, i mbretërive të mëdha të
fuqishme të: Maqedonisë, Pergamit, Epirit, Sirisë dhe Egjiptit.
Kryeqyteti i Egjiptit, Aleksandria, u kthye shkallë – shkallë në qendrën
e kulturës së lashtësisë, në sajë të Muzeut dhe Bibliotekës së mirënjohur.
Qendra e përhapjes së filozofisë dhe mësimdhënies së saj, vazhdoi të
mbetej Athina.
Pas daljes së platformave të mëdha teorike të Platonit dhe Aristotelit,
filozofia mori një drejtim tjetër, për shkak të ndryshimeve historike dhe
gjeopolitike të kohës. Pas luftës së Peloponezit (betejat mes Spartës dhe
Athinës, në vitet 431- 404 p.e.s.), qytetërimi grek u dobësua shumë dhe
njerëzit u bënë të pasigurt për të ardhmen e tyre.

Fuqizimi i pushtetit të Romës

Rritja e pushtetit politik dhe
ushtarak të Romës
Në fund të shek III p.e.s., u shfaq pushteti romak, me gjithë fuqinë politike
dhe ushtarake. Ky pushtet u konsolidua në fillim të shek. II p.e.s. Me
fitoret e ushtrisë romake, kjo perandori shtriu kontrollin e saj mbi zonat
bregdetare të Mesdheut, deri në Siri dhe Egjipt. Perandoria romake
shpesh tronditej nga revolta të brendshme popullore. Pakënaqësia
lidhej kryesisht me taksat e shumta, të cilat mblidheshin për të mbuluar
shpenzimet e mëdha të kryeqytetit.
Trashëgimia e gjerë kulturore e qytetërimit helenistik, ndikoi shumë
në kulturën romake, e cila deri në atë kohë nuk shquhej për zhvillim
cilësor. Pjesa më e madhe e intelektualëve grekë, u transferuan në Romë
ku mund të kishin sukses dhe të bëheshin të famshëm.
 41
Lindja e një qytetërimi të ri:
Nga helenizmi në Romë
Në këtë periudhë mund të flasim për një botë kulturore helenistike-
romake. Shumë nga aristokratët romakë ribotuan në gjuhën e tyre
pjesë të rëndësishme të veprave artistike greke.
Arti romak u ndikua nga kultura klasike greke, nga e cila mori disa Arti romak u ndikua nga
elemente të rëndësishme si: ndërtimin e sheshit qendror të qytetit kultura klasike greke
(agora), disa lloje ndërtesash publike, teatrot etj.
Megjithatë funksionimi politik dhe social i perandorisë romake,
ndryshonte nga Greqia e vjetër. Nuk kishte qytet - shtete të vogla dhe
të pavarura. Organizimi kishte në bazë kryeqytetin dhe qytetet e vogla
të rrethinave. Romakët ndërtuan objekte të rëndësishme inxhinierike,
si: ujësjellës, rrugë dhe qytete të reja. U realizuan disa vepra kulturore,
si: harqe, tempuj, amfiteatra etj., jo vetëm në Romë, por në të gjithë
Europën.
Në këtë kohë, Greqia ishte shumë e zhvilluar nga ana kulturore, por
ishte e dobët ushtarakisht. Në vitin 146 p.e.s., ajo u bë provincë e Romës.
Qytetarët e thjeshtë grekë humbën çdo interes ndaj teorive filozofike, që
kishin të bënin me një shoqëri ideale. Ata filluan të kërkojnë ide më
praktike për të përballuar jetën reale.

Katër shkollat filozofike dhe skepticizmi

Në këtë periudhe, përveç dy shkollave
ekzistuese, Akademisë së Platonit dhe
Liceut aristotelian, në Athinë lindën edhe
dy shkolla të reja: shkolla stoike, e themeluar
nga Zenoni dhe shkolla Epikuriane.
U krijua një rrymë e mendimit filozofik,
e quajtur skepticizëm, e cila lidhej fillimisht
me emrin e e Pirronit. Megjithëse
përfaqësonin drejtim të ri, ato bazoheshin
edhe te filozofia paraardhëse.
Kështu p.sh., Epikuri mori nga Demokriti
teorinë atomiste mbi natyrën, stoikët u
mbështetën tek kuptimi i Heraklitit mbi
zjarrin, ndërsa skeptikët ndërtuan një
metodë studimi të bazuar mbi dyshimin
Statujë e Zenos. Zeno mësoi se "qëllimi i ekzistencës njerëzore është
sokratik. jeta e virtytshme, që është jeta në përputhje me natyrën".
Filozofët e kësaj periudhe ishin në zbulim
të rrugëve drejt qetësisë shpirtërore dhe lirisë personale të individit. Ata
Filozofia ndihmon njerëzit
kërkonin të përdornin dijet filozofike, për të treguar mënyrën sesi arrihej të kapërcejnë krizën morale
kënaqësia dhe lumturia në jetë.
42
Ky drejtim i ri i filozofisë, ndikoi në popull, sepse nuk zhvilloi dije që i
takonin vetëm një elite të zgjedhur filozofësh. Ato, iu drejtuan njerëzve
të thjeshtë, duke i ndihmuar të largonin frikën dhe ankthin gjatë jetës.
U përpunua një filozofi me karakter moral, përmes së cilës njerëzit do
të jetonin të sigurtë, do të ishin më pozitivë dhe praktikë ndaj dukurive
sociale dhe njerëzore, si: dhimbja, vuajtjet dhe vdekja.
Fjalor
Kriza e qytet-shteteve greke, ndihmoi në lindjen e pushteteve
Agora - nga greqishtja,
shesh i hapur, që të centralizuara monarkike
përdorej për tregëti ose
për manifestime publike.
Kriza e besimit tek Fillimi i një faze të re të
qytetarët, lindi nevojën e filozofisë, vuri në qendër të
rivlerësimit të normave saj:
dhe vlerave morale cështjet morale dhe
kërkimin e lumturisë

Epikurizmi Stoicizmi Skepticizmi

Veçoritë kryesore të periudhës helenistike

Reflekto dhe përgjigju

Cilat ishin rrethanat historike dhe shoqërore që përcaktuan drejtimin e ri që mori
filozofia?
Tregoni disa nga shkollat e reja filozofike, që lindën në Athinë dhe Romë, si pasojë e
ndryshimeve në kohë.
Cili ishte roli që luajti filozofia gjatë periudhës helenistike - romake?

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Organizoni në klasë një diskutim, për rolin e ri të filozofisë gjatë periudhës
romake, si reflektim i krizës së besimit të qytetarëve.
Jeni të mendimit se dija filozofike, mund t’i shërbente njerëzve, për të arritur
jetë të ekuilibruar?
Sillni argumente bindëse, për të mbrojtur qëndrimin tuaj.

Jepni opinionin tuaj

Duke analizuar krizën morale dhe shoqërore që kalojnë shtetet në situata
të ndryshme, shprehni me shkrim idenë tuaja për rolin që mund të luajnë
filozofia dhe shkencat e tjera sociale, në kohën e sotme.
 43

2.2 Stoicizmi dhe parimet

morale të tij
Themelimi i shkollës stoike
Stoicizmi si shkollë filozofike, u themelua nga Zenoni (334 - 262 p.e.s.). Më
vonë në kë shkollë u përfshinë edhe mendimtarë të tjerë të shquar të kohës, si:
Kleanthi dhe Krisipi në Athinë; Ciceroni, Seneka dhe Mark Aureli në Romë.
Vendi ku u ngrit shkolla, në greqisht quhej stoa (galeri, portik), nga ku morën
emrin filozofët stoikë.

Mark Aureli. Bust i Zeno (kopje e origjinalit

mermer në Napoli).
Ndryshe nga karakteri popullor i shkollës epikuriane, kjo filozofi i takonte
elitës intelektuale.
Qëllimi i saj ishte të mësonte njerëzit të jetonin në mënyrë sa më të përshtatshme, Stoicizmi bazohet në
duke u bazuar në moral të rreptë dhe të ngurtë. norma morale të rrepta
Stoikët nuk i pranonin veset, por i quanin gjykime të gabuara të arsyes dhe të
keqen e vetme që kërcënonte njeriun.
Katër pasionet nga të cilat lindin veset, sipas tyre, ishin: dhimbja, kënaqësia,
dëshira dhe frika.
Për të garantuar jetë të virtytshme, gjendja më ideale për njeriun, ishte mungesa
e pasioneve. Kjo, sipas tyre, arrihej përmes ekuilibrit perfekt të arsyes dhe
përmes urtësisë. Sistemi i filozofisë stoike u ndërtua sipas modelit të Aristotelit,
i ndarë në tre pjesë: logjika, fizika dhe etika (morali).

Logjika stoike
Stoikët mendonin se njeriu krijon dijet për sendet dhe botën, përmes
perceptimeve të tij shqisore.
Teoria e tyre e njohjes, bazohet te ndijimet, të cilat lënë pamjen (imazhin) Njohja bazohet në
e tyre në mendjen tonë. Pamjet e përsëritura të objekteve, krijojnë kujtesën perceptimet shqisore
njerëzore dhe mundësinë e formimit të koncepteve të reja më të përgjithshme.
44
Pra, stoikët pohonin lidhjen e mendimit, me ndijimet e njeriut. P.sh., krijimi i
pamjes së malit, vjen si rezultat i perceptimit të tij, bazuar tek të parët.
Por, si formoheshin konceptet abstrakte, si: dashuria, mirësia, urrejtja, etj.?
Këtu, stoikët pranonin lidhjen e mendimit, me ndjenjat e njeriut.
Sipas stoikëve, dija që ne krijojmë përmes perceptimit, hedh bazat e të vërtetave
dhe shkencës. Sipas tyre, përvoja e krijuar rreth këtyre të vërtetave, realizohet
si mendim sintetik. Pra, në fillim kapen anët e veçanta (mendimi analitik) dhe
më pas krijohet figura, si një e tërë.
Pra, perceptimi shndërrohet në unitet sintetik, i cili i jepet shpirtit tonë si e
vërtetë e qartë.
Në skemë, paraqiten shkallët që ndjek njohja njerëzore, sipas stoikëve.

Katër shkallët e njohjes

stoike

Perceptimi njohës Miratimi Të kuptuarit Shkenca

Përmes shqisave,
shpirti përjeton
një perceptim real,
besnik të saktë të
objekteve të
jashtme
Arsyeja jep Disa akte të kuptuari,
Arsyeja arrin të
miratimin për kuptuarit e vërtetë koordinohen në
ndjesinë e marrë sisteme dhe çojnë
në dije shkencore
Shkallët e njohjes sipas filozofisë stoike.

Përfaqësuesit e kësaj shkolle arrijnë në përfundimin se mendimi njerëzor, lind nga përballja e perceptimeve tona
me objektet që na rrethojnë. Ata pranojnë se i vetmi realitet që ekziston në të vërtetë, është ai i sendeve materiale.
Në këtë mënyrë, filozofia e tyre bën pjesë në rrymën e materializmit.

Fizika e stoikëve
Sipas stoikëve, bota është gjithmonë në lëvizje dhe ndryshim. Ekuilibri në gjithësi (univers), mbahet nga
Zoti apo Arsyeja hyjnore. Sipas tyre, gjithçka është Zot dhe Zoti është gjithçka.
Përfaqësuesit e kësaj shkolle filozofike arsyetonin se, asgjë nuk ndodh rastësisht. Ekziston një lloj rregulli
natyror, i cili përputhet me logjikën supreme apo hyjnore, që drejton çdo gjë drejt shkakut final. Kjo
mënyrë arsyetimi, është e njëjtë me atë që ne quajmë, fat.

Etika stoike
Duke pranuar se rregulli vendoset nga një mendje universale, si edhe duke e barazuar atë me
fatin e njerëzve, kjo teori kufizonte shumë lirinë e individit. Nëse gjithçka është e përcaktuar dhe e
parashikuar nga Arsyeja hyjnore, njeriut, në përpjekjen për të arritur më të mirën, i duhet vetëm t’i
bindet këtij vullneti, Stoikët arsyetonin se njerëzit janë të lirë të zgjedhin, por duke pranuar nënshtrimin
ndaj të përkryerës supreme.
 45
Stoikët pranuan filozofinë e nënshtrimit të njerëzve ndaj fatit, duke e konceptuar
Stoicizmi bazohet në
atë si vullnet superior, të cilit duhet t’i bindeshin gjatë jetës së tyre. norma morale të rrepta
Ashtu sikurse regjisori, zgjedh aktorët e tij për të realizuar role të ndryshme,
ashtu dhe Zoti përcakton fatet e njerëzve. Disa prej tyre do të luajnë role
“kryesore”, disa të tjerë do të jenë më pak të rëndësishëm. Por, secili duhet të
përpiqet të luajë sa më mirë “rolin” e tij. Kështu, edhe nëse je i varfër, skllav
etj., duhet të jesh njëlloj i kënaqur dhe i përgjegjshëm, si të ishe sundimtar, i
pasur, i lirë etj.
Stoikët mendojnë se njerëzit nuk vendosin dot për rolet që
do të luajnë në jetë, por ata mund të kontrollojnë ndjenjat
dhe emocionet e tyre.
Sipas tyre, ne, nuk duhet të biem pre e ndjenjave negative, si:
zilia, xhelozia, urrejtja. Njeriu i mençur, qëndron indiferent
ndaj këtyre ndjenjave, duke arritur qetësinë e shpirtit, pra,
lumturinë.
Ata mendonin se njerëzit nuk janë të aftë të ndikojnë te
ngjarjet, por mund të kontrollojnë sjelljet e tyre ndaj këtyre
ngjarjeve. P.sh., ne nuk mund të ndikojmë te vdekja, si
dukuri, por mund të kontrollojmë frikën që kemi ndaj saj.
Stoikët besonin se lumturia arrihej përmes një jete të urtë
dhe të kontrolluar. Pasionet e trupit, sipas tyre, duhej të
kontrolloheshin dhe të shtypeshin nga shpirti racional (për
ta, shpirti dhe arsyeja, janë një).
Në skemë, është jepet rruga që duhet ndjekur sipas stoikëve, Koncepti i stoikëve mbi gjendjen ideale të njeriut
për të arritur lumturinë.

Reflektoni dhe përgjigjuni

Cilat ishin tre pjesët e sistemit filozofik, të shkollës stoike? Fjalor
Në filozofinë stoike, cila është baza e teorisë së njohjes? Cilat janë hapat e këtij procesi?
Pse themi se etika stoike kufizon lirinë dhe vullnetin e individit? Stoicizëm - sot, përdoret
Vlerësoni disa nga parimet morale të etikës stoike. Në ç’formë vijnë ato sot? në kuptimin e një
qendrimi gjakftohtë, me
Konkretizoni me shembuj nga jeta e përditshme.
durim, para fatkeqësive,
sprovave e vështirësive
të ndryshme të jetës.
Debat dhe dialog
Shprehja ka mbetur: I bëri
Diskutoni rreth idesë së stoikëve: “Liria njerëzore duhet t’i bindet vullnetit ballë me stoicizëm.
hyjnor, duke iu nënshtruar fatit të paracaktuar”. Sintezë/mendimi sintetik
Përpiquni të jeni bindës në argumentet tuaja pro ose kundër këtij parimi, – shpreh në mënyrë
duke organizuar në klasë debat sa më të plotë e konstruktiv. përgjithësuese tiparet
më të rëndësishme
të sendeve, dukurive,
koncepteve etj. (e
Jepni opinionin tuaj kundërta analizë /
mendim analitik).
Shprehni me shkrim qëndrimin tuaj, ndaj fjalisë së dhënë në mësim: Suprem/e - Vullneti në
Stoikët pranuan filozofinë e nënshtrimit të njerëzve ndaj fatit, për ta shkallën më të lartë, nga i
pranuar atë si vullnet superior, të cilit duhet t’i bindeshin gjatë jetës së tyre. cili varet gjithçka tjetër.
46

2.3 Filozofia epikuriane në kërkim të

lumturisë
Epikuri (“Kopshti i Epikurit”).
Filozofia të udhëheq drejt
lumturisë
Sistemi filozofik i Epikurit
Epikuri (341-270 p.e.s.), lindi në ishullin Samos të
Egjeut, në familje me prindër athinas. Mësimet e
para në filozofi i mori nga nxënësi i Platonit, por
ndikimin më të madh në formimin e tij, e pati
teoria e Demokritit.
Në vitin 306 p.e.s., Epikuri shkoi në Athinë, ku
ngriti shkollën e tij, në një kopsht të madh dhe të
bukur, që njihet si: “Kopshti i Epikurit”.
Shkolla përbëhej nga një komunitet miqsh dhe
pasuesish të tij, në të cilën pranoheshin të gjithë ata
që dëshironin, pavarësisht nga mosha, gjinia, klasa
apo edukimi kulturor. Kjo tregon qartë dallimin e
saj nga shkollat e tjera filozofike.
Në doktrinën e formuluar prej tij, ai përpiqet t’u
japë përgjigje pyetjeve ekzistenciale, në përputhje me ndryshimet politike dhe
sociale të shoqërisë greke, gjatë periudhës helenistike.
Epikuri jep një model të ri të shpjegimit të botës, në krahasim me Aristotelin
dhe Platonin. Thelbin e filozofisë epikuriane e përbën pikëpamja, se paqja e
mendjes dhe qetësia e brendshme shpirtërore, duhet të jenë qëllimet e jetës
së çdo njeriu. Sipas kësaj teorie, lumturia arrihet përmes një jete të çliruar
nga frika dhe dhimbja. Rruga që të çon tek kjo mënyrë jetese, është dija dhe
miqësia. Ai mendonte se: është e pamundur të jetosh jetë të lumtur, pa urtësi,
ndershmëri dhe drejtësi.
Sistemi filozofik i Epikurit, ndahet në tre pjesë:
- Kanonika ose Logjika, e cila përmban rregullat për kërkimin e së vërtetës.
- Fizika, në të cilën vihen në veprim rregullat e pjesës së parë.
- Morali (etika), pjesa më e rëndësishme e kësaj filozofie, që përcakton qëllimet
që duhen ndjekur në jetë dhe rrugët për t’i arritur ato.
Qëllimi i filozofisë epikuriane është të ndihmojë njerëzit për të gjetur lumturinë.
Kjo gjendje përfaqëson qetësinë shpirtërore (ataraxia), si dhe pavarësie ndaj
kënaqësive të jashtme, që kërcënojnë paqen dhe lumturinë e gjithsecilit.
Njeriu, përgjithësisht, u nënshtrohet dëshirave të tij, për pasojë dhe frikës
për t’i humbur ato çfarë ka arritur gjatë jetës. Epikuri ishte filozof praktik. Ai
mendonte se mjeti më i përshtatshëm për të përballuar jetën e përditshme,
është filozofia.
Epikuri e quante filozofinë si “ilaç” për të shëruar shpirtin njerëzor. Ai shprehej
se, “nuk jemi as shumë të rinj dhe as shumë të vjetër për të filozofuar dhe për
t’u kujdesur për shëndetin e shpirtit”. Mesazhet filozofike, këshillonte Epikuri,
duhet të shkruhen në forma të thjeshta dhe në libra të vegjël, të përshtatshëm
për t’u mbajtur me vete dhe për t’u përdorur në çdo rast.
 47
Kanonika (logjika) epikuriane
Pjesa e Logjikës në filozofinë e Epikurit, duhet të kuptohet si sistem kriteresh,
përmes të cilave ne njohim realitetin dhe veprojmë brenda tij. Pjesë e këtyre
kritereve janë ndijimet dhe perceptimet, të cilat janë baza e njohjes njerëzore.
Sipas Epikurit, perceptimi përmes shqisave, është njohja e parë dhe e pagabueshme
e botës që na rrethon. Përmes tyre, krijohen përvojat dhe konceptet, që janë të Të dhënat e shqisave janë
domosdoshme, sepse lehtësojnë dhe shpejtojnë procesin e njohjes. të pagabueshme
Përmes memorizimit të përvojave të mëparshme, jemi në gjendje të njohim
sendet dhe të komunikojmë me njerëzit që kemi përreth. Sipas tij, konceptet nuk
janë tjetër veçse ndijime të përsëritura vazhdimisht dhe të fiksuara në kujtesë.
Epikuri nuk e mohon rolin e arsyes njerëzore, sidomos për ato anë të realitetit,
që nuk bien në kontakt të menjëhershëm me shqisat. Ai i rezervon mendimit
racional funksionet e krahasimit, analizës dhe sintezës.
Filozofia e tij i takon kampit empirist të filozofisë, sepse e bazon njohjen
njerëzore, tek ndijimet dhe dija që merret prej tyre.

Fizika epikuriane
Epikuri e ndërtoi sistemin e tij filozofik mbi teorinë atomiste të Demokritit.
Ai arriti në përfundimin se, çdo gjë që ekziston përbëhet nga atomet, që janë
thërrmija të vogla, të pandashme dhe të përjetshme. Për pasojë, edhe Zoti apo
perënditë janë qenie materiale, të përbëra prej këtyre grimcave.
Epikurin e akuzuan për ateist dhe heretik, sepse nuk e pranoi Zotin si krijues
të botës.
Sipas Epikurit, atomet kanë ekzistuar gjithmonë dhe janë fillimi dhe përbërja
e gjithçkaje. Gjatë lëvizjes dhe përplasjes së tyre me njëri - tjetrin, krjohen
sendet që na rrethojnë. Atomet që formojnë njeriun janë lloje të veçanta. Ato
më të mëdhatë përbëjnë trupin, ndërsa atomet më të buta dhe të shpejta,
formojnë shpirtin dhe mendjen.
Epikuri, u përpoq të shpjegonte se Zoti, edhe nëse ekzistonte, nuk mund të
kontrollonte as natyrën dhe as fatin e njerëzve. Sipas tij, nuk kishte jetë të Gjithçka në botë përbëhet
nga atomet
përtejme. Njerëzit nuk duhet të trembeshin, por duhet të mbanin nën kontroll
jetën e tyre.
E njëjta gjë, sipas tij vlente edhe për frikën ndaj vdekjes. Vetëm njerëzit e gjallë
kanë ndjenjën e frikës dhe të vuajtjes. Pas vdekjes, nuk ka më ndjesi, për pasojë
nuk duhet të trembemi prej saj.
Atomet që formojnë trupin dhe mendjen shpërbëhen dhe kthehen në gjendjen
fillestare, në pritje për të formuar sende dhe trupa të tjerë.
Epikurianët thonë se, nuk duhet t’i druhemi vdekjes, sepse:
“Vdekja nuk na arrin kurrë. Kur ne jemi, vdekja nuk është, kur ajo vjen ne nuk jetojmë më”.

Morali epikurian
Epikuri formoi drejtim të ri të filozofisë morale, që nuk e përqendroi në porositë
e Zotit, por tek kënaqësitë trupore dhe mendore të njerëzve në jetën tokësore.
Megjithatë, ai nuk i hapi rrugë të lirë pasioneve të çdo lloji, por pohonte se
Njeriu duhet të kontrollojë
njeriu duhej të kontrollonte dëshirat e tij. dëshirat dhe pasionet
48
Çdo individ me të drejtë kërkon të jetojë i lumtur dhe i kënaqur. Epikuri arsyetonte se, dhimbja dhe vuajtjet
janë të papranueshme, si për trupin, ashtu dhe për shpirtin njerëzor.
Epikuri dallonte dy lloje kënaqësish:
- të natyrshme dhe të nevojshme (si: kënaqësia e ushqimit, pushimit të trupit dhe mendjes etj.);
- të panevojshme dhe të dëmshme (si: luksi, ushqimi i tepërt, shfrenimi sensual etj.).
Sipas tij, njeriu i mençur di të përcaktojë nevojat dhe nuk rend pas kënaqësive të pafund, sepse pangopësia,
do t’i sillte atij vuajtje të reja.
Etika epikuriane kishte aspekt tjetër të rëndësishëm: faktorin kohë.
Sipas arsyetimit të Epikurit, të kufizuar nga qenia jonë e vdekshme, duhet të jetojmë deri në fund dhe me
pozitivitet të tashmen, duke njohur të shkuarën dhe pa i dhënë peshë shqetësuese të ardhmes.
Nëse kemi jetuar duke respektuar parimet që na mëson filozofia, për të arritur kënaqësinë në jetë, këto
kujtime, do të na ngushëllojnë edhe në ditët më të vështira. Përparësia në filozofinë e Epikurit është kënaqësia
individuale. Sipas tij, shoqëria duhet të jetë në funksion të individit, për të frenuar ata që shkaktojnë vuajtje
dhe probleme tek të tjerët. Rruga për të arritur lumturinë, sipas stoikëve, përfshin disa hapa, të cilat jepen
në skemën më poshtë.

Rruga drejt lumturisë

Çlirimi i njeriut Ekuilibrimi i

Çlirimi i njeriut nga Arritja e kënaqësisë
nga frika e dhimbjeve të trupit
frika e vdekjes dhe lumturisë
perëndive dhe të shpirtit

Konceptimi epikurian i rrugës për arritjen e lumturisë

Fjalor Reflekto dhe përgjigju

Ateist - (greq. a-teo- pa
zot) Mohimi i ekzistencës
së çdo lloj fuqie të
mbinatyrshme dhe
heqja dorë nga të gjitha
besimet fetare.
Si ishte i ndërtuar sistemi filozofik epikurian? Shpjegoni funksionin e secilës pjesë të tij.
Cili ishte morali i filozofisë epikuriane?
Përshkruani hapat që duhet të ndjekim, për të arritur një jetë të qetë dhe të lumtur.
A kanë vlerë mësimet e Epikurit në kohën tonë? Ilustroni me shembuj konkretë.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE
Organizoni në klasë diskutim me temat e mëposhtme, duke krahasuar thëniet
me njëra-tjetrën.
Nxirrni përfundime, duke përshtatur kuptimin e tyre me aktualitetin ku
jetojmë.
Epikurianët thonë:
- “Një njeri i mençur, di të përcaktojë nevojat dhe nuk rend pas kënaqësive
pafund, sepse pangopësia do t’i sillte atij vuajtje të reja”.
- “Çdo individ, me të drejtë, kërkon të jetojë i lumtur dhe i kënaqur”.

Jepni opinionin tuaj

Arsyetoni me shkrim temën e mëposhtme:
“Në shoqërinë e sotme moderne, u jepet prioritet statusit të lartë social, luksit dhe parasë.
A janë këto rrugët që të çojnë drejt lumturisë?”
Për të mbrojtur qëndrimin tuaj, përdorni argumente dhe arsyetime bindëse.
 49

2.4 Skepticizmi antik dhe e vërteta

mbi moralin
Rryma e skepticimit, si dyshim mbi dijen
Skepticizmi është rrymë filozofike e periudhës helenistike, që vjen nga fjala
greke, skepsis, që do të thotë mendoj, shqyrtoj. Kjo filozofi shtronte dyshimin
mbi vërtetësinë e të gjitha dijeve njerëzore.
Fjala skeptik, përdoret edhe sot, për t’iu referuar të menduarit dyshues dhe
mospranimit të gjykimeve përfundimtare. Skeptikët vunë në dyshim filozofinë
e mëparshme të Platonit, Aristotelit, Epikurit, stoikëve, lidhur me mundësinë
e njohjes së botës.
Veçoritë kryesore të skepticizmit antik, janë kërkimi i pandërprerë i së vërtetës
dhe gjetja e argumenteve kundër çdo pretendimi dogmatik, që e konsideron
dijen përfundimtare dhe gjykimet vetvetiu të sakta.
Sipas tyre, gjykimi ynë është i njëanshëm dhe dija e pamjaftueshme. Në këtë
mënyrë skepticizmi futi dyshimin në fushën e njohjes, duke e shtyrë atë drejt
një arsyetimi dhe dije të re filozofike.
Një nga përfaqësuesit kryesorë të kësaj rryme është Pirroni (Pyrrho), i cili
lindi në Elis, rreth viteve 365 - 275 p.e.s. Ai jetoi në kohën e ndryshimeve
të rëndësishme historike dhe politike të periudhës helenistike. Pirroni, nuk
ka lënë trashëgimi të shkruar, por vepra e tij njihet përmes shkrimeve të
bashkëkohësve dhe pasuesve të tij.
Ai mblodhi rreth vetes shumë simpatizantë, si për aftësinë argumentuese që
zotëronte, ashtu dhe për mënyrën e jetesës. Dëshmitë e ndryshme e paraqesin
atë si njeri të vetmuar, të shkëputur nga vlerat tradicionale, indiferent ndaj
ngjarjeve të botës së jashtme dhe fatkeqësive përreth tij.
Pirroni nuk pretendoi të krijonte sistem të përcaktuar vlerash, por u përpoq Pirroni.
t’u jepte atyre që e rrethonin, modelin e sjelljes së lidhur me nevojat e jetesës
së përditshme.
Një nga mësimet e filozofisë së tij është qetësia dhe indiferenca përpara
ngjarjeve të botës që na rrethon, e cila të çon drejt lumturisë dhe ataraksisë
(qetësisë shpirtërore).
Skepticizmi ka evoluar duke ndryshuar formë në periudha të ndryshme.
Përveç rrymës së themeluar nga Pirroni dhe që u quajt pirroizëm, u formua
dhe degëzim tjetër, i njohur me emrin akademikas (academicus), nga Arcesilaus
(361-241 p.e.s.).
Kjo rrymë filozofike, pati përfaqësues në Romë, si: Enesidemi, Agripa, Sekt
Empiriku etj.
Shumë nga veprat origjinale të përfaqësuesve të kësaj rryme janë zhdukur,
ndërsa një pjesë e tyre është përmbledhur nga Sekst Empiriku.
Në veprën e tij (Pyrrhonic Sketches), shpjegon disa nga pikëpamjet e skepticizmit.
Qëllimi i skeptikëve, ishte arritja e qetësisë dhe paqes së brendshme shpirtërore,
kundrejt çdo detyrimi moral dhe shoqëror, kundër çdo vuajtje dhe fatkeqësie në jetë.
50
Njohja e bazuar tek shqisat,
nuk mund të jetë e sigurtë
Nuk ka një kriter universal
për vlerësimin e moralit
Parimi bazë i skepticizmit, arsyeton Sekstus, është pranimi se, përballë çdo
zgjidhjeje qëndron një tjetër zgjidhje, e kundërt me të. Kjo ndodh, sepse
argumentet kundërshtuese, kanë të njëjtën vlerë apo mundësi shpjegimi.
Kështu ata pretendonin të ruanin qetësinë shpirtërore.
Dyshimi për njohjen njerëzore
Skeptikët dallojnë dy lloje njohjesh, për:
- çështje, që janë të qarta për arsyen tonë, si p.sh. dita dhe nata;
- çështje të paqarta, si p.sh., lënda përbërëse e atomeve, universi etj. Skeptikët
arsyetojnë, se këtu nuk kemi kriter të besueshëm vlerësimi për të vërtetën.
Sipas skeptikëve, arsyeja njerëzore duhet të dyshojë në përvojën që na japin
shqisat, sepse informacioni i tyre, për të njëjtat sende në kohë dhe kushte të
ndryshme, nuk është i njëjtë. Kështu p.sh., një shkop i zhytur në ujë, duket i
përkulur; disa njerëzve mjalti mund t’u duket i hidhur; sendet e vështruara nga
larg ose në orë të ndryshme të ditës, ndryshojnë pamje etj.
Pra, vërtetësia e dijes, e bazuar në perceptimet tona shqisore, nuk mund të jetë
e sigurtë. Por, nëse është e pamundur njohja e gjërave që janë të dukshme dhe
të prekshme, ç’mund të themi për ato që janë të padukshme apo abstrakte?
Dyshimi për moralin njerëzor
Të njëjtin arsyetim skeptikët e shtrijnë dhe në çështjet e etikës dhe moralit.
Sipas tyre, njerëzit kanë bindje dhe ide të ndryshme lidhur me të mirë dhe të
keqen, të drejtën apo padrejtësinë, ligjet dhe moralin. Secili prej tyre mund të
sjellë argumente bindëse për të mbrojtur këtë qëndrim.
Skeptikët, shpjegojnë se mbi këto çështje, nuk ka kriter universal për të
vlerësuar cila nga pikëpamjet është e drejtë apo e gabuar. Në fund të fundit,
ato përfaqësojnë vetëm opinionet e njerëzve dhe jo dijen absolute. Nga kjo,
lind e drejta e çdo njeriu të dyshojë në vlefshmërinë e gjykimeve për çdo
çështje të moralit.
Duket sikur skeptikët e privojnë njeriun, nga çdo orientim për sjelljen morale.
Ata përpiqen ta mbushin këtë boshllëk të etikës së tyre, duke thënë se e vërteta
absolute nuk ekziston. Ekziston vetëm mundësia për të kërkuar vlerat më të
besueshme, që intelekti ynë na mundëson. Sipas tyre,
për të qenë të sigurt, ne duhet t’i lemë të hapura rrugët e kërkimit drejt së
vërtetës, por edhe të dyshimit për sigurinë absolute mbi gjithçka.
Mosbesimi ndaj ekzistencës së të vërtetës absolute, u jepte skeptikëve mundësinë
të përshtateshin me normat e shoqërisë në të cilën jetonin. Ata nuk ishin të
njëanshëm në pozicionet e tyre: fetare, politike apo morale, por pranonin me
tolerance çdo pozicion tjetër të menduari, ku asnjëri nuk tenton të arrijë të
vërtetën absolute.
Kjo sipas skeptikëve, i ndihmon njerëzit të gjejnë, njëkohësisht qetësinë
shpirtërore (ataraksia) dhe një jetesë pa vuajtje, për ngjarjet që ndodhin rreth
nesh.
Këto janë rrugët që të çojnë drejt lumturisë së vërtetë.
 51

Idetë e skepticizmit

Toleranca ndaj Mungesa e Mospërfshirje

larmishmërisë së gjykimeve absolute, emocionale ndaj
normave shoqërore për moralin njerëzor ngjarjeve të jetës

Ataraksi, qetësi
shpirtërore, më pak vuajtje
dhe dhimbje fizike
Rrugët për arritjen e thelbit të lumturisë.

Reflekto dhe përgjigju Fjalor

Ç’kuptojmë me skepticizëm? Konformizëm – pranim
Kush e themeloi këtë rrymë filozofike? ose përshtatje, me
Cilat ishin dyshimet, që skeptikët ngrinin mbi sigurinë e njohjes njerëzore? mendimet dhe sjelljet, që
A mund të gjykoheshin, sipas skeptikëve, idetë dhe sjelljet morale të njerëzve? përfaqësojnë interesat
Sipas skeptikëve, cila ishte rruga që i ndihmonte njerëzit për të arritur qetësinë shpirtërore? e më të fortëve apo të
shumicës.

Debat dhe dialog

Sipas skeptikëve, nuk ekziston e vërteta absolute, sepse:
- Çdo argument ka një kundërargument, po aq të fortë dhe bindës. Kërkimi i provave mund të vazhdojë
pa fund, duke mos vërtetuar asgjë.
- Relativiteti i gjykimeve të individëve, varet nga veçoritë e individit, si: morali, kultura, pozicioni social,
shijet personale etj.

Mendoni se gjykimi juaj është relativ dhe varet nga faktorë të shumtë, ekonomik, social, kulturor, fetar,
personal etj.?
A jeni paragjykues ndaj të tjerëve, apo i pranoni me tolerancë opinionet e tyre?

Jepni opinionin tuaj

Skeptikët shprehen, se:
“…Ne duhet t’i lemë të hapura rrugët e kërkimit drejt së vërtetës, por dhe të dyshimit për sigurinë
absolute mbi gjithçka”.
Kjo mënyrë arsyetimi, bie në kundërshtim me të menduarit e zakonshëm, që i merr gjërat si të vërteta,
pa u interesuar për saktësinë e gjykimit.
Shprehni me shkrim mendimin tuaj, rreth rëndësisë që ka metoda skeptike e arsyetimit në ditët e
sotme. A mendoni se, sot mbizotëron konformizmi dhe dogmatizmi në mënyrën e të menduarit? Jepni
argumente, lidhur me pohimin tuaj.
52

Komunikojmë ide filozofike

Morali, individi
2.5 dhe shoqëria

ca
Kompeten zo fike më të rëndë
sishme të
e v e filo
rra, rreth id
Nxënësi/ja
: i n johuritë e ma e të tjerët.
n m e ko mpeten cë m b
a ti g jatë ko munikimit m
- Diskuto p a,
d h e . p ë rgjeg jshmëri dhe e
m
, vu ajtja, m orali, e drejt
kësaj peri u r a
ke shprehu ciale, si: frik
p u no n në grup, du r, n d aj dukurive so tyre,
- Ba shkë
ri m e tij/saj të pa va ru
e rë n dësinë aktuale të
Mbron q
ënd litetin, si dh
ria , etj . zofi së klasike me aktua
lumtu eve të filo unimin e të
Ko n kre tizo n lidhjen e id r m e kë rk im in dhe përp
- TIK-ut, lidhu
tme. në lëndën e
në ditët e so e fitua ra
ron aftësitë
- Demonst etit.
rmes Intern
dhënave pë

Filozofët e kësaj periudhe, ishin në kërkim të rrugëve të reja, drejt qetësisë shpirtërore dhe lirisë personale
të individit. Dija filozofike u përdor për të treguar mënyrën sesi arrihej kënaqësia dhe lumturia. Ajo iu
drejtua njerëzve të thjeshtë, duke i ndihmuar të largonin frikën dhe ankthin që i shqetësonin gjatë jetës.
Filozofia mori karakter moral. Përmes parimeve të saj njerëzit do të jetonin më të sigurtë, do të ishin më
pozitivë dhe më praktikë ndaj dukurive sociale dhe njerëzore, si: dhimbja, vuajtjet dhe vdekja.
Por, mes shkollave të ndryshme filozofike, ka ndryshime në mënyrën sesi e konceptojnë lumturinë njerëzore
dhe rrugët për arritjen e saj.
Epikurianët, e mendonin jetën e lumtur, pa praninë e vuajtjeve apo frikës ndaj vdekjes dhe zotave. Ata
e lidhnin lumturinë me kënaqësinë e të jetuarit, sepse sipas tyre, nuk ekzistonte bota e përtejme, apo
përjetësia e shpirtit. Rol të rëndësishëm në këtë drejtim luante urtësia. I dituri ishte i lumtur, pasi nuk i
druhej fundit të botës, vdekjes dhe perëndive.
Tjetër kuptim kanë stoikët mbi lumturinë dhe urtësinë. Në ndryshim nga epikurianët, stoikët besonin se
lumturia arrihej përmes jetës me urtësi dhe kontroll. Pasionet e trupit, sipas tyre, duhej të kontrolloheshin
dhe të shtypeshin nga arsyeja ose shpirti racional.
Për skeptikët, nuk ka kriter universal për të vlerësuar se cila nga pikëpamjet është e drejtë apo e gabuar,
apo për të ndarë sjelljen e moralshme nga e pamoralshmja. Në fund të fundit, ato përfaqësojnë vetëm
 53

opinionet e njerëzve dhe jo dijen absolute. Nga kjo, lind e drejta e çdo njeriu të dyshojë në vlefshërinë e
gjykimeve, për çdo çështje të moralit.
Sipas tyre, njeriu duhet të jetë tolerant në gjykimin e të tjerëve. Ai duhet të pranojë këndvështrime të ndryshme
rreth vërtetësisë gjërave.
Nga ana tjetër, duhet të jetë indiferent ndaj ngjarjeve që ndodhin përreth dhe ndaj vuajtjeve të të tjerëve. Kjo,
sipas tyre, është mënyra që njerëzit të arrijnë qetësinë shpirtërore (ataraksia) dhe lumturinë.

Filozofët përballë njëri-tjetrit:

stoicizmi, epikurizmi dhe skepticizmi

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jeni të përgatitur.

Shrytëzoni burime të ndryshme informacioni, si dhe njohuritë e marra në filozofi dhe në lëndë të tjera
shoqërore, si: qytetaria, sociologjia, historia etj.
Duhet të keni grumbulluar dhe lexuar materiale për temat që do të diskutoni sipas grupeve.
Mësuesi/ja ju cakton detyrën për gjetjen e thënieve të ndryshme, që i përkasin tre rrymave filozofike:
stoicizmi, epikurizmi dhe skepticizmi.
Disa prej këtyre shprehjeve, janë shkruar në tabelë (ose në një flipcharter), por ju mund të shtoni
shprehje të reja, që i keni kërkuar e gjetur në mënyrë të pavarur.
Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:
Do të ndaheni në 3 grupe. Secili grup i takon njërës shkollë filozofike.
- Punoni brenda grupit, për të përzgjedhur thëniet e shkollës filozofike, së cilës i përkisni, si dhe
kuptimin e tyre.
- Prezantoni punën sipas grupeve.
- Diskutoni mes jush, duke dalluar anët e forta dhe të dobëta të çdo prezantimi.
- Renditni në tabelë, pikat e përbashkëta dhe dallimet mes tri doktrinave filozofike.
- Arsyetoni për vlerat dhe aktualitetin e këtyre teorive në jetën sociale, duke nxjerrë mësime nga secila
prej tyre.
- Përfundimet dhe vlerësimi.
54

Secila nga thëniet e mëposhtme, lidhur me kuptimin mbi lumturinë dhe lirinë e individit, i përket njërës prej
rrymave, që ju studiuat në linjën e dytë. Dalloni mënyrën e konceptimit, për të arritur te rryma filozofike që
lidhet me to

Të shijojmë të tashmen, në vend që të kultivojmë nostalgjinë për të shkuarën apo pritjen për të
ardhme më të mirë.

Nuk duhet t’i druhemi vdekjes, sepse ajo nuk na arrin kurrë. Kur ne jemi, vdekja nuk është dhe kur ajo
vjen ne nuk jetojmë më.

Zoti, edhe nëse ekziston, nuk mund të kontrollojë as natyrën dhe as fatin e njerëzve. Nuk ka jetë të
përtejshme. Për rrjedhojë, njerëzit nuk duhet të tremben, por duhet të mbajnë nën kontroll jetën e tyre.

Lumturia arrihet përmes një jete me urtësi dhe kontroll. Pasionet e trupit duhet të kontrollohen dhe
të shtypen nga mendimi racional.

Njerëzit janë të lirë të zgjedhin, por duke pranuar nënshtrimin ndaj vullnetit suprem, të cilit duhet t’i
binden gjatë jetës së tyre.

Fati është i përcaktuar nga Arsyeja hyjnore, njeriut i mbetet vetëm t’i bindet këtij vullneti, në
përpjekjen e vazhdueshme për të mbërritur më të mirën.

Nuk ka kriter universal për të vlerësuar cila sjellje morale është e drejtë apo e gabuar. Në fund të
fundit, ato përfaqësojnë vetëm opinionet e njerëzve dhe jo dijen absolute.

Ne duhet t’i lemë të hapura rrugët e kërkimit drejt së vërtetës, por dhe të dyshimit për sigurinë
absolute mbi gjithçka.

Qetësia dhe indiferenca përpara ngjarjeve të botës që na rrethon, të çon drejt lumturisë dhe
ataraksisë (qetësisë shpirtërore).

Idetë filozofike: stoicizmi, epikurizmi dhe skepticizmi.

 Përsëritje

Filozofia
Përsëritje

gjatë periudhës romake

Filozofia gjatë periudhës romake

Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në:

Të diskutojmë
njohuritë dhe të reflektojmë
e përvetësuara si filozofë,
në linjën II, duke u bazuar
leximet, në: njohuritë dhe
informacionet e përvetësuara në linjën 2,
leximet,e informacionet
eksperiencat fituara gjatëdhe eksperiencat
aktiviteteve të ezhvilluara.
fituara gjatë aktiviteteve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

I. Rikujtoni idetë filozofike
Gjatë fundit të shek. III p.e.r. dhe fillimit të shek. II p.e.r., u konsolidua fuqia politike dhe
ushtarake e Romës. Ndikimi i madh i trashëgimisë
Gjatë fundit të shek. III p.e.s. dhe fillimit të shek. II p.e.s.,kulturore helenike
u konsolidua fuqianëpolitike
kulturëndheromake,
ushtarakekrijoi
e Romës.
Ndikimi i madh i trashëgimisë
qytetërimin kulturore
e ri, të quajtur helenike
helenistik në kulturën
- romak. Artiromake,
romak krijoi qytetërimin
u ndikua shumë enga ri, tëshkëlqimi
quajtur helenistik
i
- romak. Arti romak
kulturës klasikeugreke,
ndikuaprej
shumë nga shkëlqimi
së cilës mori elementë i kulturës klasike greke,Gjatë
të rëndësishëm. prej kësaj
së cilës mori elementë
periudhe, në të
rëndësishëm. Gjatë kësaj periudhe, në Athinë, lindën drejtime të reja filozofike, si: shkolla
Athinë, lindën drejtime të reja filozofike, si: shkolla stoike, e themeluar nga Zenoni, shkolla e stoike, e themeluar
nga Zenoni,
ngriturshkolla e ngriturdhe
nga Epikuri ngarryma
Epikuriedhe rryma e skepticizmit,
skepticizmit, që lidhet me që lidhet
emrinme emrin e Pirronit.
e Pirronit. Idetë filozofike
Idetë filozofike
kishin karakter moral, që nuk i takonin vetëm një elite të zgjedhur intelektualësh, por iu drejtuan njerëzve të
kishin karakter moral, që nuk i takonin vetëm një elite të zgjedhur intelektualësh, por iu drejtuan
thjeshtë. Filozofët ishin në kërkim të rrugëve drejt qetësisë shpirtërore dhe lirisë personale të individit. Ata
njerëzve
kërkonin të thjeshtë.
ta përdornin dijen Filozofët
filozofike,ishin
për tënëtreguar
kërkimmënyrën
të rrugëve drejt qetësisë
sesi arrihej kënaqësiashpirtërore dhe në
dhe lumturia lirisë
jetë.
personale të individit. Ata kërkonin ta përdornin dijen filozofike, për të treguar mënyrën sesi
arrihej kënaqësia dhe lumturia në jetë.

Periudha romake Idetë filozofike

Tr i rrymat filozofike në Romën e lashtë, trajtuan rapor n

e individit me veten dhe me shoqërinë. Secila rrymë
kishte pikëpamjet e saj, për të arritur lumturinë dhe
Gjat ë periudhës helenis ke – romake, qetësinë shpirtërore.
filozofia ishte në kërkim të rregullave
universale të sjelljes dhe moralit. Për shkak të
trazirave poli ke të kohës, filozofët u Epikurizmi - e mendonte
lumturinë, pa praninë e vuajtjeve
përpoqën të zbulonin rrugët drejt qetësisë apo frikës, ndaj vdekjes dhe
dhe lumturisë. Lindën rryma të reja zotave.
filozofike.
Stoicizmi - besonte se, lumtur ai
arrihet përmes një jete me urtësi
dhe kontroll.

Skep cizmi - rruga drejt

lumturisë, është mospërfshirja
emocionale ndaj asaj që ndodh
rreth nesh.
II. Provoni njohuritë

Përcaktimi i koncepteve
- Cilat 56
ishin rrethanat historike, që përcaktuan lindjen e tre rrymave të reja filzofike?
II. Provoni njohuritë
- Cili ishte roli i filozofisë, gjatë periudhës helenistike-romake?
Përcaktimi i koncepteve
- Pse themi
- Cilatseishin
filozofia e kësaj
rrethanat periudhe,
historike, kishte karakter
që përcaktuan lindjen emoral?
tre rrymave të reja filzofike?
- Cili ishte roli i filozofisë, gjatë periudhës helenistike-romake?
Përballje- mes
Psefilozofëve
themi se filozofia e kësaj periudhe, kishte karakter moral?

Plotësoni sipas mes

Përballje tabelës së mëposhtëme, idetë e rrymave filozofike, lidhur me rregullat morale që
filozofëve
veprojnë në shoqëri:
Plotësoni sipas tabelës së mëposhtëme, idetë e rrymave filozofike, lidhur me rregullat morale që veprojnë në
shoqëri:
Emri i filozofit Idetë filozofike
Etika epikuriane
Emri i filozofit Idetë filozofike
Etika stoike
Etika e Etika epikuriane
skeptikëve
Etika stoike

Argumentim
Etikaidesh filozofike
e skeptikëve
-Mbani qëndrimin tuaj, ndaj mënyrës sesi arrihet lumturia, sipas filozofëve:
Argumentim idesh filozofike
Stoikë…………………………………………………………………………………..
- Mbani qëndrimin tuaj, ndaj mënyrës sesi arrihet lumturia, sipas filozofëve:
Epikurianë……………………………………………………………………………….
Stoikë
-Tregoni dallimet dhe pikat e përbashkëta të dy rrymave, në arsyetimet e tyre.
Epikurianë
Vlerësim i kontributit filozofik
- Tregoni dallimet dhe pikat e përbashkëta të dy rrymave, në arsyetimet e tyre.
Filozofia gjatë periudhës romake, shërbeu për t’i dhënë njerëzve më shumë siguri dhe pozitivitet,
përballë trazirave
Vlerësimi të kohës.filozofik
i kontributit Ajo rriti besimin tek forca e vullnetit të individit, për të përballuar
vështirësitë e jetës.
Filozofia gjatë periudhës romake, shërbeu për t’i dhënë njerëzve më shumë siguri dhe pozitivitet, përballë
trazirave të kohës. Ajo rriti besimin tek forca e vullnetit të individit, për të përballuar vështirësitë e jetës.
Arsyetoni rrethrreth
Arsyetoni vlerës së sëepikurizmit
vlerës dhestoicizmit
epikurizmit dhe stoicizmit klasik,
klasik, duke duke e konkretizuar
e konkretizuar me thënieme thënie të të
të përfaqësuesve
tyre.
përfaqësuesve të tyre.

Shpje Shpjegoni konceptet:

goni
konce Skepticizëm Ateizëm Arsye supreme
ptet
• ................ • ..................... • ..................
 57

Linja Drejtimet

3 filozofike në
shekujt e parë
të erës sonë
Kompetenca e komunikimit dhe të
shprehurit
Nxënësi/ja:
• Demonstron aftësi shprehëse dhe përdor me
saktësi termat filozofike të mësuara në këtë lëndë.
• Shfaq vetëbesim dhe tolerancë në komunikim,
Për të filluar ..... gjatë punës në grup.
Vrojtoni shtrirjen në kohë
Kompetenca e të menduarit
• Seneka 4 - 65 e.s.
Nxënësi/ja:
• Mban qëndrim kritik ndaj ideve filozofike, lidhur
• Epikteti 55 - 135 e.s. me ekzistencën e të keqes dhe vuajtjes në botë.
• Gjykon me përgjegjshmëri mbi rolin që luan
• Mark Aureli 121 - 180 e.s. politika dhe liderët e saj, në jetën e shoqërisë.

• Plotini 205 –270 e.s.

Kompetenca digjitale
Nxënësi/ja:
Përdor lëndën e TIK-ut, për
të zhvilluar mendimin kritik
dhe krijues.
 3
Drejtimet filozofike
në shekujt e parë
të erës sonë

Qytetërimi romak në shekujt e parë të erës sonë, njohu zhvillim të madh. Ai u ndikua nga
shkëlqimi i kulturës klasike greke, nga e cila mori elementë të rëndësishëm, në kulturë, art,
filozofi, etj. Romakët ndërtuan objekte të rëndësishme arkitekturore, të cilat kanë ardhur deri
në ditët tona. U realizuan një sërë veprash me vlerë historike, si: harqe, tempuj, amfiteatra,
etj., jo vetëm në Romë, por në të gjithë Europën

Pamje nga mbetjet arkeologjike të Romës së lashtë.

Seneka njihet për këshillat e tij, të bazuara në parimet

kryesore të etikës stoike. Ai shfaqet si udhërrëfyes moral, jo
vetëm për bashkëkohësit, por edhe për brezat e ardhshëm.
Filozofia dhe dituria, sipas tij, formojnë mendjen dhe të
drejtojnë për të marrë vendimet e duhura në jetë.

“Lumturia e vërtetë është të shijosh të

tashmen, pa qenë i varur nga ankthi i
të nesërmes dhe pa e gënjyer veten
me shpresa dhe frikëra të reja”
Seneka

Seneka, përfaqësuesi i stoicizmit romak.

 59

Paraqitja vizuale e linjës 3

Etika stoike është një etikë aktive, madje heroike. Stoikët u kërkojnë qytetarëve të jenë aktivë, të
marrin përgjegjësi dhe të jenë vigjilentë për ruajtjen e rendit dhe shtetit. Kjo doktrinë nënkupton
bashkëpunimin me të tjerët, drejt qëllimeve të mëdha dhe finale, duke mos rendur pas gjërave të
parëndësishme. Për ta, e rëndësishme është ruajtja e qetësisë së palëkundur të shpirtit.

Etika stoike dhe parimet e saj.

Gjatë shek. III të e.s., feja po i zinte vendin filozofisë. Në këtë kohë, Plotini rigjallëroi idetë e
Platonit, në shkollën neoplatoniane.
Me neoplatonizmin, përfundon periudha e artë e mendimit të lirë filozofik, që u përfaqësua
denjësisht nga mendimtarët klasikë grekë. Për shumë shekuj, Europa do të zhytej në errësirën e
Mesjetës. Doktrina e krishterë dhe dogmat e saj, do të sundonin arsyen dhe logjikën shkencore.

Plotini dhe
neoplatonizmi.
60

3.1/3.2 Filozofia dhe politika në Romë.

Stoicizmi romak
Përfaqësuesit e
shkollës stoike.
Stoicizmi romak, pranon
aktivizimin në politikë
Kushtet historike dhe shoqërore të lindjes së
stoicizmit romak
Filozofia romake u ndikua shumë nga
filozofia stoike greke, por kishte formë
më pak të ngurtë dhe përshtatej më mirë
me nevojat e njerëzve në përballje me
vështirësitë e jetës.
Stoicizmi romak, në shekujt e parë të
erës sonë, u përgjigjej kërkesave të klasës
sunduese romake, që në këtë kohë u
fuqizua shumë në të gjithë rajonin e
Mesdheut.
Aristokracia romake, nën ndikimin e
vazhdueshëm të filozofisë greke, filloi
të vlerësonte doktrinën stoike, si pjesë
e rëndësishme e edukimit të qytetarit
romak. Në shek. I p.e.s. dhe veçanërisht
pas shek. I e.s., në historinë e mendimit filozofik, afirmohen shumë personalitete
të lidhura me stoicizmin. Veprat e tyre, nuk sollën zhvillime të reja teorike, por
rikthyen në vëmendje parimet e vlefshme të filozofëve stoikë të së kaluarës.
Këto mësime paten rëndësi të madhe në kushtet e shoqërisë së përçarë nga
konflikte të shumta. Në jetën politike, ky konflikt krijohej mes sundimit absolut
të princit dhe klasës së senatorëve.
Koncepti stoik shërbente për të prodhuar qëndrime të ndryshme në përputhje
me interesat e jetës politike.
Ai mund të nxiste, si pranimin pasiv të situatës, ashtu dhe angazhimin aktiv në
politikë, drejt një gjëndje më të mirë sociale dhe morale.
Disa nga përfaqësuesit më të rëndësishëm për idetë e tyre, janë: Seneka,
Epikteti, perandori Mark Aurel etj.
Seneka (viti 4 p.e.s. - viti 65 e.s.), lindi në Kordovë të Spanjës,
në familje të pasur e të kulturuar romake. Në moshë shumë
të re, ai studjoi në Romë filozofi dhe oratori. Pasi u njoh më
parë me pitagorizmin, ai u bë pjestar i doktrinës stoike, të
cilën e zbatoi deri në fund të jetës. Vepra e tij përbëhet prej
shkrimesh të ndryshme, si: poezi, fjalime politike, traktate
shkencore, tragjedi, punime filozofike etj.
Veprat kryesore të Senekës janë: “Kërkime mbi natyrën” e
përmbledhur në shtatë vëllime, “Dialogjet” në dymbëdhjetë
vëllime, etj. Përveç filozofisë, ai ishte i interesuar për fushën
e ligjeve dhe politikës, prandaj u zhvendos në Romë, ku ra në
kontakt me rrethin e perandorit Klaudio.
 61
Pas bashkëpunimit të shkurtër me të, perandori e dëboi Senekën në ishullin e
Korsikës. Vetëm pas tetë vjetësh, ai mundi të rikthehej në Romë, me cilësinë
e mësuesit të perandorit të ardhshëm Neron (që erdhi në pushtet në vitin 54
e.s.). Kjo është periudha e përfshirjes më të madhe të Senekës në politikë.
Ai u emërua në postin e këshilltarit të perandorit dhe gëzonte autoritet të
padiskutueshëm.
Duke u bazuar në parimet stoike të vetëkontrollit dhe korrektësisë, Seneka u Politika e Senekës bazohet
përpoq të ruante rendin social, përmes një politike të fortë. Ky rend i dënonte në parimet e stoicizmit
fajtorët, por respektonte të drejtat e tyre, ishte kundër torturës dhe ndëshkimit
të padrejtë. Bashkëpunimi i ngushtë me perandorin Neron, nuk zgjati shumë
dhe në vitin 62 e.s., Seneka u largua nga skena politike, duke përdorur si shkak
moshën dhe punën studimore.
Më vonë, i dyshuar për komplot kundër perandorit, u detyrua të vetëvritej.
Etika e filozofisë së Senekës, bazohet në temat më kryesore të etikës stoike. Në
veprën “Dialogjet”, ai trajton çështje që lidhen me sjelljen dhe veprimet në
jetën e përditshme dhe vlerësimin e gjërave që na rrethojnë. Seneka trajton
kohën e limituar që çdo njeri ka në dispozicion për të jetuar dhe për t’u
kujdesur për qetësinë e shpirtit. Seneka, shfaqet si udhërrëfyes moral, jo vetëm
për bashkëkohësit, por edhe për brezat e ardhshëm.
Pas tërheqjes së Senekës nga politika, filozofia e tij pësoi ndryshime nën
ndikimin e filozofisë së Platonit.
Seneka rivlerësoi rëndësinë e pavarësisë dhe forcës së vullnetit të njeriut, për të
përmirësuar sjelljen, drejt virtytit dhe lumturisë. Sipas tij, çdo individ, pavarësisht Vetëkontrolli, përmirëson
sjelljen e njeriut
nga pozita sociale, ka aftësinë e vetëkontrollit të brendshëm, për të përballuar
pengesat e jetës dhe për të luftuar veset, siç ishte p.sh., etja për lavdi dhe pushtet.
Në përpjekje për t’u përshtatur me botën, filozofia e Senekës, nga njëra anë
rriste shkallën e lirisë së njeriut dhe nga ana tjetër, shmangte konfliktet dhe
protestat e shtresave të varfra të popullsisë.
Në teorinë e tij, Seneka arsyeton se, filozofia nuk është art për t’u siguruar
njerëzve luks dhe favore. Ajo lidhet jo me fjalët, por me veprat e gjithsecilit.
Filozofia, sipas tij, formon mendjen, drejton veprimet, të mëson atë që
duhet të bësh dhe atë që duhet të shmangësh.
Në veprën, “Letra Lucilios” shprehet: “… Filozofia është në timon të anijes
dhe e drejton atë në rrjedhën e valëve, përmes rreziqeve. Pa të, askush nuk
mund të jetojë i qetë dhe i çliruar nga frikërat. Çdo çast, ndodhin ngjarje të
panumërta, të cilat kërkojnë këshilla, që vetëm filozofia mund t’i japë.”
Mark Aureli, është përfaqësues i rëndësishëm i stoicizmit romak.
Ai lindi në Romë, në vitin 121 e.s., u bë perandor në vitin 161
dhe vdiq në vitin 180 e.s., në Vindobona (Vjena e sotme). Në
moshë të re u njoh dhe mbeti i magjepsur nga filozofia stoike,
parimet e së cilës e frymëzuan në veprën e tij.
Refleksionet personale, nga përvoja e jetës si perandor dhe
njeri i zakonshëm, i përmblodhi në veprën, me dymbëdhjetë
vëllime, “Porosi vetvetes”, ose ndryshe “Kujtimet”.
Në këtë vepër, ai jep këshilla të vlefshme për jetën e bazuar në
moral. Çdo njeri, në fund të ditës duhet të reflektojë për sjelljet
që ka kryer, çfarë ka bërë mirë apo keq.
Filozofia e tij përfaqëson kulmin e përshtatjes së parimeve stoike me
pushtetin politik. Mark Aureli.
62
Perandori Aurel, e shikonte postin udhëheqës, si detyrë të rëndësishme dhe të
vështirë që duhet përmbushur me përgjegjësi.
Politika në funksion të Ai e konsideronte politikën si angazhim, me qëllim ruajtjen e harmonisë
ruajtjes së rendit së rendit shoqëror, në përputhje me përsosmërinë e universit. Ky detyrim,
sipas Aurelit, duke patur parasysh se qeniet njerëzore janë të përkohshme në
ekzistencën e tyre, e bën të panevojshme rendjen pas famës dhe lavdisë.

Reflekto dhe përgjigju

Cilët ishin faktorët që ndikuan në përhapjen e filozofisë stoike në perandorinë romake?
Çfarë të rejash solli stoicizmi romak në krahasim me parardhësit e tyre në Greqi?
Cili është koncepti i Senekës për rëndësinë e lirisë dhe vetëkontrollit, te individi?
Arsyetoni për kuptimin që Mark Aureli kishte për politikën.

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Seneka mendon se, filozofia është rruga përmes së cilës njeriu orientohet
drejt së mirës dhe lumturisë.
A mendoni ju se, edukimi dhe arsimimi i mirë, të ndihmon të gjesh rrugën e
duhur në jetë? Arsyetoni duke reflektuar nga përvoja juaj apo e rrethit tuaj
shoqëror.
Mark Aurel, arsyeton se, njerëzit kanë ekzistencë të kufizuar në kohë, prandaj
duhet të përmbushin me përgjegjësi detyrimet e tyre dhe jo të rendin pas
famës dhe lavdisë.
A ndani të njëjtin opinion? Konkretizoni mendimin me shembuj liderësh në
politikë, nga historia e Shqipërisë dhe më gjerë.
Sillni këndvështrimin tuaj, duke u përpjekur të keni argumenta sa më të qarta
dhe bindëse.

Jepni opinionin tuaj

Duke u mbështetur në parimet e filozofisë stoike, përshkruani me shkrim,
disa nga tiparet që do të respektonit më shumë tek individi i shoqërisë së
sotme moderne.
Organizoni mbrojtjen e ideve tuaja, duke patur parasysh se kjo çështje varet
nga formimi dhe bindjet e gjithsecilit.
Fjalor
Vetëtokontroll - Drejtimi
i sjelljeve dhe veprimeve
të individit, si reflektim
brenda ndërgjegjes së tij.
Etika - (greq. 
ithos - ves, zakon)
në filozofi, është studimi
dhe vlerësimi i sjelljes
njerëzore në dritën
e parimeve morale.
 63

3.3/3.4 Filozofia novatore e Plotinit.

Neoplatonistët
Konteksti filozofik i lindjes së neoplatonizmit
Historia e platonizmit, ndryshon nga rrymat e tjera filozofike, si epikurizmi
dhe stoicizmi, të cilat ishin sisteme të unifikuara dhe me vazhdimësi në kohë.
Gjatë shek. I p.e.s., skepticizmi platonik, i cili sundoi për dy shekuj me rradhë (shek.
II - I p.e.s.), hyri në krizë dhe kjo do të shënonte mbylljen e Akademisë së Platonit.
Filozofë të ndryshëm do të tentonin ta kthenin platonizmin në doktrinë të
konsoliduar dhe dogmatike. Në shekujt më pas (shek. I - III e.s.), mendimi
Filozofia e Platonit,
platonian mori nuanca të tjera nga origjina e tij. Filozofia e Plotinit dhe e
orientohet drejt
pasardhësve të tij, neoplatonistëve, do të bëhej baza e krishtërimit dhe e gjithë dogmatizmit
filozofisë së Mesjetës.
Tendenca kryesore e kësaj filozofie, ishte renditja e botës sipas rendit hierarkik.
Për të gjithë këta filozofë, në krye të piramidës, qëndronin jo idetë (sikurse tek
Platoni), por forca superiore ndaj ideve, që ata e quajtën Njëshi ose Zoti.
Kontributin më të rëndësishëm të kësaj periudhe, e ka dhënë padyshim Plotini
me filozofinë e tij.
Plotini (lat. Plotinus, rreth 205 –270 e.s.), lindi në Likopolis të Egjiptit.
Ai iu kushtua filozofisë dhe në moshën 28 vjeçare, ndoqi mësimet e filozofit të
njohur platonian, Ammonius Saccas në Aleksandri, që në këtë periudhë ishte
qendër e rëndësishme e kulturës antike. Plotini u formua si filozof nga studimi i
figurave të shquara të kohës, si: Pitagora, Platoni, Aristoteli, Epikuri dhe stoikët.
Mes tyre, zgjodhi filozofinë e Platonit dhe u bë një nga pasuesit më të
rëndësishëm të ideve të tij.
Në vitin 245, Plotini themeloi në Romë shkollën ku tërhoqi elitën e shoqërisë
romake, përfshirë perandorin dhe bashkëshorten e tij.
Pas vdekjes këto shkrime u mblodhën dhe u botuan nga nxënësi i tij Porfiri, i
cili i ndau ato në gjashtë grupe, me nëntë traktate secila, që u quajtën Eneada
(nga greq. ennea, tregon numrin nëntë). Plotini.
Ato i kushtohen, përkatësisht: grupi i parë, etikës; grupi i dytë dhe i tretë,
universit; më pas trajtohen kapitujt për shpirtin, idetë dhe intelektin; ndërsa
grupi i gjashtë, trajton qenien dhe Njëshin (Zotin).

Plotini, mes tradicionales dhe të resë

Plotini është njëkohësisht novator dhe ndjekës besnik i traditës së mëparshme
filozofike.
Sipas Plotinit, shumë filozofë para tij nuk e kishin kuptuar drejt raportin e
shpirtit me trupin, sepse i shikonin të lidhur së bashku.
Ai, sikurse Platoni, arsyetonte se shpirti është realiteti i vetëm, ndërsa trupi
është burgu i tij, nga i cili përpiqet të çlirohet, për t’u kthyer përsëri në
ekzistencën e mëparshme.
Ai i dha teorisë së Platonit formë të re. Plotini formoi doktrinën për Zotin ose
Njëshin.
 64
Sipas tij, Njëshi:
- është burimi i gjithçkaje;
- është vendi, ku shpirti i njeriut kthehet përsëri;
- përcakton objektet e veçanta, por nuk është material.

Njëshi, është i:
- pandryshueshëm, i pafundëm dhe i pakapshëm, për përvojën tonë shqisore dhe racionale;
- përhershëm, ka ekzistuar para gjithçkaje dhe gjithmonë;
- pakrijueshëm;
- pandashëm, një dhe i vetëm.

Pra, është uniteti absolut.

Plotinit, se: “Plotini
Njëshi është uniteti
e shpjegon absolut”.
zanafillën e botës nga Njëshi, duke e krahasuar me dritën që buron nga Dielli, apo ujin
ni në shpjegimin
që rrjedhqënga Plotini
burimi.i bën karakteristikave të Njëshit apo Zotit.
dhur me këtë çështje,
Dielli duke nuk
asnjëherë dhënë argumente
shuhet, ai i jep sa mëdhe
dritë bindëse.
ngrohtësi gjithçkaje. Po kështu, Zoti i jep formë dhe jetë
ofët, ta trajtoni idenë në shumë këndvështrime.
realitetit.
Por, sikurse energjia që buron nga Dielli, vjen duke u zbehur sa më larg të arrijë, ashtu dhe qeniet që
j rrjedhin nga Zoti, kanë rënie graduale në shkallën e tyre të përsosmërisë.
Plotini
e esesë, lidhur mee shpjegon
shpjegiminkëtëqë
idePlotini
me formën
jep, epër
piramidës.
ekzistencën e së keqes,
në botë. Në krye të saj, qëndron Njëshi (Zoti), më pas, vjen krijimi i parë i Tij, që është intelekti (nousi) universal.
Intelekti se
bazuar në mënyrën përmban idetë e botës
si i konceptoni së sendeve
ju, shkaqet (e ngjashme
e këtyre me sociale.
dukurive botën e ideve të Platonit) dhe është burimi i
realitetit të natyrës dhe objekteve të veçanta, që ai e quan shpirti botëror.
Pjesë e shpirtit botëror është edhe shpirti njerëzor, i cili lidhet me trupin, por nuk shkrihet me të. Sipas
Plotinit,
rientohet drejt pjesa më e lartë e shpirtit, që i jep unitetin, është intelekti (nousi). Ai është superior ndaj pjesës
dogmatizmit
tjetër,
aliteti i vetëm siç janë perceptimet dhe dëshirat, që lidhen me trupin e njeriut dhe që lindin gjatë marrëdhënieve
botërore, është Njëshi përditshme.
në jetën e
u i të keqes Intelekti është i pavdekshëm, arsyeton Plotini, në krahasim me trupin, që është i përkohshëm.
Ndërsa, lënda
në prioritet praktikave ose materia, është forma më e ulët në hierarkinë e qenieve, pra më larg Njëshit dhe
rituale
përsosmërisë së tij.
Në skemë, jepet modeli hierarkik i ndërtimit të botës, sipas Plotinit.
Plotini e krahason materien, me pasqyrën, që reflekton në mënyrë pasive realitetin, që i jepet nga jashtë.
Pra, ai e konsideron botën materiale, si reflektim të botës së intelektit. Zoti, rrezaton përsosmërinë e tij.
Atëherë si mund të shpjegohet ekzistenca e së keqes, vuajtjes, dhimbjes?
Plotini, shkakun e të keqes mes njerëzve, e shpjegonte me idenë se trupi është material, pra në shkallë më
të ulët perfeksioni. Ai kthehet në pengesë për pjesën racionale të
shpirtit, pra, për intelektin, i cili duhet të luftojë me pasionet dhe
dëshirat e trupit.
Njëshi ose Zoti
Sipas Plotinit, shkaku i të keqes është trupi njerëzor.
Por, meqënëse çdo gjë rrjedh nga Zoti, atëhere dhe e keqja duhet
Intelekti universal
të burojë prej tij. Ai përpiqet ta shpjegojë këtë paqartësi, me idenë
Shpirti botëror se e keqja është thjesht mungesë përsosmërie, njëlloj si errësira,
kur drita mungon. Pra, e keqja nuk ekziston, ajo është thjesht
Shpirti njerëzor mungesa e Njëshit.
Rruga e shpëtimit, që filozofia e Plotinit na jep, është një
Materia lëndore eksperiencë mistike.
Sipas tij, bota ku jetojmë, edhe pse e papërsosur, nevojitet si një
mjet për të zhvilluar intelektin dhe virtytet morale, që më pas
ndihmojnë bashkimin e shpirtit me Zotin.
Hierarkia e botës sipas Plotinit.
Skema Hierarkia e botës sipas Plotinit
 65
Kjo rrugë është e gjatë dhe e vështirë. Shpirti mund të
kalojë përmes disa rimishërimeve, për pastrimin e tij
moral, derisa arrin të shkrihet përsëri me Njëshin.
Ky bashkim është rezultat i sjelljeve të drejta, dijes,
aktivitetit intelektual dhe kontrollit mbi pasionet e trupit.
Filozofia e Plotinit paraqet një formë të krishtërimit, ku
u bazuan shumë filozofë të krishterë të Mesjetës, si: shën
Agustini etj.
Filozofët, të cilët janë quajtur
Neoplatonizmi Neoplatonistët e lashtë.

Pas Plotinit, neoplatonistët vazhduan rrugën e tyre, duke u mbështetur në

mësimet e këtij filozofi të madh.
Tre shekuj më vonë, pra deri në fund të Antikitetit, kjo rrymë ishte nga më të
rëndësishmet në filozofi dhe e vetmja që mundi të konkurronte kristianizmin (i
cili nga shek. IV u bë fe zyrtare e perandorisë romake).
Neoplatonistët, përballë ndikimit të fesë së krishterë, për të rritur interesin tek
besimtarët, i dhanë rëndësi të veçantë praktikave të ritualeve. Ata filluan të Zoti, nuk është shkaku i të
përdornin metoda mistike të magjisë, përmes të cilave pretendonin të hynin në keqes
kontakt me botën hyjnore, për ta lidhur atë me botën fizike.
Ata, u përpoqën të pajtonin filozofinë e Platonit dhe të Aristotelit. Kjo ishte e
vështirë, veçanërisht për shkak të kritikës që Aristoteli i kishte bërë teorisë së
ideve të Platonit.
Disa nga filozofët neoplatonikë, janë: Porfiri, Jambiku, Proklus etj.
Filozofia e Antikitetit, me neoplatonizmin, do të mbyllte historinë e saj.
Krishtërimi do të hapte epokën e re, periudhën e Mesjetës, që do të kthehej në
pengesë serioze për mendimin e mirëfilltë filozofik.

Reflekto dhe përgjigju

Cilat ishin disa nga tiparet që karakterizuan zhvillimin e platonizmit, gjatë shekujve të I - III e.s.? Fjalor
Çfarë kupton Plotini, me hierarki të krijimit të botës, bazuar tek Njëshi?
Ritual - ceremoni, të
Si e shpjegon Plotini, ekzistencën e të keqes në botë? cilat kryhen në të njëjtën
Çfarë kontributi dhanë në filozofi, pasuesit e Plotinit, neoplatonistët? formë, sipas një rregulli
të caktuar, të një tradite
kulturore, fetare etj.
Debat dhe dialog
Magji - veprime, lëvizje,
Diskutoni për idenë e Plotinit, se: “ Njëshi është uniteti absolut”. fjalë apo shprehje, që
Këtë arsyetim, bazoheni në shpjegimin që Plotini i bën karakteristikave të mendohen se kanë fuqi
Njëshit apo Zotit. Jepni opinionin tuaj, lidhur me këtë çështje, duke dhënë çudibërëse për jetën e
argumente sa më bindëse. njerëzve apo dukuritë e
Përpiquni, sikurse filozofët, ta trajtoni idenë në shumë këndvështrime. natyrës.
Misticizëm - formë e
besimit tek fuqitë hyjnore,
Jepni opinionin tuaj të mbinatyrshme, që
mendohet se ndikojnë në
Arsyetoni, në formën e esesë, lidhur me shpjegimin që Plotini jep, për botën emocionale dhe
ekzistencën e së keqes, dhimbjes dhe vuajtjes në botë. shpirtërore të njerëzve.
Argumentoni, duke u bazuar në mënyrën se si i konceptoni ju, shkaqet e
këtyre dukurive sociale.
66

Komunikojmë ide filozofike

Ligjishmëria dhe
3.5 qytetarët

ca
Kompeten
. në vend.
to le ran cë dhe empati ren d it d he drejtësisë
Nxënësi/ja
: ua r jen e itët e
n o n në gru p, duke treg h ë ko ho re, për mbrojt uh et të përdoren, në d
d
- Bashkëpu në çdo peri
u nimeve që d
ro lin e shtetit, p ër format e dë
- Vle rë so n
kritik dhe të
pa va ru r, ë Shqipëri.
ë n d rim ën e drejtësisë n
- Mba n q
debatin për
re form shëm.
sh m ëri, në info rm a cio nit të besue
sotme . jësi dhe gati
me përgjeg ër gjetjen e
Me rr p je së rim e t n ga Internet-i, p
- tike bu
ë mënyrë kri
- Përdor n

Në të gjitha sistemet juridike dhe kohërat e ndryshme, dënimet janë dhënë si forma reagimi ndaj shkeljes
së ligjeve. Dënimi që individi duhet të “vuajë”, përputhet me rëndësinë e veprës së kryer dhe me ligjet e
shtetit të caktuar. Ky kompesim ka zëvendësuar hakmarrjen (vetëgjyqësia), që në shtetet e zhvilluara është
e ndaluar me ligj.
Ndëshkimi për kundravajtësit e ligjit, jepet nga trupi gjykues, bazuar në ligjet e shtetit, përmes procesit të
rregullt dhe të paanshëm gjyqësor.
Dënimet kanë ndryshuar sipas kulturave dhe kohëve, në të cilat kanë vepruar këto sisteme ligjore.
Në shek. XIX, u kalua nga dënimi me vdekje dhe ndëshkimet trupore, të cilat në shumicën e rasteve
kryheshin në publik, te dënimi me heqje lirie për veprat penale, në varësi të krimit të kryer. Evoluimi i
të drejtës penale në ditët e sotme, ka sjellë forma të reja alternative dënimi, në respekt të të drejtave të
njeriut.
Disa nga këto forma janë: lehtësira në dënimin e të miturve, dënimi me burg në kushtet e shtëpisë, me
punë të dobishme sociale etj. Dënimet mund të jenë të përhershme për krime shumë të rënda, ose të
përkohshme.
 67

Qytetarët dhe drejtësia ligjore

në lashtësi

Organizoni në klasë veprimtari, për mënyrën e funksionimit Pushteti ekzekutiv

të drejtësisë në lashtësi (në Athinë dhe në Romë), duke e (zbaton ligjet në
krahasuar me sistemin modern në ditët e sotme. praktikë
Gjatë veprimtarisë, do të përpunoni modelin e pushtetit
gjyqësor të këtyre shteteve, duke krijuar përfytyrimin konkret Pushteti
të funksionimit të tij. Duhet të kujtoni se drejtësia është një Pushteti
gjyqësor
nga pushtetet brenda shtetit ligjor. ligjvënës
(jep dënimet
Veçoni dënimet që u jepeshin fajtorëve në atë kohë dhe ato (harton dhe
dhe vendos
që përdoren sot. miraton ligjet)
drejtësi)
Tregohuni realistë në kritikën tuaj ndaj mënyrës sesi
funksiononte drejtësia e asaj kohe, duke patur parasysh
nivelin e zhvillimit të shoqërisë në atë kohë.
Shteti
ligjor
Mbështetuni në këto pyetje:
• Cilat ishin format e pushtetit në këto dy shtete?
• Cilat ishin dallimet në mënyrën e tyre të qeverisjes?
• Si ishte organizuar sistemi i drejtësisë?
• Çfarë formash dënimi përdoreshin gjatë kësaj periudhe?
• A i garantonte shteti të drejtat e qytetarëve?
• A ishin të barabartë të gjithë shtetasit, pa dallim përpara ligjit? Pse?
• Si kanë ndryshuar dënimet penale me kalimin e kohës, në kultura të ndryshme?
• Kur është hequr dënimi me vdekje në shtetet europiane? Po në Shqipëri?
• Për cilat sisteme të qeverisjes, janë karakteristike dënimet me vdekje? Sillni shembuj nga vendi ynë gjatë
periudhave të ndryshme historike.
68

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jeni të përgatitur.

Shrytëzoni burime të ndryshme informacioni, si dhe njohuritë e marra në filozofi dhe në lëndë të tjera
shoqërore, si: qytetaria, sociologjia, historia etj.
Duhet të keni grumbulluar dhe lexuar materiale për temat që do të diskutoni sipas grupeve.
Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:
Do të ndaheni në disa grupe (3 grupe).
- Sipas grupeve, do të ndërtoni modelin e sistemit të drejtësisë, në lashtësi:
Grupi I, në Athinë
Grupi i II, në Romën e lashtë.
Grupi i tretë, do të krahasojë këto forma, me shtetin modern të sotëm dhe llojet e ndryshme të
dënimeve që jepen.
- Prezantoni punën sipas grupeve.
- Diskutoni mes grupeve, për të dalluar pikat e forta dhe dobësitë e secilit prezantim.
- Renditni në tabelë konkluzionet.
- Vlerësimi i punës.

Hartoni bashkërisht, konkluzionet e orës së veprimtarisë, duke u bazuar në çështjet e

mëposhtme:
- Sokrati pranoi dënimin me vdekje, duke u përpjekur të japë shembullin e tij, për respektin që kishte ndaj
ligjeve dhe besimin tek drejtësia. Mendoni se veprimi i tij, ishte i drejtë?
- A ekziston sot respekti për ligjin dhe shtetin? Argumentoni qëndrimin tuaj, pro apo kundër rëndësisë që ka
zbatimi i rregullave dhe ligjeve në shoqëri.
- Mendoni se heqja e dënimit me vdekje është i drejtë? Sillni argumentet tuaja, pro ose kundër tij.
- Në përputhje me dinamikat e zhvillimeve të jetës ekonomike, sociale, politike të shoqërisë, mendoni nëse
është i nevojshëm përmirësimi i mëtejshëm i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë?
- Në cilat drejtime mendoni se duhen rivlerësuar dënimet që ekzistojnë në Shqipëri? Sillni argumenta bindës,
pro ose kundër këtyre ndryshimeve.

Të di më shumë
Dënimi i Sokratit
Në vitin 399 p.e.s., Sokrati u dënua me vdekje,
nga qeveria demokratike e Athinës. Ai kishte
marrëdhënie problematike me qeverinë e asaj
kohe ( në vitin 404 p.e.s., pas humbjes së Athinës
në luftën e Peloponezit, vjen në pushtet rregjimi
i Tridhjetë Tiranëve). Atë e konsideronin armik
të rrezikshëm politik, për shkak të bindjeve të tij
demokratike.
Ndërkohë, nga ana e demokratëve, Sokrati shikohej
si kundërshtar, sepse në mesin e adhuruesve të tij,
kishte përfaqësues të rëndësishëm të aristokracisë.
Ai u dënua me akuzën e korruptimit të të rinjve nga
mësimet e tij dhe për futjen e perëndive të reja në
vend të atyre tradicionale. Për këto akuza u ndoq
një proces gjyqësor. Sokrati u mbrojt, por në emër
të respektit që kishte për ligjin dhe shtetin, pranoi
dënimin me vdekje, duke refuzuar mundësinë e
dënimit alternativ.
Gjykimi mbyllet dhe Sokrati vdes, pasi piu dozën e
caktuar të helmit.
 Përsëritje

Drejtimet filozofike në shekujt e

Përsëritje
parë të erës sonë
Drejtimet filozofike në shekujt e parë të erës sonë

Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në: njohuritë e përvetësuara në Linjën 3,
Të diskutojmë
leximet, dhe të reflektojmë
informacionet si filozofë, duke
dhe eksperiencat u bazuar
e fituara në: njohuritë
gjatë aktiviteteve e
të zhvilluara.
përvetësuara në Linjën III, leximet, informacionet dhe eksperiencat e fituara
gjatë aktiviteteve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

I. Rikujtoni idetë filozofike
Filozofia romake u ndikua shumë nga filozofia stoike greke, por iu përshtat më mirë nevojave të njerëzve të
Filozofia romake u ndikua shumë nga filozofia stoike greke, por iu përshtat më mirë nevojave të
thjeshtë, në përballje me vështirësitë e jetës.
njerëzve të thjeshtë, në përballje me vështirësitë e jetës.
Drejtimi që mori stoicizmi romak, në shekujt e parë të erës sonë, u përgjigjej kërkesave të klasës sunduese
Drejtimi që mori stoicizmi romak, në shekujt e parë të erës sonë, u përgjigjej kërkesave të klasës
romake, që në këtë kohë u fuqizua shumë në të gjithë rajonin e Mesdheut.
sunduese romake, që në këtë kohë u fuqizua shumë në të gjithë rajonin e Mesdheut.
Aristokracia romake, nën ndikimin e vazhdueshëm të filozofisë greke, filloi ta vlerësonte doktrinën stoike, si
Aristokracia romake, nën ndikimin e vazhdueshëm të filozofisë greke, filloi ta vlerësonte
pjesë e rëndësishme e edukimit të qytetarit romak.
doktrinën stoike, si pjesë e rëndësishme e edukimit të qytetarit romak.
Pas shek.
Pas Ishek.
e.s., në historinë
I e.s., e mendimit
në historinë filozofik,
e mendimit afirmohen
filozofik, shumë personalitete
afirmohen të lidhura
shumë personalitete me stoicizmin.
të lidhura me
Vepratstoicizmin.
e tyre, nuk Veprat
sollën zhvillime
e tyre, nuk sollën zhvillime të reja teorike, por ato rikthyen në të
të reja teorike, por ato rikthyen në vëmendje parimet më vlefshme të
vëmendje
filozofëve stoikëmë
parimet të të
së kaluarës.
vlefshme Disa nga përfaqësuesit
të filozofëve stoikë tëmësëtëkaluarës.
rëndësishëm
Disapërngaidetë e tyre, janë:
përfaqësuesit mëSeneka,
të
Epikteti, perandori Mark Aurel etj.
rëndësishëm për idetë e tyre, janë: Seneka, Epikteti, perandori Mark Aurel etj.
Nga ana Ngatjetër,
anakryesisht në shekujt
tjetër, kryesisht nënëshekujt
vazhdim në(shek.
vazhdimI - III (shek.
e.s.), mendimi platonian,
I - III e.r.), moriplatonian,
mendimi nuanca të tjera
mori nga
origjinanuanca
e tij. Filozofia
të tjera nga origjina e tij. Filozofia e Plotinit dhe e pasardhësve të tij, neoplatonistëve, do dhe
e Plotinit dhe e pasardhësve të tij, neoplatonistëve, do të bëhej baza e krishtërimit
e të gjithë
të bëhej baza së
filozofisë Mesjetës. dhe e të gjithë filozofisë së Mesjetës.
e krishtërimit

Periudha perandorake romake Idetë filozofike

Stoicizmi gjatë sundimit të perandorisë romake, shërbeu për

t’u dhënë shpresë njerëzve të thjeshtë, në përballje me
Filozofia stoike, u përhap me vështirësitë. Ndërsa, neoplatonizmi, që filloi me Plotinin,
shënoi fundin e filozofisë greke dhe lindjen e doktrinës së
shpejtësi të madhe në Romë,
krishterë.
në shekujt e parë të erës së re.
Ajo u ndikua nga stoikët grekë,
duke u përshtatur me nevojat
e reja social - politike të
Seneka - thekson rëndësinë e forcës së
shoqërisë romake. vullnetit, për të përmirësuar sjelljen, drejt
Përfaqësuesit kryesorë ishin: virtytit dhe lumturisë.
Seneka, Mark Aurel etj. Një
rrymë e rëndësishme e kësaj Mark Aureli - njerëzit kanë ekzistencë të kufizuar
II. Provoni njohuritë në kohë, prandaj duhet të përmbushin
kohe ishin neoplatonistët me detyrimet dhe jo të rendin pas famës dhe
përfaqësues kryesor, Plotinin lavdisë.

Plotini - Shpirti i njeriut pastrohet, si rezultat i

sjelljeve të drejta, aktivitetit intelektual dhe
kontrollit mbi pasionet e trupit.
Përcaktimi i koncepteve
- 70
Cilat ishin vecoritë e stoiczmi romak, në shekujt e parë të erës sonë?
- Çfarë porosish jepnin stoikët, për një jetë të qetë dhe të lumtur?
- II. Provoni
Cilat ishin disanjohuritë
nga tiparet, që karakterizuan zhvillimin e platonizmit, gjatë shek. I - III e.s.?

Përcaktimi i koncepteve
- Cilat ishin
Përballje mesveçoritë e stoiczmi romak, në shekujt e parë të erës sonë?
filozofëve
- Çfarë porosish jepnin stoikët, për një jetë të qetë dhe të lumtur?
- Cilat ishin
Plotësoni disatabelës
sipas nga tiparet, që karakterizuan
së mëposhtëme, zhvillimin
idetë e platonizmit, gjatë shek. I - III e.s.?
e filozofëve:
- Seneka dhe Mark Aureli, për rëndësinë e një jete të bazuar në moral.
- Përballje messhpjegimin
Plotini, për filozofëve që i bën ekzistencës së të keqes dhe vuajtjes në botë.
Plotësoni sipas tabelës së mëposhtëme, idetë e filozofëve:
- Seneka dhe Mark Aureli, për rëndësinë e një jete të bazuar në moral.
Emri i filozofit Idetë filozofike
- Plotini, për shpjegimin që i bën ekzistencës së të keqes dhe vuajtjes në botë.
Seneka
Mark Aureli
Emri i filozofit Idetë filozofike
Plotini
Seneka

Mark Aureli idesh filozofike

Argumentim
Arsyetoni
Plotini
mbi idenë e Plotinit, se: “ Njëshi është uniteti absolut”.
- Rendisni disa nga karakteristikat, që Plotini i jep Njëshit apo Zotit.
- Ndërtoni hierarkinë e botës, sipas tij.
Argumentim idesh filozofike
Arsyetoni mbi idenë e Plotinit, se: “ Njëshi është uniteti absolut”.
Vlerësim i kontributit filozofik
- Rendisni disa nga karakteristikat, që Plotini i jep Njëshit apo Zotit.
- Ndërtoni hierarkinë e botës, sipas tij
Kontributi i filozofisë gjatë periudhës së perandorisë romake, ishte i rëndësishëm. Idetë e saj,
shpesh ekilibruan raportet mes forcave politike dhe klasave shoqërore, me interesa të ndryshme.
Vlerësimi i kontributit filozofik
Kontributi i filozofisë gjatë periudhës së perandorisë romake, ishte i rëndësishëm. Idetë e saj, shpesh ekilibruan
- raportet
Vlerësoni disa nga tiparet që stoikët vlerësuan më shumë tek individi. A ndani ju, të njëjtin
mes forcave politike dhe klasave shoqërore, me interesa të ndryshme.
opinion, sot?disa nga tiparet që stoikët vlerësuan më shumë tek individi. A ndani ju, të njëjtin opinion, sot?
- Vlerësoni
- -Ndryshe
Ndryshenga
nga dy rrymate etjera,
dy rrymat tjera, stoicizmi
stoicizmi romak,
romak, pranon
pranon aktivizimin
aktivizimin e individitenë
individit
politikë. në politikë.
Vlerësoni rolin e
Vlerësoni rolin
kësaj ideje në ekohët
kësaje sotme.
ideje në kohët e sotme.

Shpjegoni
Shpjegoni konceptet:
konceptet:

Norma morale Njëshi (Zoti) Misticizëm

• ................ • ..................... • ..................

 71

Linja Mesjeta

4 dhe Rilindja

Kompetenca e komunikimit dhe të

shprehurit
Nxënësi/ja:
• Komunikon në mënyrë aktive dhe të
përgjegjshme gjatë veprimtarive në grup.
• Respekton idetë dhe mendimet e të tjerëve, pa i
paragjykuar ato.
Për të filluar .....
Vrojtoni shtrirjen në kohë
Kompetenca e të menduarit
• Shën Agustini 354 - 430 Nxënësi/ja:
• Gjykon në mënyrë kritike rolin e filozofisë, gjatë
• Avicena 980 - 1037 periudhës së Mesjetës.
• Vlerëson kontributin e figurave të Rilindjes, në
zhvillimin e shkencës, filozofisë dhe artit.
• Averroesi 1126 - 1198
• Mban qëndrim kritik ndaj rolit të shtetit social,
për mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të
• Thoma Akuini 1225-1274 qytetarëve.

• Montenji 1533-1592 Kompetenca digjitale

Nxënësi/ja:
• Kampanela 1568 -1639 • Zhvillon aftësitë krijuese
dhe të pavarura, përmes
përdorimit të teknologjisë.
 4
Filozofia
gjatë Mesjetës
dhe Rilindjes

Mesjeta, është quajtur ndryshe epoka e obskurantizmit, sepse gjatë kësaj periudhe, në Europë,
do të zhdukej çdo arritje e kulturës së lashtë greke dhe romake. Filozofia u ndërthurr me
teologjinë dhe shumë dijetarë u përpoqën të integronin besimin me arsyen. Të tillë ishin,
Shën Agustini, Shën Thoma Akuini etj. Pjesa më e madhe e filozofëve ishin shkolluar në
shkolla fetare dhe ishin në shërbim të kishës. Disa prej tyre, shpalleshin shenjtorë, pas vdekjes.

Disa nga tiparet e Mesjetës, në Europë.

Mesjeta u kthye në pengesë për mendimin

e lirë dhe të pavarur, por megjithatë filozofët
arritën ta gjejnë rrugën e tyre. Disa prej tyre
kanë dhënë kontribut me vlerë, duke krijuar
vazhdimësinë e ideve nga epoka e lashtësisë
në kohët moderne. Kështu, Shën Akuini është
një nga figurat më të rëndësishme të Mesjetës.
Ai u mundua të kapërcente kundërshtinë mes
besimit të tij fetar dhe dijes filozofike.

Filozofët e Mesjetës: Shën Thoma Akuini dhe Shën Agustini.

 M4: Rilindja është periudha historike, që fillon në mesin e shek. XV dhe në shek. XVI. Ajo
shënoi fundin e Mesjetës dhe fillimin e kohës moderne. Rilindja, përfshin rigjallërimin e
trashëgimisë kulturore dhe filozofike të lashtësisë greko – romake. 73

Paraqitja vizuale e linjës 4

Përmes ideve të Humanizmit, që i sollën në letërsi, Petrarka dhe Bokaço, u formua një konceptim
i ri përeuropiane
Rilindja botën. Në qendër
ishte lëvizjetëgjithëpërfshirëse,
filozofisë, artit që
dhenisi
shkencës, u vendos
në Firence të Italisë,njeriu
më pasdhe
nëinteresat
Francë e tij.
dhe në të gjithë Europën. Ajo u ndihmua nga shpikja e shtypshkronjës së parë nga Gutenberg
(1450) dhe zbulimi i Amerikës nga Kristofor Kolombi (1492).
Rilindja përfshiu shumë fusha të krijimtarisë njerëzore, si: letërsinë, artet, arkitekturën, filozofinë,
politikën, shkencën dhe teknologjinë.

Rilindja
europiane
dhe
Humanizmi

Zbulimi i Shkencat e Artet

Amerikës Shtypshkronja
natyrës dhe figurative
nga e parë, nga
filozofia dhe letërsia
Kolombo Gutenberg

Koperniku, Montenji, Mikelanxhelo,

Kepleri, Petrarka,
Makiaveli, Leonardo da
Galileo Galilei, Bokacio
Kampanela, Vinci
Xhordano Erazmi, etj.
Bruno
Krijimtaria e Rilindjes dhe
përfaqësuesit e saj.
Skema3: Krijimtaria e Rilindjes dhe përfaqësuesit e saj

Pyetja kryesore e filozofëve të hershëm, ishte: “Nga çfarë elementësh përbëhet bota?” Përgjigjet
e dhëna prej tyre, u bazuan në arsyen dhe natyra u bë objekt i studimit. Këta filozofë, krijuan
lidhjen mes filozofisë dhe shkencës, që vazhdon sot e kësaj dite.
 74

4.1/4.2 Ndihmesa e filozofisë gjatë

Mesjetës. Shën Agustini
Kushtet e ndërthurrjes së filozofisë me teologjinë
Tradita e gjerë filozofike e themeluar nga grekët e lashtë dhe më pas (në shekujt
e parë të erës së re), në Perandorinë Romake, pati ndikim të rëndësishëm
në të gjithë historinë e mendimit filozofik. Ky kontribut përmbledh veprat e
dijetarëve më të shquar, të cilët edhe pse të kufizuar nga kushtet e zhvillimit
të shkencës, u përpoqën të shpjegonin natyrën dhe jetën e virtytshme. Gjatë
kësaj periudhe, filozofia e gjeti rrugën përmes diskutimeve dhe debateve të lira,
për teori të ndryshme dhe shpesh të kundërta. Vëmendje e veçantë iu kushtua
shqyrtimit racional të ideve, gjë që do të bëhej e pamundur në mijëvjeçarin
e ri, gjatë Mesjetës. Me vendosjen e fesë së krishterë, kisha do të zotëronte
monopolin e dijes dhe përgjigjet e pyetjeve ekzistenciale do të gjëndeshin
vetëm në librat e shenjtë.
Kjo do të quhej periudha e obskurantizmit, sepse në Europë do të zhdukej çdo
arritje e kulturës së lashtë greke dhe romake.
Ndërthurrja e filozofisë Filozofia u ndërthurr me teologjinë dhe shumë dijetarë u përpoqën ta krijojnë
me teologjinë këtë lidhje, duke integruar besimin me arsyen (si p.sh.: Shën Agustini, Shën
Akuini etj.).
Rryma që u përpoq të vendoste besimin tek Zoti mbi baza të arsyeshme, ishte
Skolastika, filozofia e shkollave të murgjëve.
Dija e vërtetë filozofike do vazhdonte të zhvillohej në rajone të tjera të botës,
si në: vendet arabe, Persi, Kinë etj. Besimi mysliman po përhapej me shpejtësi
nga Lindja drejt Azisë dhe Afrikës Veriore, duke luajtur rol të rëndësishëm në
mendimin filozofik të kohës (p.sh., filozofë, si: Avicena, Averroes etj.). Vepra
e tyre, e bazuar shpesh në kulturën e lashtë, si te Platoni dhe Aristoteli, pati
ndikim të madh edhe në Europë.

Filozofia e krishterë e Shën Agustinit

Shën Agustini.
Besimi i paraprin arsyes
Aurel Agustini (Aurelius Augustinus), lindi në 354 e.s., në Tagastë, në Afrikën e
Veriut. Vazhdoi shkollën për letërsi dhe retorikë, ndërsa më vonë, pasi njohu
veprën e Ciceronit dhe Plotinit, studioi filozofi. Fillimisht nën ndikimin e nënës
së tij, që ishte besimtare e krishterë dhe më pas, nga arkipeshkvi Ambrozo në
Milano, Agustini iu përkushtua krishtërimit.
Ai shkroi shumë vepra fetare, që kishin njëkohësisht karakter filozofik, si: “Mbi
vullnetin e lirë”, “Rrëfimet”, “Mbi qytetin e Zotit” etj. Në vitin 395 e.r, bëhet
peshkop i Hipos, ku qëndroi derisa vdiq në vitin 430 e.r, në moshën 75 vjeçare.
Vepra e Agustinit është në kufirin mes filozofisë së krishterë të Mesjetës dhe
kulturës së Antikitetit.
Filozofia mesjetare nuk mund të kuptohet pa ndikimin e Shën Agustinit. Ai
u përpoq t’i gjente zgjidhje problemit të raportit ndërmjet arsyes dhe besimit.
Sipas tij, arsyeja ka vlerën dhe rrugën e saj, por nuk duhet të harrojmë,
 75
se është Zoti që na e ka dhuruar atë. Pra, besimi i paraprin arsyes. Shën
Agustini, shprehet: “Unë besoj, për të kuptuar”, që do të thotë se besimi është
kusht i domosdoshëm për të kuptuar dhe për të njohur.
Zoti, është gjëja e parë që arsyeja njerëzore përpiqet të
kuptojë. Asgjë nuk ekziston pa Zotin. Ai është gjithçka, Njeriu
i gjithëpushtetshëm dhe i përjetshëm. Zoti krijoi çdo gjë
nga hiçi dhe është simboli i së mirës. Qenie të Qenie me Qenie të
Atëhere, cili është burimi i së keqes? arsyeshme vullnet të lirë papërsosura
Agustini, u përpoq të shpjegonte praninë e së keqes në botë.
Ai arsyeton se, Zoti e krijoi njeriun me vullnet të lirë dhe
vetëdije, për të vendosur mes të mirës dhe të keqes. Duke u Njeriu zgjedh
bazuar në filozofinë e Plotinit, Agustini pohoi se e keqja nuk mes të mirës
ekziston. Ajo është thjesht mungesa e diçkaje tek njeriu, si dhe të keqes
qenie e krijuar dhe e papërsosur. P.sh., kriminelit i mungon
ndershmëria, të sëmurit i mungon shëndeti, e kështu me Zoti nuk
radhë. Prova e vullnetit të mirë të Zotit është brejtja e është shkaku E keqja nuk ekziston,
ndërgjegjes, kur kryejmë një veprim të gabuar. i së keqes ajo është mungesë e
Agustini përpiqet të justifikojë ekzistencën e të keqes vlerave njerëzore
dhe të përligjë rolin e Zotit, por sigurisht nuk mund t’u
japë përgjigje të gjitha pikëpyetjeve që dalin. P.sh., si mund të shpjegohen
fatkeqësitë natyrore, sëmundjet epidemike etj? Dashuria për Zotin - thelbi
Agustini i jep të keqes funksion, sepse sipas tij, ajo shërben për të vlerësuar më i moralit të Agustinit
shumë të mirën.

Koncepti i shpirtit
Natyra e shpirtit, sipas Agustinit, është jomateriale, fluide. Ai është i Fjalor
pavdekshëm, sepse lidhet me Zotin dhe është pjesë e tij. Zoti ndodhet në
Obskurantizëm – “errësirë”
thellësi të shpirtit të njeriut. Ekzistenca e tij nuk e kufizon vullnetin tonë të lirë,
apo pengesë e qëllimshme,
siç mendojnë shumë filozofë të tjerë, sepse: “Atë që do Zoti, e dua dhe unë”. për njohjen dhe përhapjen
e njohurive apo fakteve në
Koncepti i kohës publikun e gjerë.
Për Agustinin, Zoti është përjetësia, ndërsa njeriu është i lidhur me kohën. Por, Teologjia – (nga fjalët
meqënëse ekziston përjetësia, koha nuk duhet të ekzistojë. Kjo është një nga greke, theos - zot; logos
kontradiktat që Agustini përpiqet të shmangë në filozofinë e tij të krishterë. – shkencë). Doktrina që
Ai arsyeton se, dimensioni i kohës përbëhet nga e shkuara, e tashmja dhe e merret me arsyetimin dhe
ardhmja. E shkuara, nuk ekziston më, ndërsa e ardhmja akoma nuk është e argumentimin e çështjeve,
pranishme. Mbetet vetëm e tashmja, të cilën po e jetojmë dhe që vazhdimisht që lidhen me shpjegimin
bëhet e shkuar, duke tentuar drejt të ardhmes. Duket sikur koha është e fetar të botës.
pakapshme, kalimtare dhe në ndryshim të vazhdueshëm.
Shpirti njerëzor ruan në kujtesën e tij të shkuarën, përqendron vëmendjen në
Masa e kohës është shpirti
të tashmen dhe është në pritje të së ardhmes.
Agustini jep këtë përgjigje: për të kuptuar kohën duhet të shohim brenda
vetes. Masa e kohës është shpirti. Zoti kupton gjithçka dhe përnjëherë, sepse
ai ekziston në të tashmen absolute të përjetësisë së tij.
Agustini pranon lirinë e vullnetit tek njerëzit, por nga ana tjetër pohon se,
duke qenë i përjetshëm, Zoti paracakton fatin e njerëzve. Ai pranon mëkatin
e parë njerëzor (Eva dhe Adami) dhe faljen e tij nga dora mëshiruese e Zotit.
Edhe në shpjegimin që Shën Agustini i bën historisë së njerëzimit, ndërthurr
mes tyre teologjinë dhe arsyen. Ai arsyeton se, ekziston qyteti tokësor dhe qyteti
76
i Zotit. Tek i pari, përfshihen ata që falin dashuri tokësore dhe që jepen pas
kënaqësive të saj. Tek i dyti, janë njerëzit e zgjedhur nga Zoti, që dashurinë
shpirtërore ia falin vetëm Atij, duke pritur lumturinë qiellore. Kur të vijë fundi
i botës, sipas Agustinit, populli i zgjedhur i qytetit të Zotit, do të shpëtojë,
ndërsa të tjerët do të dënohen përjetësisht.

Filozofët përballë njëri-tjetrit: Zoti nuk është shkaku i së keqes

Shumë shekuj më vonë, Ajnshtajn, do të arsyetonte, se:
Zoti nuk mund të gjykohet me cilësitë e një qenie të fundme. Nuk ka një Zot
Kisha e Shën Agustinit.
të mirë dhe një Zot të keq, për pasojë nuk është Zoti që krijoi të keqen. E
keqja, është mungesa e së mirës apo e Zotit në zemrat e njerëzve…

Krahasoni idetë e tre mendimtarëve të shquar: Plotini, Shën Agustini dhe

Ajnshtajni, lidhur me ekzistencën e Zotit dhe burimin e së keqes në botë.
Mbani parasysh faktin se, ata kanë jetuar në kohë dhe kultura të ndryshme.
Çfarë ju bie më shumë në sy nga arsyetimi i tyre?
Ndani të njëjtin opinion me ata?
Jepni argumentet tuaja, pro ose kundër, kësaj ideje.

Reflekto dhe përgjigju

Cili ishte raporti mes besimit dhe arsyes, në filozofinë e Mesjetës?
Si e shpjegon Shën Agustini, ndërthurrjen mes filozofisë dhe teologjisë?
Pse ekziston e keqja në botë, sipas Agustinit?
Shpjegoni konceptin e Agustinit mbi kohën dhe përjetësinë.

Debat dhe dialog

Organizoni debatin rreth temës: “Si është e mundur që ky të jetë vullneti i
Zotit?”
Nëse jeni pro ekzistencës së Zotit, çfarë argumentesh do të sillnit për të
justifikuar viktimat e pafajshme në fatkeqësi të tilla, si: luftëra, tërmete,
cuname, etj.

Jepni opinionin tuaj

Shën Agustini arsyeton se, ekziston Qyteti Tokësor, i cili mbledh ata që kërkojnë të arrijnë lumturinë
materiale dhe lavdinë tokësore, si dhe Qyteti i Diellit, ku bëjnë pjesë njerëzit që besojnë tek Zoti dhe tek
lumturia e përjetshme.
Jepni argumentet tuaja, në formën e esesë së shkurtër, pro ose kundër temës: “Njerëzit që besojnë tek
Zoti, janë të huaj për jetën tokësore, por në këmbim fitojnë “qytetarinë” për në atdheun e shenjtë, parajsën
qiellore”.
 Reflekto dhe përgjigju
Çfarë rrugësh ndoqi Akuini, për të përshtatur filozofinë e Aristotelit me doktrinën e krishterë?
Cilat ishin provat, që solli Akuini për të provuar ekzistencën e Zotit?
Si e mendon Akuini, rolin e shtetit në raport me kishën e krishterë?
77

4.3/4.4 Thoma Akuini. Filozofia

Diskutojmë idetë filozofike
Diskutoni rreth idesë së Akuinit, për teorinë e njohjes: “Të kemi besim te arsyeja dhe t’i japim
përvojës, pa u shkëputur kurrë nga ideja e Zotit krijues.”
në shërbim të teologjisë
Skema Hierarkia e qenieve sipas Akuinit

Përshtatja e Aristotelit në funksion

Jepni opinionin tuaj të krishtërimit
Arsyetoni me shkrim rreth temës:
Thoma Akuini (Thomas“Atje Aquinas, 1225-1274),
ku arsyeja është lindi në Rokaseka,
e aftë afër Napolit
të njohë, besimi është i panevojshëm dhe atë që feja e pra
(Itali), në familje aristokrate. Pasi studioi në universitetin e Napolit për gjashtë
besimit, nuk mund ta vërtetojë arsyeja njerëzore.” Reflektoni për dallimin mes filozofisë dhe
vjet me radhë, hyri në Urdhërin Domenikan, që ishte i njohur për nivelin e
disiplina të ndara dhe të pavarura nga njëra – tjetra.
lartë intelektual dhe idetë përparimtare për kohën. Duke patur interes të madh
për teologjinë, vazhdoi studimet në Këln, si nxënës i teologut aristotelian,
A1 Akuini: Zoti është krijues i gjithësisë
Albertit të Madh (Albertus Magnus). Në vitin 1245 shkon me mësuesin e tij në
Paris, ku qëndroi për 3 vjet dhe u diplomua
A2 Akuini: në teologji.
Shpirti i njeriut është i pavdekshëm
Në vitin 1252, Akuini do rikthehej në Paris, për t’u bërë Master (profesor) në
teologji dhe për dhjetë A3 vjetAkuini
dha mësim
: Zotinë Paris,
është Romë
shkaku etj. Akuini
i parë i lëvizjesu bë njeri
shumë i njohur dhe kisha i ofronte vazhdimisht poste të rëndësishme. Në vitin
1273, përjetoi një përvojë A4-mistike (vizion),
Shteti është pas së cilës
në harmoni me ai e ndërpreu
drejtësinë punën
hyjnore
dhe nuk shkroi më. Në vitin 1274, vdes në moshën 49 vjeçare. Në vitin 1323,
Kisha Katolike e njohu Thoma Akuinin, shenjtor.
Kontributi i tij në historinë e filozofisë është shumë i rëndësishëm. Detaj nga “Triumfi i Shën
Veprat kryesore janë: “Çështje të diskutueshme mbi të vërtetën”, “Summa Thomas Akuinit mbi Averroes”
Teologica”, “Mbi përjetësinë e universit” etj. nga Benozzo Gozzoli (1420-1497).
Filozofia e tij u ndikua shumë nga vepra e Aristotelit, të cilën ai e përshtati në
funksion të krishtërimit. Kjo duket në disa drejtime:
- Së pari, Akuini përshtati konceptin e Aristotelit për hierarkinë e Zoti
gjallesave. Këtë ide e mbështeti shumë kisha e asaj kohe. Të dy
filozofët pranonin evolucionin nga format më të larta, deri tek Engjëjt
ato më të ulëta, renditur sipas shkallëve të caktuara në formë
hierarkie. Njerëzit
Sipas Akuinit, në krye të piramidës është Zoti, nën të
qëndrojnë engjëjt dhe poshtë tyre qeniet njerëzore, Kafshët
të cilët kanë përveç shpirtit dhe aspektin material
Bimët
(trupin). Në vazhdim vijnë kafshët, bimët,
ndërsa në fund, katër elementet: ajri, toka,
Ajri, Toka, Zjarri , Uji
zjarri dhe uji.
- Së dyti, sipas Aristotelit, universi ka
Hierarkia e qenieve sipas Akuinit.
ekzistuar gjithmonë dhe është në lëvizje të përhershme. Por, kjo ide ishte në
kundërshtim me Biblën dhe librat e tjerë të shenjtë, sipas të cilëve bota nuk ka
ekzistuar gjithmonë.
Në ndryshim nga Aristoteli, që botën nuk e shihte të krijuar nga Zoti, Akuini Akuini: Zoti është krijues i
e konsideronte Zotin si krijuesin e gjithësisë, si shkak të parë të ekzistencës dhe gjithësisë
si motorin e parë, që ve në lëvizje gjithçka.
Këtu, ndeshet arsyeja me besimin. Megjithatë, Akuini u përpoq të vërtetonte
se arsyeja njerëzore nuk binte në kundërshtim me doktrinën e krishterë, sepse
të dyja e kishin burimin tek Zoti. Ai bëri sintezën e krishtërimit me idetë
aristoteliane. Akuini arsyetoi se, universi është i krijuar nga Zoti (pra ka një
fillim), por është i përjetshëm (sikurse pranonte Aristoteli).
78
Arti grek, edukonte vlera
morale dhe etike
Thoma D’ Akuini. Pikturë
pas vdekjes e Karlo Krivelit.
Pra, ne jetojmë në universin e përjetshëm, të krijuar nga Zoti.
Së treti, njohjen e botës, sikurse Aristoteli, Akuini e bazon në njohjen shqisore.
Por, sipas Akuinit, kjo nuk është e mjaftueshme për të zbuluar thelbin e
gjërave. Qeniet njerëzore, përmes intelektit, mund të kryejnë njohjen e botës
duke përdorur arsyen.
Ai vlerëson shumë përvojën e njeriut, që në mënyrë racionale njeh dhe
zbulon botën. “Të kemi besim tek arsyeja dhe t’i japim rëndësi përvojës, pa u
shkëputur kurrë nga ideja e Zotit krijues”- pohon Akuini.
Së katërti, Akuini u bazua në idenë e Aristotelit, për unitetin e trupit dhe shpirtit.
Por, sipas Aristotelit, shpirti i njeriut është i lidhur me trupin dhe asgjësohet
pas vdekjes.
Ndërkohë, Akuini beson në pavdekësinë e shpirtit njerëzor dhe ringjalljen e
trupave, ide të cilën, Kisha Katolike e mbështeti.
Provat e ekzistencës së Zotit
Akuini u përpoq të formojë teori koherente midis krishtërimit dhe arsyetimit
filozofik të Aristotelit, për të qenë njëherësh filozof i mirë dhe besimtar besnik.
Ekzistencën e Zotit, u përpoq ta argumentonte në të dyja rrugët, filozofike dhe
teologjike.
Prova e parë, burimi i lëvizjes - Në botë, një pjesë e gjërave janë në lëvizje, ndërsa
disa të tjera në qetësi, por në vetvete mbartin mundësinë e lëvizjes. Lëvizja e
tyre nuk mund të bëhet vetvetiu.
Sipas Akuinit, në realitet mund të gjenden shkaqe pafund, por nuk arrijmë
dot të gjejmë shkakun fillestar të lëvizjes. Ky shkak duhet të jetë ndryshe nga
qeniet tokësore dhe të lëvizë trupat, pa qenë vetë në lëvizje. Ai mund të jetë
vetëm Zoti.
Prova e dytë, shkaku dhe pasoja - Çdo gjë në botë, si p.sh., sendet, fenomenet
natyrore apo ngjarjet shoqërore, nuk ndodhin asnjëherë pa shkak. Por,
zinxhiri shkak - pasojë është i pafundëm dhe ne nuk mund të gjejmë
shkakun fillestar të gjërave. Sipas Akuinit, shkaku i parë duhet të jetë
ndryshe nga qeniet reale, të cilat kanë shkakun paraardhës. Kjo fuqi mund
të jetë vetëm Zoti.
Prova e tretë, qenia e domosdoshme - Në botë gjejmë qenie që ekzistojnë dhe të tjera
që janë në mundësi dhe që nuk realizohen asnjëherë. Të gjitha këto qenie janë
të rastësishme. Ato nuk mund të ekzistojnë përgjithmonë, por lindin, vdesin
ose shkatërrohen. Sipas Akuinit, kjo të thotë se ekziston qenia, e cila është
e domosdoshme nga vetvetja, nga e cila rrjedhin të gjitha qeniet e tjera në
mundësi. Kjo qenie, sipas tij, mund të jetë vetëm Zoti.
Prova e katërt, shkalla e përsosmërisë - Gjërat që ne njohim nga eksperienca,
kanë shkallë të ndryshme përsosmërie, të cilën ne e matim duke e krahasuar
me njëra -tjetrën. Por, nuk mund të themi për asnjërën prej tyre, se është
më e përsosura. Atëhere, konkludon Akuini, duhet të jetë diçka që shënon
përsosmërinë absolute, me të cilat krahasohet çdo gjë tjetër dhe ky mund të
jetë vetëm Zoti.
Prova e pestë, rregulli universal - Ne shohim, se në natyrë ekziston një rregullsi
perfekte, si p.sh., lindja dhe perëndimi i diellit, ndërrimi i stinëve, batica dhe
 79
zbatica etj. Ato veprojnë në mënyrë të paracaktuar drejt funksionit të caktuar.
Por, meqënëse këtu nuk flitet për planifikim, sepse sendeve u mungon arsyeja,
atëherë duhet të mendojmë se këto gjëra nuk ndodhin rastësisht, por janë
vepër e inteligjencës universale, që vendos rregull. Sipas Akuinit, kjo forcë
mund të jetë vetëm Zoti.

Lidhja mes kishës dhe shtetit

Akuini ndikoi shumë në lidhjen e shtetit me kishën. Siç shprehet ai, ato
shkojnë bashkë, sikurse arsyeja dhe vullneti hyjnor apo rregulli hyjnor dhe
rregullat tokësore.
Sipas Akuinit, shteti është krijuar nga Zoti dhe funksionet që ai kryen,
janë dhënë prej kësaj fuqie, me qëllim rregullimin e jetës së njerëzve në
Tokë. Shteti përmes ligjeve, duhet të sigurojë të mirën e përgjithshme,
paqen dhe harmoninë. Megjithëse ka rolin e tij, shteti nuk mund të jetë i
Dy filozofët më të rëndësishëm të kësaj
pavarur plotësisht. periudhe: Shën Augustini dhe Shën Thoma
Shteti duhet t’i nënshtrohet kishës, e cila përshtat interesat dhe ligjet Akuini. Pavarësisht nga dallimet e tyre,
tokësore, me drejtësinë hyjnore. të dy filozofët pajtohen, se njeriu është i
përbërë nga trupi dhe shpirti.

Reflekto dhe përgjigju Shteti është në harmoni me

Çfarë rrugësh ndoqi Akuini, për të përshtatur filozofinë e Aristotelit me doktrinën e krishterë? drejtësinë hyjnore
Cilat ishin provat, që solli Akuini për të provuar ekzistencën e Zotit?
Si e mendon Akuini, rolin e shtetit në raport me kishën e krishterë?

Fjalor
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE Skolastikë – (greq.
skolastikos - shkollor)
Diskutoni rreth idesë së Akuinit, për teorinë e njohjes: “Të kemi besim te rrymë filozofike e
arsyeja dhe t’i japim rëndësi përvojës, pa u shkëputur kurrë nga ideja e Zotit mesjetës (shek. XI –
krijues.” XIV), që dilte hapur
kundër shkencës dhe që
mbështetej jo në analizën
e realitetit, por në dogmat
Jepni opinionin tuaj
e kishës.
Arsyetoni me shkrim rreth temës: Shkak - Rrethanë, dukuri,
“Atje ku arsyeja është e aftë të njohë, besimi është i panevojshëm dhe atë ngjarje etj., që sjell
që feja e pranon përmes besimit, nuk mund ta vërtetojë arsyeja njerëzore.” ndryshimin ose zhdukjen
Reflektoni për dallimin mes filozofisë dhe teologjisë, si disiplina të ndara dhe e diçkaje tjetër.
të pavarura nga njëra – tjetra. Pasojë – gjurmët që
lë veprimi ose gjendja
e mëparshme; diçka e
padëshirueshme që vjen
pas veprimit, rrjedhim.
80
4.5
Ilustrimet e para islamike.
Fjalor
Abstragim - nisur nga
fakte ose koncepte
konkrete, arrijmë në
shkallë më të lartë
konceptimi, duke
u shkëputur nga
kuptimi fillestar dhe
duke mbërritur në
përgjithësime të reja
abstrakte.
Zoti është shkaku i parë i
ekzistencës
Filozofia arabe,
Avicena, përfaqësuesi i saj
Filozofia myslimane si sintezë mes besimit dhe arsyes
Filozofia arabe, sikurse i gjithë mendimi i Mesjetës, ishte përpjekje për të
sintetizuar besimin me arsyen. Bota myslimane kishte përkthyer në gjuhën
arabe, veprat filozofike dhe shkencore të lashtësisë greke. Kështu p.sh.,
mendimtarë të shquar, si: Avicena, Averrroes etj., interpretuan veprat e
Aristotelit, të cilat më pas, u përkthyen në latinisht dhe u përhapën në Europën
e krishterë. Këto interpretime u përdorën nga autorë të shumtë europianë, një
prej të cilëve ishte Shën Akuini.
Shpjegimi që dijetarët arabë të Mesjetës i bënë veprës së Aristoteli, ishte i
ndryshëm nga ai i filozofëve të krishterë. Këto punime patën vlerë të madhe
për të kuptuar më mirë këtë mendimtar, si edhe për të harmonizuar mes tyre
filozofinë dhe besimin.
Avicena (980-1037)
Ibn Sina ose Avicena, siç e quajtën europianët, lindi pranë Buharasë, në
Persinë e atëhershme, sot Uzbekistani. Ai ishte fëmijë me inteligjencë të
jashtëzakonshme. Studioi gjeometri, logjikë, fizikë, drejtësi, teologji dhe
mjekësi.
Në moshën 16 vjeçare u njoh si mjek praktik dhe u bë shumë i famshëm.
Kur ishte vetëm 17 vjeç, kuroi me sukses sundimtarin e asaj kohe Nuh ibn
Mansur, nga një sëmundje e shumë e rëndë. Si shpërblim i riu kërkoi të
përdorte bibliotekën e pasur të mbretit.
Avicena bëri shpikje të rëndësishme në mjekësi, të cilat përdoren edhe sot. Ai
dha ndihmesë edhe në shumë fusha të tjera, si: fizikë, teologji, matematikë,
astronomi, muzikë etj.
Filloi të shkruante në moshën 21 vjeçare dhe është autori i më shumë se
200 veprave. Më kryesoret janë: “Libri i shërimit”, “Kanoni i mjekësisë”,
“Udhëzime dhe memo” etj.
Ai u mbështet në idetë aristoteliane për ekzistencën e përjetëshme të universit.
Kjo pikëpamje binte në kundërshtim me islamizmin, i cili mendon se bota
ka fillimin e saj dhe është e krijuar nga Zoti. Avicena krijoi doktrinën e
tij për krijimin e gjithësisë, duke ndërthurrur filozofinë e Aristotelit, me
neoplatonizmin. Ai pranon ekzistencën e shkakut të parë dhe të domosdoshëm
në krijimin e gjithçkaje.
Ky shkak i parë, që vjen nga vetvetja, është Zoti. Në këtë teori u mbështet
Shën Akuini, në provën e tij të tretë, për ekzistencën e Zotit. Sipas Avicenës,
Zoti nuk ka fillim dhe është në veprim të përhershëm, duke i dhënë jetë qenieve
në mundësi.
 81
Në ndryshim nga Aristoteli, që shpirtin e konsideronte si formën e trupit dhe
Avicena pranon dualizmin
të pandarë prej tij, Avicena si dualist, i shikon ata të ndarë nga njëri-tjetri.
shpirt - trup
Sikurse Platoni, që e quante trupin si burgun e shpirtit, ai përpiqet të vërtetojë
natyrën e ndryshme që kanë këto dy substanca. Shpirti apo vetja, pohon ai,
nuk mund të jenë pjesë e botës materiale.
Sipas Avicenës, në ndryshim nga trupi, shpirti është i pavdekshëm.
Kjo binte në kundërshtim me teorinë fetare, që pranonte ringjalljen e njeriut
(si një i tërë) në botën e përtejme.
Duke u mbështetur në teorinë neoplatonike të hierarkisë së qenieve, Avicena
vendosi:
- Zotin në krye, si inteligjenca më e lartë dhe e kulluar,
- hierarkinë e engjëjve,
- intelektin aktiv, i cili krijon shpirtrat individualë të njerëzve.
Kjo ide përforcohet në teorinë e njohjes.
Me anë të shqisave marrim informacion të pjesshëm për gjëra konkrete të
botës materiale.
Ndërsa, përmes intelektit abstragojmë nga realiteti dhe arrijmë në
përgjithësime. Avicena mendonte se njeriu nuk mund të njohë thelbin e
gjërave. Mendja njerëzore është e aftë të njohë, por jo gjithmonë ajo njeh.
Fuqinë për të mbërritur në thelbin e njohjes e ka vetëm intelekti aktiv, që Avicena.
ndriçon mendjen e njerëzve. Pas vdekjes shpirti mund të arrijë shkallë më
të larta përsosmërie dhe njohjeje, sepse kthehet përsëri në burimin e tij, në
intelektin aktiv.
Në shek. XII, vepra e Avicenës u përkthye në latinisht dhe bë e njohur në
radhët e filozofëve dhe teologëve të krishterë. Megjithë kritikat për dualizmin e
tij (ndarjen e trupit nga shpirti), që binte ndesh me Biblën dhe librat e shenjtë,
ata mbështetën idenë e tij për shpirtin e pavdekshëm.
Në vitin 1640, filozofi i shquar Dekart, do t’i kthehej përsëri idesë së dualizmit
trup - shpirt, duke arritur në të njëjtat përfundime me Avicenën: “uni”, vetja
ose shpirti është i ndryshëm nga trupi dhe në dallim nga ai, është i pavdekshëm.
A3 - Njohja njerëzore është e limituar

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE Reflekto dhe

Gjeni pikat e përbashkëta dhe dallimet mes përgjigju
ideve të filozofëve të mëposhtëm. Akuini Cila është ndihmesa e
Avicenës në filozofinë e
Mesjetës?
Si e konceptonte ky filozof
raportin e trupit me shpirtin?
Ku qendron lidhja mes
filozofisë së Avicenës dhe
pasardhësve të Platonit?
Jepni opinionin tuaj
Arsyetoni në mënyrë të pavarur idenë e Avicenës: “Shpirti është i ndarë nga
trupi”. Duke u bazuar në njohuritë e marra në lëndën e filozofisë, si dhe në
lëndë të tjera apo në përvoja personale, argumentoni sa më qartë idetë për
këtë çështje.
82
4.6
Statuja e Averroesit në Kordovë.
Librat e shenjtë, duhen parë
me syrin kritik
Intelekti aktiv është
thelbi i njohjes
Debati imagjinar mes Ibn
Rushdit dhe Porfirio. Monfredo
de Monte. Shek. XIV.
Averroes dhe rikthimi
tek Aristoteli
Përpjekja për të pajtuar fenë me filozofinë
Ibn Rushdiu (1126 -1198), i njohur nga europianët si Averroes, lindi në
Kordovë, pjesë e Spanjës islamike. Ai rridhte nga një familje e njohur
juristësh dhe mori arsim cilësor në fushën e drejtësisë, mjekësisë,
astronomisë dhe filozofisë. U caktua në postin e kryegjykatësit dhe më
pas si mjek i oborrit mbretëror. Averroes u bë i famshëm me komentet
që i bëri veprës së Aristotelit, të cilin e quante filozofin më të madh të
kohërave. Ai, sikurse Avicena, u bazua në filozofinë e Aristotelit dhe u
përpoq të pajtonte fenë me filozofinë.
Ai mendonte se çdo tekst, pa përjashtuar edhe shkrimet e shenjta (pra edhe
Kuranin), duhet interpretuar duke iu nënshtruar analizës kritike dhe filozofike.
Përgjegjësia, sipas tij binte mbi njerëzit e arsimuar, që duhet jo vetëm të lexojnë
tekstet fetare, por të interpretojnë kuptimin e tyre duke u bazuar në teoritë
shkencore. Për këtë arsye, njerëzit e gjykuan si të papërshtatshme filozofinë e
tij dhe ai u dëbua nga vendlindja për dy vjet. U kthye sërish në Kordovë, por
pas një viti, vdiq.
Veprat kryesore, janë: “Traktat vendimtar”, “Moskoherenca e koherencës”,
“Koment i thelluar i veprës së Aristotelit “Mbi shpirtin” etj. Veprat e tij të
përkthyera në latinisht, ndikuan shumë në Europë gjatë shek. XIII dhe XIV.
Komenti i veprës së Aristotelit
Sikurse Aristoteli, Averroes mendonte se gjithësia ka ekzistuar gjithmonë. Kjo
binte në kundërshtim me besimet fetare, që mendojnë se bota ka një fillim dhe
origjina e saj është tek Zoti.
Aristoteli kishte pranuar deri diku ndarjen e njohjes njerëzore në: intelekt aktiv dhe
intelekt pasiv. Sipas tij, pas perceptimit të objektit, në mendjen tonë formohet
pamja (imazhi), i cili varet nga subjekti që e ka perceptuar dhe ndryshon nga
një individ tek tjetri. Por njohja, sipas tij, lidhet me intelektin aktiv, si formë
universale dhe e pavarur prej individit.
Averroesi bazuar tek Aristoteli, arsyeton se shpirti është forma e trupit
dhe asgjësohet bashkë me të pas vdekjes. Intelekti pasiv që ndodhet te
njeriu bashkohet me intelektin aktiv (si dije universale dhe e përbashkët),
gjatë procesit të njohjes.
Detyra e njeriut është të japë informacionin e marrë nga përvoja,
pra imazhet pasqyruese të objekteve në mendjen e tij. Këto imazhe,
njihen nga intelekti aktiv dhe më pas perceptohen si të tilla nga intelekti
njerëzor.
Megjithë rolin e rëndësishëm të njeriut dhe eksperiencës personale në
 83
njohje, ai është qenie e përkohshme. Për pasojë imazhet mendore, që lidhen Fjalor
me trupin, vdesin bashkë me të.
Alogjizëm (greq. a-
Sipas interpretimit që Averroes i bën Aristotelit, arrin në përfundimin se, ajo parashtesë mohuese;
që mbetet përgjithmonë është intelekti aktiv, universal dhe i përjetshëm. Kjo logos – arësye), mohim
formë intelekti është e shkëputur nga njeriu, ndihmesa e të cilit në këtë proces i mendimit logjik si mjet
është i limituar. shkencor për të arritur
Zgjidhja që Averroesi jep, nga njëra anë zvogëlon shumë rolin e individit në njohjen e saktë.
procesin e njohjes, nga ana tjetër ve në dyshim pavdekësinë e shpirtit. Silogjizëm – mënyrë
Ide tjetër e Aristotelit, komentuar nga Averroesi, është raporti mes filozofisë arsyetimi, sipas së cilës,
dhe fesë. duke u mbështetur mbi
Sipas Aristotelit, ekzistonin tre nivele ligjërate: dy gjykime të dhëna si
premisa, nxirret një gjykim
- shkencore (që bazohet në rregullat e silogjizmit);
i tretë si përfundim (është
- dialektike (që niset nga premisa jo të sakta, por të mundshme); përdorur fillimisht nga
- retorike (që kërkon të bindë njerëzit, bazuar në gjuhën e figurshme). Aristoteli).

Përballë tyre, sipas Averroesit, qëndrojnë tri kategori njerëzish:

- të parët janë filozofët, të cilët gjykojnë mbi baza shkencore dhe korrekte Gjykimi i saktë dhe korrekt
realitetin; bazohet tek filozofia
- të dytët janë teologët, që nuk i interpretojnë librat e shenjtë në mënyrë
shkencore, por i përmbahen gjuhës së tyre të figurative;
- të tretët janë njerëzit e thjeshtë, të pashkolluar, që veprojnë më shumë me
imagjinatë dhe më pak me arsye. Për pasojë, ata i tremben predikimeve të
teologëve dhe njerëzve të fesë.
Sipas Averroesit, filozofia dhe feja janë dy degë të ndryshme, por jo të
papajtueshme mes tyre.
E vërteta e Zotit, shprehet ai, është unike, por qasja e njerëzve ndaj saj është
e ndryshme. Funksioni shoqëror i fesë është që dijet filozofike dhe të vërtetat e
Zotit, t’i bëjnë të kuptueshme për njerëzit.

Reflekto dhe përgjigju

Cilat janë drejtimet kryesore, në të cilat Averroesi komentoi Aristotelin?
Si arsyetoi ky filozof mbi teorinë e njohjes përmes intelektit?
Cili ishte shpjegimi i Averroesit, për raportin e filozofisë dhe teologjisë?

Debat dhe dialog

Organizoni në klasë një debat të strukturuar rreth idesë së Averroesit mbi teorinë e njohjes:
“Ajo çfarë mbetet përjetësisht është mendimi mbinjerëzor. Ndihmesa jonë është e kufizuar në pamjet
(imazhet) tona mendore, që lidhen me trupin dhe do të zhduken bashkë me të”.
Jepni argumente pro dhe kundër, duke u përpjekur të jeni sa më bindës (të ndarë në grupe). Debati i
strukturuar kërkon të respektoni fjalën e njëri-tjetrit.

Jepni opinionin tuaj

Arsyetoni me shkrim mbi idenë e Averroesit, se: “Filozofia dhe feja nuk janë të papajtueshme”.
Duke u bazuar në njohuritë e fituara në lëndën e filozofisë, përdorni arësyetime sa më bindëse, për të
argumentuar bindjen tuaj.
84
4.7
Humanizmi, vendos njeriun
në qendër të veprave të tij
Pikturë G. Galilei përballë
inkuizicionit romak
(Cristiano Banti ‘s 1857).
Zbarkimi i Kolombos
(12 tetor 1492), (pikturë nga
John Vanderlyn)
Epoka e Rilindjes Europiane
dhe veçoritë e saj
Rilindja si kthesë historike drejt epokës moderne
Rilindja ose periudha e ringjalljes së kulturës në Europë, në shek. XV-XVI,
patjetër është urë lidhëse mes Mesjetës dhe epokës moderne. Ajo shënoi kthesë
historike me rëndësi për të gjithë veprimtarinë njerëzore. Veçori e saj ishte
risjellja në vëmendje e kulturës së lashtësisë greke dhe romake. Kjo bëhej me
qëllim rizbulimin e vlerave të mendimtarëve klasikë, duke i parë me syrin kritik
dhe duke i përshtatur me interesat e reja të kohës.
Gjatë periudhës së Rilindjes u shfaq rryma e Humanizmit, me qëllim zbulimin
e forcës dhe energjisë njerëzore mbi çdo autoritet tjetër. Ndryshe nga Mesjeta,
ku në qendër të veprave ishin personazhet fetarë dhe shenjtorët, tani filluan
të jenë njerëzit e thjeshtë me interesat e tyre jetësore. Humanizmi u
pasqyrua në: filozofi, art dhe në shkencë. Gjatë periudhës së Rilindjes,
arsyeja dhe dija racionale u çliruan nga dogmat e kishës.
U përpunuan metoda të reja kërkimi në fushën e shkencës. Natyra
filloi të studiohej përmes vëzhgimit të drejtpërdrejtë dhe eksperimentit.
Emra të shquar gjejmë në shumë fusha të krijimtarisë njerëzore, si
p.sh., në shkencat natyrore: Koperniku, Kepleri, Galileo Galilei etj.; në
letërsi: Petrarka, Bokaço; në artet figurative: Mikelanxhelo, Leonardo
da Vinçi; në filozofi dhe shkenca të tjera shoqërore: Kampanela,
Makiaveli, Montenji, Xhordano Bruno etj.
Zbulimet tregonin se universi ishte hapësirë e pakufizuar. Kështu që ndryshoi
mënyra e perceptimit të botës, individit dhe jetës. Ndryshimi nuk ndodhi
menjëherë dhe rruga drejt konceptimit të ri do të ishte e gjatë dhe e vështirë.
Vetë shkencëtarët pranonin ekzistencën e Zotit. Ata pohonin se pafundësia e botës
ishte e denjë për fuqinë e pafundme të Tij. Por, mund të themi me siguri se zhvillimi
dhe shkenca, e gjetën rrugën e tyre drejt botës së re dhe moderne.
Zbulimet gjeografike gjatë Rilindjes
Në fund të shek. XV, filloi periudha e zbulimeve gjeografike, që pati
rëndësi të madhe jo vetëm për Europën, por për gjithë historinë
botërore. Ato ndryshuan perceptimin e njerëzve për përmasat e globit.
Në vitin 1492, Kristofor Kolombi zbuloi ishullin e San Salvadorit dhe
më pas Kubën dhe Haitin, duke drejtuar anijet spanjolle drejt një
kontinenti të panjohur më parë. Më vonë, vazhduan ekspedita të tjera,
nisur nga Portugalia, Anglia dhe shtete të tjera europiane.
Këto eksplorime patën rëndësi, sepse:
- U njohën kontinente dhe kultura të reja, që çuan drejt njohjes më të
plotë të globit. Kjo shënoi fillimin e historisë së re botërore. Njerëzit
mësuan rreth traditave kulturore, shoqërore dhe politike të reja të
ndryshme nga Europa, gjë që zgjeroi vizionin e tyre për natyrën dhe
shoqërinë.
 85
- Filluan shkëmbimet e para tregtare me karakter botëror, që deri në atë kohë
ishin brenda Europës.
- U importuan lloje të reja bimësh dhe kafshësh, që do të ndryshonin mënyrën
e kultivimit të produkteve bujqësore dhe mënyrën e të ushqyerit në Europë.
Nga ana tjetër, zbulimet e reja gjeografike patën dhe pasoja për popujt
e këtyre vendeve. Futja e qytetërimit europian në këto zona, solli
shkatërrimin e kulturës ekzistuese si edhe nënshtrimin e tyre territorial,
ekonomik dhe politik. Kjo shënoi fillimin e periudhës së gjatë historike
të kolonializmit.
Shpikja e shtypshkronjës së parë, në vitin 1450 nga Gutenmberg, shënoi
revolucion të vërtetë në zhvillimin e kulturës. Disa nga transformimet
që pruri rritja e numrit të kopjeve të shitura dhe lehtësia e botimit të
librave, ishin:
- Pakësimi i analfabetizmit dhe rritja e nivelit të kulturës.
- Rritja e numrit të lexuesve, në gjithë Europën.
- Forcimi i shkëmbimeve kulturore, përmes shpërndarjes dhe leximit Presa e parë e Gutenbergut.
të veprave nga autorë të vendeve të ndryshme.
- Krijimi i shoqatave të shkrimtarëve, filozofëve, shkencëtarëve dhe lindja e
formave të para të debateve publike mes tyre.
- Krijimi i bibliotekave dhe institucioneve të reja akademike, jashtë ndikimit
fetar, si nevojë për emancipim kulturor.

Filozofia e Rilindjes
Gjatë periudhës së Rilindjes, Europa ndjeu nevojën e transformimeve edhe në
fushën e dijes filozofike. Në këtë aspekt, ndikuan dy faktorë të rëndësishëm: Filozofia humaniste çlirohet
- Rikthimi në veprat e humanistëve, i temave morale dhe politike të klasikëve, nga çdo autoritet dogmatik
që lidhen me lirinë, dinjitetin dhe të drejtat e njeriut.
- Rizbulimi në Europë i kryeveprave të lashtësisë, të cilat kishin humbur gjatë
Mesjetës. Ato ishin ruajtur në kulturën e vendeve të Lindjes. U përkthyen sërish
shumë vepra të Platonit, Plotinit, neoplatonizmit, stoicizmit, epikurizmit etj.
Filozofia u çlirua nga çdo paragjykim dhe autoritet, duke interpretuar gjithçka
në këndvështrim të ri.
Qëllimi i filozofëve rilindas ishte rritja e besimit ndaj fuqisë së arsyes njerëzore,
duke parë me sy kritik të gjitha sistemet e mëparshme teologjike dhe fetare. Fjalor
Disa nga filozofët më të shquar rilindas, janë: Piko de la Mirandola, Makiaveli Rilindje – (ital. rinascita),
në Itali; Montenji në Francë; Erasmus në Holandë; Tomas More në Angli etj. - Lëvizje kulturore dhe
artistike, e fundit të
Lindja e shkencës moderne Mesjetës dhe fillimit
të kohës moderne, në
Shkenca gjatë Rilindjes, ndryshe nga Mesjeta, u bazua në metodën e vrojtimit, Europë, shek. XV-XVI.
duke provuar në mënyrë empirike hipotezat e reja të ngritura nga shkencëtarët. Humanizëm – ( lat.
Për këtë qëllim u bënë shumë shpikje të rëndësishme. Kështu p.sh., shpikja e humanitas, do të
thotë njerëzim). Është
mikroskopit, në vitin 1590, ndihmoi vëzhgimin dhe zbulimet shkencore në
botëkuptim filozofik i
drejtimin e mikrobotës; përdorimi i teleskopit të thjeshtë në vitet 1605 – 1610
shek. XV-XVI, që vendos
e më pas, nga Galile, Tiho Brahe etj., ndihmuan vrojtimin e planeteve, trupave në qendër dinjitetin,
qiellorë dhe gjetjen e saktë të pozicionit të yjeve, zbulimi i parimit të busullës vlerat dhe interesat e
nga Toriçeli, ndihmoi në orientimin e lëvizjes në hapësirën gjeografike etj. njeriut.
 86
Të gjitha këto zbulime i dhanë goditje të fortë autoritetit të kishës. Teoria heliocentrike e formuluar nga
Nikola Koperniku (1473-1543), hodhi poshtë modelin e fesë së krishterë, ku gjithësia kishte në qendër Tokën.
Ajo shënoi revolucion jo vetëm në fushën e astronomisë, por edhe ndryshim rrënjësor të perceptimit të botës
dhe njeriut. Fillimi i revolucionit shkencor, do të përfundonte me zbulimet e Isak Njutonit (1642-1727).

Rilindja e artit dhe kulturës

Qëllimi i Rilindasve ishte rizbulimi i dinjitetit të njeriut, forcës, bukurisë së tij fizike dhe shpirtërore, që
kishte spikatur gjatë periudhës së kulturës klasike. Ky revolucion kulturor përfshiu disa fusha, si: letërsia,
piktura, skulptura, arkitektura etj. Ai u mbështet, nga njëra anë në ringjalljen e artit dhe kulturës klasike të
lashtësisë, duke e përshtatur me realitetin e ri dhe nga ana tjetër, në rrymën e Humanizmit, e cila në qendër
të universit vendoste njeriun.
Fillimet e Rilindjes, ishin në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XV, në Firence, Itali - me veprat e Brunelleski
dhe Masaçio. Firence u bë qendra e Rilindjes në fushën e artit.
Disa figura të tjera të njohura, janë: Leonardo da Vinçi (1452-1519), Mikelanxhelo (1475-1564), Rafaeli
(1483-1520) etj.
Zbulimet shkencore dhe kryeveprat në fushën e artit dhe kulturës, vërtetuan edhe njëherë mundësitë e mëdha
dhe të pazbuluara njohëse të njeriut. Kjo i nxiti shkencëtarët të kërkonin në fusha të reja në të gjitha drejtimet.

Mesjeta Dallimet mes dy epokave Rilindja

Shek. I-XIV Shek. XV

Në qendër: Në qendër,
autoriteti i kishës dhe autoriteti i njeriut dhe
adhurimi ndaj Zotit. besimi në arsyen e tij.
Shkenca e Zhvillimi i
mbështetur në Arti dhe kultura shkencës moderne Zbulimet g
dogmat fetare. në shërbim të fesë, me metoda empirike: jeografike, i hapën
Universi i në qendër Zoti Arti, filozofia, rrugë komunikimit
Filozofia në shërbim kufizuar, i krijuar Kozmosi i pafund, me kultura humaniste,
të teologjisë. dhe shenjtorët. Diellin në qendër. global të shoqërisë.
nga Zoti, me në kultivuan optimizmin
qendër Tokën. dhe individualizmin

Reflekto dhe DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

përgjigju
Cili është kuptimi i termit
Rilindje Europiane dhe kur u
zhvillua ajo?
Çfarë veçorish e karakterizuan
lëvizjen përparimtare të
Rilindjes?
Cila ishte rëndësia e
Humanizmit, si tipar i
rëndësishëm i Rilindjes?
Përmendni disa nga emrat e
shquar të Rilindjes, në fushën
e shkencës, filozofisë dhe artit.
- Kërkoni në internet apo në burime të tjera, informacione dhe kuriozitete,
rreth jetës dhe veprës të këtyre figurave të shquara të Rilindjes, në fushën
e shkencës.
- Organizoni në klasë një diskutim rreth ndihmesës së figurave të Rilindjes,
në zhvillimin e shkencës, filozofisë dhe artit, në kundërshtim me teologjinë
dhe dogmat fetare.
Jepni opinionin tuaj
Shprehni me shkrim, në formën e esesë përshkruese, temën më poshtë:
Rilindja ishte kthesë historike, efektet e së cilës u ndjenë në të gjitha
fushat e krijimtarisë njerëzore.
 87

4.8 Montenji dhe skepticizmi

në filozofinë e tij
Kushtet social - historike të formimit të filozofisë
së Montenjit
Montenji (Michel de Montaigne, 1533-1592), lindi në familje shumë të pasur
aristokrate, në Bordo të Francës. Ai që në moshë shumë të vogël mori arsimim
në gjuhën latine. Më pas, studioi për drejtësi, gjë që e ndihmoi në karrierën e
mëvonshme si anëtar i parlamentit. Në këtë post, u emërua në vitin 1557 dhe
qendroi për 13 vjet me rradhë.
Montenji, vëllimin e parë të veprës “Ese”, e shkroi në vitin 1580. Pas largimit
nga parlamenti, bëri një udhëtim të gjatë nëpër Europë.
Ai i rikthehet sërish politikës, si kryetar i bashkisë së Bordosë, ku qëndroi deri
në vitin 1585. Ishte koha kur luftrat fetare në Francë kishin arritur kulmin. Kjo
do të shkaktonte tek filozofi, skepticizmin në aspektin social.
Veprat kryesore të tij, janë: “Në mbrojtje të Rajmond Sebondit”, “Ditar M. Montenji.
udhëtimi”, “Ese” (në tre vëllime).

Në shkrimet e tij, Montenji kritikon maninë e njerëzve për lavdi dhe famë. Ai
arsyeton se, jo gjithmonë fama dhe merita e vërtetë shkojnë bashkë në një rrugë.
Fati nganjëherë i ndihmon të paaftët. Ndryshe nga filozofë të tjerë, si p.sh.,
Makiaveli, që vlerësonin lavdinë e individit dhe të udhëheqësve politikë,
Montenji shprehet se rendja pas lavdisë pengon lirinë njerëzore.
“…Duke u shqetësuar për opinionin që të tjerët kanë për ne, do të zvetnohemi,
do të rrezikojmë paqen e shpirtit dhe nuk do të jemi kurrë të pavarur”- shprehet ai.
Montenji përfaqëson variantin modern të skepticizmit të lashtësisë,
veçanërisht të veprës së Pirronit. Interesi i Montenjit ishte për atë pjesë të
kësaj filozofie, që lidhej me vlerësimin e aftësive të njeriut, për të qenë të
arsyetueshëm dhe dialogues në jetë. Skepticizmi nuk duhet menduar vetëm
si dyshim për njohjen e botës.
Sikurse skeptikët, Montenji nuk i pranonte gjykimet përfundimtare, por vetëm
supozimet për zgjidhje të mundshme.
Ai shprehet dyshues për unitetin e shoqërisë njerëzore. Duke qenë dëshmitar
i luftrave të përgjakshme fetare, bën fajtor fanatizmin e njerëzve. Duke u
bazuar tek skepticizmi klasik, ai mendon se njerëzit duhet ta drejtonin Montenji ishte një nga filozofët më
të rëndësishëm të Rilindjes franceze,
vëmendjen tek problemet e jetës së përditshme, në vend që të merreshin me
të shekullit XVI, icili, zhvilloi
zbulimin e universit. ese - në, si një zhanër letrar.

Sipas Montenjit, arti i jetës është të krijosh njeriun e mirë dhe fisnik. Ai pohon se
nga të gjitha sëmundjet njerëzore, më e keqja është të përbuzësh qenien tënde.
Por, nga ana tjetër, asgjë nuk e shëmton më shumë njeriun, sesa përpjekjet për Arti i jetës është krijimi i
të vlerësuar veten më tepër se ç’është në të vërtetë. Për Montenjin skepticizmi njeriut të mirë dhe fisnik
ndaj sjelljes së njerëzve, nuk luante rol frenues. Ai mbështet zhvillimin pozitiv
të individit gjatë jetës, sepse nxit gjykimin, si pjesë e rëndësishme e arsyes, që
88
mbart në vetvete përvojën e jetës. Kjo e ndihmon njeriun të kontrollojë sjelljet
Ndryshimet shoqërore
nuk duhet të jenë të dhe dëshirat.
menjëhershme Meqënëse nuk ka të vërtetë absolute drejt së cilës synon shoqëria, atëhere
ndryshimet e saj nuk duhet të jenë të menjëhershme. Kështu, Montenji bie
në pozita konservatore. Sipas tij jeta duhet të pranohet ashtu siç është. Fryma
skeptike e mbajti larg qendrimeve revolucionare dhe anarkike.
Fjalor Ideja e Montenjit se, duhet të interesohemi më shumë për problemet e
Konservatorizëm – njerëzve, sesa tek ato kozmike, nxiti shumë mendimtarë të fokusoheshin në
mënyra e të menduarit jetën shoqërore.
dhe të vepruarit, Megjithatë, Dekarti do të ritheksonte rolin e filozofisë, në qartësimin e
bazuar tek e vjetra. Në dyshimeve njerëzore.
jetën sociale, është
pranimi i gjendjes
politike dhe shoqërore
të prapambetur, Reflekto dhe përgjigju
pa u përpjekur për Pse Montenji konsiderohet pasues i skepticizmit klasik?
ta ndryshuar dhe
përmirësuar atë. Cilat ishin disa nga idetë e Montenjit, lidhur me individin dhe moralin njerëzor?
Është kundër të resë Çfarë pozicioni mbajti ai, në raport me politikën dhe ndryshimin shoqëror?
përparimtare dhe
revolucionit.
Anarki - Gjendje e
krijuar në shoqëri, në
Debat dhe dialog
mungesë të organizimit
të pushtetit shtetëror, të Organizoni në klasë një debat filozofik rreth ideve të mëposhtme, të shprehura
ligjeve dhe rregullave. nga Montenji:
Gjykim - Përmbajtja e “Nga të gjitha sëmundjet njerëzore, më e keqja është të përbuzësh qenien
një pohimi, që vërteton tënde.”
ose mohon vërtetësinë “Asgjë nuk e shëmton më shumë njeriun, sesa përpjekjet për të vlerësuar veten
e diçkaje. Gjykimi mund
më tepër se ç’është në të vërtetë.”
të jetë i vërtetë ose i
gabuar.

Jepni opinionin tuaj

Shprehni në formën e esesë së shkurtër, mendimin tuaj rreth thënies së
Montenjit:
“Lartësia e mendimit njerëzor, është të pranosh jetën ashtu siç vjen dhe
të shikosh me besim atë çfarë mbetet”.
Sillni argumente sa më bindëse, për të mbrojtur pozicionin tuaj, pro apo
kundër idesë së filozofit.
 89

4.9 Filozofia e Kampanelës

dhe utopia e tij
Jeta dhe formimi si filozof i Kampanelës
Tomazo Kampanela (Campanella Tommaso, 1568 -1639),
lindi në Kalabri të Italisë. Në moshën 14 vjeçare, për shkak të
devotshmërisë që tregonte ndaj besimit të krishterë, prindërit e
rregjistruan në Urdhërin Domenikan.
Për 10 vjet udhëtoi nëpër Itali, i etur për të njohur sa më shumë
rreth vendit të tij. Studioi shkenca ekzakte, nën ndikimin e Galileo
Galileit (në Padova ishte nxënës dhe mik i afërt i tij) dhe filozofi,
nën ndikimin e filozofisë platoniste, me të cilën ra në kontakt gjatë
qëndrimit në Firence.
U akuzua disa herë për përdorim të dijeve të fshehta, që binin në
kundërshtim me doktrinën fetare. Për këtë arsye, e detyruan të
kthehej në Kalabri.
Në vitin 1598, Kampanela ishte në krye të kryengritjes popullore kundër Tomazo Kampanela.
shtypjes spanjolle. U arrestua me akuzën e rebelimit ndaj autoriteteve dhe u
dënua me 27 vjet burg.
Gjatë viteve që kaloi në burg, 1599 - 1626, ai shkroi disa vepra të
rëndësishme, si: “Apologjia pro Galileut”, në të cilën mbronte lirinë
e shkencëtarëve dhe filozofëve, shkrimin politik “Qyteti i Diellit”,
“Metafizika” etj.
Në vitin 1629, ai fitoi lirinë.
Në 1634, akuzohet përsëri për komplot kundër Spanjës, prandaj
largohet nga Italia drejt Francës. Atje u prit nga mbreti Luigji XIII.
Vitet e fundit të jetës ia përkushtoi përsëri shkrimit të veprave, me
natyrë kryesisht politike, derisa vdiq në vitin 1639.

Teoria e njohjes në filozofinë e Kampanelës

Kampanela arsyeton se të gjitha objektet , qeniet kanë ndjesi (yjet,
Shtëpia e familjes Campanella
metalet, gurët, bimët, kafshët dhe njeriu), si një frymë universale që në Stignano.
udhëhiqet nga Zoti në të gjithë veprimtarinë e saj. Kjo ndjeshmëri, e cila
lidhet me ekzistencën e shpirtit tek qeniet, është në shkallë të ndryshme
përsosmërie. Kështu p.sh., kafshët kanë shkallë më të lartë ndjesish në
krahasim me metalet apo bimët, por ndodhen më poshtë se njeriu, tek i cili
shpirti arrin një formë të lartë përsosmërie.

Kjo i jep atij mundësinë të bëjë arsyetime nga më të ndërlikuarat dhe të njohë
Njeriu njeh përmes
botën në mënyrë racionale. Mbi të gjitha, mendja ose arsyeja është e ndriçuar
mendjes, e cila ka origjinë
nga forca hyjnore, ose Zoti, si dimension specifik i Tij dhe si model i shpirtit tonë. hyjnore
Kampanela mendon se njohja njerëzore nuk mund të bazohet tek shqisat.
Natyra, sipas tij njihet duke u bazuar në parimet e brendshme të saj dhe çdo
qenie njihet përmes shpirtit.
90
Dashuria për Zotin, është e
lindur tek krijesat e tij
Vepra "Qyteti i Diellit.
Krijimi i një komuniteti unik
fetar, nën besimin e krishterë
Shoqëria ideale: harmoni
dhe barazi mes qytetarëve
Vetëm njeriu njihet jo vetëm përmes shpirtit, perceptimeve dhe pasioneve, por
dhe përmes mendjes, që ndryshe nga shpirti, ka origjinë hyjnore.
Sipas Kampanelës, ekzistenca e qenieve më të larta, bazohet në tre parime të
rëndësishme, si: fuqia, urtësia dhe dashuria.
Te Zoti të tre parimet janë në formën më të lartë dhe të përsosur, ndërsa te
qeniet e fundme si njeriu, ato kufizohen nga të kundërtat e tyre, si: pafuqishmëria,
injoranca dhe urrejtja. Këto të fundit janë shkaku i mungesës së arsyes dhe të
keqes në botë.
Bazuar në këto parime, Kampanela propozon një reformë për unifikimin dhe
rinovimin e fesë dhe politikës.
Sipas Kampanelës, dashuria për Zotin është e lindur në mënyrë natyrale tek
krijesat e tij. Kështu, mund të flitet për një fe natyrore, e cila u bë e vetëdijshme
përmes fesë së krishterë, që është manifestimi i kësaj dashurie.
Për këtë arsye feja e krishterë është superiore ndaj feve të tjera.
Kampanela krijoi modelin e shoqërisë ideale, duke i konkretizuar idetë e tij në
atë që e quajti, “Qyteti i Diellit”. Në këtë vepër me natyrë
politike, përshkruan rrugët që duhen ndjekur për të shkuar
në shoqërinë e bazuar në arsyen. Kampanela u përpoq ta
përshtaste teorinë e tij me Europën e asaj kohe.
Si kusht të parë Kampanela vendosi kapërcimin e ndasive
dhe konflikteve fetare dhe pranimin e krishtërimit si fe
botërore.
Ai pretendoi të bashkonte të gjithë njerëzimin në një
komunitet të përbashkët fetar nën besimin e krishterë,
të rilindur dhe të rinovuar.
Ai u caktoi si detyrë monarkive të mëdha europiane, të
ishin “krahu i armatosur” në krijimin e njëlloj teokracie
universale.
Nga ana tjetër, ai na prezantoi vizionin e tij për qeverisje
botërore, të unifikuar dhe paqësore. “Qyteti i Diellit”, sipas Kampanelës,
ishte struktura e përsosur e shtetit. Në krye do të ishte papa, ose Dielli, që
mishëronte tre parimet fillestare: pushtetin, urtësinë dhe dashurinë.
Ligji i vetëm në botë duhej të ishte kristianizmi, që do të mundësonte qeverisjen
ideale, harmoninë dhe paqen.
Të gjitha ligjet e tjera specifike të shtetit, do të ishin në përputhje me të.
Sipas tij, në “Qytetin e Diellit” do të kishte harmoni dhe barazi mes
qytetarëve. Klasat shoqërore dhe ndarja e punës (mendore dhe fizike) nuk
do të zhdukeshin, por asnjë profesion nuk do të quhej i turpshëm. Secili
do të punonte në atë çfarë dinte të bënte më mirë dhe do të respektohej
nga të tjerët.
Puna e përbashkët e të gjithëve, do mundësonte që qytetarët të
punonin vetëm katër orë në ditë. Askush nuk do të zotëronte
asgjë, pra nuk do të kishte pronë private. Gjithçka do të ishte e
përbashkët, që nga shtëpitë, ushqimi dhe deri tek gratë dhe fëmijët.
 91
Marrëdhënia mes burrave dhe grave do të ishte e bazuar
më shumë tek respekti dhe miqësia, sesa tek tërheqja
seksuale.
Filozofi ishte i shqetësuar për brezin e ri dhe edukimin e
tyre me virtyte morale nga prindërit. Mungesa e edukimit të
mirë sillte vetëm vuajtje dhe rrënim. Sipas tij, arsimimin e
qytetarëve, si vlerë e rëndësishme e shoqërisë, do ta merrte
në ngarkim shteti.

Reflekto dhe përgjigju

Si e ka ndërtuar Kampanela teorinë e tij të njohjes? Veprat e rëndësishme
Cila ishte reforma që Kampanela propozoi në drejtim të fesë? të Kampanelës.
Çfarë përfaqësonte “Qyteti i Diellit” i modeluar nga ky filozof?
Cilat janë disa nga anët utopike të këtij modeli?

Fjalor
Debat dhe dialog Teokraci - (nga greq. theos
- zot; kratos - sundim),
Organizoni në klasë debat të strukturuar rreth idesë së Kampanelës, për janë udhëheqës, në
ekzistencën e besimit të lindur te Zoti. kuptimin klasik, autoriteti
A ndani ju të njëjtin mendim me të? i të cilëve mendohej
Sillni argumente bindëse (po, jo) lidhur me këtë ide. se buronte nga Zoti.
Shpesh, ky autoritet është
përdorur për qëllime
politike dhe përfituese
ndaj popujve.
Jepni opinionin tuaj Utopi - (nga greq. u-
jo, topos - vend, pra
Shkruani ese ku të argumentoni idenë, se: “Feja është çështje besimi i askund, në asnjë vend),
çdo individi dhe nuk mund të unifikohet”. paraqet rrymë të caktuar
filozofike, që përpiqet të
ndërtojë shoqëri më të
mirë, ideale, por realisht
të pa arritshme.
92

Komunikojmë ide filozofike

Morali, individi
4.10 dhe shoqëria

ca
Kompeten
re të
t e de ba tit konstruktiv. rn e , për m brojtjen ligjo
Nxënësi/ja
: ar rregulla tme mode
ë g ru p , d uke respektu je s d h e të kohës së so
• Punon n Rilin d jtës.
id e të e filozofëve të m e pë r sh tetin e së dre
• Krahaso n ve të ndrysh publik.
jta ve të njeriut. ru r, n daj pikëpamje çështje me interes
të dre
kritik dhe të
pa va je në eshëm.
an q ë n d rim tish m ë ri, p ër pjesëmarr inform aci onit të besu
• Mb jësi dhe ga e
ron përgjeg për gjetjen
• Demonst burim e t në internet,
tike
ë mënyrë kri
• Përdor n

Çfarë kuptojmë me shtet social?

Shteti social apo i mirëqenies është formë qeverisje, në të cilën shteti luan rolin kryesor për sigurimin e
mirëqenies ekonomike dhe sociale të qytetarëve të tij.
Këtu përfshihen ato vende, ku të drejtat sociale shoqërohen me të drejtat politike dhe civile.
Shteti social nënkupton, përgjegjësinë në shpërndarjen e barabartë të të mirave publike edhe për njerëzit,
që nuk mund të sigurojnë vetë jetesë të mirë dhe me dinjitet. Fig1
Disa nga shtetet moderne europiane të mirëqenies, janë: Gjermania, Franca, Mbretëria e Bashkuar,
Holanda, si edhe vendet nordike: Suedia, Norvegjia, Danimarka, Finlanda, Islanda.
Shteti social përfshin shpërndarjen e një fondi nga buxheti i shtetit, në interes të:
- shërbimeve publike (e drejta për arsim, kujdes shëndetësor etj.);
- përfitimeve për individë me nevoja të veçanta.

Kjo formë qeverisje, në përgjithësi përdor të ashtuquajturin tatim progresiv, që domethënë taksa më të
larta për njerëzit me të ardhura më të larta.
Përmes kësaj rruge, ekonomistët mendojnë se zvogëlohet hendeku midis të pasurve dhe të varfërve.
 93

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jeni të përgatitur.

Shfrytëzoni burime të ndryshme informacioni, si dhe njohuritë e marra në filozofi edhe në lëndë të
tjera shoqërore, si: qytetaria, sociologjia, historia etj.
Duhet të grumbulloni dhe lexoni materiale për temat që do të diskutoni sipas grupeve.
Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:

Do të ndaheni në disa grupe (3 grupe).

- Sipas grupit, do të ndërtoni modelin imagjinar të “Qytetit të Diellit”, duke përcaktuar tiparet e tij
sipas dëshirës (si p.sh., vendin, kushtet gjeografike, kohën e ekzistencës, kulturën etj.), qoftë edhe
në mënyrë imagjinare (sikurse Kampanela bën në modelin e tij).
- Prezantoni punën sipas grupeve.
- Diskutoni mes grupeve, për të dalluar pikat e forta dhe elementët utopikë të secilit model.
- Renditni në tabelë, tiparet dhe veçoritë e shtetit social dhe demokratik.
- Diskutoni nëse janë të arritshme këto kritere edhe në Shqipëri.
- Përfundimet dhe vlerësimi.
94

Amsterdam - Qytet social.

“Qyteti i Diellit”- Qyteti i të drejtave

Bazuar në modelin e shtetit social dhe në studimin paraprak të veprës së Kampanelës për “Qytetin e Diellit”,
organizoni në klasë veprimtari, duke përfytyruar qytetin ideal, sipas konceptimit tuaj.
Formuloni idetë për qytetin tuaj “të Diellit” dhe tiparet e tij.

Shmangni sa më shumë ngjyrimet utopike dhe

idealiste në modelin tuaj imagjinar, jini realistë E drejta
dhe në përputhje me kontekstin në të cilin e keni për punë
vendosur këtë qytet (vendin, kohën, kulturën,
traditat e shoqërisë etj.).
Përpiquni të krijoni shtetin social, me tiparet që i E drejta
gjykoni të përshtatshme. Për të patur për sigurime
familje shoqërore
Bazohuni në pyetjet e mëposhtme:
- Cilën formë qeverisjeje mendoni më të Të drejta
përshtatshme për të mirën e qytetarëve? Kush pozitive
duhet të udhëheqë?
- Cilat janë tiparet që duhet ta karakterizojnë
këtë shtet, për të qenë social? Për minimumin Për kujdes
- Çfarë politikash duhet të ndjekë për zhvillim jetik shëndetësor
dhe mirëqenie?
- Si do t’i mbrojë dhe garantojë të drejtat e
qytetarëve? Për arsimim
- Si do të jetë i organizuar sistemi i drejtësisë?
Konkretizoni me shembuj nga vëzhgimet tuaja
brenda dhe jashtë vendit, si dhe nga përvojat
Të drejtat e qytetarëve në shtetin social
personale.
 Përsëritje

Filozofia e Mesjetës
dhe Rilindja
Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në: njohuritë e përvetësuara në linjën 4,
leximet, informacionet dhe eksperiencat e fituara gjatë aktiviteteve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

Mesjeta, e quajtur ndryshe periudha e obskurantizmit, është koha kur kisha do të zotëronte monopolin
e dijes. Përgjigjet e pyetjeve ekzistenciale, do të gjendeshin vetëm në librat e shenjtë. Në Europë do të
zhdukej çdo arritje e kulturës së lashtë greke dhe romake.
Mesjeta u karakterizua nga përpjekja për të ndërthurrur filozofinë me teologjinë. Shumë filozofë u
përpoqën të kapërcejnë këtë pengesë, duke integruar besimin me arsyen.
Dy nga këta filozofë, ishin: Shën Agustini dhe Thoma Akuini, kontributi i të cilëve është mjaft i rëndësishëm
në historinë e filozofisë. Por, kontribut të rëndësishëm dhanë edhe mendimtarët myslimanë si, Avicena,
Averroesi etj.
Më pas, në shek. XV-XVI, filloi periudha e Rilindjes, që shihet si një urë lidhëse mes Mesjetës dhe epokës
moderne. Ajo shënoi një kthesë historike, me rëndësi në të gjitha fushat e krijimtarisë njerëzore. Veçori
e saj ishte risjellja në vëmendje e kulturës së lashtë greke dhe romake, si dhe vendosja në qendër të
veprave, njeriun dhe interesat e tij jetësore. Kjo rrymë u quajt Humanizëm dhe u pasqyrua në filozofi,
arte dhe shkencë.

Mesjeta dhe Rilindja Idetë filozofike

Filozofët e Mesjetës ia përshtatën dijen filozofike,

dogmave fetare. Por, roli i tyre ishte i rëndësishën
në kushtet e errësirës së përgjithshme. Me
Rilindjen, do të shënohej kthesa e madhe drejt
lirisë dhe arsyes.
Në Mesjetë, autoriteti i kishë së
krishterë ishte i padiskutueshëm. Ajo
u kthye në pengesë për mendimin Shën Agustini - mendon se, besimi i paraprin
e lirë dhe dijen e vërtetë shkencore. arsyes: “Unë besoj, për të kuptuar”
Filozofia u vu në shërbim të teologjisë,
ndërsa mendimtarët e kohës u Thoma Akuini - kërkoi të ishte filozof i mirë dhe
besimtar besnik. Ai u përpoq të argumentonte
përpoqën të integronin besimin me ekzistencën e Zotit.
arsyen. Gjatë Rilindjes, dija racionale
do të çlirohej nga dogmat e kishës.
Montenji - mendonte se duhej drejtuar vëmendja
tek problemet e jetës dhe jo në zbulimin e universit.

Kampanela - prezanton vizionin e një qeverisje

botërore, të unifikuar dhe paqësore.
96
II. Provoni njohuritë
Përcaktimi i koncepteve
- Ç’ kuptoni me Mesjetë, ku dhe në cilën periudhë kohore, ekzistoi?
- Cilat ishin disa nga veçoritë kryesore, që e karakterizuan?
- Cilat ishin tiparet e Rilindjes Europiane?

Përballje mes filozofëve

- Plotësoni sipas tabelës, idetë e filozofëve të mëposhtëm, në përpjekje për ta vendosur besimin tek
Zoti, mbi baza të arsyeshme.
- Përpiquni të gjeni ngjashmëritë dhe dallimet në arsyetimin e tyre.

Emri i filozofit Idetë filozofike

Shën Agustini

Thoma Akuini

Avicena

Averroesi

Argumentim idesh filozofike

Filozofi i njohur i Rilindjes, Kampanela, krijoi modelin e një shteti ideale. Ai përshkruan rrugët, që duhen
ndjekur, për të shkuar drejt një shoqërie të bazuar mbi arsyen njerëzore.
- Cilat ishin disa prej ideve utopike të tij?
- Përpiquni të rindërtoni rrugën, që ndjek Kampanela, për të argumentuar këtë teori.

Vlerësimi i kontributit filozofik

Megjithëse shënoi një periudhë të errët, Mesjeta pati mendimtarë të shquar, vepra e të cilëve ndikoi në
zhvillimin e mëtejshëm të mendimit filozofik. Ky kontribut nuk lidhet vetëm me Europën e krishterë.
- Vlerësoni veprat e filozofëve myslimanë, ndikimi i të cilës u ndje edhe në Europë.
- Cili ishte kontributi i tyre në kulturën botërore?
Rilindja ishte një kthesë historike, efektet e së cilës u ndjenë në të gjitha fushat e krijimtarisë njerëzore.
- Vlerësoni rolin që luajti kjo periudhë, në histori.
- Rendisni disa nga shpikjet dhe zhvillimet më të rëndësishme, që çuan përpara njerëzimin.

Shpjegoni konceptet:

Obskuratinzëm Rilindje Utopi

•................ •..................... •..................
 97

Linja Shekulli

5 XVII
Kompetenca e komunikimit dhe të
shprehurit
Nxënësi/ja:
• Interpreton ide dhe koncepte të empirizmit dhe
racionalizmit.
• Aftësohet të pranojë dhe respektojë arsyetime të
ndryshme.
• Përkushtohet në debat konstruktiv.
Për të filluar .....
Vrojtoni shtrirjen në kohë Kompetenca e të menduarit
Nxënësi/ja:
• Bekoni (1561-1626) • Demonstron përgjegjësi në qëndrim ndaj
çështjeve me interes shoqëror, si: shteti, feja,
• Hobsi (1588 - 1679) njeriu.
• Zotëron aftësi për menaxhim të debatit .
• Dekarti (1596 - 1650)

• Spinoza (1632 - 1677)

• Loku (1632 - 1704) Kompetenca digjitale

Nxënësi/ja:
• Përdor teknologjinë si burim
informacioni për mendimtarët
e epokës.
• Sjell informim në mënyrë të
re dhe krijuese duke nxitur
mendim krijues e të pavarur.
 5
Filozofia gjatë
shekullit të XVII

Filozofia e shek. XVII, shënoi fillimin e një periudhe të re, që u njoh si epoka e arsyes. Ajo u
shoqërua me zhvillimin e shkencës dhe rritjen e tolerancës fetare, duke shënuar fillimin e një
filozofie të re, moderne, të bazuar në besimin ndaj arsyes njerëzore. Kjo filozofi shënoi fitoren
e mendimit racional dhe shkencor, ndaj dogmës së fesë.

Filozofët në shek. XVII.

Filozofët e shek. XVII, integruan

Dekarti
dijen shkencore me arsyetimin (1596 - 1650)
filozofik, duke forcuar lidhjen
mes shkencës dhe filozofisë.
Spinoza
Pjesa më e madhe e filozofëve, Bekoni
(1632 - 1677)
ishin matematicienë të njohur, 1561 - 1626)
si : Dekarti, Lajbnici, Spinoza
etj. Ata mendonin se metodat e
shkencave ekzakte, ishin mënyra
e vetme për te dija e vërtetë. Të
tjerë mendimtarë të shquar të Hobsi
kësaj periudhe, si: Bekoni, Loku, Loku
1588 - 1679)
mendonin se njohja e botës vjen 1632 - 1704)
nga përvoja e njeriut dhe jo nga
arsyeja.
Përfaqësuesit e filozofisë në shek. XVII.
Skema 2: Përfaqësuesit e filozofisë në shek. XVII
 1588 - 1679)
1632 - 1704)

99
Skema 2: Përfaqësuesit e filozofisë në shek. XVII

Paraqitja vizuale e linjës 5

Filozofët e kësaj periudhe u ndanë në dy kampe: racionalizmin dhe empirizmin. Fiolozofët
racionalistë, besonin se, njohja arrihet përmes arsyes, ndërsa empiristët mendonin se, dija
njerëzore vjen nga përvoja. Megjithë dallimet mes tyre, të dy rrymat rikthyen besimin tek njeriu,
duke i dhënë një goditje të rëndë autoritetit të kishës dhe duke i hapur rrugën shkencës moderne.

Racionalizmi Empirizmi

• Dija, është rezultat i arsyetimit • Dija njerëzore, vjen nga

deduktiv
• Arsyeja integrohet me dijen
shkencore
• Logjika matematike, është
rruga për të përftuar dijen e
vërtetë
• Optimizmi dhe besimi tek
fuqia e arsyes njerëzore
përvoja e shqisave
• Të gjitha idetë tona, rrjedhin
nga eksperienca e individit
• Metoda eksperimentale, ka
prioritet në njohje
• Prova më e mirë, është
eksperimenti në praktikë

Dallimi mes dy rrymave filozofike të shek. XVII.

Skema 3: Dallimi mes dy rrymave filozofike të shek. XVII

Filozofët e shek. XVII, rigjallëruan lidhjen mes filozofisë dhe shkencës, që kishte filluar që në
lashtësi. Përgjigjet për natyrën e gjithësisë, i kërkuan nga shkenca dhe jo nga librat e shenjtë.
Nga ana tjetër, idetë e reja me natyrë sociale dhe politike, u bënë një kërcënim për monarkitë.
Filozofë si Hobsi dhe Loku, hodhën themelet e politikës moderne dhe liberale, në një sistem
demokratik qeverisjeje.

Periudha moderne

Kontributi i filozofisë në
periudhën moderne.
100
5.1
Filozofi i shekullit XVII.
Njeriu vihet në qendër të
botëkuptimit filozofik
Galielo Galilei.
Fillimi i filozofisë moderne.
Racionalizmi dhe empirizmi
Kushtet e lindjes së dy rrymave filozofike
Epoka e racionalizmit ose e arsyes, gjatë shekujve XVII
- XVIII, në Europë, u shoqërua me zhvillimin e shkencës,
rritjen e tolerancës fetare dhe liberalizmit. Ajo shënoi
fillimet e filozofisë moderne dhe rritjen e besimit ndaj arsyes
njerëzore për zbulimin e të vërtetës.
Dy doktrina kryesore, që shfaqen në këtë periudhë, janë:
racionalizmi dhe empirizmi. Në dokrtinën e racionalizmit
besohej se, dija është rezultat i arsyetimit deduktiv dhe
intelektual. Shumë nga filozofët e njohur, si: Dekarti, Lajbnici,
Paskali etj., ishin matematicienë të shquar. Ata mendonin se
logjika matematike ishte rruga për të përftuar dijen e vërtetë.
Besimi se njohja arrihej përmes arsyes, do të sundonte gjithë
mendimin filozofik të Europës.
Njëkohësisht, në Britani, u themelua një rrymë tjetër filozofike, empirizmi.
Përfaqësuesit e kësaj doktrine besonin se e gjithë dija njerëzore, vjen nga përvoja.
E përbashkëta mes dy rrymave (megjithë ndryshimet e tyre), ishte venia e
njeriut në qendër të botëkuptimit filozofik.
Njohja, duhej të bazohej tek arsyeja ose përvoja njerëzore dhe jo te dogmat e
fesë.
Kjo filozofi i dha goditje të rëndë autoritetit të kishës së asaj kohe dhe i hapi
rrugën zhvillimit të shkencës moderne.
Lindja e shkencës moderne
Në vitet 1500 – 1600, në mendimin filozofik dhe shkencor europian ndodhi
një ndryshim rrënjësor. Dolën shumë publikime të shkencëtarëve, si: Kepleri,
Njutoni dhe Galileu, që krijuan imazh të ri për shkencën moderne.
Shkenca nuk zhvillohej vetëm brenda universiteteve dhe jo detyrimisht
në gjuhën latine. U rrit bashkëpunimi mes shkencëtarëve, të cilët filluan të
punojnë të organizuar në institucione dhe shoqata kërkimore - shkencore.
Paralelisht me këtë, ndryshoi edhe imazhi për shkencëtarin, i cili tashmë
nuk kishte njohuri të padiskutueshme, që i përkisnin vetëm atij. Njohuritë
shkencore iu nënshtruan eksperimentit dhe filluan të shprehen me gjuhë të
kuptueshme për të gjithë.
Marrëdhëniet shkak - pasojë në natyrë
Në këtë periudhë ndryshoi mënyra e konceptimit të shkaqeve, që qendronin
pas çdo dukurie.
Sipas pikëpamjeve teologjike, që mbizotëronin deri në atë periudhë, rregulli
në natyrë vendosej nga Zoti. Çdo gjë kishte një shkak final dhe ekzistonte sipas
rendit të përcaktuar.
 101
Me zhvillimet e reja shkencore, rendi natyror cilësohej si rastësor dhe ishte i
bazuar në marrëdhëniet shkak - pasojë. Në saje të zinxhirit shkakësor, natyra
ruante ekuilibrin e saj.
Shkenca mund t’i studionte këto marrëdhënie dhe t’i përkthente ato në ligje
Dija përftohet përmes
dhe rregulla matematikore. Dallimet ndërmjet dy filozofive, gjatë Mesjetës dhe arsyetimit matematik
kohës moderne, jepen në tabelë.

Shkaku dhe pasoja

Shkenca mesjetare Shkenca moderne
Objektivi i shkencës Shkaku final i dukurisë Përcaktimi i shkakut kryesor të dukurisë
Parimi i rregullit në Rend telogjik, që rrjedh prej Rregullat e natyrës paraqiten në ligje
natyrë krijimit hyjnor matematike
Konceptimi i shkencës, në dy periudhat e historisë së filozofisë.

Rrethanat historiko - sociale

Gjatë shekujve të XV-XVI, Europa kaloi krizë politike dhe fetare, që ndikoi
shumë në mendimin filozofik të asaj kohe. Luftrat civile (si p.sh., në Angli) dhe
ato me natyrë fetare (luftrat mes katolikëve dhe protestantëve), u shoqëruan
me ndryshime në raportin mes besimit fetar dhe lirisë së ndërgjegjes.
Feja filloi të shihej si çështje e besimit privat të individit. Për herë të parë u
hodhën idetë rreth tolerancës dhe lirisë së ndërgjegjes.
Megjithë konfliktet dhe problemet në planin politik, social dhe kulturor, filozofët rritën
optimizmin dhe besimin tek fuqia e arsyes njerëzore. Ata filluan bashkëpunimin në
rrugën e kërkimit të së vërtetës, përmes arsyetimit dhe reflektimit.

Filozofia racionaliste
Filozofia e shek. XVII, pasqyron fitoren e mendimit racional dhe shkencor
ndaj dogmës së krishterë. Ishte fillimi i periudhës, që u njoh me emrin “Epoka
e arsyes”.
Arsyeja u integrua me dijen shkencore, duke i hapur rrugën ideve të reja në
filozofi dhe shkencë.
Revolucioni në mendimin filozofik, fillon nga racionalisti i parë francez, Dekart. Arsyeja u integrua me
E gjithë filozofia e mëtejshme perëndimore mund të shikohet si përgjigje ndaj dijen shkencore
ideve të tij.
Metoda skeptike e Dekartit, synonte të hidhte poshtë çdo gjë që ngjallte dyshim
(duke përfshirë shqisat, që shkaktonin iluzione).
Pyetja e Dekartit, ishte: “Çfarë mund të njoh unë?” Ai besonte se njohja vjen
vetëm nga arsyeja.
Hollandezi Spinoza, është filozofi tjetër i racionalizmit. Teoria e tij quhet
“moniste”.
Ai pranonte ekzistencën e një lloj substance, nga e cila përbëheshin të gjitha
sendet dhe që ne mund ta quajmë Zoti ose natyra.
Lajbnici, racionalisti gjerman, krijoi teorinë metafizike me në qendër
“monadat”, që ishin elemente të përjetshme dhe jomateriale. Ato vepronin
sipas harmonisë hyjnore të paracaktuar nga vullneti i Zotit (monada supreme).
Sipas Lajbnicit, Zoti rregullon çdo gjë në botë, në mënyrë deterministe.
102
Njohja arrihet përmes
përvojës së shqisave
Fjalor
Determinizëm – Doktrinë
sipas të cilës të gjitha
dukuritë e ngjarjet
kanë karakter ligjësor e
kushtëzohen nga lidhje
shkakësore objektive.
Reflekto dhe
përgjigju
Në cilat rrethana historike
dhe shoqërore lindën rrymat
filozofike të racionalizmit dhe
empirizmit?
Çfarë kuptoni me
racionalizëm dhe cilët
janë përfaqësuesit më të
rëndësishëm të tij?
Cilat janë veçoritë e
empirizmit dhe filozofët që e
përfaqësuan atë?
Filozofia empiriste
Në këtë periudhë në Europë, u zhvillua rrymë tjetër filozofike, që ishte
empirizmi britanik. Tre përfaqësuesit kryesorë të tij, janë: Loku, Hobs dhe
Berkli.
Loku ishte empiristi i parë që argumentoi se, të gjitha idetë tona rrjedhin nga
eksperienca. Për pasojë, e gjithë njohuria që mund të arrijmë është e kufizuar,
nisur nga fakti se thelbi i gjërave nuk mund të njihet apo të provohet.
Në dallim nga racionalistët Loku besonte se mendja jonë kur lind, është tabula
rasa (tabelë e bardhë) dhe e gjithë dija jonë vjen nga përvoja përmes shqisave.
Ai besonte se njeriu lindte me të drejta të caktuara, të cilat i përshkruan në
etikën e tij. Loku dhe filozofët Hobs dhe Ruso, njihen për teoritë e tyre të
kontratës sociale.
Këto ide, më vonë u bënë thelbi i ideve liberale që ndikuan te revolucioni
francez.
Hobsi, u shqua më shumë në filozofinë politike. Ai u bë i famshëm me veprën
“Leviatani”, të cilën e shkroi në vitin 1651. Në këtë vepër, Hobsi arsyeton për
lindjen e shtetit, si kontratë shoqërore, ku njerëzit pranuan të humbisnin liritë
natyrore, kundrejt sigurimit të rendit dhe paqes.
Empiristi i tretë britanik, ishte irlandezi Xhorxh Berkli, idetë e të cilit ishin më
të skajshme në krahasim me përfaqësuesit e tjerë.
Ai krijoi sistemin sipas të cilit, realiteti ekziston vetëm në mendjet dhe idetë
e njerëzve. Sipas Berklit, një objekt ekziston vetëm nëse dikush është aty për
ta perceptuar dhe ndierë atë. Pra, individët mund të arrijnë të njohin vetëm
përmes përvojës, e cila na jepet përmes shqisave. Shprehja e tij, është: “Të
ekzistosh, do të thotë të jesh i perceptuar” (lat. esse est percipi).
Berkli përpiqet të kapërcejë kontradiktën në teorinë e tij duke pranuar se, Zoti
është mendja e pafundme, që percepton çdo gjë, gjatë gjithë kohës, prandaj
dhe objektet vazhdojnë të ekzistojnë.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE
Analizoni disa nga dallimet mes përfaqësuesve të racionalizmit dhe
empirizmit, duke krahasuar idetë e tyre, lidhur me:
- vlerësimin e arsyes njerëzore, në arritjen e dijes filozofike dhe shkencore,
- mundësinë e njohjes njerëzore dhe vërtetësinë e saj,
- vlerësimin e përvojës së shqisave në njohjen e botës.
Jepni opinionin tuaj
Shprehni në formën e esesë argumentuese, mendimin tuaj rreth temës:
“Filozofia moderne pasqyron fitoren e mendimit racional dhe shkencor, për
dogmën e fesë”.
 103

5.2 Frensis Bekon.

Metoda shkencore si çelësi i dijes
Reformimi i filozofisë sipas Bekonit
Frensis Bekoni (Francis Bacon, 1561-1626), lindi në Londër. Ai ishte një nga
mendimtarët që krijoi metodën shkencore. Në vitet e para të jetës u shkollua
në shtëpi, pasi kishte shëndet të dobët. Në moshën 12 vjeçare filloi studimet e
juridikut në Kembrixh, në kolegjin Triniti. Pas kësaj moshe spikati talenti i tij
dhe pasi u njoh me shkencat mendoi se arsyetimi i deri atëhershëm, kishte
qenë i gabuar.
Bekoni qëndroi dhe studioi për disa vite jashtë vendlindjes, në Paris, në Itali dhe
Spanjë. Kur u kthye në Angli, filloi aktivitetin politik dhe u zgjodh përfaqësues
në parlament. Me ardhjen në fron të Mbretit Xhejms I, Bekoni bëri karrierë
politike, pasi u emërua në postin e kancelarit, më tej baron dhe viskont i Shën
Albanit.
Gjatë karrierës politike, iu kushtua edhe filozofisë, me një projekt për reformimin
e njohurive, të titulluar: “Restaurimi i madh”. Kjo vepër u shkrua në disa
vëllime. Fillimisht u publikua vëllimi i parë, me titull “Avancimi i njohurive”.
Në vitin 1620, publikoi vëllimin e dytë “Organoni i ri”, që është edhe vepra
ku paraqiti qartë idetë e tij filozofike.
Një vit më pas u akuzua për korrupsion. Pranoi fajësinë për të
shmagur burgun, por u detyrua të largohet përgjithmonë nga
postet publike. Bekoni punoi dhe studioi gjithë kohën mbi
filozofinë dhe përfundoi pjesën e tretë të projektit me titull:
“Restaurimit të madh”.
Vdiq papritur në Londër në vitin 1626.
Bekoni refuzoi filozofinë e të kaluarës dhe autoritetin e filozofëve
të vjetër. Ai kërkoi të ndërtojë filozofinë e epokës së re. Temat
Portret i Frensis Bekoni,
qendrore të filozofisë së lashtësisë ishin magjia dhe astrologjia. Në qendër të Viskont i Shën Albanit.
filozofisë së tij ai vendosi njohuritë e shkencës dhe filozofisë eksperimentale, që
rridhnin nga kontakti i drejtpërdrejtë me natyrën dhe përvojën. Njohuritë e shkencës, në
Sipas Bekonit, filozofia klasike merrej me abstragimin. Këtë tipar filozofia qendër të filozofisë
greke e kaloi në filozofinë pasardhëse, deri në filozofinë bashkëkohore. Në
qëndër të filozofisë Bekoni vendosi analizën e kujdesshme të realitetit dhe të
njohurive që të jep eksperienca.
Në veprën “Organoni i ri”, ai argumenton se ekziston një dije, që mund të
konsiderohet e padiskutueshme dhe autoriteti i të cilës është i përjetshëm dhe
i vlefshëm për të gjithë. Ky projekt madhor synonte të ndryshonte mënyrën
në të cilën njeriu studion natyrën, që ai e quan interpretimi i natyrës. Natyra
nuk shikohej më si objekt i pakapshëm për mendimin njerëzor, por si realitet i
matshëm dhe i prekshëm.
Sipas tij duhej të përdororej më mirë mendja, për të studiuar natyrën. Bekoni
sugjeronte sistem të ri logjik, që të bazohej në induksion dhe jo në silogjizëm,
si në filozofinë e kaluar.
104
“Idhujt” pengojnë njohjen e
realitetit
Vepra “Organoni i ri”.
Ndryshimi mes induksionit
dhe silogjizmit
Induksioni fillon me faktet e natyrës dhe ecën shkallë-shkallë, drejt aksiomave
ose hipotezave të përgjithshme, përmes eksperimentit dhe pranisë të shqisave
në të.
Teoria e idhujve
Në intelektin njerëzor kanë rrënjë disa gabime dhe iluzione jo të vërteta, të
quajtura nga Bekoni “idhuj” (lat. Idola).
Ato janë forma të kota të dijes, që bëhen pengesë për një kuptim të saktë
të realitetit. Bekoni synon t’i çrrënjosë këto koncepte. Ato rrjedhin nga
natyra njerëzore ose nga abstragimet e mëparshme të filozofëve. Mungesa e
vëmendjes ndaj filozofisë natyrore dhe mbivlerësimi i autorëve të lashtë, janë
arsyet që njohja e natyrës ka përparuar me hapa kaq të ngadaltë.
Ai dallon disa lloje idhujsh:
- Idhujt e fisit (tribusë), që rrjedhin nga prirja e natyrshme e mendjes, për
të thjeshtuar gjërat. Shqisat nuk kanë aftësi për të kapur aspektet më
të fshehta të natyrës, prandaj i thjeshtojnë ato duke krijuar koncepte të
gabuara.
- Idhujt e shpellës, që janë gabime të cilat e kanë origjinën në natyrën unike
të individëve. Çdo individ është i ndryshëm, si pasojë e edukimit që ka
marrë apo ndikimit të mjedisit dhe rrethanave ku ai jeton. Ai e krahason
me “mitin e shpellës” dhe thotë se “në shpellë reflektohet drita, që vjen
nga jashtë”.
- Idhujt e sheshit publik (forumit), që janë gabime të cilat vijnë si rezultat i
ndërveprimeve mes njerëzve. Forumi është vendi ku ndodh kontakti mes
individëve dhe ku lindin gabime të këtij lloji, kryesisht nga keqpërdorimi i
gjuhës.
- Idhujt e teatrit, që janë gabimet të cilat mund t’u ngarkohen teorive të
ndryshme filozofike. Ato krijojnë kuptime jo të vërteta të realitetit, si ato
që luhen në skenën e një teatri.
Njeriu duhet të çlirohet nga këto idhuj, në qoftë se do të arrijë të vërtetën
dhe njohjen e natyrës, në mënyrë racionale.
Metoda induktive e Bekonit
Metoda që propozon Bekoni për njohjen e natyrës është metoda induktive.
Kjo është një metodë logjike e ndryshme nga silogjizmi i Aristotelit, vërtetësia
e së cilës nuk ishte e qëndrueshme. Ai nuk pretendonte se e kishte shpikur këtë
metodë, por pohonte se ajo ishte nënvlerësuar dhe përdorur në mënyrë jo
korrekte më parë.
Metoda e re e Bekonit, është metodë shkencore e bazuar në eksperimentin, me
qëllim testimin e hipotezës së studimit.
Metoda induktive fillon me njohjen e fenomenit natyror dhe kalon në një seri
hapash të ndërmjetme, për të arritur në aksiomat e përgjithshme mbi natyrën.
Njohja fillon me sende konkrete të natyrës dhe jo me fjalë, si në rastin e
silogjizmit.
Metoda induktive e Aristotelit, kalon menjëherë nga e veçanta në të
përgjithshmen. Ajo bazohet në “numërimin e thjeshtë” dhe në regjistrimin e
disa rasteve, nga të cilat më pas nxirrej aksioma e përgjithshme.
 105
Sipas Bekonit, kalimi nga një rast i veçantë te aksioma e përgjithshme, duhet të
jetë kalim gradual. Fillimisht duhet të përgatitet me kujdes puna e mbledhjes
së të dhënave dhe më tej duhet të përgatiten disa “tabela”.
Tabelat në këtë metodë ndahen në tre lloje:
- Tabela e prezencës, në të cilat paraqiten të gjitha rastet ku shfaqet dukuria,
për të cilën kërkohet shpjegimi.
- Tabela e shmangieve, që liston të gjitha rastet në të cilat dukuria që po
hetohet, mungon.
- Tabela e shkallëve, në të cilën paraqiten rastet ku dukuria ekziston, por
ndryshon sipas shkallëve të intensitetit.
Pasi përgatiten këto tabela, mund të arrihet në përjashtimin e hamendësimeve
të parëndësishme. Më tej mund të hidhet hipoteza e parë e studimit, të cilën
Bekoni e quan “vjelja e parë.”
Vetëm kështu mund të arrihet në fazën e fundit, që është verifikimi i saktësisë së
metodës induktive. Për këtë qëllim kryhen një seri eksperimentesh konfirmimi. Eksperimenti, mjet për të
formuar teori të reja
Hipotezat që nuk mund të verifikohen, përjashtohen dhe përzgjidhet shpjegimi
më i saktë dhe më i qendrueshëm në vërtetësinë e tij.
Përdorimi i eksperimenteve përbën një pjesë kryesore të veprës “Organonit
të ri”. Deri në atë kohë shkencëtarët e kishin përdorur eksperimentin për të
konfirmuar teori të mëparshme. Sipas Bekonit duhet të ndodhte e kundërta.
Teoritë mund të formohen vetëm nëpërmjet eksperimenteve praktike dhe
përvojës së natyrës.
“Organoni i ri” përfshin shumë eksperimente të zhvilluara nga Bekoni dhe
asistentët e tij, për përdorimin e instrumenteve, që përbënin një risi për
epokën, si p.sh. mikroskopi.
Fjalor
Induksion - Arsyetimi që
kalon nga e veçanta tek
Reflekto dhe përgjigju e përgjithshmja. Ai lejon
Përse Bekoni bënte thirrje për rinovim të dijeve? ndërtimin e një teorie
Cili ishte mendimi i tij për filozofinë e traditës? të përgjithshme, duke
Çfarë përfaqësonin “idhujt” e Bekonit? u nisur nga të dhënat e
Cilat ishin hapat që duhet të kalojë një studim shkencor, sipas metodës induktive të Bekonit? veçanta të përvojës.

Debat dhe dialog

Dëshira për rinovim të dijeve dhe hedhja poshtë e “idhujve” të së kaluarës,
përbën temën kryesore për filozofinë e Bekonit.
Arsyetoni për mënyrën sesi arrijmë njohjen në ditët e sotme.
A ndikohemi në njohjet tona, nga paragjykimet dhe iluzionet?
Sillni argumente nga përvojat tuaja personale.
106

5.3 Rëne Dekart

dhe lindja e filozofisë moderne
Racionalizmi dhe metoda e Rëne Dekart
Rëne Dekart (Descartes René, 1596 – 1650), lindi në Turenë
të Francës. Ai ishte djali i juristit Joakim Dekart. Në moshën
dhjetëvjeçare hyri në kolegjin e jezuitëve të La Fleshës, në
Anzhu, ku mësoi: fizikë, matematikë dhe filozofi. Pas tetë
vitesh studimi pranë këtij kolegji, ndoqi studimet e larta për
drejtësi në Puatie.
Në vitin 1618 Dekarti u bashkua me ushtrinë e princit
protestant holandez Moris de Naso, ndërsa një viti më vonë,
kaloi në ushtrinë e princit katolik, Maksimilian i Bavarisë.
Gjatë një nate dimri të vitit 1619, kur ndodhej në garnizon
në rrethinat e Ulmit, Dekarti përjetoi një eksperiencë
të veçantë. Siç ka treguar vetë, ai pa tri ëndrra, të cilat
ndikuan në rrjedhën e jetës, duke i zbuluar prirjen e tij
për shkencat.
Dekarti ndërmori udhëtime të gjata nëpër Europë.
Takimi me mjekun dhe natyralistin Isak Bekman, e
nxiti të interesohej për çështje shkencore. Në vitin 1650,
Dekarti mori ftesë nga mbretëresha e Suedisë, për t’i
dhënë mësime filozofie.
Vdiq në Stokholm, pasi nuk e përballoi dot klimën e ftohtë.
Rëne Dekarti hodhi rrënjët e filozofisë moderne. Ai
propozoi filozofinë racionale, pra të mbështetur tek arsyeja,
e cila synonte përdorimin e metodave matematikore për të
arritur “siguri të përkryer” të dijes njerëzore.
Në vitin 1628, vendosi të qendronte në Holandë, ku
shkroi veprat kryesore: “Diskutime mbi metodën” (1637),
René Dekart. “Meditime për filozofinë e parë” (1641), “Parimet e filozofisë” (1644), “Pasioni
i shpirtit” (1649) etj.
Dekarti ka qenë nga të parët krijues të gjeometrisë analitike dhe themelues i
filozofisë moderne. Ai është krijues i rregullave të metodës (metodë do të thotë
rrugë për t’u ndjekur), e cila mundëson korrigjimin e gjykimeve tona, duke
ndarë atë që është e gënjeshtër nga ajo që është e vërtetë.
Në filozofinë e Dekartit parësore ishin konceptet e reja: racionalizmi dhe metoda.

Filozofia racionaliste e Dekartit

Rëne Dekart është themelues i racionalizmit, si sistemi më i madh filozofik
i kohës së re. Ai e paraqiti vizionin e tij racionalist për progresin e dijes
njerëzore në librin: “Diskutime mbi metodën” (1637). Në këtë ese Dekarti,
pasi parashtroi mangësitë e edukimit tradicional, propozoi disa rregulla të reja
dhe shpjegoi bazat mbi të cilat shpresonte të unifikonte gjithë dijen njerëzore.
 107
Ai i dha filozofisë drejtim të ri, madje drejtim të kundërt nga ai i Bekonit,
Hobsit, Lokut etj.
Racionalizmi i Dekartit është një prej burimeve të filozofisë së Iluminizmit.
Sipas mendimit të tij burimi kryesor i njohjes së drejtë dhe të vërtetë nuk është
përvoja ndijore, siç mendonin empiristët, por arsyeja dhe mendja e njeriut.
Shqisat dhe përvoja kanë të bëjnë me vetitë sipërfaqësore dhe të ndryshueshme.
Njohja në bazë të përvojës nuk është as e mjaftueshme, as e sigurt.
Përkundrazi, arsyeja apo mendja, është e vetmja aftësi përmes së cilës njeriu
është në gjëndje të njohë natyrën, shoqërinë dhe vetveten. 

Thelbi i metodës
Dekarti, për të vërtetuar qëndrueshmërinë e dijes, përdor “metodën e
dyshimit”.
Pyetja e tij është: A mund të jetë iluzion bota që ne njohim? Shqisat na
mashtrojnë, vazhdon ai arsyetimin, prandaj ne nuk mund t’u besojmë atyre.
Për këtë arsye nuk duhet të pranojmë asgjë si të vërtetë ose si të dhënë
përfundimtare. P.sh., ne nuk kemi siguri nëse kemi ëndërruar rreth diçkaje
apo e kemi përjetuar me të vërtetë, pra nëse jemi zgjuar apo në gjumë. Duke
dyshuar për gjithçka, Dekarti arrin në pikën ku nuk ka asnjë siguri.
Ne jemi qenie jo të përsosura, që mund të mashtrohemi lehtë, për pasojë
Shqisat tona, na
duhet të dyshojmë për çdo gjë dhe në çdo çast. Më vonë Dekarti do të gjejë
mashtrojnë
siguri, për të vazhduar më tej në rrugën e njohjes dhe së vërtetës. Këtë siguri
ai e gjen tek besimi në ekzistencën e tij. Secili nga ne mund të thotë me bindje
se ekziston. Në çastin që ai është duke menduar këtë gjë, është e qartë se
ky është pohim i vërtetë. “Mendoj, pra ekzistoj” (lat. -Corgito ergo sum), është
siguria e parë dhe pika e mbështetjes së Dekartit, për të kaluar më në fund
nga skepticizmi tek e vërteta. Sigurinë e parë Dekarti e paraqiti në veprën
“Diskutime mbi metodën”, e cila shumë shpejt u bë e njohur nga të gjithë.
Dekarti u përpoq të gjente rregullat ku duhej të bazohej mendja njerëzore, që të
zbulonte të vërtetën. Këto rregulla të metodës së Dekartit, renditen si më poshtë:
- të mos pranojmë kurrë për të vërtetë, asgjë që nuk e njohim me siguri si të
tillë, por vetëm ato që i paraqiten mendjes tonë aq qartë, sa të mos lërë asnjë
vend për dyshim,
- të ndajmë çdo problem që do të shqyrtojmë në aq pjesë, sa të jemi të
sigurt se mund ta zgjidhim më mirë, 
- të udhëheqim me rregull mendimet tona në njohjen e sendeve, duke u
nisur nga më e thjeshta tek më e ndërlikuara, duke i ngjitur shkallët një
nga një,
- të bëjmë analizë të plotë dhe rishikim të përgjithshëm, që të jemi të sigurt
se nuk është lënë asgjë jashtë studimit. 

Sistemi dualist i Dekartit

Filozofia e Dekartit është dualiste. Ai pranonte ekzistencën e dy substancave të
ndryshme nga njëra-tjetra: trupi, si substancë materiale, veti të së cilës ai quante
shtrirjen dhe lëvizjen dhe shpirti, substancën jomateriale, vetia themelore e së Mendja dhe trupi, janë
cilës, sipas tij, është mendimi. Për të njohur botën, duhet t’i referohemi jo substanca të ndryshme nga
shqisave, por mendimit, si veti e shpirtit tonë. njëra-tjetra
108
Trupi dhe mendja
ndërveprojnë së bashku
Sistemi koordinativ kartezian
në një rreth me rreze 2 të
përqendruar në origjinën e
shënuar me të kuqe. Ekuacioni
i një rrethi është
(x - a) 2 + (y - b) 2 = r2
ku a dhe b janë koordinatat e
qendrës (a, b) dhe r është rrezja.
Shkenca jep sigurinë e
njohjes njerëzore
Ai mendonte se trupi ynë, si pjesë e botës materiale që ka karakteristikë shtrirjen
në hapësirë, vepron në përputhje me ligjet mekanike dhe matematike, si çdo
send tjetër.
Dekarti besonte që lëvizja e trupit të njeriut nuk mund ta kishte origjinën në
mendjen apo shpirtin e tij. Shpirti, thoshte ai, mund vetëm të ndikojë ose të
ndryshojë drejtimin e lëvizjes së elementeve dhe pjesëve të veçanta të trupit.
Por, se si mund të realizohej kjo gjë, duke qenë se mendja dhe trupi janë
substanca krejtësisht të ndryshme, ishte e vështirë të shpjegohej.
Dekarti, përpiqet ta shpjegojë duke thënë se, meqënëse mendja e njeriut ka
vendin e saj “të veçantë” në trup, atëhere ato hyjnë në kontakt dhe mund të
ndërveprojnë me njëri-tjetrin.
Kur Dekarti përcaktoi ekzistencën e njeriut, si “diçka që mendonte”, ai nuk
e përmendi fare trupin. Diçka, përfshinte gjithçka, aftësinë për të menduar,
dyshuar, imagjinuar. Nga ana tjetër, Dekartit i duhej të pranonte se: “…natyra
gjithashtu, më mësoi mua, ndijimin e dhimbjes, urisë, etjes. Kështu që, unë
nuk mund të qendroj brenda trupin tim, si timonier në anije, por jam i lidhur
ngushtë me të në mënyrë të tillë që, mund të flas, mund të përzihem me të,
saqë duket sikur krijojmë një të tërë”.
Rithemelimi i njohurive
dhe gjeometria e Dekartit
Dekarti jetoi në shek. XVII, në epokën e revolucionit shkencor. Kjo ndikoi
shumë veprën e tij dhe të gjithë mendimtarëve të kohës. Të entuziazmuar nga
zhvillimi i shkencave, ata u përpoqën të shtrinin parimet shkencore në filozofi.
Dekarti mendonte se shkenca do të mundësonte jo vetëm njohjen e botës, por
dhe të vetvetes.
Ndihmesa më e madhe e Dekartit qëndron në rithemelimin e njohurive të
përgjithshme, nisur nga premisa të reja, si dhe në ndryshimin e modeleve
shkencore që ishin përdorur më parë.
Meqënëse Dekarti nuk besonte tek saktësia e informacionit të marrë përmes
shqisave, ai mendonte se siguria e dijes, mund të ishte aplikimi i parimeve
shkencore në arsyetimin njohës.
Veprat shkencore të Dekartit përbëjnë ndryshim rrënjësor në qasjen ndaj
dukurive natyrore. Sipas tij të gjitha problemet mund të ndahen në pjesë më
të thjeshta dhe të shprehen në formën e ekuacioneve. Puna e Dekartit për të
kombinuar algjebrën me gjeometrinë, është aplikim i këtij parimi.
Në gjeometrinë e re të tij, ai:
- Unifikon dy disiplina matematikore, duke mundësuar trajtimin e problemeve
gjeometrike si ekuacione.
- Bën të mundur zgjidhjen e problemeve matematikore të pazgjidhura më
parë.
- Çliron gjeometrinë nga kufijtë e imagjinatës.
Dekarti ishte ndërgjegjësuar se kishte lindur nevoja për një instrument të ri
dhe të fuqishëm të njohjes. Sipas tij, unifikimi i algjebrës me gjeometrinë, apo
ndryshe numrave me hapësirën, ishte vetëm fillimi i zbulimeve të reja shumë
të rëndësishme.
 109
Reflekto dhe përgjigju
Fjalor
Cila është ndihmesa kryesore i Dekartit në filozofinë e kohës?
Cila është rëndësia e veprës “Diskutime mbi metodën”? Racionalizëm - (lat.
Çfarë kuptimi ka dualizmi “mendje – trup”? rationalis - i arsyeshëm),
Cilat ishin tre probleme, që kishin gjetur zgjidhje te gjeometria analitike e Dekartit? rrymë në teorinë e
njohjes, që pranon se
arsyeja është i vetmi
burim i dijes së vërtetë.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE Gjeometri - degë e
matematikës, që studion
Duke shfrytëzuar materiale nga burime të tjera informacioni, mbi gjeometrisë
format dhe marrëdhëniet
analitike të Rëne Dekartit, përgatituni të shkëmbeni idetë me shokët / e trupave në hapësirë
shoqet në klasë. (vijat, sipërfaqet,
- A i ndeshni sot konceptet e dhëna nga Dekarti, në lëndë të ndryshme, si: vëllimin), vetitë dhe
matematikë, fizikë, teknologji etj? mënyrat e matjes së tyre;
- Pse Dekarti vlerësonte shumë aplikimin e parimeve shkencore në lëndë mësimore, që jep
arsyetimin për njohjen e botës? Si e mendoni ju, rëndësinë e këtij parimi? njohuritë e kësaj shkence
në shkollë.

Jepni opinionin tuaj

Arsyetoni në formën e një eseje shpjeguese, opinionin tuaj lidhur me
procesin e njohjes, që ndodh tek njeriu. A bashkoheni me mendimin e
Dekartit mbi njohjen, lidhur me raportin e mendjes dhe trupit? Nëse jo,
jepni argumente sa më të qarta dhe bindëse.

Të di më shumë
Ndihmesa më e madhe e Dekartit qendron në rithemelimin e njohurive të përgjithshme, nisur nga premisa
të reja dhe në ndryshimin e modeleve shkencore që ishin përdorur deri në atë kohë.
Dekarti nuk besonte se informacioni i marrë përmes shqisave tona është i saktë.
Hapi i parë drejt rithemelimit të këtyre njohurive ishte refuzimi i gjithçkaje që ai dinte, duke përfshirë edhe
njohuritë më bazë, të cilat kishin prova të mjaftueshme për të ekzistuar. Në këtë akt shkatërrimi dhe rindërtimi,
Dekarti mendonte se ishte humbje kohe të hidhte poshtë çdo ide individualisht.
Përkundrazi, ai hodhi poshtë atë që e konsideronte si themelin e çdo gjëje, idenë se perceptimi shqisor jep
informacion të saktë.
Shembull kuptimplotë është ëndrra. Sipas tij, ai ëndërron gjatë kohës kur fle, sikur po ngrohet pranë zjarrit
dhe ndjen ngrohtësinë e tij, si në jetën reale. Fakti që shqisat e bëjnë të besojë nxehtësinë e zjarrit, kur
ai nuk ekziston, bën që ai të mos besojë, nëse zjarri ekziston vërtet në jetën reale. Nëse ne nuk mund
të besojmë shqisat tona për informacion të vërtetë, atëhere nuk mund t’i besojmë as ato që rrjedhin
(deduksionet) në bazë të këtyre perceptimeve. Empirikët britanikë besonin se e gjithë dija /njohja vjen nga
shqisat tona, prandaj ky pozicion radikal i Dekartit hasi menjëherë në rezistencën e tyre.
110

5.4 Spinoza.
Zoti, shkaku i gjithçkaje
Lindja e mendimit filozofik të Spinozës
Spinoza (Baruch Spinoza) lindi në Amsterdam në vitin 1632,
në një familje çifute, me origjinë portugeze. Ai u arsimua në
shkollë fetare, ku mësoi latinisht, gjë që e ndihmoi të studionte
autorët bashkëkohorë të filozofisë. Për arsye të qëndrimeve të tij
kundërshtuese, u përjashtua nga bashkësia hebraike.
Gjatë viteve 1658-1659, shkroi veprën e tij të njohur “Traktat
për intelektin”. Më pas botoi në gjuhën holandeze “Traktat i
shkurtër për Zotin, njeriun dhe lumturinë e tij”. Një pjesë
e saj është përfshirë në veprën “Etika, e provuar si metodë
gjeometrike.” Kjo vepër e angazhoi Spinozën gjatë gjithë jetës.
Ai u transferua në Rijnsburg dhe më vonë në qytetin Aja ku
u njoh me sekretarin e Shoqatës Mbretërore Britanike, Henri
Oldenburg, me të cilin shkëmbeu shumë letra, që përfshihen në
veprën “Epistullari”.
Spinoza.
Në vitet e fundit të jetës shkroi “Traktatin teologjiko-politik”, ku
mbron të drejtën për dije dhe tolerancë fetare. Ky libër u fut në listën e librave
të ndaluar. Vdiq në vitin 1677.
Spinoza jetoi në vitet kur Holanda po përjetonte zhvillim të madh të mendimit
dhe njihej si atdheu i tolerancës dhe liberalizmit. Teoria e tij u ndikua shumë
nga filozofia e Dekartit.
Spinoza shkaktoi “skandal” në rrethin intelektual të kohës, në lidhje me
konceptin që kishte për Zotin. Ky koncept nuk ishte as fetar dhe as jo-fetar.
Zoti në këndvështrimin e Spinozës barazohej te natyra. Ai nënkuptonte
mekanizmin që qëndronte pas kozmosit, të organizuar sipas ligjeve të caktuara.
Spinoza kërkon të vërtetën Spinoza në asnjë çast nuk pranoi të bënte kompromis dhe të mohonte idetë
e tij. Ai nuk pranoi pensionin që i akordoi komuniteti portugez-hebraik i
Amsterdamit, me kusht që të mos e manifestonte kundërshtimin e tij. Kjo
i prishi edhe aktivitetin tregtar për shitjen e lenteve të mikroskopëve dhe
teleskopëve. Ai refuzoi katedrën e Universitetit të Heidelbergut. Katedra i
premtoi se do të kishte hapësirë për filozofi, me kusht që të mos kundërshtonte
fenë, e cila ishte pranuar gjerësisht. Të dyja këto refuzime lidhen me dëshirën
e tij, për të kërkuar në mënyrë të pakushtëzuar të vërtetën.

Etika e Spinozës. Zoti apo Natyra?

Sipas Spinozës, metoda gjeometrike është instrumenti i vetëm i përshtatshëm
për të studiuar çdo aspekt të realitetit.
Etika e tij parashtrohet si një traktat mbi gjeometrinë. Ajo përmban përkufizime
dhe aksioma, si dhe ndjek një seri të rregullt të teoremave, provave dhe rrjedhimeve.
Kjo pjesë e teorisë së Spinozës tregon qartë bindjen për ta kuptuar realitetin
saktë, si matematikanët.
 111
Etika si titull, nuk lidhet me shpjegime të moralit, por me njohuritë mbi Zotin.
Sipas Spinozës, bëhet fjalë për një substancë të vetme dhe të pafund. Zoti
i Spinozës, nuk ka të bëjë me Zotin e krishterë. Që ta kuptojmë këtë ide,
shprehet ai, duhet të largohemi nga përfytyrimi antropomorf i hyjnores. Për
këtë arsye ai u akuzua për ateizëm.
Zoti nuk është asgjë tjetër përveç një qenie absolutisht e pafund, një thelb
i përbërë nga pafundësi atributesh. Kjo do të thotë se i gjithë realiteti apo Zoti është Natyra
natyra, është një unitet i vetëm, i quajtur Zoti apo Natyra (Deus sive Natura).
Teoria e Spinozës shpesh trajtohet si një formë e panteizmit, që beson se Zoti
dhe natyra janë një. Sipas Spinozës, për shkak të kufijve të intelektit njerëzor,
ne arrijmë të njohim vetëm dy atribute të Zotit: vetinë e shtrirjes, që është bota
materiale dhe vetinë e të menduarit, që është bota mendore.
Zoti, është “substanca”, që qëndron në themel të realitetit dhe çdo gjë që
ekziston, është mënyrë e shprehjes së Tij. Të gjitha sendet janë modifikime të
vetive të substancës, Natyrës apo Zotit.
Meqënëse Zoti dhe bota janë një, atëherë shkaku dhe thelbi i botës gjenden
tek Zoti. Pra, sipas Spinozës, çdo gjë e gjen shpjegimin tek Zoti.
“Gjithçka që ekziston është te Zoti dhe asgjë nuk mund të ekzistojë apo të
Zoti është shkaku i të
konceptohet pa Zotin - pohon Spinoza, - Zoti është shkaku i të gjitha gjërave”.
gjitha gjërave
Por, meqënëse çdo gjë buron prej Tij, atëherë në natyrë mbizotëron
determinizmi, që do të thotë se asgjë nuk është rastësore. Shkaqet dhe pasojat
ndërthurren në mënyrë të domosdoshme. Vetëm Zoti është i lirë, sepse nuk
është i detyruar nga asnjë shkak i jashtëm, por vetëm nga natyra brenda tij .
Njeriu, megjithëse ka ndërgjegje, si pjesë e natyrës, i nënshtrohet determinizmit.
Në skemë është arsyetimi i Spinozës, lidhur me ekzistencën e Zotit.

Ekziston një substancë e vetme

Gjithçka në botë përbëhet nga kjo substancë

Kjo substancë është Zoti ose Natyra

Fjalor
Asgjë nuk është rastësore, por buron nga Zoti
Ateizëm – mohimi i
qenies së çdo perëndie,
të hequrit dorë nga çdo
Zoti është shkaku i gjithçkaje besim fetar; të qenët
ateist.
Zoti është shkaku i të gjitha gjërave, që ndodhen tek ai. Conatus – (lat. “conari”)
Skema Zoti është shkaku i të gjitha gjërave, që ndodhen tek ai
të përpiqesh, të
Sipas Spinozës, njeriu fiton liri, nëse kupton vetveten dhe vendin e tij në Natyrë. sforcohesh. Në këtë
“Sa më shumë të kuptojmë nga vetja jonë, aq më mirë do të njohim Zotin” – kontekst tregon sforcimin,
thotë Spinoza. ose fuqinë individuale për
Por njerëzve, (arsyeton ai) iu pëlqen të mendojnë se është forca e tyre e t’u vetëruajtur, që është
vullnetit, që i drejton dhe jo një forcë superiore. Kështu, ne bëhemi viktima të e vlefshme për të gjithë
individët.
iluzioneve.
112
Dija e vërtetë të çon drejt
lumturisë
Shteti ndërtohet në mënyrë
racionale
Reflekto dhe
përgjigju
Cilat ishin kushtet historike
dhe shoqërore në të cilat
Spinoza shpalosi teorinë e
tij?
Çfarë idesh, prezantohen në
Etikën e Spinozës?
Cili është thelbi i natyrës
njerëzore sipas Spinozës?
Si e plotëson politika teorinë
etike të Spinozës?
Thelbi i natyrës njerëzore: dëshira dhe pasioni
Njerëzit, për vetë natyrën e tyre, përpiqen të kërkojnë brenda qenies, për
të zbuluar dhe për të njohur dëshirat e tyre. Këtë përpjekje Spinoza e quan
konatus (conatus – lat. të përpiqesh, të sforcohesh). Dëshirat e njeriut mund
të ndryshojnë nga ndërhyrja e shkaqeve të jashtme. Ne vuajmë nga veprimi
i forcave, që janë të lidhura detyrimisht me ne, sepse jemi pjesë e Natyrës.
Vetëm duke njohur forcën e Zotit dhe rregullin e përsosur universal, që Ai ka
vendosur, ne mund të shpëtojmë nga dhimbja dhe të ndjejmë kënaqësi.
“Vetëm njohja dhe përmirësimi i dijeve tona - thotë Spinoza – mund të na
çlirojë nga skllavëria e pasioneve dhe të na çojë drejt lumturisë”.
Gëzimi dhe dhimbja janë dy pasionet themelore, prej të cilave rrjedhin pasionet
e tjera. Gëzimi, është ndërgjegjësimi i njeriut për shkallën e lartë të vetëpërsosjes.
Në të kundërt, trishtimi dhe dhimbja janë reduktimi i kësaj kënaqësie.
Për Spinozën, jeta e njeriut përbëhet nga kalimi i njëpasnjëshëm i pasioneve të
trishtuara (urrejtja, zilia etj.). Këto pasione e kanë çuar njeriun në një gjendje të
nënshtrimit, ose siç e quan ai pasivitet. Prandaj, ato duhen zëvendësuar nga ndjenjat
e gëzimit, të cilat shtojnë fuqinë për të vepruar dhe e bëjnë njeriun aktiv. Përmes dijes
së vërtetë, njeriu i mençur plotëson vetveten dhe ndjen kënaqësinë që i fal arsyeja.
Spinoza dhe Politika
Politika e Spinozës bashkohet me Etikën e tij dhe e plotëson atë.
Sipas tij, shteti duhet të ndërtohet në mënyrë racionale. Vetëm kështu ai i hap
rrugën lirisë, paqes dhe rendit publik.
Shteti, sipas Spinozës, duhet të garantojë sigurinë e të gjithëve, duke iu dhënë
mundësinë që duke përdorur arsyen e tyre, të jenë të lirë. Në konceptin e
Spinozës të gjithë jemi pjesë e njëjtit thelb. Kështu, përcaktohet fati i njerëzve,
që jetojnë nën regjimin e arsyes në një qytet të lirë. Spinoza është demokrat.
Demokracia është sistem, ku askush nuk transferon të drejtat e tij te një tjetër
dhe ku të gjithë janë të barabartë.
Liria e ndërgjegjes është absolute. Duke hyrë në njohurinë e vërtetë, pra, duke
pranuar se jemi pjesë të të njëjtit thelb, njeriu bëhet zot i njeriut.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE
Spinoza mendon se ndjenjat negative, si: urrejtja, xhelozia etj., duhen
zëvendësuar nga ndjenjat e gëzimit, të cilat shtojnë fuqinë për të vepruar
dhe e bëjnë njeriun aktiv. A ndani ju të njëjtin mendim me të?
Sillni argumentet tuaja, bazuar në shembuj nga përvoja të ndryshme që keni
përjetuar.
Jepni opinionin tuaj
Arsyetoni me shkrim rreth thënies së Spinozës: “Sa më shumë të kuptojmë
nga vetja jonë, aq më mirë do të njohim Zotin”.
Si e kuptoni ju këtë shprehje?
Bazohuni në teorinë e Spinozës për Zotin, si shkak i gjithçkaje.
 113

5.5/5.6 Gjendja natyrore dhe kontrata

shoqërore sipas Hobsit
Hobsi, ndërtues i teorisë së shtetit modern
Hobsi (Thomas Hobbes, 1588-1679) lindi në Malmesburi, në jug të Anglisë.
Pas diplomimit në universitetin e Oksfordit, punoi si mësues privat i
fëmijëve të kontit të Devonshirit. Kjo i dha mundësinë të udhëtonte në
Europë, ku u takua me shkencëtarë dhe filozofë të shquar, si: Galileo
Galilein, Rëne Dekartin etj.
Në vitin 1640, qarkulloi si dorëshkrim mes miqve të tij, vepra:
“Elemente të ligjeve natyrore dhe politike”, një version i
përmbledhur i sistemit të tij filozofik. Po në këtë vit, për t’u
ruajtur nga lufta civile në Angli, shkoi në Paris ku qëndroi për
11 vjet resht.
Gjatë kësaj periudhe publikoi veprën madhore, që përfshin të
gjithë sistemin e tij filozofik, “Elemente Filozofike”. Pjesa e parë
dhe e dytë, “Trupi” (De corpore) dhe “Njeriu” (De homine), u publikuan
në vitet e fundit të jetës. Ndërkohë, që në vitin 1642, ai kishte
publikuar “Qytetari” (De cive), pjesa e tretë e sistemit filozofik.
Idetë mbi moralin, politikën dhe shtetin e bënë atë të
famshëm. Ai vazhdoi të shkruante derisa vdiq i respektuar
nga të gjithë, në moshën 90-vjeçare. Trupi i tij u varros në
kishën e kështjellës së Devonshirëve.
Hobsi njihet si ndërtuesi i teorisë së shtetit modern. Ai
kërkoi rithemelim në politikë, të barazvlefshëm me atë që
bëri Dekarti në filozofi.
Në mesin e shek. XVII, zbulimet në shkencën e fizikës, po
u jepnin përgjigje shumë dukurive, që deri në atë kishin qenë
të errëta.
Hobsi.
Zbulimet e ligjeve që drejtonin lëvizjen planetare nga Galileu dhe Kepleri,
ndikuan shumë në filozofinë e tij. Ai kishte lidhje të ngushta edhe me Bekonin,
nga i cili mori metodën e praktikës shkencore.

Vështrim mekanik i natyrës njerëzore

Hobsi shpresonte të themelonte ligje të ngjashme me ligjet e fizikës dhe
mekanikës, për të shpjeguar sjelljen e qenieve njerëzore.
Sipas tij, gjithçka në botë nga natyra, është krejt fizike dhe materiale. Kështu, Modeli mekanik i sjelljes
Hobsi nuk i lë vend asnjë ekzistence tjetër, siç është mendja njerëzore dhe njerëzore
fuqitë e mbinatyrshme.
Njerëzit dhe kafshët, sipas tij, nuk ishin gjë tjetër, veçse makina prej mishi
dhe gjaku. Mendimet dhe emocionet njerëzore, vepronin në përputhje me
ligjet fizike dhe ishin rezultat i zinxhirit shkak-pasojë. Hobsi i shikonte qeniet
njerëzore, si makina, që ndjekin pa pushim interesin e tyre personal.
114
Kopertina e veprës "De cive".
Gjendja natyrore, luftë e të
gjithëve kundër të gjithëve
Shteti si marrëveshje sociale
mes individëve
Gjendja natyrore dhe kontrata sociale
Filozofia politike e Hobsit është risi sepse, ai interesohet të zbulojë shkakun e
krijimit të shoqërisë civile. Në gjendjen natyrore, njerëzimi nuk funksiononte
në bazë të ligjeve të shtetit dhe mungonte morali në kuptimin tradicional të tij,
që të përcaktonte vlerat dhe rregullat e shoqërisë. Njerëzit drejtoheshin nga
ligjësitë e natyrës.
Sipas Hobsit, njeriu në gjendjen natyrore vepronte në bazë të dëshirës dhe
antipatisë, që kanë të njëjtin kuptim si dashuria dhe urrejtja. Njerëzit, shkonin
pas atyre që i ndihmonin për të mbijetuar dhe urrenin ata, që iu dukeshin si
kërcënim për veten. Ata nuk ishin të detyruar të respektonin njëri-tjetrin.
Egoizmi i natyrës njerëzore, i bën të paaftë ata të krijojnë shoqëri të rregullt
dhe paqësore.
Në gjendje natyrore njerëzit duan të grumbullojnë sa shumë fuqi dhe “të
mira” që të munden.
Mungesa e ligjeve nuk parandalon dhe nuk i mbron ata nga krimet, si: vjedhjet
dhe vrasjet. Njerëzit kanë të drejtë të kryejnë çfarëdolloj veprimesh në interes
të tyre. Kjo është një gjëndje e vazhdueshme lufte, ku njerëzit jetojnë me
frikë të përhershme nga njëri-tjetri, ose siç e quante Hobsi “lufta e të gjithëve
kundër të gjithëve”.
Ligji natyror që i drejton, është lufta për mbijetesë.
Nga ana tjetër, dëshira për të jetuar i shtyu njerëzit të kërkojnë paqen dhe
sigurinë. Për të mbrojtur veten, ata pranuan që të drejtat dhe liritë e tyre të
ishin të barabarta, pasi interesi i tyre ishte i përbashkët.
“Frika e vazhdueshme dhe rreziku i një vdekjeje të dhunshme”, siç shprehet
Hobsi, i detyroi njerëzit të kërkonin paqen. Sipas tij, paqja mund të arrihej
vetëm duke u bashkuar për të “nënshkruar” një kontratë sociale.
Në këtë kontratë njerëzit pranojnë të drejtohen nga shteti, me në krye
autoritetin suprem, njeriun artificial, Leviatanin e madh.
Leviatani (figurë biblike), është krijesë e detit që zotëron fuqi të jashtëzakonshme
dhe shkatërruese, që shpreh vullnetin e Zotit dhe përfaqëson fuqinë e tij
krijuese. Për të shmangur në jetën shoqërore anarkinë, njerëzit pranuan të
heqin dorë nga një pjesë e lirive dhe të pranojnë autoritetin e tij.
Kontrata në bazë të së cilës krijohet shteti, prodhohet prej frikës së njerëzve
dhe përforcohet nga kjo frikë. Sovrani në krye të shtetit ka fuqinë për dënuar
këdo që shkel kontratën. Frika natyrore për këtë dënim, i detyron subjektet të
respektojnë kontratën dhe t’i nënshtrohen vullnetit të sovranit.
Monarkia absolute, si forma më e mirë e qeverisjes
Marrëveshja përmes të cilës njerëzit shmangën kaosin dhe hynë në shoqërinë
e civilizuar, ishte marrëveshje mes individëve. Ajo nuk ishte marrëveshje midis
sovranëve dhe shtetasve. Palët në kontratë ishin individët, të cilët i premtuan
njëri-tjetrit të drejta të barabarta, për të shkuar drejt sovranitetit.
Hobsi në fillim vë në dukje se, sovrani mund të jetë një individ ose një asamble
individësh. Ideja e tij për sovranin dhe sovranitetin, nuk kishte identifikuar
ndonjë formë të veçantë qeverisje.
 115

Gjendja natyrore: lufta për mbijetesë

Frika e njerëzve për të jetuar: lufta e të

gjithëve kundër të gjithëve

Marrëveshja e individëve për të siguruar Fjalor

paqen Sovranitet - e drejta që
gëzon çdo popull dhe çdo
Kontrata shoqërore, krijimi i shtetit shtet, për të vendosur
në mënyrë të pavarur
për çështjet e veta, pa
Shteti dhe sovrani mbrojnë paqen dhe iu nënshtruar asnjë
stabilitetin ndërhyrjeje, urdhëri ose
kontrolli nga forca të tjera.
Monarkia absolute, si forma më e mirë e Asamble – mbledhje
qeverisjes e përfaqësuesve të
zgjedhur të një vendi.
Ajo është organi më i
Filozofia politike e Hobsit.
lartë ligjvënës, që ka të
Skema Filozofia politike e Hobsit
drejtë të diskutojë dhe të
Njerëzit bien dakord që të dorëzojnë të drejtën e qeverisjes, në duart e një vendosë për çështjet më
Fig1 të vetëm,
sovrani Lexim
që përfaqëson vullnetin e tyre. të rëndësishme, si dhe
Në materialian më poshtë gjejmë tekstin e shkëputur nga kap. XIII,
Nuk duhet që vullneti i sovranit të bjerë në kundërshtim me atë të individëve. i veprësorganet
të kontrollojë së Hobsit
e
Pra, nuk mund
“Leviatani”. të ketë rezistencë ndaj këtij vullneti, pasi kjo do të thotë të zgjedhura prej saj.
dalësh kundra vetes ose të kthehesh përsëri në gjëndjen natyrore.
Lexojeni tekstin me kujdes për të kuptuar perspektivën e Hobsit rreth natyrës njerëzore.
Hobsi promovoi monarkinë, si formën më të mirë të qeverisjes dhe si të vetmen
që mund të garantonte paqen.
TekLeviatani.
“Leviatani”, 1651.në mënyrë të qartë ai argumenton se, monarkia absolute
është forma e vetme e drejtë e qeverisjes.
Hobsi kërkon tëXIII
Kapitulli përcaktojë bazat racionale në të cilat shoqëria civile mund të
ndërtohet, pa rrezikuar të shkatërrohet nga brenda. Ai thekson edhe rrugët
sesiPër
mund të zvogëlohen
gjendjen mosmarrëveshjet,
natyrore mospëlqimet
të njerëzimit, dhe ndarjet
përsa i përketbrenda
lumturisë
Nënshtrimdhe mjerimit të
ndaj autoritetit
shoqërisë.
tyrebesonte se çdo konflikt i tillë çon në luftë civile. Prandaj del në mbrojtje absolut
Hobsi
të idesë se, të gjithë anëtarët e shoqërisë duhet t’i nënshtrohen një autoriteti
Natyra
absolut i kapër
qendror, bërë
hir tënjerëzit tëpaqes
ruajtjes së barabartë në aftësitë e trupit dhe mendjes, edhe pse gjendet
së përbashkët.
Sipas tij, sovrani një
ndonjëherë fuqizohet
njeri,për të drejtuar
haptazi më qeverinë dhe trup
i fortë në për tëapo
përcaktuar të
me mendje më të shpejtë se një tjetër.
gjitha ligjet. Ai është në drejtim të kishës, përcakton parimet themelore të
Por,dhe
shtetit kurshuan
të gjitha llogariten
debatet së bashku,
filozofike. Për dallimi
Hobsin kjo mes njeriut
është mënyra e vetmedhepër njeriut, nuk është aq i madh sa
të që dikush
ruajtuar të pretendojë
një shoqëri për veten
civile dhe paqësore, dukeeparandaluar
tij ndonjëluftën
përfitim,
civile. të cilën një tjetër nuk mund të
pretendojë.
Reflekto dhe përgjigju
CilaNgaështëkjo barazi
merita e Hobsite në
aftësisë, lind barazia e shpresës për arritjen e
fushën e politikës? qëllimeve tona.
Si e koncepton ai natyrën njerëzore?
CiliSiishte shkaku kryesor
rezultat, në që i shtyusenjerëzit
qoftë të hyjnë në
dy njerëz marrëveshje për
dëshirojnë tëkrijimin
njëjtën e shtetit?
gjë, që
nuk mund ta gëzojnë të dy, ata
Pse monarkia, sipas Hobsit, ishte forma më e mirë e qeverisjes?
bëhen armiq dhe në fund përpiqen të shkatërrojnë ose të mposhtin njëri-tjetrin.

Nga kjo mungesë besimi te njëri-tjetri, nuk ka asnjë mënyrë, për një njeri, që të sigurojë
veten. Ai nuk mund që përmes kurtheve dhe intrigave, të ketë në dorë njerëzit e tjerë apo të
mos rrezikojë sigurinë e tij nga një fuqi tjetër më e madhe.
116

Debat dhe dialog

Diskutoni rreth paragrafit që parashtron idetë e Hobsit lidhur me krijimin e shtetit:
Mungesa e ligjeve, nuk parandalon dhe nuk i mbron njerëzit nga krimet, si: vjedhjet dhe vrasjet. Kjo është
një gjendje e vazhdueshme lufte, ku njerëzit jetojnë me frikë të përhershme nga njëri-tjetri ose “luftë e të
gjithëve kundër të gjithëve”. Ligji natyror që i drejton, është lufta për mbijetesë.
Ndani ju të njëjtin mendim lidhur me rëndësinë e shtetit, për sigurimin e jetës dhe paqes në shoqëri?
A është sot jeta e sigurt? Cilët janë faktorët që rrezikojnë sigurinë dhe të drejtat e njeriut? Si e kryen rolin
e tij shteti ligjor?

Jepni opinionin tuaj

Arsyetoni me shkrim, idenë e Hobsit: “Shteti është një kontratë shoqërore mes individëve, me qëllim
mbrojtjen e paqes dhe të drejtave të jetës”.
Bazohuni në pyetjet e mëposhtme:
Cila është origjina dhe qëllimi i shtetit?
A ndani ju të njëjtin mendim me Hobsin, lidhur me lindjen e shtetit?
Cilat janë karakteristikat që duhet të ketë shteti, për të garantuar paqen dhe sigurinë për qytetarët e tij?

LEXIM
Në materialian më poshtë gjejmë tekstin e shkëputur nga kap. XIII, i veprës së Hobsit “Leviatani”.
Lexojeni tekstin me kujdes për të kuptuar perspektivën e Hobsit rreth natyrës njerëzore.
Leviatani. 1651.
Kapitulli XIII
Për gjendjen natyrore të njerëzimit,
përsa i përket lumturisë dhe mjerimit të tyre
Natyra i ka bërë njerëzit të barabartë në aftësitë e trupit
dhe mendjes, edhe pse gjendet ndonjëherë një njeri,
haptazi më i fortë në trup apo me mendje më të shpejtë
se një tjetër. Por, kur të gjitha llogariten së bashku,
dallimi mes njeriut dhe njeriut, nuk është aq i madh sa
që dikush të pretendojë për veten e tij ndonjë përfitim,
të cilën një tjetër nuk mund të pretendojë.
Nga kjo barazi e aftësisë, lind barazia e shpresës për
arritjen e qëllimeve tona.
Si rezultat, në qoftë se dy njerëz dëshirojnë të njëjtën gjë,
që nuk mund ta gëzojnë të dy, ata bëhen armiq dhe në
fund përpiqen të shkatërrojnë ose të mposhtin njëri-tjetrin.
Nga kjo mungesë besimi te njëri-tjetri, nuk ka asnjë
mënyrë, për një njeri, që të sigurojë veten. Ai nuk
mund që përmes kurtheve dhe intrigave, të ketë në
dorë njerëzit e tjerë apo të mos rrezikojë sigurinë e tij
nga një fuqi tjetër më e madhe.
Ka disa njerëz, që kanë kënaqësinë të shtojnë fuqinë e
tyre përmes akteve të pushtimit, ndërkohë që të tjerët,
kënaqen me jetën e qetë, brenda kufijve modestë dhe
qëndrojnë vetëm në mbrojtje. Këta nuk do të jenë në
gjendje të mbijetojnë dhe të durojnë gjatë.
Kështu është e qartë se, gjatë kohës që njerëzit jetojnë
pa një fuqi të përbashkët për t'i mbajtur ata të gjithë në
frikë, ata janë në atë gjendje që quhet luftë. Një luftë e
tillë është luftë e çdo njeriu kundër çdo njeriu.
Rreziku i natyrës së luftës nuk qëndron në luftimin
aktual, por në faktin që vazhdon gjatë gjithë kohës dhe
nuk ka siguri për të kundërtën.
Pas një periudhe paqeje, vjen përsëri një kohë lufte, ku
çdo njeri është armik i çdo njeriu, me të njëjtën pasojë.
Në gjendje të tillë, nuk ka vend zhvillimi për industrinë,
sepse fruti i saj është i pasigurtë, nuk ka kulturë të
tokës, as lundrim, as import nga deti, as ndërtime, etj.,
nuk ka art, letra, shoqëri dhe më e keqja është frika
e vazhdueshme nga rreziku i vdekjes së dhunshme.
Njeriu kështu do të ketë jetë të vetmuar, të varfër, të
keqe, pa mend dhe të shkurtër.
 117

5.7/5.8 Xhon Loku.

Modeli i shtetit liberal

Xhon Loku (John Locke, 1632-1704) lindi në rrethinat e Bristolit, Angli, në

familje puritane. Pasi mori arsim klasik dhe cilësor në shkollën Uestminstër në
Londër, vazhdoi studimet e larta në Universitetin e Oksfordit.
Mësimet e bazuara në filozofinë aristoteliane, që mori në kolegjin e Oksfordit e
zhgënjyen Lokun, i cili interesohej më shumë për shkencat mjekësore dhe natyrore.
Loku u tërhoq veçanërisht nga metoda empirike, me të cilën u njoh nga kimisti
i njohur Robert Bojli. Interesat shkencore e shtynë të vazhdonte studimet për
mjekësi, por më vonë kuptoi se i pëlqente karriera në diplomaci.
Në vitin 1667, shkruan: “Ese për tolerancën”, që mbetet e papublikuar. Aty
shpreh idetë e tij për bashkëjetesën paqësore mes njerëzve me pikëpamje të
ndryshme fetare dhe politike.
Loku, u largua dy herë nga Anglia, si azilant politik, por u kthye përsëri në
vitin 1688, me ardhjen në pushtet të Vilhelm Oranzhit. Në këtë kohë shkruan
veprat e tij: “Letër mbi tolerancën” dhe “Dy traktatet për qeverisjen”.
Gjatë viteve 1690-1704, strehohet në fshatin Oats, në kontenë e Eseksit, ku
shkruan vepra të tjera deri sa vdiq. Xhon Loku.
Disa prej tyre, janë: “Mendime për edukimin”, “Arsyetimi i krishtërimit”,
“Guida për intelektin”, që u publikuan pas vdekjes. Megjithëse teoria empiriste,
pati vlerë në fushën e shkencës, Loku u bë i famshëm për shkrimet politike.
Vepra “Dy traktatet mbi qeverisjen”, konsiderohen si themeli i liberalizmit
modern, ku ai shprehet se, qëllimi i rendit politik është të ruajë lirinë e njeriut.
Rendi politik ruan lirinë
Idetë liberale të Xhon Lokut i kanë shërbyer politikës së brezave në vijim.
Kështu p. sh., shprehja e tij,: “njerëzit janë të gjithë të barabartë dhe të
lirë”, “zotërojnë të drejtat natyrore, të jetës, shëndetit, lirisë dhe barazisë”,
u përdorën më vonë, në Deklaratën e Pavarësisë së SHBA-ve dhe hartimin e
kushtetutës amerikane.

Teoria empirike e njohjes

Loku kundërshtoi teorinë e ideve të lindura, të Dekartit. Ai është mbështetës i
teorisë empiriste, sipas së cilës e gjithë njohja vjen vetëm përmes eksperiencës.
Loku argumenton se kur lind njeriu, mendja e tij është si një tabula rasa (tabelë
e bardhë), që më pas mbushet me dije mbi botën. Ato fitohen vetëm përmes
përvojës të përftuar nga shqisat. Gjithcka që dimë, buron
nga përvoja
Nëse do të kishte ide të lindura, ato do të ishin universale, njëlloj për të gjithë
njerëzit, kohërat dhe kulturat.
Kjo nuk ka kuptim, thotë Loku, sepse edhe kur njerëzit kanë mendime të
përbashkëta, ajo mund të vijë si rezultat i përvojave të ngjashme dhe jo ideve
të tyre të lindura.
 118
Njohja, sipas tij, ka dy burime:
- Ndijimin, që ka të bëjë me perceptimin shqisor, nga ana e subjektit, të
objekteve të jashtme. Këto janë lënda e parë e njohjes apo idetë e thjeshta.
- Refleksionin ose pasqyrimin, që ka të bëjë me mendimin dhe arsyetimin
njerëzor. Përmes intelektit, krijohen dije të reja ose idetë e përbëra, si
rezultat i krahasimit dhe kombinimit të ideve të thjeshta, të fituara nga
përvoja e shqisave.
Idetë tona, arsyeton Loku, korrespondojnë me realitetin e jashtëm, sepse
mendja nuk mund të shpikë gjëra jashtë eksperiencës. P.sh., një njeri i verbër,
nuk është i aftë të formojë konceptin e ngjyrave, sepse nuk i ka parë kurrë ato.
Sendet dhe cilësitë e tyre ekzistojnë, por dija për to varet nga përvoja e subjekti
që i percepton.
Idetë tona, arsyeton ai, janë të kufizuara nga eksperienca. Ne e kemi të
pamundur të zotërojmë eksperiencë, për çdo gjë që ekziston në botë.
Loku pohon se pavarësisht se njohja jonë është e kufizuar, ne mund të jemi të
DY sigurtë për disa gjëra. P.sh., për ekzistencën tonë jemi të sigurtë në mënyrë të
TRAKTATET padyshimtë dhe intuitive.
MBI “Kemi njohje intuitive dhe perceptim të brendshëm dhe të pagabueshëm se,
QEVERISJEN ne jemi” – shprehet Loku.
Teoria e njohjes e Lokut, pati rëndësi sepse pranoi aftësinë njohëse të njeriut,
duke u përpjekur të përcaktojë kufijtë realë të saj. Loku pranon ekzistencën e
Zotit, si qenia më e fuqishme dhe e përjetëshme, për të cilën njohja jonë është
shumë e sigurt edhe pse shqisat nuk e perceptojnë. Ideja e Zotit, sipas tij, është
rezultat i të pranuarit të Tij dhe jo i të vëzhguarit të drejtpërdrejtë.

Shteti dhe e drejta e pronës private

Vepra “Dy traktatet mbi
qeverisjen”.
Shteti mbron të drejtat
natyrore të njeriut
Loku, në teorinë e tij për shtetin, u nis nga periudha e primitivitetit, që ndryshe
nga çfarë e përshkruan Hobsi, nuk ishte vetëm “luftë e të gjithëve kundër të
gjithëve”. Në gjendjen natyrore ekzistonte liria dhe barazia mes njerëzve, të
cilët vendosën të “nënshkruajnë” kontratën shoqërore për krijimin e shtetit,
jo vetëm për të siguruar paqen, por edhe për të mbrojtur më mirë të drejtat e
tyre natyrore.
Në gjendjen primitive njerëzit drejtoheshin nga ligjet morale, por për shak të
pakujdesisë ata shpesh i shkelnin këto rregulla. Loku thotë se mosmarrëveshjet
rriteshin dhe çdo individ do të bëhej gjykatës i vetvetes dhe do të dëshironte të
vendoste sipas interesit tij. Prandaj, lindi nevoja për të patur shtet, i cili do të
vendoste ligjet dhe gjykimin e pavarur, të drejtë të konflikteve.
Kalimi në statusin civil të shoqërisë, garantonte dhe legalizonte të drejtat e
individit, mbi jetën, pronën private dhe për të gëzuar lirisht gjithçka që ai
prodhonte nga kushtet natyrore, përmes punës së tij.
Këto sipas Lokut, përbënin funksionet e shtetit dhe lidhen me konceptimin
liberal të tij.
Në ndryshim nga sovrani absolut i Hobsit, Loku mendonte se “fuqia supreme”,
duhej t’i takonte pushtetit legjislativ, që ishte zgjedhur nga shumica e njerëzve.
Ai theksonte domosdoshmërinë e ndarjes së pushteteve, sipas funksioneve të
ndryshme: legjislative ose parlamenti, ekzekutive ose mbreti dhe federative që
lidhej me politikën e jashtme. Kjo ndarje është e rëndësishme, sepse njerëzit që
administrojnë ligjet, mund t’i përshtasin në interes të tyre. Pushteti legjislativ, sipas
 119
tij, nuk ishte i pazëvendësueshëm, por bazohej në besimin që populli kishte në të.
Nëse ky besim humbet, sepse qeveria nuk i shërben interesave të shumicës që
e ka besuar, atëherë pranohet e drejta e rebelimit të njerëzve kundër saj. Kur
shteti nuk është i aftë të mbrojë liritë dhe të drejtat për jetën, pronën dhe të
mirat materiale, atëherë njerëzit duhet të ngrihen dhe të bëjnë rezistencë apo
të zëvendësojnë qeverinë ekzistuese me një tjetër.
Në ndryshim nga Hobsi, që “sovranin” e vuri nën gjykimin e Zotit, Loku e solli
këtë pushtet më pranë popullit dhe gjykimit të tij.

Besimi dhe toleranca fetare

Thelbi
Jepni i teorisë
shembuj të së Lokut lidhetfetare,
bashkëjetesës me konceptin
duke marrëe tolerancës
si modelpër besimin
vendin fetar.
tonë dhe duke e krahasuar atë
Shteti, nuk ka të drejtë
me vendet e tjera europiane. të imponojë askënd lidhur me zgjedhjen e besimit.
Pas luftërave
Mund të themifetare, kjo tolerancë
të njëjtën u bë temë ndaj
gjë për tolerancën qendrore, sepse
bindjeve askush nuk duhej
politike?
Analizoni faktorët që kanë ndikuar tek populli ynë, në formiminqë
të kërcënonte paqen e shoqërisë për shkak të besimit në Zot, ishte mjaft
e këtyre qëndrimeve.
subjektiv dhe personal.
Sipasopinionin
Jepni Lokut, shoqëria tuaj duhej të kishte platformë mirëkuptimi dhe bashkëjetese Shoqëria duhet të bazohet
Argumentoni në formën me
paqësore, mes njerëzve e njëpikëpamje të ndryshme
eseje, idenë fetare dhe politike. Ai ishte
e Lokut, se: në tolerancën fetare
për ndarjen
“Qëllimi e shtetit
i rendit politiknga kisha.
është të ruajë lirinë e njeriut”.
Sipas Lokut
Bazohuni ekzistojnë
në pyetjet tre lloje ligjesh:
e mëposhtëme:
- Ligjet
Çfarë kupton morale,
Loku të mekrijuara nga vetë njerëzimi, në bazë të cilave gjykohen
liri të njeriut?
sjelljet e moralshme
Pse themi se ai ka koncept modernnga të pamoralshmet.
liberal, mbiLoku pranon
formën se është e vështirë
e qeverisjes?
të bësh këtë ndarje, sepse kultura të ndryshme kanë
Si e mendoni ju rolin e shtetit në mbrojtje të të drejtave të individit? koncepte jo të njëjta
mbi moralin dhe virtytin.
Konkretizoni idetë tuaja nga realiteti i politikës në vendin tonë.
- Ligjet civile, të cilat krijohen nga shteti, për të garantuar të drejtat dhe liritë
e individit.
A1 Rendi politikZbatimi i tyre bëhet nga gjykata.
ruan lirinë
A2 Gjithcka që dimë, burone nga
- Ligji hyjnor, që njeriu njehpërvoja
përmes arsyes dhe besimit. “Ligji hyjnor i është
dhënëmbron
A3 Shteti njeriuttë nga Zoti,
drejtat për tëtëqeverisur
natyrore njeriut veten, prandaj unë mendoj -thotë
A4 Shoqëria
Loku- qëduhet
asnjëritë bazohet
nuk është nëkaq
tolerancën fetare
mosmirënjohës, sa ta mohojë këtë”.
Në skemë është paraqitur modeli liberal i shtetit, sipas konceptimit të Lokut.

Zgjedhja e përfaqësuesve të pushtetit sovran, nga

populli dhe ndarja e pushteteve

Shteti, mbron dhe garanton liritë natyrore të jetës dhe

paqes

Mbrojtja ligjore e të drejtës së pronës private

E drejta për të gëzuar lirisht frutin e punës

individuale

Toleranca fetare. Liria e zgjedhjes së besimit. Ndarja

e kishës nga shteti

Politika e shtetit liberal të Lokut.

Skema Politika e shtetit liberal të Lokut
120
Të gjitha ligjet e tjera duhet të jenë në përputhje me ligjin hyjnor.
Shtetit i ndërtuar nga Loku mund të cilësohet si model liberal, që vendosi
bazat e shtetit modern të ardhshëm, për disa arsye:
- Mbron dhe garanton të drejtat dhe liritë natyrore dhe civile të njeriut.
- Parashikon ndarjen e pushteteve, për të ruajtur qeverinë nga korrupsioni.
- Pranon të drejtën e qytetarëve për të kundërshtuar mënyrën e qeverisjes.
- Është tolerant në drejtim të lirisë së besimit fetar dhe e shikon kishën të
ndarë tërësisht nga shteti.

Reflekto dhe përgjigju

Pse Loku trajtohet si filozof empirist?
Ku e bazon Loku teorinë e tij të njohjes?
Cila është teoria e Lokut mbi shtetin dhe politikën?
Cilat ishin, sipas Lokut, funksionet e shtetit?
Pse themi se modeli i Lokut, vendosi bazat e shtetit modern liberal?

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Fjalor
Intuitë (lat. intuitio –
Jepni opinionin tuaj
vështrim i përqëndruar) -
të njohurit, të kuptuarit e
realitetit drejtpërsëdrejti,
pa ndërmjetësinë e
arësyetimit.
Suprem/e - që zë
shkallën a rangun më të
lartë, i tillë nga i cili varen
të gjithë të tjerët.
Sipas Lokut, shoqëria duhej të kishte platformë mirëkuptimi dhe bashkëjetese
paqësore, mes njerëzve me pikëpamje të ndryshme fetare dhe politike.
Sillni opinionet dhe idetë tuaja, lidhur me tolerancën, si vlerë e një shoqërie
demokratike.
Jepni shembuj të bashkëjetesës fetare, duke marrë si model vendin tonë dhe
duke e krahasuar atë me vendet e tjera europiane.
Mund të themi të njëjtën gjë për tolerancën ndaj bindjeve politike?
Analizoni faktorët që kanë ndikuar tek populli ynë, në formimin e këtyre
qëndrimeve.
Argumentoni në formën e një eseje, idenë e Lokut, se:
“Qëllimi i rendit politik është të ruajë lirinë e njeriut”.
Bazohuni në pyetjet e mëposhtëme:
Çfarë kupton Loku me liri të njeriut?
Pse themi se ai ka koncept modern liberal, mbi formën e qeverisjes?
Si e mendoni ju rolin e shtetit në mbrojtje të të drejtave të individit?
Konkretizoni idetë tuaja nga realiteti i politikës në vendin tonë.
 121

Komunikojmë ide filozofike

Shteti, egoizmi i njerëzve

5.9 dhe morali
(Mbështetur në filozofinë e T. Hobs dhe N. Makiavel

ca
Kompeten a tyro re, shtet, so
vran.
rejtë n
ptet si: e d
Nxënësi/ja
: ke pë rdorur konce zofisë me p
olitikën. obsit.
a ft ësi ko m u nik im i du
m in e lid h je s së filo
ke të : M ak iavelit dhe H
- Shpre h në disku ti etë politi sotëm.
on st ro n përgjegjësi info rm acione për id atyrore dhe qytetarin e shtetin.
- D em
n ë m ën yrë të pa varur,
ivid in në gjendje n
si t d he M akiavelit për
- Përpuno
n dhur me ind fisë së Hob
d h d ile m a personale li r m ë sh u m ë rreth filozo
- Zgji r të mësua
ternetin pë
- Përdor in

Pse shteti qëndron përballë njerëzve?

A mund të përcaktohet ai si përbindësh?
Sa dhunë ka në përmbajtjen e tij shteti?
Këto pyetje kanë shqetësuar shumë mendimtarë të filozofisë politike. Hobsi e ka përshkruar shtetin me figurën
e Leviathan-it , një përbindësh i detit. Ai këtë koncept e huazoi nga Dhiata e vjetër. Sipas tij, duke vazhduar
idenë e Makiavelit, njerëzit nuk mund të jetonin pa një forcë të tillë, që i detyronte të vepronin sipas ligjeve të
këtij “ përbindëshi”.
Për Makiavelin dhe Hobsin, ekzistenca e Sovranit, që ka të drejtën për të drejtuar dhe hartuar ligje, lidhet
sigurisht me periudhën kur ata jetuan. Në këtë kohë u rrit numri i shteteve dhe kombeve të pavarura, të cilat
nuk lejonin ndërhyrjen e fesë në qeverisje. Sovrani u konceptua si pushteti suprem me tipar të veçantë: aftësinë
e pakufizuar për të bërë ligje në territorin përkatës.
Qeverisja, sipas Makiavelit dhe Hobsit nuk mund të bëhet nga të gjithë njerëzit, sepse atëhere shoqëria do
kthehej në kaos. Veç kësaj njerëzit janë shumë egoistë, mashtrues dhe në luftë të vazhdueshme me njëri-
tjetrin.
Parimet e moralit dhe të politikës janë jo për njerëzit e thjeshtë, por për sundimtarin dhe sovranin.
122

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jeni të përgatitur. Të keni grumbulluar dhe lexuar materiale
për temat që do të diskutoni, sipas grupeve (librat: “Princi” i Makiavelit dhe “Leviathan” e Hobsit).
Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:
Do të ndaheni në disa grupe (3 grupe).
- Grupi i parë: do të përgatisni prezantimin e librit: “Princi” i Makiavelit dhe mënyrën e tij të zgjedhur
për qeverisje.
- Grupi i dytë: do të përshkruani trupin e përbindëshit dhe funksionet e sejcilës pjesë të tij, pra do të
prezantoni librin “Leviathan” të Hobsit.
- Grupi i tretë: Do të përgatiteni për debatin (bazuar në idetë e disa mendimtarëve), tiparet njerëzore
të sjelljes së qytetarëve dhe mënyrën më të drejtë për t‘i qeverisur ata.

Idetë e mendimtarëve
Makiaveli:
Njerëzit binden nga frika dhe ajo ka të bëjë me
ndëshkimin, prej nga askush nuk mund të shpëtojë.
Bindja nuk buron nga morali, por nga frika.
Të gjitha gjallesat, si: njerëzit, kafshët, shtetet
(strukturat politike) janë të vdekshme.
Strukturat e mirë organizuara jetojnë më gjatë se
ato të paorganizuara, pavarësisht se vdesin.
Një shoqëri e korruptuar kërkon qeveri të fortë,
për të patur jetëgjatësi.
Hobs:
Në gjendjen natyrore të njeriut sundonte:
egoizmi, dhuna dhe lufta e të gjithëve kundër të
gjithëve.“Asgjë në këtë kohë nuk ishte e padrejtë.
Konceptet e drejtë apo e gabuar nuk ekzistonin.
“Ne mund të modernizohemi, vetëm duke e marrë
pushtetin që lind frikën dhe duke e shndërruar atë
në pushtet tonin”. Kush mund ta organizojë këtë
pushtet në një shoqëri njerëzore?
Vetëm, sovrani.

Të reflektojmë si filozofët: Aktualitet politik

Pse shteti duhet të përmbajë dhunën?
A kanë qenë shtetet e dhunshme, në mbrojtje të
individit?
Pse filozofët që po studjojmë, vendosin frikën në
themel të çdo qeverisjeje?
A heqim vërtet dorë, nga e drejta jonë natyrore, kur
ia japim pushtetin dikujt?
Nisur nga idetë e Hobsit, sillni shembuj figurash
historike që kanë sjellë dhunë në shoqëri.
A mendoni, se pasi merr pushtetin nga qytetarët,
“sovrani” kthehet në përbindësh ndaj tyre?
Shtetet sociale model në botë, a përdorin dhunën në
qeverisjen e njerëzve?
• Diskutime.
• Përfundimi dhe vlerësimi i ideve.
 Përsëritje

Filozofia në shekullin e XVII

Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në: njohuritë e përvetësuara në Linjën 5,
leximet, informacionet dhe eksperiencat e fituara gjatë aktiviteteve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

Epoka e racionalizmit apo e arsyes, gjatë shekullit të XVII, në Europë, u shoqërua me zhvillimin e shkencës,
rritjen e tolerancës fetare dhe liberalizmit. Ajo shënoi fillimet e filozofisë moderne dhe rritjen e besimit ndaj
arsyes njerëzore, për zbulimin e së vërtetës. Rryma filozofike, që lidhej me vlerësimin e arsyetimit dhe mendimit
shkencor, u quajt racionalizëm.
Doktrina tjetër filozofike, që u krijua në këtë periudhë, është empirizmi, që besonte se, e gjithë dija njerëzore
vjen nga njohja e shqisave.
Megjithë dallimet mes dy rrymave filozofike, e përbashkëta mes tyre ishte fakti se, në qendër të teorive,
vendosën njeriun. Ata deklaruan se, është arsyeja (racionalistët) dhe përvoja njerëzore (empiristët), që çon
drejt njohjes së botës dhe jo dogmat e Kishës.
Përgjigjet rreth pyetjeve, që shqetësonin filozofët dhe dijetarët, filluan të kërkoheshin nga shkenca. Ky
interpretim i ri i botës dhe rolit të njeriut në të, pati pasoja sociale dhe politike. Monarkitë filluan të rrezikoheshin
nga ide të reja për qeverisjen e popujve. Filozofia e Hobsit dhe Lokut, do të krijonin fillesat e një konceptimi
demokratik të shtetit dhe shoqërisë.

Shek. XVII Idetë filozofike

Të ndikuar nga arritjet e shkencës, racionalizmi e vuri

theksin tek a ësitë njohëse të arsyes njerëzore, që i
konsideruan si burim të vërtetash për botën dhe njeriun.
Ndërkohë që empiristët vlerësonin më shumë rolin e
Filozofia e shek. XVII, pasqyron
fitoren e mendimit racional dhe përvojës njerëzore.
shkencor ndaj dogmës së krishterë.
Ishte fillimi i periudhës, që u njoh
me emrin “Epoka e arsyes”. Arsyeja Dekar kërkoi ta shtrinte saktësinë e shkencave
u integrua me dijen shkencore, ekzakte, në të gjitha fushat e njohjes njerëzore.
duke i hapur rrugën ideve të reja në
filozofi dhe shkencë. Revolucioni në Spinoza mendonte se njohja e vërtetë e realite t,
mendimin filozofik, nis nga arrihet duke u mbështetur në metodat shkencore.
racionalis i parë francez, Dekart.
Filozofët u ndanë në dy rryma:
racionalistë
l dhe
dh empiristë. Loku arri në përfundimin se, njohja e botës nuk
vjen nga arsyeja, por nga përvoja .

Hobsi mendonte se nuk kishte kufij për arritjet

e shkencës. Ajo mund t'i jepte përgjigje cdo
pyetjeje rreth natyrës.
124
II. Provoni njohuritë
Përcaktimi i koncepteve
-II. Provonime
Ç’kuptoni njohuritë
racionalizëm dhe cilat ishin karakteristikat e kësaj rryme filozofike?
- Ç’kuptoni mekoncepteve
Përcaktimi i empirizëm dhe cilat ishin disa nga veçoritë e tij?
Ç’kuptoni me racionalizëm dhe cilat ishin karakteristikat e kësaj rryme filozofike?
Ç’kuptoni
Përballje mesmefilozofëve
empirizëm dhe cilat ishin disa nga veçoritë e tij?
Plotësoni sipas tabelës, idetë e filozofëve të mëposhtëm, për mënyrën sesi e konceptuan njohjen e botës.
Përballje
Gjeni mes filozofëve
ngjashmëritë dhe dallimet, në arsyetimin e tyre.
Plotësoni sipas tabelës, idetë e filozofëve të mëposhtëm, për mënyrën sesi e konceptuan njohjen
e botës.
Emri i filozofit Idetë filozofike
Gjeni ngjashmëritë dhe dallimet, në arsyetimin e tyre.
Bekoni
Emri i filozofit Idetë filozofike
Dekarti
Bekoni
Dekarti
Spinoza
Spinoza
Argumentim idesh filozofike
Argumentim idesh filozofike
Cilaështë,
Cila është,sipas
sipas Bekonit,
Bekonit, rëndësia
rëndësia e metodës
e metodës shkencore,
shkencore, nëeteorinë
në teorinë njohjes?e njohjes?
Çfarë kupton Spinoza me idenë se, “Zoti është shkaku i të gjitha gjërave, qëgjërave,
Çfarë kupton Spinoza me idenë se, “Zoti është shkaku i të gjitha ndodhenqëtekndodhen
ai”? tek ai”?
Sieekoncepton
Si koncepton Hobsi,
Hobsi, qenien
qenien njerëzore,
njerëzore, kurse:
kur thotë thotë se: është
“Njeriu “Njeriu është makinë”?
makinë”?

Vlerësimi ikontributit
Vlerësimi kontributitfilozofik
filozofik
Gjatëshek.
Gjatë shek.
XVII,XVII, Hobsi
Hobsi dhe Lokudhe Loku hodhën
në Britani, në Britani, hodhën
themelet themelet
e mendimit liberal edhe
mendimit liberal
demokratik, që do dhe
të
demokratik,
ndryshonin që do
botën të ndryshonin
në brezat botën në brezat e ardhshëm.
e ardhshëm.

--Vlerësoni
Vlerësoni kontributin
kontributine filozofisë politike
e filozofisë të Hobsit,
politike për kohën
të Hobsit, për në të cilën
kohën në aitëjetoi.
cilën ai jetoi.
SiSie eshpjegon
shpjegon ai
ai origjinën e shtetit? A ndani ju, të njëjtin opinion?
origjinën e shtetit? A ndani ju, të njëjtin opinion?
-Lokun e përmendim edhe sot, si themeluesin kryesor të ideve liberale mbi shtetin.
-Cilat
Lokun e përmendim
janë edheide?
disa nga këto sot, si themeluesin kryesor të ideve liberale mbi shtetin.
Cilat janë disa nga këto ide?
Reflektoni mbi rolin e tyre, në politikën e brezave në vazhdim.
Reflektoni mbi rolin e tyre, në politikën e brezave në vazhdim.
Shpjegoni konceptet:
Shpjegoni konceptet:

Dualizëm Metodë induktive

Determinizëm

•................ •..................
•.....................
 125

Linja Shekulli XVIII

6 Kompetenca e komunikimit dhe të

shprehurit
Nxënësi/ja:
• Zotëron aftësi të mira komunikimi dhe shprehi të
sakta filozofike.
• Shfaq vlerësim dhe përdor saktë lidhjen logjike të
fjalorit filozofik me atë të shkencave të tjera.
Për të filluar .....
Vrojtoni shtrirjen në kohë
Kompetenca e të menduarit
• Shekulli XVIII Nxënësi/ja:
• Interpreton informacionin në mënyrë të
• Monteskje (1698 -1755) përgjegjshme.
• Shfaq përgjegjësi në debat filozofik duke
respektuar edhe mendimin e të tjerëve, pwr
• D. Hjum (1711 – 1776)
probleme, si: shteti, morali e drejta.
• Përkrah ndryshimin e ideve personale të tij gjatë
• D.Didëro (1713 - 1784) debatit.

• Volteri (1694 -1778)

• Ruso (1712 -1778) Kompetenca digjitale

Nxënësi/ja:
• E.Kanti (1724 -1804) • Përpunon të dhëna nga
interneti, duke u bazuar
në burime të besueshme
informacioni.
• Zhvillon mendimin krijues e
kritik përmes teknologjisë.
 6 Shekulli XVIII

Enciklopedistët francezë vlerësuan zhvillimin e njeriut dhe shoqërisë përmes edukimit.

Ata e vlerësuan individin, jo si krijesë të pandryshueshme nga Zoti, por si qenie në progres.
Didro dhe D`Alamber ishin ideatorët e Enciklopedisë.Ata vlerësuan rolin e shkenës, moralit
dhe artit në edukimin e shoqërisë.
Ruso dha idenë se shteti nuk
ishte vetëm dhunë. Ai mund të
përfaqësonte një kontratë mes
njerëzve të thjeshtë dhe atyre që i
qeverisnin.
Volter Monteskje
Monteskje studioi natyrën e ligjeve
dhe rolin rregullator të tyre në
shoqëri.

Didro
Ruso D'Alamber

Enciklopedistët francezë.

E. Kant dhe koncepti i moralit Llojet

e ligjeve
Zhvillimi i shoqërisë për Kantin, është i lidhur
ngushtë me edukimin moral të individit. Për
këtë arsye, ai flet për shkencën e moralit Liritë njerezore Ligjet e natyrës
duke e vendosur atë në krah të shkencave që
studjojnë natyrën.
Njohja e moralit është me rëndësi, për të
gjykuar sjelljen e individit dhe shkaqet e saj. Etika Fizika
Ideali i Kantit shprehet në fjalët e tij: Qielli me
yje mbi mua , dhe ligji moral brenda meje!

Reflektim për jetën

morale

Frymëzim moral Veprime morale

 127

Paraqitja vizuale e linjës 6

Revolucioni francez, ishte realizimi i përpjekjeve iluministe në Francë. Ai tregoi rolin e frymëzimit
ideologjik të njerëzve për të ndryshuar shoqërinë.
Parrullat e këtij revolucioni, Liri, Barazi, Vllazërim, flisnin për një ideal të ri shoqëror.
Zhvillimi shoqërisë , nuk do vinte duke kthyer kokën pas te feja dhe dogmat e saj, por duke ecur
përpara në emër të idealeve të larta të këtij revolucioni.
Idetë e lirisë dhe barazisë midis njerëzve, u bënë frymëzim edhe për lëvizjet e mëdha të
epokave të reja.

Revolucioni francez.

Në shoqërinë, e frymëzuar nga idealet e reja të vullnetit të mirë të individëve edhe në qeverisje,
Monteskje dha konceptin e ndarjes së pushteteve. Sipas tij, tre janë format e pushteteve. Secila
pjesë e pushtetit kishte detyrat e saj, pavarësisht dy të tjerave.
Ai dha idenë e kontrollit reciprok midis tyre, por hartimi i ligjeve i takonte, vetëm pushtetit
legjislativ. Në këtë mënyrë kuptojmë rëndësinë e qeverisjes demokratike të çdo pushteti.

PUSHTETI

LEGJISLATIV EKZEKUTIV GJYQËSOR

Ndarja e pushteteve nga Monteskje.

128

6.1 Filozofia e shek. XVIII

dhe tiparet e saj
Karakteristikat historike dhe shoqërore
në shek. XVIII
Mendimi filozofik është gjithnjë produkt i rrethanave historike dhe ngjarjeve,
të cilat frymëzojnë ideologji të caktuara.
Iluminizmi është lëvizje intelektuale e shekullit XVIII.
Shekulli i ri u karakterizua nga ngjarje të rëndësishme historike, si: bashkimi i
Skocisë me Anglinë dhe themelimi i SHBA-së. Ngjarja më e rëndësishme ishte
revolucioni francez i vitit 1789, i cili solli ndryshime të përmasave të mëdha
në shumë drejtime.

Zbulimet e shumta shkencore të kohës ndikuan në zhvillimin cilësor të

E. Kanti. ekonomisë. Revolucioni industrial, si më i rëndësishmi i epokës, nxiti
prodhimin, tregëtinë dhe rriti interesin për studimet ekonomike. Zbulimi i
makinës me avull nga Xhejms Vat, transformoi jo vetëm industrinë e kësaj
Zhvillimi ekonomik periudhe, por krijoi edhe bazën e teorive të reja të epokës.
gjatë shek. XVIII Njerëzit kuptuan se pasuritë individuale dhe ato të kombeve nuk varen nga fati
apo ndonjë forcë çudibërëse, por nga puna e njerëzve.
Epoka e revolucioneve borgjeze vuri në pikëpyetje
absolutizmin e monarkive, si forma të vjetra qeverisjeje.
Luftrat sollën dëme të mëdha dhe varfëri, e cila mori
përmasa të skajshme, duke rritur kështu revoltën dhe
pakënaqësinë e popujve.
Populli francez këtë papërgjegjshmëri politike e çoi në
pikën kulmore, që ishte revolucioni.

Shumë njerëz, të cilët ishin edhe të pamësuar me

Revolucioni francez.
pushtetin, e morën atë në dorë dhe krijuan kushtetutën
republikane, me parrullat e mëdha: liri, barazi, vëllazëri.
Këto ide, u bënë frymëzim për të gjithë Europën dhe
me gjerë, në të gjitha kohrat.
Shkencat dhe filozofia e kësaj periudhe u lidhën ngushtë midis tyre. Njohja e
natyrës u vendos mbi baza objektive.
Shoqëria po interesohej së tepërmi për një mendim shkencor të vërtetë dhe të
dobishëm për njerëzit.

Shkenca nuk konsiderohej më si një pasuri apo luks i salloneve dhe njerëzve të
Raporti mes filozofisë shtresave të larta të shoqërisë. Synimi i saj u bë përhapja e dijeve në masën e
dhe shkencës madhe të njerëzve.
 129
Filozofia, ndërkohë mbante qëndrim kritik ndaj shkencës. Kështu ajo ruante
cilësinë e saj si reflektim i njeriut mbi botën që e rrethonte. Në këtë periudhë
filozofia kërkonte një arsye të shëndoshë për shpjegimin e fakteve natyrore
dhe shoqërore.

Epoka e iluminizmit
Si rrymë e shekullit XVIII, iluminizmi përfshiu vendet europiane, si: Franca,
Gjermania, Anglia, të cilat frymëzuan lirinë e njeriut dhe emancipimin e tij.
Këtij procesi i shërbyen ndryshime, si: toleranca fetare, pedagogjia e re e të
mësuarit, shtypi i lirë, sigurimi me ligj i të drejtave të qytetarit etj. Motoja e Republikës së Francës
Iluministët më të shquar të asaj kohës ishin: Monteskje, Rusoi,Volteri, shfaqet në çdo ndërtesë publike,
shkolla dhe dokumentacionin
d`Alamberi.
zyrtar.
Vizioni i tyre për shoqërinë ishte: Njeriu i lirë që vepron dhe përparon mbi bazën e
arsyes së tij.
Vetëm kjo rrugë i bënte ata optimistë për përparim dhe progres shoqëror.

“Iluminizmi është gjykimi i njeriut për të ndjekur jetën e tij, pa u drejtuar prej askujt dhe pa
Iluminizmi-liria e njeriut për
i shërbyer asnjeriu, përveç arsyes së tij” pohon E.Kanti. të gjykuar jetën e tij

Reflekto dhe përgjigju

Çfarë ishte iluminizmi në Europë?
Pse epoka e iluminizmit është e rëndësishme?
Në ç’kuptim kjo epokë është emancipim i njeriut?
Cila pjesë e historisë, shërbeu si baza e iluminizmit?

Fjalor
Illuminare - ndriçoj),
Debat dhe dialog
rrymë ideologjike
Diskutoni në klasë, rreth pyetjeve: përparimtare, që drejtohej
- A u shfaqën idetë iluministe në Shqipëri? kundër feudalizmit.
- Si u mbështet kjo rrymë nga rilindasit shqiptarë? Ajo synonte të zhdukte
Jepni shembuj nga historia. të metat e shoqërisë
ekzistuese, nëpërmjet
ndryshimit të zakoneve
dhe normave morale të
jetesës.
Jepni opinionin tuaj
- Duke përdorur analogjinë me epokat e mëparshme, tregoni, pse
mendimi filozofik është produkt i ngjarjeve të kohës.
- Përgatisni detyrën lidhur me temën: “Iluminizmi i rilindasve tanë”.
Shfrytëzoni edhe materiale nga burime të tjera informacioni.
130

6.2 Monteskje për ligjet

dhe ndarjen e pushteteve
Karakteri historik dhe kushtëzimi
gjeografik i ligjeve
Monteskje ( Montesquieu) 1689 - 1755, lindi pranë Bordosë (Francë), në një
familje të pasur. Ai ishte filozof i njohur francez, në fillim të viteve 1800.
Studioi drejtësi dhe filozofi në Paris. Më pas, u emërua president i Parlamentit
të Bordosë më 1716, duke realizuar frymën dhe formimin e tij antimonarkist.
Ai analizoi natyrën dhe rëndësinë e ligjeve në shoqëri duke theksuar se: ligjet
më të mira janë ato, që mbështeten në arsyen njerëzore. Monteskje e shpreh
këtë me fjalët: “Ligji, në përgjithësi, është arsyeja njerëzore, pra mënyra si ai
qeveris të gjithë popujt e botës”.

Monteskje. Monteskje krahason sistemet politike të vendeve të ndryshme të botës, duke

shpjeguar ndikimin e faktorëve të tillë, si: klima, veçoritë gjeografike, traditat
dhe zakonet e jetës së njerëzve. Të gjitha këto ndikojnë në hartimin e ligjeve të
E drejta natyrore lind mira dhe që funksionojnë në shoqëri.
bashkë me njeriun Sipas mendimit të tij, ekzistojnë ligje të cilat përmbajnë të drejtën natyrore të
njerëzve, që me lindjen e tyre. Këto formojnë të drejtën natyrore.
Ka dhe ligje, që krijohen nga ligjëvënësi, duke u mbështetur në të drejtën
natyrore dhe formojnë të drejtën pozitive.
Monteskje, ka qenë studiues i thellë i së drejtës duke nxjerrë përfundime të
cilat janë të bazuara në argument dhe arsyetim.
Ai shprehet: - shtetet me shtrirje të madhe territoriale, janë të prirura drejt
despotizmit, ndërsa shtetet me territore më të vogla drejt republikës. Në
përputhje me këto veçori duhen hartuar edhe ligjet.
Ligjet pozitive (të krijuara nga ligjvënësi), ndryshojnë nga njëri shtet tek tjetri.
Arsyet lidhen me klimën, natyrën, shpirtin e popujve, mënyrat e jetesës së tyre.
Ligjet pozitive ndryshojnë
sipas kulturave Faktori gjeografik ndikon në ekonominë e një vendi dhe si i tillë ai duhet të
mbahet parasysh edhe në hartimin e ligjeve specifike të tij.
Të tillë faktorë mund të jenë: pjelloria e tokës, numri
i popullsisë, veprimtaritë jetike etj., të cilat duhet të
rregullohen patjetër përmes ligjeve.
“Klima, feja, zakonet, rregullat morale të mësuara dhe
pozita gjeografike formojnë shpirtin e përgjithshëm të
ligjeve”- shprehet Monteskje.
Si njohës i historisë dhe politikës, ai dallon tri forma të
qeverisjes:
Despotizmi - Pushteti drejtohet nga pasioni dhe tekat e
një personi.
Monarkia - Një person qeveris përmes ligjeve të
pandryshuara, që bazohen në nderin e tij.
Konventa Kushtetuese
 131
Republika - Bazohet në konceptet liri dhe barazi. Ajo mund të ekzistojë në dy
forma: aristokracia (një pjesë e shoqërisë drejton politikën) dhe demokracia
(vullneti qeverisës i shumicës).
Sipas Monteskje, çdo shtet brenda organizimit të tij, përbëhet nga tri forma
të pushteteve:
Pushteti legjislativ (ligjbërës), i cili harton dhe miraton ligjet.
Pushteti ekzekutiv, që zbaton ligjet në formën e qeverisjes.
Pushteti gjyqësor, që shqyrton dhe zgjidh mosmarrëveshjet midis njerëzve.

Njeriu sipas Monteskje, ka prirje të përdorë pushtetin derisa të ndeshë

pushtetin tjetër.

Prandaj, tri format e pushteteve duhet të veprojnë të pavarura nga njëra - tjetra.
Kontrolli i tri pushteteve-
Midis tyre duhet të vendoset ekuilibër.
lufton arbitrarizmin
Nga ana tjetër, tri pushtetet kontrollojnë punën e njëri - tjetrit. Ky kontroll
përmbushet me anë të vetos. Nëse ekzekutivi vëren një ligj arbitrar dhe
të keq, e shfuqizon atë. Kështu mund të mënjanohet arbitrarizmi dhe
absolutizmi i pushtetit.
Pavarësia e pushtetit gjyqësor, lidhet me faktin se ai nuk duhet të japë dënime
të pa merituara ndaj njerëzve të zakonshëm, të cilët i shohin si më të prirur
drejt krimit.
Monteskje beson absolutisht në rolin e ligjvënësve të mbështetur në shpirtin
e kombit të tyre. Populli i zgjedh ata si qeverisës, për arsye të mungesës së
ndërgjegjes politike të mjaftueshme. Qytetarët zgjedhin politikën që dëshirojnë,
përmes sistemit demokratik.
Fjalor
Reflekto dhe përgjigju Ligj – lidhje e brendshme,
thelbësore, e
Cilat janë tri format e pushtetit? Përshkruani ekuilibrin midis tyre sipas Monteskje.
domosdoshme, relativisht
A ekziston ndryshimi midis të drejtës natyrore dhe asaj pozitive? Shpjegoni këtë ndryshim. e qëndrueshme, që
përsëritet në sendet dhe
dukuritë.
Pushtet - sundim
Debat dhe dialog politik i një klase, një
grupi shoqëror etj., që
Diskutoni thëniet e mëposhtme duke i vendosur në kohë dhe hapësirë të shprehet në të drejtën
caktuar: dhe mundësinë për të
“ Pushteti kufizohet vetëm me pushtet” – Monteskje. qeverisur nëpërmjet
“ Nuk ka gjë më të mirë sesa gjërat që bëjmë me vullnet të lirë, duke ndjekur organeve të zgjedhura ose
prirjen tonë të natyrshme”- Monteskje. të emëruara.

Jepni opinionin tuaj

Arsyetoni me shkrim, se çfarë mund të ndodhte nëse ligjvënësit do
krijonin ligje që synojnë ndryshimin me dhunë të zakoneve dhe traditave
të popullit.
132

6.3 David Hjum,

përfaqësues i empirizmit
Hjum dhe njohja e botës
Hjum David (Hume David) lindi në 1711 në Edinburg, në Skoci dhe
vdiq në vitin 1776. Rridhte nga një familje aristokrate, jo shumë e
pasur. Ai ishte fëmijë me inteligjencë të jashtëzakonshme. Familja
shpresonte që Hjum të studionte për drejtësi, por prirjet e tij e
udhëhoqën në një karrierë letrare, si filozof dhe historian.
Mbas studimeve, Hjum shkoi në Francë, ku shkroi veprën e parë
filozofike letrare “Një traktat i natyrës njerëzore”, në të cilën parashtron
të gjitha idetë e tij filozofike. Më pas, në vitin 1763, emërohet në
ambasadë në Paris. Gjatë kësaj periudhe u miqësua me filozofin francez
Zhan Zhak Ruso dhe u bë i njohur në të gjitha rrethet e filozofëve. D.
Statuja e Hjum
Hjum bën pjesë në grupin e empiristëve të mëdhenj britanikë, së bashku
në Edinburg. me Xhon Lokun dhe David Berklin. Ata arsyetuan se njohja njerëzore mund të
vijë vetëm nga përvoja, duke kundërshtuar kampin e filozofëve racionalistë, që e
vinin theksin te roli i arsyes apo reflektimit racional. Ai hedh poshtë pretendimin e
racionalistëve se njerëzit vijnë në jetë me “ide të lindura”. Sipas tij, e vërteta ose e
pavërteta mund të njihen vetëm nëpërmjet provave.
Hjum dallon dy dukuri te njeriu:
Mbresat, që krijohen nga ndijimet e para mbi sendet, të cilat Hjum i quan
“ndjesi, pasione dhe emocione”.
Idetë, që janë “mendimet, refleksionet dhe përfytyrimet”, të cilat mbeten te ne
edhe pasi ka mbaruar një ndijim.
Kështu Hjum e krahason njohjen me dhimbjen që përjetojmë kur përplasemi
Zakoni është udhërrëfyesi
i madh jetës drejtpërdrejt me një objekt dhe më pas, kujtimi (përfytyrimi) që jemi përplasur
dikur. Shpirti bën lidhjen e ideve që vijnë nga përvoja dhe kjo është rruga e
vetme e njohjes.
Përvoja lidhet me një zakon që na bën të besojmë lidhjen e domosdoshme
midis shkakut dhe pasojës. P.sh., përvoja na mëson se uji vlon në 100 °C dhe
kështu ndodh gjithmonë. Hjum thekson, se arsyeja pse besojmë se dielli do të
lind përsëri nesër, është thjesht rezultat i përvojës tonë, e cila na tregon se nesër
bota do të jetë njëlloj, si sot. Në këtë proces njohjeje nuk ka rëndësi arsyeja, por
mënyra se si ne e shohim realitetin.

Hjum dhe feja

Krijuesi i parë nuk mund të
vërtetohet nga përvoja
Teoria e Hjumit, që lidh njohjen me përvojën shqisore të njeriut, ështe në
kundërshtim me fenë. Ishte pikërisht kjo arsyeja, që Hjumi u cilësua ateist dhe
i pamoralshëm.
Ai arsyetonte se nuk ka prova për ekzistencën e një krijuesi të parë dhe se
ndërtimi i mrekullueshëm i botës nuk i detyrohet ndonjë krijuesi të përkryer.
Hipoteza interesante e Hjum është se ne ndeshim në botë vetëm perceptimet
tona dhe nuk e kemi gjetur shpirtin e pavdekshëm.
 133
Kjo hipotezë godiste drejtpërdrejt kishën, e cila i censuroi librat e Hjumit.
Ai nuk e konsideronte si fakt ekzistencën e Zotit, sepse kjo gjë nuk mund
të provohej në mënyrë empirike. Megjithatë, skepticizmi i Hjum-it ndaj
ekzistencës së Zotit, nuk e bëri atë ateist, por thjesht theksoi rëndësinë e
parimeve empirike për njohjen njerëzore.
Hjum doli hapur ndaj historisë plot gjakderdhje të fesë së krishterë. Ai mendonte
se feja duhet të shërbente si veprimtari ndihmëse ndaj bashkësisë së popujve.
Guximi i tij filozofik dhe qëndrimi kritik ndaj fesë ishte i admirueshëm, sepse
në atë kohë pasuria e kishës dhe pushteti i saj ishin të dukshëm.

Qëndrimi i Hjum ndaj moralit dhe politikës Katër disertacionet e David Hjum
I. Historia natyrore e fesë. II. Nga
pasionet. III. E tragjedisë. IV. Nga
Koncepti i moralit për Hjumin, buron jo nga arsyeja, por nga ndjenjat. Sipas
standardi i shijes.
tij zhvillimi i qytetërimit, ndikon te ne që të ndiejmë simpati, jo vetëm ndaj
atyre që kemi të afërt, por edhe për njerëzit që janë tërësisht të huaj. Kjo është
mënyra e vetme që pamja e lumturisë, gëzimit dhe mirëqenies së përgjithshme,
të sjellë kënaqësi për individin.
Pa u ndikuar nga një ndëshkim i mundshëm “hyjnor”, njeriu sillet si krijesë
morale, kur ndjen si të mirë, “të mirën e përgjithshme” dhe çdo gjë që i shërben
Skepticizmi i Hjumit ndaj
asaj. Vetëm në këtë moment njeriu ka të drejtë të ndjekë lirisht ndjenjat e
tij. Sot, filozofët e njohin Hjumin si shenjë paralajmëruese e shkencës moralit dhe poltikës
bashkëkohore, dhe si frymëzim për disa nga llojet më të rëndësishme të teorisë
etike të zhvilluara në filozofinë morale të kohës. D. Hjum ishte miqësor ndaj
bashkëkohësve të tij, por armiqësor me partitë politike.
Ai mendonte se është e pamundur që një grupim i caktuar njerëzish, të
paraqesin të njëjtat ndjenja, mendime dhe përgjithësime. Hjumi ishte skeptik, Fjalor
si në fushën e moralit, ashtu dhe të politikës. Në politikë, çdo gjë varet nga
njerëzit, pra edhe regjimi demokratik mund të qeveriset mirë ose keq, në Teori e njohjes - pjesë
varësi nga mënyra si e realizojnë njerëzit që merren me atë. përbërëse e filozofisë,
që studion procesin e
njohjes së botës objektive,
Reflekto dhe përgjigju burimet e dijes njerëzore,
format nëpërmjet të
Çfarë kuptoni me empirizëm? cilave arrihen këto dije.
Cili është koncepti empirik i Hjumit mbi njohjen? Ide – koncept që
Në cilat momente ai vlerëson ndjenjat e njeriut dhe jo arsyen? pasqyron në ndërgjegjen
Çfarë qëndrimi mban D. Hjum ndaj fesë? e njeriut një send, dukuri,
Arsyetoni mbi skepticizmin e D. Hjum në fushën e moralit dhe politikës. marrëdhënie a një tipar
të përgjithshëm të botës
materiale, objektive dhe
Debat dhe dialog që përbën një shkallë të
veçantë në procesin e
Diskutoni në klasë rreth pyetjes së Hjumit:
njohjes së realitetit.
“Pse ne zbatojmë rregulla që mund të jenë në kundërshtim me interesat tona?”

Jepni opinionin tuaj

Kërkoni materiale në internet për skemën e ndërgjegjes të D. Hjum.
Përgatituni për diskutim në grup.
Si mund t’i përgjigjemi sot shqetësimit të filozofit empirist? Jepni raste
nga shoqëria jonë.
134
6.4
Enciklopeditë e famshme e
Didro dhe d’Alembert, botuar
në shumë vëllime, me tekste
dhe ilustrime, e shoqëruar nga
një larmi e madhe ese, fjalime,
dialogje dhe intervista në të
gjitha aspektet e dijes.
Didro dhe d’Alembert.
Enciklopedistët francezë
Përhapja e diturive kusht i zhvillimit të shoqërisë
Enciklopedia franceze është fjalor i shkencave, artit dhe veprave
artizanale, botuar në vitet 1751-1772 nga Didro dhe d’Alamber.
Didro i kushtoi 20 vite të jetës së tij krijimit dhe redaktimit të
këtij fjalori.
Ajo është vepër monumentale, që përmban shtatëmbëdhjetë vëllime
në formën e tekstit dhe njëmbëdhjetë vëllime pllakash të gdhendura,
të një cilësie të jashtëzakonshme.
Enciklopedia, u kthye në modelin e të gjithë fjalorëve enciklopedikë
të ardhshëm dhe përfaqëson veprën më të arrirë të epokës së
Iluminizmit.
Në këtë botim përfshihen materiale të përmbledhura nga shkencat
e kohës, artet, letërsia, si dhe nga fusha e artizanatit dhe industrisë.
Enciklopedia u krijua si vepër kolektive, në të cilën morën pjesë personalitete
të ndryshme: Volteri, Bufoni për botanikën dhe Zhan Zhak Rusoi, me të cilin
Didro mbajti miqësi të ngushtë për një kohë të gjatë.
Bashkëpunëtorë të shumtë u ftuan të jepnin ndihmesën e tyre, secili në
specialitetin e tij.
Ata ishin mendimtarë të emancipuar, që përfituan nga rasti për të dhënë
mendime, nganjëherë të guximshme për fenë dhe politikën.
Këta studiues u quajtën enciklopedistë.
Botimi u ndalua shumë herë, por në saje të mbështetjes së
miqve të fuqishëm të iluministëve (mbreti Luigj XVI), vepra
gjigante u përfundua.
Ishte Didro dhe bashkëbotuesi i tij d’ Alamber (me cilësi
intelektuale dhe njerëzore të jashtëzakonshme), që krijuan
bashkëpunimin mes një grupi të madh filozozfësh dhe
shkencëtarësh, që iu përkisnin sferave të ndryshme të dijes.
Botëkuptimi udhëheqës i autorëve të Encikopedisë, ka qenë:
Zoti e krijoi gjithësinë dhe përcaktoi ligjet e saj, por nuk u
përgjigjet lutjeve të njeriut dhe nuk ndërmjetëson në realizimin
e tyre.
Enciklopedia është vepër e madhe e shek. XVIII dhe e para Enciklopedi
franceze.
Duke sintetizuar njohuritë e kohës, ajo përbën një simbol të punës së
Iluminizmit.
Nuk ka as më të voglin dyshim që Enciklopedia me frymën e saj e ndihmoi
zhvillimin e lëvizjes revolucionare në Francë, në vitin 1789.
 135
Didro ( 1713-1784)
Denis Didro (Denis Diderot)  lindi në vitin 1713 në Langres, në Shampanjë. Në
periudhën 1723 - 1728, ai vazhdoi kolegjin e jezuitëve, ndërsa në vitin 1732,
u regjistrua në kurset e teologjisë në Sorbonë. Në të njëjtën kohë punonte si
ndihmës pranë një avokati.
Didro jetonte me punë të vogla, si: shkrime predikimesh për fillestarët klerikë,
mësime private, redaktim artikujsh gazetash dhe përkthime nga anglishtja.
Didro iu përkushtua hartimit të Enciklopedisë, fillimisht e menduar si përkthim
i thjeshtë i një vepre angleze, të botuar më 1728.
Ky personalitet mundi të frymëzonte një projekt të kësaj përmase, sepse dinte
të shihte përtej grindjeve filozofike të ngushta. Ai kishte interes të vazhdueshëm Kopertinë
për kërkime të reja shkencore. e Enciklopedisë.
Parimi i Didrosë ishte: “Të jetosh dhe tregosh ndjenja të vërteta dhe autentike”.
Ky parim u bë frymëzim i shoqërisë së mesit të shekullit XVIII.

Duke qenë shkrimtar dhe poet, ai kuptonte vlerën e artit në edukimin e vlerave Teoria e njohjes
morale në shoqëri. Pikërisht në romanin e tij “Zhak Fatalisti”, në mënyrë
dhe materializmi i Didros
artistike dhe letrare trajton ligjet që drejtojnë botën dhe vullnetin e lirë të
njeriut përballë kësaj ligjësie.
Didro flet për një botë molekulash plot gjallëri, që bashkohen për të ndërtuar
format më të zhvilluara të jetës. Këto ide të mësuara nga biologjia dhe fizika,
janë themeli i materializmit të tij dhe i paraprinë me sukses teorisë evolucioniste
të Darvinit.
Në veprën “ Letra mbi të verbërit”, shpalosi idenë, se realiteti nuk përputhet
gjithmonë me idetë dhe shqisat tona. Sipas tij, pamjaftueshmëria e shqisave në
njohje, kërkon patjetër që të përdorim arsyen.

Duke analizuar jetën politike në shoqëri, Didro pranon se edhe sundimtarët, Politika në shërbim
duhet të jenë shërbëtorë të pushtetit dhe përpara ligjit ata janë njëlloj si të qytetarëve
qytetarët e tjerë.
Morali, sipas Didrosë, është i lidhur me trupin. Një i verbër në rast se bie
viktimë e një vjedhjeje, duhet të dënohet më tepër se një njeri që shikon.
Në botimin “Mendime filozofike”, në formën e dialogut, Didro kritikon
fanatizmin fetar dhe sulmon kishën katolike.

d’Alamber dhe shkenca

d’Alamber (Jean Le Rond d’Alembert) lindi në Paris më vitin1717 dhe vdiq në Fjalor
tetor të vitit 1783. Enciklopedi – nga
Në kolegj ai studioi drejtësi, filozofi dhe arte dhe pas diplomimit i kushtoi greqishtja e vjetër, që do
rëndësi studimeve vetëm në drejtësi. të thotë, të dhëna, njohuri
Në vitin 1738 mori titullin avokat, edhe pse kurrë nuk e ushtroi këtë profesion. për të gjitha fushat e dijes.
Pas një viti studimesh në fushën e mjekësisë, më në fund ia kushtoi jetën
studimeve të matematikës. d’Alamberi ishte matematicien, filozof, teoricien
muzike dhe një ndër njerëzit më me ndikim të kohës së tij.
Ai u nderua me çmim të veçantë për studime në matematikë, në Akademinë e
Berlinit dhe u zgjodh anëtar i Akademisë Franceze, në 1754.
136
Në vitet 1761 - 1780, botoi artikujt për matematikën, të përmbledhura në tetë
vëllime.

Shkenca, burim dijesh Një nga teoremat e algjebrës, që në Francë njihet me emrin “Teorema
dhe edukimi d’Alamberit”, vazhdon të përdoret dhe në ditët e sotme.
d’Alamberi pati rol të rëndësishëm në zhvillimin e shkencës.
Ai besonte se shkenca ishte i vetmi burim i pastër i njohurive të vërteta dhe i vetmi mjet për
përmirësimin dhe edukimin e shoqërisë.
Si matematikan dhe fizikan, u zgjodh për të redaktuar artikuj në matematikë
dhe fizikë, për enciklopedinë franceze.
Më vonë, d’Alamberi u kthye në fushën e filozofisë, letërsisë dhe muzikës. Disa
nga veprat e tij filozofike, u vlerësuan nga shoqëria e lartë në sallonet që ai
frekuentonte.

Reflekto dhe përgjigju

Çfarë ishin enciklopedistët?
Cila është rëndësia e veprës së tyre?
Përse Didro vlerësohet si filozof me ide materialiste?
A mund te krijohet në ditët e sotme një enciklopedi e tillë?
Nëse po, si e mendoni ju përmbajtjen e saj?

Debat dhe dialog

Jepni kuptimin dhe interpretimin tuaj në lidhje me këtë pohim të Didro - it:
“Gënjeshtra mund të shërbejë vetëm një çast, me kalimin e kohës ajo bëhet e
dëmshme, kurse e vërteta edhe në qoftë se duket e dëmshme, me kalimin e
kohës do të bëhet patjetër e dobishme.”

Jepni opinionin tuaj

Grupi i parë:
-Duke shfrytëzuar materiale nga burime të tjera informacioni, diskutoni
për idenë e Didrosë, se politika duhet të jetë në shërbim të qytetarëve.
Grupi i dytë:
Diskutoni për veprën e Didro-it “Letra mbi të verbërit” edhe për idenë e
tij, se “...pamjaftueshmëria e shqisave tona në njohje, kërkon patjetër që
të përdorim arsyen”.
Për këtë shfrytëzoni materiale nga burime të ndryshme informacioni.
 137

6.5 Volteri dhe idetë e tij iluministe

Toleranca dhe besimi

Volter (Fransua –Mari Arouet - Voltaire) lindi më 1694 në Paris.
Kur mbushi 10 vjeç u regjistrua në kolegj Jezuit ku studjoi deri në
vitin1710.
Që në moshë të vogël, u dallua për inteligjencën e jashtëzakonshme,
prirjen e tij për poezi dhe talentin e rrallë prej satiriku.
Edukimi që mori nga i ati, i cili ishte jurist, si dhe miqësia me shokët
e kolegjit, bënë që Volteri të afrohej me disa nga qarqet liridashëse
të kohës.
Volteri punoi për disa vite si jurist në Paris, por pjesën më të madhe të kohës e Volter.
kalonte duke shkruar vjersha satirike, që ishin dhe pasioni i tij.
Ai shkroi tragjedinë “Edip”, që i siguroi shumë të ardhura dhe e bëri të
njohur në qarqet e aristokracisë. Në këtë kohë iu dha mundësia të afrohej në
oborrin mbretëror.
Për idetë e tij shumë liberale, në moshën 30 vjeçare, e mbyllën dy javë në
burgun e Bastijës, duke ia ndaluar qëndrimin në Paris.
Volter, simboli i iluminizmit
Volteri më pas largohet në Angli, ku qëndron për tre vjet. Kjo është pikërisht
koha e burrërimit dhe e formimit të tij, si personalitet dhe filozof.
Atje, mësoi shumë mirë anglishten, lexonte dhe studjoi në disa degë të shkencës
dhe dijes.
Qëndrimi në Angli pati rol përcaktues në formimin ideopolitik të Volterit. Nga
bashkëkohësit u tha, se Volteri shkoi në Angli si poet, por u kthye filozof.
Ai jetoi tre vjet në oborrin e monarkut të Prusisë dhe më pas në Zvicër. Në
vitin 1778, u kthye në Paris dhe po në këtë vit vdiq.
Klerikët katolikë nuk pranuan që kundërshtari i tyre të varrosej pranë kishave
të Parisit. Trupi i tij u varros në Shampanjë.
Në vitin 1791, arkivoli me eshtrat e Volterit u soll në Paris dhe u nderua
në sheshin e Bastijës, mbi grumbullin e gurëve të kështjellës (burgu i
shkatërruar).
Me nderime të jashtëzakonshme, u çua në Panteon ku prehet edhe sot.

Volter është simbol i iluminizmit dhe përfaqëson modelin francez të filozofit

të kësaj periudhe. Ai është i njohur si shkrimtar, që ndërhyn në debatin politik
të kohës dhe ka botuar libra dhe artikuj mbi probleme politike dhe morale të
kohës. E gjithë puna e këtij njeriu të madh, është përmbledhur në 90 vëllime.
Tek Volteri nuk gjejmë një doktrinë të plotë filozofike, por ai pati idetë e tij
origjinale dhe shumë përparimtare për kohën.
Ndjenjat e larta të qytetarisë i shohim të kombinuara me etjen për pasuri dhe
idetë e tij të mrekullueshme për përparim. Varri i Volterit.
Volteri ka dhënë ndihmesë të çmuar në letërsi, ka shkruar: poezi, poema lirike,
poema satirike, drama, tragjedi, komedi, skica e novela letrare, filozofike etj.
138
Një darkë me filozofët
(Në foto:Volter në qendër dhe
Didro djathtas). Filozofët ishin
të dobishëm në formimin
e ideve revolucionare.
Kështjella e Volterit (gravurë).
Nuk ka një kriter universal
për vlerësimin e moralit
Romanet dhe tragjeditë e shkruara prej tij, janë fushata
të fuqishme publicistike për krijimin e shpirtit të ri.
Gjithashtu ka shkruar vepra historike me shumë vëllime,
artikuj për shkencën dhe filozofinë dhe së bashku me
Didronë punoi për “Enciklopedinë”.
Kryevepra më e lexuar e Volterit është “Kandid”, një
novelë filozofike, ku ai është përpjekur të harmonizojë
dy anë të tij: optimizmin vetjak dhe pesimizmin historik.
Këtë vepër e përshkon ideja se individi ka të drejtë të
jetojë dhe veprojë, ashtu siç dëshiron dhe të realizojë atë
që dëshiron.
Sipas tij, jeta duhet marrë ashtu si të vjen dhe askush nuk
ka të drejtë të ndërhyjë në punët dhe jetën e të tjerëve.
Ai është kundër egoizmit dhe merr në mbrojtje mirëkuptimin mes njerëzve.
Volteri dhe koncepti i tolerancës
Beteja për tolerancën mbeti mendimi më i ngulitur gjatë jetës së Volterit, sepse
sipas tij, ajo është themeli i lirisë së mendimit.
Ky koncept i papranueshëm për kishën, e ndëshkoi me disa ditë
burgim në kështjellën e Bastijës. Ky ishte momenti kur Volteri
shpalli përfundimisht armiqësinë me kishën, si kundërshtare të
hapur të ideve të tij.
Në këtë periudhë, kisha mbronte me çdo mënyrë idenë e
shpjegimit të zanafillës së botës, duke ndëshkuar rreptë çdo
kundërshtar të saj. Britma e luftës së Volterit kundër kishës, e
përmendur shpesh në letrat e tij, ishte: “Ta shtypim të poshtrën”!
Volter, i frymëzuar nga një histori e vërtetë, shkruan “Traktatin
e tolerancës”, në të cilin ai parashikoi ekstremizmin fetar, që në
ditët e sotme është bërë kërcënim për sigurinë dhe paqen në
botë. Libri shpalos idetë përparimtare të Volterit, duke ilustruar
me shembuj realë nga historia e popujve, mbi mënyrën sesi janë
sjellë me besimin dhe rëndësinë e tolerancës.
Volter e quan fanatizmin sëmundje për mendjen e njeriut, që kur ajo zë vend,
vetëm të këqija mund të sjellë për shoqërinë.
Duke u ngritur kundër paragjykimeve dhe dogmave fetare ky libër, është një
himn për lirinë, rëndësinë e dijes dhe përparimit.
Filozofia e historisë e Volterit
Në librat, artikujt dhe analizat e tij mbi shoqërinë, Volteri ka kritikuar mënyrën
e studimit të mëparshëm të historisë.
Sipas tij, historia nuk është rezultat i mrekullive të mbretërve, por duhen marrë
parasysh njerëzit e zakonshëm dhe veprimet e tyre shoqërore.
 139
Volteri ironizon historianët, që mbivlerësojnë saktësinë e historisë së tyre, duke
Njohja e bazuar tek shqisat,
i etiketuar si të pacivilizuara historitë e kombeve të tjera. nuk mund të jetë e sigurtë
Historiani, duhet të mbështetet në fakte historike dhe jo në opinione, të
cilat mund të shtrembërojnë ngjarjen e kaluar. Si çdo veprim në shoqëri,
historia ka nevojë për arsyen dhe objektivitetin e historianit dhe jo për
pasionet e tij.
Historia e popujve të ndryshëm, nuk mund të përdoret si kriter i ndarjes së
tyre, në popuj të zgjedhur apo në raca të ulta.
Një histori objektive si shkencë, kërkon metoda të sakta dhe jo dëshira
apo nxitje, të cilat humbasin mundësinë për të qenë shembull historik i
atij kombi.
Me të drejtë Volter mbahet si frymëzuesi ideologjik i revolucionit të madh
francez, por edhe njëri prej personaliteteve më të spikatura të historisë botërore.
Ai me veprën e tij ndikoi gjerësisht në botën shpirtërore dhe intelektuale të
Europës.

Reflekto dhe përgjigju

Cili është koncepti i Volterit për tolerancën? Fjalor
Si duhet studjuar historia sipas tij?
Histori – Tërësia e fakteve,
Cili është kriteri i vërtetësisë së gjykimit të historisë? ngjarjeve dhe dukurive
të rëndësishme e të
lidhura ndërmjet tyre, që
karakterizojnë jetën dhe
Debat dhe dialog zhvillimin e një populli a
Klasa ndahet me grupe për të diskutuar temën: të të gjithë njerëzimit.
“Si e mendoni njeriun tolerant në shoqërinë e sotme?”
Jepni shembuj nga jeta juaj e përditshme.
I listoni në tabelë cilësitë e njeriut tolerant.

Jepni opinionin tuaj

Shprehni me shkrim opinionin tuaj për pyetjen e mëposhtme:
Cilat mendime të Volterit, duhet të kenë parasysh historianët tanë, në
studimin e periudhës së kaluar të diktaturës?
140

6.6 Zhan Zhak Ruso dhe koncepti

i tij për shtetin
Shteti si kontratë qeverisjeje
Rusoi (Rousseau Jean – Jacques, 1712-1778) ishte filozof,
sociolog, teoricien i pedagogjisë dhe iluminist i shquar
francez.
Ai përmendet në historinë e filozofisë si një mendimtar që ka
lënë një vepër, e cila e bën atë filozof me shpirt të madh dhe
një mendje të ndritur të kohës.
Rusoi lindi në Gjenevë, në një familje emigrantësh
franceze. Ai nuk mundi të merrte një arsimim apo shkollim
të veçantë.
Në vitin 1728 la Gjenevën dhe ndërmori një udhëtim
për të njohur botën dhe për të mësuar. Kjo ishte mënyra
autodidakte e të mësuarit të Rusoit.
Ai bëhet i shquar, në Akademinë e Dizhonit në Francë kur
Zhan Zhak Ruso.
u zhvillua një konkurs. Në të gjithë auditorin ishte i vetmi që dha përgjigje
për pyetjen:
“A ka ndihmuar rivendosja e shkencave dhe arteve në përmirësimin e zakoneve
njerëzore?”
Rusoi mendonte se zhvillimi i përgjithshëm nuk ishte e vetmja arsye që e bënte
njeriun më të mirë.

Ai dallonte në shoqërinë ku jetonte, marrëdhënie ku shthurrja ngrihej mbi

Qytetërimi sjell humbjen
e moralit
moralin; luksi dhe kënaqësia bliheshin me çmimin e skllavërisë. Sipas tij, këto
tipare nuk kanë lindur së bashku me njeriun dhe nuk janë aspak të natyrshme
sepse nuk bazohen në moralin e natyrshëm të shoqërisë.
Rusoi shprehet: - Gjendja e moralit natyror humbi gjatë procesit historik të
qytetërimit.
E vetmja gjë e mirë që lindi nga ky proces sipas tij, ishte arsyeja me ndihmën
e së cilës synojmë të kthehemi në gjendjen ku e natyrshmja nuk ka humbur.
Në gjendjen natyrore njeriu ishte i lumtur pa industri dhe pa shkencë. Ai
zotëronte vetëm arsyen dhe vepronte sipas dy parimeve:
- dashuria për vetveten, e cila sillte shqetësimin për jetën e tij;
- mëshira e cila lind përballë vuajtjeve të padobishme të çdo qenieje të gjallë.
Njeriu e zhvilloi shkencën por nuk i parashikoi dot të këqijat e saj.,-
mendonte Rusoi.
Sa më shumë zhvillohet arti dhe shkenca, aq më tepër zhduket virtyti njerëzor.
Për të argumentuar këtë dije, Rusoi merr shembull Egjiptin e vjetër si një
qendër e madhe e zhvillimit të gjithanshëm.
 141
Idetë e Rusoit për pronën private
Merita historike e Rusoit qëndron në faktin se ai, me veprën:
“Gjykime mbi prejardhjen e dhe bazat e pabarësisë midis
njerëzve”, (1775) ishte i pari që e lidhi pabarësinë sociale me
lindjen e pronës private. Në fillim, sipas Rusoit, shoqëria ishte në
gjendjen e saj të natyrshme.

Midis njerëzve nuk kishte shtypje sociale, por sundonte harmonia

e miqësia, ndërsa më vonë, me lindjen e pronës private, lindi
pabarazia, “lufta e të gjithëve kundër të gjithëve”.
Është normale që njerëzit nuk janë të barabartë, por pabarazia
Edukimi i fëmijës, për
më e keqe lidhet me lindjen e pronës private. Ajo e ndau shoqërinë në të punimin e tokës në pronën
pasur e të varfër. Në këtë shoqëri pronësia është gjithçka dhe aspak një e drejtë e tij.
natyrore e njeriut.
Për Rusoin prona private është kundër ligjit të natyrës: që, një grusht njerëzish
të ketë me shumicë gjëra të tepërta, ndërsa shumicës i mungojnë gjërat e
domosdoshme. Pikpamjet e tij mbi çështjen e pronës ishin një hap i madh Lindja e pronës private
përpara, sepse përmbanin në themel idenë mbi vartësinë e jetës sociale nga solli pabarazinë
zhvillimi ekonomik.

Idetë pedagogjike të Rusoit

Në formimin e tij si mendimtar, idetë pedagogjike (mbi të mësuarin) të Rusoit
zunë një vend të rëndësishëm.
Ai u bë i njohur në fushën e pedagogjisë me veprën e tij “Emili, ose mbi
edukimin” (1762), në të cilën kërkonte, nga pozitat e borgjezisë, një përmbysje
në sistemin e vjetër të edukmit.
Rusoi mbron idenë se njerëzit lindin të barabartë, por shoqëria me pabarazinë
e saj ua vret vlerat e lindura.

Në këtë libër Rusoi përshkruan edukimin ideal të një fëmije naiv dhe të pastër
gjatë procesit të ndikimit të shoqërisë. Në shkollën që ai idealizon, kultivohen:
talenti dhe të dhënat e lindura, besimi duhet të vijnë jo nga koka, por nga
zemra, përvoja duhet të vinte jo nga librat, por nga jeta.
Sipas Rusoit një edukim i arsyeshëm realizohet duke nxitur prirje të veçanta Kopertinë e librit “Emili”.
natyrore që ka secili ka në vetvete. Në mënyrë që të realizohet si duhet ky
edukim, duhet që fëmija të mbrohet edhe nga ndikimet e dëmshme të shoqërisë.

Rusoi për marrëveshjen shoqërore Edukimi i bazuar në prirjet

natyrore
Një hap përpara në krahasim me paraardhësit shënoi teoria e tij mbi shtetin,
që ishte rrjedhim logjik i pikëpamjeve të tij mbi pronën private.
Ideja mbi shtetin si një kontratë shoqërore, është një nga meritat më të
spikatura të Rusoit në lidhje me konceptin e tij politik.
“Lakmia e pangopur e njerëzve kur ata dolën nga gjendja natyrore…., nxiti
tek ata sjelljen e mbrapshtë për të dëmtuar njëri - tjetrin”.
142
Shteti si marëveshje mes
njerëzve dhe qeverisë
Reflekto dhe
përgjigju
Cili është vlerësimi i Rusoit
në lidhje me shkencën?
Si e përshkruan ai gjendjen
natyrore të njeriut?
Çfarë vlere kanë sot
idetë pedagogjike të këtij
mendimtari?
Si e kuptoni idenë
e“kontratës sociale” në
krijimin e shtetit?
Për këtë arsye Rusoi mendon se bëhet e domosdoshme marrëveshja shoqërore
dhe ligjet që mënjanojnë kaosin.
Shteti bëhet garant i paqes duke ushtruar të drejtën pozitive, e cila ka në
përmbajtjen e saj edhe të drejtën natyrore. Në masën më të madhe sipas
Rusoit, kjo e drejtë respektohet nga shteti.
Për të krijuar një shtet të mirë, njerëzit bëjnë “pakt shoqëror” ,“kontratë
sociale” midis tyre dhe njerëzve që do të qeverisin. Qytetarët mbeten përsëri
të lirë, përderisa janë pjesë përbërëse e “vullnetit të përgjithshëm shoqëror”, të
cilit i nënshtrohen të gjithë.
Gjithçka vendoset me votën e popullit. Shteti, mbi bazën e kësaj “kontrate”, ka
të drejtën edhe të dhunës për të detyruar individin t’i nënshtrohet vullnetit të
përgjithshëm. Barazia politike sipas Rusoit qëndron në barazinë e të gjithëve
para ligjit. Në demokraci populli sovran është ai që ushtron pushtetin përmes
përfaqësuesve të tij.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE
Përballje mes filozofëve:
Pse roli i institucioneve në shoqëri mund të jetë pozitiv ose negativ?
Jepni argumenta duke u nisur nga filozofët e përmendur më lart.
Cilat jane idetë e Hobsit dhe Lokut për ndikimin negativ të institucioneve të
qeverisjes?
Ku mbështetet pozitiviteti i Rusoit në lidhje me kontratën e qeverisjes?

Institucionet
Fjalor
Politike
Pronësi – shpreh
marrëdhëniet midis
njerëzve, klasave,
grupeve shoqërore në
procesin e prodhimit,
Hobs, Lok Ruso
raportin e tyre ndaj
mjeteve të prodhimit; Rol negativ Rol pozitiv
nga pronësia varet
mënyra e përvetësimit të
të mirave materiale.
Shtet – Organizatë
politike e klasës
sunduese të një vendi, Jepni opinionin tuaj
e cila mbron interesat e
kësaj klase dhe rendin - Cilat janë pikat e përbashkëta midis pedagogjisë së Rusoit dhe mënyrës
ekzistues nga klasat e të të mësuarit në shkollën tuaj?
forcat kundërshtare - Rusoi në romanin “Emili”e bazon edukimin në cilësitë dhe talentin
brenda vendit dhe nga personal të fëmijës.
armiqtë e jashtëm; vendi
Sa e ndjeni veten si “Emili i Rusoit”?
që ka një organizatë të
tillë.
 143

6.7 Filozofia kritike e Emanuel Kantit

Rregullat morale kthehen në imperativ

(urdhëruese të sjelljes)
Emanuel Kanti (Kant Emmanuel), lindi më 1724. Ai u pagëzua me
emrin “Emanuel” por më vonë, pasi mësoi  hebraishten,  e ndryshoi atë në
“Immanuel”, që do të thotë: Zoti me ne. 
Ai e kaloi të gjithë jetën në qytetin e lindjes, në atë kohë kryeqytet i Prusisë
Lindore.
Vdiq më 12 shkurt 1804. Mbi varrin e tij janë shkruar fjalët e veprës “Kritikë
e arsyes praktike”: “Qielli me yje mbi mua, ligji moral për mua”.
Ai u rrit me frymën fetare të mëshirës, në fillim nga nëna dhe më pas në
kolegj, të cilin e filloi në vitin 1732. Në rini Kanti ishte nxënës i mirë, por jo i
shkëlqyer. Ai mori edukim të ashpër, të rreptë, ndëshkues dhe disiplinor. Kjo
gjë e ndihmoi në mësimin e fesë dhe të latinishtes, si dhe në formimin mbi
shkencat dhe matematikën.
E. Kanti la universitetin në kohën kur i vdiq babai. Për të jetuar, punoi si
mësues privat pranë familjeve të ndryshme në rrethinat e vendlindjes.
Në 1755, fitoi titullin Doktor me tezën e titulluar, “Mbi zjarrin”. Kanti
filloi punën në mësimdhënie, ku përveç filozofisë, jepte leksione edhe për
logjikën, matematikën, shkencat fizike dhe natyrore, gjeografinë fizike dhe
pedagogjinë. Emanuel Kanti.
Botimi i parë “Mendime mbi vlerësimin e vërtetë të forcave të gjalla” (1749),
përbën fillimin e një vargu shkrimesh shkencore të tij.
Në vitin 1781, u botua vepra më e rëndësishme, “ Kritika e arsyes së kulluar”.
I gjithë mendimi filozofik, zhvillohet rreth tri çështjeve:
Çfarë mund të njoh unë? Çfarë duhet të bëj unë? Çfarë më lejohet të shpresoj?
Përgjigjet e pyetjeve gjenden në veprën e tij, të cilën e nis me kuptimin e arsyes
së kulluar.
Filozofia e E. Kantit analizon me sy kritik mundësitë që kanë njerëzit për
të njohur saktë botën. Ai vazhdimisht pohon se ne vazhdojmë në pafundësi
përpjekjet për të njohur gjithçka që ka të bëjë me objektet dhe fenomenet, të
cilat përbëjnë përvojën tonë.
Njohja njerëzore përdor shqisat dhe arsyen në këtë proces.
Përmes këtyre dy burimeve, brezat i kalojnë njëri - tjetrit përvoja të mira dhe Njohja është rezultat
të këqija, nëpërmjet elementëve të ndryshëm të kulturës. i përvojës njerëzore
Nga objektet që na rrethojnë, njohim vetëm atë që na ofrojnë shqisat dhe kap
mendja jonë. Me kalimin e kohës, kuptojmë se nuk e kishim njohur plotësisht
sendin.
Pra, sipas E.Kantit, ka një pjesë të sendit, të cilën e kemi të pamundur ta
njohim dhe ky quhet send në vetvete ose noumen; ndërsa pjesa që mund të njohin
shqisat dhe arsyeja jonë quhet send për ne, ose fenomen.
144
Për E. Kantin, arsyeja e kulluar është shkalla më e lartë e arsyes. Ajo
nuk ka të bëjë me pjesën empirike, por me aftësinë e lartë njerëzore të
përgjithësimit.
Arsyeja praktike, është pjesa që merret me parimet e të vepruarit. Të dyja
pjesët zgjidhin probleme të ndryshme të njeriut, të pavarura nga njëra - tjetra.
Sendet dhe fenomenet nuk
Sipas Kantit, arsyeja njerëzore ka disa dhunti. Ajo mund të lidhë cilësitë e
mund të njihen plotësisht
veçanta të objekteve të ndryshme në hapësirë dhe kohë.
Këtë veçori ai e quan apriori.
Pra sipas tij, nuk kemi dije apriori, por kemi mënyrën e lindur të përbashkët,
që i shohim sendet në kohë dhe hapësirë.
Dije teorike të vërteta mund të japin sipas E.Kantit, vetëm matematika dhe
shkencat e natyrës, sepse ato mbështeten në format apriori të arsyes.

Imperativi kategorik i E.Kantit

Pjesa e arsyes praktike në mendimin filozofik të E.
Kantit, lidhet me analizën e veprimtarisë së vullnetshme
të njeriut, i cili udhëhiqet nga qëllime të caktuara dhe
përfshin moralin, etikën, estetikën dhe të drejtën.
Në fushën e etikës, ai u përpoq të përcaktonte rregulla
të përgjithshme të sjelljes, që nuk varen nga përmbajtja
reale e sjelljes konkrete të njerëzve. Në estetikë, të
bukurën e reduktonte në kënaqësinë që varet vetëm nga
forma. Ajo sipas tij, ekziston pavarësisht nga përmbajtja
e objekteve që pasqyrohen në veprat e artit.
Sipas E. Kantit, të veprosh me vullnet nuk do të thotë të
veprosh sipas dëshirës së secilit.Vullnet i mirë është ai, që
Pikturë e Emil Dorstlig “Kanti brenda nesh, na bën të dëshirojmë të jemi në pajtim me
dhe mysafirët e tij”. vlerat morale.
Kanti, ligjin e sheh si bindje ndaj detyrës dhe jo si kufizim
të lirisë.
Sipas tij, ligji është vetë liria. Liria jonë i ka rrënjët tek e përkryera. Ajo është e lidhur me detyrën për ta
realizuar atë në mënyrë të arsyeshme.
Ai pohon:-Vepro në mënyrë të tillë, që ta trajtosh gjithmonë njerëzimin si qëllim dhe jo si mjet. Kjo “ide etike”
e E. Kantit, mund të shërbejë edhe sot, si mësim i rregullimit të marrëdhënieve shoqërore dhe politike.
Në filozofinë e E. Kanti, mund të dallojmë dy pikëpamje të filozofisë:
- Filozofi për studentë, studiues dhe specialistë të saj. Këtë ai e quan filozofia e shkollës, “skolastike” (ajo
mësohet nëpër shkolla).
- Filozofi për njeriun e thjeshtë dhe botën e tij. Ai dëshiron të dijë disa të vërteta themelore, si: çfarë është
njeriu, e keqja, vuajtja, dashuria, liria, çfarë ndodh pas vdekjes dhe sidomos rreth ekzistencës së Zotit.
Kanti këtë e quan filozofi kozmopolite, nëpërmjet të cilës, kërkon t’i japë përgjigje shumë pyetjeve, që e
shqetësojnë njeriun në të gjitha aspektet e jetës së tij.

E.Kanti dhe ideja e Zotit

Besimi dhe ekzistenca e Zotit, bëjnë pjesë në sistemin filozofik të Kantit. Sipas tij, janë disa çështje
ekzistenciale të njeriut, që shkenca nuk mund t’u japë përgjigje.
Këto çështje tejkalojnë dimensionin e përvojës së përditëshme, të shfaqurit e tij (phainómenon), sepse njeriu
ka edhe një dimension tjetër, atë shpirtëror.
 145
E. Kanti, në lidhje me Zotin, mbështetet në teologji racionale. Sipas tij, Zoti
Ekzistenca e Zotit,
nuk është objekt dhe si i tillë nuk mund të bëhet fenomen, pra që mund të nuk mund të provohet
njihet nga arsyeja jonë.
Ai është diçka rregulluese e botës, për aftësinë njohëse të njeriut, por nuk bën
pjesë në të. Fjalor
E. Kanti pohon se, kur bëhet fjalë për objekte ndijore, kjo realizohet me anë Idealizëm – doktrinë
të shqisave tona. E kundërta, ndodh për objekte të mendimit të kulluar, për të filozofike, që i kundërvihet
cilën nuk ka mjet të na bindë për ekzistencën e tyre. materializmit. Ajo
Prandaj nuk mund të pohojmë se Zoti ekziston, por jemi po aq të paaftë të pretendon se asgjë nuk
provojmë edhe se ai nuk ekziston. mund të ekzistojë përtej
Njeriu ka misionin të zhvillojë shkencën deri në nivelin e fenomeneve, por vetë mendjes njerëzore dhe
arsyeja na zbulon kufizimet e saj. Atje ku nuk mund as të provohet, të hidhet aftësisë së saj për të
arsyetuar.
poshtë, lind besimi. E.Kanti e shpreh këtë ide, duke pohuar se: “ Për t’i bërë
Imperativ kategorik –
vend besimit, do të më duhej të kufizoja arsyen.” parim etik metafizik i
Filozofia e Kantit, paraqitet shumë aktuale edhe për njeriun e kohës së sotme. filozofisë idealiste të
Pyetjet që ai parashtron janë shumë kuptimplote. E.Kantit. Quhet i tillë
Mund të ndryshojnë mjetet dhe mënyra e jetesës, por njeriu në brendësi të tij, sepse shkëput në mënyrë
ka po të njëjtat pyetje, që e kanë shqetësuar shekuj më parë. Ai është në kërkim absolute, atë që duhet të
të pse - ve të tij në këtë botë. jetë nga ajo që është në
Fillimisht, duhet të kuptojmë kufijtë e njohjes sonë (deri ku mund të arrijë dija fakt.
jonë) dhe cilat janë objektet që ajo mund t’i përkufizojë. Me fjalë të tjera, duhet Skolastikë – (greq.
të njohim subjektin dhe funksionet e intelektit.   skolastikos - shkollor)
rrymë filozofike e
Jeta e përditshme na paraqet dimensione të panjohura të njeriut dhe si
mesjetës (shek. XI –
rrjedhim shohim se ai ka ndenja, pasione, dëshira për jetën, kërkon të jetë XIV), që dilte hapur
i dashur nga ata që e rrethojnë etj. Natyrshëm lind pyetja, se si ai duhet të kundër shkencës dhe që
veprojë në marrëdhënje me botën e jashtme, pra me të tjerët. Si duhet të mbështetej jo në analizën
sillem? Kjo pyetje për Kantin është sa legjitime aq dhe e drejtë, sepse rrjedh e realitetit, por në dogmat
nga racionalja. e kishës.

Të di më shumë
E. Kanti ka ndikuar shumë në filozofinë botërore. Filozofia e tij është shprehur në vazhdim nga neokantistët,
në idetë pozitiviste dhe mahizmi.
Ai ishte personi, i cili hartoi për herë të parë prezumimin e pafajësisë për të gjithë njerëzit.
Kjo është e shprehur edhe në nenin 30 të Kushtetutës së Repuplikës së Shqipërisë ku thuhet qartë se:
“Kushdo quhet i pafajshëm përderisa nuk i është provuar fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë”.

Debat dhe dialog

Diskutoni në klasë, lidhur me dyshimin E. Kantit mbi ekzistencën e Zotit. Mundohuni të sillni këndvështrimin
tuaj për këtë çështje, duke e mbrojtur me argumente sa më qarta dhe bindëse.

Jepni opinionin tuaj

Diskutoni midis jush, thëniet e E. Kantit:
- “Njeriu duhet të jetë i virtytshëm, të ketë neveri për vesin dhe të dëshmojë gjithmonë të vërtetën në
çdo rrethanë ”.
- “Vullnet i mirë, është ai që brenda nesh na bën të dëshirojmë të jemi në pajtim me vlerat morale”.
Përpiquni të sillni sa më shumë argumente dhe shembuj nga jeta juaj e përditshme.
146

Komunikojmë ide filozofike

Filozofët e shekullit XVII

6.8
ca
Kompeten , to lerancë, em
pirizëm.
um iniz ëm imin
/ ja : ë rd o ru r ko ncepte, si: il t të sh oq ërisë me stud
Nxënësi si
ikimi duke p n e progre
p re h a ftësi komun a rg um entuar lidhje , Ruso,
- Sh
m e p ërg jegjësi du ke
të : M o nte skje, Volter
- Diskuton etë politike
r. rm a cione për id
sh ke n co varu r info studjuar
u n o n n ë m ënyrë të pa koh e t te individi duke
- Përp cës, që ed u
Hjum dhe K
ant. m e ro lin e toleran dividit
e m a p ers onale lid h ur
n cës n ë zh villimin e in
il
- Zgjidh d ikimit të shke
ke ncë n. n ë a rg u m e ntimin e nd
sh ologjike
plikime tekn
- Përdor a
së
dhe shoqëri

Për të realizuar këtë mënyrë të re komunikimi, duhet të ndaheni në

disa grupe.
Mësuesi/ja ka përgatitur zarfe, në të cilat ka etiketa të shkruara me mesazhe filozofike të ndryshme nga
filozofët e shekullit XVII.

Etiketat janë përgatitur me shumë kujdes edhe nga grupi i nxënësve që janë më aktivë në lëndën e filozofisë

Të gjithë zarfet vendosen në tavolinën e vendosur në qendër të klasës.

Këto mesazhe filozofike janë zgjedhur nga filozofët e shekullit XVII, që janë:
Monteskje, Hjum, Ruso, Volter, Didro, Kant.

Në tabelë do të jenë të shkruara emrat e filozofëve.

Sipas grupeve, përfaqësuesit do të marrin nga një zarf secili. Pasi të lexoni, thënien që përmban etiketa
duhet të mendoheni, zgjidhni dhe e vendosni pranë emrit të filozofit.
 147

Tezat filozofike në përmbajtjen e çdo etikete në zarf janë:

“Iluminizmi është guximi i njeriut për të ndjekur rrugën e vet.”

“Njeriu e zhvilloi shkencën, por nuk i parashikoi dot pasojat e tij.”
“Të jetosh dhe tregosh ndjenja të vërteta autentike.”
“Pamjaftueshmëria e shqisave tona në njohje, kërkon patjetër të përdorim arsyen.”
“Ne ndeshim në botë vetëm perceptimet tona dhe nuk e kemi gjetur shpirtin e pavdekshëm.”
“Individi ka të drejtë të jetojë dhe veprojë si dëshiron.”
“Ne zbatojmë rregulla, që janë në kundërshtim me interesat tona.”
“Ta shtypim të poshtrën!”
“Nuk ka gjë më të mirë se gjërat, që i bëjmë me vullnet të lirë.”
“Për t´i bërë vend besimit do të më duhej të kufizoja arsyen.”
“Klima, feja, zakonet morale ....formojnë shpirtin e përgjithshëm të ligjeve.”
“Njeriu është pjesë e “vullnetit të përgjithshëm shoqëror.”
“Pushteti kufizohet vetëm me pushtet.”
“Në histori, duhet përdorur arsyeja si kriter objektiviteti dhe jo pasionet e historianit”.
Sipas grupeve merrni etiketat dhe do i vendosni në tabelë (me ngjitje), pranë filozofit të cilit i takon thënia.
Ju do të jepni idetë tuaja dhe do të bashkëbisedoni me grupet e tjera.
Mësuesi/ ja vlerëson grupet që kanë vendosur saktë idetë pranë emrit të filozofit të shkruar në tabelë.
Dallon grupin më të mirë, por edhe nxënës të veçantë brenda tyre, që korrigjojnë gabimet e shokëve.
Në fund bëhet konkluzioni dhe përmbledhja e ideve më të rëndësishme të epokës.

Jepni opinionin tuaj

Mblidhni artikuj të ndryshëm, kërkoni informacione nga burime të tjera, zgjidhni tezat filozofike edhe
për filozofë të tjerë, si: Hjum, d’Alamber dhe Kant.
148

Individi përballë shtetit

në epoka të ndryshme

Kompetencat
Kompetenca e komunikimit dhe të shprehurit
Nxënësi/ ja përmes projektit:
• Shpreh aftësi komunikimi duke përdorur koncepte, si: qeverisje, individ me të drejta, roli i shtetit në
respektimin e individëve.
• Demonstron përgjegjësi në diskutimin e lidhjes së filozofisë me politikën.
• Diskuton me përgjegjësi çështje me interes publik në shoqërinë e sotme.

Kompetenca e të mësuarit për të nxënë

Nxënësi/ ja:
• Shkëmben përvoja pozitive në grup.
• Përpunon në mënyrë të pavarur, informacione mbi individin dhe raportin e tij me shtetin nga lashtësia deri
në ditët tona.
• Identifikon strategji të kuptuarit, reflektimit të individit ndaj qeverisjes në epoka të ndryshme.
• Zgjidh dilema personale lidhur me rolin e tij në demokracinë aktuale.

Kompetenca personale
Nxënësi/ja:
• Ndërton marrëdhënie me të tjerët dhe me kulturat e huaja, nisur nga ndikimet e historisë në politikë.
• Mban qendrim të pavarur duke zhvilluar mendimin kritik, përmes debatit, analogjisë dhe hulumtimit
filozofik.
• Përkrah ndyshimet në jetën personale në ndikimin e debatit filozofik konstruktiv.

Kompetenca digjitale
Nxënësi/ ja:
• Zhvillon mendimin kritik dhe krijues përmes teknologjisë.
• Krijon “Manual filozofik” me ide të projektit sipas grupeve të punës.

Gjatë gjithë mësimeve të filozofisë keni mësuar, se shkenca e të arsyetuarit

mbështetet te njeriu dhe mënyra e tij e të menduarit për problemet që
e shqetësojnë.
Në epoka të ndryshme të historisë, ky mendim ndryshon, sepse dhe
individi, në saje të zhvillimit të shoqërisë nuk mbetet i njëjti.

Elementët pozitivë të jetës në ditët e sotme janë:
kuptojmë që jemi të lirë dhe kemi të drejta të
garantuara; qeverisja dhe ata që drejtojnë nuk janë
të përjetshëm; individit i dëgjohet fjala dhe gjykimi
për probleme me interes të gjithë shoqërisë.
Por a ka qenë gjithmonë kështu?
A është ndjerë çdo individ i lirë në epoka të ndryshme
historike?
A ka qenë shteti përherë garantues i të drejtave të
qytetarit të tij , me qëllim që ai të ndihet i kënaqur?
Kohëzgjatja e projektit: 4 - 5 muaj (janar - maj)
Materiale burimore: Libra nga biblioteka e shkollës ose
të sjella nga vetë nxënësit, tekstet mësimore(histori,
sociologji,qytetari etj), interneti, enciklopedi, fjalor,
materiale të tjera mësimore në format elektronik
(CD, USB) etj.
Orët në dispozicion: 4orë (të shtrira gjatë vitit
shkollor). Për këtë projekt do të shfrytëzohen edhe
orët e lira që janë në dispozicion në programin e
lëndës.
Vlerësimi
Faza e parë:
1. Njihen nxënësit me temën dhe kompetencat e
projektit.
2. Ndahen nxënësit në grupe, zgjidhen përfaqësuesit e
secilit grup dhe udhëzohen për mënyrën e zhvillimit
të projektit, sipas fazave të caktuara nga mësuesi/ja.
Klasa do ndahet në 4 grupe. Secili prej tyre do
të zgjedhë një epokë të caktuar, për të cilën
mendojnë, se njohin më mirë idetë filozofike të
mendimtarëve të saj.
3. Njohja e secilit grup me punën dhe mënyrat e
paraqitjes së materialeve.
149
Grupi i parë:
Epoka e lashtësisë dhe individi
Nxënësit do të grumbullojnë materiale, që lidhen me
autorët e kësaj periudhe dhe do përcaktojnë rolin e
individit të thjeshtë në qeverisjen e shoqërisë.
Aristoteli, Platoni, Sokrati, Stoikët
Çështje për diskutim:
Cili ishte koncepti i epokës në lidhje me qeverisjen?
A kishte shtet garantues të të drejtave individuale?
Cilat ide filozofike lidhen me drejtimin e shoqërisë?
A ishte koncepti i lumturisë njerëzore, i lidhur me
qeverisjen e mirë?
Nxënësit argumentojnë duke përdorur pjesë të
veprave të Platonit, “Republika”; Aristotelit, “Politika”
etj.
Grupi i dytë:
Mesjeta dhe individi
Periudha e errët e sundimit të besimit ndaj arsyes
njerëzore pati ndikim edhe në konceptin mbi
qeverisjen.
Në këtë periudhë frika e individit ishte e justifikuar
prej ndëshkimeve të rënda ndaj të menduarit
ndryshe.
Nxënësit e këtij grupi do pasqyrojnë idetë filozofike
të kësaj periudhe.
Çështje për diskutim:
- A ekzistonte filozofia e mirëfilltë?
- Cilat do ishin cilësitë e individit të periudhës
Mesjetare?
- A kishte shteti në themel, frikën dhe bindjen apo
arsyen e lirë të individit?
Për të argumentuar idetë e kësaj periudhe, nxënësit
shfrytëzojnë materialet filozofike të epokës dhe
vepra të mendimtarëve të saj.
150

Grupi i tretë:
Rilindja e individit në epokën e re
Nxënësit do të grumbullojnë materiale, që lidhen me
filozofët e kësaj periudhe.
Mori, Kampanela, Montenji, Makiaveli
Ata do të argumentojnë, lindjen e koncepteve të
reja për shtetin dhe utopitë e mendimtarëve, që
idealizuan shoqëri të reja, të bazuara në lirinë e
individit dhe progresin shoqëror.
Përmes librave filozofikë, si: “Princi”i Makiavelit” ,
“Utopia e Morit”, “Qyteti i diellit,”i Kampanelës, do
parashtrojnë vizionin e ri të qeverisjes.

Çështje për diskutim:

- Kush duhet të qeverisë?
- Cili do ishte përshkrimi i individit të kësaj periudhe?
- Si e shihte individi shtetin? Sa i dhunshëm është
ai?
- Cilët do ishin personat e duhur për të qeverisur?
Grupi i katërt:
Individi dhe shteti modern
Ky grup do parashtrojë argumentat filozofike të
shoqërisë moderne dhe mënyrat e qeverisjes së saj.
Diskutimi do të zhvillohet me anë të analogjisë dhe
krahasimit me epokat e mëparshme.
Çështje për diskutim:
- Pse sot individi konceptohet i lirë?
- Deri ku shkon ky cilësim i tij, sipas filozofisë
moderne?
- Kush e drejton dhe si drejtohet shoqëria sot?
- Si i vendos individi, raportet me shtetin?
- Cilët mendimtarë të shek. XVIII që i paraprinë këtij
koncepti?
- A është shteti sot, dhunim i individit?
- Argumentimi i grupit do bazohet edhe në shembuj
nga jeta politike dhe ekonomike aktuale e
shoqërisë.
Faza e dytë:
Grumbullimi dhe analiza e materialeve të çdo grupi.
Në këtë material do të përfshihen të gjitha idetë e
projektit, për idealin e një qeverisjeje të arsyeshme,
që garanton të drejtat e individit.
Në hartimin e këtij manuali aktivizohen nxënës me
prirje në lëndën e teknologjisë së informacionit.
Materialet e manualit do të përmbajnë skica dhe
vizatime të nxënësve me prirje në pikturë.
Manuali do të përpunohet dhe faqoset nga nxënësit
me prirje në fushën e teknologjisë.
Ecuria e punës kryhet nën kujdesin e mësuesit/es.
Faza e tretë:
Prezantimet e punës sipas grupeve.
Diskutimi dhe përcaktimi i materialit nga secili grup
për përmbajtjen e manualit.
Prezantimi i produktit të projektit: “Manuali filozofik
i qeverisjes”.
Faza e katërt:
Përfundimi i projektit dhe vlerësimi për çdo fazë të
projektit.
Promovimi në shkollë i “Manualit filozofik të
qeverisjes” me nxënësit e tjerë dhe mësuesit e
lëndëve shoqërore.
Bashkëpunëtorët:
Mësuesit e lëndëve përkatëse, prindër dhe nxënës të
klasave të tjera.
Buxheti:
Shpenzimet kancelarike, tekstet përballohen nga
familja, mund të shfrytëzohen bibliotekat e shkollave,
por mund të përballohet edhe me buxhetin e bordit
të shkollës.

Konkluzionet dhe mendime për projektin.

 Përsëritje

Filozofia e shekullit XVIII

Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në: njohuritë e përvetësuara

në linjën 6, leximet, informacionet dhe eksperiencat e fituara gjatë aktiviteteve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

Shekulli XVIII u karakterizua nga disa tipare:
Ishte epoka kur iluminizmi u bë lëvizja intelektuale e shekullit të ri.
Ngjarjet historike të kohës, dëshmuan për një mënyrë revolucionare të ndryshimit shoqëror, ku
monarkitë mendoheshin si forma të vjetra qeverisje.
Shkencat e natyrës morrën zhvillim të madh, duke ndikuar fuqimisht në zhvillimin ekonomik dhe
përhapjen e dijeve në masën e madhe të njerëzve. Filozofia vazhdoi të mbetej një reflektim mbi botën,
duke u mbështetur në arsyen e njeriut dhe rolin e saj, në shpjegimin e dukurive të natyrës dhe fakteve
shoqërore.
Disa nga mendimtarët e kësaj epoke ishin : Volteri, Rusoi, Monteskje, Hjum, Kant.

Shekulli XVIII Idetë filozofike

Tre mendimtarë të epokës shprehën idetë e tyre në

lidhje me rolin e shkencës dhe diturisë në shoqëri..
Ishte epoka e ideve të mëdha
përparimtare dhe iluministe.
Mendimtarë të ndryshëm dhanë
ide për rolin e shkencës dhe D`Alamber e cilësonte shkencën të
diturisë për ndriçimin e mendjes vetmin mjet për përmirësimin dhe
edukimin e shoqërisë.
njerëzor. Kjo u mendua si rruga m
e sigurtë drejt përparimit.
Ruso mendonte se edukimi i
arsyeshëm realizohet me nxitjen e
prirjeve natyrore që ka individi në
vetvete.

Kanti . Brezat i kalojnë njëri - tjetrit

përvoja të mira dhe të këqija,
nëpërmjet elementëve të kulturës.
152
II. Provoni njohuritë
Përcaktimi i koncepteve
- Cili ishte thelbi i iluminizmit?
- Si mund të zhvillohet shoqëria sipas drejtimit iluminist?
- Përse janë vlerësuar enciklopedistët?

Përballje mes filozofëve

Plotësoni sipas tabelës së mëposhtëme, idetë e filozofëve:
- Volter dhe Ruso, për egoizmin njerëzor dhe konceptin e lirisë së individit.
- Kant dhe Hjum për njohjen.

Emri i filozofit Idetë filozofike

Volter

Ruso

Kant

Hjum

Argumentim idesh filozofike

- Krijoni modelin tuaj të “kontratës shoqërore” si baza e lindjes së shtetit, nisur nga ideja e Rusoit.
- Përpiquni të rindërtoni, sipas Volterit mënyrën e studimit të historisë.
- Pse dijet e kësaj epoke u grumbulluan në një “Enciklopedi”?

Vlerësimi i kontributit filozofik

Në shek. XVIII gjejmë ide filozofike, të cilat patën ndikim të madh në zhvillimin e gjithë mendimit të
kohës, në filozofi, shkencë dhe arsyetim politik.
Vlerësoni rëndësinë e konceptit të “prezumimit të pafajësisë” nga Emanuel Kant.
- Cila është rëndësia e pikpamjes së tij në ditët e sotme?
- Vlerësoni kontributin e Monteskjesë në lidhje me mënyrën e hartimit të ligjeve në shoqëri.
- Rikrijoni dhe formuloni me fjalët tuaja, si duhet krijuar një ligj për një grupim të caktuar njerëzish, me
qëllim që të ndikojë pozitivisht në shoqëri.
- Vlerësoni ndarjen e pushteteve dhe kompetencat e tyre në shoqëri. Ku ndryshon e drejta natyrore
nga ajo pozitive për Monteskje?
- Cili ishte kontributi i ideve pedagogjike të Rusoit? Jepni opinionin tuaj, pse teoria e tij mbi edukimin
ndikon shumë edhe sot. Si mund të përmirësohet shkollimi i individit?

Shpjegoni konceptet:

Iluminizëm Kontratë sociale E drejtë pozitive

•................ •..................... •..................

Linja
7 XVII
Për të filluar .....
Vrojtoni shtrirjen në kohë
• Hegeli 1770 - 1831
• Kirkegard 1813 - 1855
• Marks 1818 - 1883
• Niçe 1844 - 1900
• Hajdeger 1889-1976
• Vitgenshtajn 1889 - 1951
• Sartri 1905-1980
• Frojdi 1856-1939
153
Shekulli
Kompetenca e komunikimit dhe të
shprehurit
Nxënësi/ja:
• Argumenton problematikën e re të filozofisë
moderne që lidhet me problemet e individit.
• Shfaq vetëbesim dhe vetëvlerësim në diskutimin
filozofik.
• Respekton rregullat e komunikimit.
Kompetenca e të menduarit
Nxënësi/ja:
• Lidh logjikisht gjykimet dhe vendimet e tij me
pasojat.
• Zgjidh probleme dhe situata me rëndësi aktuale
në shoqëri duke përdorur empatinë.
Kompetenca digjitale
Nxënësi/ja:
• Përdor teknologjinë,
si risi në kuptimin e
problemeve të filozofisë
moderne.
• Vërteton saktësinë
e njohurive përmes
teknologjisë së
informimit.
 7
Shekulli
XIX dhe XX

Filozofia bashkëkohore u mbështet fuqishëm në zhvillimin e shkencave natyrore dhe

teknologjisë.
Ky zhvillim, shprehu qartë rolin e arsyes
njerëzore në progresin e shoqërisë.
Epoka e revolucionit industrial, zbulimet në
shkencat natyrore (teoria e Relativitetit në
fizikë etj), i bënë njerëzit të kuptonin botën
dhe ligjet. Teoria e evolucionit na bëri pjesë të
natyrës së gjallë dhe të zhvillimit të saj.
Këto ishin arsyet që filozofia moderne, vendosi
në qëndër të saj njeriun. Ai i dha rëndësi
gjithë procesit të ndryshimeve shkencore dhe
shoqërore.

O.Konti mendonte, se shoqëria

duhet të kalojë nëpër tri faza.
Fazën e parë, e quan teologjike
dhe është faza më primitive.
Teologjik Skllavëria
Fazën e dytë, e quan metafizike
dhe është fazë tranzicioni.
Faza e tretë është pozitivizmi.
Kjo fazë është bazuar në
shkencat eksperimentale.
Ligjet
Të gjitha këto faza lidhen
e tre Metafizik Feudalizmi
me ndryshimet e sistemeve
shteteve
shoqërore: skllavëria, feudalizmi
dhe indrustrializmi.

Pozitivizëm Industrializmi
 155

Paraqitja vizuale e linjës 7

Sistemi hegelian përfaqëson një filozofi të mbyllur brenda triadave të tij. Hegeli
shpjegon vendin e filozofisë në sistemin e shkencave . Ai klasifikon sipas logjikës së Idesë Absolute,
të gjitha shkencat duke i vlerësuar si realizime të saj.
Si filozof idealist Hegeli, mbivlerëson idenë që qëndron mbi të gjitha shkencat dhe njerëzit. Kësaj
ideje si qëllimi më i lartë, i nënshtrohemi të gjithë si një domosdoshmëri e fortë.

Momenti abstrakt ose intelektual Momenti negativ- racional Momenti pozitiv- racional

Teza Antiteza Sinteza

Ideja Natyra Shpirti

Filozofia e Natyrës Filozofia e Shpirtit

Logjika
Mekanika Subjektive
Ideja në vetvete
Fizika Objektive
Koncepti
Organika Absolute

Sistemi filozofik Hegelian

Tre momentet e absolutes

Drejtimet e racionalizmit dhe empirizmit në shek. XIX. u konsoliduan, duke u dalluar nga njëri
- tjetri.
Filozofë të ndryshëm iu bashkuan empirizmit ose racionalizmit, nisur nga shkencat që zotëronin
dhe metodat e përdorura në studimet e tyre.
Dekarti, përdori metodën racionale dhe ishte “ babai i racionalizmit”.
Kanti, bashkoi empirizmin me racionalizmin në procesin e njohjes.
Hjum, e vlerësoi përvojën e individit në njohjen e botës, si dhe kufijtë e saj.

Dallimet mes dy drejtimeve të shek. XIX.

Racionalizmi
Mbështetet në shkencë dhe arsye.
U shfaq si drejtim shkencor dhe filozofik
në Angli, Hollandë, Gjermani.
Është prioritet ndaj arsyes dhe metodës
së induksionit dhe deduksionit.
E vetmja e vërtetë është ajo që bazohet në
mekanizmin e analizës dhe sintezës.
Empirizmi
Mbështetet në përvojën e individit.
Anglia, njihet si vendi me interes ndaj drejtimit
empirist.
Është prioritet ndaj metodës eksperimentale.
E vërteta e vetme për empiristët vjen nga
shqisat.
156
7.1 Kushtet historike dhe
karakteristikat e filozofisë moderne
Çarls Darvini themeluesi i
Teorisë së Evolucionit.
Shteti ndërtohet në mënyrë
racionale
Filozofia e shekullit XIX dhe XX
Filozofia moderne dhe bashkëkohore përfshin periudhën historike të shek. XIX
dhe XX. Shoqëria e kësaj kohe ndjeu ndryshime të mëdha që u pasqyruan në
mënyrën e të jetuarit dhe në mendimet e njerëzve.
Në këtë periudhë njeriu vendoset në qendër të progresit dhe përpiqet të krijojë
një shoqëri me të drejta, ku çdo gjë të ketë për qëllim individin dhe mirëqenien
e tij.
Zhvillimi i vrullshëm i shkencave vërtetonte faktin se njeriu po konkurronte
suksesshëm me natyrën, duke arritur unitetin mes botës dhe fuqisë së arsyes,
për të zbuluar vazhdimisht gjëra të reja.
Ky fakt solli optimizmin e shumë mendimtarëve, që e kuptuan se njeriu mund
ta ndryshonte botën parreshtur. Shkencat e natyrës dhe teknika, ndikuan
shumë për zhvillimin e shoqërisë dhe vlerësimin e tyre, si burim i emancipimit
dhe ecjes përpara.
Vepra kryesore e Çarls Darvinit, “Mbi origjinën e llojeve”, shpjegoi shkencërisht
evolucionin e të gjitha qenieve të gjalla, duke iu kundërvënë shpjegimeve
mistike dhe fetare që kishin sunduar në epokat e mëparshme të historisë së
mendimit filozofik.
Si pjesë e natyrës, njerëzit kuptuan rëndësinë e ekzistencës së tyre dhe rolin e
padiskutueshëm në zhvillimin progresiv të botës.
Edhe në zhvillimin ekonomik, shoqëria po përdorte mënyra të reja prodhimi të
cilat nxitën rritjen e përgjegjësive dhe lirive në kërkim të të drejtave të ligjshme.
Teoritë psikanalitike të Frojdit dhanë një këndvështrim krejtësisht të ri mbi
strukturën dhe funksionimin e psikikës njerëzore.
Fizika moderne e kapërceu fizikën klasike përmes vështrimit të ri relativist mbi
botën. Teoritë e Albert Ajnshtajnit jepnin një shpjegim të detajuar të natyrës
së universit dhe të ligjeve të tij. Ndërkohë, mjekësia moderne po shqetësohej
gjithmonë e më shumë për jetëgjatësinë e njeriut dhe për shëndetin e tij.
Si ndikojnë zhvillimet e reja
historike në mendimin filozofik
bashkëkohor
Gjatë kësaj periudhe historike u zhvilluan dy
luftëra botërore, të cilat treguan se disa zbulime të
rëndësishme të shkencës u përdorën për qëllime
politike, si edhe luftëra me pasoja shumë të rënda
për njerëzimin.
Përdorimi i teknologjisë për shfarosjen masive të
popullsisë, siç ishte bomba atomike, goditi besimin
e iluministëve për rolin që luan përparimi i arsyes
 157
njerëzore. Disa filozofë të tjerë, që e kishin menduar moralin si mënyrën më e
mirë të progresit, kuptuan se brenda njeriut paska edhe disa elemente jonjerëzore.
Shumë individë u ngritën në emër të lirive, kundër diskriminimit racor dhe
kërkuan më shumë të drejta njerëzore, një botë pa luftëra etj.
Në filozofi ndodhën gjithashtu ndryshime.
Si reflektim mbi ngjarjet që ndodhin, mendimi filozofik mbetet në çdo epokë
produkt i tyre. Kështu p.sh., Hegeli e vlerësoi revolucionin francez si “një lindje
të mrekullueshme të diellit”, duke e parë si realizim të ideve të sistemit të tij
filozofik. Gjatë kësaj periudhe, Marksi do të thellojë materializmin, Kierkegardi
do të diskutojë ekzistencën, ndërsa Niçe do të kritikojë moralin tradicional.

Filozofia e shekullit XX është filozofia bashkëkohore.

Në këtë epokë mendimi dhe idetë filozofike përhapen shpejt falë teknologjisë.
Tipar i këtij mendimi është debati filozofik si dhe problematika e gjerë, në të
cilën vendin kryesor e zë njeriu dhe jeta e tij.
Për këtë arsye, në filozofinë e re ka filozofë, të cilët si objekt të studimit të tyre Filozofia e re dhe njeriu
kanë gjuhën si mjet të rëndësishëm komunikimi. Ajo shërben për të shmangur
mosmarrëveshjet dhe konfliktet mes njerëzve.
Filozofë të tjerë, studiojnë njeriun dhe botën e tij, problemet e përditëshme,
ankthin dhe pasigurinë e kohës moderne, filozofinë e jetës dhe cilësinë e saj.
Filozofia bashkëkohore mbështetet edhe në interpretimin e ngjarjeve historike
të kohës, si: Hermeneutika. Ka edhe një drejtim filozofik, i shfaqur në SHBA,
që ndjek filozofinë utilitariste dhe e ndihmon njeriun në zbulimin e veprimit
të duhur për të.
Të gjitha këto cilësi të filozofisë në epokën e sotme do të trajtohen gjatë këtij
kapitulli. Orientimi filozofik në kushtet e reja është i domosdoshëm, në mënyrë
që çdo individ të gjejë vendin e tij në shoqëri, si dhe mënyrën e drejtë të të
menduarit dhe të të jetuarit.
Fjalor
Psikikë - Tërësia e
Reflekto dhe përgjigju përjetimeve shpirtërore,
Si ndikojnë shkencat në zhvillimin e filozofisë? si pasqyrim i realitetit
A pranon epoka e re sisteme filozofike të përfunduara (të mbyllura)? objektiv në ndërgjegjen
Cilat janë disa zbulime shkencore që ndryshuan epokën? e njeriut dhe si produkt
Pse filozofia bashkëkohore dallohet për larmi pikëpamjesh? e kusht i bashkëveprimit
të tij me mjedisin që e
rrethon; bota shpirtërore.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE
Organizoni një diskutim mbi raportin e filozofisë dhe shkencave, gjatë
zhvillimeve të reja, në shek. XIX - XX.

Jepni opinionin tuaj

Duke përdor burime të tjera informacioni, si p.sh., Internetin, tekste
historie, emisione televizive etj., nxirrni në pah dallimet mes dy shekujve
(shek. XIX dhe shek. XX).
Bazohuni në pyetjet e mëposhtme:
Cilat janë zbulimet që i karakterizojnë?
Ku ndryshojnë me njëri - tjetrin? Si i vlerësoni ju?
158

7.2 Utilitarizmi si drejtim filozofik

Ligji dhe morali i shoqërisë
Bentham.
Veprimet e drejta
të njeriut përcaktohen
nga dobia që sjellin
Pyetja që qëndron në themel të ideve utilitariste është: Ç`është me të vërtetë e
dobishme për njeriun?
Mendime utilitariste kanë edhe njerëzit që nuk merren me filozofi. Në jetën
e përditshme shpesh, para se të kryejmë veprime të caktuara, mendojmë: a ia
vlen dhe a është veprim i dobishëm për ne?
Kuptohet që dobia që ka një person është e ndryshme nga mënyra si e përjeton
një tjetër. Pra individët veprojnë në mënyra të ndryshme, nisur nga interesat
dhe qëllimet e tyre personale.
Shumë filozofë i janë përgjigjur kësaj pyetjeje:
T.Hobs - Çdo njeri është i moralshëm kur punon për mirëqenien e tij.
D.Hjum - Të virtytshme janë ato sjellje që janë të dobishme për personalitetin
tonë dhe për të tjerët.
- Nuk mund të ketë kriter të ligjshmërisë në sferën publike përveç kriterit të
dobisë.
Drejtimi i vërtetë utilitarist fillon me J.Bentham-in.
Filozofi dhe juristi J.Bentham (Jeremy Bentham 1748-1832) lindi në Spitalfields,
Londër, më 15 shkurt 1748.
Edhe për ata që kurrë nuk kanë lexuar një linjë të Bentham-it, ai gjithmonë
do të jetë i lidhur me doktrinën e utilitarizmit, që ushtroi një ndikim të madh
në politikën angleze.
I frymëzuar nga ideja e dobisë, si kriter i rritjes ose i pakësimit të lumturisë
njerëzore, shkroi veprën “Hyrje në parimet e moralit dhe legjislacionit.”
Ai dha idenë e një reforme ligjore që përputhet edhe me moralin e shoqërisë.
Ideja e Bentham-it u mbështet edhe nga njerëzit e thjeshtë, në kohën kur ligji
dhe institucionet ishin objekt kritikash morale të përsëritura.
Ai diskutoi në frymën e utilitarizmit edhe sanksionet ligjore (ndëshkimet), të
cilat i ndau në katër grupe: ndëshkim fizik, politik, moral dhe fetar.
Ndryshimi midis tyre varet nga rrethanat në të cilat ndodhet njeriu. P.sh., në
një aksident rrugor ka ndëshkim fizik; ndëshkim politik që vjen nga ligji dhe
zbatuesit e tij; ndëshkim moral që vjen nga anëtarët e bashkësisë ku jetojmë;
ndëshkim fetar, është dhimbja që shkakton një qenie e padukshme, si Zoti për
shkak të mëkateve.
Për Bentham-in ligji ndëshkon krimin dhe vepron për ndalimin e tij. Kjo nuk
do të thotë që ne e urrejmë kriminelin dhe hakmerremi ndaj tij.
 159
Etika e J.Benthamit
Premisa nga niset Bentham për të shpjeguar etikën utilitariste të tij është
raporti midis kënaqësisë dhe dhimbjes, të cilat i quan sunduesit e njeriut. Për
të kënaqësia është e mira, kurse dhimbja e keqja.
Këtu ai shtron pyetjen: Çfarë është e mirë dhe si duhet vendosur çfarë të Dobia si parim i sjelljes dhe
bëjmë? burim i lumturisë
Në bazë të gjithçkaje që bëjmë qëndron “ parimi i dobisë”. Njerëzit luftojnë
për interesin e tyre, që është lumturia më e madhe.
I vetmi qëllim i drejtë , i duhur dhe përgjithësisht i dëshiruar i sjelljes së njeriut
lidhet me kënaqësinë e tij.

Utilitarizmi i Xhon Stjuart Millit (1806-1873)

Shkenca mbi moralin
Xhon Stjuart Mill ishte filozof dhe ekonomist anglez, njihet edhe si veprimtar
i shquar shoqëror. Ai mbahet si ideolog i liberalizmit. Përpunoi sistemin etik të
njohur me emrin utilitarizëm.
Si djali i një filozofi, historiani, ekonomisti dhe miku të J.Benthamit, Mill
vazhdoi rrugën e të atit duke u përpjekur të krijonte një “shkencë mbi
moralin”, përmes së cilës do të përcaktohej saktë një veprim moral, prirjet e tij
dhe kriteret shkencore të përcaktimit të etikës.
Bindjet politike të Millit i gjejmë në veprën e tij “Sistemi i logjikës deduktive
dhe induktive”. Adhurues i Ogyst Kontit dhe i matematikës, Mill vlerësoi
faktet “pozitive që vinin nga shkencat e natyrës” dhe ndikimin e modelit të
tyre edhe në shkencën e psikologjisë që studion njeriun.
Për Millin, shkenca mbi moralin nuk duhet të përmbajë fakte, por shprehet
me rregulla dhe porosi për bindjen ndaj të cilave duhet mjeshtëri e madhe. Xhon Stjuart Mill.
Në studimin e raportit midis moralit shoqëror dhe individit, Mill shkruan
librin “Për lirinë”(1895).
Ky libër mbahet deri më sot si vepër me peshë ku shpalosen në gjerësi dhe në Liria politike dhe liria
thellësi filozofike pozitat liberale të autorit. personale
Sipas tij liria politike e përgjithshme nuk vjen nga kufizimet e lirisë personale
të individit. Liria politike duke u nisur nga parimi i “dobisë”, duhet të jetë
liria për të përmbushur dëshirat. Sipas tij kufizime mund të ketë, por ato
duhet të mbështeteshin në një kriter të rreptë, që sipas tij ishte dëmi. Pra
çdo individ ka të drejtë të përpiqet për lumturinë e tij pa u shkaktuar dëm
të tjerëve.
Njeriu është në gjendje të gjykojë karakterin e vet dhe zgjedhjet që bën. Sipas
tij qeveria nuk duhet të ndërhyjë në mendimet dhe veprimet e individit nëse
këto nuk cënojnë asnjë dhe secili kërkon të zgjedhë jetën e tij.
Mbi Millin ushtruan ndikim edhe pikëpamjet e Harriet Tejlorit, që ishte
bashkëshortja e tij.
Konstatimet dhe idetë e Millit për gjendjen e gruas dhe për problemin
feminist në përgjithësi, janë kontribut në luftën e tyre për fitimin e të drejtave
të përgjithshme. Ai ishte përkrahës i lëvizjes së parë të gruas” (1848-1914). Kjo Harrjet Teilor;
ishte një luftë e ashpër për të drejta politike dhe qytetare të tyre. pikturë e vitit 1873.
160
Fjalor Reflekto dhe përgjigju
Utilitarizëm (i dobishëm) Cili është thelbi i drejtimit utilitarist në filozofi?
- Lloj prakticizmi ose Si e koncepton Bentham lumturinë njerëzore?
qëndrimi i individit Ku ndryshon ideja e tij nga ideja e Millit për të?
ndaj sendeve, dukurive, Si e kupton Mill lirinë politike?
proceseve ose
rezultateve të njohjes
së realitetit të parë
nga këndvështrimi i Jepni opinionin tuaj
dobisë, i mundësisë për
Plotësoni në tabelë idetë për lumturinë njerëzore sipas secilit filozof.
të shërbyer si mjet për
arritjen e qëllimit praktik.
Liberalizëm – shfaqje e Emri i filozofit Idetë për lumturinë njerëzore
oportunizmit ideologjik
Epikuri
e politik, që në thelb
mohon luftën e klasave Sokrati
në emër të “humanizmit” Aristoteli
abstrakt, të “lirisë
absolute” të individit, të Bentham
një jete të “qetë” e “pa Mill
telashe”etj.

Të di më shumë
Në rrethet reformatore të Londrës, Xh.S. Mill u njoh me Harrjet
Tejlorin , bashkëshorten e një tregtari të pasur. Midis tyre lindi
një lidhje e gjatë dashurie, e cila më në fund pas disa acarimesh
u pranua nga i shoqi i Harrjetës duke bërë shumë bujë në Anglinë
e asaj kohe.
Pas vdekjes së Xhon Tejlor, dashuria u kurorëzua me martesën
e çiftit.
Xh.S. Mill e ka cilësuar gjithmonë të dashurën si frymëzuesen e
të gjitha veprave të tij.
Disa muaj pas martesës Mill botoi një artikull për të drejtën e
votës së grave. Edhe pse artikulli ishte shkruar kryesisht nga
Taylor, ky botim ishte në emrin e Xh.S. Millit. E njëjta gjë ndodhi
edhe me botimin e një artikulli në gazetën e mëngjesit (28 gusht
1851), ku mbështeti ligje të reja, për të mbrojtur gratë nga
burrat e dhunshëm.
Më vonë në një letër të shkruar nga Mill në vitin 1854, ai tregon
se Harrjet Tejlor ishte autore e përbashkët e librave dhe artikujve
Xhon Stjuart Mill dhe Harrjet Teilor. të tij.
"Unë kurrë nuk do të jem i kënaqur, nëse në librin tonë dhe në
librat e tjerë që do të vijnë, nuk do të jenë të dy emrat tanë në ballinë. Kjo duhet të jetë kështu në çdo gjë
që publikojmë, se gjysma më e mirë e të gjithës, është e saj. "
Mill ka favorizuar gjithmonë votimin e fshehtë, por Harrjet Tejlor nuk u pajtua dhe nuk mundi të ndryshonte
pikëpamjet e burrit të saj për këtë temë.
Tejlor kishte frikë se njerëzit në këtë mënyrë do të votonin në interesin e tyre dhe jo për të mirën e
komunitetit. Ajo besonte, se nëse njerëzit votojnë jo në mënyrë të fshehtë, por në publik, ata do të votojnë
për kandidatët që janë në interes të shumicës.
 161

7.3 Sistemi filozofik i Hegelit

Sistemi filozofik i triadave

Hegel (Georg Fridrih Hegel) 1770 - 1831, ishte filozof
idealist, përfaqësuesi më i shquar i filozofisë klasike
gjermane.
Ai ishte ndër filozofët e rinj, të cilët u entuziazmuan
nga revolucioni francez dhe nga ndryshimet që solli ky
revolucion.
Lindi në Shtutgard dhe ishte djali i një nëpunësi. Për
disa kohë punoi mësues privat, e më pas u bë profesor në
universitetin e Jenës. Leksionet e tij u bënë menjëherë të
famshme. Shumica e tyre u botuan pas vdekjes. Ato ishin
kryesisht shënimet që kishin mbajtur studentët e tij.
Hegeli dha mësim në shumë lëndë, si: filozofi e natyrës,
histori, antropologji dhe psikologji, histori arti, filozofi etj.
Për një kohë të gjatë, ishte rektor i Universitetit të Berlinit. Hegel.
Historia e njohjes dhe e vetënjohjes së idesë absolute,
paraqitej nga Hegel si histori e realitetit.
Ky është thelbi i sistemit të tij filozofik, të cilin ai e ndërtoi sipas skemës: tezë,
antitezë dhe sintezë. Sipas tij, e vërteta është rezultat i një procesi dialektik të të Triada e Hegelit
kuptuarit , i cili përfshin këto tri elemente të skemës.
Hegeli pranon se “Çdo gjë reale është racionale dhe çdo gjë racionale është
reale”. Kështu vendos barazinë mes reales dhe racionales.
Këtë formulë Hegeli u mundua ta shpjegonte me fakte konkrete. Ndërtimi i
sistemit hegelian nuk ngjan aspak me një filozofi të dobët dhe thjesht abstrakte.
Ai merr nga historia ngjarje e fakte dhe i vendos ato në perspektivë duke i bërë
materiale të sistemit të tij.
Hegel, ishte themelues i sistemit të vërtetë filozofik hegelian. Ai pati ndikim të
madh në shek. XIX dhe shërbeu si burim i pashterrshëm i mendimtarëve, si: Çdo gjë reale është
Sartri, Marksi etj. racionale
Disa prej tyre ishin edhe kritikues të këtij sistemi.
Filozofia e Hegelit përmban tri pjesë të mëdha: Logjika, Filozofia e natyrës dhe
Filozofia e shpirtit.
Në secilën nga këto pjesë gjenden tri vepra; në secilin libër gjenden tri pjesë;
brenda çdo pjese tre kapituj ... e kështu me radhë.
Pjesa e parë“ Logjika ”, trajton mendimin e kulluar.
Në pjesën e dytë“ Filozofia e natyrës ”, mendimi i kulluar mohon veten duke u
shfaqur në natyrë përmes dukurisë së saj të shumëllojshme. Këto janë objekt i
studimit të shkencave.
“Filozofia e shpirtit ”, trajton mendimin e rikthyer nga dy fazat e para në
brendësinë e tij.
Ky, sipas Hegelit nuk është një rikthim i thjeshtë, por mohim i mohimit. Shpirti
kthehet te vetvetja duke qenë i pasuruar nga kërkimi i dyfishtë i tij.
162
Si e kupton Hegeli dialektikën?
Logjika e Hegelit është dialektike. Vetë lëvizja brenda triadës hegeliane është
proces mohimi dialektik.
P.sh., një farë gruri hidhet në tokë (teza). Prej saj mbin një kalli, që nuk është
i njëjtë me farën, por e kundërta e saj (antiteza). Ky kalli zhvillohet dhe jep
fara të reja, që nuk janë të njëjta me farën e vjetër (sinteza).
Dialektikën e triadave hegeliane e gjejmë edhe në filozofinë e tij të natyrës.
Dijet e fizikës, mekanikës dhe organikës janë të lidhura mes tyre, sepse edhe
bota që ato studiojnë është një e tërë dhe jo e copëzuar. Natyra zhvillohet
shkallë - shkallë brenda saj, nga format më të ulëta tek ato të lartat.

Koncepti hegelian për historinë dhe fenë

Në veprën “Filozofia e shpirtit”, Hegeli flet për shpirtin që materializohet në
shoqëri dhe në historinë e saj.
Fjalor Shpirtin e ndan në tri etapa: shpirti subjektiv, shpirti objektiv dhe shpirti absolut.
Sistem – (greq. systema Historia për Hegelin, është kalim i shpirtit nëpër tri faza: Historia e lindjes,
– tërësi, bashkësi). historia greko-romake dhe historia gjermane.
Një bashkësi parimesh Sipas tij, shoqëria nuk mund të varet nga vullnetet personale të njerëzve. Ka
të lidhura bashkë në persona, që arrijnë të kuptojnë tendencën e zhvillimit historik duke i shtyrë
mënyrë që të formojnë dhe njerëzit e tjerë drejt saj.
një doktrinë më Këta sipas Hegelit, janë heronjtë që udhëhiqen nga arsyeja dhe si shembuj
vete (p.sh., sistemet
përmend: Aleksandrin, Çezarin, Napoleonin.
filozofike).
Ide absolute - Kjo ide
Feja, sipas Hegelit është e kundërta e artit. Arti merret me objektet, kurse
ndodhet në zhvillimin feja me subjektet. Për atë, feja përfaqëson lirinë absolute të shpirtit, kërkimin e
dialektik dhe krijon njeriut drejt shpirtit absolut, ku ai njeh veten.
gjithçka; natyrën dhe Shembull i zbatimit të idesë hegeliane mbi fenë, është reforma protestante, në
shoqërinë. (G.Hegel). të cilën krishterimi gjen realizimin e mirëfilltë të tij: Çdo njeri ka mundësinë,
që me mjetet e tij të jetojë sipas Krishtit.

Hegeli dhe shteti

Konceptin e shtetit Hegeli e krijon përmes triadave të tij:
- Teza. Individi vjen në shoqëri bashkë me nevojat e tij vetjake ( mohimi i
parë).
- Antiteza. Individi jeton dhe bashkohet me të tjerë, duke krijuar familjen.
Kjo bëhet duke u bazuar në dashurinë mes individëve (mohimi i dytë).
- Sinteza. Shteti krijohet si bashkimi i të gjithë individëve dhe nevojave të
tyre( mohim i dyfishtë).
Synimi i të gjithëve është zhvillimi historik.
Hegeli është i bindur se shteti bën realitet historinë universale. Ai është realitet
thelbësor dhe arsyeja për të bërë realitet një bashkësi njerëzore.
Shteti dhe Njerëzit duhet të marrin pjesë në jetën e shtetit, sepse pa të, ata humbasin
domosdoshmëria e tij realitetin e tyre. Qytetari nuk ka vlerë pa shtetin.
Shteti, sipas Hegelit, është racional sepse shtetet e këqija nuk kanë jetëgjatësi.
Ai i konsideron luftërat të nevojshme, sepse vetëm atëherë njerëzit arrijnë të
vlerësojnë më tepër atë që kanë. Hegel mohon aleancat dhe marrëveshjet
midis shteteve në histori.
“Shteti është shpirti absolut..që ekziston mbi tokë”,- pohon Hegel.
 163
Reflekto dhe përgjigju
Pse filozofia e Hegelit u quajt sistem filozofik?
Cila është ideja e triadës hegeliane?
Përse filozofia e Hegelit është idealizëm absolut?
Si i vlerëson ai shkencat?
Përse është i domosdoshëm shteti në shoqëri?
Cili është roli i njerëzve të shquar në histori sipas Hegelit?

Debat dhe dialog

Komentoni idenë e sistemit filozofik të Hegelit:
“Çdo gjë reale është racionale”. Jepini aktualitet argumentit tuaj.

Jepni opinionin tuaj

- Plotësoni vendet bosh në tabelën e sistemit hegelian.
- Analizoni dy prej shkencave që përshkruan Hegeli dhe që ju pëlqejnë t’i studioni.
Sistemi filozofik hegelian
Sistemi filozofik hegelian
FDFD
TEZA ANTITEZA SINTEZA
Ideja në vetvete Ideja jashtë saj Ideja që rrikthehet në
NATYRA
vetvete

Logjika Filozofia e natyrës Filozofia e shpirtit

Shpirti subjektiv Fizika Filozofia

Arti
164

7.4 Filozofia sociale në Francë

Filozofia e një ideali shoqëror më të mirë

Utopizmi si largim nga
realiteti
Portret i Sen -Simonit.
Modeli i shoqërisë së re
Në historinë e mendimit filozofik shumë autorë, të pakënaqur nga realiteti
historik i kohës, u shkëputën prej tij me dëshirën e ripërtëritjes së jetës
shoqërore dhe shpirtërore.
Rruga që ndoqën ishte përfytyrimi i një shoqërie ideale, i një projekti të bukur,
i një modeli shoqërie të përsosur, që në fakt nuk ekzistonte realisht në asnjë
vend të botës.
Në vazhdim të ideve të tilla të Platonit, Tomas Mor ishte i pari që e përdori këtë
term në Rilindje. Ide të tilla i gjejmë në Francën e kohës së pasrevolucionit.
Ato vazhduan ta ushqenin filozofinë me ideale shoqërish të përsosura dhe që
dëshironin progres.
Kështu mund ta karakterizojmë mendimin filozofik të Sen- Simonit dhe Furje-së
në Francë. Idetë e tyre njihen si socializëm i hershëm.
Sen - Simon (Saint - Simon Claude Henri 1760 -1825), lindi në Paris në një
familje aristokrate dhe vdiq në moshën 64- vjeçare.
Në rininë e tij ishte shumë ambicioz dhe njihet si një nga përfaqësuesit më
të shquar të socializmit utopik francez. Si studiues i historisë, ai mbështet idenë
e përparimit të shoqërisë, e cila përbëhet nga sisteme që përmbajnë edhe
kundërshti midis tyre. Rruga e përparimit sipas Sen- Simonit është emancipimi
i shoqërisë, që sipas tij do të arrihej përmes arsimimit dhe dëshirës për punë
të njerëzve.
Ai e kishte kuptuar se shoqëria jetonte rendin e ri kapitalist, në të cilin dallonte
dy grupime njerëzish:
- grupi i prodhuesve, ku bënin pjesë njerëzit që punonin për shoqërinë dhe
ata që kanë kapitale dhe punësojnë njerëzit;
- grupi i joprodhuesve ku bëjnë pjesë ata që nuk punojnë, por edhe të tjerë që
pengojnë prodhimin si dhe pronarët e pasurive të patundshme.
Sipas filozofit francez, që shoqëria të zhvillohet duhet të qeverisin industrialistët
dhe jo juristët, që i quan “grerëza” të pushtetit. Në shoqërinë e ardhshme, sipas
Sen – Simonit, drejtimi politik i njerëzve do të zëvendësohet me administrimin
e sendeve, d.m.th.,do të zhduket shteti.
Shteti sipas tij duhet të administrojë punët e shoqërisë dhe jo të kontrollojë njerëzit.
Në veprat e tij “Letra e një banori të Gjenevës, për bashkëkohësit e tij”
(1803); “Skicë e shkencës mbi njeriun” (1813- 1816), “Projekt i riorganizimit
të shoqërisë europiane” (1814), “Mbi sistemin industrial” (1823 - 1824) etj.,
ai parashtroi një varg idesh me vlerë për zhvillimin historik, për të ardhmen
socialiste të shoqërisë njerëzore etj.
Çdo sistem shoqëror, sipas Sen – Simonit, duhet parë si një hap përpara që
bën historia.
Ai jetoi dhe punoi në periudhën kur mënyra kapitaliste e prodhimit dhe kontrasti
midis borgjezisë e proletariatit ishin shumë pak të zhvilluara. Pra, nuk e kuptonte
rolin e proletariatit si krijues të shoqërisë së re dhe rolin e revolucionit si mjet për
 165
transformimin e shoqërisë. Sen – Simoni shpresonte në mënyrë naive se transformimi i shoqërisë mund të arrihet
nëpërmjet propogantimit të filozofisë “pozitive” , nëpërmjet një “organizimi të arsyeshëm” etj. Megjithatë, idetë
racionale të tij luajtën një rol të madh në formimin e pikëpamjeve të socialistëve të mëvonshëm.
Ai gjithashtu propozon bashkimin politik të Britanisë dhe Francës për të shmangur konfliktet midis tyre. Ka
shprehur edhe idenë e Parlamentit Europian , ku të përfshihej gjithë popullsia e Europës.

Furje dhe kritika ndaj kapitalizmit

Furje (Fourier Charles, 1772 -1837) ishte filozof francez dhe një nga
përfaqësuesit më të shquar të socializmit utopik francez.
Si bashkëkohës i Sen- Simonit, Furje idealizon një shoqëri që nuk i shtyp
ndjenjat dhe pasionet e njerëzve, por që përpiqet t’i bëjë njerëzit të lumtur. Shoqëria e ardhme , një
Në teorinë e tij vlerësohet kritika që i bën kapitalizmit, të cilin e quan “formë shoqëri pa kontraste
të re të barbarisë”.
Ai vëren gjendjen e mjeruar të punonjësve dhe në ndryshim nga Sen- Simon,
Furje mendon se ndryshimi nuk mund të arrihet duke iu lutur kapitalistëve.
Fabrikat i koncepton si burgje në të cilat punëtorët punojnë si skllevër.
Duke e parë kritikën kundër së keqes si pikënisje, Furje parashtroi një Kushtet e
përgjithshme
varg idesh me vlerë të madhe mbi historinë e shoqërisë njerëzore. të një epoke
Këtë histori e ndante në katër shkallë zhvillimi: shkalla e egërsisë, e
barbarisë, e patriarkatit dhe e qytetërimit.
Duke zbuluar karakterin kontradiktor të fazës së qytetërimit, ai thotë
se ajo ka vijën e ngjitjes dhe të rënies, dhe mbi këtë bazë mundohet të Kërkesa të reja
specifike
argumentojë nevojën e ndryshimit të saj.
Shoqërinë e ardhshme Furje e përshkruante si një shoqëri ku është
zhdukur kontrasti midis punës mendore e fizike, midis fshatit dhe
qytetit. Lumturia e njerëzve, sipas Furiesë, arrihet kur ata punojnë nisur Ide dhe
nga dëshirat dhe pasionet e tyre . Kështu nuk do ta urrejnë punën dhe shpikje
do të edukojnë dhe do të zhvillojnë pasionet e tyre. Harmonia shoqërore të reja
nuk ka asgjë të përbashkët me dhunën, por sjell fuqinë e mendimit njerëzor
dhe shembullin e modelit.
Kuptimi i historisë sipas
Ai ishte i pari mendimtar që formuloi idenë se në çdo shoqëri shkalla e lirisë së
pikëpamjes së Saint- Simon.
gruas është një masë e natyrshme për të matur çdo liri në përgjithësi.
Skema
Idetë socialiste të Furjesë dhe të socialistëve të tjerë 1. Kuptimi
utopistë i historisë
shërbyen si sipas
një pikëpamjes sëFjalor
Saint- Simon
nga burimet teorike të socializmit shkencor.
Socializëm utopik - (greq.
u - jo, nuk; topos – vend;
Reflekto dhe përgjigju d.m.th., pa vend, diçka
Si kritikohet shoqëria kapitaliste nga Sen - Simon? që s’mund të realizohet),
Cila është rruga e ndryshimit të gjendjes? etapë parashkencore e
Si e lidh Furje punën me pasionin e njeriut? zhvillimit të doktrinës mbi
Argumentoni idenë e Furjesë: “ Përparimi i një shoqërie varet prej faktit sesi shoqërinë.
ajo shoqëri i trajton gratë”. Prodhim – procesi
shoqëror i krijimit të
të mirave materiale,
Jepni opinionin tuaj përpunimi e fabrikimi i
mjeteve të prodhimit dhe
Duke hulumtuar në materiale të ndryshme dhe në internet, bëni kërkim për i vlerave të konsumit,
jetën dhe idetë e disa filozofëve të tjerë utopistë. Krahasoni idetë. të domosdoshme për
Filozofët: T.Mor dhe T.Kampanella. Socializmi utopik francez. ekzistencën dhe zhvillimin
Dallimet dhe të përbashkëtat e tyre . e shoqërisë njerëzore.
166

7.5 Pozitivizmi ose filozofia pozitiviste

e Ogyst Kontit
Shkenca dhe roli i saj për njeriun dhe shoqërinë
Ogyst Kont (Conte Auguste,1798-1857) lindi në Monpelje në familje katolike
dhe monarkiste. Ai ishte nxënës në liceun e Monpeljesë. Në studimet e tij dallohet
interesi veçanërisht për matematikën. O. Konti fitoi para kohe provimin, që e
lejoi të vazhdonte studimet në shkollën Politeknike të Parisit (1812).
Në vitin 1816, pas mbylljes së saj, kthehet në Monpelje dhe ndjek disa kurse
verore në fakultetin e Mjekësisë.
Duke braktisur kishën që në moshën trembëdhjetë vjeçare, ai hyri në konflikt
me familjen e tij dhe u vendos në Paris.
Punoi mësues matematike në shkollën Politeknike dhe fitoi të ardhura për
jetese normale dhe vazhdoi veprimtarinë e tij shkencore.
O. Kont ishte filozof dhe sociolog francez, themeluesi njërës prej rrymave më
të përhapura në filozofinë borgjeze, pozitivizmit.
Në bazë të filozofisë së tij, Konti vendosi doktrinën enciklopedike “Mësimi i
filozofisë pozitive” (e përmbledhur në gjashtë vëllime).
Fjala “pozitive”, për Kontin nuk ka kuptimin e kundërt të negatives . Ajo
është e kundërta e mendimit metafizik dhe vlerësim i shkencave, të cilat i
klasifikon historikisht.
Ai bën një renditje të shkencave duke menduar se në fillim është
Matematikë
matematika, si shkencë e fakteve. Menjëherë pas saj vendos
Astronomi astronominë (si shumë e afërt me matematikën).
Fizikën dhe kiminë i quan shkenca të ndërlikuara. Në vazhdim
Fizikë është biologjia dhe studimi i fiziologjisë njerëzore mbaron me
psikologjinë.
Kimi Të fundit në radhën e këtyre lëndëve vendos sociologjinë , ligjet
e së cilës edhe pse më të ndërlikuara se të biologjisë, mbështeten
Biologji
në të njëjtat themele. Kjo është arsyeja, që O. Konti e quante
Sociologji sociologjinë “Fizikë sociale”.
Pra, ai pretendonte se me anën e “metodës pozitive”do ta
shndërronte edhe sociologjinë në një shkencë të saktë pozitive, të
ngjashme me shkencat e natyrës.
Njohja e ligjeve të zhvillimit shoqëror sipas tij, do të thotë të planifikosh
zhvillimin shoqëror.
Me anë të kësaj renditjeje të shkencave, Konti shpreh detyrën e marrëveshjes
midis shkencave, për ta bërë njeriun zot të natyrës.

Ogyst Konti dhe shkencat

Disa koncepte të rëndësishme të O.Kontit ishin:
Kisha duhet zëvendësuar - Pozitivizmi, kupton mospranimin e metafizikës në dobi të rolit shkencave të
nga shkenca
natyrës.
- Sociologjia kërkon që shoqëria të studiohet si një tërësi faktesh.
 167
- Altruizmi është tërësia e prirjeve që nxitin qeniet njerëzore të kujdesen për
njëra - tjetrën. Kjo gjë çon në përmirësimin e jetës së tyre.
Teoria e tij altruiste bashkon utopizmin e mëparshëm dhe zhvillimin e ri të Fjalor
shkencave.
Ai pretendonte, një shoqëri ku kisha do të zëvendësohej nga shkenca. Njerëzit Altruizëm (lat. alter –
tjetër), parim moral që
do të shpalosnin çdo moment altruizmin e tyre ndaj të tjerëve.
predikon dashurinë e
Këtë fakt Konti e krahason me atë që bëjnë të gjithë organizmat e gjallë për t’i njeriut ndaj njerëzve të
marrë mjedisit çdo gjë që u duhet për të jetuar. tjerë dhe veprimin në dobi
Shkenca biologjike e “natyrës së gjallë” është modeli i sociologjisë si shkencë e të tyre, duke sakrifikuar
ngjashme me ato të natyrës. interesat personalë.
Kjo ide e Kontit lidhet me mendimet e Sen Simonit dhe Hegelit: Altruizmi është e kundërta
Në gjendjen e parë të shoqërisë, të quajtur “teologjike,” njerëzit e lidhnin e egoizmit.
shpjegimin e dukurive të natyrës përmes forcave hyjnore.
Me zhvillimin e mëtejshëm u kalua nga politeizmi (besimi në shumë perëndi)
në monoteizëm.
Në gjendjen e dytë, “abstrakte” pranohet monoteizmi dhe zoti është ai, që
shpjegon natyrën në tërësinë e saj.
Gjendja e tretë, pozitivizmi është studimi i dukurive të veçanta të botës, përmes
shkencave sepse vetëm ato janë të dukshme dhe të vërtetueshme shkencërisht.
Vetëm kështu njeriu e zotëron natyrën, sipas O.Kontit.

Cili është roli i filozofisë në këtë shoqëri ? Filozofia në shërbim të

Filozofia, sipas O.Kontit duhet të mbështesë zhvillimin e shkencave duke shkencës
mënjanuar paragjykimet metafizike që pengojnë shkencën dhe të vërtetat e
saj.
Gjithashtu filozofia u jep shkencave metodën e studimit të natyrës duke
siguruar zotërimin e saj nga njeriu .
Reflekto dhe
Në këtë konceptim, Konti është optimist. përgjigju
Që të ruhet “harmonia” dhe “qëndrueshmëria e rendit”, thoshte ai, duhet të Pse filozofia e O.Kontit është
edukohen njerëzit me frymën e një feje “të re”pozitive, me frymën e altruizmit, optimiste?
“të dashurisë për tjetrin”. Cilat janë fazat e zhvillimit
Pra, O.Konti iu kundërvu hapur ideve komuniste dhe krijoi një teori shoqëror sipas sociologjisë së
antikomuniste që predikonte “ paqen klasore”. O.Kontit?
Pikëpamjet filozofike idealiste e reaksionare të tij u mbrojtën dhe u thelluan Përse ai e vlerëson filozofinë
më tej nga empiriokriticizmi (etapa e dytë e zhvillimit të pozitivizmit). në raport me shkencat?
Cila është epërsia e saj?

Debat dhe dialog

Për të zhvilluar këtë diskutim në klasë ju duhet të përgatiteni paraprakisht.
Mblidhni artikuj të ndryshëm, kërkoni informacione nga burime të tjera dhe ndahuni në dy grupe. Debati do
të bazohet në pyetjet e mëposhtme të ndara sipas grupeve.
Grupi i parë:
Si ndikuan marrëdhëniet me S.Simonin në formimin e O.Kontit? (Idetë më të rëndësishme të S.Simonit janë:
Ideja e shoqërisë industriale, ideja e fuqisë shpirtërore).
Grupi i dytë:
Cilat ishin mendimet e O.Kontit për revolucionin industrial? Pse dhe si do të ndryshonte ky revolucion, të
gjitha marrëdhëniet sociale ekzistuese.
168

7.6 Kierkegard dhe koncepti i

ekzistencës
Portret i Kierkegardit
Filozofia nuk mund të jetë
sistem i mbyllur
Ekzistenca është thelbi i qenies njerëzore
Soren Kierkegard (Kierkegaard) lindi në vitin 1813 në Kopenhagen. Ishte i
fundit nga gjashtë fëmijët e një tregtari pëlhurash. Fëmijëria e tij u diktua
shumë nga i ati, që ishte njeri i rreptë dhe autoritar.
Kierkegardi në vitin 1830 filloi studimet për teologji në Universitetin e
Kopenhagës. Ai ndërkohë interesohej edhe për filozofinë e letërsinë.
Shpesh, Kierkegardi gjendej në rrethet intelektuale të shoqërisë së lartë daneze.
Prej të atit trashëgoi melankolinë, por si njeri ishte më i thellë, më mendjehollë
dhe më zemërmadh sesa ai. Për atë, mund të thuhet se i provoi mbi veten e tij
rrjedhojat e depresionit nervor të prindërve. Kierkegardi pak nga pak mundi
t’i shndërronte ato në mençuri.
Deri në fund të jetës i qëndroi besnik të atit dhe e ruajti me fanatizëm kujtimin
e tij.
Në vitet 1834 -1835 u godit nga një krizë e rëndë të cilën e quajti “tërmeti i madh”.
Bindja, se mbi familjen e tij rëndonte një mallkim, e futi në depresion të thellë.
I ati i la atij një trashëgimi me të cilën do të jetonte deri në fund të jetës.
S.Kierkegardi ka pohuar: “Nëse një djalë është pasqyrë në të cilën babai shikon
veten e tij, babai është gjithashtu një pasqyrë, në të cilën fëmija sheh vetveten”.
Kështu e shprehte ai atmosferën shtypëse në të cilën jetonte.
Vdiq shumë i ri , në moshën 37- vjeçare, pa pranuar lutjet e fundit të një prifti
- nëpunës.

S.Kierkegardi përballë Hegelit

S.Kierkegard ishte teolog, filozof dhe shkrimtar danez.
Ai doli me alternativën: duhet pranuar ose subjektivizmi i skajshëm dhe absolut, ose objektivizmi i mjegullt,
që në të vërtetë nuk është objektivitet.
Në kohën kur Kierkegardi studionte filozofinë, në shkollë sundonte hegelianizmi. Ai e kritikoi ashpër
sistemin e Hegelit.
Ky sistem përfaqësonte në vetvete largim nga realiteti dhe bota gjente mbështetje tek absolutja. Ajo nuk e
lejon individin të jetë qenie krejtësisht individuale, pra jashtë kornizave të çdo lloj sistemi.
Filozofia e Hegelit nuk do t’i shërbente për asgjë S.Kierkegardit, as edhe për të shpjeguar e zgjidhur atë që
do të trondiste ekzistencën e tij individuale.
Sistemi është një mendim i mbyllur dhe abstrakt.

Njeriu dhe ekzistenca

Sipas S.Kierkegardit çdo individ duhet të jetë ai që do vetë. Njeriu nuk duhet t’i nënshtrohet asgjëje në
botë. Ai është origjinal dhe i papërsëritshëm, sepse vjen vetëm një herë në jetë dhe e jeton vetëm një herë
çdo çast të saj.
Në ndryshim nga çdo sistem i filozofisë së mëparshme, njeriu ka cilësi ekzistencën, e cila është diçka që
jetohet, por nuk përcaktohet dot. Sipas tij, ekzistenca është hapje, mundësi, ndryshim dhe zgjedhje. Sipas
S.Kierkegardit këto cilësi i ka vetëm njeriu.
 169
Shpesh veprat e tij ishin me pseudonime, ku paraqiti ide të ndryshme për aspekte të ndryshme të
subjektivitetit dhe të së vërtetës.
Nisur nga këto dije filozofike, një nga veprat e tij do të titullohej: “Ose - ose”(“Fragmente jete”) (1843).
Ky libër është libri më i mirë i Kierkegardit (në gjuhën daneze “Euten –Elle”). Ai nuk është ndërtuar si grumbullim
argumentesh për të pohuar “pro” dhe “kundër”.
Pjesëmarrësit në dialogë janë personazhe të vërtetë, të bindur në drejtësinë e pohimeve dhe të kundërshtimeve
që shprehin. Në libër dallohet synimi i autorit për të arritur atë që lexuesi të mbajë qëndrim të ndryshëm
nga të gjithë të mëparshmit. Ndihet theksimi i sinqeritetit dhe i vetvetishmërisë së rrëfimit (kemi të bëjmë
me vepër artistike dhe jo me traktat filozofik).
S.Kierkegardi pohon jo vetëm vlerën absolute të çdo individi, por edhe të çdo çasti të përjetuar. Individi ka
tipar lirinë e përgjegjshme të tij.
Në konceptin e ankthit, Kierkegard do të thotë të kesh humbur siguri filozofike, teologjike apo politike.
“Sa më shpirt të vogël të kesh, aq më pak ankth ke”, - pohon ai.
Ai që mendon lirinë e tij patjetër jeton dhe me frikën e humbjes dhe pasigurinë. Në këtë moment njeriu heq
dorë nga çdo ngushëllim dhe e ndien veten të ngjashëm me Zotin.
S.Kierkegard i kundërvuri objektivizmit të dialektikës së Hegelit, dialektikën subjektiviste (ekzistencialiste)
të individit, e cila sipas tij, kalon nëpër tri stade në rrugën e vet drejt Zotit.
Stadet e ekzistencës, sipas tij dhe nisur nga jeta personale janë:
- Stadi estetik, në të cilin njeriu drejtohet nga nevoja të tilla, si bukuria dhe kënaqësia. Në këtë stad njeriu
mundet të shkelë rregullat morale për hir të kënaqësive.
- Stadi etik, i angazhimit dhe besnikërisë, i martesës. Njeriu përballet me vuajtjen e jetës dhe ndihet njësoj
si heroi tragjik. Kërkon të bëhet i pranueshëm në shoqëri, por edhe i nënshtrohet jetës.
- Në stadin fetar çdo njeri e vendos vetë besimin e tij. Edhe pse pa patur ndonjë siguri, ai e zgjedh me guxim
atë duke marrë përgjegjësitë e jetës së vet.
Pra ky stad ka të bëjë më shumë me lidhjen e vetme dhe personale që bashkon njeriun me krijuesin e tij.

Kierkegardi dhe ideja e Zotit

Ashtu si e gjithë filozofia ekzistencialiste e tij, edhe qëndrimi ndaj Zotit
duket shpesh kontradiktor.
S.Kierkegardi dëshiron sundimin e fjalës së Zotit, por për të, Krishti
është vetë paradoks. Ai nuk na mëson të vërtetën, por është vetë e
vërteta. Për S.Kierkegardin është e domosdoshme të jesh i krishterë, por
edhe e pamundur. Kjo pamundësi vjen nga nëpunësit e fesë, si njerëzit
më profanë, duke qenë të bindur se janë mishëruesit e krishterimit. Kjo
është “teologjia negative” e S.Kierkegardit. Jezusi kthen ujin në verë.

Reflekto dhe përgjigju Fjalor

Cili është koncepti i Kierkegardit për ekzistencën? Ekzistencializëm – (frengj.
Pse ishte kontradiktore filozofia e tij? existence, lat.exsistentia
Cilat janë veçoritë e stadeve të ekzistencës? - të qenët, ekzistencë;
filozofi e ekzistencës)
A ka ndikuar mënyra e jetesës në idenë e ankthit, për Kierkegardin?
rrymë irracionaliste
në filozofinë e sotme
borgjeze, që lindi në
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE Gjermani dhe u përhap në
Francë, SHBA e në vende
Cilat janë shkaqet që mendoni se sjellin ankth dhe frikë në jetën tuaj. të tjera kapitaliste.
Si i shmangni ato? Fillimet e kësaj rryme i
A jeni optimist në zgjedhjet tuaja? Jepni shembuj. gjejmë te S.Kirkegardi.
170

7.7 Materializmi tipar i filozofisë së

Marksit
Materializmi shpjegimi realist i botës
Karl Marksi (Karl Marx) lindi në 5 maj të vitit 1818 në qytetin Trir të Gjermanisë.
Ai filloi studimet për drejtësi në Bon, pastaj vazhdoi në Berlin duke iu
përkushtuar historisë dhe filozofisë. Në periudhën e parë të veprimtarisë
së tij K.Marksi qëndronte në pozitat e filozofisë idealiste të G.Hegelit, por
shpejt e kuptoi dobësinë e kësaj filozofie dhe hoqi dorë prej saj.
Dialektika e tij është marrë nga filozofia e Hegelit, por nuk është
dialektikë e “idesë”, ashtu si te Hegeli, por dialektikë e botës reale.
Në vitin 1841 mbrojti tezën “Ndryshimi i filozofisë natyrore te Demokriti
dhe Epikuri”. Për shkak të politikës reaksionare prusiane, Marksit
iu ndalua karriera akademike dhe u detyrua të punonte si
gazetar, e më pas kryeredaktor gazete, e cila shumë shpejt
u mbyll nga qeveria prusiane.
Kërkimet e mëtejshme, njohja me: jetën, marrëdhëniet
ekonomike ekzistuese, me luftën dhe organizatat e
punëtorëve në Francë, me kryengritjen e punëtorëve
gjermanë etj., ishin faktorët që ndikuan për kalimin
përfundimtar të tij (1844) në pozitat e komunizmit
shkencor dhe të materializmit dialektik.
Marksi ishte njeri me intelekt të mahnitshëm dhe autodidakt.
Karl Marks. U detyrua të mërgojë në Francë dhe më pas në Angli.
Në këtë periudhë Marksi shtroi nevojën e lidhjes së filozofisë me politikën. Me
luftën e proletariatit, ai theksoi nevojën e bashkimit të lëvizjes revolucionare të
proletariatit me botëkuptimin shkencor.
Procesi i formimit të botëkuptimit të ri revolucionar përfundoi në vitin 1848
dhe kurorëzimi i këtij procesi ishte botimi i “Manifestit të Partisë Komuniste”.
Në këtë vepër tregohet sesi Marksi dhe Engelsi bënë revolucion në fushën
e filozofisë, krijuan materializmin dialektik dhe historik, filozofinë shkencore
dhe revolucionare të proletariatit. Duke zbuluar dhe argumentuar misionin
historik – botëror të proletariatit, ata e shndërruan socializmin nga utopi në
shkencë dhe e vunë ekonominë mbi baza shkencore, duke zbuluar thelbin e
shfrytëzimit kapitalist.
Materializmi i Marksit është dialektik, jomekanik si te Fojerbahu, sepse nëse
forcat materiale ndikojnë mbi idetë dhe e kundërta është e vërtetë.
Gjithë realiteti merret si proces në transformim të gjithanshëm me anë të:
ligjit të mohimit të mohimit; kalimit të ndryshimeve sasiore në cilësore; ligjit të
unitetit të të kundërtave.
Veprat e tij nuk u botuan në kushtet e vlerësimit intelektual, sepse ishte
përkrahës i veprimtarive revolucionare.
Vepra kryesore e K. Marksit, “Kapitali” përmban të shkrira në një të vetme,
pra të lidhura në mënyrë organike, të tria pjesët përbërëse të marksizmit:
filozofinë, socializmin shkencor dhe ekonominë politike.
 171
Kjo është arsyeja që kësaj vepre Marksi i kushtoi të gjitha forcat, duke
Materializmi përballë
sakrifikuar interesat e familjes dhe të shëndetit e tij. Vëllimi I i “Kapitalit” u idealizmit Hegelian
botua në vitin 1867, ndërsa vëllimet e tjera pas vdekjes.
Angazhimi i thellë për çështjen e revolucionit shoqëror, e bëri atë të lexojë
dhe të shkruajë gjerësisht tema, të cilat sot nuk do të quheshin filozofike.
Ndërsa në kritikën që i bën filozofisë së kohës në veprat “Familja e shenjtë”
dhe “Mjerimi i filozofisë”, Marksi ngjan më tepër me një sociolog sesa me
një filozof.
Ndikimi i tij në filozofi ka qenë shumë i madh. Ai, si pjesë e vazhduesve të rinj
të filozofisë hegeliane, u përpoq të bashkonte filozofinë gjermane me natyrën
e njeriut. Marksi vlerësoi mendimtarët e filozofisë politike angleze.
Si studiues edhe autodidakt i filozofisë së mëparshme, Marksi flet për
“imperativin kategorik” kantian. Ndërsa në “Kritikën e së drejtës politike
hegeliane” argumenton përmbysjen e të gjitha marrëdhënieve, në të cilat
njeriu është i poshtëruar, skllavëruar, fatkeq dhe i përbuzur.
Fjala është për emancipim njerëzor, të cilin Marksi e lidh me rolin e shkencës
në përmirësimin e fatit të njerëzve.
I mbështetur në materializmin e Fojerbahut, Marksi u përpoq të “ ringrinte
mbi këmbët e saj” dialektikën hegeliane, nga dialektikë e idesë në dialektikë të
mbështetur në materializëm.

Analiza e ekonomisë kapitaliste Botim i "Kapitalit"

nga Karl Marksi, viti 1867,
Biblioteka e Zyrihut.
Marksi analizon thellësisht shoqërinë kapitaliste dhe mënyrën e funksionimit
të saj në veprën “Kapitali”.
Duke qenë i mbështetur nga ekonomisti anglez, Adam Smith, dhe nisur nga
analiza reale e marrëdhënieve kapitaliste, krijoi vizion të ri shoqëror.
Vepra “Kapitali” fillon me analizën e mallit dhe “natyrës së dyfishtë të tij”, si
një gjë konkrete e dobishme për njeriun, por edhe si marrëdhënie shoqërore. Puna dhe njeriu
Vetëdija njerëzore, gjuha, zakonet dhe institucionet shoqërore burojnë nga
veprimtaria kolektive, që është puna.
Ajo është burimi i të gjitha vlerave dhe tipareve të çdo shoqërie. Vetëm
nëpërmjet punës njeriu e shndërron botën dhe në këtë mënyrë përcakton edhe
veten kundrejt saj.
Prandaj Marksi u përpoq të shpjegonte lëvizjen e historisë nga pikëpamja
ekonomike, si histori e zëvendësimit të sistemeve ekonomike, të cilat i rendit si
më poshtë:
komuniteti primitiv, skllavëria, feudalizmi, kapitalizmi, komunizmi.
Në periudhën e hershme të zhvillimit shoqëror natyra e zotëronte njeriun. Me
lindjen e pronës private ai ndahet nga natyra duke e zotëruar atë.
Marksi idealizon dhe shoqërinë pa pronë private, në të cilën njeriu zotëron
plotësisht natyrën dhe do të jetë sundues i saj duke u shkrirë me llojine jetës
së tij.
Kjo do të ishte faza më e lartë e zhvillimit të njeriut dhe shoqërisë. Në qendër
të filozofisë së Marksit nuk është sovrani, llogaritari, avokati ose pronari i një
prone, por njeriu i zakonshëm me veprimtarinë e të cilit mbështetet e gjithë
shoqëria.
172
Fjalor
Materializëm (lat.
materialis – lëndor,
material), teori filozofike
shkencore e kundërt me
idealizmin.
Reflekto dhe
përgjigju
Pse Marksi në studimin e
shoqërisë quhet materialist?
Cila është kritika ndaj
shoqërisë kapitaliste?
Cilat janë elementet kryesore
mbi të cilat ngrihet dhe
funksionon shoqëria?
Cilat janë fazat nëpër të cilat
kalon njeriu dhe zhvillimi i tij?
Si do të mund të ndryshojë
shoqëria sipas Marksit?
Si e përshkruan Marksi kapitalizmin?
Kapitalizmi, i bazuar në pronën private e tjetërson njeriun i cili shfrytëzohet
nga ata që kanë para dhe pronë. Në këtë shoqëri, jo vetëm objektet, por edhe
njerëzit shiten e blihen. Njëra palë nuk zotëron asgjë tjetër përveç fuqisë së
krahut të punës, kështu ajo trajtohet si mjet fitimi nga pala tjetër.
Marksi shprehet: “Paraja është vlera universale e të gjitha sendeve. Ajo i ka
grabitur gjithë botës, botës së njeriut dhe botës së natyrës, vlerën e saj të
vërtetë.”
A mund të ndryshojë kjo shoqëri?
Marksi e zëvendësoi konceptin idealist të Hegelit mbi zhvillimin e historisë, me
teorinë e materializmit dialektik, sipas së cilës historia ecën përpara përmes
zgjidhjes së kontradiktave. Nëse për Hegelin këto të kundërta ishin në mendim,
Marksi mendonte se për zhvillimin e historisë nuk është ideja përcaktuese. Janë
forcat “materiale” dhe realiteti material që përcakton edhe vetë zhvillimin e
idesë.
Në shkrimin e tij “Manifesti komunist”, Marksi besonte për një sistem shoqëror
më të mirë sesa kapitalizmi. Kjo gjë, do arrihej me përmbysje revolucionare,
sepse çdo shtet në themel është dhunë e njërës klasë ose e një grupi shoqëror
ndaj tjetrës.
Është misioni i klasës së re punëtore që ta përmbysë këtë sistem dhe të krijojë
shoqëri të re.
Marksi ateist
Kritika e Marksit ndaj fesë bazohet në kritikën ndaj idealizmit të Hegelit. Ai e
quan fenë opium për popullin, ëndërr nanuritëse që e përgjum dhe nuk e lejon
të ketë ndërgjegje të saktë për botën.
Ai thekson se ajo lindi në kushtet kur njerëzit primitivë nuk shpjegonin dot
botën dhe vazhdon te njerëzit nga rrethanat e palumtura ekonomike, duke
mos gjetur rrugëdalje për realitetin ku ndodhen.
Duke e lidhur me kushtet ekonomike, ateizmi i Marksit e lufton fenë dhe botën
e iluzioneve që i ofrohet njerëzve prej saj.
DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE
Argumentoni idetë që lidhin Marksin me filozofët e mëparshëm.
Dalloni ndryshimet midis tyre:
Marksi Hegeli
Marksi Fojerbahu
Marksi Ogyst Konti
Marksi Xh.S.Mill
 173

7.8 Marksi
dhe idetë e tij ekonomike
Ekonomia dhe ndikimi i saj
në mirëqenien e individit
Qëndrimi materialist i Marksit shprehet qartë edhe në studimet e tij ekonomike,
të cilat përmbajnë kritikën e mënyrës së prodhimit, e cila sillte shfrytëzimin e
disave dhe pasurimin e të tjerëve.
Ideja e tij se kushtet në të cilat njerëzit jetojnë ndikon fuqimisht në mënyrën
sesi ata mendojnë, pati ndikim edhe te shumë mendimtarë të tjerë. Kapitalizmi dhe prona
private
“Ndryshe mendohet në pallat dhe ndryshe në kasolle”, pohonte Marksi.
Ky ndryshim lidhej me diferencat klasore dhe pasuritë në shoqërinë kapitaliste.
Burimin për të gjitha këto diferenca e kishte prona private. Ai që kishte pronë
ishte i fortë dhe shfrytëzonte të tjerët që nuk e zotëronin atë.
Në veprën “Kapitali”, Marksi jep argumente ekonomike duke e përshkruar mënyrën
kapitaliste të prodhimit, si marrëdhënie e vendosur mbi pabarazinë shoqërore.
Marksi ndoqi nga afër punën në fabrikat e endjes së pëlhurave në Gjermani.
Në këto fabrika u grumbulluan shumë punëtorë, të cilët e kishin mënyrë të
detyruar jetese punën e rëndë.
Marksi, në studimet e tij ekonomike, u mbështet në teoritë e ekonomistëve
anglezë: A. Smith dhe D. Rikardo. Ai përdori logjikën dhe analizën konkrete
të situatës, vëzhgoi mënyrën e prodhimit kapitalist, gjendjen e punëtorëve dhe
mënyrën e fitimit të kapitalistëve.
Marksi argumentoi fshehjen e fitimit në procesin e prodhimit nga kapitalisti. Llojet e punës
Nisur nga fakti, që kapitalizmi ishte në fazat e hershme të tij, Marksi bëri një
përshkrim të qartë sesi realizohej procesi i prodhimit dhe cilat ishin kushtet e tij.
Nominale Sasi parash
Mendore Vlerë Paga
PUNA MALLI Reale Nivel
jetese
Vlerë Nevojat
Fizike
përdorimi shoqerore
Analiza e Marksit për punën

Puna sipas tij ishte në themel të prodhimit. Ajo ndahej në:

- punë mendore dhe punë fizike,
- punë konkrete (produkti i prodhuar),
- punë abstrakte ( ideja e një produkti).
Që kapitalisti të prodhojë, me kapitalin që zotëron, duhet të blejë makineri
prodhimi (kapitali konstant) dhe fuqi punëtore (kapital i ndryshueshëm), të Mbivlera, mekanizmi i
cilën e paguante. shfrytëzimit kapitalist
Dita e punës ishte 12 orë në fabrikat e asaj kohe. Paga e punëtorit ishte 3
shilinga në ditë. Marksi zbuloi se vetëm në 6 orët e para të punës, punëtori
krijonte mallra me vlerë (çmimi) 3 shilinga.
174
Po në kohën tjetër të ditës së punës?
Punëtori krijonte një vlerë tjetër prej 3 shilingash, e cila përvetësohej nga kapitalisti dhe për të cilën punëtori
nuk paguhej.
C (konstant) Mjete prodhimi
KAPITALI Mbivlera
PRODHIMI V (ndryshueshëm) Fuqi punëtore
PUNA
Skema e prodhimit kapitalist

Këtë Marksi e quajti “mbivlerë”. Kjo përfaqësonte hapur shfrytëzimin e punëtorit, i cili ishte i detyruar të
punonte, për të mbajtur veten dhe familjen e tij.
Natyrisht punëtorët, duke punuar për kohë të gjatë, duke mos pasur mundësi të çlodheshin dhe të rifitonin
energjinë e nevojshme për të vazhduar procesin e punës, filluan të organizoheshin midis tyre.
Ata kërkonin të drejta njerëzore, si: koha e punës, pushimet, kushtet e punës, pagat më të larta etj.
Si njerëz pa asnjë lloj pronësie, punëtorët kishin vetëm fuqinë e tyre fizike e mendore për të punuar , të cilën
e kishin nxjerrë në tregun kapitalist të punës.
Përballë shfrytëzimit ata vendosën bashkimin e tyre dhe renditën kërkesat ndaj pronarëve të fabrikave ku punonin.
Marksi, këtë mënyrë, e quante të vetmen që mund të sillte sigurimin e të drejtave të punëtorëve të shfrytëzuar
dhe një mënyrë të re prodhimi, e bazuar jo në shfrytëzimin e tjetrit.
Ai parashikoi që kapitalistët nuk i dorëzonin kurrë vullnetarisht privilegjet dhe fitimet e tyre, prandaj vetëm
përmbysja me forcë do të ishte rruga më e mirë për t’i dhënë fund shfrytëzimit të egër kapitalist.
Për këtë, duheshin organizime politike dhe profesionale të punëtorëve të cilat do të ndihmonin në
ndryshimin e gjendjes. Këto do të ishin partitë e tyre dhe sindikatat.
Rruga drejt shoqërisë së re, pa shfrytëzim, ky ishte ideali i Marksit. Ky ideal është i hershëm në mendimin
filozofik, por Marksi e përshkroi dhe tregoi mënyrën e arritjes në një shoqëri të tillë.
Si do të ishte e ardhmja e njerëzimit sipas tij?
Ajo duhet të ishte shoqëri pa pronë private, pa shfrytëzim, ku secili do të punonte sipas mundësive dhe do të
paguhej sipas nevojave, me emancipim shoqëror, ateiste, që të kishte lidhje dhe bashkëpunim mes popujve etj.

Reflekto dhe DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

përgjigju
Cilat janë kushtet e punës
sipas Marksit?
Çfarë realizohet në procesin
e punës?
Cilat janë llojet e punës?
Jepni shembuj të tyre në
shoqërinë e sotme.
Fjalor
Mbivlera – Pjesë e vlerës
dhe e punës së papaguar
të punëtorit me mëditje,
që përvetësohet nga
pronari dhe përbën
burimin e fitimeve të tij.
Të diskutojmë si ekonomistë
Shpjegoni në mënyrë narrative, duke u nisur nga konceptet e Marksit në
skemat e mësipërme, logjikën ekonomike të prodhimit dhe të shfrytëzimit në
shoqërinë kapitaliste të shekullit XIX.
Ruani vazhdimësinë e koncepteve.
Përballje mes filozofëve
Argumentoni idetë e Marksit me filozofët: T.Mor, Hegeli, Utopistët francezë
Marksi T.Mor (puna në shoqërinë ideale)
Marksi Hegeli ( dialektika e zhvillimit)
Marksi Utopizmi francez (kritika ndaj kapitalizmit)
Jepni opinionin tuaj
A është dhuna forma e vetme e ndryshimit shoqëror?
Si po zhvillohet ekonomikisht shoqëria sot?
A vlen në kushtet e sotme analiza që i bën Marksi kapitalizmit?
 175

7.9 Niçe dhe filozofia

e tij e jetës
Nihilizmi, qëndrimi mohues  ndaj vlerave 
Fridrih Niçe ( Nietzsche Friedrich, 1844-1900), ishte djali i një prifti protestant.
Pas vdekjes së të atit shkoi me nënën dhe motrën e tij të jetonte në Naumburg.
Që në moshën dymbëdhjetëvjeçare kishte krijuar kompozime muzikore dhe
poema. Studioi në Bon për teologji dhe filozofi klasike.
Një vit pas studimeve gjendet në Lajpcig i tërhequr nga veprat e Shopenhauerit.
Në moshën 24- vjeçare, Niçe fitoi vendin e punës si profesor në disiplinën e
filologjisë në universitetin e Balës. Vepra e tij e parë që botoi ishte “Lindja e
tragjedisë” (1872). Në këtë vepër ai parashtroi idenë mbi dy fillimet e qenies dhe
të kulturës njerëzore: njëri fillim, ishte fillimi dionisian (i mbushur me gjallëri,
gaz dhe hare, plot me vrull ndjenjash, po aq dhe tragjik) dhe fillimi apollonian
(meditues, me sens logjik dhe të vetëpërmbajtur, dhe që është njëtrajtësisht
intelektual). Ideali, sipas Niçes, gjendet i mbërthyer në baraspeshën e këtyre
dy fillimeve.
Pas daljes së veprës “Njerëzor, tepër njerëzor ” në vitin 1878 , u largua nga
fakulteti për arsye të gjendjes së rëndë shëndetësore, e cila vazhdoi edhe dhjetë
vitet në vazhdim. Niçe kishte shpirt të fortë, por vuante nga dhimbje koke të
padurueshme që kalonin në kriza nervore.
I alternuar mes sëmundjes, udhëtimeve, vetmisë dhe punës, ai botoi shumë
vepra dhe dorëshkrime me përmbajtje të thellë filozofike, në të cilat shprehu
dhe filozofinë e fuqishme të tij. Ai ishte filozof idealist irracionalist gjerman, Fridrih Niçe.
një nga mendimtarët më të shquar të ditëve tona. Ky arsyetim u bë i mundur
në kohën e sotme, kurse gjatë shek. XIX ai ka qenë injoruar.
Vitet e fundit të jetës i kaloi i mbyllur në Naumburg, nën kujdesin e nënës dhe
motrës së tij. Vdiq në Vajmar më 25 gusht të vitit 1900.

Niçeja dhe “mbinjeriu”

Njeriu dhe studimi i tij ishin themeli i filozofisë së Niçes.
Vetë filozofia e tij njihet si “filozofia e jetës”, sepse ai studion
njeriun dhe jetën e tij, si duhet të jetë përballë shoqërisë në
tërësi.
Sipas Niçes, të jesh njeri do të thotë të jesh një qenie që pranon
dhe kapërcen; kapërcen një realitet faktik dhe kufizimet e tij.
Njeriu nuk mjaftohet me atë që është, ai bën ndryshimin dhe
vetë historinë. Ai zbulon vazhdimisht një vetvete të re përtej
asaj që është. Këtë ndryshim pa ndalim të njeriut, Niçe e
Arkivi i F. Niçes u krijua
lidh me faktin se individi ka një pakënaqësi të pashërueshme në raport me në fillim të vitit 1894 në
realitetin që e jeton, e lidhur kjo me vetë natyrën njerëzore. Naumburg, nga motra e
Për filozofin nuk mund të quhesh njeri në rast se nuk provon të jesh më shumë filozofit Elisabeth. Ajo u hap
se kaq. me ceremoni më 15 tetor, të
vitit 1903.
176
Koncepti i “Vullnetit për pushtet”
Vullnetin për pushtet Niçe e quante bazë dhe burim të të gjitha sendeve e
fenomeneve, të të gjitha proceseve që kryhen në natyrë e në shoqëri.
Në veprat e tij “Vullnetit për pushtet” botuar në vitin 1906, “Kështu
fliste Zarathustra”(1883 - 1891), Niçe shtjelloi parimet antihumanitare,
antidemokratike të filozofisë së tij. Tabloja e botës, thoshte ai, duhet parë nga
pikëpamja e vlerave dhe jo nga pikëpamja e objektivitetit të saj.
Niçe kërkon të zbulojë çfarë jemi, çfarë duhet të bëjmë më tepër, si të luftojmë
dhe si të fitojmë mbi vetveten duke përballuar rreziqet. Për këto duhet një
vullnet i fortë i njeriut (mbinjeriu). Vullneti për pushtet mund të sjellë fitore
mbi vetveten dhe gëzim për atë që e pranon.
Vlerat e tjera sipas Niçes nuk kanë asnjë rëndësi dhe duhen rishikuar vazhdimisht.
Këtë ide e shprehu në librin e tij “Përtej së mirës dhe së keqes”(1886).
Nëse në antikitet quheshin vlera virtyti dhe fama, sot gjërat kanë ndryshuar
dhe virtyt mund të konsiderohet edhe dija, fama etj. Vlerat e vjetra Niçe i
Vepra “Kështu fliste zhvlerëson plotësisht, prandaj e etiketojnë edhe filozof nihilist ndaj tyre.
Zarathustra”. Morali sipas tij ka vlerë kur në qendër të tij vendoset individi dhe jo shoqëria.

Idetë ateiste
Niçe edhe në qëndrimin ndaj Zotit është nihilist duke mohuar ekzistencën e
tij. Këtë e bën në emër të “ mbinjeriut” dhe vullnetit të tij.
Fjalor Kur Niçe shpall lajmin se “zoti ka vdekur”, njerëzit sado me probleme të
Nihilizëm (lat. nihil – jenë nuk mund t’i drejtohen më zotit që nuk ekziston. Qenia njerëzore duhet
asgjë). Ky term përdoret tashmë të mbështetet në veten e saj, me vullnetin për pushtet, e vetme dhe me
për të treguar qëndrimin ambicien për të qenë zot i vetvetes. Ai ngrihet kundër njerëzve që u përmbahen
metafizik që mohon dhe rregullave të ngurta, që besojnë në dije të vërteta pa vendosur asnjë pikëpyetje.
hedh poshtë gjithçka.
Këta Niçe i quan shpirtra të ngurtë.
Vetë jeta e detyron individin, sipas tij në mënyra të ndryshme, të gjejë përgjigje
të reja ...e të kapërcejë veten.

Reflekto dhe përgjigju

Ku u mbështet Niçe në përcaktimin e vlerave dhe moralit?
Përcaktoni cilësitë e “mbinjeriut”.
Pse Niçe vlerësohet si nihilist?
Si e argumenton ateizmin e tij?

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Ku qëndron ndryshimi i ideve për njeriun midis Kierkegardit dhe Niçes?
S.Kierkegardi F.Niçe (njeriu)
K.Marksi F.Niçe (ateizmi)

Jepni opinionin tuaj

Shkruani një ese për lidhjen e idesë së “mbinjeriut ” të Niçes dhe politikës Hitleriane mbi epërsinë e
racës “Ariane”.
 177

7.10 Filozofia intuitiste e

Henri Bergsonit
Intuita baza e kuptimit të thelbit  
Henri Bergson (Henri Louis Bergson) lindi në Paris në vitin 1859. Nëna e tij
ishte me origjinë angleze, kurse i ati ishte profesor muzike dhe kompozitor. Pasi
përfundoi shkollën Normale Superiore në vitin 1881, Bergsoni dha mësim për
njëzet vjet si profesor i filozofisë në liceun e Anzherit, Klemont - Feranit, e më
pas në Paris.
Vepra e parë e tij ishte “ Sprovë mbi të dhënat e atypëratyshme të vetëdijes”.
Më pas botoi “Materia dhe kujtesa”, e cila u përhap shumë në publik për
shkak të qartësisë mbresëlënëse dhe bukurisë së gjuhës së përdorur.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, Bergsoni (anëtar që nga viti 1914 i Akademisë
Franceze dhe president i Akademisë së Shkencave Morale e Politike) u dërgua
shumë herë për misione diplomatike në Spanjë dhe në Shtetet e Bashkuara.
Në 1927-ën, Bergsoni fitoi çmimin Nobel në letërsi me veprën “Zhvillimi
krijues”.
Vdiq në Paris më 4 janar të 1941-it, kur po vendosej politika naziste kundër Henri Bergson, filozof
hebrenjve. francez dhe fitues i çmimit
Nobel për letërsi, 1927.

“Hovi jetësor” i Bergsonit

Si mbrojtës dhe mbështetës i evolucionit krijues, Bergsoni është mbrojtës i
“Hovi jetësor”, burimi i
gjithçkaje që arrin kulmin e vet përmes evolucionit.
zhvillimit
Ai këtë e sheh si një zhvillim pa fund dhe të vazhdueshëm, por të paplanifikuar
më përpara.
Në veprën e tij “Materia dhe kujtesa”, ai përpiqet ta kuptojë jetën si një proces
në të cilin nuk është i rëndësishëm rezultati përfundimtar, por rruga, forca
rrënjësore që çon drejt zhvillimit më të lartë. Këtë forcë Bergsoni e quan “hov
jetësor”.
Gjithë bota për të është e gjallë dhe e vetëdijshme, jo në kuptimin e një shkence
të saktë, por në atë të një filozofie “intuitive”.
“Hovi jetësor” vepron te njerëzit, po ashtu edhe në gjirin e natyrës, duke bërë
të ecë përpara si historia natyrore edhe ajo shoqërore.“Hovi” për Bergsonin
nënkupton gjallërimin e një force të aftë për një rifillim gjithmonë të ri. Këtë
fakt ai e zbulon mrekullisht në larminë fantastike të botës së gjallë, me të gjitha
format e admirueshme të llojeve dhe aftësisë së tyre për t’u përshtatur sipas
nevojave jetësore.
Për Bergsonin historia e natyrës është e hapur, e ardhmja ndodh në mënyrë
të re dhe të paparashikueshme. Ky fakt kërkon nga individi, nga shoqëria dhe
nga shkenca një gatishmëri në çdo kohë për përvoja të reja.
178
Njohja përmes intuitës
Fizikanti Einstein dhe
filozofi Bergson gjatë
një debati që ndryshoi
kuptimin tonë të kohës.
Feja përbëhet nga ritet dhe
ceremonitë
Fjalor
Intuitë – (lat.intuitio –
vështrim i përqendruar),
të njohurit, të kuptuarit e
realitetit drejtpërsëdrejti,
pa ndërmjetësinë e
arsyetimit
Jepni opinionin tuaj
Si e kuptoni lidhjen e intuitës së Bergsonit me njeriun që doli i pari jashtë nga shpella e Platonit?
A e ndihmoi intuita atë?
Koncepti i intuitës
Bergsoni e ka konceptuar intuitën në raport me inteligjencën, si mënyrë për
të njohur botën.
Inteligjenca për të është shumë e rëndësishme si një proces
njohjeje, sepse ka gjëra që vetëm ajo mund t’i gjejë.
Sipas Bergsonit ajo e vetme nuk mund ta kuptojë jetën në
mënyrë të natyrshme. Kjo sepse inteligjenca i copëton gjërat
e lidhura të botës për t’i studiuar më mirë. P.sh., studimi i
pjesëve të trurit për të kuptuar funksionin e plotë të tij, studimi
i një qelize në mikroskop për të kuptuar jetën e një gjallese etj.
Kjo për atë nuk është njohje e thellë e botës. Ajo që e realizon
këtë proces sipas tij është intuita.
Ç´është intuita për Bergsonin?
Ajo është një instinkt i vetëndërgjegjësuar , i aftë për të
reflektuar për veten. Bergsoni shpreh pamjaftueshmërinë e
inteligjencës, rëndësinë e zotërimit të intuitës, momentin kur subjekti njehsohet
me atë që do të njihet.
Ai është dualist.
Bergsoni e veçon materien dhe shpirtin. Njeriu është qendra e perceptimit
dhe e veprimit në botë. Ai ka trurin, i cili përzgjedh edhe kujtesën tonë, zgjedh
gjërat që na duhen në një çast të dhënë dhe ato që janë të dobishme për ne.
Intuita na jep kuptimin më të mirë të jetës sipas Bergsonit.
Që të arrijë deri tek ajo, njeriu vihet edhe në kundërshtime me veten derisa të
hapet një realitet tjetër dhe një nivel i ri njohjeje.
Morali dhe feja
Për Bergsonin morali përbëhet nga parime dhe rregulla, ndërsa feja përbëhet
nga ritet dhe ceremonitë.
Të dyja kanë synim të ndikojnë dhe të veprojnë për të shkatërruar gjërat e
fiksuara e për t’i dhënë lirinë e plotë qenies njerëzore. Morali dhe feja kanë
parime, institucione, struktura solide, të cilat Bergsoni i quan të ligjshme.
Ato kanë brenda edhe “hovin” e ndryshimit, si themeli i subjektit të lirë, krijues
deri në pafundësi.
Përtej subjektit fetar, që e gjen veten në një institucion, përtej subjektit moral,
që iu bindet parimeve, ka një subjekt të lirë që kapërcen çdo të dhënë të
ngurtësuar.
Ai është shpirti krijues me hov jetësor.
Reflekto dhe përgjigju
Ç’do të thotë për Bergsonin të njohësh realitetin?
Ku ndryshon inteligjenca nga intuita?
Nga buron detyrimi moral?
 179

7.11 Pragmatizmi amerikan.

Filozofia e Xhon Djuit
Njeriu përballë botës me interesat e tij
Xhon Djui ( Dewey John, 1859 - 1952), ishte filozof idealist amerikan,
themelues i shkollës filozofike pragmatiste të Çikagos dhe i versionit të ri të
pragmatizmit, instrumentalizmit.
Thelbi i pikëpamjeve të tija filozofike, është idealizmi subjektiv.
Ai lindi në Burlington, Vermont. Pas mbarimit të liceut, në moshën 15- vjeçare
filloi studimet në Universitetin e Vermontit.
Pas dy kërkesave për bursë, të cilat nuk iu miratuan, ai mori hua dhe u
regjistrua në universitetin “Xhon Hopkins” të Baltimorit. Aty studioi logjikën
matematike nga Pirs dhe filozofinë e Hegelit.
Në vitin 1884 mbrojti tezën mbi psikologjinë kantiane dhe më pas filloi punë në
Universitetin e Miçiganit. Në vitin 1894 u thirr në Universitetin e sapohapur
të Çikagos për të drejtuar institutin e Filozofisë dhe Psikologjisë.
Ai nuk ishte vetëm filozof i shquar, por edhe pedagog i mrekullueshëm,
një intelektual i njohur publik. Dha mësime në shumë universitete
dhe ishte edhe zë i madh i arsimit progresiv dhe liberalizmit.
Edhe pse Djui është i njohur për botimet e tij, në lidhje me arsimimin,
ai shkroi edhe për shumë tema të tjera, duke përfshirë metafizikën,
estetikën, artin, logjikën, teorinë sociale, dhe etikën.
Djui krijoi një shkollë eksperimentale me emrin “Dewey school”,
që u bë e njohur shumë shpejt edhe jashtë Çikagos. Në bashkëpunim me të Xhon Djui.
shoqen, Alisë Shipman, iu përkushtua vënies në jetë të edukimit demokratik.
Bazat e filozofisë së tij të edukimit i përmblodhi në veprën “Shkolla dhe
shoqëria”. Idetë e tij ndikuan në një tur të dendur konferencash në vende të
ndryshme, si: në Kinë, Japoni,Turqi, Meksikë, në Rusi etj.
Vdiq në Nju Jork në moshën 92- vjeçare.
Shekulli XX ka qenë më shumë një epokë ku vlera të tilla si liria individuale Fjalor
dhe optimizmi i mundësive, që i bën kufijtë të kapërcyeshëm, ndikuan në Pragmatizëm – (greq.
suksesin e mënyrës amerikane të të menduarit. pragma, pragmatos
– punë, vepër), rrymë
Pragmatizmi idealiste subjektive
e filozofisë së sotme
E vërteta, që njeriu arrin përmes shkencave( sipas Djuit), nuk është një realitet borgjeze, e përhapur
i ngurtë, por një mendim që i sjell atij dobi. gjerësisht në vendet
kapitaliste, sidomos në
Në këtë këndvështrim filozofia pragmatiste nxit një zhvillim të shkencës për t’i SHBA.
sjellë dobi dhe progres gjithë shoqërisë. Djui mendon se njohja është mjet për Instrumentalizëm – (lat.
të zgjidhur problemet që ne kemi. instrumentum – vegël,
Koncepti themelor i tij për njohjen, është përvoja, sepse ato e tregojnë më mjet) filozofi reaksionare
mirë lidhjen që ka njeriu me mjedisin e tij. Gjithashtu njohja ka edhe një subjektive, e themeluar
kuptim etik që është përmirësimi i njeriut. nga filozofi amerikan
Objektivat praktike e shtyjnë shkencën drejt studimeve të reja. Realiteti për Xh. Djui, variant i
pragmatizmit.
pragmatistët ekziston kur përpiqemi praktikisht të vëmë në jetë një projekt,
180
një hipotezë, një plan, një teori dhe të arrijmë rezultate të
dobishme për ne.
Çdo dituri bëhet e vlefshme në jetën aktive.
Djui e shihte zhvillimin njerëzor të lidhur me shkencën
e orientuar nga praktika dhe në shërbim të saj. Ai e
koncepton shoqërinë si zhvillim krijues, nisur nga ajo
që është krijuar tashmë. Kështu Djui simbolizon idealin
amerikan të mosnjohjes së “kufirit” dhe të zbulimit në
çdo moment të gjërave të reja nga njeriu. Kjo realizohet
përmes shpirtit praktik të njeriut dhe dëshirës për sukses.
Klasë në shkollën e Djuit.
Xh.Djui dhe edukimi
Gjatë periudhës kur ishte profesor në Universitetin e Çikagos, Djui punoi
për një reformë të re shkollore, duke krijuar filozofi të pedagogjisë së re.
Këtë metodë e përdori në shkollën eksperimentale dhe e pasqyroi në veprën
“Demokracia dhe edukimi”.
Për Djuin, filozofia duhet të jetë filozofi e edukimit, sepse në ndryshim me
shkencat e tjera ajo nuk merret vetëm me njohjen, por edhe me qëllimet për të
cilat realizojmë këto njohje: Mënyrën më të mirë të të jetuarit!
Të gjithë fëmijët kanë të drejtë të vendosin objektiva dhe të dallojnë ato që
duhet të kërkojnë bashkërisht me të tjerët, në interes të tyre.
Çdo edukim është edukim për demokraci. Që të jetë i suksesshëm,
edukimi nuk mund të jetë vetëm teorik, por duhet të jetë sa më konkret
50% leksion dhe i lidhur me përvoja, me shembuj dhe veprime të atij që edukohet.
Ndryshe nga modelet e mëparshme të mësimdhënies, të cilat u mbështetën
10% lexim në autoritarizëm dhe në të mësuarin përmendësh, arsimi progresiv kërkon
që nxënësit duhet të kontrollohen për atë që ata kanë mësuar.
20% audio- vizuale Djui argumentoi se kurrikulat duhet të jenë të rëndësishme për jetën e
nxënësve. Nëpërmjet mësimit duhet të zhvillohen edhe aftësitë për jetën
30% demostrim
praktike, si pjesë e rëndësishme për edukimin e fëmijëve.
50% diskutim në grup Ai mendonte se edukimi në shkollë bëhet nëpërmjet vendosjes së ekuilibrit
mes filozofisë dhe shkencave natyrore.
75% praktikë Sot ne e quajmë këtë pragmatizëm. Djui besonte se edukimi është një
proces i gjatë dhe filozofia është jeta e përditshme.
90% të mësosh të tjerët Demokracia për Djuin duhet të kthehet në mënyrë jetese për shoqërinë. Çdo
qytetar përmes edukimit dhe arsimimit fiton vlera morale në shoqërinë ku
Piramida e të mësuarit. jeton. Përmirësimi i shoqërisë realizohet nëpërmjet reformave pedagogjike,
edukatës shkollore të organizuar në një mënyrë të posaçme.
Ai mendon se njerëzit duhet të jenë progresistë, të gjejnë arsye për të ndryshuar
gjërat. Pikërisht ai individ, që e përcakton veprimtarinë e tij në varësi të realitetit,
është realist. Realistët kanë shpirt krijues dhe nëpërmjet tij shtojnë risitë në botë.
Reflekto dhe Veprat kryesore të Xh. Djuit janë: “Shkolla dhe shoqëria”(1889),
përgjigju “Rikonstruksioni i filozofisë”(1920), “Probleme njerëzore” (1948).
Si e kuptoni pragmatizmin? Jepni opinionin tuaj
Çfarë detyre vendos Djui
para filozofisë? Argumentoni idenë:
Cilat metoda edukimi në “Edukimi i një pasardhësi vlen më shumë sesa një mijë reformatorë në
shkollë i mendon ai të shoqëri”.
suksesshme? Sa ndihmon shkolla në këtë edukim?
 181

Komunikojmë ide filozofike

Idetë pedagogjike
7.12 shqiptare dhe shkolla
eksperimentale e Djuit

ca
Kompeten ë tonë.
ed u kim it në shoqërin shme.
të
n ë si / ja : is k u tim in e problemit im in n ë shoqëri të ndry
x ë d k
N
ron përgjeg
jësi në nin për edu
- Demonst pa va ru r informacio nyrave të
u n o n n ë m ënyrë të
su k se ssh me. n ë të kup tuarin e më
- Përp dukimi të urat e huaja
n strategji e dhe me kult
- Identifiko ie m e të tje rë t
marrëdhën të rinjve. rmacione
- Ndërton llë . sjell ed u kimi cilësor i ë m ë tepër info
në sh ko shkë t q ë të m a rr
edukimit ës së përba gjshme për
rk u sh to he t ndaj së mir rr e kte dh e të ndërgje
- Pë mënyrë ko
ternetin në ukimit.
- Përdor in filo zofisë së ed
tje n e
në çësh

Idetë mbi edukimin në filozofi janë të shumta. Në çdo epokë të zhvillimit shoqëror, mendimtarë të ndryshëm
kanë kuptuar rolin e edukimit të mirë të brezave, si kusht i progresit cilësor të gjithë shoqërisë.
Mendime të tilla i gjejmë, tek: Volteri, pedagogjia e Rusoit, në librin e tij “Emili”, J.Djui dhe filozofia e tij e
edukimit në librin “Shkolla dhe Shoqëria”.
Kjo vëmendje drejt edukimit të mirë sigurisht është refleksioni i duhur i njerëzve që aspirojnë një shoqëri me
individë të edukuar gjithnjë e më mirë, në dobi të një vizioni optimist të së ardhmes.
Prandaj shkolla, si institucioni i edukimit, është në vëmendjen e të gjithëve: që nga ligjbërësit deri te mësuesit.
Në librin e tij “Shkolla dhe Shoqëria”, Djui vendos në qendër një Djalë , i cili simbolizon një brez të tërë që
edukohet.
Ai, për autorin është “barometri i shëndetit dhe vitaliteti i shoqërisë.”
Për këtë arsye çdo shoqëri interesohet për brezin e ri dhe për mënyrën sesi edukohet në përputhje me kushtet
e kohës.
Ju në këtë orë veprimtarie do të diskutoni për rolin e edukimit duke evidentuar mënyrat e realizimit të tij.
Diskutimin tuaj lidheni me përgjigjet për pyetjet e mëposhtme:
- Ku ndryshon Djali europian i Djuit nga djali shqiptar?
- Si e respekton individin shoqëria jonë dhe cilat janë cilësitë personale të tij?
- Ç’ mendoni për ndikimin e psikologjisë së vetë individit në edukimin e suksesshëm të tij?
- Cilat ide pedagogjike shqiptare i vlerësojmë si të rëndësishme për të mësuarin dhe edukimin?
182

E drejta për
Gjithashtu do të diskutoni edhe për arsim Edukim
ndonjë problem që mendoni se ka lidhje Kurrikula qytetar
me të dhe me mënyrat e funksionimit të mësimore
shkollës.
Shkenca dhe
Cilat janë disa nga detyrat e shkollës? Veprimtari teknologjia
Shtoni dhe rrathë të tjerë në skemë, që komunitare SHKOLLA
të tregojnë për funksione të tjera që
mendoni se ka shkolla sot. Talente

Cilat janë disa nga detyrat e shkollës? Skema

Shtoni dhe rrathë të tjerë në skemë, që të tregojnë për funksione të tjera që mendo
shkolla sot. Fig2a,b

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jeni të përgatitur. Të keni grumbullu

materiale për temat që do të diskutoni sipas grupeve (vepra “Shkolla dhe shoqëria
pjesë ku përshkruhet edukimi në librin “Emili” të Rusoit, materiale dhe ide të p
pedagogjinë.

Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:

Do të ndaheni në grupe (3 grupe).

-Grupi i parë. Do të përgatisni diskutime për veprën “Shkolla dhe shoqëria” - J. D

-Grupi i dytë. Përshkruani edukimin, sipas Rusoit, në librin “Emili”.

- Grupi i tretë. Krahasoni idetë pedagogjike shqiptare nga prof. A.Xhuvani.

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jenipunën

-Do të prezantoni të përgatitur. Të keni grumbulluar
sipas grupeve (8-10 min)dhe dhelexuar materiale diskutimet pë
do vazhdoni
për temat që do të diskutoni sipas grupeve (vepra “Shkolla
dhe kurrikulën e re të shkollës. dhe shoqëria” - J. Djui,
pjesë ku përshkruhet edukimi në librin “Emili” të Rusoit, materiale dhe ide të prof. A.Xhuvani për
pedagogjinë.
-Diskutoni mes grupeve, duke vlerësuar idetë e çdo epoke mbi shkollën dhe eduki
Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:
Do të ndaheni në disa grupe (3 grupe).
-Renditni në tabelë dhe idetë shqiptare për edukimin dhe shkollën.
- Grupi i parë. Do të përgatisni diskutime për veprën “Shkolla dhe shoqëria” - J. Djui
- Grupi i dytë. Përshkruani edukimin, sipas Rusoit, në librin “Emili”.
- Grupi i tretë. Krahasoni-idetë
Konkluzionet
pedagogjikedhe vlerësimi.
shqiptare nga prof. A.Xhuvani.
- Do të prezantoni punën sipas grupeve (8-10 min) dhe do vazhdoni diskutimet për problemet e sotme
dhe kurrikulën e re të shkollës.
- Diskutoni mes grupeve, duke vlerësuar idetë e çdo epoke mbi shkollën dhe edukimin.
- Renditni në tabelë dhe idetë shqiptare për edukimin dhe shkollën.
- Konkluzionet dhe vlerësimi
 183

7.13 Ludvig Vitgenshtajn

dhe filozofia analitike
Gjuha dhe komunikimi njerëzor në shoqëri
Ludvig Vitgenshtajn (Ludwig Wittgenstein, 1889 - 1951) ishte një nga filozofët
më të rëndësishëm të shekullit XX. Ai ishte filozof britanik me origjinë
austriake.
Vitgenshtajn dha kontribut të madh në bisedat mbi gjuhën, për logjikën dhe
metafizikën, për etikën dhe mënyrën sesi duhet të jetojmë në botë.
Ai botoi dy libra të rëndësishëm, me të cilat u bë shumë i njohur: “ Traktatit
logjiko - filozofik” (1921) dhe “Hulumtime filozofike” (1953).
Këto vepra ishin kontribute të mëdha për filozofinë e
shekullit të gjuhës.
L. Vitgenshtajn lindi në Vjenë në vitin 1889. Ishte nga
një familje protestante me prejardhje hebreje. Babai i tij
ishte një nga industrialistët më të mëdhenj të perandorisë
Austro - Hungareze.
Pasi mbaroi maturën në vitin 1906, Vitgenshtajni studioi
për dy vjet inxhinieri mekanike në shkollën teknike të
Berlinit dhe më pas vazhdoi matematikën teorike. Për të
plotësuar formimin e tij si inxhinier shkoi në Mançester.
Ai mori pjesë në Luftën e Parë Botërore, ishte ushtar
në front ku u dallua për trimëri në përleshjet luftarake.
Librin e parë “ Traktati logjiko - filozofik”, Vitgenshtajni
e shkroi në pushimet ndërmjet betejave të luftës.
Më pas u kthye në Universitetin e Kembrixhit dhe në
vitin 1939 u emërua profesor titullar i filozofisë.
Ludwig Vitgenshtajn.
Në vitet e Luftës së Dytë Botërore punoi sanitar në një spital të Londrës, e më Kufijtë e gjuhës.
pas në një laborator të Njukasllit. Pas luftës u kthye përsëri në Universitet, por
nderimet dhe sukseset nuk ia qetësuan shpirtin e tij të shqetësuar.
Vdiq nga një sëmundje e pashërueshme në vitin 1951.
Në vitin 1948 iu kushtua plotësisht veprës “Hulumtime filozofike”e cila u
botua pas vdekjes së tij.

Cila duhet të jetë përmbajtja e filozofisë?

Vitgenshtajni njihet ndër të parët filozofë, të cilët filluan të studiojnë dhe të
analizojnë gjuhën e përditshme si edhe kuptimet e saj.
Analiza e tij në veprën “Hulumtime filozofike” vendos në qendër gjuhën e
përdorimit të përditshëm dhe funksionin e saj duke hequr dorë nga ndërtimi i
Filozofia dhe gjuha
një gjuhe ideale si nevojë për shprehjen filozofike.
“Kur flas për gjuhën (fjalë, fjali etj.),- pohon ai, -e kam fjalën për gjuhën e përditshme. Por,
mos vallë kjo gjuhë është shumë e rëndomtë dhe materiale për ato që na duhet të themi?
Por, si do të ishte një tjetër gjuhë që do të mund të ndërtonim? Dhe a ka kuptim që ne të mos
arrijmë të themi ato që duam me këtë gjuhë që kemi!?”
184
Fjalor
Gjuhë – Sistem i veçantë
tingujsh, fjalësh, trajtash
e rregullash për formimin
e fjalëve e për lidhjen e
tyre në fjali. Ky sistem
është mjeti themelor
më i rëndësishëm që u
shërben njerëzve për
t’u mbrujtur e për të
shprehur mendimet dhe
për t’u marrë vesh me
njëri –tjetrin.
Gjuha mjet i zgjidhjes së
problemeve midis njerëzve
Qartësia e gjuhës dhe
rëndësia e saj në komunikim
Filozofia, sipas Vitgenshtajnit duhet të studiojë gjuhën, logjikën dhe format
e mendimit. Duke studiuar gjuhën ai arriti në përfundimin se filozofia është
arma më e mirë që duhet të shpjegojë si bashkohet mendimi me gjuhën.
Ajo duhet të jetë kritike ndaj gjuhës, por dhe të sqarojë logjikisht mendimet.
Nisur nga kjo ide, Vitgenshtajni dallohet për studim të hollësishëm të gjuhës
jo vetëm si mjet informimi, por edhe si shprehje e mënyrës sesi jeton njeriu.
Në fakt (sipas pikëpamjeve të shprehura në “Hulumtimet filozofike”), për të
folur një gjuhë na mjafton të njohim sintaksën e saj dhe mund të shprehemi
vetëm në bazë të rregullave që lidhen me shenjat gjuhësore.
Ne i renditim mendimet tona në fjali të cilat përbëhen nga fjalë. Rëndësi të
madhe ka edhe renditja e fjalëve në fjali sepse kjo siguron kuptimin e saj.
Gjuha shpreh edhe botën emocionale të njeriut.
Sipas tij, gjuha duhet të respektojë karakterin shkencor dhe t’u përshtatet të
dhënave empirike. Për këtë, ajo duhet të organizohet sipas një sistemi dhe
frazat duhet të kombinohen midis tyre në mënyrë të tillë që të jetë e pamundur
futja e “elementeve të papastra”. Ato mund të ndikojnë në saktësinë e një
gjuhe rreptësisht shkencore.
Sipas Vitgenshtajnit, në strukturën e gjuhës dallohen frazat e thjeshta dhe
frazat e përbëra.
Detyra e filozofisë mbetet që të vendosë: cili është diskutim i arsyeshëm dhe cili
është diskutim jo i arsyeshëm.
I arsyeshëm do të jetë vetëm ai diskutim, që është i komunikueshëm në
kontekstin e lojës së gjuhës që përfshin një grup të caktuar qeniesh njerëzore.
Shpjegimi analitik i fjalës
Vitgenshtajn mendon se, bota mund të përshkruhet në fragmente të fjalive që
duhet t’i lidhim në mënyrë logjike.
Mësimi i gjuhës nuk është vetëm mësim i fjalëve të saj ose i fjalorit, por lidhja
midis tyre në situata të caktuara shoqërore.
Në fillim të veprës “Hulumtimeve filozofike ”, Vitgenshtajni sjell në vëmendje
mendimin e Shën Agustinit: “Fjalët emërtojnë objektet dhe fjalitë janë
kombinime të emrave që u vendosen atyre”.
Sistemi i komunikimit, i dhënë sipas tij, nuk përfaqëson në të vërtetë atë që ne
e quajmë sot gjuhë. “…Të mendosh gjuhën është të mendosh për një formë të
jetës … ”; “…Të folurit e gjuhës është pjesë e një veprimtarie … ”
Në këtë rast, Vitgenshtajn propozon termin e ri, që do të zëvendësojë
konceptimin e deriatëhershëm të gjuhës, termin e “lojës gjuhësore”.
Sipas filozofisë së tij, gjuha përdoret në shumë “lojëra gjuhësore”.
P.sh., fjala “lojë” ka shumë kuptime, duke filluar që nga: “lojë shahu”,“lojë
fjalësh”, “lojë sportive”, “lojë në grup” etj.
Ka “lojëra” të tilla që lidhen me teknikën, lutjet, shprehjen e shpresës, të
dëshirave, të shkrimeve, por edhe të shumë gjërave të tjera që mund të shpikë
mendja njerëzore.
Fjalët, shprehjet që përdorim në bisedime të ndryshme me miqtë, me prindërit,
të dashurit dhe me këdo tjetër duhet të jenë sa më të thjeshta, të qarta, pa
formulime abstrakte filozofike.
Pra është e pamundur sipas tij t’i sintetizosh të gjitha kuptimet që kanë këto
lojëra në një përkufizim të thjeshtë.
 185
Madhështia e tij qëndron në atë që, formulimet abstrakte të mbushura me Reflekto dhe
shprehje të vështira filozofike, i kombinon me tregime të thjeshta, me shprehje
të qarta e komunikuese. përgjigju
Prandaj metoda dhe filozofia e Vitgenshtajnit quhet analitike në zbërthimin e Cili duhet të jetë misioni i
kuptimit të gjuhës. filozofisë?
Fjala e mësipërme mund të kuptohet në situatë apo në marrëdhënien e dhënë. A shpreh gjuha përvojën
Vithgenshtajni tregon përmes “lojës së gjuhës ” tërësinë e përbërë nga fjala njerëzore sipas Vitgenshtajnit?
dhe nga situata në të cilën është përdorur. Si duhet të ndërtohet një
Gjuha dhe jeta shoqërore janë të pandara nga njëra – tjetra. gjuhë që të jetë e saktë dhe të
shmangë çdo keqkuptim?
Pse filozofia e Vitgenshtajnit
është analitike, nisur nga
objekti që ajo studion?
Jepni opinionin tuaj
Interpretoni idenë e Vitgenshtajnit se gjuha shpreh
përvojën e njeriut. Shfrytëzoni skemën e mësipërme. A
tregon skema logjike, lidhjen mes elementëve të saj sipas
një rregulli të caktuar? Teori
Jepni një shembull duke kaluar sipas radhës në elementet
e skemës.
Kazani i
Parashikim
njohurive

Bota
Jepni opinionin tuaj

Interpretoni idenë e Vitgenshtajnit se gjuha shpreh përvojën e njeriut. Shfrytëzoni skemën e

Të di më shumë
mësipërme. A tregon skema logjike, lidhjen mes elementëve të saj sipas një rregulli të
caktuar? Jepni një shembull duke kaluar sipas radhës në elementet e skemës .

Prandaj…
Le të kuptojmë konceptin e Vitgenshtajn për lojën gjuhësore:

Loja të ndryshme gjuhësore kanë fusha të ndryshme aplikimi.

Në çdo lojë gjuhësore sipas tij duhen mësuar jo vetëm fjalët, por edhe situatat në të cilat ajo
përdoret. Kështu edhe mendimi ynë pasurohet me fjalë të reja.
Edhe gjuha ka rregulla. Pa mësuar ato, si në çdo lojë tjetër, as me fjalët nuk mund të luajmë.
Sipas mënyrës së jeteses popujt krijojnë fjalët e tyre.
"Loja e gjuhës" është një aktivitet i ndjekur nga ne, me qëllim të caktuar.
Fjalët kombinohen midis tyre sipas veprimtarive të njeriut, Rregulla
rregullave, shprehjeve gjuhësore. Në çdo lojë gjuhësore sipas tij
duhen mësuar jo vetëm fjalët, por edhe situatat në të cilat ajo
përdoret. Kështu edhe mendimi ynë pasurohet me fjalë të reja. Shprehje Lojëra Format
Sipas mënyrës së jeteses popujt krijojnë fjalët e tyre. gjuhësore gjuhësore e jetës
Edhe gjuha ka rregulla. Pa mësuar ato, si në çdo lojë tjetër, as
me fjalët nuk mund të luajmë.
"Loja e gjuhës" është një aktivitet i ndjekur nga ne, me qëllim Aktivitete jo
të caktuar. -gjuhësore
Loja të ndryshme gjuhësore kanë fusha të ndryshme aplikimi.

Pasurim
konceptesh
gramatikore
186
7.14
Martin Haideger.
Fjalor
Metafizika – Metodë
joshkencore e njohjes,
e kundërt me metodën
dialektike, që merr
sendet e dukuritë e
realitetit të shkëputura
e jashtë zhvillimit
e ndryshimit dhe
pa kontradikta të
brendshme.
Ontologjia, teoria e qenies
Martin Haideger
dhe teoria e tij mbi qenien
Qenia dhe problemi i ankthit
Martin Haiderger (Martin Heidegger) lindi në vitin 1889 në Meskirsh, në jug
- perëndim të Gjermanisë në një familje katolike.
Pas përfundimit të shkollës fillore, me ndërhyrjen e priftit të qytetit, u regjistrua
në seminarin fetar të Kontancës. Në vitin 1909, Haideger filloi studimet për
teologji në Universitetin e Friburgut. Jo shumë i bindur në zgjedhjen e tij, në
vitin 1911, u regjistrua në fakultetin e matematikës dhe shkencave të natyrës.
Paralelisht studioi dhe filozofinë dhe në vitin 1913 mbrojti tezën: “Doktrina e
gjykimit në psikologjizëm”. Në po këtë vit përfundoi doktoraturën në filozofi.
Pas botimit të veprës “Interpretimet fenomenologjike të Aristotelit”, ai fitoi
vendin e punës, profesor në Universitetin e Marburgut.
Në 1927 doli vepra kryesore e tij “Qenia dhe koha”.
Në prill të vitit 1933 pranoi me entuziazëm idetë naziste, gabim të cilin e
kuptoi një vit më vonë, por i kushtoi shumë në karrierën e tij pedagogjike të
pasluftës. Autoritetet franceze e ndaluan për gjashtë vjet të jepte mësim.
Haidegeri vazhdoi të jepte leksione private dhe botoi disa libra filozofikë.
Vdiq në vitin 1976 në Friburg dhe u varros në fshatin e lindjes.
Haidegeri mendohet të jetë mendimtari më i shquar i shek. XX. Çështja e
kuptimit të qenies përbën thelbin e diskutimit të tij.
Filozofët ekzistencialistë, ku bën pjesë edhe Haidegeri, na mësojnë se vetëm ne
jemi përgjegjës për të krijuar një jetë kuptimplote në botën absurde dhe të padrejtë.
Koncepti i Haidegerit për njeriun
Filozofia e Haidegerit është ontologji, domethënë, teori për qenien.
Njeriun ai e vendos në qendër të filozofisë së tij. Sipas tij njeriu nuk e zgjedh se ku,
nga kush dhe kur do vijë në botë. Këtë e vendosin të tjerët, por ai hidhet në këtë botë
dhe e vazhdon jetën e tij, duke krijuar edhe vetveten në marrëdhënie me botën.
Dasein (jaqenia – shqip), është qenia njerëzore, si e vetmja pjesë e qenies që
mendon për qenien.
Kuptimi i jaqenies për Haidegerin, është tërësia e marrëdhënieve që ai ka dhe
që e kushtëzojnë në veprimet e tij.
Çështja e kuptimit të qenies përbën thelbin e diskutimit të tij. Të jesh në botë,
domethënë “ të jesh këtu”, midis gjërave nga të cilat njeriu (jaqenia) dallohet, se
pranon me vetëdije të jetë këtu.
Qenia njerëzore e përballon botën jo si diçka të huaj, por si tërësi gjërash që kanë
të bëjnë me të dhe që prej tij fitojnë rëndësi të veçantë. Njeriu në botë ka mënyrën
më të veçantë të ekzistencës, sepse duke vepruar në të ai ndryshon dhe veten.
Meqenëse ai vjen vetëm një herë në botë, përpiqet të bëjë gjëra të veçanta nga
të tjerët. Kjo me qëllim që të kujtohet si origjinal dhe jo si dikush që nuk bie në
sy, por vetëm jeton si gjallesat e tjera.
Njeriu ka cilësinë e planeve të së ardhmes dhe ky fakt i jep vlerë jetës së tij.
 187
Haidegeri mbi gjendjet e Dasein - it (njeriut)
Duke qenë i hedhur në këtë botë, njeriu sipas Haidegerit, shoqërohet
nga gjendje të ndryshme, si: mërzia, gëzimi, hidhërimi, ankthi.
Si i shpjegon ai disa prej tyre? Duke shpjeguar gjendjen e ankthit,
Haidegeri bën dallimin e tij nga frika prej objekteve. Vetë ankthi
lind nga të ekzistuarit e njeriut në botë dhe shpesh të çon në pyetjen
shekspiriane “Të jesh apo të mos jesh në këtë botë?”
Ankthi vjen kur jaqenia zbulon dramën e kotësisë së qëllimeve të saj,
sepse është një qenie që do të vdesë, fakt të cilin çdo njeri e përjeton
në mënyrën e tij. Ankthin e dikujt e kuptojmë kur njeriu ndihet i
kërcënuar, i veçuar nga të tjerët, i trembur nga momenti. Nga jashtë
ndien kërcënim nga gjithçka dhe nga brenda ka krijuar rregulla dhe
norma shoqërore për t’i siguruar ekzistencën.
Duke shpjeguar bisedën, diskutimin, Haidegeri i quan proces në të cilin jaqenia lëviz "Ne jemi të hedhur në
botë, njësoj si hidhet
duke i shndërruar sendet e gjendjet shpirtërore në fjalë. Vdekja për Haidegerin është spiranca për të lundruar
fundi i ekzistencës së jaqenies, e cila që kur lind është një qenie për të vdekur. Për të, në një oqean të madh."
vetë jaqenia e kapërcen herë pas here ankthin e situatave që afrojnë vdekjen. Njeriu e Heideger.
kupton fundin e ekzistencës së çdo gjëje, pra dhe të vetvetes.

Qenia dhe koha

Për Haidegerin qenia dhe koha ndodhen të vendosura mbi njëra - tjetrën. Koha
për filozofin nuk është një përmasë e jashtme në të cilën jaqenia do të zhvillohej
e më pas do të vdiste. Ajo është e brendshme “vetëm duke shkuar përpara”.
Kryesore është e tashmja e ekzistencës së botës dhe jaqenies. Njeriu i ardhshëm nuk Reflekto dhe
mund jetë veçse‚“ai që ka qenë gjithmonë”, pra vetë “e kaluara” e tij. Qenia dhe përgjigju
koha rrjedhin nga njëra - tjetra, i japin asaj në mënyrë reciproke gjallëri. Për çdo Pse filozofia e Haidegerit
njeri, e rëndësishme nuk është përjetësia, por përmasa e kohës në të cilën ekziston quhet ontologji?
e tanishmja ekzistenciale. Haidegeri ngrihet kundër studimit metafizik të botës nga Si e përcakton ai gjendjen e
shkencat e natyrës duke copëtuar qenien për të studiuar objektin e tyre. Ai mendon njeriut në shoqëri?
se ato gabojnë sepse njeriu ka nevojë të kuptojë jo pjesën, por të tërën dhe të gjejë Si e koncepton kohën për
vendin e tij. “Gjuha është shtëpia e qenies” pohon Haidegeri. Sipas tij gjuha, jo jaqenien?
vetëm transmeton informacione, por duhet të jetë e kuptueshme dhe e qartë.

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Përballje mes filozofëve:
Ku qëndron ndryshimi ndërmjet ideve të Haidegerit dhe Kierkegardit për ankthin dhe Haidegerit e Niçes
për jaqenie - mbinjeriun?
ankthi
Haidegeri______________________________ Kierkegardi
jaqenie - mbinjeriu
Haidegeri______________________________ Niçja

Debat dhe dialog

Sa më ndihmon filozofia?
A ndieni ankthin e përzgjedhjes së profesionit të ardhshëm?
Nëse zgjidhni të bëheni jurist, kjo ju mohon mundësinë për t’u bërë mjek! A ju shkakton ankth kjo situatë?
Si mund ta zgjidhni?
188

7.15 Filozofia ekzistencialiste

e Zhan Pol Sartrit
Liria e zgjedhjes, thelbi i njeriut
Zhan Pol Sartër (Sartre) lindi në Paris më 21 korrik 1905. Babai ishte oficer
marine dhe vdiq shumë herët. Ai u rrit vetëm me nënën e tij.
Në 1920 studioi filozofi, psikologji dhe sociologji në Shkollën Normale
Superiore, ku u njoh me Simone de Bovuar. Lidhja e tyre, e çliruar nga
rregullat borgjeze, vazhdoi deri në vdekjen e filozofit. Ajo u pa si një model i
ri nga shumë intelektualë.
Në vitet 1931 – 1944, ishte pedagog i filozofisë në lice.
Gjatë luftës u përfshi në shërbimet sanitare dhe kaloi disa kohë në një kamp
robërish në Gjermani. Më pas Sartri kthehet në Francë, në radhët e rezistencës.
Ka qenë aktiv në ngjarjet politike duke kundërshtuar luftërat si fenomen i
kohës.
Gjatë luftës shkroi novelën “Muri”, dy drama: “Mizat” dhe “Me dyer të mbyllura.”
Një pjesë e veprave të tij u dramatizuan, por edhe u bënë subjekte
kinematografie. Librat më të lexuar të Sartrit janë dy romanet: “Neveria” dhe
Zhan Pol Sartër. “Qenia dhe hiçi”, që përmbajnë të përpunuar filozofinë ekzistencialiste.
Ekzistencializmi lindi në vitet 20 të shek. XX, por u bë më i njohur botërisht
gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore.
Në të vërtetë, kjo rrymë nuk është filozofi, por drejtim kulturor.
Sartri është quajtur si përfaqësues kryesor i ekzistencializmit (drejtim letrar i
shek. XX).
Ai mbështetet në tezën se, njeriu e përcakton vetë thelbin e qenies së tij.
Vullneti njerëzor nuk varet nga forca hyjnore; ai është i lirë, madje është “i
dënuar të jetë i lirë”.
Ekzistenca bëhet vlerë themelore, ajo është forca që i përcakton të gjitha vlerat
e tjera njerëzore.
Pra, njeriu e bën vetë veten, por është përgjegjës për ato që ndodhin me të
në jetë. Baza e gjithë filozofisë në veprat e Sartrit ishte: njeriu më parë duhet të
ekzistojë, e më pas të përcaktohet.
Deri në fund të jetës së tij drejtoi revistën e përmuajshme “Kohët moderne”
(Le temps modernes). Nuk pranoi të merrte çmimin Nobel në letërsi në vitin
1964. Vdiq në Paris i shoqëruar nga një turmë e madhe njerëzish deri në
varrezën e Monparnasit.

Qenia shoqërore dhe liria individuale

“Neveria”, është romani, nëpërmjet të cilit Sartri u bë i famshëm në vitin
Ekzistenca përcaktohet
1938. Ky roman i mrekullueshëm filozofik edhe sot e ruan popullaritetin,
nga individi
pavarësisht nga prurjet letrare të kohës.
Subjekti i tij u mbështet në neverinë para absurditetit të ekzistencës borgjeze
dhe mikroborgjeze. Në këtë kohë nuk lëviz asgjë; jeta private dhe politika janë
mbushur me hipokrizi dhe “dredhi”.
 189
Sartri synon të thyejë gënjeshtrën. Ai u përpoq të krijonte imazhin e njeriut
të ri mbi një antropologji të re, thelbi i së cilës nuk ishte vetëdija abstrakte e
individit, por vetëdija konkrete e gjërave.
Ai analizoi njeriun si një qenie ekzistenciale duke theksuar se “ekzistenca
njerëzore përcaktohet vetë”. Njeriu është në vetvete, në botën e tij, por ai
mund të kthehet, sipas Sartrit edhe në “qenie” për veten.
Ekzistenca njerëzore përcaktohet nga vetë individi.
Ta bësh këtë sipas filozofit, do të thotë t’i thuash “jo” së
shkuarës, për të skicuar një të ardhme tjetër. Kjo mundësi
njerëzore e bën qenien e tij humaniste dhe të lirë.
Por Sartri vëren se individi nuk është i shkëputur nga
shoqëria. Ndonjëherë e kuptojmë se jemi edhe “qenie për
tjetrin”.
Sartri ka ideuar në filozofinë e tij ekzistencialiste një
perspektivë, në të cilën individi e ka fatin të përcaktuar nga
historia ku jeton, por ai ndikon në të, sepse vendos vetë për
jetën e tij.
Një nga personazhet e Sartrit shprehet: “Ferri janë të tjerët
- sepse unë varem nga gjykimi i tyre”.
Pra sipas tij, njeriu duhet ta konceptojë veten si qenie
shoqërore dhe asnjëherë si një individ i vetmuar. Zhan Pol Sartër, Martin
Ky është individi, sipas filozofisë ekzistencialiste, që mund të ndryshojë veten Hediger dhe Simon dë
Bovuar.
në bazë të zgjedhjeve të lira të tij.
Sartri ka zgjidhur në mënyrë materialiste raportin midis lirisë (objektive) dhe
determinizmit shoqëror (subjektiv).
Njeriu projekton të ardhmen e tij në liri të plotë, duke e bërë këtë në vështrimin
Individi dhe zgjedhja e lirë
e të tjerëve. Njeriu është vetë liria.

A është Sartri ateist?

Fjalor
Sartri nuk jep argumente kundër ekzistencës së Zotit, por shumë dije të tij
tregojnë se njeriu ndihet i plotfuqishëm për të vendosur vetë për jetën. Antropologjizëm – (greq.
anthropos – njeri; logos –
Sipas tij, njerëzit nuk kanë nevojë për dikë tjetër që të vendosë për qëllimet e
dije, teori), teori metafizike,
tyre, sepse e bëjnë vetë këtë. që e quan njeriun vetëm
Zoti, për Sartrin është i pamundur sepse nuk mund të ketë një person të si produkt të natyrës dhe
përsosur. Pa Zotin, të gjitha gjërat janë të lejueshme. Kjo është liria që i njeh që synon t’i shpjegojë të
Sartri njeriut. gjitha veçoritë dhe cilësitë e
njeriut, duke u mbështetur
vetëm në prejardhjen
natyrore të tij.
Reflekto dhe përgjigju Determinizëm – (lat.
Si e shpjegon Sartri idenë e Ekzistencës? determinare –përcaktoj),
Cilat janë kushtet në të cilat individi “projekton” të ardhmen e tij? determinizmi pranon
Cili është raporti midis qenies shoqërore dhe lirisë individuale? karakterin e ligjshëm
dhe objektiv të lidhjeve
shkakësore, kushtëzimin
shkakësor të të gjitha
sendeve, fenomeneve e
proceseve që kryhen në
natyrë, ashtu si edhe në
shoqërinë njerëzore.
190

Debat dhe dialog

Sipas filozofisë ekzistencialiste njerëzit gjenden në shumë situata, ku duhet
të bëjnë zgjedhje.
Disa zgjedhje janë të parëndësishme, të tjerat të rëndësishme, por zgjedhja
është individuale dhe vendimet çojnë në përkufizimin e vetvetes.
Organizoni në klasë një dialog midis jush dhe argumentoni:
- Sa të lirë jeni ju për të ndryshuar jetën tuaj?
Si e konceptoni tjetrin?
A është tjetri “ferri”, si mendon Sartri?

Të di më shumë
Eleonor Rusvelt (reformatore sociale), An Rend (autore /filozofe), 
Marie Kyri (shkencëtare), Rosa Parks (aktiviste e të drejtave
civile),  Rashel Karson (ambientaliste) etj, janë emërtuar si gratë
që ndryshuan botën.
Në këtë listë ka politikane, shkencëtare, reformatore, aktiviste
të të drejtave të njeriut e deri tek filozofet.
Këto janë disa nga ato gra, që kanë pasur më shumë ndikim gjatë
shekullit të kaluar.
Një ndër to ishte edhe Simon dë Bovuar, autorja dhe filozofja
franceze, e shoqja e shkrimtarit të njohur Sartër.
Shkrimet filozofike e kanë merituar vendin që u është dhënë në
qarqet akademike.
S. dë Bovuar, konsiderohet si një nga filozofet më me influencë
në filozofinë ekzistencialiste.
Disa nga shkrimet, janë shumë më të lexuara sesa ato të idhullit
të saj, Sartër.
Ishte ajo që rikonceptoi edhe një herë letërsinë feministe duke u
Simon dë Bovuar (1908 - 1986). thelluar edhe më shumë në kërkimin e moralit të së vërtetës, që
i shpall luftë të hapur konformizmit.
Në librin e saj “Seksi i dytë” shkruan: “Vetëm nëpërmjet pranimit përfitues në punë, gruaja arriti të zhdukë
distancën mes saj dhe burrit dhe asgjë tjetër nuk mund të garantojë lirinë e saj në veprim.
Kur gruaja të heqë dora nga jeta parazite, atëherë do të shkatërrohet sistemi i cili u ndërtua mbi
varësinë e saj”. 
S.dë Bovuar kundërshton nocionin se pa zot gjykues çdo gjë është e lejueshme; ajo thotë se pa një zot që
na fajëson për veprimet tona, ne bëhemi tërësisht përgjegjës për këto të fundit.
Kjo mundëson trajtim më etik të njerëzve.

LEXIM
Gratë dhe filozofia
Duke lexuar tekset e filozofisë, lind pyetja:
A kanë ndikuar gratë në zhvillimin e filozofisë? A është i
dukshëm roli i tyre në këtë fushë arsyetimi?
Interesant është fakti se figurat e grave filozofe janë të kufizuara
në tekstet e kësaj shkence. Po si është e vërteta? Sigurisht pas
një burri të sukseshëm në çdo fushë qëndron gjithmonë një
grua e fortë dhe mbështëse.
Këtë e kanë pohuar shumë filozofë për partneret e tyre të
jetës dhe të studimit. Disa prej këtyre mendimtarëve janë
bërë edhe pjesë e lëvizjes feministe në botë , duke diskutuar
mbi rolin e gruas në shoqëri apo problemet e saj.
Kuptohet që gruaja nuk ka qënë gjithmonë e vlerësuar në
epoka të ndryshme. Në periudhat e hershme të njerëzimit,
ajo nuk gëzontë asnjë të drejtë, por thjesht ekzistonte me rolin
e riprodhimit të jetës shoqërore. Në këtë stad të shoqërise
ajo nuk mund të studjonte filozofinë, por pyetje filozofike
qarkullonin në mendjen e saj. Ato lidheshin me vështirësitë
e jetës dhe indiferencën e pjesës tjetër të shoqërisë ndaj
saj, si qenie e lidhur vetëm me cilësinë e përkujdesjes ndaj
të tjerëve. Ishin gratë ato që luftuan për drejtësi ndaj tyre.
Të përkushtuara ndaj studimit dhe shkencave të ndryshme,
ato filluan të: shihen ndryshe, vlerësohen për idetë e tyre,
fitonin me ligj të drejta njësoj si burrat, studjonin dhe jepnin
kontributin e tyre në të gjitha drejtimet e zhvillimit shoqëror.
Po në fushën e filozofisë cilat emra mund të përmendim?
Hanah Arendt(1906 - 1975)
E lindur në Hanover në familje me prejardhje hebreje,
Hanah u dallua që në moshë të vogël për dashurinë e saj
për poezinë dhe filloi të shkruante që në lice.
Studimet e saj i vazhdoi për filozofi, teologji dhe greqisht.
Dashuria më e madhe ishte filozofia, të cilën e adhuronte
shumë aq sa edhe profesorin e saj Martin Hajdeger me
të cilin krijoi një lidhje megjithë shtatëmbëdhjetë vitet që
i ndanin. Vepra e saj filozofike “Zanafillat e totalitarizmit”
(1951), ishte një studim historik dhe ekzistencialist i shoqërisë
në të cilën jetonte.
“Të mendosh pa kufij” – është cilësimi i saj për mënyrën e
duhur të filozofuarit. Studimet dhe refleksionet filozofike të
Hanah Arendtit filluan me analizën që ajo i bëri shoqërisë
gjermane të kohës.
191
Njeriu modern, sipas saj ka humbur kuptimin e botës, të
vetes dhe si pasojë ai manipulohet lehtësisht. Katastrofa më
e madhe e njerëzimit, holokausti, (të cilin, Hanah e pësoi
edhe vetë për shkak të origjinës së saj) u bazua në krijimin
e pabarazisë së re “natyrore”e cila u barazua me atë racore.
Arendti flet për “turmën” që i largonte hebrejtë dhe i
përjashtonte ata nga jeta e shoqërisë.
Mizoritë e nazistëve sipas saj ndodhën sepse, individë
të veçuar hoqën dorë nga dhënia e gjykimeve morale të
pavarura. Këtë deklarim ajo e bëri kur ishte prezente në
gjyqin e njërit prej oficerëve nazistë , organizator i idesë së
“shkuljes” së hebrejve nga Gjermania. Sistemi totalitar mbyt
iniciativën e individit dhe i manipulon lehtësisht turmat. Duke
e identifikuar këtë sistem me fashizmin, Arendti e cilëson si
të keqe “banale” e cila duhet ndryshuar.
Në studimet e Arendtit për qytetërimin modern, analizat e
saj ekzistencialiste çojnë në përfundimin se shoqëria e kohës
është përherë më e kufizuar vetëm nga puna shoqërore
dhe vëmendja e secilit është bota personale e tij. Ajo jep
shembullin e mirë të Greqisë së lashtë dhe debatit politik e
shoqëror të asaj periudhe.
Ky duhet të shërbejë, si modeli më i mirë qytetar. Për këtë
arsye Hanah ka përshëndetur me optimizëm kryengritjet
e masave të gjëra të njerëzve dhe revoltat popullore në
Europë. Vendimet e drejta politike sipas saj, nuk mund
të provohen përfundimisht, por çdo gjë duhet të jetë e
komunikueshme, duke u mbështetur në kuptimin e individit
dhe përgjegjësitë që ai merr mbi vete. Në panteonin e
mendimtarëve të mëdhenj, Arendt ka shprehur ide bindëse
për nevojën e njeriut në jetën publike dhe politike. Për të
gjitha këto arsye ajo është quajtur mendimtare dhe ndoshta
me ndikimin politik më të madh të shek.XX
Vitet e fundit të jetës së saj, pas dëbimit nga Gjermania në
Francë, i kaloi në Nju York ku edhe vdiq në 1975.
 Përsëritje
192

Filozofia moderne

Të diskutojmë dhe të reflektojmë si filozofë, duke u bazuar në: njohuritë e përvetësuara në Linjën 7,
leximet, informacionet dhe eksperiencat e fituara gjatë aktiviteteve të zhvilluara.

I. Rikujtoni idetë filozofike

Filozofia moderne ose bashëkohore, përfaqëson një fazë të re të zhvillimit të filozofisë.
Në epokën e re, individi dhe problemet e tij u vendosën në qëndër të mendimit dhe reflektimeve filozofike.
U zhvillua mënyrë e re e prodhimit ,që lidhej ngushtë me zbulime të reja shkencore dhe teknologjike.
Ato sollën jo vetëm përmirësimin e kushteve të jetës por edhe vlerësimin e rolit të njeriut në epokën e re.
Bashkë me zhvillimin shoqëror, te individi u shfaq edhe pasiguria për të ardhmen e tij, raporti me veten e të
tjerët dhe mënyra e konceptimit të botës.

Filozofia moderne Idetë filozofike

Ja disa ide te mendimtarëve të filozofisë bashkëkohore

për përcaktimin e njeriut.
Filozofia bashkëkohore trajton
problemet e njeriut. Ajo nuk la
filozofinë vetëm si privilegj të disave ,
apo të lidhur me probleme të Marksi e konceptoi njeriun si te
reflektimit. Filozofia e re ndihmon tjetërsuar nga marrëdhëniet e
individin jo vetëm të kuptojë gjendjen e shfrytëzimit kapitalist.
tij, por edhe tu japë përgjigje
problemeve të përditshme. Nicja flet për "mbinjeriun", i cili falë
vlerave të reja të tij ngrihet mbi
njeriun e zakonshëm.

Frojdi flet për individin , sjellja e të

cilit lidhet me të pandërgjegjsmen.
 Përsëritje
193

II. Provoni njohuritë

Përcaktimi i koncepteve
- Cili është thelbi i filozofisë bashkëkohore?
- Cilat ishin disa nga veçoritë kryesore, që e karakterizuan?
- Si ndikuan zbulimet shkencore në mendimin filozofik?

Përballje mes filozofëve

- Vendosni përballë njëri-tjetrit përpjekjet e dy filozofëve:
Kierkegard dhe Sartër
Hegeli dhe kritika e Kierkegardit ndaj sistemit të tij.
Marksi dhe Niçja (për Zotin)
- Përpiquni të gjeni ngjashmëritë dhe dallimet në arsyetimin e tyre.

Emri i filozofit Idetë filozofike

Marksi

Niçja

Argumentim idesh filozofike

- Si mund ta komentoni idenë e Niçes “Zoti ka vdekur”?
- Cilat janë stadet e ekzistencës së njeriut, sipas Kierkegardit?
- Analizoni idenë e Marksit: “Të gjithë filozofët e mëparshëm janë përpjekur ta shpjegojnë botën, çështja
është ta ndryshosh atë”....
- Cila është rruga e zhvillimit shoqëror sipas tij?
- Cili është thelbi i utilitarizmit?
- Argumentoni përgjigjen me shembuj nga jeta juaj.

Vlerësimi i kontributit filozofik

Filozofia moderne sigurisht meriton vlerësimin e kontributit të shumë mendimtarëve , filozofëve, ekonomistëve
etj, të cilët ndryshuan konceptimin dhe u dhanë zgjidhje shumë problemeve të individit dhe raportit të tij me
të tjerët.
Vlerësoni veprat e filozofëve ekzistencialistë.
- Cili është kontributi i kësaj filozofie në fushat e tjera të shoqërisë?
- Cili ishte kontributi i Djuit në vlerësimin e rolit të edukimit dhe shkollës në shoqëri.
- Pse ka vlerë në ditët e sotme mesazhi filozofik i tij?
- Cili është roli i gjuhës dhe komunikimit në shoqëri sipas Vitgenshtajnit?

Shpjegoni konceptet:

Ekzistencializëm Utilitarizëm Strukturalizëm

•................ •..................... •..................
194

Komunikojmë ide filozofike

Ekzistencializmi, si filozofi
7.16 e letërsisë moderne

ca
Kompeten
kohës.
: lo zo fike d h e letrare të
Nxënësi/ja konceptet fi aliste.
n d he sintetizon k u tim e ekzistenci encës.
- A na lizo
empati në dis
n ce ptin e ekzist
ra ncë d h e hu r m e ko encialiste. cës.
- Shfaq tole pe rso n ale filozofike lid d ik ua r ng a fryma ekzist r ko n ceptin e ekzisten
ema n pë
- Zgjidh dil personale, ndarë idetë
n d ry sh im et në jetën te k n o logjike për të
- Përkra h ja
jeteve të re
Ku p ton rë ndësinë e m
-

Ekzistencializmi, si drejtim i filozofisë së shek. XX ishte edhe një mënyrë e

të menduarit dhe të jetuarit të individit. Mendja e lirë, përtej botës fizike,
ishte tipar i njeriut modern që u bë edhe subjekti i studimeve psikologjike,
por dhe personazh real dhe i pëlqyer i letërsisë së kësaj periudhe.
Shqetësimi i filozofisë ekzistencialiste u pasqyrua në faktin se filozofët
e këtij drejtimi ishin njëkohësisht edhe shkrimtarë. Ata botuan romane,
novela dhe tregime me subjekte ekzistencialiste me në qendër individin,
plot dilema dhe kufizime nga realiteti jetësor. Gjithashtu edhe me plot
zgjidhje personale, të cilat lidheshin me lirinë e mendimeve të tij.
Shkrimtarë të tillë, si:
A. Kamy, F. Kafka, S. dë Bovuar etj, vërtetuan se filozofia e re nuk u mbyll
në universitete dhe në katedra filozofie. Ajo i shërbeu individit dhe
problemeve të përditshme të tij.
 195

Në skemën më poshtë po paraqesim skematikisht termin ekzistencializëm:

Mënyrë jetese

Filozofi Teatër

Ekzistencializmi

Muzikë Mënyrë veshjeje

196

Simonë dë Bovuar

Shkrimtare e shquar dhe lidere e lëvizjes feministe në të gjithë botën, i përkiste drejtimit ekzistencialist në
filozofi.
“Kastori” ishte nofka intime që i kishte vendosur asaj Sartri, me të cilën u shoqërua që prej viteve të shkollës
dhe besnikërisht deri në fund të jetës.
Vetë marrëveshja midis tyre për jetën përmbante në thelb një liri ekzistenciale.
Kishin vendosur të ishin shpirtërisht besnikë ndaj njëri – tjetrit.
Romanet, si: “Mandarinat” (1954),”Miku” (1943), a “Pleqëria” (1970), treguan inteligjencën e saj dhe kuptimin
e drejtë të problemeve të kohës.
Këto vepra u njohën dhe U përdorën në mjediset intelektuale dhe artistike parisiene gjatë epokës ekzistencialiste.
Romani i saj, me ndikim më të madh në botë, është “Seksi i dytë”(1908-1986).

Para se të zhvilloni këtë veprimtari, duhet të jeni të përgatitur.

Të keni grumbulluar dhe lexuar materiale për temat që do të diskutoni, sipas grupeve (romanet:
“Seksi i dytë”- S. dë Bovuar,“I huaji” Alber Kamy).
Materialet e tjera që ju kërkohen, për jetën e shkrimtarëve ekzistencialistë, duhet të jenë në format
elektronik (CD, USB etj)

Hapat si do të zhvillohet veprimtaria:

- Do të ndaheni në grupe (3 grupe)
• Grupi i parë: Do të përgatitni diskutime për romanin “Seksi i dytë”- S. dë Bovuar.
• Grupi i dytë : Alber Kamy, “I huaji”.
• Grupi i tretë: Do të debatoni si ekzistencialistët në lidhje me konceptet e reja që dolën nga diskutimet
e dy grupeve të para.
- Prezantoni materialet sipas grupeve (8-10 min).
- Mund të pasqyroni jetën e shkrimtarëve ekzistencialistë, të cilat po studioni, me video të shkurtra.
- Diskutoni midis grupeve duke cituar ide nga romanet ekzistencialiste dhe tezat e kësaj filozofie.
- Renditni në tabelë disa ide nga më të spikaturat e shkrimtarëve.
- Konkluzionet dhe vlerësimi i nxënësve për aktivizimin dhe idetë e tyre.
 197

7.17 Strukturalizmi dhe

hermeneutika si pjesë
e filozofisë moderne
Strukturalizmi - metoda e studimit gjuhësor
Filozofia në kohën që jetojmë, përfaqëson një sistem kulturor të shoqërisë
njerëzore. Ajo është bërë pjesë e jetës së përditshme dhe e problemeve të njeriut, Njeriu dhe filozofia
sidomos në lidhje me bashkësinë e njerëzve dhe kulturën e tyre të përbashkët. moderne
Shpesh duket sikur filozofia është larguar nga konceptet që jemi mësuar të
dallojmë në epoka të ndryshme.
Sot në të vërtetë ajo përfaqëson edukimin kulturor të njeriut, duke u mbështetur
në historinë e shoqërisë. Gjithashtu ajo kërkon vendin e ri të individit, duke
u mbështetur edhe në shkencat e reja humane, si: antropologjia, linguistika,
etika, estetika dhe arti.
Strukturalizmi si drejtim i kohëve moderne, mbështetet në idenë se dukuritë
shoqërore dhe kulturore, varen si nga individi dhe nga veprimet e tij, por edhe
nga proceset e pavarura të të menduarit të tij.
Strukturalizmi është jo vetëm drejtim studimi specifik, por edhe metodë e përbashkët
e disa shkencave, për të kuptuar realitetin shoqëror si një tërësi elementesh.
Këto elemente (struktura) nuk mund të ekzistojnë të shkëputura nga njëra - tjetra.
Linguistika (shkenca e gjuhës), ishte elementi i studiuar nga strukturalisti
Ferdinand dë Sosyr (Ferdinand de Sosyr, 1857-1913).
Ai mendon se gjuha është mjet komunikimi dhe përcjellëse e ideve mes
njerëzve. Si e tillë, ajo është formë dhe jo substancë konkrete.
Sosyr ka meritën e ndryshimit të konceptit klasik të gjuhës, si grumbull fjalësh Gjuhëtari zviceran
që shërbejnë për të dalluar sendet dhe dukuritë. Ferdinand dë Sosyr
Për të, gjuha nuk është vetëm një shenjë dalluese, por sistem i strukturuar, (1857-1913).
proces i vazhdueshëm logjik brenda një konteksti të caktuar të kushteve
historike dhe shoqërore. Gjuha nuk përfaqëson të “folurën” e individit në Gjuha si marrëdhënie
mënyrë arbitrare, por sipas një strukture që vendoset midis njerëzve dhe lidhet shoqërore
me krijimin e marrëdhënieve shoqërore të drejta midis tyre.
Kuptimin e gjuhës Sosyri e lidh vetëm me shoqërinë. Në punimin e tij “Kursi
i gjuhësisë së përgjithshme”, ai pohon se çdo njësi gjuhësore ka dy funksione:
- dallues,
- kombinues.
Fjalët nuk janë etiketa, që u vendosen sendeve, por ato ekzistojnë sepse kanë
aftësinë të lidhen me njëra –tjetrën dhe kështu shprehin mendimin njerëzor.
Klod Levi Stros (Claude Levi - Strauss ,1908-2009) ishte antropologu, që
aktivitetin e tij ia kushtoi drejtimit strukturalist dhe vendosjes së tij në një bazë
të re etnike dhe antropologjike.
Ai u përpoq ta bënte strukturalizmin shkencë për kulturën dhe shoqërinë. Klod Levi Stros duke marrë
Strukturalizmi i tij mbështetet në tri teza themelore: çmimin Erasmus (1973).
- Fenomenet sociale dhe kulturore, kanë përmbajtje të përbashkët (kolektive)
dhe si të tilla ato marrin kuptim. Ai flet për një ide të përbashkët shoqërore, Antropologjia dhe
që shfaqet në zakonet e njëjta, traditat, gjuhën etj. shoqëria
198
- Në të gjitha kulturat ekziston raporti reciprok midis individëve, për të vendosur rregull në marrëdhëniet
e tyre.
- Individët duke jetuar në një mjedis natyror dhe kulturë të përbashkët i detyrohen njëri - tjetrit, këmbejnë
objekte, mirësi dhe solidaritet.
Si arriti K. Stros në këto përfundime?
Ai i përqendroi studimet e tij te mitet, si krijimtari e popujve në shekuj. Njohu mirë cilësi të njerëzve në:
Europë, Amerikë, Australi etj. Në këtë mënyrë kuptoi unifikimin e individëve përmes kulturës së tyre.
Kushtet dhe problemet e përbashkëta bashkojnë individët në grupe. Nga kjo pikëpamje kulturat nuk mund
të paragjykohen, sepse secila lidhet me veçori dhe me kushte të ndryshme nga tjetra.
Disa mendime të postmodernistëve dhe vazhduesve të strukturalizmit janë:
M. Foucault
Psikologjia zbuloi ndryshimin e njeriut gjatë jetës. Shoqëria ka krijuar edhe disa forma edukimi, të cilat
e pengojnë njeriun të jetë ai që dëshiron. Në kohën e sotme ai përpiqet të ruajë individualitetin e tij, për
të mos humbur në zhvillimin teknologjik dhe automatizimin e shoqërisë.
J. Derrida
Ndryshimi i qëllimit të shkencave ka ndryshuar shoqërinë dhe vendin e njeriut në të. Janë kushtet
historike ato që ndikojnë në përvojën e secilit, në mënyrën e të menduarit për veten dhe të tjerët.

Hermeneutika
Hermeneutika - (greq. interpretoj), pra njeriu studion më parë shkencën dhe kushtet
e saj, reflekton dhe interpreton duke përcaktuar vendin e tij në këtë realitet.
Hermeneutika është drejtim i ri në filozofinë moderne, e cila lidhet me aftësinë
e shpirtit njerëzor, për të kuptuar thënie të ndryshme për botën. Ajo është arti
i interpretimeve tona për botën. Interesi kryesor, është të kuptuarit e botës nga
njeriu. Për ta arritur këtë, hermeneutika, ka si objekt format e shprehjes së
jetës, si: arti, muzika, skulptura dhe veprimet e njerëzve në lidhje me to.
Ekzistenca përcaktohet Përfaqësuesi i hermeneutikës, H.G.Gadamer shprehet:“Qenia ose bota që ne
nga individi njohim, është gjuhë”.
Gjithçka që njeriu kupton duhet ta interpretojë sipas mënyrës së tij. Studimi
ka rëndësi për kuptimin e ndryshimit në historinë e njerëzimit, reflektimit mbi
të dhe interpretimit individual të shoqërisë. Ky është rrethi që përshkon njeriu
Fjalor gjatë jetës dhe që e ndihmon në orientimin e tij.
Antropologji - Shkenca
E rëndësishme është që ai të përdorë përvojën e tij në kuptimin e gjërave, p.sh.,
që studion veçoritë një ngjarje historike interpretohet në mënyra të ndryshme, sepse vetë historia
biologjike të njeriut si është në ndryshim, prandaj dhe reflektimet për të varen nga individi, që e
qenie e gjallë e natyrës. jeton në mënyrën e tij.

Reflekto dhe përgjigju

Cili është qëllimi i drejtimeve moderne në filozofinë moderne?
Përse është i rëndësishëm roli i individit në filozofinë bashkëkohore?
Çfarë aspektesh historike ndihmojnë në kuptimin e kulturës në shoqëri?
Si ndikon përvoja e individit në konceptin hermeneutik të studimit?

Jepni opinionin tuaj

- Shpjegoni lidhjen midis kulturës dhe gjuhës sipas strukturalizmit dhe hermeneutikës.
Kultura __________________________________________________ Gjuha
- Sa objektiv dhe i saktë mund të jetë gjykimi juaj personal ndaj një ngjarjeje?
 199

7.18 Psikanaliza
dhe lidhja e saj me filozofinë
Psikika individuale në marrëdhëniet me të tjerët
Në problemet e filozofisë moderne, individi, shqetësimet e tij dhe
subjekti janë disa nga çështjet themelore me të cilat bashkohen edhe
disiplina të tjera shkencore për njeriun. Një prej tyre është Psikanaliza.
Ajo ka përhapje të gjerë dhe interes në shkencën mjekësore, por edhe
ne filozofi.

Si lindi psikanaliza dhe cili është objekti i saj?

Themeluesi i psikanalizës është Z.Frojd (Zigmund Freud,1856-1939),
mjek psikiatër dhe psikolog austriak.
Ai lindi në vitin 1856 në Moravi, rajon në pjesën lindore të Republikës
Çeke. Shumicën e jetës e kaloi në Vjenë të Austrisë.
Fillimisht Frojdi u regjistrua në Universitetin e Vjenës, si student në
fakultetin Juridik. Gjatë kësaj periudhe u ndikua nga teoritë darviniste,
që e nxitën të studionte për mjekësi. Nga fundi i shek. XIX, doli me
disa ide të reja, shumë interesante, rreth mendjes së njeriut.
Frojd dhe disa miq të tij
Frojdi është cilësuar si një nga mendjet më të mëdha të të gjitha kohëve. themeluan në Vjenë, në vitin
Ai ishte nga shkencëtarët e parë që kreu kërkime serioze rreth mendjes. 1902 Shoqatën ndërkombëtare
Mendja është mbledhja e aktiviteteve me bazë në tru, që kanë të bëjnë me Psikoanalitike.
mënyrën sesi njeriu vepron, mendon, ndien dhe arsyeton.
Psikanaliza, luajti rol të rëndësishëm në zhvillimin e filozofive të shek. XX.
Thelbi i teorisë së tij qëndron në shkëputjen e psikikës së njerëzve nga shkaqet dhe kushtet materiale që e
lindin.
Psikikën e shikonte si diçka të pavarur, e cila ekziston krahas proceseve materiale dhe drejtohet nga forca të
përjetshme e të errëta psikike, që ekzistojnë jashtë kufijve të ndërgjegjes.
Gjendjen psikike të njerëzve dhe veprimet që ata kryejnë Frojdi i quan objektin e psikanalizës.
Ai i shikon si shfaqje të synimeve të pandërgjegjshme, të instinkteve që mbisundojnë në psikikën e njerëzve.
Fenomenet ideale, psikike, gjithashtu edhe fenomenet e pavetëdijes, ai i quan si bazën dhe shkakun e
historisë njerëzore, të moralit, të artit, të shkencës, të fesë, të shtetit dhe të së drejtës së luftërave.
Studimet e tij ndikuan shumë në kuptimin e sjelljeve të dukshme të njeriut dhe në të kuptuarin e tij nga
vetja dhe të tjerët.

Ku qëndron lidhja midis psikanalizës dhe filozofisë?

Frojdi krijoi një teori që kërkonte zbulimin e motiveve më të thella të sjelljes së njeriut. Ai mendon se të
jetuarit në shoqëri, krijon probleme për individin.
Shpesh subjekti, është i detyruar të ndrydhë dëshirat nga censura e rregullave shoqërore edhe nga parimet
e vetëdijes së tij morale.
Këto dëshira e nxitje të shtypura shkaktojnë turbullim dhe shqetësime në sjelljen e individit duke e shtyrë
në të pavetëdijshmen. Kjo gjendje, është largim nga realiteti dhe mbyllje në botën personale të individit. Si
e tillë ajo shprehet në ëndrrat dhe në gabimet pa dashje në të folurën e njeriut.
200
Duke u marrë me shpjegimin e ëndrrave, Frojdi i shpjegonte ato me anë të
psikanalizës si kujtime dhe dëshira të pavetëdijshme të njeriut, të cilat nuk
mund të shfaqen në jetën normale.
Në këtë mënyrë ai shpjegon çdo sjellje të subjektit.
Në veprat kryesore: “Kuptimi i ëndrrave” (1900) , “Totem dhe tabu”, Frojdi
analizon raportin midis kulturës së shoqërisë njerëzore dhe të pavetëdijshmes
te njeriu.
Përplasja e instinkteve njerëzore me prirjet e reja kulturore sjellin sëmundje te
njerëzit dhe shqetësim të shpirtit të tyre.
Në këtë mënyrë Frojdi mendon me pesimizëm në lidhje me zhvillimin e
shoqërisë dhe njeriut si pjesë e tij. Ai flet për mohim të moralit shoqëror dhe të
lirisë së plotë individuale, që të çon drejt kënaqësive të jetës.
Fenomenet problematike, sidomos përdorimi i drogës, alkoolit etj, për Frojdin
lidhen me përpjekjet e njeriut për t’u kthyer prapa në kohë, larg normave
dhe rregullave, larg problemeve të përditshme ( në shumicën e rasteve edhe të
pazgjidhshme).
Sipas tij, njeriu është i destinuar të mos jetë i lumtur.
Edhe emra të tjerë të psikanalizës kanë komentuar dhe zhvilluar më tej teorinë
Frojdi. frojdiane mbi sjelljen.
Adleri në ndryshim nga Frojdi, mendon se nuk është seksualiteti përcaktues
në sjelljen e individit. Thelbi i sjelljes është nevoja e individit për të luftuar
inferioritetin dhe kërkesa për të qenë i vlefshëm në shoqëri.
C.Jung (Carl Gustav Jung) ushtroi ndikim të madh në kritikën letrare me
psikanalizën e tij, duke zhvilluar edhe kërkime të kësaj natyre në artin e shoqërisë.
Ai flet për pavetëdije kolektive, në të cilën ndodhen modelet e sjelljes. Psikanalizën
u përpoq ta zhvillonte në raport me kulturën në tërësi dhe jo me individin.
E.From (Erich Seligmann Fromm), psikanalisti gjerman në veprën e tij
Fjalor “Arratisje nga liria”, shpjegon se koncepti i lirisë ka brenda edhe përgjegjësi
së cilës njerëzit i largohen. Kjo është arsyeja që i largohen edhe politikës dhe i
Psiko-analiza – Teori
idealiste në psikologjinë lënë të tjerët të vendosin për ta.
borgjeze, që e shkëput
psikikën nga kushtet dhe
shkaqet materiale.
Reflekto dhe përgjigju
Si e barazon Frojdi gjendjen normale dhe patologjitë psikologjike te njeriu?
Nga vijnë problemet me të cilat ndeshet njeriu?
Si lidhet filozofia me psikanalizën?

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Frojdi _______________________________________________ Iluministët (optimizmi)
Frojdi_______________________________________________ Sartri ( koncepti i njeriut)
Frojdi_______________________________________________ Shkencat mbi njeriun( vetëdija)

Jepni opinionin tuaj

Argumentoni:
Si lidhen problemet e sotme të shoqërisë me patologjitë nervore?
E zgjidh droga situatën? A u ndodh të gjithëve ?
 201

7.19 Psikanaliza moderne

Problemet e individit në kohët moderne

Teoria psikanalitike e Frojdit ishte mbështetja e shumë studimeve të mëvonshme
në këtë fushë. Ai mblodhi rreth vetes një numër të madh përkrahësish të
shkëlqyer, të cilët u bënë bërthama e lëvizjes psikanalitike.
Frojdi kishte prirje të refuzonte njerëzit që nuk pajtoheshin me të. Disa prej
tyre largoheshin si miq, ndërsa të tjerët krijonin shkolla rivale me mendimet
e tij.
Si një nga shkencëtarët më të shquar të shekullit XX, ai ka meritën, se iu dha
Thelbi i njeriut lidhet me
përgjigje bindëse problemeve, që lidheshin me njeriun dhe me kuptimin e tij instiktiven
si qenie shoqërore.
Ky shpjegim u bazua në shkencën mjekësore të kohës.
Frojdi përkrahu deri në fund, idenë se njeriu në sjelljen e tij nxitet nga faktorë
instiktivë. Morali dhe shoqëria janë pengesë e lirisë së individit.
Të shumtë ishin ata, që vazhduan idenë e Frojdit për problemet e njeriut në
shoqëri dhe për mënyrën e ndryshimit të sjelljeve njerëzore.
Përmendim disa prej tyre:

Ana Frojd (Ana Freud, 1895-1982), ishte fëmija i fundit i S. Frojdit.

Ajo ndoqi rrugën e babait të saj dhe ka kontribuar shumë në fushën e
psikanalizës.
Krahas Melani Kleinit, mund të konsiderohet si themeluesja e psikologjisë
psiko-analitike të fëmijëve. Ajo i qëndroi besnike ideve të babait të saj.
E njohur me librin “Egoja dhe mekanizmat mbrojtës”, A. Frojd studioi
dhe i kushtoi shumë rëndësi këtyre mekanizmave mbrojtës, sidomos tek
adoleshentët.
Ajo nuk ishte teoriciene, por ishte e interesuar për gjendjet e fëmijëve dhe
përmirësimin e tyre.
Terapitë që u bëheshin fëmijëve kishin specifika të veçanta. Ato lidheshin
me kushtet e sjelljes së tyre, me terapistin dhe prindërit e tyre.
Zhvillimi i fëmijës për Anën, lidhej me kushtet dhe problemet e
momentit për të.
Ajo e quan të shëndetshëm një fëmijë, që është njësoj me shokët e saj/tij
në raport me ushqyerjen, higjienën vetjake, stilet e lojës, marrëdhëniet
me fëmijët e tjerë.
Ana me studimet e saj ndikoi shumë në psikologjinë frojdiane.
Standardizoi studimet afatgjata, në lidhje me zhvillimin e fëmijëve,
nga fëmijëria e hershme deri në adoleshencë.
Ajo përdori eksperimente natyrore, si: analiza të fëmijëve me të
njëjtën paaftësi, verbimin apo traumat e hershme që lidheshin
me prindërit e humbur në luftë. Ana Frojd në vitin 1956.
202
Jung dhe Sokrati.
Pavetëdija kolektive dhe
trashëgimia kulturore
Njeriu synon përsosmërinë
Karl Jung (Carl Jung, 1875-1961)
U rrit në familje të edukuar shumë mirë. Jungu filloi të mësonte
nga i ati latinishten që në moshë të vogël. Lexonte në shumë gjuhë
perëndimore, por edhe në ato antike.
Ai shpesh ndihej adoleshent shumë i vetmuar, të cilit nuk i pëlqente
shkolla. Duke përdorur sëmundjen si justifikim, prirjet e tij filluan
të veniteshin.
Zgjedhja e parë që bëri për karrierën, ishte arkeologjia dhe më pas
u rregjistrua në Universitetin e Bazelit, për mjekësi.
Zgjodhi profilin e psikiatrisë si profesion të tij.
Admirues i Frojdit për një kohë të gjatë, e takoi atë për herë të parë
në Vjenë në vitin 1907. Shpesh ata gjendeshin duke biseduar me
njëri- tjetrin, si takim mendimtarësh të mëdhenj.
Frojdi, e konsideronte Jungun trashëgimtar të psikanalizës së tij.
Teoria kryesore në psikanalizë, që e dallon nga të tjerët, është
“pavetëdija kolektive”.
Ajo përfaqëson një lloj “trashëgimie shpirtërore” të shoqërisë.
Përvojat njerëzore të individit, që nga lindja e tij dhe gjatë gjithë
jetës, janë të lidhura në mënyrë të pavetëdijshme me të.
Si shembuj të përvojave të dukshme të pavetëdijes kolektive, Jungu përmend:
dashurinë me shikim të parë, deja - vu ( ndjesia se kemi qenë këtu, më parë),
njohjen e simboleve të caktuara mes njerëzve, kuptimin e miteve etj.
Një nga shembujt më të bukur është përshkrimi i ndjesisë sonë pranë vdekjes.
Shumë njerëz të kulturave të ndryshme, kanë kujtime të ngjashme kur takojnë
papritur vdekjen:
shohin qartë rreth e rrotull dhe tërhiqen nëpër një tunel të gjatë drejt dritës së
shndritshme në fund të tij.
Shohin njerëz të afërt të vdekur, që i presin dhe nuk dëshirojnë të kthehen
pas. Sipas Jungut, mbase jemi “të ndërtuar” që ta përjetojmë vdekjen në këtë
mënyrë.
Jungu, duke u larguar nga realiteti, shkon drejt spiritualizmit.
Sipas tij, kur njeriu ndesh me probleme dhe jeta shoqërore bëhet e vështirë, ai
mund të tërhiqet në fantazinë e tij.
Ata që e mbështesin teorinë e Jungut pohojnë se psikanaliza e ndihmon
individin edhe të “përpunojë informacionin në mënyrë të caktuar”, të tillë që
përcakton edhe sjelljen e tij në shoqëri.
Alfred Adler (1870-1937), ishte djali i një tregtari hebre dhe lindi në
rrethinat e Vjenës në shkurt të vitit 1870.
Në fëmijëri vuante nga një sëmundje e kockave, e cila e pengoi të ecte që në
moshën 4- vjeçare.
Në këtë moshë kaq të vogël, pasi kaloi edhe pneumoni të rëndë, vendosi të
bëhej mjek.
Në shkollë Adleri ishte student mesatar dhe i pëlqenin shumë veprimtaritë dhe
lojërat jashtë shkollës.
U diplomua mjek në Vjenë dhe iu përkushtua psikiatrisë.
 203
Gjatë Luftës së Parë Botërore, shërbeu si mjek në ushtrinë austriake.
Pjesëmarrja në luftë ndikoi tek Adleri në vlerën e mbijetesës së njerëzimit pa
luftëra dhe shkatërrime. Teoria kryesore ishte studimi i psikologjisë individuale të
njeriut.
Për Adlerin, individi ka në themel të sjelljes së tij impuls ose forcë motivuese.
Kjo është përpjekja e tij për përsosmëri
dhe vetërealizim.
Njerëzit luftojnë për “përsosmëri”
dhe “ideal”, por kjo natyrisht është
shumë e vështirë. Për të nxjerrë
përfundime ndaj individit, Adleri i
dha rëndësi “stilit të jetës” të personit. Kjo
nënkupton mënyrën, si e shikon jetën, si i zgjidh
problemet që i dalin përpara, si i vlerëson marrëdhëniet
me të tjerët në shoqëri.
Kjo sipas tij, ndikon edhe në faktin sesa i dobishëm bëhet individi
për të tjerët.
Sjellja e secilit prej nesh lidhet me tjetrin përmes interesit shoqëror.
Veprimet tona përcaktohen nga mjedisi ku jetojmë dhe nga raporti
që krijojmë me komunitetin. Alfred Adler.
Shumë sëmundje mendore të njeriut, sipas tij lidhen me mungesën e interesit
shoqëror për jetën. Persona të tillë, si: dështakët, alkoolistët, kriminelët etj, për
Adlerin janë pa dëshirë integrimi në shoqëri dhe në komunitet.
Reflekto dhe përgjigju
Çfarë studion psikanaliza moderne?
Si lidhet filozofia e sotme me përshkrimin e njeriut nga psikanalistët e rinj?
Cili është raporti i individit me komunitetin?

DISKUTOJMË IDE FILOZOFIKE

Përballje mes filozofëve:
Frojdi______________________Jung (pavetëdija)

Frojdi______________________ Adler ( individi dhe shoqëria)

Frojdi___________Adler____________Jung dhe ide optimiste ose pesimiste

në lidhje me njeriun.

Fjalor
Psikologji – Shkenca që
studion dukuritë psikike
të njeriut si edhe ligjet e
veprimtarisë psikike.
204

Komunikojmë ide filozofike

Mendime filozofike
7.20 shqiptare

ca
Kompeten ë r h isto rinë, shtetin sh
qiptar,
flektimit p
: en d im it filozofik, re in e
Nxënë si / ja
ko m u nikim i përm e s m
që risë sonë në prodhim
- Shpreh a
ftësi teve të sho
m in ë e in d ividit. m e n tua r lidhjen e kush
autono duke argu
to n m e përgjegjësi zofike shqip
tare.
- D isk u etë filo alitetit
v e filo zo fike .
r info rm a ci one p ër id
fisë, n ë nd ryshimin e re
ide të pavaru imit të filozo
n në mënyrë rolin e stud tyrën dhe
- Përpuno p e rsonale lidhu r m e
k në lidhje me na
d ilem a filo zo fi
- Zgjidh in e debatit
shqiptar. n p e rso n ale, në ndikim
ë jetë
dryshimet n k shqiptar.
- Përkrah n ip tarë ve . in e m e ndimit filozofi
q ti m
historinë e sh teknologjike në prezan
r a p likim e
- Përdo

Mendimi filozofik, nuk mund të lërë jashtë tij , mendimtarët e popujve të ndryshëm , të cilët kanë dhënë
ndihmesën e tyre në kuptimin e filozofisë si nevojë e zhvillimit të shoqërisë drejt progresit.
Shqiptarët janë një komb me histori të gjatë luftërash dhe rezistencash. Ata janë qeverisur nga kanuni, monarkia
apo parlamenti dhe kanë nxjerrë shumë përfaqësues intelektualë.
Këta mendimtarë u përpoqën të kuptojnë realitetin shqiptar të kohës dhe dhanë ide për ndryshimin e tij, duke
e kritikuar ose gjykuar arsyeshëm.
Është detyrë morale dhe shkencore e çdo brezi të respektojë dhe të gjykojë në mënyrë kritike të kaluarën dhe
kështu të ecë përpara.
Kjo është filozofia e jetës.
Në këtë veprimtari do të përmendim disa ide filozofike të shqiptarëve në shek. XIX dhe XX. Shumë intelektualë
shqiptarë, edhe të studiuar jashtë vendit, u përpoqën të kuptonin dhe t’u përgjigjeshin pyetjeve me natyrë
filozofike. Ato lidheshin me historinë e shqiptarëve, me shkencën dhe zhvillimin, me rolin e gruas në shoqëri,
me prapambetjen si pasojë e pushtimeve, me shtetin dhe besimin, cilësitë e individit etj.
Do të diskutojmë idetë filozofike të disa përfaqësuesve të mendimit shqiptar.
 205

Para se të zhvilloni këtë veprimtari duhet të jeni të përgatitur. Të keni grumbulluar dhe lexuar materiale
për temat që do të diskutoni sipas grupeve:
Tekstet “Zvicër apo Afganistan” i mendimtarit Ismet Toto, “Ç’është filozofia” i Branko Merxhanit , “Ikja
nga kompleksi i Rozafës” e profesorit Artan Fuga etj.
Për të realizuar këtë veprimtari do të ndaheni në grupe, sipas mendimtarit të përzgjedhur.
Shprehni idetë filozofike duke u mbështetur në pyetjet e mëposhtme:
- Grupi i parë: Ismet Toto (1908-1937)
Studim i tekstit “ Zvicër apo Afganistan”.
Prezantohen idetë filozofike të tij dhe shkurtimisht jeta e mendimtarit.
Cila është filozofia e tij për historinë e shqiptarëve?
Cila është filozofia që iu duhet shqiptarëve sot?
Si mund të arrihet autonomia e individit në shoqëri?
A nxitin ngjarjet dhe situatat zgjidhje alternative?
- Grupi i dytë: Branko Merxhani (1894 -1981)
Studimi i tekstit “ Ҫështë filozofia”.
Grupi prezanton idetë filozofike dhe shkurtimisht jetën e mendimtarit.
Çfarë është filozofia?
Cili është roli i shkencave në zhvillimin e filozofisë?
Ku qëndron lidhja dhe ndryshimi midis tyre?
Si e kupton metafizikën dhe cili është ndryshimi me Kantin për këtë problem?
- Grupi i tretë: Analiza filozofike e konceptit të prof. Artan Fugës, “Ikja nga kompleksi i Rozafës.”
Grupi prezanton disa nga idetë e këtij personaliteti shqiptar në filozofi.
Pse autori flet për ikje nga ky kompleks (Rozafa)?
Cila është historia e kështjellës që mori këtë emër dhe na ka lënë mbresë që në fëmijëri?
Pse prof. A. Fuga kërkon ndryshim duke filozofuar për ndërtimin e shtetit të fortë shqiptar?

Të reflektojmë si filozofët:
- Me cilat kushte historike të Shqipërisë lidhet mendimi intelektual shqiptar?
- A shpreheshin lirisht refleksionet filozofike në periudhën e diktaturës në vendin tonë?
- Sa ndikonte në këtë periudhë mendimi filozofik botëror?
Diskutime të nxënësve.
Konkluzionet dhe vlerësimi.
206

Komunikojmë ide filozofike

Argëtohemi dhe mësojmë

7.21
ca
Kompeten
:
Nxënësi/ja nduarin abstra
kt.
situata konkre
te.
n të m e zofik me
- Zhvillo flektimin filo
t të lidhë re ideve.
- A ftëso he
ë p ër argu mentimin e
knologjin
- Përdor te

Filozofia nuk mësohet vetëm në libra dhe enciklopedi. Përgjigje të mënçura për problemet e ndryshme me
të cilat ndeshemi gjatë jetës sonë, nuk dinë tu japin jovetëm ata që studjojnë filozofi por as mësuesit dhe
profesorët.
Natyrisht të argumentosh në mënyrë filozofike nuk është e thjeshtë, por duke mësuar vjen momenti, që mund
t‘i zgjidhësh vetë problemet dhe dilemat e tua.
Kupton rrugën që duhet të ndjekësh, personin që të përshtatet, krijon vizion për të ardhmen dhe e vendos vetë
fatin tënd. Shpesh në jetën e përditshme dëgjojmë:“Kjo gjë nuk kërkon ndonjë filozofi të madhe!”
Këtë e thonë zakonisht njerëzit, për të treguar se problemi është i thjeshtë.
Në jetë ka edhe çështje, për zgjidhjen e të cilave filozofia luan rol të rëndësishëm. Vështirësia, nënkupton
arsyetim dhe gjykim të saktë, të vërtetën, drejtimin dhe qëndrimin e duhur. Këto na i mëson filozofia.

Në këtë orë veprimtarie, do të argëtoheni me disa situata filozofike të jetës së përditshme.

Secili nga ju do të arsyetojë dhe argumentojë duke shfaqur individualitetin e tij.
Filozofia nuk cakton kufij të prerë. Ajo na nxit të reflektojmë në mënyrë individuale.

Hapat në të cilat do të zhvillohet veprimtaria:

 207

Do të ndaheni në grupe (3 grupe).

Grupi i parë: (Gotat)

Në vizatimet e gotave janë shënuar edhe disa
përcaktime të qëndrimeve të individit. Shënoni me
shenjë, kryq(+) , cilësimet që mendoni se ju përkasin.
Le të kuptoni së bashku, se cilit drejtim i përkisni.
- Do të diskutoni midis grupeve duke vlerësuar
idetë, për zgjidhjen e të cilave filozofia luan rol të
rëndësishëm

Grupi i dytë: (Intuita dhe ndjesia)

Keni mësuar se në drejtime të ndryshme filozofike,
te njeriu ekzistojnë: pjesa intuitive dhe ndjesore.
Në sjelljen e përditshme, ka situata të cilat kërkojnë
reagimin tonë, bazuar në ndjeshmërinë. Natyrisht, ka
edhe momente ku intuita jonë e zgjidh problemin në
mënyrën e duhur.
Duke parë figurën dhe nisur nga ngjarjet familjare apo
shoqërore, përgjigjuni pyetjeve:
Sa e përdorni intuitën?
A e ndjeni veten më tepër të ndjeshëm apo intuitivë?
Do dëshironit ndryshim në veten tuaj?
Për situatat tuaja përgjigjuni pyetjeve të skemës.

Grupi i tretë: (Procesi i zgjidhjes se problemit) irëso

hesh Identi
fi ko
ërm pro
Filozofia e ndihmon njeriun të kuptojë situatën dhe të d ot
ëp ble
mi
zh n
zgjidhë problemet që i dalin përpara. Duke reflektuar Va Mund ta
gjejmë mundësitë dhe bëjmë zgjidhjen e duhur. përmirësojmë Çfarë
to

atë që kemi po ndodh?

Mb
te s

Në skemë paraqitet modeli i zgjidhjes së problemit. bërë?

lidh
dhe

A e kemi
të d
ento

Secili të vendosë problemin e tij dhe sipas skemës të zgjidhur

Çfarë
h
Implem

dimë ne?
ëna

plotësojë pjesët e saj. problemin?

Procesi i
zgjidhjes së
Si do të problemit Cilat janë
Planid

veprojmë në shkaqet
t
hëna

lidhje
iko i

- Do të diskutoni mes grupeve, duke vlerësuar kryesore?

të d

me këtë?
mp

idetë për zgjidhjen e të cilave filozofia luan rol të

lem

zo

Cila është Çfarë

ali

rëndësishëm.
nti

gjëja më
An

mund
mi

e mirë për
n

të bëjmë?
- Konkluzionet dhe vlerësimi. S të bërë?
ele
kto j en
zg j i g jidh
dhje ro z
n Gjene
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Zhupa, Aida
Filozofia 11 / Aida Zhupa, Dorina Zenelaj, Estela
Mano ; red. shkenc. Natasha Naumi, etj. - Tiranë:
SHBLSH e Re, 2017
208 f. ; 19.4 x 26.4 cm.

ISBN 978-9928-246-01-1

I. Zenelaj, Dorina II. Mano, Estela

1. Filozofia 2.Tekste për shkollat e mesme
1 (075.3)