Bai Giang Math4 Vietnamese

TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI
VIỆN TOÁN ỨNG DỤNG VÀ TIN HỌC
TS. BÙI XUÂN DIỆU
Bài Giảng
TOÁN ĐẠI CƯƠNG 4

(lưu hành nội bộ)
TÍCH PHÂN BỘI, TÍCH PHÂN PHỤ THUỘC THAM SỐ, TÍCH PHÂN ĐƯỜNG,
TÍCH PHÂN MẶT, LÝ THUYẾT TRƯỜNG, CHUỖI
Tóm tắt lý thuyết, các ví dụ, bài tập và lời giải
Hà Nội- 2018
(bản cập nhật Ngày 5 tháng 9 năm 2018)
Tập Bài giảng vẫn đang trong quá trình hoàn thiện và có thể chứa những lỗi đánh
máy, những lỗi kí hiệu và những chỗ sai chưa được kiểm tra hết. Tác giả mong nhận được
sự đóng góp ý kiến để tập Bài giảng được hoàn thiện. Mọi ý kiến đóng góp xin vui lòng gửi
về địa chỉ “dieu.buixuan@hust.edu.vn”
Warning: This lecture notes have not been reviewed and may contain errors or typos.
Use at your own risk!
Hà Nội, Ngày 5 tháng 9 năm 2018.
MỤC LỤC
Mục lục . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Chương 1 . Tích phân bội . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1 Tích phân kép . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1 Định nghĩa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Tính tích phân kép trong hệ toạ độ Descartes . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3 Phép đổi biến số trong tích phân kép . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.4 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2 Tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.1 Định nghĩa và tính chất . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2 Tính tích phân bội ba trong hệ toạ độ Descartes . . . . . . . . . . . . 39
2.3 Đổi biến số trong tích phân bội ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.4 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3 Các ứng dụng của tích phân bội . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.1 Tính diện tích hình phẳng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.2 Tính thể tích vật thể . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.3 Tính diện tích mặt cong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.4 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Chương 2 . Tích phân phụ thuộc tham số. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
1 Tích phân xác định phụ thuộc tham số. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
1.1 Giới thiệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
1.2 Các tính chất của tích phân xác định phụ thuộc tham số. . . . . . . . 77
1.3 Các tính chất của tích phân phụ thuộc tham số với cận biến đổi. . . . 81
1.4 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2 Tích phân suy rộng phụ thuộc tham số. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2.1 Các tính chất của tích phân suy rộng phụ thuộc tham số. . . . . . . . 85
2.2 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
2.3 Một số tích phân quan trọng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
1
2 MỤC LỤC
2.4 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

3 Tích phân Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
3.1 Hàm Gamma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
3.2 Hàm Beta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.3 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.4 Đọc thêm: Tích phân Euler và Phép tính vi tích phân cấp phân số . . 110
Chương 3 . Tích phân đường . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
1 Tích phân đường loại I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
1.2 Các công thức tính tích phân đường loại I . . . . . . . . . . . . . . . . 120
1.3 Tích phân đường trong không gian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
1.4 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
1.5 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
2 Tích phân đường loại II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
2.2 Các công thức tính tích phân đường loại II . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2.3 Tích phân đường trong không gian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2.4 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
2.5 Công thức Green. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2.6 Ứng dụng của tích phân đường loại II . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
2.7 Điều kiện để tích phân đường không phụ thuộc đường lấy tích phân. 139
2.8 Tích phân đường (trong không gian) không phụ thuộc đường đi . . . 141
2.9 Tích phân đường không phụ thuộc đường đi và định luật bảo toàn năng lượng142
Chương 4 . Tích phân mặt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1 Tích phân mặt loại I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1.1 Diện tích mặt cong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1.2 Bài toán dẫn đến tích phân mặt loại I . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
1.3 Các công thức tính tích phân mặt loại I . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
1.4 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
2 Tích phân mặt loại II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2.1 Định hướng mặt cong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2.2 Bài toán dẫn đến tích phân mặt loại II . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
2.3 Các công thức tính tích phân mặt loại II . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
2.4 Công thức Ostrogradsky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2.5 Dạng véctơ của công thức Green . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
2.6 Công thức Stokes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
2.7 Công thức liên hệ giữa tích phân mặt loại I và loại II . . . . . . . . . 166
2
MỤC LỤC 3
Chương 5 . Lý thuyết trường . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

1 Trường vô hướng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
1.1 Định nghĩa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
1.2 Đạo hàm theo hướng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
1.3 Gradient . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
1.4 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
2 Trường véctơ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2.1 Định nghĩa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2.2 Thông lượng, trường ống . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2.3 Hoàn lưu, véctơ xoáy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
2.4 Trường thế - hàm thế vị . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
2.5 Tích phân đường (trong không gian) không phụ thuộc đường đi . . . 175
2.6 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Chương 6 . Chuỗi (11LT+11BT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
1 Đại cương về chuỗi số . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
2 Chuỗi số dương . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
2.1 Tiêu chuẩn tích phân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
2.2 Các tiêu chuẩn so sánh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
2.3 Tiêu chuẩn d’Alambert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
2.4 Tiêu chuẩn Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
2.5 Đọc thêm: Tiêu chuẩn d’Alambert vs Tiêu chuẩn Cauchy . . . . . . . 203
2.6 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
3 Chuỗi số với số hạng có dấu bất kì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
3.1 Chuỗi hội tụ tuyệt đối, bán hội tụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
3.2 Chuỗi đan dấu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
3.3 Hội tụ tuyệt đối vs Bán hội tụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
3.4 Phép nhân chuỗi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
3.5 Khi nào dùng tiêu chuẩn nào? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
3.6 Ví dụ về chuỗi bán hội tụ không phải là chuỗi đan dấu . . . . . . . . 218
3.7 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
4 Chuỗi hàm số . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
4.1 Chuỗi hàm số hội tụ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
4.2 Chuỗi hàm số hội tụ đều . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
4.3 Các tính chất của chuỗi hàm số hội tụ đều . . . . . . . . . . . . . . . . 231
4.4 Một số chú ý về chuỗi hàm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
4.5 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
5 Chuỗi lũy thừa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
3
4 MỤC LỤC
5.1 Các tính chất của chuỗi lũy thừa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

5.2 Khai triển một hàm số thành chuỗi lũy thừa . . . . . . . . . . . . . . 243
5.3 Khai triển Maclaurin một số hàm số sơ cấp . . . . . . . . . . . . . . . 245
5.4 Đọc thêm: Công thức Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
5.5 Ứng dụng của chuỗi lũy thừa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
5.6 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
4
CHƯƠNG 1
TÍCH PHÂN BỘI
§1. TÍCH PHÂN KÉP
1.1 Định nghĩa

Diện tích và tích phân xác định
Cho f ( x ) là một hàm số xác định với a ≤ x ≤ b.
• Chia khoảng [ a, b] này thành n khoảng nhỏ [ xi−1 , xi ] với độ dài bằng nhau ∆x = n .
b− a
• Chọn xi∗ ∈ [ xi−1 , xi ] bất kì.
5
6 Chương 1. Tích phân bội
• Lập tổng Riemann

n
S(n) = ∑ f ( xi∗ )∆x.
i =1
Tổng Rieman này chính là diện tích của các hình chữ nhật trên hình vẽ.
• Lấy giới hạn để thu được tích phân xác định từ a đến b của hàm số f ( x ):
Zb
f ( x )dx = lim S(n),
n→∞
a
(với điều kiện là giới hạn này không phụ thuộc vào cách chọn các điểm xi∗ ).
Thể tích và tích phân bội hai trên hình chữ nhật
Một cách hoàn toàn tương tự như trên, xét hàm số f phụ thuộc vào hai biến số x, y xác
định trên một hình chữ nhật đóng
R = [ a, b] × [c, d] = {( x, y) ∈ R2 : a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d}.
Gọi S là miền nằm phía dưới của mặt z = f ( x, y) và phía trên của hình chữ nhật R, nghĩa
là
S = {( x, y, z) ∈ R3 : 0 ≤ z ≤ f ( x, y), ( x, y) ∈ R}.
• Chia miền R thành các miền hình chữ nhật con, bằng cách chia khoảng [ a, b] thành
m , chia khoảng [ c, d ] thành n khoảng
m khoảng con với độ dài bằng nhau và bằng b− a
6
1. Tích phân kép 7
con với độ dài bằng nhau và bằng d−n . Như vậy, miền R được chia thành m × n hình
c
chữ nhật con

Rij = [ xi−1 , xi ] × [y j−1 , y j ]
mỗi hình chữ nhật con có diện tích ∆S = ∆x∆y.
• Trên mỗi hình chữ nhật Rij ta chọn một điểm ( xij∗ , yij∗ ) bất kì. Khi đó thể tích của
phần con của S nằm phía trên của hình chữ nhật Rij có thể được xấp xỉ bằng
f ( xij∗ , yij∗ )∆S.
• Tiếp tục quá trình này và thu được công thức xấp xỉ thể tích của miền S:
m n
V (S) ≈ ∑ ∑ f ( xij∗ , yij∗ )∆S.
i =1 j =1
Dễ dàng nhận thấy rằng nếu ta chia miền R càng nhỏ thì công thức xấp xỉ trên càng tốt.
Định nghĩa 1.1. Tích phân kép (hay tích phân bội hai) của hàm số f ( x ) trên miền hình
chữ nhật R là
ZZ m n
f ( x, y)dxdy = lim
m,n→∞
∑ ∑ f ( xij∗ , yij∗ )∆S,
R i =1 j =1
nếu như giới hạn này tồn tại và không phụ thuộc vào cách chọn điểm ( xij∗ , yij∗ ).
Chú ý 1.1. Nếu f ( x, y) ≥ 0 thì thể tích của miền nằm phía dưới mặt cong z = f ( x, y) và
phía trên hình chữ nhật R = [ a, b] × [c, d] là
ZZ
V= f ( x, y)dxdy.
R
7
Tích phân lặp và Định lý Fubini
Giả sử f ( x, y) là một hàm số khả tích trên R = [ a, b] × [c, d]. Xét hai tích phân lặp sau:
   
Zb Zd Zd Zb
I1 =  f ( x, y)dy dx, I2 =  f ( x, y)dx  dy.
a c c a
Định lý 1.1 (Định lý Fubini). Nếu f ( x, y) là hàm số liên tục trên miền hình chữ nhật
R = [ a, b] × [c, d] thì
ZZ Zb Zd Zd Zb
f ( x, y)dxdy = dx f ( x, y)dy = dy f ( x, y)dx.
R a c c a
Chứng minh. Trong khuôn khổ của Bài giảng này, thay vì đưa ra chứng minh cho trường
hợp tổng quát, chúng ta sẽ chỉ chứng minh cho trường hợp f ( x, y) ≥ 0. Trước hết, thể tích
của miền nằm phía dưới mặt z = f ( x, y) và phía trên hình chữ nhật R được tính theo công
thức. ZZ
V= f ( x, y)dxdy.
R
Trong học phần Giải tích I, phần ứng dụng của tích phân xác định để tính thể tích, chúng
ta có một công thức khác, đó là
Zb
V= A( x )dx,
a
ở đó A( x ) là diện tích của thiết diện của miền V cắt bởi mặt phẳng vuông góc với trục Ox.
Nhìn vào hình vẽ, có thể thấy A( x ) diện tích của miền là miền nằm phía dưới đường
z = f ( x, y), ở đó x được cố định và c ≤ y ≤ d. Do đó,
Zd ZZ Zb Zd
A( x ) = f ( x, y)dy ⇒ f ( x, y)dxdy = dx f ( x, y)dy.
c R a c
8
Một cách hoàn toàn tương tự,

ZZ Zd Zb
f ( x, y)dxdy = dy f ( x, y)dx.
R c a
Tích phân kép trên miền bị chặn bất kì
Nếu như miền D không phải là hình chữ nhật mà chỉ là miền bị chặn bất kì thì ý tưởng
rất đơn giản là chọn một hình chữ nhật R chứa D và định nghĩa hàm số F với miền xác
định là R bởi 
 f ( x, y), nếu ( x, y) ∈ D,
F ( x, y) =
0, nếu ( x, y) 6∈ D.
Định nghĩa 1.2. Tích phân kép (hay tích phân bội hai) của hàm số f ( x, y) trên miền D
được định nghĩa bằng ZZ ZZ
f ( x, y)dxdy = F ( x, y)dxdy.
D R
Có một cách định nghĩa khác của tích phân kép như sau.
Định nghĩa 1.3. Cho hàm số f ( x, y) xác định trong một miền đóng, bị chặn D. Chia
miền D một cách tuỳ ý thành n mảnh nhỏ. Gọi các mảnh đó và diện tích của chúng là
∆S1 , ∆S2 , ..., ∆Sn . Trong mỗi mảnh ∆Si lấy một điểm tuỳ ý M ( xi , yi ) và thành lập tổng tích
n
phân In = ∑ f ( xi , yi ) ∆Si . Nếu khi n → ∞ sao cho max {∆Si → 0} mà In tiến tới một giá
i =1
trị hữu hạn I , không phụ thuộc vào cách chia miền D và cách chọn điểm M ( xi , yi ) thì giới
hạn ấy được gọi là tích phân kép của hàm số f ( x, y) trong miền D, kí hiệu là
ZZ
f ( x, y) dxdy.
D
9
Cách định nghĩa này về cơ bản ý tưởng cũng giống như định nghĩa ở trên. Tuy nhiên, việc
chia miền D thành n mảnh nhỏ như vậy dẫn đến việc khó hình dung. Thay vào đó, do tích
phân kép không phụ thuộc vào cách chia miền D thành các mảnh nhỏ nên ta "chủ động"
chia D thành hai họ đường thẳng song song với các trục toạ độ như trong Định nghĩa 1.1.
ZZ
Chú ý 1.2. Nếu tồn tại tích phân kép f ( x, y)dxdy thì ta nói hàm số f ( x, y) khả tích
D
trong miền D.
Tính chất cơ bản:
• Tính chất tuyến tính:

ZZ ZZ ZZ
[ f ( x, y) + g ( x, y)] dxdy = f ( x, y) dxdy + g ( x, y) dxdy
D D D
ZZ ZZ
k f ( x, y) dxdy = k f ( x, y) dxdy
D D
• Tính chất cộng tính: Nếu D = D1 ∪ D2 , ở đó D1 và D2 không "chồng" lên nhau (có thể
ngoại trừ phần biên) thì
ZZ ZZ ZZ
f ( x, y) dxdy = f ( x, y) dxdy + f ( x, y) dxdy.
D D1 D2
D1 D2
O x
1.2 Tính tích phân kép trong hệ toạ độ Descartes

Để tính các tích phân hai lớp, ta cần phải đưa về tính các tích phân lặp.
1. Nếu D là miền hình chữ nhật ( D ) : a 6 x 6 b, c 6 y 6 d thì ta có thể sử dụng một

trong hai tích phân lặp
ZZ Zb Zd Zd Zd
f ( x, y) dxdy = dx f ( x, y) dy = dy f ( x, y) dx.
D a c c c
10
d
D
c
O a b x
2. Nếu D là hình thang cong có cách cạnh song song với Oy, ( D ) : a 6 x 6 b, ϕ ( x ) 6
y 6 ψ ( x ) thì, một cách hết sức đơn giản, ta chọn hình chữ nhật R = [ a, b] × [c, d] như
hình vẽ.
y
R
d
y = ψ( x )
D
y = ϕ( x )
c
O a b x
Khi đó,
ZZ ZZ Zb Zd
f ( x, y)dxdy = F ( x, y)dxdy = dx F ( x, y)dy,
D R a c
ở đó, nhắc lại rằng, 

 f ( x, y), nếu ( x, y) ∈ D,
F ( x, y) =
0, nếu ( x, y) 6∈ D.
Ta có
Zd ψZ( x ) ψZ( x )
F ( x, y)dy = F ( x, y)dy = f ( x, y)dy,

c ϕ( x ) ϕ( x )
bởi vì với y > ψ( x ) hoặc y < ϕ( x ) thì F ( x, y) = 0.
11
Do đó, tích phân kép trong trường hợp này được chuyển về tích phân lặp với thứ tự
như sau:
ZZ Zb ψZ( x )
f ( x, y) dxdy = dx f ( x, y) dy.
D a ϕ( x )
Một số miền có dạng hình thang cong có cạnh đáy song song với Oy khác được thể
hiện ở hình vẽ sau:
3. Một cách hoàn toàn tương tự, nếu D là hình thang cong có cách cạnh song song với
Ox, ( D ) : c 6 y 6 d, ϕ (y) 6 x 6 ψ (y) thì tích phân kép được chuyển về tích phân lặp
với thứ tự như sau:
ZZ Zd ψZ(y)
f ( x, y) dxdy = dy f ( x, y) dx.
D c ϕ(y)
x = ψ(y)
x = ϕ(y)
d
D
c
O x
4. Nếu D là miền có hình dáng phức tạp, không có dạng 2,3 thì thông thường ta sẽ chia
miền D thành một số hữu hạn miền có dạng 2 hoặc 3 rồi sử dụng tính chất cộng tính
để đưa về việc tính toán những tích phân lặp trên miền có dạng 2, 3.
Bài tập 1.1. Tính các tích phân sau:
12
ZZ
a) x sin ( x + y) dxdy, D = ( x, y) ∈ R2 : 0 6 y 6 π
2,0 6x6 π
2 .
D
Lời giải.
π π π π
Z2 Z2 Z2 Z2
π π
I= dx x sin ( x + y) dy = ... = hoặc I = dy x sin ( x + y) dx = ... =
2 2
0 0 0 0
ZZ
b) I = x2 (y − x ) dxdy, D giới hạn bởi y = x2 và x = y2 .
D
y
y = x2
x = y2
1
O 1 x
Hình 1.1
Lời giải. √
Z1 Z x 1
I= dx x2 y − x3 dy = ... = − .
504
0 x2
Một số dạng bài tập cơ bản
Dạng 1: Đổi thứ tự lấy tích phân.
Chúng ta bắt đầu bằng bài toán sau đây:

Z1 Z1
Bài tập 1.2. Tính I =
2
xdx ey dy.
0 x2
Hàm số f ( x, y) = xey liên tục trên miền D nên chắc chắn khả tích trên D. Tuy nhiên, nếu
2
tính tích phân trên mà làm theo thứ tự dy trước dx sau như trong đề bài thì không tính
được, vì hàm số ey không có nguyên hàm sơ cấp! Do đó, nảy sinh nhu cầu đổi thứ tự lấy
2
tích phân.
13
x
O 1
Hình 1.2

0 ≤ x ≤ 1,
Lời giải. Từ biểu thức tính tích phân suy ra biểu diễn giải tích của miền D là
 x2 ≤ y ≤ 1.

0 ≤ y ≤ 1,
Ta vẽ miền D và biểu diễn nó lại dưới dạng
0 ≤ x ≤ √y.
Do đó,
√
Z1 Zy Z1 √ Z1
y2 y2 x
2
x= y 1 y2 1 y2 1 1
I= dy xe dx = e dy = e .ydy = e = ( e − 1) .
2 x =0 2 4 0 4
0 0 0 0
Quy trình làm bài toán đổi thứ tự lấy tích phân
Zb ψZ( x )
Bài toán 1: Đổi thứ tự lấy tích phân dx f ( x, y)dy

a ϕ( x )
1. Từ biểu
 thức tích phân lặp, suy ra biểu diễn giải tích của miền lấy tích phân là
 a 6 x 6 b,
(D) :
 ϕ (x) 6 y 6 ψ (x) .
2. Vẽ phác thảo miền D.
y = ψ( x )
D
y = ϕ( x )
O a b x
14
3. Chia D thành các hình thang congcó các cạnh song song với Ox. Tìm biểu diễn giải
c 6 y 6 d ,
i i
tích của các miền con, ví dụ ( Di ) :
 ϕ (y) 6 x 6 ψ (y) .
i i
Sau đó viết
Zb ψZ( x ) Zdi ψZi (y)
dx f ( x, y) dy = ∑ dy f ( x, y) dx.
a i c
ϕ( x ) i ϕi ( y )
Làm tương tự với

Zd ψZ(y)
Bài toán 2: Đổi thứ tự lấy tích phân dy f ( x, y)dx.

c ϕ(y)
1. Từ biểu
 thức tích phân lặp, suy ra biểu diễn giải tích của miền lấy tích phân là
c 6 y 6 d,
(D) :
 ϕ (y) 6 x 6 ψ (y) .
2. Vẽ phác thảo miền D.
x = ψ(y)
x = ϕ(y)
d
D
c
O x
3. Chia D thành các hình thang congcó các cạnh song song với Oy. Tìm biểu diễn giải
a 6 y 6 b ,
i i
tích của các miền con, ví dụ ( Di ) :
 ϕ (x) 6 y 6 ψ (x) .
i i
Sau đó viết
Zd ψZ(y) Zbi ψZi ( x )
dy f ( x, y) dx = ∑ dx f ( x, y) dy.
c i a
ϕ(y) i ϕi ( x )
Bài tập 1.3. Thay đổi thứ tự lấy tích phân của các tích phân sau:
15
Z1 1Z− x2
a) dx f ( x, y) dy.
√
−1 − 1− x 2
y
1
D2
D1 O 1 x
Hình 1.3 a)
Chia miền D thành hai miền con D1 , D2 như hình vẽ, với
 
 −1 6 y 6 0 0 6 y 6 1
D1 : p p , D2 :
 − 1 − y2 6 x 6 1 − y2 −p1 − y 6 x 6 p1 − y.
Vậy √ √
2
Z0 Z1−y Z1 Z1−y
I= dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx.
−1
√ 0
√
− 1− y2 − 1− y
√ 2
1+
Z1 Z 1− y
b) dy f ( x, y) dx. y
0 2− y
2
O 1 2 x
Hình 1.3 b)

1 6 x 6 2
Lời giải. Ta có biểu diễn giải tích của D là √ nên:
2 − x 6 y 6 2x − x2
√
Z2 Z − x2
2x
I= dx f ( x, y) dy.
1 2− x
16
√
Z2 Z 2x y
c) dx f ( x, y) dx.
√
0 2x − x2 2
O 1 2 x
Hình 1.3 c)
Lời giải. Chia D thành 3 miền như hình vẽ, với

  
0 6 y 6 1 0 6 y 6 1 1 6 y 6 2
D1 : y2 p , D2 : p , D3 :
 6 x 6 1 − 1 − y2 1 + 1 − y2 6 x 6 2  y2 6 x 6 2.
2 2
Vậy:
√ 2
1−
Z1 Z 1− y Z1 Z2 Z2 Z2
I= dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx.
0 y2 0
√ 1 y2
1+ 1− y2
2 2
√ √ 2
Z2 Zy Z2 Z4−y
d) dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx.
√
0 0 2 0
√
2
O
√ x
2
Hình 1.3 d)
17

0 6 x 6 √2
Lời giải. Biểu diễn giải tích của D là √ nên:
 x 6 y 6 4 − x2
√ √
Z2 Z4− x2
I= dx f ( x, y) dy.
0 x
Bài tập 1.4. [Cuối kì, K62] Tính các tích phân lặp
Z1 Z2 Z1 Z2
a) x2 b)
2
dy e dx dx ey dy.
0 2y 0 2x
Bài tập 1.5. Chứng minh rằng

   
Z1 Z1 Z1 Z1
 x−y  dx = 1 6=  x−y  dy = − 1 .
dy dx
( x + y )3 2 ( x + y )3 2
0 0 0 0
Hãy giải thích tại sao không đổi thứ tự lấy tích phân được trong tích phân trên.
[Gợi ý] Hàm lấy tích phân f ( x, y) = không liên tục trên miền D = [0, 1] × [0, 1] nên
x −y
( x + y )3
ZZ
x−y
dxdy
( x + y )3
[0,1]×[0,1]
có thể không tồn tại. Đây thực chất là một tích phân bội suy rộng.
Dạng 2: Tính các tích phân kép có chứa dấu giá trị tuyệt đối.
ZZ
Giả sử cần tính | f ( x, y)| dxdy.
D
Mục đích của chúng ta là phá bỏ được dấu giá trị tuyệt đối. Vì vậy ta khảo sát dấu của
hàm f ( x, y). Do tính liên tục của hàm f ( x, y) nên đường cong f ( x, y) = 0 sẽ chia miền D
thành hai miền, D + và D − . Trên miền D + , f ( x, y) > 0, và trên miền D − , f ( x, y) 6 0. Ta
có công thức:
ZZ ZZ ZZ
| f ( x, y)| dxdy = f ( x, y) dxdy + − f ( x, y) dxdy (1.1)
D D+ D−
Các bước để làm bài toán tính tích phân kép có chứa dấu giá trị tuyệt đối:
1. Vẽ đường cong f ( x, y) = 0 để tìm đường cong phân chia miền D.
18
2. Giả sử đường cong tìm được chia miền D thành hai miền. Đề xác định xem miền nào
là D + , miền nào là D − , ta xét một điểm ( x0 , y0 ) bất kì, sau đó tính giá trị f ( x0 , y0 ).
Nếu f ( x0 , y0 ) > 0 thì miền chứa ( x0 , y0 ) là D + và ngược lại.
3. Sau khi xác định được các miền D + , D − , sử dụng công thức (1.1) để tính tích phân.
ZZ
Bài tập 1.6. Tính | x + y|dxdy, D := ( x, y) ∈ R2 || x 6 1| , |y| 6 1
D
D+
x
O 1
D−
Hình 1.6
Lời giải. Ta có:


−1 6 x 6 1,
D + = D ∩ { x + y > 0} =
− x 6 y 6 1.

−1 6 x 6 1,
D − = D ∩ { x + y 6 0} =
−1 6 y 6 − x.
nên
ZZ ZZ
8
I= ( x + y) dxdy − ( x + y) dxdy = ... = .
3
D+ D−
ZZ p
Bài tập 1.7. Tính |y − x2 |dxdy, D := ( x, y) ∈ R2 || x | 6 1, 0 6 y 6 1 .
D
19
y
D+
D−
x
O 1
Hình 1.7
Lời giải. Chia miền D thành hai miền con


n o −1 6 x 6 1,

D + = D ∩ ( x, y) y − x2 > 0 =
 x2 6 y 6 1,

n o −1 6 x 6 1,

D − = D ∩ ( x, y) y − x2 6 0 =
0 6 y 6 x 2 .
Do đó ZZ q ZZ q
I= y− x2 dxdy + x2 − ydxdy = I1 + I2 ,
D+ D−
trong đó
π
Z1 Z1 q Z1 Z2
2 3
2 x =sin t 4 π
I1 = dx y − x2 dy = 1 − x2 dx = cos4 tdt = ... = ,
3 3 4
−1 x2 −1 0
2
Z1 Zx q Z1 Z1
2 3 4 1
I2 = dx x2 − ydy = | x | dx = x3 dx = .
3 3 3
−1 0 −1 0
Kết luận I = π
4 + 13 .
Bài tập 1.8 (Cuối kì,K62). Tính tích phân

ZZ ZZ
a) | x + y|dxdy, b) | x − y|dxdy,
D D
ở đó D : x2 + y2 ≤ 1.
20
Dạng 3: Tính tích phân kép trong trường hợp miền lấy tích phân là miền đối
xứng.
Định lý 1.2. Nếu miền D là miền đối xứng qua trục Ox (tương ứng Oy) và hàm là hàm lẻ
đối với y (tương ứng đối với x) thì
ZZ
f ( x, y) dxdy = 0.
D
Định lý 1.3. Nếu miền D là miền đối xứng qua trục Ox (tương ứng Oy) và hàm là hàm
chẵn đối với y (tương ứng đối với x) thì
ZZ ZZ
f ( x, y) dxdy = 2 f ( x, y) dxdy,
D D+
trong đó D + là phần nằm bên trên trục Ox của D (tương ứng phía phải trục Oy của D).
Định lý 1.4. Nếu miền D là miền đối xứng qua trục gốc toạ độ O và hàm f ( x, y) thoả mãn
f (− x, −y) = − f ( x, y) thì ZZ
f ( x, y) dxdy = 0.
D
ZZ
Bài tập 1.9. Tính | x | + |y|dxdy.
| x |+|y|61
y
1
D1
x
O 1
Hình 1.9
Lời giải. Do D đối xứng qua cả Ox và Oy, f ( x, y) = | x | + |y| là hàm chẵn với x, y nên
ZZ Z1 1Z− x
4
I=4 f ( x, y) dxdy = 4 dx ( x + y)dy = .
3
D1 0 0
21
1.3 Phép đổi biến số trong tích phân kép

Phép đổi biến số tổng quát
Phép đổi biến số tống quát thường được

ZZ sử dụng trong trường hợp miền D là giao của
hai họ đường cong. Xét tích phân kép I = f ( x, y) dxdy, trong đó f ( x, y) liên tục trên D.
D
Thực hiện phép đổi biến số 
 x = x (u, v) ,
(1.2)
y = y (u, v)
thoả mãn:
• x = x (u, v) , y = y (u, v) là các hàm số liên tục và có đạo hàm riêng liên tục trong
miền đóng Duv của mặt phẳng O′ uv.
• Công thức (1.2) xác định song ánh từ Duv → D.

′
x x′

• Định thức Jacobi J = D(u,v) = ′u ′v 6= 0 ∀(u, v) ∈ Duv .
D ( x,y)
yu yv
Khi đó ta có công thức đổi biến số:

ZZ ZZ
I= f ( x, y) dxdy = f ( x (u, v) , y (u, v)) | J | dudv
D Duv
Chú ý:
• Mục đích của phép đổi biến số là đưa việc tính tích phân từ miền D có hình dáng
phức tạp về tính tích phân trên miền Duv đơn giản hơn như là hình thang cong hoặc
hình chữ nhật. Trong nhiều trường hợp, phép đổi biến số còn có tác dụng làm đơn
giản biểu thức tính tích phân f ( x, y).
• Để xác định được miền Duv , lưu ý rằng phép đổi biến số tổng quát sẽ biến biên của
miền D thành biên của miền Duv , biến miền D bị chặn thành miền Duv bị chặn.
′
u u′

• Có thể tính J thông qua J −1 = D( x,y) = ′x ′y .
D ( u,v )
v x vy
Bài tập 1.10. Chuyển tích phân sau sang hai biến u, v:

Z1 Zx u = x + y
a) dx f ( x, y) dxdy, nếu đặt
v = x − y
0 −x
22
b) Áp dụng tính với f ( x, y) = (2 − x − y)2 .
v
2
y
1
D
O 1 x O′ 2 u
Hình 1.10
Lời giải. Ta có
 
u = x + y x = u+v
D (u, v) 1 1

⇒ 2
, J −1 = = = −2.
v = x − y y = u−v D ( x, y) 1 −1
2
Hơn nữa
 
0 6 x 6 1 0 6 u 6 2
D ↔ Duv
− x 6 y 6 x 0 6 v 6 2 − u
nên
Z2 2Z−u
1 u+v u−v
I= du f , dv.
2 2 2
0 0

ZZ 1 6 xy 6 4
Bài tập 1.11. Tính I = 4x2 − 2y2 dxdy, trong đó D :
 x 6 y 6 4x.
D
23
y
y = 4x
y=x
1 xy = 4
xy = 1
O 1 x
Hình 1.11
Lời giải. Thực hiện phép đổi biến

 
u = xy 1 6 u 6 4 y x 2y

⇒ Duv : , J −1 = −y 1 = x = 2v.
v = y 1 6 v 6 4 2 x
x x
Ta có
Z4 Z4 1 Z4 Z4 Z4
u 2u 3 45
I= du 4 − 2uv . dv = du 2
− u dv = − udu = − .
v 2v v 2 4
1 1 1 1 1
Dùng tích phân kép để chứng minh Công thức Euler (Giải tích III)
Chứng minh công thức Euler sau

∞
1 π2
∑ n2 = 6 .
n =1
Có nhiều cách để chứng minh công thức này, một trong những cách đó là sử dụng khai
triển Fourier. Sau đây tôi xin giới thiệu một phương pháp chứng minh khác dựa vào Tích
Z 1 Z 1
phân kép. Trước hết, vì x n dx = yn dy = 1
n +1 nên
0 0
∞ ∞ Z1 Z1 ∞ Z1 Z1 Z1 Z1 ∞ Z1 Z1
1 n n n n 1
∑ n2 ∑ = x dx y dy = ∑ ( xy) dxdy = ∑ ( xy) dxdy =
1 − xy
dxdy.
n =1 n =0 0 0 n =0 0 0 0 0 n =0 0 0
24
Để tính được tích phân kép này ta thực hiện phép đổi biến x = u − v, y = u + v. Khi đó
J = 2 và miền D sẽ biến thành miền Duv như hình vẽ (Tại sao? Phải dựa vào nhận xét
phép đổi biến biến biên của miền D thành biên của miền Duv ).
x v
1
1
2
O 1 y O 1 u
Ta có
Z Z
1 1
I= dxdy = 2 dudv
1 − xy 1 − u2 + v2
D Duv
Z2
1
Zu Z1 1Z−u (1.3)
1 1
=4 du dv + 4 du dv.
1 − u2 + v2 1 − u2 + v2
0 0 1 0
2
Vì
Zz
dt 1 t z 1 z
2 2
= arctan = arctan
a +t a a 0 a a
0
nên
1
Z2 Z1
1 u 1 1−u
I=4 √ arctan√ du + 4 √ arctan√ du = I1 + I2 .
1 − u2 1 − u2 1 − u2 1 − u2
0 1
2
Đặt u = sin θ đối với tích phân I1 ta được

π π π
Z6 Z6 Z6
cos θ sin θ π2
I1 = 4 p arctanp dθ = 4 arctan(tan θ )dθ = 4 θdθ = . (1.4)
1 − sin2 θ 1 − sin2 θ 18
0 0 0
Đặt u = cos 2θ đối với tích phân I2 ta được

π π
Z6 Z6
2 sin 2θ 1 − cos 2θ π2
I2 = 4 √ arctan √ dθ = 8 arctan(tan θ )dθ = .
1 − cos2 2θ 1 − cos2 2θ 9
0 0
Kết luận I = π2
18 + π2
9 = π2
6 .
25
Phép đổi biến số trong toạ độ cực
Trong rất nhiều trường hợp, việc tính toán tích phân kép trong toạ độ cực đơn giản
hơn rất nhiều so với việc tính tích phân trong toạ độ Descartes, đặc biệt là khi miền D có
dạng hình tròn, quạt tròn, cardioids,. . . và hàm dưới dấu tích
 phân−−→có những biểu thức
r = OM
x + y . Toạ độ cực của điểm M ( x, y) là bộ (r, ϕ), trong đó
2 2
−−→ .
 \
ϕ = Ox, OM
y
y M
−−→
r = |OM|
ϕ
O x x

 x = r cos ϕ
Công thức đổi biến: trong đó miền biến thiên của r, ϕ phụ thuộc vào hình
y = r sin ϕ
dạng của miền D. Khi đó
ZZ
D ( x, y)
J= = r và I = f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdrdϕ.
D (r, ϕ)
Drϕ

ϕ 6 ϕ 6 ϕ
1 2
Đặc biệt, nếu miền lấy tích phân có dạng hình quạt (xem hình vẽ)
r1 ( ϕ ) 6 r 6 r2 ( ϕ )
thì
Zϕ2 2 ( ϕ)
rZ
I= dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ) rdr.

ϕ1 r1 ( ϕ )
y
r = r2 ( ϕ )
r = r1 ( ϕ )
O x
26
ZZ
Bài tập 1.12. Tìm cận lấy tích phân trong toạ độ cực I = f ( x, y) dxdy, trong đó D là
D
miền xác định như sau:
a) a2 6 x2 + y2 6 b2
y
a
b
O a x
Hình 1.12a
Lời giải. 
0 6 ϕ 6 2π Z2π Zb
D: ⇒I = dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ) rdr
a 6 r 6 b
0 a
b) x2 + y2 > 4x, x2 + y2 6 8x, y > x, y 6 2x

y
O 2 4 8 x
Hình 1.12b
 π
cos ϕ
8Z
π 6 ϕ 6 π Z3
D: 4 3
⇒I = dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ) rdr.
4 cos ϕ 6 r 6 8 cos ϕ
π 4 cos ϕ
4
27
Bài tập 1.13. Dùng phép đổi biến số trong toạ độ cực, hãy tính các tích phân sau:
√
ZR Z2 − x2
R

a) dx ln 1 + x2 + y2 dy ( R > 0).
0 0
y
O R x
Hình 1.13 a
Từ biểu thức tính tích phân ta suy ra biểu thức giải tích của miền D là:

0 6 x 6 R
√
0 6 y 6 R2 − x 2 .
 
 x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6 π
Chuyển sang toạ độ cực, đặt thì 2
y = r sin ϕ 0 6 r 6 R.
π
Z2 ZR ZR

2 π 2 2
I = dϕ ln 1 + r rdr = ln 1 + r d 1 + r
4
0 0 0
π h 2 i
= R + 1 ln R2 + 1 − R2 .
4

ZZ  x 2 + ( y − 1)2 = 1
b) Tính xy dxdy, D giới hạn bởi
2
 x2 + y2 − 4y = 0.
D
y
4
O x
Hình 1.13 b
28
 
 x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6 π
Đặt ⇒
y = r sin ϕ 2 sin ϕ 6 r 6 4 sin ϕ.
Zπ sin ϕ
4Z
I= dϕ r cos ϕ. (r sin ϕ)2 rdr

0 2 sin ϕ
= 0.
Cách 2: Vì D đối xứng qua Oy và f ( x, y) = xy2 là hàm số lẻ đối với x nên I = 0.
Bài tập 1.14. Tính các tích phân sau:


ZZ 4y 6 x2 + y2 6 8y,
a) 2 , trong đó D :
dxdy
√
( x 2 + y2 )  x 6 y 6 x 3.
D
y
√
8 y=x 3
y=x
4
O x
Hình 1.14a
 
 x = r cos ϕ π 6 ϕ 6 π
Lời giải. Đặt ⇒ 4 3
y = r sin ϕ 4 sin ϕ 6 r 6 8 sin ϕ.
Do đó
π π
Z3 sin ϕ
8Z Z3
1 1 1 1 3 1
I= dϕ rdr = − − dϕ = 1− √ .
π
r 4 2
π
64 sin ϕ 16 sin2 ϕ
2 128 3
4
4 sin ϕ 4
ZZ r
1− x 2 − y2
b) 1+ x 2 + y2
dxdy trong đó D : x2 + y2 6 1.
D
29
y
1
O 1 x
Hình 1.14b
 
 x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6 2π
Đặt ⇒
y = r sin ϕ 0 6 r 6 1.
Ta có:
s r
Z2π Z1 Z1
1 − r2 u =r 2 1 1−u
I= dϕ rdr = 2π du.
1 + r2 2 1+u
0 0 0
Đặt
r 
1−u du = − 2 dt
4t
t= ⇒ (1+ t2 )
1 + u 0 6 t 6 1.
Z1
! Z1 Z1
4t 4dt dt
I=π t − 2
dt = −π 2
+ 4π 2
(1 + t2 ) 1+t (1 + t2 )
0 0 0

1 1 t 1
= −4π arctan t 0 + 4π 2
+ arctan t 10
2t +1 2
π 2
= .
2


 x2 + y2 6 12


ZZ 
 x2 + y2 > 2x
c) trong đó
xy
x 2 + y2
dxdy D : √

 x2 + y2 > 2 3y
D 



x > 0, y > 0.
30
y
√
2 3 D2
D1
√ x
O 2 2 3
Hình 1.14c
Lời giải. Chia miền D thành hai miền D = D1 ∪ D2 như hình vẽ,
 
0 6 ϕ 6 π π 6 ϕ 6 π
6
D1 = √ , D2 = 6√ 2
√
2 cos ϕ 6 r 6 2 3 2 3 sin ϕ 6 r 6 2 3.
Vậy I = I1 + I2 , trong đó
π √ π
Z6 2Z 3 Z6
r2 cosϕ sin ϕ 1 17
I1 = dϕ 2
rdr = cos ϕ sin ϕ 12 − 4cos2 ϕ dϕ = ... = ,
r 2 32
0 2 cos ϕ 0
π √ π
Z2 2Z 3 Z2
r2 cos ϕ sin ϕ 1 27
I2 = dϕ rdr = cos ϕ sin ϕ 12 − 12 sin2 ϕ dϕ = ... = .
√ r2 2 32
π π
6 2 3 sin ϕ 6
Kết luận I = 8.
11
Phép đổi biến số trong toạ độ cực suy rộng.
Phép đổi biến trong toạ độ cực suy rộng được sử dụng khi miền D có hình dạng ellipse
hoặc hình tròn có tâm không nằm trên các trục toạ độ. Khi sử dụng phép biến đổi này, bắt
buộc phải tính lại các Jacobian của phép biến đổi.

 x = ar cos ϕ
y2
1. Nếu D : a2 + b2 = 1, thực hiện phép đổi biến
x2
, J = abr.
y = br sin ϕ

 x = a + r cos ϕ
2. Nếu D : ( x − a)2 + (y − b)2 = R2 , thực hiện phép đổi biến , J = r.
y = b + r sin ϕ
3. Xác định miền biến thiên của r, ϕ trong phép đổi biến trong hệ toạ độ cực suy rộng.
31
4. Thay vào công thức đổi biến tổng quát và hoàn tất quá trình đổi biến.
ZZ 2
Bài tập 1.15. Tính 9x2 − 4y2 dxdy, trong đó D : x2 + y 6 1.
4 9
D
y
O 2 x
Hình 1.15
Lời giải.  
 x = 2r cos ϕ 0 6 ϕ 6 2π
Đặt ⇒ J = 6r,
y = 3r sin ϕ 0 6 r 6 1.
Ta có:
ZZ Z2π Z1
2 2
I=6 36r cos ϕ − 36r sin ϕrdrdϕ = 6.36 |cos 2ϕ| dϕ r3 dr = ... = 216
2 2
Drϕ 0 0
√
ZR Z − x2
Rx
p
Bài tập 1.16. Tính dx Rx − x2 − y2 dy, ( R > 0).
√
0 − Rx − x2
y
O R x
Hình 1.16
Lời giải. Từ biểu thức tính tích phân suy ra biểu thức giải tích của D là:

0 6 x 6 R
R 2 R2
D: √ √ ⇔ x− + y2 6 .
− Rx − x2 6 y 6 Rx − x2 2 4
32
 
 x = R + rcosϕ 0 6 ϕ 6 2π
Đặt 2
⇒ | J | = r,
y = r sin ϕ 0 6 r 6 R
2
Vậy
Z2 r 2 Z2 r 2
R R
Z2π
R −1 R R2 πR3
I= dϕ r − r2 dr = 2π. − r2 d − r2 = .
4 2 4 4 12
0 0 0
Chú ý 1.3. Đối với Bài tập 1.16, nếu chỉ đổi biến số trong tọa độ cực thông thường
 
 x = r cos ϕ, − π ≤ ϕ ≤ π ,
thì 2 2
y = r sin ϕ 0 ≤ r ≤ R cos ϕ.
Tích phân đã cho trở thành

π
Z2 RZcos ϕq
I= dϕ Rr cos ϕ − r2 rdr.
− π2 0
p
Tích phân này không dễ tính vì nó chứa biểu thức vô tỉ Rr cos ϕ − r2 . Đây là một ví dụ
điển hình về việc phép đổi biến số trong tọa độ cực suy rộng không những biến miền lấy
tích phân về miền đơn giản, mà còn có tác dụng làm đơn giản biểu thức tính tích phân.
ZZ
Bài tập 1.17. Tính xydxdy, với
D
a) D là hình tròn ( x − 2)2 + y2 6 1.

y
O 1 3 x
Hình 1.17a
 x = 2 + r cos ϕ 0 6 r 6 1
Đặt ⇒
y = r sin ϕ 0 6 ϕ 6 2π.
33
Ta có
Z2π Z1
I= dϕ (2 + r cos ϕ) r sin ϕ.rdr = 0.
0 0
Cách 2. Nhận xét D là miền đối xứng qua Ox và f ( x, y) = xy là hàm lẻ đối với y nên
I = 0.
b) D là nửa hình tròn ( x − 2)2 + y2 6 1, y > 0.

y
O 1 3 x
Hình 1.17b
 x = 2 + r cos ϕ 0 6 r 6 1
Đặt ⇒
y = r sin ϕ 0 6 ϕ 6 π.
Ta có
Zπ Z1
4
I= dϕ (2 + r cos ϕ) r sin ϕ.rdr = .
3
0 0
1.4 Bài tập ôn tập

Bài tập 1.18. Tính
ZZ
ydxdy
3
(1 + x 2 + y2 ) 2
[0,1]×[0,1]
[Gợi ý] Nên tính tích phân này theo thứ tự dy trước, dx sau.
Z1 Z1
ydy
I= dx 3 .
0 0
(1 + x 2 + y2 ) 2
34
ZZ
a) I1 = x2
y2
dxdy, trong đó D là miền giới hạn bởi các đường thẳng x = 2, y = x và
D
hyperbol xy = 1.
ZZ
b) I2 = ( x2 + y)dxdy, trong đó C là miền giới hạn bởi các parbaol y = x2 và x = y2 .
C
[Đáp số]
a) I1 = 9
4 b) I2 = 33
140
Bài tập 1.20. Tính tích phân

ZZ
x2 sin xy
I= dxdy,
y
D
trong đó D là miền giới hạn bởi bốn parabol
x2 = ay, x2 = by, y2 = px, y2 = qx, (0 < a < b, 0 < p < q).
y2
[Gợi ý] Thực hiện phép đổi biến số u = x2
y ,v = x.
ZZ
Bài tập 1.21. Tính tích phân I = xydxdy trong đó D là miền giới hạn bởi các đường
D
cong
y = ax3 , y = bx3 , y2 = px, y2 = qx, (0 < b < a, 0 < p < q).
y2
[Gợi ý] Thực hiện phép đổi biến số u = x3
y ,v = x.
Z1 1Z− x
y e−1
dx e x+y dy = .
2
0 0
[Gợi ý] Thực hiện phép đổi biến u = x + y, v = y.
Bài tập 1.23. Tính diện tích của miền giới hạn bởi các đường xy = 4, xy = 8, xy3 =
5, xy3 = 15.
[Gợi ý] Đặt u = xy, v = xy3 . Đáp số S = 2 ln 3.
Bài tập 1.24. Tính diện tích của miền giới hạn bởi bốn parabol y2 = x, y2 = 8x, x2 =
y, x2 = 8y.
y2
[Gợi ý] Đặt u = x ,v = y.
x2
Đáp số S = 2 .
279π
35
Bài tập 1.25. Tính diện tích của miền giới hạn bởi các đường y = x3 , y = 4x3 , x = y3 , x =
4y3 .
[Đáp số] S = 18 .

ZZ
x−y sin 1
cos dxdy = .
x+y 2
x +y≤1,x ≥0,y≥0
[Gợi ý] Đặt u = x − y, v = x + y.

ZZ r r
x y
I= + dxdy,
a b
D
px q
trong đó D là miền giới hạn bởi các trục tọa độ và parabol a + yb = 1.
36
2. Tích phân bội ba 37
§2. TÍCH PHÂN BỘI BA
2.1 Định nghĩa và tính chất

Tích phân bội ba trên miền hình hộp
Giống như tích phân xác định của hàm số một biến số f ( x ) hay tích phân kép của hàm
số hai biến số f ( x, y), tích phân bội ba của hàm số ba biến số f ( x, y, z) được định nghĩa một
cách hoàn toàn tương tự. Trước hết, ta xét trường hợp đơn giản nhất, ở đó hàm số f ( x, y, z)
được định nghĩa trên một hình hộp chữ nhật
B = [ a, b] × [c, d] × [r, s] = {( x, y, z)| a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d, r ≤ z ≤ s}.
• Chia B thành các hình hộp nhỏ bằng cách chia [ a, b] thành l khoảng con với độ dài
bằng nhau ∆x, chia [c, d] thành m khoảng con với độ dài bằng nhau ∆y, chia [r, s]
thành n khoảng con với độ dài bằng nhau ∆z. Khi đó, B được chia thành l × m × n
hình hộp nhỏ
Bijk = [ xi−1 , xi ] × [y j−1 , y j ] × [zk−1 , zk ],
mỗi hình hộp con với thể tích ∆V = ∆x∆y∆z.
• Chọn mỗi điểm ( xijk

∗ , y∗ , z∗ ) ∈ B và lập tổng tích phân
ijk ijk ijk
l m n
∗ ∗ ∗
∑∑∑ f ( xijk , yijk , zijk )∆x∆y∆z.
i =1 j =1 k =1
37
Định nghĩa 1.4. Tích phân bội ba của hàm số f ( x, y, z) trên hình hộp B là
ZZZ l m n
f ( x, y, z)dxdydz = lim ∑∑∑ ∗
f ( xijk ∗
, yijk ∗
, zijk )∆x∆y∆z, (1.5)
l,m,n→+∞ i =1 j=1 k=1
B
nếu giới hạn này tồn tại và không phụ thuộc vào cách chọn các điểm ( xijk
∗ , y∗ , z∗ ). Khi đó
ijk ijk
ta nói rằng hàm số f ( x, y, z) khả tích trên B.
Chú ý 1.4. Nếu chọn ( xijk

∗ , y∗ , z∗ ) = ( x , y , z ) thì công thức (1.5) trở thành
ijk ijk i j k
ZZZ l m n
f ( x, y, z)dxdydz = lim ∑∑∑
l,m,n→+∞ i =1 j=1 k=1
f ( xi , y j , zk )∆x∆y∆z,
B
Định lý 1.5 (Định lý Fubini). Nếu hàm số f ( x, y, z) liên tục trên hình hộp B = [ a, b] ×
[c, d] × [r, s] thì nó khả tích trên đó, và
ZZZ Zb Zd Zs
f ( x, y, z)dxdydz = dx dy f ( x, y, z)dz.
B a c r
Tích phân bội ba trên miền bị chặn bất kì
Giống như cách định nghĩa tích phân kép, tích phân bội ba trên miền bị chặn V bất kì
được định nghĩa như sau:
• Chọn hình hộp chữ nhật B chứa V và định nghĩa hàm số mới

 f ( x, y, z) nếu ( x, y, z) ∈ V,
g( x, y, z) =
0 nếu ( x, y, z) 6∈ V.
• Định nghĩa ZZZ ZZZ

f ( x, y, z)dxdydz = f ( x, y, z)dxdydz.
V B
Các tính chất cơ bản
• Tính chất tuyến tính

ZZZ ZZZ ZZZ
[ f ( x, y, z) + g ( x, y, z)] dxdydz = f ( x, y, z) dxdydz + g ( x, y, z) dxdydz
V V V
ZZZ ZZZ
k f ( x, y, z) dxdydz = k f ( x, y, z) dxdydz
V V
38
• Tính chất cộng tính: Nếu V = V1 ∪ V2 , ở đó V1 và V2 không "chồng" lên nhau (có thể
ngoại trừ phần biên) thì:
ZZZ ZZZ ZZZ
f ( x, y, z) dxdydz = f ( x, y, z) dxdydz + f ( x, y, z) dxdydz
V V1 V2
2.2 Tính tích phân bội ba trong hệ toạ độ Descartes

Cũng giống như việc tính toán tích phân kép, ta cần phải đưa tích phân ba lớp về tích
phân lặp. Việc chuyển đổi này sẽ được thực hiện qua trung gian là tích phân kép.
Tích phân ba lớp ⇒ Tích phân hai lớp ⇒ Tích phân lặp
Sơ đồ trên cho thấy việc tính tích phân ba lớp được chuyển về tính tích phân kép (việc
tính tích phân kép đã được nghiên cứu ở bài trước). Đương nhiên việc chuyển đổi này phụ
thuộc chặt chẽ vào hình dáng của miền V. Một lần nữa, kĩ năng vẽ hình là rất quan trọng.
z z = z2 ( x, y)
V
z = z1 ( x, y)
O y
Nếu miền V được giới hạn bởi các mặt z = z1 ( x, y) , z = z2 ( x, y), trong đó z1 ( x, y) , z2 ( x, y)
là các hàm số liên tục trên miền D, D là hình chiếu của miền V lên mặt phẳng Oxy thì ta
có:
ZZZ ZZ z2Z( x,y)
I= f ( x, y, z) dxdydz = dxdy f ( x, y, z) dz (1.6)

V D z1 ( x,y)
Thuật toán chuyển tích phân ba lớp về tích phân hai lớp
1. Xác định hình chiếu của miền V lên mặt phẳng Oxy.
2. Xác định biên dưới z = z1 ( x, y) và biên trên z = z2 ( x, y) của V.
39
3. Sử dụng công thức 1.6 để hoàn tất việc chuyển đổi.
Đến đây mọi việc chỉ mới xong một nửa, vấn đề còn lại bây giờ là:
Xác định D và các biên z = z1 ( x, y) , z = z2 ( x, y) như thế nào?
Có hai cách đề xác định: Dùng hình học hoặc là dựa vào biểu thức giải tích của miền V.
Mỗi cách đều có những ưu và nhược điểm riêng. Cách dùng hình học có ưu điểm là rất
trực quan, dễ hiểu. Cách dùng biểu thức giải tích của V tuy có thể áp dụng cho nhiều
bài nhưng thường khó hiểu và phức tạp. Vì thế, chúng ta cố gắng thử cách vẽ hình trước.
Muốn làm được điều này, đòi hỏi bạn đọc phải có kĩ năng vẽ các mặt cong cơ bản trong
không gian như mặt phẳng, mặt trụ, mặt nón, mặt cầu, ellipsoit, paraboloit, hyperboloit
1 tầng, hyperboloit 2 tầng, hơn nữa cần có trí tưởng tượng tốt đề hình dung ra sự giao cắt
của các mặt.
Chú ý: Cũng giống như khi tính tích phân kép, việc nhận xét được tính đối xứng của miền
V và tính chẵn lẻ của hàm lấy tích phân f ( x, y, z) đôi khi giúp giảm được khối lượng tính
toán đáng kể.
Định lý 1.6. Nếu

ZZZ V là miền đối xứng qua mặt phẳng z = 0 (Oxy) và f ( x, y, z) là hàm số
lẻ đối với z thì f ( x, y, z) dxdydz = 0.
V
Định lý 1.7. Nếu ZVZZ là miền đối xứng qua ZmặtZZ phẳng z = 0 (Oxy) và f ( x, y, z) là hàm số
chẵn đối với z thì f ( x, y, z) dxdydz = 2 f ( x, y, z) dxdydz, trong đó V + là phần phía
V V+
trên mặt phẳng z = 0 của V.
Chú ý 1.5. Vai trò của z trong hai định lý trên có thể được thay đổi bằng x hoặc y. Hai
định lý này có thể được chứng minh dễ dàng bằng phương pháp đổi biến số.
ZZZ
Bài tập 1.28. Tính zdxdydz trong đó miền V được xác định bởi:
V

 1

 06x6

 4
 x 6 y 6 2x

 q

 0 6 z 6 1 − x 2 − y2 .
Lời giải.
1
√ 1 1
1− x 2 − y2
Z4 Z2x Z Z4 Z2x Z4
1 1 10 3 43
I= dx dy zdz = dx 1 − x2 − y2 dy = x − x dx = .
2 2 3 3072
0 x 0 0 x 0
40
ZZZ
Bài tập 1.29. Tính x2 + y2 dxdydz trong đó V là miền giới hạn bởi các mặt
( V
x 2 + y2 + z2 = 1
x2 + y2 − z2 = 0.
p
z= 1 − x 2 − y2
p
z= x 2 + y2
y
O
Hình 1.29
ZZZ ZZZ
Lời giải. Do tính chất đối xứng, x2 + y2 dxdydz = 2 x2 + y2 dxdydz = 2I1 , trong
V  V1 q q

 V1 : x2 + y2 6 z 6 1 − x2 − y2
đó V1 là nửa phía trên mặt phẳng Oxy của V. Ta có
 D : x 2 + y2 6 1 ,

2
với D là hình chiếu của V1 lên Oxy. Ta có
√
1− x 2 − y2
ZZ Z ZZ q q
2 2 2 2
I1 = x + y dxdy dz = x +y 1 − x 2 − y2 − x2 + y2 dxdy.
D
√ D
x 2 + y2
41

( 
x = r cos ϕ  0 6 ϕ 6 2π
Đặt ⇒ J = r, 1 nên
y = r sin ϕ 
0 6 r 6 √
2
√1 √1
Z2 p Z2π Z2 p √
3 3 (r =cos α) 2π 8 − 5 2
I1 = r 1 − r2 − r dr dϕ = 2π r 1 − r2 − r dr = ... = . .
5 12
0 0 0
Vậy √
4π 8 − 5 2
I= . .
5 12
2.3 Đổi biến số trong tích phân bội ba

Phép đổi biến số tổng quát
Phép đổi biến số tổng quát thường

ZZZđược sử dụng trong trường hợp miền V là giao của
ba họ mặt cong. Giả sử cần tính I = f ( x, y, z) dxdydz trong đó f ( x, y, z) liên tục trên V.
V
Thực hiện phép đổi biến số 

 x = x (u, v, w)

y = y (u, v, w) (1.7)


 z = z (u, v, w)
thoả mãn
• x, y, z cùng với các đạo hàm riêng của nó là các hàm số liên tục trên miền đóng Vuvw
của mặt phẳng O′ uvw.
• Công thức 1.7 xác định song ánh Vuvw → V.
• J=
D ( x,y,z)
D (u,v,w)
6= 0 trong Vuvw . Khi đó
ZZZ ZZZ
I= f ( x, y, z) dxdydz = f [ x (u, v, w) , y (u, v, w) , z (u, v, w)] | J | dudvdw
V Vuvw
Chú ý 1.6. 1. Cũng giống như phép đổi biến trong tích phân kép, phép đổi biến trong
tích phân bội ba cũng biến biên của miền V thành biên của miền Vuvw , biến miền V
bị chặn thành miền Vuvw bị chặn.
2. Có thể tính J thông qua J −1 = D (u,v,w)

D ( x,y,z)
.
42


 x + y + z = ±3 ZZZ

Bài tập 1.30. Tính thể tích miền V giới hạn bởi x + 2y − z = ±1 biết V = dxdydz.


 x + 4y + z = ±2 V


 u = x+y+z

Lời giải. Thực hiện phép đổi biến v = x + 2y − z


 w = x + 4y + z.


 u = ±3

Vì phép đổi biến biến biên của V thành biên của Vuvw nên Vuvw giới hạn bởi: v = ±1


 w = ±2.
Ta có

1 1 1 ZZZ
D (u, v, w) 1 1 1

J −1 = = 1 2 −1 = 6 ⇒ J = ⇒ V = dudvdw = .6.2.4 = 8.
D ( x, y, z) 6 6 6
1 4 1 Vuvw

ZZZ
a) (3x2 + 2y + z)dxdydz, trong đó V : | x − y| ≤ 1, |y − z| ≤ 1, |z + x | ≤ 1.
V
ZZZ
b) dxdydz, trong đó V : | x − y| + | x + 3y| + | x + y + z| ≤ 1.
V
[Gợi ý]
 

 

u = x − y,
 −1 ≤ u ≤ 1,

a) Đặt v = y − z, ⇒ −1 ≤ v ≤ 1,

 


w = z + x 
−1 ≤ w ≤ 1.



u = x − y,

b) Đặt v = x + 3y, ⇒ |u| + |v| + |w| ≤ 1.



w = x + y + z
Phép đổi biến số trong toạ độ trụ
Khi miền V có biên là các mặt như mặt paraboloit, mặt nón, mặt trụ, và có hình chiếu
D lên Oxy là hình tròn, hoặc hàm lấy tích phân f ( x, y, z) có chứa biểu thức ( x2 + y2 ) thì ta
hay sử dụng công thức đổi biến trong hệ toạ độ trụ.
Toạ độ trụ của điểm M ( x, y, z) là bộ ba (r, ϕ, z), trong đó (r, ϕ) chính là toạ độ cực của
điểm M′ là hình chiếu của điểm M lên Oxy.
43
M  −−→
r = |OM′ |
\
 ϕ = Ox, −−→
OM′
O
y
ϕ M′


 x = r cos ϕ

Công thức đổi biến y = r sin ϕ


 z = z.
Định thức Jacobian của phép biến đổi là J = = r, ta có:

D ( x,y,z)
D (r,ϕ,z)
ZZZ ZZZ
I= f ( x, y, z) dxdydz = f (rcosϕ, r sin ϕ, z) rdrdϕdz.
V Vrϕz
( (
( x, y) ∈ D ϕ1 6 ϕ 6 ϕ2
Nếu miền V : , trong đó D : thì:
z1 ( x, y) 6 z 6 z2 ( x, y) r1 ( ϕ ) 6 r 6 r2 ( ϕ )
Zϕ2 2 ( ϕ)
rZ z2 (r cosZϕ,r sin ϕ)
I= dϕ rdr f (r cos ϕ, r sin ϕ, z) dz.

ϕ1 r1 ( ϕ ) z1 (r cos ϕ,r sin ϕ)
z z = z2 (r cos ϕ, r sin ϕ)
V
z = z1 (r cos ϕ, r sin ϕ)
O
y
44
ZZZ
(
x 2 + y2 6 1
Bài tập 1.32. Tính x2 + y 2 dxdydz, trong đó V :
1 6 z 6 2.
V
V
1
y
O
Hình 1.32
 

 x = r cos ϕ 
 0 6 ϕ 6 2π
 
Lời giải. Đặt y = r sin ϕ thì 0 6 r 6 1

 

z = z  1 6 z 6 2.
Ta có
Z2π Z1 Z2
2 3π
I= dϕ r dr zdz = ... = .
4
0 0 1
ZZZ p
Bài tập 1.33. Tính z x2 + y2 dxdydz, trong đó:
V
a) V là miền giới hạn bởi mặt trụ: x2 + y2 = 2x và các mặt phẳng z = 0, z = a ( a > 0).
b) V là nửa của hình cầu x2 + y2 + z2 6 a2 , z > 0 ( a > 0)
45
O y
x
Hình 1.33a


 x = r cos ϕ

Lời giải. a) Đặt y = r sin ϕ


 z = z.

 π π

 − 6ϕ6
 2 2
Từ x2 + y2 = 2x suy ra r = 2 cos ϕ. Do đó: 0 6 r 6 2 cos ϕ



 0 6 z 6 a.
Vậy
π
Z2 cos ϕ
2Z Za
2 16a2
I= dϕ r dr zdz = ... = .
9
− π2 0 0
46
O y
x
Hình 1.33b
 

 0 6 ϕ 6 2π
 
Lời giải. b) Đặt y = r sin ϕ , ta có 0 6 r 6 a

 
 p
z = z 
0 6 z 6 a2 − r 2 .
Ta có
√
Z2π Za a2 −r 2
Z Za
2 a2 − r 2 2πa5
I= dϕ r dr zdz = 2π r2 . dr = .
2 15
0 0 0 0
( p
ZZZ
y= z2 + x 2
Bài tập 1.34. Tính I = ydxdydz, trong đó V giới hạn bởi:
y = h.
V
47
O h y
x
Hình 1.34
 

 0 6 ϕ 6 2π
 
Lời giải. Đặt z = r sin ϕ , ta có 0 6 r 6 h

 

y = y  r 6 y 6 h.
Do đó
Z2π Zh Zh Zh
h2 − r 2 πh4
I= dϕ rdr ydy = 2π r. dr = .
2 4
0 0 r 0
ZZZ p
(
x 2 + y2 = z2
Bài tập 1.35. Tính I = x2 + y2 dxdydz trong đó V giới hạn bởi:
z = 1.
V
48
x
Hình 1.35
 

 0 6 ϕ 6 2π
 
Lời giải. Đặt y = r sin ϕ , ta có 0 6 r 6 1

 

z = z  r 6 z 6 1.
Do đó
Z2π Z1 Z1 Z1
2 π
I= dϕ r dr dz = 2π r2 (1 − r ) dr = .
6
0 0 r 0
ZZZ
(
x 2 + y2 ≤ 1
Bài tập 1.36. Tính , trong đó V :
dxdydz
√ 2
x2 +y2 +(z−2) |z| ≤ 1.
V
49
z
O y
x
Hình 1.36
 

 0 6 ϕ 6 2π
 
Lời giải. Đặt y = r sin ϕ ⇒ | J | = r, Vrϕz : 0 6 r 6 1

 

 z′ = z − 2  −3 6 z′ 6 −1.
Ta có
Z2π Z1 Z−1
dz′
I= dϕ rdr √
r 2 + z ′2
0 0 −3
Z1 p ′
′ z =−1
=π r. ln z + r2 + z ′2 z′ =−3 dr
0
 
Z1 p Z1 p
= 2π  r ln r2 + 1 − 1 dr − r ln r2 + 9 − 3 dr 
0 0
= 2π ( I1 − I2 ) .
√ √
Vì lim r ln 2
r + 1 − 1 = lim r ln r + 9 − 3 = 0 nên thực chất I1 , I2 là các tích phân
2
r →0 r →0
xác định.
√
Đặt r2 + 1 = t ⇒ rdr = tdt, ta có
Z p
r ln r2 + 1 − 1 dr
Z
= t ln (t − 1) dt
Z
t2 1 t2
= ln (t − 1) − dt
2 2 t−1
t2 − 1 t2 t
= ln (t − 1) − − + C.
2 4 2
50
Do đó

t2 − 1 t2 t √2 1 √ 1 1 √
I1 = ln (t − 1) − − | = ln 2−1 − − 2−1 .
2 4 2 1 2 4 2
2 ln ( t − 3) − 4 − 2 + C nên
Tương tự, I2 = t −
29 t 2 3t
2
t −9 t2 3t √10 1 √ 1 3 √
I2 = ln (t − 3) − − |3 = ln 10 − 3 − − 10 − 3 .
2 4 2 2 4 2
Kết luận √ !
2−1 √ √
I = 2π ( I1 − I2 ) = π ln √ + 3 10 − 8 − 2 .
10 − 3
Phép đổi biến số trong toạ độ cầu
Trong trường hợp miền V có dạng hình cầu, chỏm cầu, múi cầu,. . . và khi hàm lấy tích

phân f ( x, y, z) có chứa biểu thức x2 + y2 + z2 thì ta hay sử dụng phép đổi biến trong toạ
độ cầu.
Toạ độ cầu của điểm M ( x, y, z) trong không gian là bộ ba (r, θ, ϕ), trong đó:
 −−→


 r = OM


 \ −−→
θ = Oz, OM



 \ −−→

 ϕ = Ox, OM′ .
M
−−→
r = |OM|
θ
O
y
ϕ M′


 x = r sin θ cos ϕ

Công thức của phép đổi biến là: y = r sin θ sin ϕ


 z = r cos θ.
51
Định thức Jacobian J = = −r2 sin θ. Ta có công thức đổi biến

D ( x,y,z)
D (r,θ,ϕ)
ZZZ ZZZ
f ( x, y, z) dxdydz = f (r sin θ cos ϕ, r sin θ sin ϕ, r cos θ ) r2 sin θdrdθdϕ.
V Vrθ ϕ


 ϕ 6 ϕ 6 ϕ2 , ( ϕ2 − ϕ1 6 2π )
 1
Đặc biệt, nếu miền Vrθ ϕ : θ1 ( ϕ ) 6 θ 6 θ2 ( ϕ ) thì


 r θ, ϕ 6 r 6 r θ, ϕ
1( ) 2( )
Zϕ2 2 ( ϕ)
θZ r2Z(θ,ϕ)
I= dϕ sin θdθ f (r sin θ cos ϕ, r sin θ sin ϕ, r cos θ )r2 dr.

ϕ1 θ1 ( ϕ ) r1 (θ,ϕ)
ZZZ
(
1 6 x 2 + y2 + z2 6 4
Bài tập 1.37. Tính x 2 + y2 + z 2 dxdydz, trong đó V :
x 2 + y2 6 z2 .
V
V1
x
Hình 1.37



Lời giải. Đặt y = r sin θ sin ϕ


 z = r cos θ.
Do 1 6 x2 + y2 + z2 6 4 nên 1≤ r ≤ 2. Trên mặt nón có phương trình x2 + y2 = z2 nên

 0 6 ϕ 6 2π

 π
θ = π4 . Vậy cận lấy tích phân là 0 6 θ 6

 4

 1 6 r 6 2.
52
Ta có
Z2π Z4
π
Z2 π r5 √ !
4.31π 2
I=2 dϕ sin θdθ r .r dr = 2.2π. (− cos θ ) 04 . 21 =
2 2
1− .
5 5 2
0 0 1
ZZZ p
Bài tập 1.38. Tính x2 + y2 + z2 dxdydz trong đó V : x2 + y2 + z2 6 z.
V
x
Hình 1.38



Lời giải. Đặt y = r sin θ sin ϕ


 z = r cos θ.
Nhìn hình vẽ ta thấy 0 6 ϕ 6 2π, 0 6 θ 6 2.
π
Do x2 + y2 + z2 6 z nên 0 6 r 6 cos θ. Vậy

π π
Z2π Z2 Z θ
cos Z2
1 π
I= dϕ sin θdθ r.r2 dr = 2π. sin θ. cos4 θdθ = .
4 10
0 0 0 0
Phép đổi biến số trong toạ độ cầu suy rộng.
1. Tương tự như khi tính tích phân kép, nếu miền V có dạng hình ellipsoid hoặc hình
cầu có tâm không nằm trên các trục toạ độ thì ta có thể nghĩ tới phép đổi biến số
trong toạ độ cầu suy rộng. Khi đó ta phải tính lại Jacobian của phép biến đổi.
53
y2
2. – Nếu V : x2
a2
+ b2
+ z2
c2
≤ 1 thì thực hiện phép đổi biến


 x = ar sin θ cos ϕ

y = br sin θ sin ϕ , J = − abcr2 sin θ


 z = cr cos θ
– Nếu V : ( x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 ≤ R2 thì thực hiện phép đổi biến


 x = a + r sin θ cos ϕ

y = b + r sin θ sin ϕ , J = −r2 sin θ


 z = c + r cos θ
3. Xác định miền biến thiên của ϕ, θ, r.
4. Dùng công thức đổi biến tổng quát để hoàn tất việc đổi biến.
ZZZ p x 2 + y2
Bài tập 1.39. Tính x2 + y2 dxdydz, trong đó V là nửa của khối ellipsoit
2
z a2
+ bz2 6
V
1, z > 0, ( a, b > 0) .
Lời giải. 1. Toạ độ trụ suy rộng. 2. Toạ độ cầu suy rộng.
 

 z = bz′ 
 
Đặt x = ar cos ϕ Đặt y = ar sin θ sin ϕ

 

 y = ar sin θ.  z = br cos θ
Ta có Ta có
 

 

0 6 ϕ 6 2π,
 0 6 ϕ 6 2π,

0 6 r 6 1, , J = a2 br 0 6 θ 6 π2 , , J = a2 br2 sin θ.

 √ 


0 6 z ′ 6 1 − r 2 . 
0 6 r 6 1.
Vậy Vậy
√ π
Z2π Z1 Z1−r2 Z2π Z2 Z1
′ 2 ′
I= dϕ dr bz .ar.a brdz I= dϕ dθ br cos θ.ar sin θ.a2 b sin θdr
0 0 0 0 0 0
Z1 Z2π Z1
3 2 1 − r2
2 3 2 2
= 2a b π r . dr = 2a b π cos θ sin πdθ r4 dr
2
0 0 0
2πa3 b2 2πa3 b2
= . = .
15 15
54
ZZZ
y2 y2
Bài tập 1.40. Tính x2
a2
+ b2
+ z2
c2
dxdydz , ở đó V : x2
a2
+ b2
+ z2
c2
6 1, ( a, b, c > 0).
V



Lời giải. Đặt y = br sin θ sin ϕ , ta có


 z = cr cos θ
D ( x, y, z)
J= = abcr2 sin θ, Vrϕz′ = {0 6 ϕ 6 2π, 0 6 θ 6 π, 0 6 r 6 1} .
D (r, θ, ϕ)
Vậy
Z2π Zπ Z1
4π
I = abc dϕ dθ r2 .r2 sin θ = abc.
5
0 0 0
Tọa độ cầu vs Tọa độ cầu suy rộng
Phép đổi biến số không những có tác dụng làm đơn giản miền lấy tích phần, mà trong
nhiều tình huống nó còn có tác dụng làm đơn giản hóa biểu thức tính tích phân. Trong
bài tập sau đây, phép đổi biến số trong tọa độ cầu suy rộng sẽ làm cho biểu thức tính tích
phân đơn giản hơn rất nhiều so với phép đổi biến trong tọa độ cầu thông thường.
ZZZ p
Bài tập 1.41. Tính z − x2 − y2 − z2 dxdydz trong đó V : x2 + y2 + z2 6 z.
V
x
Hình 1.41
Lời giải.
55
1. Tọa độ cầu thông thường 2. Tọa độ cầu suy rộng

 
 x = r sin θ cos ϕ 


  x = r sin θ cos ϕ,

Đặt y = r sin θ sin ϕ Đặt y = r sin θ sin ϕ,

 

 z = r cos θ. 
z = 1 + r cos θ.
2
Ta có Ta có
 

 

0 6 ϕ 6 2π,
 0 ≤ ϕ ≤ 2π,

0 6 θ 6 π2 0 ≤ θ ≤ π,

 


0 6 r 6 cos θ. 
0 ≤ r ≤ 1 .
2
Z2 r
1
π Z2π Zπ
Z2π Z2 Z θ
cos
p 1
I= dϕ dθ − r2 .r2 sin θdr
I= dϕ dθ r cos θ − r2 .r2 sin θdr 4
0 0 0
0 0 0
π2
tích phân này không dễ tính =
64
.
ZZZ
Bài tập 1.42. [Cuối kì, K62] Tính tích phân bội ba (4z − x2 − y2 − z2 )dxdydz, ở đó V là
V
hình cầu x2 + y2 + z2 ≤ 4z.
Lời giải. 1. Tọa độ cầu thông thường 2. Tọa độ cầu suy rộng
 
 x = r sin θ cos ϕ 


  x = r sin θ cos ϕ,

Đặt y = r sin θ sin ϕ Đặt y = r sin θ sin ϕ,

 

 z = r cos θ. 
z = 2 + r cos θ.
Ta có Ta có
 

 0 ≤ ϕ ≤ 2π,
0 6 ϕ 6 2π,
 


0 6 θ 6 π2 0 ≤ θ ≤ π,

 

0 6 r 6 4 cos θ. 

0 ≤ r ≤ 2.
π
cos θ
Z2π Zπ Z2
Z2π Z2 4Z
I= dϕ dθ (4 − r2 )r2 sin θdr
I= dϕ dθ (4r cos θ − r2 )r2 sin θdr
0 0 0
0 0 0
256π
tích phân này tính hơi dài =
15
.
56
Tọa độ cầu vs Tọa độ trụ
Nói chung thì việc sử dụng tọa độ cầu hay tọa độ trụ phụ thuộc vào hai yếu tố chính:
hình dáng của miền V và biểu thức tính tích phân.
• Nếu miền V có dạng hình cầu, chỏm cầu và biểu thức tính tích phân có chứa x2 +
y2 + z2 thì ta thường sử dụng phép đổi biến trong tọa độ cầu (khi đó x2 + y2 + z2 = r2 ).
• Nếu miền V có dạng hình trụ hoặc có chứa mặt nón, mặt paraboloid và biểu thức
tính tích phân có chứa x2 + y2 thì ta thường sử dụng phép đổi biến trong tọa độ trụ
(khi đó x2 + y2 = r2 ).
Trong nhiều trường hợp thì chúng

ZZ ta có thể sử dụng được đồng thời cả tọa độ trụ lẫn tọa
độ cầu. Chẳng hạn như, tính ( x + y2 )dxdydz, trong đó V là nửa phía trên của hình cầu
2
V
x2 + y2 + z2 ≤ 1, z ≥ 0.
z
O y
1. Tọa độ cầu. 2. Tọa độ trụ.

 

 

 x = r sin θ cos ϕ,
  x = r cos ϕ,

Đặt y = r sin θ sin ϕ, Đặt y = r sin ϕ,

 


z = r cos θ. 
z = z.
 

 
0 ≤ ϕ ≤ 2π,
0 ≤ ϕ ≤ 2π,
 

Ta có 0 ≤ θ ≤ π2 , Ta có 0 ≤ r ≤ 1,

 
 √

0 ≤ r ≤ 1. 
0 ≤ z ≤ 1 − r 2 .
π √
Z2π Z2 Z1 Z2π Z1 Z1−r2
2 2 2
I= dϕ dθ r sin θ.r sin θdr I= dϕ dr r2 .rdz
0 0 0 0 0 0
4π 4π
= . = .
15 15
57
Tuy nhiên, cũng có những tình huống mặc dù miền lấy tích phân là hình cầu nhưng
việc sử dụng tọa độ trụZZ lại thuận tiện hơn (vì biểu thức tính tích phân có chứa x2 + y2 ).
p
Chẳng hạn như, tính 1 − x2 − y2 dxdydz, trong đó V là nửa phía trên của hình cầu
V
x2 + y2 + z2 ≤ 1, z ≥ 0 (xem hình vẽ của ví dụ phía trên).
1. Tọa độ cầu. 2. Tọa độ trụ.

 
 


 x = r sin θ cos ϕ,
  x = r cos ϕ,

Đặt y = r sin θ sin ϕ, Đặt y = r sin ϕ,

 


z = r cos θ. 
z = z.
 
 


0 ≤ ϕ ≤ 2π,
 0 ≤ ϕ ≤ 2π,

Ta có 0 ≤ θ ≤ π2 , Ta có 0 ≤ r ≤ 1,

 
 √

0 ≤ r ≤ 1. 
0 ≤ z ≤ 1 − r 2 .
√
Z2π
π
Z2 Z1 Z2π Z1 Z1−r2p
p
I= dϕ dθ 1 − r2 sin2 θ.r2 sin θdr I= dϕ dr 1 − r2 .rdz
0 0 0
0 0 0
π
(tích phân này không dễ tính). = .
2
Tác giả tin rằng các bạn độc giả sau khi làm một vài ví dụ sẽ tự rút cho mình được kinh
nghiệm và quyết định được là sẽ sử dụng phép đổi biến nào thích hợp.

ZZZ
Bài tập 1.43 (Cuối kì, K62). Tính tích phân bội ba xzdxdydz, ở đó V là miền thỏa
V
mãn x2 + y2 + z2 − 2x − 2y − 2z ≤ −2.
[Gợi ý] Nhận xét rằng miền V có dạng ( x 

− y)2 + y − 1)2 + (z − 1)2 ≤ 1. Nếu thực hiện


 x = 1 + r sin θ cos ϕ,

phép đổi biến số trong tọa độ cầu suy rộng y = 1 + r sin θ sin ϕ, thì



z = 1 + r cos θ
Z2π Zπ Z1
I= dϕ dθ (1 + r sin θ cos ϕ)(1 + r cos θ )r2 sin θdr.
0 0 0
58



u = x − 1,

Tích phân này tính được nhưng dài dòng. Nếu tinh tế hơn một chút, đặt v = y − 1, thì



w = z − 1
V ′ : u2 + v2 + w2 ≤ 1 và
ZZZ
I= (u + 1)(w + 1)dudvdw
V ′
ZZZ ZZZ ZZZ ZZZ
= uwdudvdw + ududvdw + wdudvdw + dudvdw.
V′ V′ V′ V′
Dựa vào tính đối xứng của miền lấy tích phân và tính chẵn lẻ của hàm lấy tích phân ta có
ZZZ ZZZ ZZZ
uwdudvdw = 0, ududvdw = 0, wdudvdw = 0.
V′ V′ V′
Do đó, ZZZ
4
I= dudvdw = π.
3
V′
Bài tập 1.44. Tính ZZZ

dxdydz
I= ,
(1 + x + y + z )3
V
trong đó V là tứ diện giới hạn bởi các mặt phẳng x = 0, y = 0, z = 0 và x + y + z = 1.

[Đáp số] I = 1
2 ln 2 − 5
8 .

zdxdydz,
V
trong đó V là nửa trên của ellipsoid
x 2 y2 z2
+ 2 + 2 ≤ 1, (z ≥ 0).
a2 b a
[Đáp số] I = 4 .
πabc2
Bài tập 1.46. Tính các tích phân sau

ZZZ
y2 y2
a) I1 = x2
a2
+ b2
+ z2
c2
, trong đó B là ellipsoid x2
a2
+ b2
+ z2
c2
≤ 1.
B
ZZZ
b) I2 = zdxdydz, trong đó C làm miền giới hạn bởi mặt nón z2 = h2
R2
( x2 + y2 ) và mặt
C
phẳng z = h.
59
ZZZ
c) I3 = z2 dxdydz, trong đó D là phần chung của hình cầu x2 + y2 + z2 ≤ R2 và hình
D
cầu x2 + y2 + z2 ≤ 2Rz.
ZZZ
d) I4 = ( x + y + z)2 dxdydz, trong đó V là phần chung của paraboloid x2 + y2 ≤ 2az
V
và hình cầu x2 + y2 + z2 ≤ 3a2 .
Bài tập 1.47. Tính thể tích của vật thể giới hạn phía dưới bởi mặt phẳng 0xy, mặt bên là
các mặt phẳng x = 0, x = a, y = 0, y = b, phía trên bởi paraboloid elliptic
x2 y2
z= + , ( p > 0, q > 0).
2p 2y

ZZZ q
I= x2 + y2 + z2 dxdydz,
V
trong đó V là miền giới hạn bởi mặt x2 + y2 + z2 = z.
[Đáp số] I = 10 .
π

I= zdxdydz,
V
trong đó V là miền giới hạn bởi các mặt z = x2 + y2 và x2 + y2 + z2 = 6.
[Đáp số] I = 3 .
11π

ZZZ
xyz
I= dxdydz,
x 2 + y2
V
trong đó V là vật thể giới hạn phía trên bởi mặt ( x2 + y2 + z2 )2 = a2 xy và phía dưới bởi
mặt z = 0.
60
3. Các ứng dụng của tích phân bội 61
§3. CÁC ỨNG DỤNG CỦA TÍCH PHÂN BỘI
3.1 Tính diện tích hình phẳng

ZZ
Công thức tổng quát: S = dxdy
D


 y = 2x

Bài tập 1.51. Tính diện tích của miền D giới hạn bởi: y = 2− x


 y = 4.
y
y = 2− x y = 2x
4
O x
Hình 1.51
Lời giải. Nhận xét: D = D1 ∪ D2 , ở đó

( (
−2 6 x 6 0 06x62
D1 −x
, D2
2 6y64 2x 6 y 6 4.
Do đó ZZ ZZ ZZ ZZ
3
S= dxdy = dxdy + dxdy = 2 dxdy = ... = 2 8 − .
ln 2
D D1 D2 D1
61
(
y2 = x, y2 = 2x
Bài tập 1.52. Tính diện tích của miền D giới hạn bởi:
x2 = y, x2 = 2y.
y
y = x2 x2 = 2y
2x = y2
x = y2
O x
Hình 1.52
ZZ
Lời giải. Ta có S = dxdy. Thực hiện phép đổi biến
D


 y2 (
u = 16u62
x
2 ⇒ Duv : ,

 x 16v62
v =
y
và

D (u, v) − y2 2y

J −1 = = 2xx2 x
2 = −3.
D ( x, y) y − yx2
Vậy
ZZ
1 1
S= dudv = .
3 3
Duv
(
y = 0, y2 = 4ax
Bài tập 1.53. Tính diện tích miền D giới hạn bởi
x + y = 3a, y 6 0 ( a > 0) .
62
y
3a
3a
O x
−6a
Hình 1.53


 −6a 6 y 6 0
Lời giải. Nhìn hình vẽ ta thấy D : y2 nên

 6 x 6 3a − y
4a
ZZ Z0 Z−y
3a Z0
y2
S= dxdy = dy dx = 3a − y − dy = 18a2 .
4a
D −6a y2 −6a
4a
(
x2 + y2 = 2x, x2 + y2 = 4x
Bài tập 1.54. Tính diện tích miền D giới hạn bởi
x = y, y = 0.
y
y=x
O 2 4 x
Hình 1.54
( 
ZZ x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6 π
Lời giải. Ta có S = dxdy. Đặt thì D : 4 nên
y = r sin ϕ  2 cos ϕ 6 r 6 4 cos ϕ
D
π π
Z4 cos ϕ
4Z Z4
1 3π 3
S= dϕ rdr = 12 cos2 ϕdϕ = + .
2 4 2
0 2 cos ϕ 0
63
Bài tập 1.55. Tính diện tích miền D giới hạn bởi đường tròn r = 1, r = √2 cos ϕ.
3
Chú ý:
• r = a là phương trình đường tròn tâm O(0, 0), bán kính a.
• r = 2a cos ϕ là phương trình đường tròn tâm ( a, 0), bán kính a.
• r = 2a sin ϕ là phương trình đường tròn tâm (0, a), bán kính a.
O x
Hình 1.55
Lời giải. Giao tại giao điểm của 2 đường tròn:
2 π
r = 1 = √ cos ϕ ⇔ ϕ = ± .
3 6
Do đó
π √2 cos ϕ π
Z6 3Z Z6 √
1 4 2 3 π
S=2 dϕ rdr = 2. cos ϕ − 1 dϕ = − .
2 3 6 18
0 1 0
2
Bài tập 1.56. Tính diện tích miền D giới hạn bởi đường x2 + y2 = 2a2 xy ( a > 0).
64
y
p
r=a sin 2ϕ
O
x
Hình 1.56
(
x = r cos ϕ
Lời giải. Tham số hoá đường cong đã cho, đặt , phương trình đường cong
y = r sin ϕ
tương đương với r2 = a2 sin 2ϕ. Khảo sát và vẽ đường cong đã cho trong hệ toạ độ cực (xem
hình vẽ 1.56). Ta có

 0 6 ϕ 6 π , π 6 ϕ 6 3π
D: 2p 2

0 6 r 6 a sin 2ϕ
Do tính đối xứng của hình vẽ nên
π
√ π
a
Z2 Zsin 2ϕ Z2
S=2 dϕ rdr = a2 sin 2ϕdϕ = a2 .
0 0 0
Bài tập 1.57. Tính diện tích của miền giới hạn bởi đường Lemniscate
( x2 + y2 )2 = 2a2 ( x2 − y2 ) ( a > 0).
y
p
r=a 2 cos 2ϕ
O x
Hình 1.57
65
[Gợi ý] Phương trình của đường Lemniscate trong tọa độ cực là r2 = 2a2 cos 2ϕ, và do tính
đối xứng của miền nên √ π a 2 cos 2ϕ
Z4 Z
S a2
= dϕ rdr = .
4 2
0 0
Bài tập 1.58. Tính diện tích miền D giới hạn bởi đường x3 + y3 = axy ( a > 0)
(Lá Descartes).
1
2
1 x
O 2
Hình 1.58 TCX: y = − x − 31

(
x = r cos ϕ
Tham số hoá đường cong đã cho, đặt , phương trình đường cong tương đương
y = r sin ϕ
với
a sin ϕ cos ϕ
r= .
sin3 ϕ + cos3 ϕ
Khảo sát và vẽ đường cong đã cho trong hệ toạ độ cực (xem hình vẽ 1.58). Ta có

 π

0 6 ϕ 6 2
D: a sin ϕ cos ϕ


0 6 r 6 .
sin3 ϕ + cos3 ϕ
Do đó
a sin ϕ cos ϕ
π π
Z2 sin3 Zϕ+cos3 ϕ Z2 +∞
Z
a2 sin2 ϕ cos2 ϕ t=tan ϕ a2 1 d t3 + 1 a2
S= dϕ rdr = 2 dϕ = . 2
= .
2 sin3 ϕ + cos3 ϕ 2 3 ( t3 + 1) 6
0 0 0 0
Bài tập 1.59. Tính diện tích miền D giới hạn bởi đường r = a (1 + cos ϕ) ( a > 0) (đường
Cardioids hay đường hình tim)
66
y
O
2a x
−a
Hình 1.59
D = {0 6 ϕ 6 2π, 0 6 r 6 a (1 + cos ϕ)}
nên
Zπ a (1+
Zcos ϕ) Zπ
3πa2
S=2 dϕ rdr = a 2
(1 + cos ϕ)2 dϕ = ... = .
2
0 0 0
3.2 Tính thể tích vật thể

Công thức tổng quát:
ZZZ
V= dxdydz
V
Các trường hợp đặc biệt
1. Vật thể hình trụ, mặt xung quanh là mặt trụ có đường sinh song song với trục
Oz, đáy là miền D trong mặt phẳng Oxy, phíaZZtrên giới hạn bởi mặt cong z =
f ( x, y) , f ( x, y) > 0 và liên tục trên D thì V = f ( x, y) dxdy. (Xem hình vẽ dưới
D
đây).
67
z = f ( x, y)
z
y
O
2. Vật thể là khối trụ, giới hạn bởi các đường sinh song song với trục Oz, hai mặt
z = z1 ( x, y) , z = z2 ( x, y). Chiếu các mặt này lên mặt phẳng Oxy ta được miền D,
z1 ( x, y) , z2 ( x, y) là các hàm liên tục, có đạo hàm riêng liên tục trên D. Khi đó:
ZZ
V= |z1 ( x, y) − z2 ( x, y)|dxdy
D
z = z1 ( x, y)
z
Ω
z = z2 ( x, y)
y
O


 3x + y > 1

Bài tập 1.60. Tính thể tích miền giới hạn bởi 3x + 2y 6 2


 y > 0, 0 6 z 6 1 − x − y.
68
z
O
y
x
Hình 1.60
Lời giải.
2−2y
ZZ Z1 Z3 Z1
1 1
V= f ( x, y) dxdy = dy (1 − x − y) dx = 1 − 2y + y2 dy = .
6 18
D 0 1− y 0
3
(
z = 4 − x 2 − y2
Bài tập 1.61. Tính thể tích của miền V giới hạn bởi
2z = 2 + x2 + y2 .
z
2z = 2 + x2 + y2
z = 4 − x 2 − y2 O
y
x
Hình 1.61
69
(
x 2 + y2 = 2
Lời giải. Giao tuyến của hai mặt cong: nên hình chiếu của V lên mặt phẳng
z = 2,
2+ x 2 + y2
Oxy là D : x2 + y2 ≤ 2. Hơn nữa trên D thì 4 − x2 − y2 > 2 nên ta có:
ZZ
2 2 2 + x 2 + y2
V= 4−x −y − dxdy.
2
D
( (
x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6 2π
Đặt thì √
y = r sin ϕ 0 6 r 6 2.
Do đó √
Z2π Z 2
3 2
V= dϕ 3 − r rdr = ... = 3π.
2
0 0
(
0 6 z 6 1 − x 2 − y2
Bài tập 1.62. Tính thể tích của V : √
y > x, y 6 3x.
z
O 1
y
Hình 1.62
x
√
Lời giải. Do x ≤ y ≤ 3x nên x, y ≥ 0. Ta có
ZZ
V= 1 − x2 − y2 dxdy.
D
( π
x = r cos ϕ  6ϕ6 π
Đặt thì 4 3
y = r sin ϕ  0 6 r 6 1.
70
Vậy
π
Z3 Z1 π
V= dϕ 1 − r2 rdr = . . . = .
48
π 0
4
(
x2 + y2 + z2 6 4a2
Bài tập 1.63. Tính thể tích V :
x2 + y2 − 2ay 6 0.
2a
2a 2a
x y
Hình 1.63
Lời giải. Do tính chất đối xứng của miền V nên

ZZ q
V=4 4a2 − x2 − y2 dxdy,
D
(
x2 + y2 − 2ay 6 0
trong đó D là nửa hình tròn D :
x > 0.
(  π
x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6
Đặt thì 2
y = r sin ϕ  0 6 r 6 2a sin ϕ.
71
Vậy
π
Z2 2aZsin ϕ
p
V=4 dϕ 4a2 − r2 rdr
0 0
π
Z2 3
−1 2 2 2 r =2a sin ϕ
= 4. 4a − r2 r=0 dϕ
2 3
0
π
Z2
4 3 3 3
= 8a − 8a cos ϕ dϕ
3
0

32a3 π 2
= − .
3 2 3


 z=0



 x 2 y2
Bài tập 1.64. Tính thể tích của miền V giới hạn bởi z = a2 + b2



 2 2
 x + y = 2x .

a2 b2 a
z
x2 y2
z= a2
+ b2
V
O
2a x
Hình 1.64
2
Lời giải. Ta có hình chiếu của V lên mặt phẳng Oxy là miền D : x2
a2
+ yb2 ≤ a .
2x
Do tính chất
đối xứng của miền V nên:
ZZ 2
x y2
V=2 + 2 dxdy,
a2 b
D+
72
y2
trong đó D + là nửa ellipse D + : xa2 + b2 ≤ 2x
2
 a ,y > 0
(
x = ar cos ϕ 0 6 ϕ 6 π
Đặt thì | J | = abr, 2
y = br sin ϕ  0 6 r 6 2 cos ϕ.
Vậy
π
Z2 cos ϕ
2Z
3π
V=2 dϕ r2 rdr = ... = .
2
0 0

 az = x2 + y2
Bài tập 1.65. Tính thể tích của miền V : q
 z = x 2 + y2 .
z
−a O a y
Hình 1.65
Lời giải. Giao tuyến của hai đường cong:

q (
x 2 + y2 x 2 + y2 = a2
z= x 2 + y2 = ⇔
a z=a
Vậy hình chiếu của V lên mặt phẳng Oxy là
D : x 2 + y2 ≤ a2 .
Nhận xét rằng, ở trong miền D thì mặt nón ở phía trên mặt paraboloit nên:
ZZ q
2 2
x 2 + y2
V= x +y − dxdy.
a
D
73
( (
x = r cos ϕ 0 6 ϕ 6 2π
Đặt thì
y = r sin ϕ 0 6 r 6 a.
Vậy
Z2π Za
r2 πa3
V= dϕ r− rdr = ... = .
a 6
0 0
3.3 Tính diện tích mặt cong

Mặt z = f ( x, y) giới hạn bởi một đường cong kín, hình chiếu của mặt cong lên mặt
phẳng Oxy là D. Giả thiết f ( x, y) là hàm số liên tục, có các đạo hàm riêng liên tục trên D.
Khi đó: ZZ q
σ= 1 + p2 + q2 dxdy, p = f x′ , q = f y′
D
z = f ( x, y)
z
y
O
Ví dụ 3.1 (Cuối kì, K62). Tính diện tích của phần mặt paraboloid x = y2 + z2 thỏa mãn
x ≤ 1.

y2 + z2 ≤ 1,
Lời giải. i) Ta có miền D : nên
x = 0
ZZ q ZZ q
S= 1 + ( xy′ )2 + ( xz′ )2 dydz = 1 + 4y2 + 4z2 dydz.
D D

y = r cos ϕ, Z2π Z1 √ √
ii) Đặt ⇒S= dϕ r 1 + 4r2 dr = π
6 (5 5 − 1).
z = r sin ϕ
0 0
74

y2
Bài tập 1.66. Tính thể tích của vật thể giới hạn bởi hình trụ elliptic x2
a2
+ b2
= 1, mặt
y2
phẳng z = 0 và paraboloid elliptic 2z
c = x2
p2
+ q2
( c > 0).
Bài tập 1.67. Tính thể tích của miền giới hạn bởi các mặt hyperbolic xy = 1, xy = 9, xz =
4, xz = 36, yz = 25, yz = 49.
[Gợi ý] Đặt u = xy, v = xz, w = yz. Đáp số V = 64.
75
76
CHƯƠNG 2
TÍCH PHÂN PHỤ THUỘC THAM SỐ .
§1. TÍCH PHÂN XÁC ĐỊNH PHỤ THUỘC THAM SỐ .
1.1 Giới thiệu

Zb
Xét tích phân xác định phụ thuộc tham số: I (y) = f ( x, y) dx, trong đó f ( x, y) khả
a
tích theo x trên [ a, b] với mỗi y ∈ [c, d]. Trong bài học này chúng ta sẽ nghiên cứu một số
tính chất của hàm số I (y)như tính liên tục, khả vi, khả tích.
1.2 Các tính chất của tích phân xác định phụ thuộc
tham số.
1) Tính liên tục.
Định lý 2.8. Nếu f ( x, y)là hàm số liên tục trên [ a, b] × [c, d] thì I (y)là hàm số liên
tục trên [c, d]. Tức là:
Zb Zb
lim I (y) = I (y0 ) ⇔ lim f ( x, y) dx = f ( x, y0 ) dx
y → y0 y → y0
a a
(có thể chuyển dấu lấy giới hạn vào bên trong biểu thức tính tích phân)
Z1
Ví dụ 1.1. Khảo sát sự liên tục của tích phân I (y) = , với f ( x ) là hàm số
y f (x)
x 2 + y2
dx
0
dương, liên tục trên [0, 1] .
77
78 Chương 2. Tích phân phụ thuộc tham số.
Lời giải. Nhận xét rằng hàm số g ( x, y) = liên tục trên mỗi hình chữ nhật
y f (x)
x 2 + y2
[0, 1] × [c, d] và [0, 1] × [−d, −c] với 0 < c < d bất kì, nên theo Định lý 2.8, I (y) liên
tục trên mỗi [c, d] , [−d, −c] , hay nói cách khác I (y) liên tục với mọi y 6= 0.
Bây giờ ta xét tính liên tục của hàm số I (y) tại điểm y = 0 . Do f ( x ) liên tục trên
[0, 1] nên tồn tại m = min f ( x ) > 0. Khi đó f ( x ) > m > 0 ∀ x ∈ [0, 1] và với ε > 0 thì:
[0,1]
Z1 Z1
ε f (x) ε.m x
I (ε) = dx > dx = m.arctan ,
x 2 + ε2 x2+ε 2 ε
0 0
Z1 Z1
−ε f ( x ) −ε.m x
I (−ε) = dx 6 dx = − m.arctan .
x 2 + ε2 x 2 + ε2 ε
0 0
Suy ra | I (ε) − I (−ε)| > 2m. arctan xε → 2m. π2 khi ε → 0 , tức là | I (ε) − I (−ε)| không
tiến tới 0 khi ε → 0 , I (y) gián đoạn tại y = 0 .
Z1
y2 − x 2
Ví dụ 1.2. Xét tính liên tục của hàm số I (y) = 2 dx .
( x 2 + y2 )
0
Z1
Lời giải. Tại y = 0 , I (0) = − x12 dx = −∞, nên hàm số I (y) không xác định tại
0
y = 0.
Tại y 6= 0, cũng có thể sử dụng Định lý 2.8 để khảo sát tính liên tục của I (y). Khi đó
y2 − x 2
phải xét hàm số f ( x, y) = x 2 + y2 )2
trong khoảng [0, 1] × [c, d] với d > c > 0 bất kì (để
tránh điểm y = 0) giống như trong Ví dụ 1.1. Tuy nhiên, trong trường hợp này có thể
tính được I (y) một cách trực tiếp như sau:
Z1 Z1
x2 + y2 − 2x.x x 1
I (y) = 2
dx = d = .
( x 2 + y2 ) x + y2
2 1 + y2
0 0
Do đó I (y) xác định và liên tục với mọi y 6= 0.
2) Tính khả vi.
i) f ( x, y) liên tục trên [ a, b] × [c, d],

ii) f y ( x, y) liên tục trên [ a, b] × [c, d]
′
78
1. Tích phân xác định phụ thuộc tham số. 79
thì I (y) là hàm số khả vi trên (c, d) và
Zb
′ ′
I (y) = f y ( x, y) dx ,
a
nói cách khác, có thể đưa dấu đạo hàm vào trong dấu tích phân.
Ví dụ 1.3. Tính các tích phân sau:
Z1
a) In (α) = x α lnn xdx , n là số nguyên dương.
0
Lời giải. ∗ Với mỗi α > 0, hàm số f n ( x, α) = x α lnn x, n = 0, 1, 2, ... liên tục theo
x trên [0, 1]
∗ Vì lim x α lnn+1 x = 0 nên = x α lnn+1 x liên tục trên [0, 1] × (0, +∞).
∂ f n ( x,α)
∂α
x →0+
Nghĩa là hàm số f n ( x, α) = x α lnn x thoả mãn các điều kiện của Định lý 2.9 nên:
Z1 Z1 Z1
′ d d α n −1
In−1 (α) = x α lnn−1 xdx = x ln x dx = x α lnn xdx = In (α) .
dα dα
0 0 0
Tương tự, In−2 = In−1 , ..., I2 = I1 , I1 = I0 , suy ra In (α) = [ I0 (α)](n) . Mà

′ ′ ′
Z1 (n)
α 1 1 (−1)n n!
I0 (α) = x dx = ⇒ In (α) = = .
α+1 α+1 ( α + 1 ) n +1
0
π
Z2
b) ln 1 + y sin2 x dx, với y > 1.
0

Lời giải. Xét hàm số f ( x, y) = ln 1 + y sin2 x thoả mãn các điều kiện sau:

• f ( x, y) = ln 1 + y sin2 x xác định trên 0, π2 × (1, +∞) và với mỗi y > −1

cho trước, f ( x, y) liên tục theo x trên 0, π2 .
π
• Tồn tại f y ( x, y) = 1+sin xác định, liên tục trên 0, 2 × (1, +∞) .
′ 2x
2
y sin x
π π
Z2 Z2
Theo Định lý 2.9, I ′ (y) = sin2x
1+y sin2 x
dx = dx
1 .
+y
sin2 x
0 0
79
Đặt t = tanx thì dx = dt

1+ t2
,0 6 t 6 +∞ .
+∞
Z +∞
Z
′ t2 dt 1 1 1
I (y) = = − dt
(t2 + 1) (1 + t2 + yt2 ) y t2 + 1 1 + ( y + 1) t2
0 0
" #
1 +∞ 1 p +∞

= arctan t −p arctan t y + 1
y 0 y+1 0
!
π 1 π 1
= 1− p = p . p .
2y 1+y 2 1+y 1+ 1+y
Suy ra
Z Z p
′ π 1
I (y) = I (y) dy = p . p dy = π ln 1 + 1 + y + C.
2 1+y 1+ 1+y
p
Do I (0) = 0 nên C = −π ln 2 và I (y) = π ln 1 + 1 + y − π ln 2.
3) Tính khả tích.
Định lý 2.10. Nếu f ( x, y) là hàm số liên tục trên [ a, b] × [c, d] thì I (y)là hàm số khả
tích trên [c, d], và:
   
Zd Zd Zb Zb Zd
I (y) dy :=  f ( x, y) dx  dy =  f ( x, y) dy dx
c c a a c
Z1
Ví dụ 1.4. Tính xb −x a
ln x dx, (0 < a < b ).
0
Lời giải. Hàm lấy tích phân f ( x ) = xb −x a

ln x mặc dù không xác định tại x = 0 nhưng
lim xb −x a
ln x = 0 nên có thể xếp tích phân này vào loại tích phân xác định.
x →0+
Ta có:
Zb Zb
xb − x a ′ xy
= F ( x, b) − F ( x, a) = Fy ( x, y) dy = y
x dy; F ( x, y) :=
ln x ln x
a a
nên:
   
Z1 Z1 Zb Zb Z1 Zb
xb −xa  1 b+1
dx = x dy dx =
y  x dx  dy =
y
dy = ln .
ln x y+1 a+1
0 0 a a 0 a
Bạn đọc tự kiểm tra điều kiện về đổi thứ tự lấy tích phân.
80
1.3 Các tính chất của tích phân phụ thuộc tham số với
cận biến đổi.
Xét tích phân phụ thuộc tham số với cận biến đổi
bZ(y)
J (y) = f ( x, y) dx, với y ∈ [c, d] , a 6 a (y) , b (y) 6 b ∀y ∈ [c, d] .

a(y)
1) Tính liên tục
i) hàm số f ( x, y) liên tục trên [ a, b] × [c, d],

ii) các hàm số a (y) , b (y) liên tục trên [c, d] và thoả mãn điều kiện a 6 a (y) , b (y) 6
b ∀y ∈ [c, d]
thì J (y) là một hàm số liên tục (đối với y) trên [c, d].
2) Tính khả vi
Định lý 2.12 (Định lý Leibniz). Nếu
i) hàm số f ( x, y) liên tục trên [ a, b] × [c, d],

ii) hàm số f y ( x, y) liên tục trên [ a, b] × [c, d],
′
iii) các hàm số a (y) , b (y) khả vi trên [c, d] và thoả mãn điều kiện a 6 a (y) , b (y) 6
b ∀y ∈ [c, d]
thì J (y) là một hàm số khả vi (đối với y) trên [c, d], và:
bZ(y)
′ ′ ′
J ′ ( y ) = f ( b ( y ) , y ) by ( y ) − f ( a ( y ) , y ) a y ( y ) + f y ( x, y) dx.
a(y)
1Z+y
Ví dụ 1.5. Tìm lim dx

1+ x 2 + y2
.
y →0
y
1Z+y
Lời giải. Dễ dàng kiểm tra được hàm số I (y) = dx

1+ x 2 + y2
liên tục tại y = 0 dựa vào định
y
1Z+y Z1
lý 2.11, nên lim dx
1+ x 2 + y2
= I (0) = dx
1+ x 2
= π4 .
y →0
y 0
81
1.4 Bài tập

Dạng 1. Tính tích phân suy rộng phụ thuộc tham số bằng cách đổi thứ tự lấy
tích phân
Zb
Giả sử cần tính I (y) = f ( x, y)dx.
a
Zd
B1. Biểu diễn f ( x, y) = F ( x, y) dy.
c
B2. Sử dụng tính chất đổi thứ tự lấy tích phân:

   
Zb Zb Zd Zd Zb
I (y) = f ( x, y)dx =  F ( x, y) dydx =  F ( x, y) dx dy.
a a c c a
Dạng 2. Tính tích phân bằng cách đạo hàm qua dấu tích phân.
Zb
a
Zb
B1. Tính bằng cách
′
I ′ (y) I ′ (y) = f y ( x, y) dx.
a
Z
B2. Dùng công thức Newton-Leibniz để khôi phục lại I (y) bằng cách I (y) = I ′ (y) dy +
C.
B3. Cho một giá trị đặc biệt của y để xác định C.
Chú ý: Phải kiểm tra điều kiện đổi thứ tự lấy tích phân trong Định lý 2.10 hoặc chuyển
dấu đạo hàm qua tích phân trong Định lý 2.9.
82
Z1
Bài tập 2.1. Tính xb −x a
ln x dx, (0 < a < b ).
0
Lời giải. Cách 1: Đổi TT lấy TP Cách 2: Đạo hàm qua dấu TP
xb− xa
= F ( x, b) − F ( x, a) Z1
ln x Đặt I (b) = xb −x a
ln x dx.
Zb
′ 0
= Fy ( x, y) dy
a Ta có
Zb
= x y dy Z1
′ 1
a I (b) = x b dx = .
b+1
xy 0
F ( x, y) := .
ln x
nên: nên
 
Z1 Z1 Zb
xb − x a 
Z
dx = x y dy dx I (b) = I ′ (b)db = ln(b + 1) + C.
ln x
0 0 a
 
Zb Z1
=  x y dx  dy Thay giá trị đặc biệt b = a vào biểu
a 0 thức tính tích phân I (b) ta được
Zb
1
= dy I ( a) = 0 ⇔ C = − ln( a + 1).
y+1
a
b+1
= ln
a+1
. Do đó I = ln ba+
+1
1.
Bài tập 2.2. Tính tích phân sau:
Z1 Z1
a) I (y) = arctan x
y dx. b) J (y) = ln x2 + y2 dx.
0 0
[Gợi ý]
a) B1. Kiểm tra I (y) thỏa mãn các điều kiện của Định lý về tính khả vi.
y2
B2. Nhận xét rằng I ′ (y) = 1
2 ln 1+y2 .
y2
B3. I (y) = arctan 1y + 21 y ln 1+y2 + C.
Z 1
B4. Thay một giá trị đặc biệt y = y0 vào để tính C. Chẳng hạn, I (1) = arctan xdx,
0
và tính được C = 0.
83
b) B1. Kiểm tra J (y) thỏa mãn các điều kiện của Định lý về tính khả vi.
B2. Tính I ′ (y) = 2 arctan y1 .
B3. I (y) = ln(1 + y2 ) − 2 + 2y arctan 1y .
Z 1
B4. Thay một giá trị đặc biệt y = y0 vào để tính C. Chẳng hạn, I (0) = ln x2 dx, và
0
tính được C = 0.

 y2 − x 2
, 0 < x, y ≤ 1,
Bài tập 2.3. Cho hàm số f ( x ) = ( x 2 + y2 )2
0, x = y = 0.
Chứng minh rằng
   
Z1 Z1 Z1 Z1
π  π
= f ( x, y)dx  dy 6=  f ( x, y)dy dx = − ,
4 4
0 0 0 0
Z 1
nghĩa là hàm số I (y) = f ( x, y)dx khả tích trên đoạn [0, 1] nhưng không thể đổi thứ tự
0
lấy tích phân được trong trường hợp này. Hãy giải thích vì sao.
Bài tập 2.4. Chứng minh hàm Bessel
Zπ
1
In ( x ) = cos(nϕ − x sin ϕ)dϕ
π
0
thỏa mãn phương trình Bessel
x2 In′′ ( x ) + xIn ( x ) + ( x2 − n2 ) In = 0, n = 0, 1, 2, . . .
84
§2. TÍCH PHÂN SUY RỘNG PHỤ THUỘC THAM SỐ .
+∞
Z
Xét tích phân suy rộng phụ thuộc tham số I (y) = f ( x, y)dx, y ∈ [c, d]. Các kết quả
a
dưới đây tuy phát biểu đối với tích phân suy rộng loại II (có cận bằng vô cùng) nhưng đều
có thể áp dụng một cách thích hợp cho trường hợp tích phân suy rộng loại I (có hàm dưới
dấu tích phân không bị chặn). Mục đích chính cũng là nghiên cứu các tính chất liên tục,
khả vi, khả tích của I (y). Tuy nhiên, các điều kiện để I (y) thỏa mãn các tính chất liên tục,
khả vi, khả tích sẽ không còn đơn giản như đối với tích phân xác định phụ thuộc tham số
nữa.
2.1 Các tính chất của tích phân suy rộng phụ thuộc
tham số.
Giả thiết
• f ( x, y) là hàm số xác định trên [ a, ∞) × [c, d],
• với mỗi y ∈ [c, d] cố định, f ( x, y) khả tích theo x trên [ a, b], ∀b > a.
Định nghĩa 2.5. Ta nói TPSR phụ thuộc tham số là

Z ∞
• hội tụ tại y0 ∈ [c, d] nếu f ( x, y0 )dx hội tụ, nghĩa là với mọi ǫ > 0, tồn tại b(ǫ, y0 ) >
a
a (phụ thuộc vào ǫ và y0 ) sao cho

Z b Z∞

I (y0 ) − f ( x, y0 )dx = f ( x, y0 )dx < ǫ với mọi b > b(ǫ, y0 ).

a

b
• hội tụ trên [c, d] nếu I (y) hội tụ tại mọi y ∈ [c, d],
• hội tụ đều trên [c, d] nếu với mọi ǫ > 0, tồn tại bǫ > a (chỉ phụ thuộc vào ǫ mà không
phụ thuộc vào y) sao cho

Z b Z∞

I (y) − f ( x, y)dx = f ( x, y)dx < ǫ với mọi b > bǫ và với mọi y ∈ [c, d].

a

b
Z∞
Ví dụ 2.6. I (y) = sin(yx )dx hội tụ khi y = 0 và phân kỳ khi y 6= 0.
1
85
+∞
Z
Ví dụ 2.7. a) Tính I (y) = ye−yx dx ( y > 0).
0
b) Chứng minh rằng I (y) hội tụ đều tới 1 trên [y0 , +∞) với mọi y0 > 0.
c) Giải thích tại sao I (y) không hội tụ đều trên (0, +∞).
[Gợi ý]
∞

a) I (y) = −e−yx = 1 với mọi y > 0.
0
b) Theo định nghĩa, muốn chỉ ra I (y) hội tụ đều tới 1 trên [y0 , +∞) ta phải chỉ ra với
mỗi ǫ > 0, tồn tại số bǫ chỉ phụ thuộc vào ǫ, không phụ thuộc vào y sao cho

Z b

I (y) − ye − yx
dx < ǫ, ∀b > bǫ .

0

Thật vậy,

Zb

I (y) − ye−yx dx = |1 − (1 − e−by )| = e−by ≤ e−by0 < ǫ nếu b > 1 ln 1 .
y0 ǫ
0

Do đó, có thể chọn bǫ = 1

y0 ln 1ǫ .
c) Ta có
Z b

I (y) − ye − yx
dx = |1 − (1 − e−by )| = e−by .

0

Z b

Muốn I (y) − ye−yx dx < ǫ thì e−by < ǫ ⇔ b > y1 ln 1ǫ . Tuy nhiên, 1
y ln 1ǫ → +∞ khi
0
y → 0+ . Do đó, không thể chọn được hằng số bǫ chỉ phụ thuộc vào ǫ thỏa mãn yêu
cầu của hội tụ đều.
+∞
Z
Ví dụ 2.8. Chứng minh rằng e−ax cos yx = a
y2 + a2
với a > 0 và với mọi y.
0
[Gợi ý] Z
a y
e−ax cos yxdx = − e − ax
cos yx + e−ax sin yx,
a2 + y2 a2 + y2
+∞
Z
nên e−ax cos yxdx = a
a2 + y2
.
0
86
2. Tích phân suy rộng phụ thuộc tham số. 87
1) Tiêu chuẩn hội tụ đều Weierstrass
i) | f ( x, y)| 6 g ( x ) , ∀ ( x, y) ∈ [ a, +∞] × [c, d],

+∞
Z
ii) tích phân suy rộng g ( x ) dx hội tụ,
a
+∞
Z
thì tích phân suy rộng I (y) = f ( x, y)dx hội tụ đều đối với y ∈ [c, d].
a
Ví dụ 2.9. Chứng minh rằng
Z∞
a) I (y) = cos yx
x 2 +1
là hội tụ đều trên R.
0
+∞
Z
b) I (y) = ye−yx dx (y > 0) hội tụ đều trên [y0 , +∞) với mọi y0 > 0.
0
+∞
Z
c) I (y) = e−yx cos αx hội tụ đều trên khoảng [ a, b] với mọi 0 < a < b và α ∈ R.
0
2) Tính liên tục
i) hàm số f ( x, y) liên tục trên [ a, +∞] × [c, d],

+∞
Z
ii) tích phân suy rộng I (y) = f ( x, y)dx hội tụ đều đối với y ∈ [c, d]
a
thì I (y) là một hàm số liên tục trên [c, d], nghĩa là
+∞
Z +∞
Z +∞
Z
lim I (y) = lim f ( x, y)dx = lim f ( x, y)dx = f ( x, y0 )dx = I (y0 ).
y → y0 y → y0 y → y0
a a a
Z∞
Ví dụ 2.10. Tính lim
cos yx
x 2 +1
.
y →0
0
87
+∞
Z
Ví dụ 2.11. Chứng minh rằng I (y) = ye−yx dx không liên tục phải tại y = 0,
0
nghĩa là  
+∞
Z +∞
Z
−yx −yx
lim  ye dx  6= lim ye dx.
y →0+ y →0+
0 0
Hãy giải thích tại sao không chuyển được dấu giới hạn vào trong biểu thức tính tích
phân trong trường hợp này.
3) Tính khả vi
i) các hàm số f ( x, y) và f y ( x, y) liên tục trên [ a, +∞] × [c, d],

′
+∞
Z
ii) tích phân suy rộng I (y) = f ( x, y)dx hội tụ với mỗi y ∈ [c, d],
a
+∞
Z
iii) tích phân suy rộng f y ( x, y)dx hội tụ đều đối với y ∈ [c, d]
′
+∞
Z
thì I (y) là hàm số khả vi trên [c, d] và f y ( x, y) dx.
′
I ′ (y) =
a
+∞
Z
Ví dụ 2.12. Chứng minh rằng tích phân phụ thuộc tham số I (y) =
arctan( x +y)
1+ x 2
dx
−∞
là một hàm số liên tục khả vi đối với biến y. Tính I ′ (y) rồi suy ra biểu thức của I (y).
1) f ( x, y) = liên tục trên [−∞, +∞] × [−∞, +∞].

arctan( x +y)
1+ x 2
+∞
Z +∞
Z
arctan( x+y)
2) 1+ x2 6 , mà = π hội tụ, nên I (y) = hội tụ
π 1 1 arctan( x +y)
2 . 1+ x 2 1+ x 2 1+ x 2
dx
−∞ −∞
đều trên [−∞, +∞].
Theo Định lý 2.14, I (y) liên tục trên [−∞, +∞].

+∞
Z
′
Hơn nữa f y ( x, y) = 6 1+x2 , ∀y; do đó f y ( x, y)dx hội tụ đều trên
1 1 ′
(1+ x2 )[1+( x +y)2 ]
−∞
+∞
Z
[−∞, +∞]. Theo Định lý 2.15, I (y) khả vi trên [−∞, +∞], và: I ′ (y) = 1
dx.
(1+ x2 )[1+( x +y)2 ]
−∞
88
Ax+ B
Đặt 1
= + Cx+ D 2 , dùng phương pháp đồng nhất hệ số ta thu
(1+ x2 )[1+( x +y)2 ] 1+ x 2 1+( x +y)
được:A = y(y−2 +2
4)
,B = 2
y ( y2 +4)
, C = y21+4 , D = y23+4 . Do đó:
+∞
Z
" #
1 −2x + y 2x + 3y
I ′ (y) = 2 +
y +4 1 + x2 1 + ( x + y )2
−∞
1 h i
= − ln 1 + x2 + y arctan x + ln 1 + ( x + y)2 + y arctan ( x + y) |+ ∞
x =−∞
y2
+4
4π
= 2
y +4
Z +∞
Z
Suy ra I (y) = = 2 arctan + C, mặt khác I (0) = = 0 nên
y
I ′ (y) dy 2
arctan x
1+ x 2
dx
−∞
C = 0 và I (y) = 2 arctan 2 .
y
+∞
Z
Ví dụ 2.13. Tính dx
n +1
( x2 +y)
0
+∞
Z
Lời giải. Đặt In (y) = dx
n+1 , f n ( x, y ) = 1
n +1 . Khi đó:
( x2 +y) ( x2 +y)
0
 ′
+∞
Z +∞
Z
′ dx dx 1 ′
[ In−1 (y)]y =  2 n
 = −n
n +1
= −n.In (y) ⇒ In = − ( In−1 ) .
( x + y) ( x2 + y) n
0 y 0
′ ′ ′
Tương tự, In−1 = − n−
1
1 ( In−2 ) , In−2 = − n−2 ( In−3 ) , ..., I1 = − ( I0 ) .
1
+∞
Z +∞
(−1)n
Do đó, In (y) = n! [ I0 (y)] (n)
. Mà I0 (y) = 1
x2 +y
dx = √1
y arctan √x
y = π
√
2 y nên
0
0
2 . (2n)!! . y2n+1 .
π (2n−1)!! √ 1
In (y) =
Vấn đề còn lại là việc kiểm tra điều kiện chuyển đạo hàm qua dấu tích phân.
(n) (−1)n
1) Các hàm số f ( x, y) = liên tục
1 ′ −1
,f
x2 +y y
( x, y) = 2 2 , ..., f yn ( x, y ) = n +1
( x +y) ( x2 +y)
trong [0, +∞) × [ε, +∞) với mỗi ε > 0 cho trước.

−1 (−1)n
2) x2 +y 6 x2 +ε , 2 2 6 2 2 , ..., 2 n+1 6 2 1 n+1
1 1 1
( x +y) ( x +ε) ( x +y) ( x +ε)
+∞
Z +∞
Z
Mà các tích phân 1
x2 +ε
dx, ..., 1
n+1 dx đều hội tụ, do đó
( x2 +ε)
0 0
+∞
Z +∞
Z +∞
Z
(n)
f yn ( x, y) dx hội tụ đều trên [ε, +∞) với mỗi
′
f ( x, y) dx, f y ( x, y) dx, ...,
0 0 0
ε > 0.
89
4) Tính khả tích
i) hàm số f ( x, y) liên tục trên [ a, +∞] × [c, d],
ii) tích phân suy rộng I (y) hội tụ đều đối với y ∈ [c, d],
thì I (y) là hàm số khả tích trên [c, d] và ta có thể đổi thứ tự lấy tích phân theo công
thức:
   
Zd Zd +∞
Z +∞ Zd
Z
I (y) dy :=  f ( x, y) dx  dy =  f ( x, y) dy dx.
c c a a c
+∞
Z
Ví dụ 2.14. Tính e−αx −e− βx
x dx, (α, β > 0).
0

F ( x,y):= e
−yx Zα Zβ
e−αx − e− βx x ′
= F ( x, α) − F ( x, β) = Fy ( x, y) = e−yx dy
x
β α
nên:
   
+∞
Z +∞ Zβ
Z Zβ +∞
Z Zβ
e−αx − e− βx dy β
dx =  e−yx dydx =  e−yx dx dy = = ln .
x y α
0 0 α α 0 α
Ví dụ 2.15 (Tích phân Gauss).
Z∞ √
− x2 π
G= e dx = .
2
0
Đặt x = ut ta có
+∞
Z
2 2
G=u e−u t dt.
0
90
Ta có
+∞
Z
2
G =G 2
e−u du
0
 
+
Z ∞ +∞
Z
= ue−u2 2 2
e−u t dt du
0 0
 
+∞
Z +∞
Z
2 ) u2
=  ue−(1+t du dt
0 0
+∞
Z
1 dt
=
2 1 + t2
0
π
= .
4
Suy ra
Z∞ √
− x2 π
G= e dx = .
2
0
Ví dụ 2.16. Chứng minh công thức tích phân Gauss
Z∞ √
2 π
e− x dx =
2
0
bằng tích phân kép.

Z M Z M
Lời giải. Đặt I M = e−y dy ta có
2 2
e− x dx =
0 0
  
ZM ZM ZM ZM
− x2 − y2 2 + y2 )
2
IM = e dx   e dy = e−( x dxdy.
0 0 0 0
y
D
E C
√
M 2 M
O A B x
Hình 2.16
91
Vì e−( x dxdy ≥ 0 nên

2 + y2 )
Z Z Z
−( x2 +y2 ) −( x2 +y2 ) 2 + y2 )
e dxdy ≤ 2
IM = e dxdy ≤ e−( x dxdy.
OAE OACE OBD
Sử dụng tọa độ cực ta có

π π √
Z2 ZM Z2 M
Z 2
2 2
dϕ e−r rdr ≤ I M
2
≤ dϕ e−r rdr
0 0 0 0
hay là
π 2 π 2
(1 − e − M ) ≤ I M
2
≤ (1 − e−2M )
4 4
Cho M → +∞ ta được √
π 2 π π
≤I ≤ ⇔I= .
4 4 2
Ví dụ 2.17 (Tích phân Dirichlet).

Z∞
sin x π
D= dx = .
x 2
0
Nhận xét
Z∞
1
= e− xt dt,
x
0
ta có
 
Z∞ Z∞
D= sin x  e− xt dt dx
0 0
 
Z∞ Z∞
=  e− xt sin xdx  dt
0 0
Z∞
dt
=
1 + t2
0
π
= .
2
∞
Chú ý: Bạn đọc có thể so sánh với một kết quả trong Giải tích III, đó là ∑ sin n
n = 2 .
π −1
n =1
Ví dụ 2.18. Áp dụng công thức tích phân Dirichlet, chứng minh rằng
92
+∞ Z +∞ Z +∞
Z
b) 1−cos x
dx = π
c) sin2 x
dx = π2 .
a) sin3 x
x dx = 4.
π
0 x2 2
0 x2
[Gợi ý]
a) Áp dụng công thức hạ bậc sin3 x = 1

4 sin 3x + 34 sin x.
b) Áp dụng công thức tích phân từng phần,
ZM M ZM sin x ZM
1 − cos x 1 1 − cos ǫ 1 − cos M sin x
dx = − (1 − cos x ) + dx = − + dx.
x2 x ǫ x ǫ M x
ǫ ǫ ǫ
Cho ǫ → 0+ và M → +∞ ta được
1 − cos ǫ 1 − cos M
lim = 0, lim =0
ǫ →0+ ǫ M→+∞ M
Do đó,
+∞
Z +∞
Z
1 − cos x sin x π
dx = = .
x2 x 2
0 0
c) Hơn nữa,
+∞
Z +∞
Z x +∞
Z
1 − cos x sin2 2 sin2 u
dx = 2 = du.
x2 x2 u2
0 0 0
Ví dụ 2.19 (Tích phân Fresnel).
Z∞ r Z∞ r
2 1 π 21 π
I= sin( x )dx = , J= cos( x )dx = .
2 2 2 2
0 0
Đổi biến x2 = t ta có
Z∞ Z∞
1 sin t 1 cos t
I= √ dt, J= √ dt.
2 t 2 t
0 0
Z ∞ √
Từ công thức tích phân Gauss suy ra
2 π
e−u du = 2
0
Z∞
1 2 2
√ =√ e−tu du.
t π
0
93
Ta có
Z∞ Z∞ Z∞
sin t 2 2
√ dt = √ sin t e−tu du
t π
0 0 0
Z∞ Z∞
2 2
=√ du e−tu sin tdt
π
0 0
2
Z∞
du (2.1)
=√
π 1 + u2
0
2 π
=√ . √
π 2 2
r
π
= .
2
Kết luận r
1 π
I=J= .
2 2
94
2.2 Bài tập

Dạng 1. Tính tích phân suy rộng phụ thuộc tham số bằng cách đổi thứ tự lấy
tích phân
+∞
Z
a
Zd
B1. Biểu diễn f ( x, y) = F ( x, y) dy.
c
B2. Sử dụng tính chất đổi thứ tự lấy tích phân:

   
+∞
Z +∞ Zd
Z Zd +∞
Z
I (y) = f ( x, y)dx =  F ( x, y) dydx =  F ( x, y) dx dy.
a a c c a
Dạng 2. Tính tích phân suy rộng phụ thuộc tham số bằng cách đạo hàm qua dấu
tích phân.
+∞
Z
a
+∞
Z
B1. Tính bằng cách
′
I ′ (y) I ′ (y) = f y ( x, y) dx.
a
Z
B2. Dùng công thức Newton-Leibniz để khôi phục I (y) bằng cách I (y) = I ′ (y) dy + C.
B3. Cho một giá trị đặc biệt của y để xác định C.
Chú ý: Phải kiểm tra các điều kiện đổi thứ tự lấy tích phân trong Định lý 2.16 hoặc
chuyển dấu đạo hàm qua tích phân trong Định lý 2.15.
95
+∞
Z
Bài tập 2.5. Tính e−αx −e− βx
x dx, (α, β > 0).
0
Ta có: +∞
Z
e−αx −e− βx
Đặt I (α) = dx.
e−αx − e− βx e−yx x
F ( x, y) := 0
x x
= F ( x, α) − F ( x, β) +∞
Z
′ ′
I (α) = f α ( x, α) dx
Zα Zβ
′
= Fy ( x, y) = e−yx dy. 0
+∞
Z
β α
= −e−αx dx
nên 0
+∞
Z 1
e−αx − e− βx =− .
dx α
x
0
  Do đó
+∞ Zβ
Z Z
=  e−yx dy dx I (α) = I ′ (α) dα
0 α
  = − ln α + C.
Zβ +∞
Z
=  e−yx dx dy
α
Mặt khác, I ( β) = 0 nên C = ln β.
0
Zβ
dy β Kết luận
= = ln . β
y α I = ln .
α α
Kiểm tra điều kiện chuyển đạo hàm qua dấu tích phân.
−αx − βx
Với f ( x, α) = e −x e ta có:
e−αx −e− βx
1) f ( x, α) = x liên tục theo x trên [0, +∞) với mỗi α, β > 0.
2) f α ( x, α) = −e−αx liên tục trên [0, +∞) × (0, +∞).

′
+∞
Z +∞
Z
3) −e−αx dx = − α1 hội tụ đều đối với α trên mỗi khoảng [ε, +∞) theo
′
f α ( x, α) dx =
0 0
+∞
Z
tiêu chuẩn Weierstrass, thật vậy, |−e−αx | 6 e−εx , mà e−εx dx = 1
ε hội tụ.
0
96
+∞
Z 2 2
Bài tập 2.6. Tính e−αx −e− βx
x2
dx, (α, β > 0).
0
Lời giải. Cách 1: Đổi TT lấy TP. Cách 2: Đạo hàm qua dấu TP.
! +∞
2 2 2 Z
e−αx − e− βx e−yx 2
e−αx −e− βx
2
F ( x, y) := Đặt I (α) = dx.
x2 x2 x2
0
= F ( x, α) − F ( x, β) Ta có
Zα Zβ +∞
′ 2 Z
= Fy ( x, y)dy = e−yx dy. ′ ′
I (α) = f α ( x, α) dx
β α
0
nên: +
Z∞
2
+∞
Z 2 2 = −e−αx dx
e−αx − e− βx
dx 0
√
x2 π 1
0
  =− .√
+∞ Zβ
Z 2 α
2 Z
=  e− x y dy dx ⇒ I (α) = I ′ (α) dα
0 α √ √
  = − π. α + C.
Zβ +∞
Z
2
=  e− x y dx  dy √ p
α
Mặt khác, I ( β) = 0 nên C = π. β.
0
√ Kết luận
Zβ √ p √
π
= √ dy = π β− α √ p √
2 y I (α) = π β− α .
α
2 2
e−αx −e− βx
Với f ( x, α) = x2
ta có:
2 2
e−αx −e− βx
1) f ( x, α) = x2
liên tục theo x trên [0, +∞) với mỗi α, β > 0.
2) f α ( x, α) = −e−αx liên tục trên [0, +∞) × (0, +∞).

′ 2
+∞
Z +∞
Z √ +∞
Z √
x α=y
3) hội tụ đều theo α trên
′ 2 2 dy π √1
f α ( x, α) dx = −e−αx dx = − e−y √
α
=− 2 . α
0 0 0
+∞
Z
−αx2
[ε, +∞) theo tiêu chuẩn Weierstrass, thật vậy, −e 6 e−εx mà e−εx dx hội tụ.
2 2
0
+∞
Z √
Trong chứng minh trên ta đã sử dụng công thức 2 y.
2
e− x y dx = √π
0
97
+∞
Z
Bài tập 2.7. Tính e−ax sin bx−
x
sin cx
, ( a > 0).
0
Ta có: +∞
Z
sin bx − sin cx
e−ax Đặt I (b) = e−ax sin bx−
x
sin cx
dx. Ta có
x 0
e−ax sin yx
= F ( x, b) − F ( x, c) F ( x, y) =
x
+∞
Z
Zb Zb ′ a
=
′
Fy ( x, y)dy = e−ax cos yxdx. Ib ( x, b) = e−ax cos bx = ,
a2 + b2
c c 0
nên
 
+∞ Zb
Z nên
 − ax
I= e cos yxdydx
c Z
0
  a b
Zb +∞
Z
I= db = arctan + C.
a2 + b2 a
=  e−ax cos yxdx  dy
c
Mặt khác I (c) = 0 nên C = − arctan ac .
0
Zb
a Kết luận
= dy
a2 + y2
c
b c b c
= arctan − arctan . I = arctan − arctan .
a a a a
Với f ( x, b) = e−ax sin bx−
x
sin cx
ta có
1. f ( x, b) = e−ax sin bx−

x
sin cx
liên tục theo x trên [0, +∞) với mỗi a, b, c > 0.
2. f b ( x, b) = e−ax cos bx liên tục trên [0, +∞) × (0, +∞).

′
3.
+∞
Z +∞
Z
′ − ax a − ax b − ax
f b ( x, b) dx = e cos bx = − 2 e cos bx + 2 e sin bx |0+∞
a + b2 a + b2
0 0
a
=
a2 + b2
hội tụ đều theo b trên mỗi (0, +∞) theo tiêu chuẩn Weierstrass, thật vậy,
+∞
Z
mà e−ax dx hội tụ.
2 2
|e−ax cos bx | 6 e−ax
0
98
Trong chứng minh trên ta đã sử dụng công thức

Z
a y
e−ax cos yxdx = − 2 2
e−ax cos yx + 2 e−ax sin yx,
a +y a + y2
+∞
Z
nên e−ax cos yxdx = a
a2 + y2
,
0
Bài tập 2.8. Một cách tương tự như Bài tập 2.7, tính
+∞
Z
cos bx − cos cx
e−ax , ( a > 0) .
x
0
[Đáp số] I = .
2 +c 2
1
2 ln aa2 + b2
Hệ quả 2.1.
+∞
Z
cos bx − cos cx c
= ln .
x b
0
+∞
Z
2
e− x cos (yx ) dx.
0
+∞
Z
Lời giải. Đặt I (y) = e− x cos (yx ) dx, f ( x, y) = e− x cos (yx ) . Ta có:
2 2
0
1) f ( x, y) liên tục trên [0, +∞) × (−∞, +∞).
2) f y ( x, y) = − xe− x sin yx liên tục trên [0, +∞) × (−∞, +∞).

′ 2
2)
+∞
Z +∞
Z +∞
′ − x2 1 − x2 +∞ 1 Z 2
f y ( x, y) dx = − xe sin yxdx = e sin yx 0 − ye− x cos yxdx
2 2
0 0 0
−y
= I (y)
2
hội tụ đều theo tiêu chuẩn Weierstrass, thật vậy,
′ +∞
Z
1
f y ( x, y) 6 xe , mà
− x2
xe− x dx = hội tụ.
2
2
0
I ′ (y) y2
Do đó theo Định lý 2.15, I (y)
= − y2 ⇒ I = Ce− 4 .
√ √ 2
π − y4
Mà I (0) = C = 2
π
nên I (y) = 2 e .
99
2.3 Một số tích phân quan trọng

Tích phân Dirichlet
Z∞
sin x π
dx = .
x 2
0
Tích phân Gauss
Z∞ √
− x2 π
e dx = .
2
0
Tích phân Fresnel
Z∞ Z∞ r
2 2 1 π
sin( x )dx = cos( x )dx = .
2 2
0 0

Bài tập 2.10. [Giữa kì, K62] Tính các tích phân
+∞
Z +∞
Z
2 2 3 3
e− ax −e−bx e− ax −e−bx
a) x dx với a, b > 0. b) x dx với a, b > 0.
0 0
Bài tập 2.11. Tính các tích phân sau

Z ∞ 2
e− ax −cos bx Z∞
a) dx, ( a > 0)
e) e−ax cos bxdx ( a > 0),
2
0 x2
Zπ 0
b) ln(1 + y cos x )dx,
Z∞
f)
2
0 x2n e− x cos bxdx, n ∈ N.
Z∞ 0
c)
2
e− x sin axdx, Z ∞
0 g) sin ax cos bx
x dx,
0
Z∞
Z ∞
d)
sin xy
x dx, y ≥ 0,
h) sin ax sin bx
x dx.
0 0
[Gợi ý]
100
Z ∞ 2
e− ax −cos bx
a) Đặt I ( a) = x2
dx và sử dụng công thức đạo hàm qua dấu tích phân. Chú
0Z Z ∞
∞
ý rằng I (0) = 1−cos bx
x 2 dx = b 1−cos bx
( bx ) 2 dbx = 2 .
bπ
0 0
Zπ
b) Đặt I (y) = ln(1 + y cos x )dx và sử dụng công thức đạo hàm qua dấu tích phân.
0
Z∞
c) Đặt I ( a) = e− x sin axdx và sử dụng công thức đạo hàm qua dấu tích phân.
2
d) Sử dụng công thức tích phân Dirichlet.

Z∞
e) Đặt I (b) = e−ax cos bxdx và sử dụng công thức đạo hàm qua dấu tích phân.
2
Z∞
f) Đặt In (b) = x2n e− x cos bxdx và sử dụng công thức đạo hàm qua dấu tích phân để
2
0
ra công thức truy hồi.
g) Sử dụng công thức biến đổi tích thành tổng và tích phân Dirichlet.
h) Sử dụng công thức biến đổi tích thành tổng và Hệ quả 2.1.

Z ∞ Z ∞
a) c)
sin yx π −y x sin yx π − ay
x (1+ x 2 )
dx = 2 (1 − e ), y ≥ 0. a2 + x 2
dx = 2e , a, y ≥ 0.
0 0
Z ∞ Z ∞ √
b) d)
1−cos yx 2
= π
e−yx dx = √π
x2 2 | y |. 2 y, y > 0.
0 0
Bài tập 2.13. Sử dụng công thức

Z∞
dx 1 x +∞ π
= arctan = ,
x 2 + a2 a a 0 2a
0
tính
Z∞
dx
In = .
( x2 + a2 ) n
0

+∞
Z
a) I (y) = e−yx sinx x hội tụ đều trên [0, +∞).
0
101
b) I (y) = π
2 − arctan y.
+∞
Z
− a
− b √ √
e x2 −e x2 dx = πb − πa, ( a, b > 0).
0
+∞
Z
arctan xa − arctan xb π b
dx = ln , ( a, b > 0).
x 2 a
0
Bài tập 2.17. a) Chứng minh rằng
+∞
Z
ln(1 + α2 x2 )
= π ln(1 + α), α ≥ 0.
1 + x2
0
b) Sử dụng câu a), chứng minh rằng

π
Z2
π
ln(sin θ )dθ = − ln 2.
2
0
Z∞
Bài tập 2.18. Chứng minh rằng sin4 x
x4
dx = π3 .
0
Bài tập 2.19. Sử dụng tích phân Fresnel chứng minh rằng
Z∞ Z∞
π
sin( x2 + y2 )dxdy = .
4
0 0
+∞
Z √
y 2
−( x− x ) π
I (y) = e dx = .
2
0
+∞
Z
Áp dụng, tính
2 + x −2 )
e−( x dx.
0
102
+∞
Z
Bài tập 2.21. Chứng minh rằng I (y) = y2 xe−yx không liên tục tại y = 0, nghĩa là
2
+∞
Z +∞
Z
−yx2 2
lim 2
y xe 6= lim y2 xe−yx .
y →0 y →0
0 0
Hãy giải thích tại sao?

+∞
Z
Bài tập 2.22. Chứng minh rằng I (y) = y2 xe−yx không liên tục tại y = 0, nghĩa là
0
+∞
Z +∞
Z
−yx
lim 2
y xe 6= lim y2 xe−yx .
y →0 y →0
0 0
Hãy giải thích tại sao?
103
§3. TÍCH PHÂN EULER
3.1 Hàm Gamma

+∞
Z
Γ ( p) = x p−1 e− x dx xác định trên (0, +∞) .
0
Thật vậy,
Z1 +∞
Z
p −1 − x
Γ( p) = x e dx + x p−1 e− x dx = I1 + I2 .
0 1
Z +∞
• Với tích phân I2 ta so sánh với dx
x2
. Ta có
1

p −1 − x 1 x 1+ p
lim x e : 2 = lim = 0,
x →+∞ x x →+∞ ex
Z +∞
mà dx
x2
hội tụ nên I2 hội tụ. Thậm chí, tích phân I2 hội tụ với mọi p ∈ R.
1
• Với tích phân I1 thì nếu p ≥ 1 ta có I1 thực chất là tích phân xác định. Còn nếu
Z 1
0 < p < 1 thì ta so sánh I1 với 1− p .
dx
Ta có
0 x

p −1 − x 1
lim x e : = 1,
x →0+ x 1− p
Z 1 Z 1
mà x
dx
1− p hội tụ nên I1 cũng hội tụ. Nếu p < 0 thì x
dx
1− p phân kì nên I1 sẽ phân
0 0
kì.
Các tính chất
1. Hạ bậc: Γ ( p + 1) = pΓ ( p) . Công thức này có thể chứng minh một cách dễ dàng bằng
tích phân từng phần. Thật vậy,
+∞
Z +∞
Z +∞ +∞
Z
p −x −x p −x
Γ ( p + 1) = x e dx = − p
x d(e ) = −x e +p x p−1 e− x = pΓ( p).
0
0 0 0
Ý nghĩa: Để nghiên cứu Γ ( p) ta chỉ cần nghiên cứu Γ ( p) với 0 < p 6 1 mà thôi, còn
với p > 1 chúng ta sẽ sử dụng công thức hạ bậc.
2. Đặc biệt,
• Γ (1) = 1 (tính trực tiếp) nên Γ (n) = (n − 1)! ∀n ∈ N.
104
3. Tích phân Euler 105
Z +∞ √ Z +∞
e− x √
• Từ công thức tích phân Gauss suy ra Γ
2 π
e− x = 2
1
2 = √
x
dx = π.
0 0
(2n−1)!! √
Do đó, Γ n + 12 = 2n π.
+∞
Z
3. Đạo hàm của hàm Gamma: Γ(k) ( p ) = x p−1 lnk x .e− x dx.
0
4. Γ ( p) .Γ (1 − p) = π
sin pπ ∀0 < p < 1.
3.2 Hàm Beta
Z1
q −1
Dạng 1: B ( p, q) = x p −1 (1 − x ) dx. Bằng cách đổi biến số x = t
t +1 ta sẽ thu được:
0
+∞
Z
Dạng 2: B ( p, q) = x p −1
dx.
(1+ x ) p + q
0
π
Z2
Ví dụ 3.20. Biểu thị sinm x cosn xdx qua hàm B (m, n).
0
√
Lời giải. Đặt sin x = t ⇒ 0 6 t 6 1, cos xdx = 1
√ dt
2 t
π π
Z2 Z2 n −1
m n m 2 2
sin x cos xdx = sin x 1 − sin x . cos xdx
0 0
π
Z2
1 m n −1
− 21 1 m+1 n+1
= t (1 − t )
2 2 t dt = B ,
2 2 2 2
0
Từ ví dụ này ta suy ra:

π
Z2
Dạng lượng giác: B ( p, q) = 2 sin2p−1 t cos2q−1 tdt.
0
Các tính chất:
1. Tính đối xứng: B ( p, q) = B (q, p).
2. Hạ bậc: 
B ( p, q) = p −1
nếu p > 1
p+q−1 B ( p − 1, q ) ,
p+q−1 B ( p, q − 1) , nếu q > 1

B ( p, q) = q −1
105
Ý nghĩa của công thức trên ở chỗ muốn nghiên cứu hàm bêta ta chỉ cần nghiên cứu
nó trong khoảng (0, 1] × (0, 1] mà thôi.
3. Đặc biệt, B (1, 1) = 1 nên


B (m, n) = ( m −1) ! ( n −1) !
( m + n −1) !
, ∀m, n ∈ N
B ( p, n) = ( n −1) !
( p+n−1)( p+n−2)...( p+1) p
B( p, 1) ∀n ∈ N.
4. Công thức liên hệ giữa hàm Bêta và Gamma: B ( p, q) = .

Γ( p)Γ(q)
Γ( p+q)
Chứng minh.
Ta có
+∞
Z +∞
Z +∞ Z
Z +∞
p −1 − t q −1 − s
Γ( p)Γ(q) = t e dt s e ds = t p−1 sq−1 e−(t+s) dtds.
0 0 0 0
Áp dụng công thức đổi biến t = xy và s = x (1 − y) ta được

 
0 ≤ t < +∞, 0 ≤ x < +∞, D (t, s) y x

⇒ ,J = = = − x.
0 ≤ s < + ∞ 0 ≤ y ≤ 1 D ( x, y) 1 − y − x
Do đó,
+∞
Z1 Z
Γ( p)Γ(q) = e− x x p−1 y p−1 x q−1 (1 − y)q−1 xdxdy
0 0
+∞
Z Z1
− x p + q −1
= e x dx y p−1 (1 − y)q−1 dy
0 0
= Γ( p + q) B( p, q).
5. B ( p, 1 − p) = Γ ( p) Γ (1 − p) = sin pπ .
π
Ví dụ 3.21. Chứng minh công thức liên hệ giữa hàm Bêta và Gamma B ( p, q) =
Γ( p)Γ(q)
Γ( p+q)
bằng tích phân kép.
Z +∞
Lời giải. Xuất phát từ công thức Γ( p) = x p−1 e− x dx thực hiện phép đổi biến x = t2 ta
0
được
+∞
Z +∞
Z
−t2 2p−1 2
Γ( p) = 2 e t dt = 2 e− x x2p−1 dx.
0 0
Do đó,
+∞ Z
Z +∞
2 + y2 )
Γ( p)Γ(q) = 4 e−( x x2p−1 y2q−1 dxdy.
0 0
106
Z MZ M
Đặt I M = x2p−1 y2q−1 dxdy. Ta có .
2 + y2 ) Γ( p)Γ(q)
e−( x lim = 4
0 0 M→+∞]
D
E C
√
M 2 M
O A B x
Hình 2.16
Ta có Z Z
2 + y2 ) 2 + y2 )
e−( x x2p−1 y2q−1 dxdy ≤ I M ≤ e−( x x2p−1 y2q−1 dxdy.
OAE OBD

 x = r cos ϕ,
Thực hiện phép đổi biến số trong tọa độ cực ta có
y = r sin ϕ
π
Z2 ZM
2p−1 2q−1 2
(cos ϕ) (sin ϕ) dϕ r2p+2q−1 e−r dr
0 0
≤ IM ≤ (2.2)
π √
Z2 M
Z 2
2p−1 2q−1 2
(cos ϕ) (sin ϕ) dϕ r2p+2q−1 e−r dr.
0 0
Ta có
ZM +∞
Z
2p+2q−1 −r2 2 Γ( p + q)
lim r e dr = r2( p+q)−1 e−r dr =
M→+∞ 2
0 0
và √
M
Z 2 +∞
Z
2p+2q−1 −r2 2 Γ( p + q)
lim r e dr = r2( p+q)−1 e−r dr = .
M→+∞ 2
0 0
Ngoài ra,
π
Z2
1
(cos ϕ)2p−1 (sin ϕ)2q−1 dϕ = B( p, q).
2
0
107
Cho M → +∞ trong bất đẳng thức (2.2) ta được
1 1 Γ( p)Γ(q) 1 1
B( p, q) Γ( p + q) ≤ ≤ B( p, q) Γ( p + q).
2 2 4 2 2
Do đó,
Γ( p)Γ(q)
B( p, q) = .
Γ( p + q)
3.3 Bài tập

Bài tập 2.23.
π
Z2
a) sin6 x cos4 xdx.
0

7
5

Γ 3 + 1
Γ 2 + 1 5!! √ 3!! √
1 7 5 1 Γ Γ 1 2 2 1 23 π. 22 π 3π
I= B , = . 2 2
= . = . =
2 2 2 2 Γ (6) 2 Γ (6) 2 5! 512
Za √
b) x2n a2 − x2 dx ( a > 0) .
0
√
Lời giải. Đặt x = a t ⇒ dx = adt
√
2 t
Z1
adt
1 a2n+2
Z1
1 a 2n+2 1 3

n− 12
2n n
I = a t .a (1 − t) . √ = 2 . t (1 − t) 2 dt = B n+ ,
2 t 2 2 2 2
0 0
√
+ Γ n + 1
Γ 3
+ (2n−1)!! √ π
a 2n 2 2 2 a 2n 2
2n π. 2 a2n+2 (2n − 1)!!
= = . =π
2 Γ ( n + 2) 2 ( n + 1) ! 2 (2n + 2)!!
+∞
Z
c)
2
x10 e− x dx.
0
√
Lời giải. Đặt x = t ⇒ dx = dt
√
2 t
+∞
Z +∞
Z √ √
dt
5 −t 1 9
−t 1 11 1 9!! π 9!! π
I= t e . √ = t e dt = Γ
2 = . 5 = .
2 t 2 2 2 2 2 26
0 0
108
+∞
Z √
d) x
2 dx.
(1+ x 2 )
0
Lời giải. Đặt x2 = t ⇒ 2xdx = dt

 
+∞ 41 dt
Z +∞
Z 1 p − 1 = − 1 p = 3
t . √ 1 t− 4 dt 1
với
2 t 4 4
I= = = B ( p, q ) ⇒
(1 + t )2 2 (1 + t ) 2 2  p+q = 2 q = 5
4
0 0
Vậy

1 3 5 1 45 − 1 3 1 1 3 1 1 π π
I= B , = .3 5 B , = .B , = . π = √
2 4 4 2 4 + 4 −1 4 4 8 4 4 8 sin 4 4 2
+∞
Z
e) 1
1+ x 3
dx.
0
Lời giải. Đặt x3 = t ⇒ dx = 31 t− 3 dt

2
+∞ 2
Z
1 t− 3 dt 1 1 2 1 π 2π
I= = B , = π = √
3 1+t 3 3 3 3 sin 3 3 3
0
+∞
Z
x n +1
f) dx, (2 < n ∈ N ).
(1+ x n )2
0
Lời giải. Đặt x n = t ⇒ dx = n1 t n −1 dt

1
+∞
Z n +1 1 +∞
Z 2
t n . n1 t n −1 dt 1 1 2 tn2
I= dt = B
= + 1, 1 −
(1 + t )2 (1 + t )2 n n n n
0 0
2
1 2 2 2 π
= . 2
n
B , 1 − = .
n n + 1 + 1 − n2 − 1 n n n2 sin 2π
n
Z1
g) √
n
1
1− x n
dx, n ∈ N∗ .
0
Lời giải. Đặt x n = t ⇒ dx = n1 t n −1 dt

1
Z1 1 n1 −1 Z1
nt dt 1 1 − n1 1 1 1 1 π
I= = t n −1 . (1 − t ) dt = B ,1− =
1
(1 − t ) n n n n n n sin πn
0 0
109
Bài tập 2.24. Chứng minh công thức Jacobi

Γ( p)Γ(q)
B( p, q) = .
Γ( p + q)
[Gợi ý] Viết
Z∞ Z∞
Γ( p) = e−y y p−1 dy, Γ(q) = e− x yq−1 dx.
0 0
Nên
Z∞ Z∞
Γ( p)Γ(q) = e− x−y x q−1 y p−1 dxdy.
0 0
Thực hiện phép đổi biến số x = u(v − 1), y = uv để suy ra
Γ( p)Γ(q) = Γ( p + q) B( p, q).
Bài tập 2.25. [Cuối kì, K62] Tính các tích phân
+∞
Z +∞
Z
x4 x7
a) dx, b) dx.
(1 + x 3 )2 (1 + x 6 )2
0 0
3.4 Đọc thêm: Tích phân Euler và Phép tính vi tích

phân cấp phân số
Chúng ta biết rằng đạo hàm cấp n của một hàm số
dn f
f (n) ( x ) =
dx n
đòi hỏi cấp của đạo hàm phải là một số tự nhiên, i.e., n = 0, 1, 2, . . . Bạn đã bao giờ nghe
nói đến đạo hàm cấp 12 của hàm số f ( x )? Vào năm 1695, trong một cuộc thảo luận giữa
Leibniz và L’Hospital, L’Hospital đã hỏi Leibniz, ". . . and what if n be 12 ". Leibniz đã trả lời
rằng "It will lead to a paradox, from which one day useful consequences will be drawn."
Đây là sự khởi đầu cho phép tính vi tích phân cấp phân số ra đời. Ý tưởng là mở rộng khái
niệm đạo hàm và tích phân cấp n ∈ N cho cấp s ∈ R tùy ý. Việc này khởi đầu bằng các
công trình của Euler khi vào năm 1729 ông đưa ra hàm Gamma
+∞
Z
Γ( p) = t p−1 e−t dt ⇒ Γ(n) = (n − 1)!
0
Một năm sau (1730), ông đã công bố một số ý tưởng ban đầu cho việc định nghĩa đạo hàm
cấp phân số như sau.
110
• Trước hết, xét đạo hàm cấp n của hàm số f ( x ) = x m ,


(n)
n
d f  m! x m−n = Γ(m+1) x m−n , nếu m ≥ n,
f ( x ) = n = (m−n!) Γ ( m − n +1)
dx 0, nếu m < n.
Sử dụng hàm Gamma để mở rộng cho s, µ ∈ R≥0 .
ds f Γ ( µ + 1) µ − s
f ( x) = xµ ⇒ Ds f = s
= x .
dx Γ ( µ − s + 1)
• Bạn đọc có thể kiếm tra tính chất sau của đạo hàm cấp phân số
D s D t f = D s+t f ⇒ D s D t f = D t D s f .
• Công việc tiếp theo là dùng tính chất tuyến tính của đạo hàm cấp phân số để định
nghĩa đạo hàm cấp phân số cho các hàm đa thức f ( x ) = an x n + an−1 x n−1 + · · · + a0 .
Rồi sau đó mở rộng cho một hàm giải tích bất kì dựa vào khai triển Maclaurin của
nó
+∞ (n)
f (0) n
f (x) = ∑ x .
n =0 n!
Tiếp theo các công trình của Euler là các đóng góp của Riemann và Liouville. Ta biết rằng
hàm tích phân
Zx Zx
1
1
J f (x) = f (t)dt = ( x − t)1−1 f (t)dt.
(1 − 1) !
a a

thỏa mãn tính chất dx d
J 1 f ( x ) = f ( x ). Công thức này có thể mở rộng cho đếp cấp n
(thường được gọi là công thức Cauchy) như sau
Zx Zx1 xZn−1 Zx
1
n
J f (x) = ··· f ( xn )dx1 dx2 . . . dxn = ( x − t)n−1 f (t)dt.
( n − 1) !
a a a a
Nghĩa là, tích phân cấp n ∈ N của hàm số f ( x ) được định nghĩa như sau:
Zx
1
n
J f (x) = ( x − t)n−1 f (t)dt.
( n − 1) !
a
Mở rộng kết quả này cho cấp α > 0 ta được
Zx
1
α
J f (x) = ( x − t)α−1 f (t)dt, x > 0.
Γ(α)
a
111
Sau khi đã định nghĩa được tích phân cấp α > 0 của hàm số f ( x ), ta định nghĩa đạo hàm
cấp α của nó với n − 1 < α ≤ n như là đạo hàm cấp n của tích phân cấp n − α:
Zx
n n−α 1
α
D f ( x ) := D J f (x) = Dn ( x − t)n−α−1 f (t)dt.
Γ(n − α)
a
Nếu 0 < α ≤ 1, thì

 
Zx
1 d
D α f ( x ) : = D 1 J 1− α f ( x ) =  ( x − t)−α f (t)dt .
Γ(1 − α) dx
a
Nói riêng, đạo hàm cấp 1

2 được định nghĩa như sau
 
Zx
1 1 d  f (t) 
D 2 f (x) = √ √ dt .
π dx x−t
a
Chú ý 2.7. • Đạo hàm cấp phân số của tại điểm x phụ thuộc vào tất cả các giá trị của
hàm f trong khoảng từ a đến x. Điều này là khác so với khái niệm đạo hàm theo
nghĩa cổ điển, khi mà giá trị của đạo hàm chỉ phụ thuộc một cách địa phương tại
điểm mà hàm số đó lấy đạo hàm.
• Riemann và Liouville phát triển lý thuyết này một cách độc lập. Liouville công bố
các công trình của mình vào khoảng 1832 và sử dụng a = −∞, trong khi đó Riemann
công bố các công trình của mình vào khoảng 1848 khi ông thậm chí vẫn còn là sinh
viên và sử dụng a = 0. Nếu không chú thích gì thêm thì a = 0 thường được chọn để
làm định nghĩa cho đạo hàm và tích cấp phân số Riemann-Liouville.
• Chọn a = 0 và quay trở lại trường hợp f ( x ) = x µ của Euler:
Zx
1 Γ ( µ + 1) µ − s
s
D f (x) = Dn ( x − t)n−α−1 tµ dt = x .
Γ(n − s) Γ ( µ − s + 1)
0
Như vậy, đạo hàm Riemann-Liouville cấp phân số đã mở rộng các kết quả của Euler.
• Chọn a = −∞ thì ta có
Zx +∞
Z
1 1
α
J f (x) = ( x − t) α −1
f (t)dt = tα−1 f ( x − t)dt ( đổi biến t 7→ x − t).
Γ(α) Γ(α)
−∞ 0
112
Khi đó, nếu f ( x ) = e ax thì

+∞
Z
1
α
J f (x) = tα−1 e a( x−t) dt
Γ(α)
0
+∞
Z
1
=e ax
tα−1 e−at dt
Γ(α) (2.3)
0
1
= a−α e ax Z +∞ t
α −1 − t
e dt
Γ(α)
0
−α αx
=a e .
Một cách tương tự,

D α f ( x ) = aα eαx .
• Thuật ngữ đạo hàm (tích phân) cấp phân số (fractional derivatives, fractional inte-
grals, fractional calculus) có lẽ xuất phát từ yếu tố lịch sử của nó, khi mà Euler phát
triển khái niệm này cho α = 21 . Tuy rằng sau này, đạo hàm cấp α có thể được định
nghĩa cho α > 0 bất kì, thuật ngữ đạo hàm cấp phân số tiếp tục được sử dụng cho
đến ngày nay.
Ví dụ 3.22.
1
d2 f Γ (0 + 1) 1 2 1
f (x) = 1 = x ⇒ 0
1
= 1
x0− 2 = √ .√ .
dx 2 Γ (0 − 2 + 1) π x
Chú ý rằng trong ví dụ trên, đạo hàm cấp phân số của một hàm số hằng không nhất thiết
bằng 0!!!
Một cách định nghĩa khác của đạo hàm cấp phân số, được đưa ra bởi Caputo, như sau:
Zt
n−α 1 f (n) ( u )
D∗α f ( x ) := J n
D f (x) = du,
Γ(n − α) ( t − u ) α +1− n
0
tức là nó bằng tích phân cấp n − α của đạo hàm cấp n.
Ví dụ 3.23 (Bài toán tautochrone). Tìm đường đi C sao cho dù đặt viên bi ở đâu trên
C thì nó cũng mất một khoảng thời gian như nhau để lăn về đáy (giả thiết ma sát bằng
không).
Lời giải của Abel.
113
• Từ định luật bảo toàn năng lượng,

2
1 ds 1 ds
m = mg(y0 − y) ⇒ dt = −p dy,
2 dt 2g(y0 − y) dy
ở đó s là độ dài cung và y là chiều cao.
• Thời gian để vật lăn về đáy là

Zy0
!
− 21 1 ds
T= ( y0 − y ) f (y)dy, ở đó f (y) = p .
2g dy
0
Chú ý rằng chúng ta mong muốn T là một hằng số, và đây chính là Γ( 12 ) lần tích
phân cấp 21 của hàm số f .
• Tác động tích phân cấp 12 , J 2 , vào hai vế của phương trình trên ta được
1
1 √ 1 1 √
J 2 T = π J 2 J 2 f ( y0 ) = π J 1 f ( y0 ).
• Lấy đạo hàm hai vế ta được

Zy0
1 d 1 1
f ( y0 ) = √ (y0 − y)− 2 Tdy = D 2 T.
π dy0
0
• Công việc tiếp theo là đi tính đạo hàm cấp 1

2 của hàm hằng số T:
Zy0
1 1 d 1 2T d √ T
D T = T√
2 (y0 − y)− 2 dy = √ y0 = √ .
π dy0 π dy0 πy0
0
Vậy
T
f ( y0 ) = √ .
πy0
• Nhớ lại rằng f (y) = √1 ds

, ta có
2g dy
p
ds 2g 1
=T √ .
dy π y
114
Đây chính là phương trình của đường cong cycloid (ở đây ta đã đổi y0 thành y).
Thật vậy,bạn đọc có thể kiểm ra dễ dàng rằng đường cong cycloid có phương trình
 x = a(1 − cos t),
tham số thỏa mãn
y = a(t − sin t)
p
ds x ′ (t)2 + y′ (t)2 dt
=
dy y′ (t)dt
q
a sin2 t + (1 − cos t)2
=
a(1 − cos t)
√
2
=√
1 − cos t
√ p !
2a 2g √
=√ như vậy T = 2a .
y π
Điều này, về sau được nhà Vật lý người Hà Lan Huyghens ứng dụng để phát minh ra đồng
hồ quả lắc. Ông là người đầu tiền tìm ra công thức toán học
s
l
T = 2π ,
g
ở đó T là chu kì dao động của quả lắc, l là độ dài của quả lắc và g là gia tốc trọng trường.
115
116
CHƯƠNG 3
TÍCH PHÂN ĐƯỜNG
§1. TÍCH PHÂN ĐƯỜNG LOẠI I

Bài toán dẫn đến tích phân đường loại một
Cho C : x = x (t), y = y(t), a ≤ t ≤ b là một đường cong và dọc theo C có phân phối một
khối lượng vật chất với mật độ tại ( x, y) là f ( x, y). Tính khối lượng của C.
Địnhg nghĩa
Tích phân đường của hàm số f ( x, y) được định nghĩa giống như tích phân xác định của
hàm số một biến số f ( x ), ngoại trừ việc thay vì lấy tích phân trên đoạn [ a, b] ta lấy tích
117
118 Chương 3. Tích phân đường
phân dọc theo đường cong C. Cho hàm số f ( x, y) xác định trên đường cong C có phương
trình r(t) = x (t)i + y(t)j, a ≤ t ≤ b.
• Chia đoạn [ a, b] thành n đoạn bằng nhau a = t0 < t1 < · · · < tn = b. Khi đó, Pi ( xi , yi )
sẽ chia C thành n cung nhỏ.
n
• Chọn Pi∗ ( xi∗ , yi∗ ) và lập tổng tích phân Sn = ∑ f ( xi∗ , yi∗ )∆si .
i =1
Định nghĩa 3.6. Tích phân đường loại một của hàm số f ( x, y) dọc theo đường cong C là
Z n
f ( x, y)ds = lim ∑ f ( xi∗ , yi∗ )∆si , (3.1)
n→+∞
C i =1
nếu giới hạn này tồn tại và không phụ thuộc vào cách chọn điểm Pi∗ ( xi∗ , yi∗ ).
Trong Chương 1, độ dài của cung C được tính theo công thức
Zbq
l= x ′ (t)2 + y′ (t)2 dt.
a
Một cách hoàn toàn tương tự, nếu hàm f ( x, y) là liên tục, thì giới hạn (3.1) luôn luôn tồn
tại, và
Z Zb q
f ( x, y)ds = f ( x (t), y(t)) x ′ (t)2 + y′ (t)2 dt (3.2)
C a
hay là dưới dạng véctơ
Z Zb
f ( x, y)ds = f (r(t))|r′ (t)|dt. (3.3)
C a
118
1. Tích phân đường loại I 119
Tích phân đường dọc theo đường cong C ứng với x hoặc y
Hai loại tích phân đường khác, thu được bằng cách thay thế ∆si bởi ∆xi hoặc ∆yi (một
dạng đặc biệt của tích phân đường loại II) được định nghĩa một cách tương tự như sau:
Z n Zb
f ( x, y)dx = lim ∑ f ( xi∗ , yi∗ )∆xi = f ( x (t), y(t)) x ′ (t)dt, (3.4)
n→+∞
C i =1 a
Z n Zb
f ( x, y)dy = lim ∑ f ( xi∗ , yi∗ )∆yi = f ( x (t), y(t))y′ (t)dt. (3.5)
n→+∞
C i =1 a
Chú ý 3.8. Nói chung, phương trình véctơ r(t) = x (t)i + y(t)j, a ≤ t ≤ b của đường cong C
xác định hướng dương của đường cong, tương ứng với chiều khi t tăng. Nếu ta kí hiệu −C
vẫn là đường cong r(t) = x (t)i + y(t)j nhưng theo hướng ngược lại, thì
Z Z Z Z
f ( x, y)dx = − f ( x, y)dx, f ( x, y)dy = − f ( x, y)dy.
−C −C −C −C
Z Z
Nghĩa là các tích phân đường f ( x, y)dx và f ( x, y)dy đổi dấu nếu ta đổi hướng của C.
C C
Tuy nhiên, nếu tích phân đường này được lấy theo ds thay vì dx hay dy thì giá trị của
tích phân không đổi khi ta đổi hướng của đường cong,
Z Z
f ( x, y)ds = f ( x, y)ds.
−C C
Lý do là ∆si luôn luôn là một đại lượng dương, trong khi đó, ∆xi và ∆yi đổi dấu khi ta đổi
hướng của đường cong.
119
• Tích phân đường loại một không phụ thuộc vào hướng của cung C.
• Nếu
Z cung C có khối lượng riêng tại M ( x, y) là ρ ( x, y) thì khối lượng của nó là
ρ ( x, y) ds, nếu tích phân đó tồn tại.
C



 x =√
 cos t,
Ví dụ 1.1 (Cuối kì, K62). Tính khối lượng của đường cong y = 2 sin t, biết



 2π ≤ t ≤ 5π
3 6
mật độ của nó tại điểm ( x, y) là ρ( x, y) = | xy|.
Lời giải.
5π
√ Z6 p
m = 2 | sin t cos t| 1 + cos2 tdt
2π
3
5π
√ Z6 p
= − 2 sin t cos t 1 + cos2 tdt
2π
3
√ Z5π6
2 p
= 1 + cos2 td(1 + cos2 t)
2
2π
3
√ √ √
3 7 7−5 5
= . .
3 8
Z
• Chiều dài của cung C được tính theo công thức l = ds.
C
• Tích phân đường loại một có các tính chất giống như tích phân xác định như tính
tuyến tính và tính cộng tính.
1.2 Các công thức tính tích phân đường loại I

1. Nếu C cho bởi phương trình x = x (t), y = y(t), a ≤ t ≤ b, thì
Z Zb q
f ( x, y)ds = f ( x (t), y(t)) x ′2 (t) + y′2 (t)dt, (3.6)
C a
120
Z Zb
f ( x, y)ds = f (r(t))|r′ (t)|dt. (3.7)
C a
2. Nếu cung C cho bởi phương trình y = y ( x ) , a 6 x 6 b thì
Z Zb q
f ( x, y) ds = f ( x, y ( x )) 1 + y′2 ( x )dx. (3.8)
C a
3. Nếu cung C cho bởi phương trình x = x (y) , c 6 y 6 d thì
Z Zd q
f ( x, y) ds = f ( x (y) , y) 1 + x ′2 (y)dy. (3.9)
C c
4. Nếu cung C cho bởi phương trình trong toạ độ cực r = r ( ϕ) , ϕ1 ≤ ϕ ≤ ϕ2 thì coi nó
p
như là phương trình dưới dạng tham số, ta được ds = r2 ( ϕ) + r ′2 ( ϕ)dϕ và
Z Zϕ2 q
f ( x, y) ds = f (r ( ϕ) cos ϕ, r ( ϕ) sin ϕ) r2 ( ϕ) + r ′2 ( ϕ)dϕ. (3.10)
C ϕ1
1.3 Tích phân đường trong không gian

Cho C là một đường cong trơn trong không gian cho bởi phương trình véctơ
r(t) = x (t)i + y(t)j + z(t)k, a ≤ t ≤ b
và f ( x, y, z) là một hàm số liên tục trên một miền nào đó của R3 chứa C. Tích phân đường
của hàm số f ( x, y, z) dọc theo đường cong C được định nghĩa hoàn toàn tương tự như đã
làm trong mặt phẳng
Z Zb q
f ( x, y, z)ds = lim f ( xi∗ , yi∗ , zi∗ )∆si = f ( x (t), y(t), z(t)) x ′ (t)2 + y′ (t)2 + z′ (t)2 dt,
n→∞
C a
(3.11)
Z Zb
f ( x, y, z)ds = f (r(t))|r′ (t)|dt. (3.12)
C a
121
Tích phân đường dọc theo C theo x, y, hoặc z cũng được định nghĩa tương tự
Z Zb
f ( x, y, z)dx = lim f ( xi∗ , yi∗ , zi∗ )∆xi = f ( x (t), y(t), z(t)) x ′ (t)dt, (3.13)
n→∞
C a
Z Zb
f ( x, y, z)dy = lim f ( xi∗ , yi∗ , zi∗ )∆yi = f ( x (t), y(t), z(t))y′ (t)dt, (3.14)
n→∞
C a
Z Zb
f ( x, y, z)dz = lim f ( xi∗ , yi∗ , zi∗ )∆zi = f ( x (t), y(t), z(t))z′ (t)dt. (3.15)
n→∞
C a
1.4 Bài tập

Z
Bài tập 3.1. Tính ( x − y) ds, C là đường tròn có phương trình x2 + y2 = 2x.
C

 x = 1 + cos t
Lời giải. Đặt , 0 6 t 6 2π
y = sin t
Z2π q
I= (1 + cos t − sin t) (− sin t)2 + cos2 tdt = 2π
0

Z  x = a (t − sin t)
Bài tập 3.2. Tính y ds, C là đường cong
2 , 0 6 t 6 2π, a > 0.
y = a (1 − cos t)
C
Lời giải. 
 x ′ (t) = a (1 − cos t) q
t
⇒ x ′2 (t) + y′2 (t) = 2a sin
y′ (t) = a sin t 2
Z2π
t 256a3
⇒I= a2 (1 − cos t)2 .2a sin dt = .
2 15
0

Z p  x = a (cos t + t sin t)
Bài tập 3.3. Tính x2 + y2 ds, C là đường , 0 6 t 6 2π, a > 0.
y = a (sin t − t cos t)
C
122
Lời giải. 
 x ′ (t) = at cos t q
⇒ x ′2 (t) + y′2 (t) = at
y′ (t) = at sin t
Z2πr h i q
2 a32 3
⇒I= a2 (cos t + t sin t) + (sin t − t cos t) .atdt = (1 + 4π 2 ) −1
3
0
Bài tập 3.4. Tính tích phân đường

Z
4 4
I= x +y
3 3 ds,
L
trong đó L là đường Astroid x 3 + y 3 = a 3 ( a > 0).

2 2 2
O x
Hình 3.4

 x = a cos3 t,
[Gợi ý] Tham số hóa đường cong và dựa vào tính đối
y = a sin3 t, (0 ≤ t ≤ 2π, a > 0)
xứng của đường cong và hàm dưới dấu tích phân để tính I. Đáp số: I = 4a 3 .
7
Bài tập 3.5. Tính Z

I= ( x2 + y2 + z2 )ds,
γ
trong đó γ là đường xoắn ốc cho bởi phương trình tham số




 x = a cos t,

y = b sin t,



z = bt, (0 ≤ t ≤ 2π, a, b > 0).
√
[Đáp số] I = 2π a2 + b2 a2 + 34 π 2 b2
123

Bài tập 3.6. Tính độ dài các cung sau đây.
a) x 3 + y 3 = a 3 ( a > 0).
2 2 2
O x
Hình 3.6a
b) y2 = 2px, x ∈ [0, a], p > 0, a > 0.
c) x = cos4 t, y = sin4 t.
d) x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), (0 ≤ t ≤ 2π ).
Bài tập 3.7. Tính các tích phân đường loại I.

Z
y2
a) I = xyds, trong đó L là cung ellip x2
a2
+ b2
= 1 nằm trong góc phần tư thứ nhất.
L
Z
b) I = |y|ds, trong đó L là đường Cardioid r = a(1 + cos ϕ) ( a > 0).
L
y
O
2a x
−a
Hình 3.7b
Z
c) I = |y|ds, trong đó L là cung Lemniscate ( x2 + y2 )2 = a2 ( x2 − y2 ).
L
124
y
p
r=a 2 cos 2ϕ
O x
Hình 3.7c
Z p
d) I = x2 + y2 ds, trong đó L đường tròn x2 + y2 = ax.
L
Z
e) I = x2 ds, trong đó L là đường tròn x2 + y2 + z2 = a2 , x + y + z = 0.
L
Bài tập 3.8 (Cuối kì, K62). Tính các tích phân đường
Z Z
a) ( x + y)ds, b) ( x − y)ds,
C C
ở đó C là đường tròn có phương trình x2 + y2 = 2y.
125
§2. TÍCH PHÂN ĐƯỜNG LOẠI II

Bài toán dẫn đến tích phân đường loại hai
Cho F( x, y) = P( x, y)i + Q( x, y)j là một trường lực biến đổi liên tục trên R2 . Tính công
thực hiện bởi lực này để di chuyển một hạt dọc theo đường cong C.
Định nghĩa
Cho hai hàm số P ( x, y) , Q ( x, y) xác định trên cung C cho bởi phương trình véc tơ
r(t) = x (t)i + y(t)j, a ≤ t ≤ b.
• Chia đoạn [ a, b] thành n đoạn bằng nhau a = t0 < t1 < · · · < tn = b. Khi đó, Pi ( xi , yi )
sẽ chia C thành n cung nhỏ.
• Chọn Pi∗ ( xi∗ , yi∗ ) ứng với ti∗ . Khi đó, công thực hiện bởi lực F để di chuyển hạt từ Pi−1
đến Pi được xấp xỉ bởi
[F( xi∗ , yi∗ ) · T(ti∗ )]∆si ,
ở đó T(ti∗ ) là véc tơ tiếp tuyến đơn vị.
• Toàn bộ công sẽ được xấp xỉ bởi
n
∑ [F( xi∗ , yi∗ ) · T(ti∗ )]∆si .
i =1
• Xấp xỉ này càng tốt nếu ta chia đường cong C càng nhỏ, do đó, ta định nghĩa công
thực hiện bởi lực F là giới hạn
n Z
W = lim
n→+∞
∑ [F( xi∗ , yi∗ ) · T(ti∗ )]∆si = F( x, y)T( x, y)ds.
i =1 C
126
2. Tích phân đường loại II 127
Định nghĩa 3.7. Cho F là một trường véc tơ xác đinh trên đường cong C trơn cho bởi
phương trình véc tơ r(t) = x (t)i + y(t)j, a ≤ t ≤ b. Tích phân đường loại II của F dọc theo
đường cong C là
Z Z
F · dr = F · Tds.
C C
r′ (t) p
Chú ý 3.9. Vì T(t) = ′
và |r′ (t)| = x ′ (t)2 + y′ (t)2 nên
|r (t)|
Z Z Zb q
F · dr = F · Tds = F( x, y) · T( x, y) x ′ (t)2 + y′ (t)2 dt
C C a
Zb
= F( x, y) · r′ (t)dt
a
Zb
= ( P( x (t), y(t)), Q( x (t), y(t))) · ( x ′ (t), y′ (t))dt (3.16)
a
Zb
= P( x (t), y(t)) x ′ (t) + Q( x (t), y(t))y′ (t) dt
Za
= P( x, y)dx + Q( x, y)dy (xem lại (3.4), (3.5)).
C

Z Z
• Mặc dù F · dr = F · Tds và tích phân đường loại I không phụ thuộc vào hướng
C C
của đường cong, tích phân đường loại hai lại phụ thuộc vào hướng của đường cong,
Z Z
P ( x, y) dx + Q ( x, y) dy = − P ( x, y) dx + Q ( x, y) dy.
−C C
Lý do là véctơ tiếp tuyến đơn vị T sẽ được thay thế bởi −T nếu C được thay bởi −C.
• Tích phân đường loại hai có các tính chất giống như tích phân xác định, đó là tính
chất tuyến tính và tích chất cộng tính.
127
2.2 Các công thức tính tích phân đường loại II


 x = x (t)
1. Nếu cung C được cho bởi phương trình , điểm đầu và điểm cuối tương
y = y (t)
ứng với t = a, t = b thì
Z Zb
Pdx + Qdy = P ( x (t) , y (t)) .x ′ (t) + Q ( x (t) , y (t)) y′ (t) dt. (3.17)
C a
2. Nếu cung C được cho bởi phương trình y = y ( x ), điểm đầu và điểm cuối ứng với
x = a, x = b thì
Z Zb
Pdx + Qdy = P ( x, y ( x )) + Q ( x, y ( x )) .y′ ( x ) dx. (3.18)
C a
3. Nếu cung C được cho bởi phương trình x = x (y), điểm đầu và điểm cuối ứng với
y = c, y = d thì
Z Zd
Pdx + Qdy = P( x (y), y).x ′ (y) + Q( x (y), y) dy. (3.19)
C c
2.3 Tích phân đường trong không gian

Cho C là một đường cong trơn trong không gian cho bởi phương trình véctơ
r(t) = x (t)i + y(t)j + z(t)k, a ≤ t ≤ b
và F = Pi + Qj + Rk là một trường véctơ liên tục trên một miền nào đó của R3 chứa C.
Tích phân đường của trường véctơ F dọc theo đường cong C được định nghĩa hoàn toàn
tương tự như đã làm trong mặt phẳng
Z
F · dr
C
Zb
= F(r(t))|r′ (t)|dt
(3.20)
a
Zb
= [ P( x (t), y(t), z(t)) x ′ (t) + Q( x (t), y(t), z(t))y′ (t) + R( x (t), y(t), z(t))z′ (t)]dt
Za
= Pdx + Qdy + Rdz (xem lại (3.13), (3.14), (3.15)).
C
128
2.4 Bài tập

Z
Bài tập 3.9. Tính x2 − 2xy dx + 2xy − y2 dy, trong đó AB
c là cung parabol y = x2 từ
c
AB
A (1, 1) đến B (2, 4).
Lời giải. Áp dụng công thức (5) ta có:

Z2 h i 41
I= x2 − 2x3 + 2x3 − x4 .2x dx = − .
30
1
Z
Bài tập 3.10. Tính x2 − 2xy dx + 2xy − y2 dy trong đó C là đường cong xác định bởi
 C
 x = a(t − sin t)
một nhịp cycloid theo chiều tăng của t, 0 ≤ t ≤ 2π, a > 0.
y = a(1 − cos t)
(πa, 2a) y m
a x = a(t − sin t)
y θ y = a(1 − cos t)
A
x x
x aθ 2πa O n 2πa
 Hình 3.10
 x ′ (t) = a(1 − cos t)
Lời giải. Ta có nên:
y′ (t) = a sin t
Z2π
I= {[2a(t − sin t) − a(1 − cos t)] a(1 − cos t) + a(t − sin t).a sin t} dt
0
Z2π
2
=a [(2t − 2) + sin 2t + (t − 2) sin t − (2t − 2) cos t]dt
0
Z2π
= a2 [(2t − 2) + t sin t − 2t cos t]dt
0

= a2 4π 2 − 6π .
129
Z
Bài tập 3.11. Tính 2 x2 + y2 dx + x (4y + 3) dy ở đó ABCA là đường gấp khúc đi
ABCA
qua các điểm A(0, 0), B(1, 1), C (0, 2).
y
C
1 B
O
A 1 x
Hình 3.11


 phương trình đường thẳng AB : x = y


Lời giải. Ta có phương trình đường thẳng BC : x = 2 − y nên



 phương trình đường thẳng CA : x = 0
Z Z Z
I= ... + ... + ...
AB BC CA
Z1 h i Z2 h i
= 2 y + y + y (4y + 3) dy + 2 (2 − y)2 + y2 . (−1) + (2 − y) (4y + 3) dy + 0
2 2
0 1
=3
Z
Bài tập 3.12. Tính trong đó ABCDA là đường gấp khúc qua các điểm
dx +dy
| x |+|y|
ABCDA
A(1, 0), B(0, 1), C (−1, 0), D (0, −1).
y
1 B
C O 1
A x
Hình 3.12
Lời giải. Ta có 

 AB : x + y = 1 ⇒dx + dy = 0



 BC : x − y = −1 ⇒dx = dy

 CD : x + y = −1 ⇒dx + dy = 0




DA : x − y = 1 ⇒dx = dy
130
nên
Z Z Z Z
I= ... + ... + ... +
AB BC CD DA
Z Z
2dx 2dx
= 0+ +0+
x+y x−y
BC DA
Z−1 Z1
= 2dx + 2dx
0 0
=0
 √

 x = t sin t
Z √ 

4
x 2 + y2 √
Bài tập 3.13. Tính 2 dx + dy trong đó y = t cos t theo chiều tăng của t.


C 
0 ≤ t ≤ π 2
4
 
√  x = u2 sin u  x ′ (u) = 2u sin u + u2 cos u
Lời giải. Đặt u = t⇒0 ≤ u ≤ π, ⇒
y = u2 cos u y′ (u) = 2u cos u − u2 sin u
π
Z2 h i
u 2 2
I= 2u sin u + u cos u + 2u cos u − u sin u du
2
0
Zπ 3
u
= + 2u cos udu
2
0
3
= − π2 + 2
2
Bài tập 3.14 (Cuối kì, K62). Tính các tích phân đường
H H
a) | x |(dx + dy), b) |y|(dx + dy),
L L
ở đó L là đường tròn x2 + y2 = 1 hướng ngược chiều kim đồng hồ.
2.5 Công thức Green.

Hướng dương của đường cong kín: Nếu đường lấy tích phân là đường cong kín thì
ta quy ước hướng dương của đường cong là hướng sao cho một người đi dọc theo đường
cong theo hướng ấy sẽ nhìn thấy miền giới hạn bởi nó ở gần phía mình nhất nằm về phía
bên trái.
131
C
O x
Giả sử D ⊂ R2 là miền đơn liên, liên thông, bị chặn với biên giới ∂D là đường cong kín với
hướng dương, hơn nữa P, Q cùng các đạo hàm riêng cấp một của chúng liên tục trên D.
Khi đó Z ZZ
∂Q ∂P
Pdx + Qdy = − dxdy
∂x ∂y
C D
Chú ý:
Z ZZ
∂Q ∂P
• Nếu ∂D có hướng âm thì Pdx + Qdy = − − dxdy
∂x ∂y
C D
• Trong nhiều bài toán, nếu C là đường cong không kín, ta có thể bổ sung C để được
đường cong kín và áp dụng công thức Green. Tất nhiên, sau đó phải trừ đi phần đã
bổ sung.
Z
Bài tập 3.15. Tính các tích phân sau ( xy + x + y) dx + ( xy + x − y) dy bằng hai cách:
C
tính trực tiếp, tính nhờ công thức Green rồi so sánh các kết quả, với C là đường:
a) x2 + y2 = R2
O x
Hình 3.15 a
132
1. Tính trực tiếp. 2. Sử dụng công thức Green.


Tham
 số hóa đường cong  P( x, y) = xy + x + y
 x = R cos t
⇒0 ≤ t ≤ 2π.  Q( x, y) = xy + x − y
y = R sin t
Ta có ∂Q
− ∂P
= y − x,
Ta có ∂x ∂y
ZZ
I = ... I= (y − x ) dxdy
D
Z2π ZZ ZZ
R3
= (cos t cos 2t + sin t cos 2t) dt = ydxdy − xdxdy
2
0 D D
= 0. = 0.
b) x2 + y2 = 2x
O x
Hình 3.15 b
1. Tính trực tiếp. 2. Sử dụng

 công thức Green.
Vì x2 + y2 = 2x ⇔ ( x − 1)2 + y2 = 1 

 P( x, y) = xy + x + y

nên
 tham số hóa đường cong Ta có Q( x, y) = xy + x − y
 x = 1 + cos t 


 ∂Q − ∂P = y − x
, 0 ≤ t ≤ 2π ∂x ∂y
y = sin t
ta được ZZ
Z2π I= (y − x ) dxdy.
I= [(1 + cos t) sin t + (1 + cos t) + sin t] ( x − 1 ) 2 + y 2 61

0  x = r cos ϕ π π
× (− sin t)dt Đặt ,− ≤ϕ≤
y = r sin ϕ 2 2
Z2π
π
+ [(1 + cos t) sin t + (1 + cos t) − sin t] Z2 cos ϕ
2Z
0 I= dϕ (r sin ϕ − 1 − r cos ϕ)rdr

× cos tdt − π2 0
= −π. = −π.
133
y2
c) x2
a2
+ b2
= 1, ( a, b > 0).
1. Tính trực tiếp  2. Sử

 dụng công thức Green
 
  P( x, y) = xy + x + y
 x = a cos t 0 ≤ t ≤ 2π

Đặt ⇒ x ′ (t) = − a sin t  Q( x, y) = xy + x − y
y = b sin t 


y′ (t) = b cos t ⇒ ∂Q ∂P
∂x − ∂y = y−x
ZZ
I = ... ⇒I = (y − x ) dxdy
D
Z2π ZZ ZZ
2 2
= − ab sin t + ab cos t dt = ydxdy − xdxdy
0 D D
= 0. = 0.
Z y
Bài tập 3.16. Tính x2 y + x
4 dy − y2 x + 4 dx.
x2 +y2 =2x
O x
Hình 3.16
Lời giải. Áp dụng công thức Green ta có:

Z Z Z
∂Q ∂P 3 2 3 2 3 2 2

I= − dxdy = 4xy + x + y dxdy = x + y dxdy.
∂x ∂y 4 4 4
D D D
 
Z
 vì 4xydxdy = 0.
D
 x = r cos ϕ
Đặt , ta có − π2 ≤ ϕ ≤ π
2,0 ≤ r ≤ 2 cos ϕ. Vậy
y = r sin ϕ
π π
Z2 cos ϕ
2Z Z2
3 3 9
I= dϕ r2 .rdr = 4 cos4 ϕ = π.
4 4 8
− π2 0 − π2
134
H
Bài tập 3.17. Tính e x [(1 − cos y) dx − (y − sin y) dy] trong đó OABO là đường gấp
OABO
khúc O(0, 0), A(1, 1), B(0, 2)
y
B
1 A
O
1 x
Hình 3.17

 P ( x, y) = e x (1 − cos y)
Lời giải. Đặt ⇒ ∂Q
∂x −
∂P
∂y = −e x y.
 Q ( x, y) = −e x (y − sin y)
Áp dụng công thức Green ta có:
ZZ
I= −e x ydxdy
D
Z1 2Z− x
= dx −e x ydy
0 x
Z1
1
= e x (4x − 4) dx
2
0
= 4 − 2e.
H
Bài tập 3.18. Tính ( xy + e x sin x + x + y) dx − ( xy − e−y + x − sin y) dy
x2 +y2 =2x
O x
Hình 3.18
135

 P ( x, y) = xy + e x sin x + x + y
∂x −
∂P
∂y = −y − x − 2.
 Q ( x, y) = xy − e−y + x − sin y
ZZ
I= −y − x − 2dxdy
D
ZZ ZZ
= − x − 2dxdy vì ydxdy = 0
D D

 x = r cos ϕ π π
đặt ⇒− ≤ ϕ ≤ , 0 ≤ r ≤ 2 cos ϕ
y = r sin ϕ 2 2
π
Z2 cos ϕ
2Z
= dϕ (−r cos ϕ − 2) rdr

− π2 0
= −3π.
H 3
Bài tập 3.19. Tính xy4 + x2 + y cos xy dx + x3 + xy2 − x + x cos xy dy
 C
 x = a cos t
trong đó C ( a > 0).
y = a sin t
O x
Hình 3.19

 P ( x, y) = xy4 + x2 + y cos xy
∂x −
∂P
∂y = x2 + y2 − 4xy3 − 1.
 Q ( x, y) = x3 + xy2 − x + x cos xy
3
136

ZZ
I= x2 + y2 − 4xy3 − 1dxdy
D
ZZ ZZ
= x2 + y2 − 1dxdy vì 4xy3 dxdy = 0
D D

 x = r cos ϕ
đặt ⇒0 ≤ ϕ ≤ 2π, 0 ≤ ra
y = r sin ϕ
Z2π Za
= dϕ r2 − 1 rdr
0 0
4
a 2
=π −a .
2
2.6 Ứng dụng của tích phân đường loại II

Áp dụng công thức Green cho hàm số P( x, y), Q( x, y) thoả mãn ∂Q
∂x − ∂P
∂y = 1 ta có:
ZZ Z
S (D) = 1dxdy = Pdx + Qdy.
D ∂D
Z
• Lấy P( x, y) = 0, Q( x, y) = x thì S ( D ) = xdy.
∂D
Z
• Lấy P( x, y) = −y, Q( x, y) = 0 thì S ( D ) = −ydx.
∂D
Z
• Lấy P( x, y) = 1
2 x, Q ( x, y ) = 1
2y thì S ( D ) = 1
2 xdy − ydx.
∂D
y2
Bài tập 3.20. Tính diện tích của miền elip x2
a2
+ b2
≤ 1.
[Gợi ý] Phương trình tham số của đường elip là x = a cos θ, y = b sin θ. Do đó
I Z2π
1 1
S= xdy − ydx = ( a cos θ )(b sin θ )dθ − (b sin θ )(− a sin θ )dθ = πab.
2 C 2
0
Bài tập3.21. Dùng tích phân đường loại II, tính diện tích của miền giới hạn bởi một nhịp
 x = a(t − sin t)
cycloid và Ox ( a > 0).
y = a(1 − cos t)
137
(πa, 2a) y m
a x = a(t − sin t)
y θ y = a(1 − cos t)
A
x n x
x aθ 2πa O 2πa
Hình 3.21
Lời giải. Áp dụng công thức
Z Z Z Z0
S( D ) = xdy = xdy + xdy = a (t − sin t) .a sin tdt = 3πa2 .
∂D AmO OnA 2π
Bài tập 3.22. Dùng tích phân đường loại II, tính diện tích của miền giới hạn bởi đường
Astroid x = cos3 t, y = sin3 t, 0 ≤ t ≤ 2π.
O x
Hình 3.6a
[Đáp số] S = 3πa2

8 .
Bài tập 3.23. Dùng tích phân đường loại II, tính diện tích của miền giới hạn bởi đường
sau
a) x2 + y3 = 3axy, a > 0 (lá Descartes, xem thêm Bài tập 1.58).
138
1
2
1 x
O 2
Hình 3.23a TCX: y = − x − 31
b) x4 + y4 = a2 ( x2 + y2 ).
y
a2
r2 =
cos4 ϕ+sin4 ϕ
O x
Hình 3.23b
2.7 Điều kiện để tích phân đường không phụ thuộc

đường lấy tích phân.
Giả sử rằng D là miền đơn liên, liên thông, P, Q cùng với các đạo hàm riêng cấp một
của chúng liên tục trên D. Khi đó bốn mệnh đề sau là tương đương:
∂Q ∂P
1) = với mọi ( x, y) ∈ D.
∂x ∂y
Z
2) Pdx + Qdy = 0 với mọi đường cong đóng kín L nằm trong D.
L
Z
3) Pdx + Qdy không phụ thuộc vào đường đi từ A đến B, với mọi đường cong AB nằm
AB
trong D.
139
4) Pdx + Qdy là vi phân toàn phần. Nghĩa là có hàm số u( x, y) sao cho du = Pdx + Qdy.
Hàm u có thể được tìm theo công thức:
Zx Zy Zx Zy
u( x, y) = P( x, y0 )dx + Q( x, y)dy = P( x, y)dx + Q( x0 , y)dy
x0 y0 x0 y0
Giải bài toán tính tích phân đường không phụ thuộc đường đi:
1) Kiểm tra điều kiện Py = Q x .

′ ′
(1)
2) Nếu điều kiện (1) được thoả mãn và đường lấy tích phân là đường cong kín thì I = 0.
3) Nếu điều kiện (1) được thoả mãn và cần tính tích phân trên cung AB không đóng
thì ta chọn đường tính tích phân sao cho việc tính tích phân là đơn giản nhất, thông
thường ta chọn là đường thẳng nối A với B, hoặc đường gấp khúc có các cạnh song
song với các trục toạ độ. Mặt khác, nếu tìm được hàm u sao cho du = Pdx + Qdy, hay
là
−−→
F = ( P, Q) = gradu = (u′x , u′y )
thì I = u( B) − u( A).
(Z3,0)

Bài tập 3.24. Tính x4 + 4xy3 dx + 6x2 y2 − 5y4 dy.
(−2,1)
−2 B
O x
A −1 C
Hình 3.24
′ ′
Lời giải. Nhận xét rằng x4 + 4xy3 y = 6x2 y2 − 5y4 x nên tích phân đã cho không phụ
thuộc vào đường đi. Vậy ta chọn đường đi là đường gấp khúc ACB như hình vẽ.
Z Z
I= Pdx + Qdy + Pdx + Qdy = 62.
AC CB
140
(Z
2,π )

y2 y
y y y
1− x2
cos x dx + sin x + x cos x dy.
(1,π )
y
2π B
π A
O 1 2 x
Hình 3.25

 P = 1 − y2 cos y
y2
Lời giải. Đặt sin x nên tích phân đã
y y
x2 x
⇒ ∂P
∂y =
∂Q
∂x = − 2y
x2
cos x + x3
 Q = sin + cos y
y y
x x x
cho không phụ thuộc vào đường đi từ A đến B. Khi đó ta chọn đường lấy tích phân là
đường thẳng AB, nó có phương trình y = πx.
Z2 Z2
2
I= 1 − π cos π dx + (sin π + π cos π ) πdx = 1.
1 1
Bài tập 3.1. [Cuối kì, K62] Chứng minh rằng nếu f (u) là một hàm số cùng với đạo hàm
của nó liên tục trên R và L là đường đi từ O(0, 0) đến A( a, b) thì
Z aZ+b
f ( x + y)(dx + dy) = f (u)du.
L 0
2.8 Tích phân đường (trong không gian) không phụ

thuộc đường đi
Cho Ω ⊂ R3 là miền đơn liên, liên thông, F = Pi + Qj + Rk là một trường véctơ thỏa
mãn P, Q, R cùng với các đạo hàm riêng cấp một của chúng liên tục trên Ω. Khi đó các
mệnh đề sau là tương đương:
Z Z
1) F · dr = Pdx + Qdy + Rdz không phụ thuộc vào đường đi từ A đến B, với mọi
AB
AB
đường cong AB nằm trong Ω.
141
2) F là một trường bảo toàn (hay còn gọi là trường thế), nghĩa là có hàm số u( x, y, z) sao
cho
−−→
(1) gradu = (u′x , u′y , u′z ) = F.
Hàm thế vị u có thể được tìm theo công thức:
Zx Zy Zz
u= P(t, y0 , z0 )dt + Q( x, t, z0 )dt + R( x, y, t)dt + C. (3.21)
x0 y0 z0
Khi đó, Z Z
F · dr = Pdx + Qdy + Rdz = u( B) − u( A).
AB AB
2.9 Tích phân đường không phụ thuộc đường đi và

định luật bảo toàn năng lượng
Chúng ta áp dụng các kiến thức đã biết trong chương này để liên hệ với định luật bảo
toàn năng lượng trong Vật lý. Cho F là một trường lực liên tục, để di chuyển một vật dọc
theo đường cong C cho bởi r = r(t), a ≤ t ≤ b, ở đó điểm đầu A = r( a) và điểm cuối
B = r(b). Trước hết, theo định luật II Newton, lực F và gia tốc a(t) = r′′ (t) được liên hệ với
nhau bởi công thức
F(r(t)) = mr′′ (t).
Do đó, công thực hiện bởi lực F là
Z Zb
W= F · dr = F(r(t)) · r ′ (t)dt
C a
Zb
= mr′′ (t) · r′ (t)dt
a
Zb
m d ′
= [r (t) · r′ (t)]dt (3.22)
2 dt
a
Zb
m d ′
= |r (t)|2 dt
2 dt
a
m ′
= |r (b)|2 − |r′ ( a)2 |
2
m m
= |v(b)|2 − |v( a)|2 ,
2 2
(1) Trong −−→
các tài liệu tiếng Anh, véctơ gradient gradu của trường vô hướng u thường được kí hiệu là ▽u
142
ở đó v(t) = r′ (t) là vận tốc. Đại lượng K (t) = m2 |v(t)|2 được gọi là động năng của vật
(kinetic energy). Do đó, công thức (3.22) có thể được viết lại thành
W = K ( B ) − K ( A ),
nghĩa là, công thực hiện bởi lực F để di chuyển một vật dọc theo đường cong C thì bằng với
sự thay đổi động năng của vật đó tại hai điểm đầu và cuối. Bây giờ, giả thiết thêm trường
véctơ F là một trường lực bảo toàn(2) (conservative forced field), nghĩa là
−−→
F = gradu = (u′x , u′y , u′z ).
Trong Vật lý, thế năng (potential energy)(3) của một vật được định nghĩa bởi
φ( x, y, z) = −u( x, y, z)(4) .
−−→
Do đó F = −gradφ và Z
W= F · dr = φ( A) − φ( B). (3.23)
C
Từ (3.22) và (3.23) ta có
K ( B) − K ( A) = φ( A) − φ( B) ⇒ φ( A) + K ( A) = φ( B) + K ( B) .
Nói cách khác, nếu một vật di chuyển từ một điểm A đến một điểm B dưới tác dụng của
một trường lực bảo toàn thì tổng động năng và thế năng của nó luôn luôn là một hằng số.
Đây chính là Định luật bảo toàn năng lượng trong Vật lý.
Chú ý 3.10. Định luật bảo toàn năng lượng trong tiếng Anh là the Law of Conservation
of Energy. Đó là lý do vì sao trường thế F trong tiếng Anh được gọi là the conservative
field. Thuật ngữ trường thế trong tiếng Việt (xem Chương 6) có lẽ xuất phát từ việc nó là
−−→
gradient của một hàm thế vị (potential function) F = gradu. Một trong những trường lực
bảo toàn ai cũng biết (hoặc ít nhất đã từng nghe nói đến), là trường hấp dẫn. Trường hấp
dẫn g xung quanh một hạt khối lượng M là một trường vectơ mà tại mỗi điểm chứa một
vectơ chỉ theo hướng ra xa khỏi hạt. Độ lớn của trường tại mỗi điểm được tính bằng định
luật của Newton, và miêu tả lực trên một đơn vị khối lượng tác động lên một vật thể bất
kỳ nằm tại điểm đó trong không gian. Phương trình trường hấp dẫn là
F d2 R T −−→
g= = − 2 = − GM 2 = −gradφ,
m dt |R|
(2) Còngọi là trường thế
(3) Trongnhiều tài liệu, thế năng
Z r của một trường
Z r véctơ lực bảo toàn F được định nghĩa, một cách tương
đương, như sau: φ(r) = φ(r0 ) + F · dr, ở đó F · dr là tích phân đường không phụ thuộc đường đi cụ thể
r0 r0
từ r0 đến r và φ(r0 ) là giá trị thế năng quy ước ở mốc r0 . Đôi khi, khái niệm hiệu thế năng thường được dùng
khi so sánh thế năng giữa hai điểm, hoặc nói về thế năng của một điểm khi lấy điểm kia là mốc có thế năng
bằng 0.
(4) Dấu trừ trong công thức này để cho công thực hiện bởi lực F làm giảm thế năng
143
ở đó F là lực hấp dẫn, m là khối lượng của hạt thử, R là vị trí của hạt thử, T là véctơ tiếp
tuyến đơn vị theo hướng của R, t là thời gian và G là hằng số hấp dẫn.
Nếu chỉ tính về mặt độ lớn, thì theo Định luật này, vật có khối lượng m sẽ bị kéo về gần
vật có khối lượng M với gia tốc
GM
g= 2 ,
r
với r là khoảng cách giữa hai vật. Cũng theo Định luật II Newton, vật có khối lượng m
chịu lực hấp dẫn có độ lớn
GMm
F = mg ⇒ F = .
r2
Công thức được đóng khung trên thường được gọi là định luật vạn vật hấp dẫn Newton,
trong đó lực hấp dẫn tỷ lệ thuận với tích của hai khối lượng và tỉ lệ nghịch với bình phương
khoảng cách hai vật. Trong công thức này, kích thước các vật được coi là rất nhỏ so với
khoảng cách giữa chúng.
144
CHƯƠNG 4
TÍCH PHÂN MẶT
§1. TÍCH PHÂN MẶT LOẠI I
1.1 Diện tích mặt cong

Xét mặt cong cho bởi phương trình tham số
r(u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k.
Để đơn giản ta chọn miền D là hình chữ nhật và chia D thành các hình chữ nhật con có
các cạnh song song với các trục tọa độ Ou và Ov. Giả sử Sij là ảnh của hình chữ nhật Rij .
Khi đó
ru = ru (ui , v j ) và rv = rv (ui , v j )
145
146 Chương 4. Tích phân mặt
là các véc tơ chỉ phương của mặt phẳng tiếp diện của mặt cong S tại điểm Pij .
−−−−→
Diện tích của Sij có thể được xấp xỉ bởi diện tích của hình bình hành có hai cạnh là Pij Pi+1,j
−−−−→
và Pij Pi,j+1 . Do đó,
−−−−→ −−−−→
A(Sij ) ≈ | Pij Pi+1,j ∧ Pij Pi,j+1 | ≈ |(∆uru ) ∧ (∆vrv )| = |ru ∧ rv |∆u∆v.
Vậy công thức tính xấp xỉ diện tích của mặt S là

m n
∑ ∑ |ru ∧ rv |∆u∆v.
i =1 j =1
Nhận xét rằng nếu chia miền D thành các mảnh càng nhỏ thì công thức tính xấp xỉ
trên
ZZ càng tốt. Đồng thời, công thức ở vế phải chính là tổng Riemann của tích phân kép
|ru ∧ rv |dudv. Điều này dẫn chúng ta tới định nghĩa sau:
D
Định nghĩa 4.8. Cho mặt cong S trơn, cho bởi phương trình tham số
r(u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2
và S chỉ được phủ một lần khi (u, v) biến thiên trên miền D. Khi đó diện tích của mặt cong
S được định nghĩa bởi ZZ
A= |ru ∧ rv |dudv,
D
ở đó
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z
ru = i+ j+ k, rv = i + j + k.
∂u ∂u ∂u ∂v ∂v ∂v
Ví dụ 1.1. Tính diện tích của mặt cầu x2 + y2 + z2 = R2 .
146
1. Tích phân mặt loại I 147



 x = R sin θ cos ϕ,

[Lời giải] Mặt cầu S có phương trình tham số trong tọa độ cầu là y = R sin θ sin ϕ,



z = R cos θ.
Do đó,

i j k

rθ ∧ r ϕ = R cos θ cos ϕ R cos θ sin ϕ − R sin θ

− R sin θ sin ϕ R sin θ cos ϕ 0
= R2 sin2 θ cos ϕi + R2 sin2 θ sin ϕj + R2 sin θ cos θk.
Vì vậy, |rθ ∧ r ϕ | = R2 sin θ và
Z2π Zπ
A= dϕ R2 sin θdθ = 4πR2 .
0 0
Trường hợp đặc biệt, nếu mặt cong cho bởi phương trình z = z( x, y) thì
r x ∧ ry = (−z′x , −z′y , 1).
Do đó, ZZ q
A= 1 + (z′x )2 + (z′y )2 dxdy.
D
1.2 Bài toán dẫn đến tích phân mặt loại I

Cho mặt cong S trơn, cho bởi phương trình tham số
r(u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2
Hơn nữa, giả sử trên S có phân phối một khối lượng vật chất với mật độ (hay tỉ trọng bề
mặt) tại điểm ( x, y, z) là ρ( x, y, z), trong đó ρ( x, y, z là một hàm số liên tục trên S. Hãy tính
khối lượng mặt S.
[Lời giải] Tương tự như cách tính diện tích mặt S, ta chia miền D thành các miền con
bằng các đường song song với các trục tọa độ trong mặt phẳng Ouv. Khi đó mặt S được
chia thành các mặt con Sij và diện tích của nó được xấp xỉ bởi
A(Sij ) ≈ |ru ∧ rv |∆u∆v.
Do tính liên tục của ρ, nếu ta chia miền D thành các miền khá nhỏ thì miền Sij cũng khá
nhỏ và ta coi hàm ρ không đổi trên Sij và bằng ρ( x (ui∗ , v∗j ), y(ui∗ , v j ∗), z(ui∗ , v∗j )) = ρ( Pij∗ ).
Khi đó khối lượng của Sij là
m(Sij ) ≈ ρ( Pij∗ )|ru ∧ rv |∆u∆v
147
Khối lượng của toàn bộ mặt S là

n m
m(S) ≈ ∑ ∑ ρ( Pij∗ )|ru ∧ rv |∆u∆v
i =1 j =1
ZZ
Đây chính là tổng Riemann của tích phân kép f ( x (u, v), y(u, v), z(u, v))|ru ∧ rv |dudv.
D
Điều này dẫn đến định nghĩa sau đây.
Định nghĩa 4.9. Cho mặt cong S trơn, cho bởi phương trình tham số
r(u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2 ,

và f là một hàm số xác định trên S. Nếu tồn tại tích phân
ZZ
f ( x (u, v), y(u, v), z(u, v))|ru ∧ rv |dudv
D
thì ta gọi giá trị của tích phân này là tích phân mặt loại một của hàm f lấy trên S và kí
hiệu là ZZ
f ( x, y, z)dS.
S
1.3 Các công thức tính tích phân mặt loại I

Mặt S cho bởi phương trình tham số
Nếu mặt S cho bởi phương trình tham số
r(u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2 ,

thì ZZ ZZ
f ( x, y, z)dS = f ( x (u, v), y(u, v), z(u, v))|ru ∧ rv |dudv.
S D
148
Mặt S cho bởi phương trình z = z( x, y)
Nếu mặt S được cho bởi phương trình z = z( x, y), ( x, y) ∈ D ⊂ R2 , thì đó nó có một


 x = u,

tham số hóa tự nhiên là y = v,



z = z(u, v).
Khi đó, ru = (1, 0, z′u ), rv = (0, 1, z′v ) và do đó, véc tơ pháp tuyến của mặt cong S tại P là

i j k

ru ∧ rv = 1 0 z′u = (−z′u , −z′v , 1) = (−z′x , −z′y , 1).

0 1 z′v
q
Vậy |ru ∧ rv | = 1 + (z′x )2 + (z′y )2 . Ngoài ra, miền xác định của (u, v) chính là hình chiếu
của S lên mặt phẳng Oxy. Do đó
ZZ ZZ q
f ( x, y, z)dS = f ( x, y, z( x, y)) 1 + (z′x )2 + (z′y )2 dxdy.
S D
1.4 Bài tập

ZZ
Bài tập 4.1. Tính dS trong đó
4y
z + 2x + 3
S
n x y z o
S = ( x, y, z) | + + = 1, x > 0, y > 0, z > 0 .
2 3 4
z
O B y
x
Hình 4.1
Lời giải. Ta có hình chiều của mặt S lên mặt phẳng Oxy là
n x y o n x o
D = ( x, y) | + 6 1, x > 0, y > 0 = ( x, y) |0 6 x 6 2, 0 6 y 6 3 1 − .
2 3 2
149

 p = z ′ = −2 p √
Mặt khác z = 4(1 − nên
x y x 61
2 − 3 )⇒ ⇒dS = 1 + p2 + q2 dxdy = 3 dxdy
′
q = z = 4
y 3
ZZ √ √ Z2 3Z− 3x
x y
2
4y 61 61 √
I= 4 1− − + 2x + dxdy = 4 dx dy = 4 61.
2 3 3 3 3
D 0 0
ZZ
Bài tập 4.2. Tính x2 + y2 dS, S = ( x, y, z) |z = z2 + y2 , 0 6 z 6 1 .
S
−1 O 1 y
x
Hình 4.2

Lời giải. Ta có hình chiếu của mặt cong lên mặt phẳng Oxy là D = ( x, y) | x2 + y2 6 1 .
150

 p = z′ = 2x
Mặt khác, z = x + y ⇒ nên
2 2 x
′
q = z = 2y
y
ZZ q
2 2
I= x +y 1 + 4x2 + 4y2 dxdy,
D

 x = r cos ϕ
đặt ⇒0 ≤ ϕ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ 1
y = r sin ϕ
Z2π Z1 p
I= dϕ r2 1 + 4r2 rdr
0 0
Z1 p
π
= r2 1 + 4r2 d 1 + 4r2
4
0
Z5
π t − 1√
= tdt đặtt = 1 + 4r2
4 4
1
√ !
π 20 5 4
= + .
16 3 15
ZZ p
Bài tập 4.3. Tính tích phân mặt x2 y2 zdS, trong đó S là phần mặt nón z = x 2 + y2 ở
S
dưới mặt phẳng z = 1.
√
[Đáp số] I = 28 .
π 2
ZZ
dS
Bài tập 4.1. [Cuối kì, K62] Tính tích phân mặt , ở đó S là biên của tứ
(2 + x + y + z )2
S
diện x + y + z ≤ 1, x ≥ 0, y ≥ 0, z ≥ 0.
Lời giải. Ta có ZZ ZZ
I= f ( x, y, z)dS + 3 f ( x, y, z)dS,
S1 D
ở đó  
 x + y + z = 1,  x + y ≤ 1, x ≥ 0, y ≥ 0,
S1 : và D :
 x ≥ 0, y ≥ 0, z ≥ 0 z = 0.
ZZ ZZ √ √ ZZ √ √
1+(z′x )2 +(z′y )2 dxdy
i) f ( x, y, z)dS = 9 = 93 dxdy = 3
9 S( D ) = 3
18 .
S1 D D
151
ZZ ZZ
ii)
dxdy
f ( x, y, z)dS = (2+ x + y )2
= − 21 + ln 3.
D D
√
Kết luận: I = 3
18 − 1 + 3 ln 23 .
152
2. Tích phân mặt loại II 153
§2. TÍCH PHÂN MẶT LOẠI II
2.1 Định hướng mặt cong

Cho mặt cong S trơn, cho bởi phương trình tham số
r(u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2 .
ru ∧ rv
Như đã biết, véc tơ pháp tuyến đơn vị của S tại điểm P chính quy là n1 = , ở đó
kru ∧ rv k
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z
ru = i+ j+ k, rv = i + j + k.
∂u ∂u ∂u ∂v ∂v ∂v
Tại mỗi điểm P chính quy của mặt cong S có hai vectơ pháp tuyến đơn vị là n1 và n2 = −n1 .
Giả sử P0 ∈ S và L là một đường cong kín nằm trên S và đi qua P0 . Chọn n( P0 ) là một véc
tơ pháp tuyến đơn vị của mặt S tại P0 . Khi P di chuyển dọc theo đường cong kín L từ P0
và quay trở về P0 thì véc tơ n( P) cũng biến thiên liên tục, và khi P trở về P0 thì n( P) trở
thành n′ ( P0 ). Có hai khả năng xảy ra
• n′ ( P0 ) = n( P0 ), tức là, pháp tuyến trở lại như cũ. Khi đó ta nói mặt S định hướng
được (hay còn gọi là mặt hai phía).
153
• Ngược lại, n′ ( P0 ) = −n( P0 ), tức là, pháp tuyến trở về vị trí cũ thì đổi hướng. Khi
đó ta nói mặt S gọi là không định hướng được (hay còn gọi là mặt một phía). Ví dụ
như lá Mobius sau đây (được mang tên nhà toán học người Đức August Ferdinand
Möbius).
2TG
sam
st
hu
i
Nếu mặt S định hướng được thì ta chọn một hướng làm hướng dương và hướng còn lại
được gọi là hướng âm.
2.2 Bài toán dẫn đến tích phân mặt loại II

Giả sử có một mặt cong hai phía được nhúng vào một môi trường chất lỏng đang chảy
với mật độ ρ( x, y, z) và tốc độ v( x, y, z) = (v1 ( x, y, z), v2 ( x, y, z), v3 ( x, y, z). Hãy tính lượng
chất lỏng chảy qua S trong một đơn vị thời gian.
Ta chia mặt S thành các thành phần nhỏ Sij như hình vẽ trên. Nếu chia mặt cong đủ nhỏ
thì ta coi Sij như mặt phẳng và khối lượng chất lỏng trên một đơn vị diện tích là F = ρv
coi như hằng số trên Sij . Do đó, ta có thể xấp xỉ khối lượng của chất lỏng chảy qua Sij theo
hướng véc tơ pháp tuyến đơn vị n trên một đơn vị thời gian bởi
(F · n) A(Sij ).
154
Lượng chất lỏng chảy qua S trên một đơn vị thời gian là
n m
∑ ∑ (F · n) A(Sij ).
i =1 j =1
Nếu chia mặt cong S càng nhỏ thì tổng trên chính là tổng Riemann của tích phân mặt loại
I sau ZZ ZZ
F · ndS = ( P cos α + Q cos β + R cos γ)dS,
S S
ở đó F = ( P( x, y, z), Q( x, y, z), R( x, y, z)) và n = (cos α, cos β, cos γ).
Định nghĩa 4.10. Cho mặt cong S trơn, định hướng được, cho bởi phương trình tham số
r (u, v) = x (u, v)i + y(t)j + z(t)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2
và n = (cos α, cos β, cos γ) là véc tơ pháp tuyến đơn vị tại M( x, y, z) theo hướng dương đã
chọn của S. Giả sử
F = ( P( x, y, z), Q( x, y, z), R( x, y, z)), ( x, y, z) ∈ S
là một hàm véc tơ xác định trên S. Nếu tồn tại tích phân mặt loại I
ZZ
( P cos α + Q cos β + R cos γ)dS
S
thì giá trị đó được gọi là tích phân mặt loại II của hàm véc tơ F lấy theo hướng đã chọn
của mặt S và kí hiệu là
ZZ ZZ
F · dS hay là Pdydz + Qdzdx + Rdxdy.
S S
2.3 Các công thức tính tích phân mặt loại II

Mặt cong cho bởi phương trình tham số
Nếu mặt cong S trơn, cho bởi phương trình tham số
r (u, v) = x (u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k, (u, v) ∈ D ⊂ R2 .
thì một véc tơ pháp tuyến của S tại điểm P chính quy là N = ru ∧ rv = ( A, B, C ).
155
• Nếu véc tơ này cùng phương cùng hướng với n, tức là, hướng theo phía đã chọn của
mặt thì
A
cos α = √ ,
A2 + B2 + C 2
B
cos β = √ ,
A2 + B2 + C 2
C
cos γ = √ ,
A2 + B2 + C 2
p
dS = A2 + B2 + C2 dudv
nên ta đi đến công thức tính tích phân mặt loại II sau
ZZ ZZ
Pdydz + Qdzdx + Rdxdy = ( AP + BQ + CR)dudv.
S D
• Nếu véc tơ N = ru ∧ rv = ( A, B, C ) cùng phương, ngược hướng với n, tức là, ngược
hướng vói phía đã chọn của S thì
A
cos α = −√ ,
A2 + B2 + C 2
B
cos β = −√ ,
A2 + B2 + C 2
C
cos γ = −√ .
A2 + B2 + C 2
Do đó, ZZ ZZ
Pdydz + Qdzdx + Rdxdy = − ( AP + BQ + CR)dudv.
S D
Mặt cong cho bởi phương trình f ( x, y, z) = 0
Giả sử ZZ ZZ ZZ
I= Pdydz + Qdzdx + Rdxdy .
S S S
| {z } | {z } | {z }
I1 I2 I3
Người ta tính tích phân mặt loại II bằng cách đưa về tích phân kép. Chẳng hạn xét tích
phân I3 . Giả sử mặt S có phương trình z = z( x, y), z( x, y) cùng với các đạo hàm riêng
của chúng liên tục trên miền D là hình chiếu của S lên mặt phẳng Oxy. Khi đó, véc tơ
N = r x ∧ ry = (−z′x , −z′y , 1). Véc tơ N này luôn lập với Oz một góc nhọn (Tại sao?(1) ) Do đó,
để thuận lợi cho việc xác định xem N cùng hướng hay ngược hướng với n, người ta xét góc
giữa n và Oz.
(1) vì N · k = (−z′x , −z′y , 1) · (0, 0, 1) = 1 = |N||k| cos(N, k) ⇒ cos(N, k) > 0 ⇒ (N, k) < π
2
156
• Nếu vectơ pháp tuyến đơn vị theo hướng dương n tạo với Oz một góc nhọn thì
ZZ ZZ ZZ
Rdxdy = ( AP + BQ + CR)dxdy = R ( x, y, z ( x, y)) dxdy. (4.1)
S S D
• Nếu vectơ pháp tuyến đơn vị theo hướng dương n tạo với Oz một góc tù thì
ZZ ZZ
Rdxdy = − R ( x, y, z ( x, y)) dxdy. (4.2)
S D
Tích phân I1 , I2 được đưa về tích phân kép một cách tương tự.
Bài tập
ZZ
Bài tập 4.4. Tính z x2 + y2 dxdy, trong đó S là nửa mặt cầu x2 + y2 + z2 = 1, z > 0,
S
hướng của S là phía ngoài mặt cầu.
z
−
→
n ( x, y, z)
O y
D: x2 + z2 ≤ a2
x Hình 4.4
p
Lời giải. Ta có mặt z = 1 − x2 − y2 , hình chiếu của S lên mặt phẳng Oxy là miền D :
x2 + y2 ≤ 1, hơn nữa −
→
n tạo với Oz một góc nhọn nên:
ZZ q
2 2 2 2
I= 1 − x − y x + y dxdy
D

 x = r cos ϕ
đặt ⇒0 ≤ ϕ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ 1
y = r sin ϕ
Z2π Z1 p
= dϕ 1 − r2 r3 dr
0 0
4π
= .
15
157
ZZ
y2
Bài tập 4.5. Tính ydxdz + z2 dxdy trong đó S là phía ngoài mặt x2 + 4 + z2 = 1, x >
S
0, y > 0, z > 0.
z
−
→
n ( x, y, z)
O y
x Hình 4.5
ZZ
Lời giải. Tính I1 = ydxdz.
S
√
• Mặt S : y = 2 1 − x2 − z2
• Hình chiếu của S lên Oxz là 1

4 hình tròn, D1 : x2 + z2 ≤ 1, x ≥ 0, z ≥ 0.
• β = (−
→
n , Oy là góc nhọn.
Do đó
ZZ p
I= 2 1 − x2 − z2 dxdz
D1

 x = r cos ϕ π
đặt ⇒0 ≤ ϕ ≤ ,0 ≤ r ≤ 1
z = r sin ϕ 2
π
Z2 Z1 p
= dϕ 2 1 − r2 rdr
0 0
π
=
3
ZZ
Tính I2 = z2 dxdy.
S
y2
• Mặt S : z2 = 1 − x2 − 4
y2
• Hình chiếu của S lên Oxz là 1
4 elip, D2 : x2 + 4 ≤ 1, x ≥ 0, y ≥ 0.
• γ = (−
→
n , Oz là góc nhọn.
158
Do đó
ZZ
y2
I= 1 − x2 − dxdy
4
D2

 x = r cos ϕ π
đặt ⇒0 ≤ ϕ ≤ , 0 ≤ r ≤ 1, J = −2r
y = 2r sin ϕ 2
π
Z2 Z1
= dϕ (1 − r2 )2rdr
0 0
π
= .
4
Vậy I = 7π
12 .
ZZ
Bài tập 4.6. Tính x2 y2 zdxdy trong đó S là mặt trên của nửa mặt cầu x2 + y2 + z2 =
S
R2 , z ≤ 0.
O y
x
Hình 4.6
p
• Mặt S : z = − R2 − x 2 − y2
• Hình chiếu của S lên Oxy là hình tròn, D : x2 + y2 ≤ R2 .
• β = (−
→
n , Oz) là góc nhọn.
159
Do đó
ZZ q
2 2
I=− x y R2 − x2 − y2 dxdy
D
 x = r cos ϕ
đặt ⇒0 ≤ ϕ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ R, J = −r
y = r sin ϕ
Z2π ZR p
I= dϕ sin2 ϕ cos2 ϕ R2 − r2 .r5 dr
0 0
2R 7
=− .
105
2.4 Công thức Ostrogradsky

Giả sử P, Q, R là các hàm khả vi, liên tục trên miền bị chặn, đo được trong V ⊂ R3 . V
giới hạn bởi mặt cong kín S trơn hay trơn từng mảnh, khi đó:
ZZ ZZZ
∂P ∂Q ∂R
Pdydz + Qdzdx + Rdxdy = + + dxdydz(2) ,
∂x ∂y ∂z
S V
trong đó tích phân ở vế trái lấy theo hướng pháp tuyến ngoài.
Chú ý:
• Nếu tích phân ở vế trái lấy theo hướng pháp tuyến trong thì
ZZ ZZZ
∂P ∂Q ∂R
Pdydz + Qdzdx + Rdxdy = − + + dxdydz.
∂x ∂y ∂z
S V
• Nếu mặt cong S không kín, có thể bổ sung thành mặt cong S′ kín để áp dụng công
thức Ostrogradsky, rồi trừ đi phần bổ sung.
ZZ
Bài tập 4.7. Tính xdydz + ydzdx + zdxdy trong đó S là phía ngoài của mặt cầu x2 +
S
y2 + z2 = a2 .
(2) Trong
các tài liệu tiếng Anh, công
ZZ thức Ostrogradsky
ZZZ thường ZZđược gọi là the
ZZ Divergence Theorem, và
thường được phát biểu dưới dạng F · dS = div FdV, ở đó F · dS = Pdydz + Qdzdx + Rdxdy,
S V S S
div F = ∂P
∂x + ∂Q
∂y + ∂R
∂z và dV = dxdydz
160
−
→
n ( x, y, z)
O y
x Hình 4.7
Lời giải. Áp dụng công thức Ostrogradsky ta có

ZZ ZZZ
xdydz + ydzdx + zdxdy = 3dxdydz = 3V = 4πa2 .
S V
ZZ
Bài tập 4.8. Tính x3 dydz + y3 dzdx + z3 dxdy trong đó S là phía ngoài của mặt cầu x2 +
S
y2 + z2 = R2 .
Lời giải. Xem hình vẽ 4.7, áp dụng công thức Ostrogradsky ta có:
ZZZ
2 2 2
I= 3 x + y + z dxdydz
V
 

 

 x = r sin θ cos ϕ
 0 ≤ ϕ ≤ 2π

đặt y = r sin θ sin ϕ ⇒ 0≤θ≤π , J = −r2 sin θ

 


z = r cos θ 
0 ≤ r ≤ R
Z2π Zπ ZR
I=3 dϕ dθ r4 sin θdr
0 0 0
12πR5
= .
5
161
ZZ
Bài tập 4.9. Tính y2 zdxdy + xzdydz + x2 ydxdz trong đó S là phía ngoài của miền x ≤
S
0, y ≤ 0, x2 + y2 ≤ 1, z ≤ x2 + y2 .
O y
x
Hình 4.9
Lời giải. Áp dụng công thức Ostrogradsky ta có:

ZZZ
I= y2 + z + x2 dxdydz
V
 

 
 π
 x = r cos ϕ
 0 ≤ ϕ ≤
 2
đặt y = r sin ϕ ⇒ 0≤r≤1 , J = −r

 


z = z 
0 ≤ z ≤ r 2
π 2
Z2 Z1 Zr
= dϕ dr r2 + z rdr
0 0 0
π
= .
8
ZZ
Bài tập 4.10. Tính xdydz + ydzdx + zdxdy trong đó S là phía ngoài của miền (z − 1)2 6
S
x2 + y2 , a 6 z 6 1, a > 0.
162
−
→
n
a
y
a−1 O 1−a
Hình 4.10
Lời giải. Áp dụng công thức Ostrogradsky ta có:

ZZZ
1
I= 3dxdydz = 3V = 3. Bh = π (1 − a)3 .
3
V
2.5 Dạng véctơ của công thức Green

Xét trường véctơ F = Pi + Qj. Tích phân đường của trường véctơ này dọc theo đường
cong kín C là I Z
F · dr = Pdx + Qdy.
C
C
Coi F = Pi + Qj + 0k, ta định nghĩa véctơ xoáy của trường véctơ F như sau:

i j k
∂Q ∂P

(3) curl F = ∂ ∂ ∂
∂x ∂y ∂z = − k.
∂x ∂y
P 6Q 0
Do đó,
∂Q ∂P ∂Q ∂P
(curl F) · k = − k·k = − .
∂x ∂y ∂x ∂y
Công thức Green có thể được viết lại dưới dạng véctơ như sau:
I I ZZ
F · dr = F · Tds = (curl F) · kdxdy. (4.3)
C C
D
Công thức này nói rằng tích phân đường của thành phần tiếp tuyến của trường véctơ F
dọc theo đường cong kín C bằng với tích phân kép của thành phần thứ ba (ứng với véctơ
(3) Véctơ −→
xoáy của trường véctơ F còn được kí hiệu là rotF
163
k) của véctơ xoáy của nó, curl F, trên miền D được bao bởi C. Tiếp theo, chúng ta biến đổi
một chút để thu được một công thức khác, có chứa thành phần pháp tuyến của F. Giả sử
C cho bởi phương trình
r(t) = x (t)i + y(t)j, a ≤ t ≤ b,
khi đó, véctơ tiếp tuyến đơn vị là
r′ (t) x′ (t) y′ (t)
T(t) = = i + j.
|r′ (t)| |r′ (t)| |r′ (t)|
Véctơ pháp tuyến ngoài, đơn vị của C sẽ là
y′ (t) x′ (t)
n(t) = i − j.
|r′ (t)| |r′ (t)|
Ta có
I Zb
F · nds = (F · n)|r′ (t)|dt
C
a
Zb
P( x (t), y(t))y′ (t) Q( x (t), y(t)) x ′ (t) ′
= − |r (t)| dt
|r′ (t)| |r′ (t)|
a
Zb (4.4)
= P( x (t), y(t))y′ (t) − Q( x (t), y(t)) x ′ (t) dt
Za
= Pdy − Qdx
C
ZZ
∂P ∂Q
= + dxdy (công thức Green).
∂x ∂y
D
Nói cách khác, I ZZ

F · nds = div Fdxdy.
C
D
Công thức này nói rằng tích phân đường của thành phần pháp tuyến của trường véctơ F
dọc theo đường cong kín C bằng với tích phân kép của divergence của nó, div F, trên miền
D được bao bởi C.
2.6 Công thức Stokes

Giả sử S là mặt hai phía, đơn và trơn có biên giới là đường cong kín L. Giả sử n là
hướng dương của pháp tuyến của S. Khi đó, ta xác định hướng dương trên biên giới L của
mặt S là hướng sao cho, một người đứng thẳng theo hướng pháp tuyến n, đi theo hướng
đó thì thấy phần của mặt ở gần người đó nhất nằm ở phía tay trái. Ngoài ra, hướng của S
và L có thể được xác định theo quy tắc bàn tay phải.
164
Định lý 4.17 (Định lý Stokes). Giả sử S là một mặt cong trơn, có biên C là một đường
cong trơn. Giả thiết P, Q, R là các hàm số liên tục và có đạo hàm riêng liên tục trong một
tập mở nào đó chứa S. Khi đó
Z ZZ
∂R ∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P
Pdx + Qdy + Rdz = − dydz + − dzdx + − dxdy,
∂y ∂z ∂z ∂z ∂x ∂y
C S
trong đó tích phân đường ở vế trái lấy theo hướng dương của C phù hợp với hướng dương
của mặt S.
Chú ý 4.11. Trong các tài liệu tiếng Anh, công thức Stokes thường được phát biểu dưới
dạng ngắn gọn I ZZ
F · dr = curl F · dS,
C S
ở đó
H H
i) F · dr = Pdx + Qdy + Rdz là tích phân đường loại II (trong không gian) của trường
C C
véctơ F = Pi + Qj + Rk,

ii) (4) curl F = ∂R
∂y − ∂Q
∂z i + ∂P
∂z −
∂R
∂z j+ ∂Q
∂x − ∂P
∂y k là véctơ xoáy của trường véctơ F,
ZZ ZZ
iii) curl F · dS = ∂R
∂y − ∂Q
∂z dydz + ∂P
∂z − ∂R
∂z dzdx + ∂Q
∂x − ∂P
∂y dxdy là tích phân
S S
mặt loại II của trường véctơ curl F.
Theo dạng véctơ của công thức Green (4.3), công thức Stokes chính là một dạng mở rộng
của công thức Green sang trong không gian ba chiều, ở đó
i) công thức Green liên hệ tích phân kép trên miền D với tích phân đường trên biên
của D (trong mặt phẳng), trong khi đó,
ii) công thức thức Stokes liên hệ tích phân mặt trên mặt cong S với tích phân đường
trên biên của S (trong không gian).
(4) Véctơ −→
xoáy của trường véctơ F còn được kí hiệu là rotF
165
2.7 Công thức liên hệ giữa tích phân mặt loại I và loại
II
ZZ
[ P( x, y, z) cos α + Q( x, y, z) cos β + R( x, y, z) cos γ] dS
ZZS (4.5)
= P( x, y, z)dydz + Q( x, y, z)dzdx + R( x, y, z)dxdy,
S
trong đó cos α, cos β, cos γ là cosin chỉ phương của véctơ pháp tuyến đơn vị của mặt S.
Bài tập 4.11. Gọi S là phần mặt cầu x2 + y2 + z2 = 1 nằm trong mặt trụ x2 + x + z2 =
0, y ≥ 0, hướng S phía ngoài. Chứng minh rằng
ZZ
( x − y)dxdy + (y − z)dydz + (z − x )dxdz = 0.
S
−1 O 1
x
Hình 4.11
p
Lời giải. Ta có y = 1 − x2 − y2 nên véctơ pháp tuyến của S là −
→
n = ±(−y′x , 1, −y′z ). Vì
(−
→
n , Oy) < π2 nên

−
→ x z
n = (−y′x , 1, −y′z ) = √ , 1, √ .
1 − x 2 − z2 1 − x 2 − z2
166
q
Do đó |−
→ x2
. Vậy
2
n|= 1− x 2 − z2
+ 1 + 1−xz2 −z2 = √ 1
1− x 2 − z2
 n1


 cos α = cos(−
→
n , Ox ) = −
→ =x

 |n|
 n2
cos β = cos(−
→
n , Oy) = −
→ =y

 |n|

 −
→ n3

cos γ = cos( n , Oz) = =z
−
→
|n|
Áp dụng công thức liên hệ giữa tích phân mặt loại I và II 4.5 ta có
ZZ
I= [( x − y) cos γ + (y − z) cos β + (z − x ) cos α] dS
ZZS
= ( x − y)z + (y − z) x + (z − x )ydS
S
= 0.
Bài tập 4.12. Tính tích phân mặt loại II

ZZ
I= xdydz + ydzdx + zdxdy,
S
trong đó S là phía ngoài mặt cầu x2 + y2 + z2 = a2 .
[Đáp số] I = 4πa3 .

ZZ
Bài tập 4.13. Tính tích phân mặt ydzdx, trong đó S là phía ngoài của mặt paraboloid
S
z = x 2 + y2 (0 ≤ z ≤ 2).
[Đáp số] I = 2π.
167
168
CHƯƠNG 5
LÝ THUYẾT TRƯỜNG
§1. TRƯỜNG VÔ HƯỚNG
1.1 Định nghĩa

Định nghĩa 5.11. Cho Ω là một tập con mở của R3 (hoặc R2 ). Một hàm số
u:Ω→R
( x, y, z) 7→ u = u( x, y, z)
được gọi là một trường vô hướng xác định trên Ω.
Cho c ∈ R, khi đó mặt S = {( x, y, z) ∈ Ω|u( x, y, z) = c} được gọi là mặt mức ứng với giá trị
c (đẳng trị).
1.2 Đạo hàm theo hướng

Định nghĩa 5.12. Cho u = u( x, y, z) là một trường vô hướng xác định trên Ω và M0 ( x0 , y0 , z0 ) ∈
−→
Ω. Giả thiết l = ( a, b, c) là một véctơ đơn vị bất kì trong R3 . Giới hạn (nếu có) của tỉ số
u( M0 + t~l ) u( x0 + ta, y0 + tb, z0 + tc) − u( x0 , y0 , z0 )

lim = lim (5.1)
t →0 t t →0 t
−
→
được gọi là đạo hàm theo hướng l tại M0 của trường vô hướng u và được kí hiệu là
∂u
−→ ( M0 ).
∂ l
Chú ý:
169
170 Chương 5. Lý thuyết trường
• Nếu ~l không phải là véc tơ đơn vị thì giới hạn trong công thức 5.1 có thể được thay
bằng
u( x0 + t cos α, y0 + t cos β, z0 + t cos γ) − u( x0 , y0 , z0 )
lim ,
t →0 t
−
→
trong đó cos α, cos β, cosγ là các cosin chỉ phương của l .
−
→
• Nếu l ↑↑ Ox thì ∂u → ( M0 ) = ∂x ( M0 ).
−
∂u
∂ l
−
→
• Đạo hàm theo hướng l tại điểm M0 của trường vô hướng u thể hiện tốc độ biến
−→
thiên của trường vô hướng u tại M0 theo hướng l .
Định lý 5.18. Nếu u = u( x, y, z) khả vi tại M ( x0 , y0 , z0 ) thì nó có đạo hàm theo mọi hướng
−
→
l 6= 0 tại M0 và
∂u ∂u ∂u ∂u
−→ ( M0 ) = ∂x ( M0 ). cos α + ∂y ( M0 ). cos β + ∂z ( M0 ). cos γ, (5.2)
∂ l
−
→
trong đó cos α, cos β, cosγ là các cosin chỉ phương của l .
Lời giải. Giả sử cos α = a, cos β = b, cos γ = c. Xét hàm số một biết số
g(t) = u( x0 + ta, y0 + tb, z0 + tc).
Khi đó, theo định nghĩa,

g ( t ) − g (0) u( x0 + ta, y0 + tb, z0 + tc) − u( x0 , y0 , z0 ) ∂u
g′ (0) = lim = lim = ( M0 ).
t →0 t t →0 t ∂~l
Mặt khác, g(t) có thể viết dưới dạng g(t) = u( x, y, z), ở đó x = x0 + ta, y = y0 + tb, z =
z0 + tc. Vì vậy, theo công thức đạo hàm của hàm hợp,
∂u ∂x ∂u ∂y ∂u ∂z
g′ ( h) = + + = u x ( x, y, z).a + uy ( x, y, z).b + uz ( x, y, z).c
∂x ∂h ∂y ∂h ∂z ∂h
Thay t = 0 vào phương trình trên, ta có x = x0 , y = y0 , z = z0 , và
∂u
( M0 ) = u x ( M0 ).a + uy ( M0 ).b + uz ( M0 ).c.
∂~l
1.3 Gradient
Định nghĩa 5.13. Cho u( x, y, z) là trường vô hướng có các đạo hàm riêng tại M0 ( x0 , y0 , z0 ).
Người ta gọi gradient của u tại M0 là véctơ

∂u ∂u ∂u
( M0 ), ( M0 ), ( M0 )
∂x ∂y ∂z
−−→
và được kí hiệu là (1) gradu( M0 ).
(1) Trong −−→
các tài liệu tiếng Anh, véctơ gradient gradu của trường vô hướng u thường được kí hiệu là ▽u
170
1. Trường vô hướng 171
−→
Định lý 5.19. Nếu trường vô hướng u( x, y, z) khả vi tại M0 và l là một véctơ đơn vị thì
∂u −−→
( M0 ) = gradu.~l
∂~l
∂u
Chú ý: ( M0 ) thể hiện tốc độ biến thiên của trường vô hướng u tại M0 theo hướng ~l.
~
∂l
∂u −−→ ~ −−→ ~ −−→ ∂u
Từ công thức ( M0 ) = gradu.l = gradu l . cos gradu,~l ta có ( M0 ) đạt giá trị lớn
−−→ ∂~l ∂~l
~ −−−→
nhất bằng gradu l nếu ~l có cùng phương với grad u. Cụ thể
• Theo hướng ~l, trường vô hướng u tăng nhanh nhất tại M0 nếu ~l có cùng phương, cùng
−−−→
hướng với grad u.
• Theo hướng ~l, trường vô hướng u giảm nhanh nhất tại M0 nếu ~l có cùng phương,
−−−→
ngược hướng với grad u.
1.4 Bài tập

−
→ −
→
Bài tập 5.1. Tính đạo hàm theo hướng l của u = x3 + 2y3 − 3z3 tại A(2, 0, 1), l =
−→
AB, B(1, 2, −1).
−→
Lời giải. Ta có AB = (−1, 2, −2) nên
−1 −1 ∂u ∂u
cos α = −→ = , = 3x2 ⇒ ( A) = 12
| AB| 3 ∂x ∂x
2 2 ∂u ∂u
cos β = −→ = , = 6y2 ⇒ ( A) = 0
| AB| 3 ∂y ∂x
−2 −2 ∂u ∂u
cos γ = −→ = , = −9z2 ⇒ ( A ) = −9
| AB| 3 ∂z ∂x
Áp dụng công thức 5.2 ta có

∂u −1 2 −2
−→ ( A) = 12. 3 + 0. 3 + (−9). 3 = 2
∂ l
−−→
Bài tập 5.2. Tính mônđun của gradu với u = x3 + y3 + z3 − 3xyz tại A(2, 1, 1). Khi nào thì
−−→ −−→
gradu⊥Oz, khi nào gradu = 0.

−−→ ∂u ∂u ∂u
gradu = , , = (3x2 = 3yz, 3y2 − 3zx, 3z2 − 3xy)
∂x ∂y ∂z
−−→ −−→ √ √

nên gradu = (9, −3, −3) và gradu = 92 + 32 + 32 = 3 11.
171
−−→ D−−→ − →E ∂u
• gradu⊥Oz ⇔ gradu, k = 0 ⇔ ∂x = 0 ⇔ z2 = xy


 2
−−→  x = yz

• gradu = 0 ⇔ y2 = zx ⇔x=y=z



z2 = xy
−−→ p
Bài tập 5.3. Tính gradu với u = r2 + 1r + ln r và r = x2 + y2 + z2 .
Bài tập 5.4. Theo hướng nào thì sự biến thiên của hàm số u = x sin z − y cos z từ gốc toạ
độ O(0, 0) là lớn nhất?

∂u −−→ ~ −−→ ~ −−→ ∂u
Lời giải. Từ công thức (O) = gradu.l = gradu l . cos gradu,~l ta có (O) đạt giá
−−→ ∂~l − −→
∂~l
~
trị lớn nhất bằng gradu l nếu ~l có cùng phương với gradu(O) = (0, −1, 0).
−−→ p p
Bài tập 5.5. Tính góc giữa hai véctơ gradz của các hàm z = x2 + y2 , z = x − 3y + 3xy
tại M (3, 4).

−−→ −−→
nên gradz1 ( M ) = 5 , 5 .
x y 3 4
• gradz1 = √ , √
x 2 + y2 x 2 + y2
√ √
−−→ 3y −−→
• gradz2 = 1+ √ , −3 + √3x
2 x 2 y nên gradz2 ( M ) = 2, − 94 . Vậy
D−−→ −−→ E
gradz1 , gradz2 −12
cos α = −−→ −−→ = √
gradz1 . gradz2 5 145
172
2. Trường véctơ 173
§2. TRƯỜNG VÉCTƠ
2.1 Định nghĩa

Cho Ω là một miền mở trong R3 . Một hàm véctơ
F : Ω → R3
M 7 → F = F ( M ),
trong đó
F = P( M )i + Q( M )j + R( M )k.
2.2 Thông lượng, trường ống

a) Thông lượng: Cho S là một mặt định hướng và F là một trường véctơ. Đại lượng
ZZ
φ= Pdydz + Qdzdx + Rdxdy (5.3)
S
được gọi là thông lượng của F đi qua mặt cong S.
Ví dụ 2.1 (Cuối kì, K62). Cho trường vectơ ~F = ( xy2 + z)~i + ( x2 y + z)~j. Tính thông
lượng của ~F qua mặt paraboloid z = x2 + y2 với z ≤ 1 hướng lên trên.

ZZ z = 1,
Lời giải. Thông lượng φ = ( xy2 + z)dydz + ( x2 y + z)dxdz. Bổ sung mặt D :
 x 2 + y2 ≤ 1
S
và áp dụng công thức Ostrogradski với véc tơ pháp tuyến trong ta có
ZZ ZZ ZZZ
I= + =− ( x2 + y2 )dxdydz.
S D V



 x = r cos ϕ,
 Z2π Z1 Z1 ZZ
Đặt y = r sin ϕ, ⇒I=− dϕ dr r3 dz = − π6 . Ngoài ra, = 0 nên



z = z 0 0 r2 D
π
φ=− .
6
b) Trường véctơ F xác định trên Ω được gọi là một trường ống nếu div F( M ) = 0 với mọi
M ∈ Ω.
Tính chất: Nếu F là một trường ống thì thông lượng đi vào bằng thông lượng đi ra.
173
2.3 Hoàn lưu, véctơ xoáy

a) Toán tử vi phân "del" được định nghĩa như sau:
∂ ∂ ∂
▽= i + j + k.
∂x ∂y ∂z
b) Dive: Cho F là một trường véctơ có thành phần P, Q, R là các hàm số có đạo hàm
∂x + ∂y + ∂z được gọi là dive của trường véctơ F và kí hiệu là
riêng cấp một thì tổng ∂P ∂Q ∂R
div F. Nói cách khác,

div F = ▽ · F.
c) Véctơ xoáy: Véctơ  

i j k
−→
(2) rotF ∂ ∂ ∂
:=  ∂x ∂y ∂z  = ▽ ∧ F.
P Q R
được gọi là véctơ xoáy (hay véctơ rota) của trường véctơ F.
d) Hoàn lưu (hay lưu số): Cho C là một đường cong (có thể kín hoặc không kín) trong
không gian. Đại lượng Z
Pdx + Qdy + Rdz (5.4)
C
được gọi là hoàn lưu của F dọc theo đường cong C.
Ví dụ 2.2 (Cuối kì, K62). Tính lưu số của trường vectơ ~F = y~i + z~j + x~k dọc theo
đường xoắn ốc x = cos t, y = sin t, z = t đi từ A(1, 0, 0) đến B(0, 1, π2 ).
π
Z Z2
Lời giải. Lưu số φ = (ydx + zdy + xdz) = (sin t(− sin t) + t cos t + cos t) dt = π4 .
L 0
e) Toán tử Laplace. Cho f ( x, y, z) là một hàm số ba biến số. Khi đó
∂2 f ∂2 f ∂2 f
div(▽ f ) = (▽ · ▽) f = + + .
∂x2 ∂y2 ∂z2
Toán tử này được viết gọn thành
▽2 = ▽ · ▽,
và được gọi là toán tử Laplace, bởi vì nó có liên hệ với phương trình Laplace sau
∂2 f ∂2 f ∂2 f
▽2 f = + + = 0.
∂x2 ∂y2 ∂z2
(2) Trong −→
các tài liệu tiếng Anh, véctơ xoáy rotF của trường véctơ F thường được kí hiệu là curl F
174
Bài tập 5.6. Cho f ( x, y, z) là một hàm số ba biến số có các đạo hàm riêng liên tục đến cấp
hai. Chứng minh rằng
(3) curl(▽ f ) = 0.
Bài tập 5.7. Cho F = Pi + Qj + Rk là một trường véctơ trong R3 , ở đó P, Q, R có các đạo
hàm riêng liên tục đến cấp hai. Chứng minh rằng
(4) div curl F = 0.
2.4 Trường thế - hàm thế vị

Trường véctơ F được gọi là trường thế (5) (trên Ω) nếu tồn tại trường vô hướng u sao
−−→
cho gradu = F (trên Ω). Khi đó hàm u được gọi là hàm thế vị.
Định lý 5.20. Điều kiện cần và đủ để trường véctơ F = F( M ) là một trường thế (trên Ω)
−→
là rotF( M) = 0 với mọi M ∈ Ω.
Chú ý: Nếu F là trường thế thì hàm thế vị u được tính theo công thức
Zx Zy Zz
x0 y0 z0
2.5 Tích phân đường (trong không gian) không phụ

thuộc đường đi
Cho D ⊂ R3 là miền đơn liên, liên thông, F = Pi + Qj + Rk là một trường véctơ thỏa
mãn P, Q, R cùng với các đạo hàm riêng cấp một của chúng liên tục trên D. Khi đó bốn
mệnh đề sau là tương đương:
−→
1) rotF( M ) = 0 với mọi M ∈ D.
Z
2) Pdx + Qdy + Rdz = 0 với mọi đường cong đóng kín L nằm trong D.
L
Z
3) Pdx + Qdy + Rdz không phụ thuộc vào đường đi từ A đến B, với mọi đường cong
AB
AB nằm trong D.
(3) Theo −→−−→
kí hiệu của môn Giải tích 2 này thì đẳng thức này được viết là rotgrad f = 0
−→
(4) Theo kí hiệu của môn Giải tích 2 này thì đẳng thức này được viết là div rotF =0
(5) Như đã thảo luận ở mục 2.9, thuật ngữ trường véctơ bảo toàn cũng được sử dụng, và có lẽ là hợp lý hơn
để ám chỉ tính chất bảo toàn năng lượng (động năng + thế năng = hằng số) của trường véctơ đó
175
−−→
4) F là một trường thế, nghĩa là có hàm số u( x, y, z) sao cho gradu = F. Hàm thế vị u có
thể được tìm theo công thức:
Zx Zy Zz
x0 y0 z0
2.6 Bài tập

Bài tập 5.8. Trong các trường sau, trường nào là trường thế?
a. a = 5( x2 − 4xy)i + (3x2 − 2y)j + k.
b. b = yzi + xzj + xyk.
c. c = ( x + y)i + ( x + z)j + (z + x )k.
Lời giải. a. Ta có
!
∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂
−→ ∂y ∂z ∂x , ∂x ∂y
rota = ∂z
, = (0, 0, 26x ) 6= 0
Q
R R P P Q
nên trường đã cho không phải là trường thế.

−→
b. Ngoài cách tính rotb, sinh viên có thể dễ dàng nhận thấy tồn tại hàm thế vị u =
xyz + C nên b là trường thế.
c. Ta có
!
∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂
−→ ∂y ∂z ∂x , ∂x ∂y
rotc = , ∂z = (0, 0, 0)
Q R R P P Q
nên c là trường thế. Hàm thế vị được tính theo công thức 5.5:
Zx Zy Zz
u= Fx (t, y0 , z0 )dt + Fy ( x, t, z0 )dt + Fz ( x, y, t)dt + C
x0 y0 z0
Zx Zy Zz
= tdt + ( x + 0)dt + (t + y)dt + C
0 0 0
x2 z2
= + xy + + yz + C.
2 2
Bài tập 5.9. Cho F = xz2 i + yx2 j + zy2 k. Tính thông lượng của F qua mặt cầu S : x2 +
y2 + z2 = 1 hướng ra ngoài.
176
Lời giải. Theo công thức tính thông lượng 5.3 ta có

ZZ
φ= xz2 dydz + yx2 dxdz + zy2 dxdy.
S
Áp dụng công thức Ostrogradsky ta có

ZZZ
φ= ( x2 + y2 + z2 )dxdydz
V
Thực hiện phép đổi biến trong toạ độ cầu

 

 

 x = r sin θ cos ϕ
 0 ≤ ϕ ≤ 2π

y = r sin θ sin ϕ , 0 ≤ θ ≤ π , J = −r2 sin θ

 


 

z = r cos θ 0≤r≤1
ta có
Z2π Zπ Z1
4π
φ= dϕ dθ r2 .r2 sin θdr = .
5
0 0 0
Bài tập 5.10. Cho F = x (y + z)i + y(z + x )j + z( x + y)k và L là giao tuyến của mặt trụ
x2 + y2 + y = 0 và nửa mặt cầu x2 + y2 + z2 = 2, z ≥ 0. Chứng minh rằng lưu số của F dọc
theo L bằng 0.
Lời giải. Theo công thức tính lưu số 5.4

I
I= x (y + z)dx + y(z + x )dy + z( x + y)dz
L
Áp dụng công thức Stokes ta có

ZZ ∂

∂ ∂ ∂ ∂ ∂
∂y ∂z ∂x dzdx ∂y
I= dydz + ∂z + ∂x dxdy
Q R R P P Q
ZZS
= (z − y)dydz + ( x − z)dzdx + (y − x )dxdy
S
= 0 (theo bài tập 4.11).
177
178
MỘT VÀI CHÚ THÍCH VỀ MẶT KÍ HIỆU VÀ
THUẬT NGỮ
Để tránh hiểu nhầm và giúp độc giả thuận lợi khi đọc sách tham khảo (đặc biệt là sách
tiếng Anh, theo sự hiểu biết của tác giả), cũng như là thống nhất kí hiệu với các đại lượng
trong Vật lý, các kí hiệu sau đây được dùng đồng thời.
−
→ − → − →
1) Véctơ i, j, k, theo như kí hiệu của môn Giải tích II này là i , j , k , tức là có thêm
dấu véctơ vào các đại lượng đó. Trong Bài giảng này, các đại lượng có hướng (véctơ)
được viết in đậm, chẳng hạn như i, j, k, r, F hay là a, để phân biệt với các đại lượng vô
hướng như a, b, c.
2) Tích có hướng giữa hai véctơ a và b, theo kí hiệu trong môn Giải tích II này là a ∧ b,
các tài liệu tham khảo khác thường kí hiệu là a × b. Tích vô hướng thì có sự thống
nhất, được kí hiệu là ab hay là a · b (có dấu chấm ở giữa). Lý do là trong tiếng Anh,
tích có hướng giữa hai véctơ gọi là the cross product và tích vô hướng được gọi là the
dot product.
3) Tích phân đường loại I, theo như cách gọi của môn Giải tích II này, trong các tài liệu
tham khảo khác có thể được gọi là tích phân đường của trường vô hướng.
4) Tích phân đường loại II, theo như cách gọi của môn Giải tích II này, trong các tài
liệu tham khảo khác có thể được gọi là tích phân đường của trường véctơ.
5) Tích phân mặt loại I, theo như cách gọi của môn Giải tích II này, trong các tài liệu
tham khảo khác có thể được gọi là tích phân mặt của trường vô hướng.
6) Tích phân mặt loại II, theo như cách gọi của môn Giải tích II này, trong các tài liệu
tham khảo khác có thể được gọi là tích phân mặt của trường véctơ.
7) Tích phân đường loại

Z II của trường véctơ F = Pi + Qj, theo cách kí hiệu trong môn
Giải tích II này là P( x, y)dx + Q( x, y)dy, trong các tài liệu khác có thể được kí hiệu
C
179
Z
là F · dr.
C
8) Tích phân mặt loại II của

ZZ trường véctơ F = Pi + Qj + Rk, theo cách kí hiệu trong
môn Giải tích II này là Pdydz + Qdzdx + Rdxdy, trong các tài liệu tham khảo khác
ZZS
có thể được kí hiệu là F · dS, chú ý rằng chữ S được viết in đậm và có dấu chấm ở
S ZZ
giữa F và dS, để nhằm phân biệt với tích phân mặt loại một f ( x, y, z)dS.
S
Z ZZ ZZ
9) Các cách kí hiệu F · dr, F · ndS và F · dS này có những thuận lợi nhất định.
C S S
Chẳng hạn như,
i) công thức Stokes

I ZZ
F · dr = curl F · dS,
C S
và công thức Green

I ZZ
F · dr = (curl F) · kdxdy.
C
D
nếu viết dưới dạng véctơ như trên thì bạn đọc sẽ hình dung ra công thức Stokes
là một phiên bản của công thức Green trong không gian ba chiều. Tương tự như
vậy là mối liên hệ giữa công thức Ostrogradsky
ZZ ZZZ
F · ndS = div Fdxdydz
S V
và một dạng véctơ khác của công thức Green

I ZZ
F · nds = div Fdxdy.
C
D
Cũng chú ý thêm là công thức Ostrogradsky còn được gọi là công thức Gauss
hay Ostrogradsky - Gauss trong các tài liệu khác.
Z Z
ii) Kí hiệu F · dr = F · Tds thường được dùng trong vật lý, vì nó thể hiện bản
C C
chất của tích phân đường này chính là công của lực biến đổi F dọc theo đường
cong C.
180
Z
iii) Ngoài ra, kí hiệu F · dr dùng để chỉ tích phân đường mà không cần phân biệt
C Z
đây là tích phân đường trong mặt phẳng Pdx + Qdy hay trong không gian
Z C
Pdx + Qdy + Rdz.
C
10) Véctơ gradient của trường vô hướng f , theo kí hiệu trong môn Giải tích II này là
−−→
grad f , các tài liệu tham khảo khác thường kí hiệu là ▽ f để thể hiện mối liên hệ với
toán tử vi phân "del"
∂ ∂ ∂
▽= i+ j+ k
∂x ∂y ∂z
và toán tử Laplace
∂2 ∂2 ∂2
▽2 = ▽ · ▽ = + + .
∂x2 ∂y2 ∂z2
−→
11) Véctơ xoáy của trường véctơ F, theo kí hiệu trong môn Giải tích II này là rotF, các tài
liệu tham khảo khác thường kí hiệu là curl F. Bởi vì trong tiếng Anh, curl nghĩa là
xoắn hay là xoáy.
12) Trường thế, theo như cách gọi của môn Giải tích II này, trong các tài liệu tham khảo
khác có thể được gọi là trường bảo toàn (conservative vector fields), để chỉ rõ tính
chất bảo toàn (động năng + thế năng = hằng số) của trường véctơ đó.
13) Về định nghĩa của tích phân kép, nhiều tài liệu trình bày theo cách sau.
Định nghĩa 5.14. Cho hàm số f ( x, y) xác định trong một miền đóng, bị chặn D.
Chia miền D một cách tuỳ ý thành n mảnh nhỏ. Gọi các mảnh đó và diện tích của
chúng là ∆S1 , ∆S2 , ..., ∆Sn . Trong mỗi mảnh ∆Si lấy một điểm tuỳ ý M ( xi , yi ) và thành
n
lập tổng tích phân In = ∑ f ( xi , yi ) ∆Si . Nếu khi n → ∞ sao cho max {∆Si → 0} mà
i =1
In tiến tới một giá trị hữu hạn I , không phụ thuộc vào cách chia miền D và cách chọn
điểm M ( xi , yi ) thì giới hạn ấy được gọi là tích phân kép của hàm số f ( x, y) trong
miền D, kí hiệu là ZZ
f ( x, y) dxdy.
D
Trong Bài giảng này, tác giả trình bày cách tiếp cận khác, đó là đầu tiên đi định
nghĩa tích phân kép trên miền hình chữ nhật, sau đó mở rộng nó ra cho miền D bị
chặn bất kì.
14) Một cách tương tự, về định nghĩa của tích phân bội ba, nhiều tài liệu trình bày theo
cách sau.
181
Định nghĩa 5.15. Cho hàm số f ( x, y, z) xác định trong một miền đóng, bị chặn V
của R3 . Chia miền V một cách tuỳ ý thành n miền nhỏ. Gọi các miền đó và thể tích
của chúng là ∆V1 , ∆V2 , . . . , ∆Vn . Trong mỗi miền ∆i lấy một điểm tuỳ ý M( xi , yi , zi )
n
và thành lập tổng tích phân In = ∑ f ( xi , yi , zi ) ∆Vi . Nếu khi n → +∞ sao cho
i =1
max {∆Vi → 0} mà In tiến tới một giá trị hữu hạn I , không phụ thuộc vào cách chia
miền V và cách chọn điểm M( xi , yi , zi ) thì giới
ZZZ hạn ấy được gọi là
ZZZ tích phân bội ba của
hàm số f ( x, y, z) trong miền V , kí hiệu là f ( x, y, z) dV hay f ( x, y, z) dxdydz.
V V
Trong Bài giảng này, tác giả trình bày cách tiếp cận khác, đó là đầu tiên đi định
nghĩa tích phân bội ba trên miền hình hộp chữ nhật, sau đó mở rộng nó ra cho miền
V bị chặn bất kì.
15) Về định nghĩa của tích phân đường loại I, nhiều tài liệu trình bày theo cách sau.
Định nghĩa 5.16. Cho hàm số f ( x, y) xác định trên một cung phẳng ABc . Chia cung
c thành n cung nhỏ, gọi tên và độ dài của chúng lần lượt là ∆s1 , ∆s2 , . . . , ∆sn . Trên
AB
n
mỗi cung ∆si lấy một điểm Mi bất kì. Giới hạn, nếu có, của ∑ f ( Mi ) ∆si khi n → ∞
i =1
sao cho max ∆si → 0 không phụ thuộc vào cách chia cung AB c và cách chọn các điểm
Mi Zđược gọi là tích phân đường loại một của hàm số f ( x, y) dọc theo cung AB
c , kí hiệu
là f ( x, y) ds.
c
AB
Trong Bài giảng này, tác giả trình bày cách tiếp cận xuất phát từ bài toán thực tế là
tính khối lượng của một đường cong C cho bởi phương trình véctơ
r = r(t), a ≤ t ≤ b.
Khi đó ta chủ động chia [ a, b] thành n đoạn bằng nhau và định nghĩa tích phân đường
Zb
giống như cách đã làm với tích phân xác định f ( x )dx.
a
16) Về định nghĩa của tích phân đường loại II, nhiều tài liệu trình bày theo cách sau.
Định nghĩa 5.17. Chia cung AB c thành n cung nhỏ ∆si bởi các điểm chia A0 =
−−−−→
A, A1 , A2 , ..., An = B.Gọi toạ độ của vectơ Ai−1 Ai = (∆xi , ∆yi ) và lấy điểm Mi bất
n
kì trên mỗi cung ∆si . Giới hạn, nếu có, của tổng ∑ [ P ( Mi ) ∆xi + Q ( Mi ) ∆yi ] sao cho
i =1
max ∆xi → 0, không phụ thuộc vào cách chia cung AB c và cách chọn các điểm Mi được
gọi là tích
Z phân đường loại hai của các hàm số P ( x, y) , Q ( x, y) dọc theo cung AB , kí
c
hiệu là P ( x, y) dx + Q ( x, y) dy.
c
AB
182
Trong Bài giảng này, tác giả trình bày cách tiếp cận xuất phát từ bài toán trong Vật
lý là tính công của một lực biến đổi và định nghĩa tích phân đường loại II thông qua
mối liên hệ với tích phân đường loại I.
17) Về định nghĩa của tích phân mặt loại I, nhiều tài liệu trình bày theo cách sau.
Định nghĩa 5.18. Cho hàm số f ( x, y, z) xác định trên mặt cong S. Chia mặt cong S
thành n mặt nhỏ ∆S1 , ∆S2 , . . . , ∆Sn . Trên mỗi ∆Si lấy một điểm Mi bất kì. Giới hạn,
n
nếu có, của ∑ f ( Mi )∆Si khi n → ∞ và max d(∆Si ) → 0 không phụ thuộc vào cách
i =1 1≤ i ≤ n
chia mặt cong S và cách chọn các điểm Mi được gọi là tích phân mặt loại I của hàm
số f ( M) trên mặt cong S, kí hiệu là
ZZ
f ( x, y, z)dS.
S
Trong Bài giảng này, tác giả trình bày cách tiếp cận xuất phát từ bài toán tính khối
lượng của mặt cong S và định nghĩa tích phân mặt loại I thông qua tích phân kép và
công thức tính diện tích mặt.
18) Về định nghĩa của tích phân mặt loại II, nhiều tài liệu trình bày theo cách sau.
Định nghĩa 5.19. Cho một mặt cong định hướng S trong miền V ⊂ R3 và n =
(cos α, cos β, cos γ) là véctơ pháp tuyến đơn vị theo hướng dương đã chọn của S tại
−
→
điểm M( x, y, z). Giả trường vectơ F ( M) = ( P ( M) , Q ( M) , R ( M)) biến thiên liên
tục trên V , nghĩa là các toạ độ P ( M) , Q ( M) , R ( M) của nó là những hàm số liên tục
trên V . Chia mặt S thành n mặt cong nhỏ, gọi tên và cả diện tích của chúng lần lượt
là ∆S1 , ∆S2 , ..., ∆Sn . Trên mỗi ∆Si lấy một điểm Mi bất kì và gọi vectơ pháp tuyến đơn
vị theo hướng dương đã chọn của nó là ni = (cos αi , cos β i , cos γi ).
n
Giới hạn, nếu có, của tổng ∑ [ P ( Mi ) cos αi + Q ( Mi ) cos β i + R ( Mi ) cos γi ]∆Si được
i =1
gọi là tích phân mặt loại II của các hàm số P ( x, y, z) , Q ( x, y, z) , R ( x, y, z) trên mặt S,
và được kí hiệu là:
ZZ
P( x, y, z)dydz + Q( x, y, z)dzdx + R( x, y, z)dxdy.
S
Trong Bài giảng này, tác giả trình bày cách tiếp cận dựa trên bài toán tính khối
lượng chất lỏng chảy qua mặt S trên một đơn vị thời gian và định nghĩa tích phân
mặt loại II thông qua tích phân mặt loại I.
183
184
CHƯƠNG 6
CHUỖI (11LT+11BT)
§1. ĐẠI CƯƠNG VỀ CHUỖI SỐ
Định nghĩa 6.20. Cho { an }∞

n=1 là một dãy số. Tổng vô hạn
a1 + a2 + · · · + a n + · · ·
∞
được gọi là một chuỗi số và được kí hiệu là ∑ an , trong đó an được gọi là số hạng tổng quát
n =1
và Sn = a1 + a2 + · · · + an được gọi là tổng riêng thứ n.
∞
i) Nếu dãy số {Sn } là hội tụ và lim Sn = S tồn tại, thì ta nói chuỗi số ∑ an là hội tụ và
n→∞ n =1
có tổng bằng S và viết
∞
∑ an = S.
n =1
∞
ii) Ngược lại, ta nói chuỗi số ∑ an là phân kỳ.
n =1
Ví dụ 1.1. Hãy xét ví dụ trực quan đầu tiên về chuỗi số là như sau. Chúng ta bắt đầu với
khoảng [0, 1]. Chia đôi khoảng này ra thì ta được hai khoảng là [0, 1/2] và (1/2, 1], mỗi
khoảng có độ dài bằng 1/2. Sau đó ta lại tiếp tục chia đôi khoảng [0, 1/2], thì ta sẽ được
hai khoảng, mỗi khoảng có độ dài bằng 1/4. Tiếp tục kéo dài quá trình này ta sẽ được
chuỗi số sau:
1 1 1
1 = + +···+ n +···
2 4 2
Ví dụ 1.2. Xét chuỗi số sau:

1+2+···+n+···
185
186 Chương 6. Chuỗi (11LT+11BT)
Chuỗi số này có tổng riêng thứ n bằng n(n + 1)/2 nên tiến ra vô cùng khi n tiến ra vô
cùng. Nói cách khác, chuỗi số này là phân kỳ.
Ví dụ 1.3 (Ngụy biện toán học). Chứng minh rằng −1 = +∞.
Lời giải. Xét chuỗi số

1 1 1
S= + +···+ n +···
2 4 2
Ta có
1 1
2S = 1 + + + · · · = 1 + S ⇒ S = 1.
2 4
Áp dụng cũng lập luận đó với chuỗi số
S = 1+2+4+···
thì
2S = 2 + 4 + 8 + · · · = S − 1 ⇒ S = −1 ⇒ −1 = +∞.
Tại sao với cùng một lập luận mà
1 1 1
S= + +···+ n +··· = 1
2 4 2
dẫn đến một kết quả đúng, trong khi đó
S = 1 + 2 + 4 + · · · + 2n + · · · = − 1
lại dẫn đến một kết quả sai?
Ví dụ 1.4 (Ngụy biện toán học). Chứng minh rằng 0 = 1.
Lời giải. Xét chuỗi số S = 1 − 1 + 1 − 1 + 1 − 1 + . . .. Ta có
S = (1 − 1) + (1 − 1) + · · · = 0 + 0 + · · · = 0.
Mặt khác,
S = 1 + (−1 + 1) + (−1 + 1) + · · · = 1 + 0 + 0 + · · · = 1.
Vậy 0 = 1.
∞
Ví dụ 1.5. Xét sự hội tụ và tính tổng (nếu có) của (1) chuỗi hình học ∑ aqn = a + aq +
n =0
aq2 + · · · Ta có 
S = a + aq + · · · + aqn−1
n
qSn = aq + aq2 + · · · + aqn
(1) còn gọi là chuỗi cấp số nhân
186
1. Đại cương về chuỗi số 187
n
Do đó Sn = a 11−−qq (q 6= 1) và

 a
1− q nếu |q| < 1
lim Sn =
n→∞ ∞ nếu |q| > 1.
• Trường hợp q = 1 dễ thấy chuỗi số đã cho phân kỳ vì có tổng riêng thứ n bằng an.

0, nếu n chẵn,
• Trường hợp q = −1 ta có Sn = nên không tồn tại lim Sn .
 a, nếu n lẻ n→+∞
Kết luận: chuỗi hình học đã cho hội tụ và có tổng bằng a

1− q nếu |q| < 1 và phân kỳ nếu
|q| ≥ 1.
Ví dụ 1.6. Viết số thực sau 2.317 = 2.3171717 . . . dưới dạng phân số.
17 17 17
2.317 = 2.3 + 3
+ 5 + 7 +···
10 10 10
Sau số hạng đầu tiên thì chuỗi đã cho là một hình học với a = 17
103
và q = 1
102
. Do đó
17
103 1147
2.317 = 1
= .
1− 495
102
Ví dụ 1.7. Chứng minh rằng 1.9999 . . . = 2.

n
9 9 9 ∞ 1
10 n∑
1.9999 . . . = 1.9̄ = 1 + + +··· = 1+
10 100 =0 10
Sau số hạng đầu tiên thì tổng đã cho là một hình học với a = 9
10 và q = 10 .
1
Do đó,
9
10
1.9999 . . . = 1.9̄ = 1 + 1
= 2.
1− 10
Nếu chỉ nhìn thoáng qua thì có vẻ như là 1.9999 . . . < 2. Chính vì vậy, nếu chưa được học
khái niệm về giới hạn hoặc chuỗi số, đẳng thức này có lẽ sẽ gây bối rối cho nhiều người.
Ví dụ 1.8 (Nghịch lý Zeno). (2) Có lẽ, một trong những nghịch lý nổi tiếng nhất của toán
học là nghịch lý Zeno, được đưa ra bởi nhà triết học Hy Lạp cổ đại Zeno of Elea (c. 490–430
(2) Một nghịch lý tương đương với nó là nghịch lý Achilles và rùa như sau. Achilles chạy đua với rùa. Vì
Achilles chạy nhanh hơn rùa nên đồng ý rằng Achilles chấp rùa một đoạn 100 mét. Nếu chúng ta giả sử
rằng mỗi tay đua đều bắt đầu chạy với một tốc độ không đổi (Achilles chạy rất nhanh và rùa rất chậm), thì
sau một thời gian hữu hạn, Achilles sẽ chạy được 100 mét, tức anh ta đã đến được điểm xuất phát của con
rùa. Nhưng trong thời gian này, con rùa cũng đã chạy được một quãng đường ngắn, ví dụ 10 mét. Sau đó
Achilles lại tốn một khoảng thời gian nữa để chạy đến điểm cách 10 mét ấy, mà trong thời gian đó thì con
rùa lại tiến xa hơn một chút nữa, và cứ như thế mãi. Vì vậy, bất cứ khi nào Achilles đến một vị trí mà con
rùa đã đến, thì con rùa lại cách đó một đoạn. Bởi vì số lượng các điểm Achilles phải đến được mà con rùa đã
đi qua là vô hạn, do đó anh ta không bao giờ có thể bắt kịp được con rùa
187
BC). Giả sử bạn thả một quả bóng từ điểm A có độ cao 1 đơn vị độ dài nào đó so với mặt
đất. Bạn nghĩ quả bóng sẽ rơi xuống mặt đất (dưới tác dụng của lực hấp dẫn). Tuy nhiên,
điều này là không thể. Gọi B là điểm hình chiếu của A xuống mặt đất.
1) Để di chuyển từ A đến B, quả bóng phải di chuyển một quãng đường bằng 1
2 đến điểm
A1 là trung điểm A và B.
2) Sau khi di chuyển đến A1 , quả bóng sẽ phải di chuyển một quãng đươcng bằng 1
4 đến
điểm A2 là trung điểm giữa A1 và B.
3) sau đó, quả bóng sẽ phải di chuyển một quãng đường bằng 1
8 đến điểm A3 là trung
điểm của A2 và B.
4) Quá trình này sẽ tiếp tục, đến bước thứ n quả bóng sẽ phải di chuyển một quãng
đường bằng 21n đến điểm An là trung điểm giữa An−1 và B.
Vì chuỗi này là vô hạn nên quả bóng sẽ không bao giờ chạm đến mặt đất.
Một số giải pháp được đề xuất. Từ xưa đến nay đã có nhiều giải pháp được đề xuất,
trong đó có những giải pháp đầu tiên của Aristotle và Archimedes
1) Aristotle (384 TCN-322 TCN) nhận xét rằng, vì khoảng cách giảm dần nên thời gian
cần thiết để thực hiện di chuyển những khoảng cách đó cũng giảm dần
2) Archimedes đã trình bày một phương pháp để tìm ra một kết quả hữu hạn cho một
tổng gồm vô hạn phần tử giảm dần, tức là lượng thời gian thực hiện ở mỗi bước giảm
theo cấp số nhân, và có vô số khoảng thời gian nhưng tổng thời lượng cần thiết dành
cho sự di chuyển từ điểm này đến điểm kia lại là một số hữu hạn, do đó vẫn có thể
thực hiện được chuyển động này.
∞
1
∑ 2n
= 1.
n =1
∞
Ví dụ 1.9. Chứng minh rằng chuỗi số sau hội tụ và tính ∑ 1
n ( n +1)
. Trước hết ta phân tích
n =1
n +1 . Ta có
1 1 1
n ( n +1)
= n −
1 1 1
Sn = + +···+
1·2 2·3 n ( n + 1)

1 1 1 1 1 1
= − + − +··· −
1 2 2 3 n n+1
1
= 1− .
n+1
Do đó lim Sn = 1.
n→+∞
188
1. Đại cương về chuỗi số 189
Định lý 6.21 (Điều kiện cần để chuỗi hội tụ).

∞
Nếu chuỗi số ∑ an là hội tụ, thì lim an = 0.
n =1 n→+∞
∞
Lời giải. Đặt Sn = a1 + a2 + · · · + an , ta có an = Sn − Sn−1 . Vì ∑ an hội tụ nên dãy số
n =1
n=1 là hội tụ. Đặt lim Sn = S. Vì n − 1 → ∞ khi n → ∞ nên lim Sn−1 = S. Do đó
{ Sn } ∞
n→+∞ n→+∞
lim an = lim (Sn − Sn−1 ) = lim Sn − lim Sn−1 = S − S = 0.

n→+∞ n→+∞ n→+∞ n→+∞
Chú ý 6.12.
1. Mệnh đề đảo của Định lý 6.21 là không đúng. Chẳng hạn như chuỗi điều hòa sau
∞
đây ∑ 1
n có lim 1
→ 0 khi n → ∞, nhưng chuỗi này là phân kỳ (Xem Ví dụ 2.12
n =1 n→+∞ n
dưới đây).
2. Định lý 6.21 cho chúng ta một điều kiện đủ để kiểm tra một chuỗi là phân kỳ. Cụ
thể, nếu lim an không tồn tại hoặc lim an 6= 0 thì chuỗi đã cho là phân kỳ. Chẳng
n→+∞ n→+∞
∞
hạn như chuỗi số sau đây ∑ n
2n+1 có lim n
= 1
nên chuỗi đã cho là phân kỳ.
n =1 n→+∞ 2n+1 2
Tuy nhiên lưu ý rằng nếu lim an = 0 thì chúng ta chưa có kết luận gì về tính hội
n→+∞
∞
tụ của chuỗi ∑ an .
n =1
3. Thay đổi một số số hạng đầu tiên của một chuỗi thì không làm ảnh hưởng đến tính
∞ ∞
hội tụ hay phân kì của chuỗi số đó. Chẳng hạn như hai chuỗi số ∑ an và ∑ an sẽ
n =1 n=2016
có cùng tính chất hội tụ hoặc phân kỳ.
+∞ 1
Ví dụ 1.10. Chuỗi ∑ n ln 1 + là phân kì bởi vì khi n → ∞
n =1 n
1
un = n ln 1 + →1
n
Ví dụ 1.11 (Giữa kì, K61). Xét sự hội tụ của các chuỗi số
∞ ∞
a) ∑ (−1)n−1 cos n1 . b) ∑ (−1)n−1 cos n2 .
n =1 n =1
∞ ∞
Định lý 6.22 (Các phép toán trên chuỗi số hội tụ). Nếu ∑ an và ∑ bn là các chuỗi
n =1 n =1
∞
số hội tụ, thì chuỗi số ∑ (αan + βbn ) cũng là một chuỗi số hội tụ và
n =1
∞ ∞ ∞
∑ (αan + βbn ) = α ∑ an + β ∑ bn .
n =1 n =1 n =1
189
∞
Bài tập 6.1. Chứng minh rằng chuỗi số sau hội tụ và tính ∑ 2016
n ( n +1)
+ 2017
2n .
n =1
Bài tập 6.2. Xác định xem chuỗi sau đây là hội tụ hay phân kỳ. Nếu nó hội tụ, tính tổng
của chúng.
∞ ∞ ∞
(a) ∑ 2
n2 −1
(c) ∑ en
n3
(e) ∑ 1
n
n =2 n =1 n =1 1 + ( 23 )
∞ ∞ ∞
(b) ∑ ln n+
n
1 (d) ∑ ln n2 +1
2n2 +3
(f) ∑ 1
n3 − n
.
n =1 n =1 n =2
[Gợi ý]
(a) Tách 2
n2 −1
= 1
n −1 − n +1 .
1
(b) Tách ln n+
n
1 = ln n − ln( n + 1).
(c) Chứng minh lim en

n 3 = ∞ (bằng cách chuyển qua giới hạn của hàm số lim ex
x 3 = ∞).
n→∞ n→∞
Chuỗi đã cho phân kì.
(d) Chứng minh lim an = ln 21 . Chuỗi đã cho phân kì.

n→∞
(e) Chứng minh lim an = 1. Chuỗi đã cho phân kì.

n→∞
h i
(f) Tách 1
n3 − n
= 1
( n −1) n ( n +1)
= 1
2
1
( n −1) n
− 1
n ( n +1)
.
Bài tập 6.3. Xét sự hội tụ và tính tổng (nếu có) của các chuỗi sau

(a) 2 + 3 + 22 + 32 + · · · + 2n + 3n + · · ·
1 1 1 1 1 1
(b) 1
1.2.3
1
+ 2.3.4 +···
(c) 1
9
2
+ 225 +···+ n
(2n−1)2 (2n+1)2
+···
[Gợi ý]
∞ ∞
(a) Viết chuỗi số đã cho thành tổng của hai chuỗi hình học (hội tụ) ∑ 1
2n + ∑ 3n .
1
n =1 n =1
h i
(b) Tách 1
n(n+1)(n+2)
= 1
2
1
n ( n +1)
− 1
(n+1)(n+2)
.
h i
(c) Tách n
(2n−1)2 (2n+1)2
= 1
8
1
(2n−1)2
− 1
(2n+1)2
.
190
2. Chuỗi số dương 191
§2. CHUỖI SỐ DƯƠNG

∞
Định nghĩa 6.21. Chuỗi số ∑ an với an > 0 được gọi là một là chuỗi số dương.
n =1
Nhận xét rằng một chuỗi số dương là hội tụ khi và chỉ khi dãy các tổng riêng Sn của chúng
là bị chặn. Trong bài này chúng ta sẽ nghiên cứu các tiêu chuẩn để một chuỗi số dương là
hội tụ.
2.1 Tiêu chuẩn tích phân

Định lý 6.23. Cho f ( x ) là một hàm số liên tục,
Z
dương, giảm trên đoạn [1, ∞) và an = f (n).
∞ ∞
Khi đó chuỗi số ∑ an và tích phân suy rộng f ( x )dx có cùng tính chất hội tụ hoặc phân
n =1 1
kỳ. Nói cách khác,
Z ∞ ∞
i) Nếu f ( x )dx là hội tụ thì ∑ an cũng là hội tụ.
1 n =1
Z ∞ ∞
ii) Nếu f ( x )dx là phân kỳ thì ∑ an cũng là phân kỳ.
1 n =1
Lời giải. Vì f ( x ) là hàm số giảm nên
a n +1 = f ( n + 1 ) ≤ f ( x ) ≤ f ( n ) = a n , x ∈ [n, n + 1], n = 1, 2, · · ·
Lấy tích phân từ n đến n + 1 ta được

nZ+1
a n +1 ≤ f ( x )dx ≤ an , n = 1, 2, · · ·
n
Lấy tổng từ 1 đến M − 1 ta được

Z2 Z3 ZM
a2 + a3 + · · · + a M ≤ f ( x )dx + f ( x )dx + · · · + f ( x )dx ≤ a1 + a2 + · · · + a M−1
1 2 M −1
hay
ZM
a2 + a3 + · · · + a M ≤ f ( x )dx ≤ a1 + a2 + · · · + a M−1 . (6.1)
1
Z ∞ Z M
i) Nếu f ( x )dx hội tụ, tức tồn tại lim f ( x )dx = S thì từ bất đẳng thức (6.1) ta
0 M→∞ 1
có S M − a1 = u2 + u3 + · · · + u M là một dãy số tăng và bị chặn trên bởi S nên tồn tại
∞
lim (S M − a1 ) = A. Chuỗi ∑ an hội tụ và có tổng bằng A + a1 .
M→∞ n =1
191
Z ∞
ii) Nếu f ( x )dx phân kì, trong trường hợp này vì hàm f ( x ) dương nên điều này có
0 Z M
nghĩa là lim f ( x )dx = +∞. Bất đẳng thức (6.1) suy ra lim S M−1 = +∞. Chuỗi
M→∞ 1 M→∞
∞
∑ an phân kì.
n =1
Chú ý 6.13. Khi sử dụng tiêu chuẩn tích phân, không nhất thiết chuỗi số phải bắt đầu
∞
từ n = 1. Chẳng hạn như chúng ta có thể kiểm tra sự hội tụ của chuỗi số ∑ 1
( n −1)2
bằng
Z ∞ n =4
cách kiểm tra sự hội tụ của tích phân suy rộng 1

( x −1)2
dx.
4
Tiêu chuẩn tích phân là một tiêu chuẩn rất hữu ích, đặc biệt là khi an = f (n) với f ( x )
là một hàm số sơ cấp mà nguyên hàm có thể tính được và cũng là một hàm số sơ cấp.
∞
Chẳng hạn như, xét sự hội tụ của chuỗi ∑ 1
1+ n2
. Hàm số f ( x ) = 1
1+ x 2
là liên tục, dương,
n =1
và giảm trên đoạn [1, ∞). Xét tích phân suy rộng
Z∞
1 π
2
dx = arctan x |1∞ = .
1+x 4
1
Theo tiêu chuẩn tích phân, chuỗi số đã cho hội tụ.

∞
Ví dụ 2.12. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ 1
nα ( α > 0).
n =1
Lời giải. Xét hàm số f ( x ) = 1

xZα là liên tục, dương, và giảm trên [1, ∞). Dễ dàng kiểm tra
∞
thấy rằng tích phân suy rộng f ( x )dx là hội tụ nếu α > 1 và phân kỳ nếu 0 < α ≤ 1. Áp
1
dụng tiêu chuẩn tích phân ta có chuỗi đã cho hội tụ nếu α > 1 và phân kỳ nếu 0 < α ≤ 1.
Chú ý 6.14.
∞
a) Hàm zeta được định nghĩa như sau ζ ( x ) = ∑ 1
nx và được sử dụng nhiều trong
n =1
lý thuyết số. Nhà toán học Thụy Sĩ Euler là người đầu tiên tính được chính xác
∞ ∞
6 . Ông cũng là người tìm ra công thức ζ (4) = ∑ 90 . Hai công
1 π2 1 π4
ζ (2) = ∑ n2
= n4
=
n =1 n =1
thức này sẽ được chứng minh ở Hệ quả 6.2 (Bài về chuỗi hàm số) và Hệ quả ?? (Bài
về chuỗi Fourier).
∞ Z ∞
b) Tổng ∑ an và giá trị của tích phân suy rộng f ( x )dx là khác nhau. Chẳng hạn
n =1 1
∞ Z ∞
như ∑ n12 = π2
6 trong khi đó 1
1+ x 2
dx = π4 .
n =1 1
192
∞
Bài tập 6.4. Dùng tiêu chuẩn tích phân chứng minh rằng chuỗi ∑ 1
n(ln n) p
là hội tụ khi
n =2
và chỉ khi p > 1.
Bài tập 6.5. Dùng tiêu chuẩn tích phân để xác định xem các chuỗi số sau đây là hội tụ
hay phân kỳ.
∞ ln n1 ∞ ∞
ln n ∞
ln(1 + n)
a) ∑ b) ∑n 2 − n3
e c) ∑ 3 d) ∑
n =1
( n + 2)2 n =1 n =1
n n =1
( n + 3)2
∞ ∞ ∞ ∞
e1/n n2 ln n ln n
e) ∑ f) ∑ en g) ∑ np h) ∑
n =1
n2 n =1 n =1 n =1
3n2
Bài tập 6.6. Giải thích tại sao không thể dùng tiêu chuẩn tích phân để xác định xem
chuỗi sau đây là hội tụ hay phân kỳ.
∞ ∞
cos πn cos2 n
a) ∑ √ b) ∑
n =1 n n =1
1 + n2
2.2 Các tiêu chuẩn so sánh

∞ ∞
Định lý 6.24 (Tiêu chuẩn so sánh 1). Cho hai chuỗi số dương ∑ an và ∑ bn có an ≤ bn
n =1 n =1
với mọi n hoặc kể từ một số n nào đó. Khi đó
∞ ∞
i) Nếu ∑ bn là hội tụ thì ∑ an cũng là hội tụ.
n =1 n =1
∞ ∞
ii) Nếu ∑ an là phân kỳ thì ∑ bn cũng là phân kỳ.
n =1 n =1
Lời giải. Từ giả thiết suy ra
An = a1 + a2 + · · · + an ≤ b1 + b2 + · · · + bn = Bn . (6.2)
∞
i) Nếu ∑ bn hội tụ, nghĩa là tồn tại lim Bn = B và Bn ≤ B với mọi n. Bất đẳng thức
n =1 n→+∞
(6.2) chứng tỏ dãy tổng riêng An là một dãy số bị chặn, hơn nữa nó tăng do tính chất
∞
của chuối số dương, nên tồn tại lim An = A. Chuỗi ∑ an hội tụ.
n→+∞ n =1
ii) Bạn đọc có thể tự chứng minh một cách đơn giản cũng dựa vào bất đẳng thức (6.2).
∞
Ví dụ 2.13. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ 1
n2 + n +1
.
n =1
193
∞ ∞
Lời giải. Ta có 1
n2 + n +1
< 1
n2
. Mà ∑ 1
n2
là hội tụ theo Ví dụ 2.12, nên chuỗi ∑ 1
n2 + n +1
cũng
n =1 n =1
là hội tụ.
∞
Ví dụ 2.14. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ ln n .
1
n =2
∞
Lời giải. Ta có ln n < n với mọi n ≥ 2. Do đó 0 < 1
n < ln n .
1
Mà chuỗi ∑ 1
n là phân kỳ theo
n =1
Ví dụ 2.12, nên chuỗi ∑∞
n =2
1
ln n là phân kỳ.
∞
Ví dụ 2.15 (Cuối kì, K62). Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ 1
.
n =2 [ ln ( ln ( n +1))]ln n
[Lời giải] Ta có
1 1 1 1
un = ln n
= ln n
= = .
[ln(ln(n + 1))] eln[ln(ln(n+1))] eln n ln[ln(ln(n+1))] nln[ln(ln(n+1))]
Vì lim ln [ln(ln(n + 1))] = +∞ nên tồn tại N0 > 0 sao cho ln [ln(ln(n + 1))] > 2 ∀n > N0
n→+∞
∞
1
⇒ un < ∀ n > N0 ⇒ ∑ un hội tụ.
n2 n =2

∞ ∞
a) ∑ 1
ln(2n+1)
c) ∑ √cos n .
3
n =1 n =1 n +1
∞ ∞
b) ∑ 1
ln(2n−1)
d) ∑ √sin n .
3
n =2 n =1 n +1
∞ ∞
Định lý 6.25 (Định lý so sánh 2). Cho hai chuỗi số dương ∑ an và ∑ bn thỏa mãn
n =1 n =1
an
lim = c > 0.
n→+∞ bn
∞ ∞
Khi đó ∑ an và ∑ bn có cùng tính chất hội tụ hoặc phân kỳ.
n =1 n =1
Lời giải. Hình dung rằng lim bann = c nghĩa là với mọi ǫ > 0 thì từ một lúc nào đó toàn
n o n→+∞
bộ số hạng của dãy bann sẽ chui vào trong khoảng (c − ǫ, c + ǫ).
n≥ N
an
bn , ∀n ≥ N
c−ǫ c+ǫ
Hình 6.25
194
Theo giả thiết, với mọi ǫ > 0, tồn tại số N sao cho
an
c−ǫ < < c + ǫ ⇔ ( c − ǫ ) bn < a n < ( c + ǫ ) bn .
bn
Lấy tổng từ n = N đến ∞ ta được

∞ ∞ ∞
(c − ǫ) ∑ bn ≤ ∑ an ≤ (c + ǫ) ∑ bn . (6.3)
n= N n= N n= N
Không mất tính tổng quát số ǫ có thể chọn sao cho c − ǫ > 0. Khi đó
∞ ∞
• vế phải của bất đẳng thức (6.3) chứng tỏ rằng nếu ∑ bn hội tụ thì ∑ an hội tụ,
n =1 n =1
∞ ∞
• vế trái của bất đẳng thức (6.3) chứng tỏ rằng nếu ∑ an hội tụ thì ∑ bn hội tụ.
n =1 n =1
Chú ý 6.15.
a) Các trường hợp đặc biệt

∞ ∞
• Nếu lim an
b = 0 và chuỗi ∑ bn hội tụ thì ∑ an cũng hội tụ. Điều này dễ hiểu
n→+∞ n n =1 n =1
vì lim an = 0 suy ra với n đủ lớn thì an
≤ 1 hay an ≤ bn với mọi n ≥ N nào đó.
n→+∞ bn bn
∞ ∞
• Nếu lim an
= +∞ và chuỗi ∑ bn phân kì thì ∑ an cũng phân kì. Điều này
n→+∞ bn n =1 n =1
cũng dễ hiểu vì lim an
= +∞ suy ra với n đủ lớn thì an
≥ 1 hay an ≥ bn với mọi
n→+∞ bn bn
n ≥ N nào đó
b) Cũng giống như TPSR, khi xét sự hội tụ của chuỗi số người ta chỉ quan tâm đến
"dáng điệu" của số hạng tổng quát an tại vô cùng. Tiêu chuẩn so sánh thường được
sử dụng để so sánh chuỗi số đã cho với một trong hai chuỗi số sau đây:

∞ hội tụ nếu |q| < 1,
• Chuỗi hình học ∑ q n
n =1 phân kì nếu |q| ≥ 1.

∞ hội tụ nếu α > 1,
• Chuỗi hàm zeta ζ (α) = ∑ n1α
n =1 phân kì nếu α ≤ 1.
∞
Ví dụ 2.17. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ √n +n .
2
n 5 +1
n =1
195
√
Lời giải. Số hạng trội (chiếm ưu thế) của tử số là n2 và số hạng trội của mẫu số là n5 =
∞ ∞
n5/2 . Điều đó gợi ý chúng ta so sánh chuỗi số đã cho với chuỗi số ∑ . Ta có
2
√n = ∑ 1
n 5 n1/2
n =1 n =1
n2 + n 1
an = √ , bn =
n5 + 1 n1/2
an (n2 + n).n1/2 1+ 1
lim = lim √ = lim q n = 1.
n→+∞ bn n→+∞ n5 + 1 n→+∞
1+ 1 n5
∞
Mà chuỗi ∑ 1
n1/2
là phân kỳ theo Ví dụ 2.12 nên chuỗi đã cho cũng phân kỳ.
n =1
∞
Ví dụ 2.18. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ 4n +5n .
2n +3n
n =1
Lời giải. Số hạng trội (chiếm ưu thế) của tử số là 3n và số hạng trội của mẫu số là 5n . Điều
∞ n
này gợi ý chúng ta so sánh chuỗi số đã cho với chuỗi ∑ 35 . Ta có
n =1
n
2n + 3n 3
an = , bn =
4n + 5n 5

2 n
an ( 2n + 3n ) 5n +1
lim = lim n n n
= lim 3 n = 1.
n→+∞ bn n→+∞ (4 + 5 )3 n→+∞ 4
+1 5
∞
3 n
Mà chuỗi hình học ∑ 5 là hội tụ theo Ví dụ 1.5, do đó chuỗi số đã cho cũng là hội tụ.
n =1
Chú ý 6.16. Tiêu chuẩn so sánh thường được sử dụng để xét sự hội tụ của các chuỗi số có
dạng sau:
1. Chuỗi có số hạng tổng quát là một phân thức, trong đó tử số và mẫu số đều là các đa
thức của n hoặc là các lũy thừa của n, chẳng hạn
∞
a 0 + a 1 n α1 + a 2 n α2 + · · · + a m n α m
∑ β1 β2 βk
, với 0 < α1 < α2 < · · · < αm , 0 < β 1 < β 2 < · · · < β k .
n=1 b0 + b1 n + b2 n + · · · + bk n
Khi đó số hạng trội của tử số là am nαm và số hạng trội của mẫu là bk n β k . Điều này gợi
∞ ∞
ý chúng ta so sánh chuỗi đã cho với chuỗi ∑ nαm
βk = ∑ β k −αm .
1
Theo Ví dụ 2.12, chuỗi
n =1 n n =1 n
đã cho là hội tụ nếu β k − αm > 1 và phân kỳ nếu β k − αm ≤ 1.
2. Chuỗi có số hạng tổng quát là một phân thức, trong đó tử số và mẫu số đều là tổng
của các lũy thừa với số mũ là n, chẳng hạn
∞ α1 a1n + α2 a2n + · · · + αm anm
∑ β1 bn + β2 bn + · · · + β k bn , với 0 < a1 < a2 < · · · < am , 0 < b1 < b2 < · · · < bk .
n =1 1 2 k
196
Khi đó số hạng trội của tử số là αm anm và số hạng trội của mẫu số là β k bkn . Điều này
∞ n
gợi ý chúng ta so sánh chuỗi số đã cho với chuỗi ∑ abm . Theo Ví dụ 1.5, chuỗi đã
k
n =1
cho hội tụ nếu am
bk < 1 và phân kỳ nếu am
bk ≥ 1.
3. Một dạng chuỗi khác cũng sử dụng tiêu chuẩn so sánh, đó là các chuỗi số có sử dụng
đến các VCB tương đương hoặc khai triển Maclaurin (trong học phần Giải tích I).
Chẳng hạn như, xét sự hội tụ của chuỗi số
∞
1 1
∑ n − sin n .
n =1
Xuất phát từ công thức khai triển Maclaurin của hàm số sin x:
x3
sin x = x − + o ( x 3 ),
3!
ở đó o ( x3 ) là kí hiệu VCB bậc cao hơn x3 , ta có
x3 x3
x − sin x = + o ( x3 ) ∼ khi x → 0.
3! 6
Khi n → ∞ thì 1
n → 0, do đó
1 1 1
− sin ∼ 3 khi n → ∞.
n n 6n
∞
Mà chuỗi ∑ 1
n3
hội tụ, nên theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi số đã cho cũng hội tụ. Một
n =1
cách tương tự, xét sự hội tụ của các chuỗi số sau:
∞ ∞ √ ∞
1 1 n−1
∑ 1 − cos n , ∑ e − 1 − n ,
n
∑ arcsin n2 − n + 1 .
n =1 n =1 n =1
Một số khai triển Maclaurin

α ( α −1) 2 α(α−1)···(α−n+1) n
• (1 + x )α = 1 + αx + 2 x +···+ n! x + o( xn )
1
• 1+ x = 1 − x + x2 − · · · + (−1)n x n + o ( x n )
1
• 1− x = 1 + x + x2 + · · · + x n + o ( x n )
x2 xn
• ex = 1 + x + 2! +···+ n! + o( xn )
x3 x5 2n+1
• sin x = x − 3! + 5!
x
+ · · · + (−1)n (2n +1) !
+ o ( x2n+1 )
x2 x4 2n
• cos x = 1 − 2! + 4! + · · · + (−1)n (x2n)! + o ( x2n )
x2 x3 n
• ln(1 + x ) = x − 2 + 3 + · · · + (−1)n−1 xn + o ( x n )
197
Một số VCB tương đương hay dùng khi x → 0

ax − 1
• x ∼ sin x ∼ tan x ∼ arcsin x ∼ arctan x ∼ e x − 1 ∼ ∼ ln(1 + x ),
ln a
√ √ 1 αx
• m
1 + αx − 1 ∼ ln m
1 + αx = ln (1 + αx ) ∼ ,
m m
x2
• 1 − cos x ∼ .
2
Ví dụ 2.19 (Giữa kì, K61). Xét sự hội tụ, phân kì của các chuỗi số
∞ +∞ √
a) ∑ ln 1 + n1 c) ∑ tan(π n2 + 1).
n =1 n =1
∞ +∞ √
b) ∑ ln 1 + 2
n d) ∑ tan(π n2 + 3).
n =1 n =1
Ví dụ 2.20.
∞ π
a) Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑ arctan
n =1 2n
π π ∞ π
Đây là một chuỗi số dương, khi n → ∞, ta có arctan n ∼ n . Mà chuỗi ∑ n =
2 2 n =1 2
∞ 1 n ∞ π
π ∑ là hội tụ, nên chuỗi số ∑ arctan n cũng hội tụ.
n =1 2 n =1 2
√ √
∞ n+1− n−1
b) Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑
nα
√ √ n =1
n+1− n−1 2 1
Khi n → ∞: α
= √ √ ∼ 1
, do đó
n ( n + 1 + n − 1) n α
nα+ 2
1 1
Nếu α > : chuỗi số là hội tụ; nếu α ≤ , chuỗi số là phân kì.
2 2
∞ √
c) Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑ e− n.
n =1
Để sử dụng tiêu chuẩn so sánh đối với các chuỗi số kiểu này, chúng ta ghi nhớ hai giới
hạn quan trọng sau.
an
i) lim = +∞, ( a > 1, ∀α), hay nα ≤ en khi n là đủ lớn.
n→∞ nα
n
ii) lim β
= +∞, (∀ β), hay lnβ n ≤ n khi n là đủ lớn.
n→∞ ln n
Nói một cách khác thì khi n → ∞, hàm số mũ, hàm đa thức và hàm số logarit của n đều
là các VCL. Tuy nhiên, hàm số mũ tiến ra vô cùng "nhanh hơn" hàm đa thức, và hàm đa
thức "nhanh hơn" hàm số logarit.
198
√ √
Chúng ta sẽ dùng giới hạn đầu tiên: ( n)α ≤ e n khi n đủ lớn, hay là tương đương,
√ ∞ 1
e− n ≤ n− 2 , với n đủ lớn và với mọi α. Chọn α = 4, thì chuỗi số ∑ 2 là hội tụ; nên chuỗi
α
n =1 n
∞ √
số ∑ e− n cũng là hội tụ.
n =1
Bài tập 6.7. Dùng tiêu chuẩn so sánh để xét sự hội tụ của các chuỗi số sau
∞ ∞ ∞ ∞ √
n3 2016n n sin2 n n 3
1) ∑ 4
2) ∑ 2015n + 2017n 3) ∑ 1 + n3 4) ∑ √
n =1 ( n + 2 ) n =1 n =1 n =1 n+3
∞ ∞ ∞ ∞
√ √ n + sin n n+1 1
5) ∑ sin( n + 1 − n) 6) ∑ √ 7) ∑ sin 3 8) ∑ ln 1 + 2
n =1 n =1
3
n7 + 1 n =1
n +n+1 n =1
3n
2.3 Tiêu chuẩn d’Alambert

Định lý 6.26. Giả sử tồn tại lim = L. Khi đó
a n +1
n→+∞ an
i) Nếu L < 1 thì chuỗi đã cho hội tụ.
ii) Nếu L > 1 thì chuỗi đã cho phân kỳ.
1. Hình dung rằng lim = L nghĩa là với mọi ǫ > 0 thì từ một lúc nào đó
a n +1
Lời giải. an
nn→+o ∞
toàn bộ số hạng của dãy an sẽ chui vào trong khoảng ( L − ǫ, L + ǫ).
a n +1
n≥ N
a n +1
an , ∀n ≥ N
L−ǫ L+ǫ
Hình 6.26
Nếu L < 1 ta chọn số ǫ > 0 bất kì nào đó sao cho L + ǫ < 1. Vì lim = L nên tồn
a n +1
n→+∞ an
tại số N sao cho
a n +1
< L + ǫ, ∀n ≥ N.
an
Do đó
aN
a n < ( L + ǫ ) a n −1 < ( L + ǫ )2 a n −2 < · · · < a N ( L + ǫ ) n − N = N
.( L + ǫ)n , ∀n > N.
( L + ǫ)
∞
Chuỗi hình học ∑ ( L + ǫ)n hội tụ (L + ǫ < 1) nên theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi
n =1
∞
∑ an cũng hội tụ.
n =1
199
2. Nếu L > 1 thì un+1 > un với n đủ lớn, chẳng hạn với mọi n ≥ N. Khi đó, lim an ≥
n→+∞
a N > 0. Chuỗi đã cho phân kì theo tiêu chuẩn điều kiện cần.
Chú ý:
• Nếu L = 1 thì không kết luận được gì về sự hội tụ hay phân kì của chuỗi đã cho.
∞ ∞
Chẳng hạn như cả hai chuỗi ∑ 1
n và ∑ 1
n2
đều thỏa mãn L = 1 nhưng chuỗi số đầu
n =1 n =1
tiên phân kì còn chuỗi số sau hội tụ.
• Trong các bài toán có dùng tiêu chuẩn d’Alambert, giới hạn sau đây thường hay được
sử dụng α n
lim 1 + = eα .
n→+∞ n
Lời giải. Giới hạn trên có thể được chứng minh bằng cách chuyển qua giới hạn của
hàm số như sau.
Ta có
α x ln 1 + α α
x
lim ln 1 + = lim 1
= lim 1x = α.
x →+∞ x x →+∞
x
x →+∞
x
Do đó α x
lim 1+ = eα .
x →+∞ x
∞
Ví dụ 2.21. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ n! .
2n
n =1
a n +1 2n +1 2n 2
lim = lim : = lim = 0 < 1.
n→+∞ an n→+∞ ( n + 1) ! n! n→+∞ n + 1
Theo tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đa cho hội tụ.

∞
Ví dụ 2.22. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ nn .
2n n!
n =1
a n +1 2n+1 (n + 1)! 2n n!
lim = lim : n
n→+∞ an n→+∞ ( n + 1)n+1 n
n
n
= lim 2
n→+∞ n+1
" n+1 # n+n 1
1
= lim 2 1 −
n→+∞ n+1
2
= < 1.
e
Theo tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đa cho hội tụ.
200
∞ n2 + 5
Ví dụ 2.23. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ . Ta có
n =1 3n
u ( n + 1)2 + 5 1

lim n+1 = lim 2
= <1
n→∞ un n → ∞ 3( n + 5) 3
nên chuỗi đa cho hội tụ theo tiêu chuẩn d’Alambert.

∞ ∞
a) ∑ 1
( n +1) !
b) ∑ 1
( n +2) !
n =1 n =1
Bài tập 6.8. Dùng tiêu chuẩn d’Alambert để xét sự hội tụ của các chuỗi số sau
∞ ∞ ∞ ∞
5n (n!)2 ( n2 + n +1)
a) ∑ n2n
c) ∑ 2n ( n +1)
e) ∑ 22n+1
5n ln(n+1)
g) ∑ n n + n +1
n!π n
n =1 n =1 n =1 n =1
∞ ∞ ∞ n ∞
b) ∑ (2n+1)!!
nn d) ∑ (2n)!!
nn f) ∑ sin n3n
+sin n
+1 h) ∑ ln 1 + 2nn++11 .
n =1 n =1 n =1 n =1
2.4 Tiêu chuẩn Cauchy

√
Định lý 6.27. Giả sử tồn tại lim n an = L. Khi đó
n→+∞
i) Nếu L < 1 thì chuỗi đã cho hội tụ.
ii) Nếu L > 1 thì chuỗi đã cho phân kỳ.

√
Lời giải. i) Hình dung rằng lim n an = L nghĩa là với mọi ǫ > 0 thì từ một lúc nào đó
n→+∞
√
toàn bộ số hạng của dãy { n an }n≥ N sẽ chui vào trong khoảng ( L − ǫ, L + ǫ).
√
n an , ∀n ≥ N
L−ǫ L+ǫ
Hình 6.27
√
Nếu L < 1 ta chọn số ǫ > 0 bất kì nào đó sao cho L + ǫ < 1. Vì lim n an = L nên tồn
n→+∞
√
n
an < L + ǫ ⇔ an < ( L + ǫ)n , ∀n ≥ N.
201
∞
Chuỗi hình học ∑ ( L + ǫ)n hội tụ (do L + ǫ < 1) nên theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi
n =1
∞
∑ an cũng hội tụ.
n =1
√
ii) Nếu L > 1 ta chọn số ǫ > 0 bất kì nào đó sao cho L − ǫ > 1. Vì lim n an = L nên tồn
n→+∞
√
n
an > L − ǫ ⇔ an > ( L − ǫ)n , ∀n ≥ N.
∞
Chuỗi hình học ∑ ( L − ǫ)n phân kì (do L − ǫ > 1) nên theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi
n =1
∞
∑ an cũng phân kì.
n =1
Chú ý:
• Nếu L = 1 thì không kết luận được gì về sự hội tụ hay phân kì của chuỗi đã cho.
∞ ∞
Chẳng hạn như cả hai chuỗi ∑ 1
n và ∑ 1
n2
đều thỏa mãn L = 1 nhưng chuỗi số đầu
n =1 n =1
tiên phân kì còn chuỗi số sau hội tụ.
• Trong các bài toán có dùng tiêu chuẩn Cauchy, các giới hạn sau đây thường hay được
sử dụng
√ √
lim n n = 1, lim n a = 1, ∀ a > 0.
n→+∞ n→+∞
Lời giải. Bạn đọc có thể dễ dàng chứng minh hai giới hạn trên bằng cách đưa về giới
hạn của các hàm số sau đây:
1 1
lim x x = 1, lim a x = 1, ∀ a > 0.
x →+∞ x →+∞
p
• Thậm chí là, lim n
P(n) = 1 với mọi đa thức P(n) có bậc lớn hơn hoặc bằng 1. Thật
n→+∞
vậy,
q
n ln P(n)
lim ln P(n) = lim .
n→+∞ n→+∞ n
Mặt khác, theo công thức L’Hospital
ln P( x ) P( x )′
lim = lim =0
x →+∞ x x →+∞ P ( x )
(P′ ( x ) là đa thức có bậc nhỏ hơn P( x )). Vậy

q
ln P(n) n
lim = 0 ⇒ lim P(n) = 1.
n→+∞ n n→+∞
202
∞ n
Ví dụ 2.25. Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑ 2n+1
3n+1 .
n =1
√ 2n + 1 2
lim n
an = lim
= < 1.
n→+∞ n→+∞ 3n + 1 3
Theo tiêu chuẩn Cauchy chuỗi đã cho hội tụ.
∞ 2
Ví dụ 2.26. Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑ n+ n n
1 .
n =1
n n
√ n 1 1
lim n
an = lim = 1− = < 1.
n→+∞ n→+∞ n+1 n+1 e
Theo tiêu chuẩn Cauchy chuỗi đã cho hội tụ.

∞ 2 ∞ 2
( n +1) n
a) ∑ nn
n2
b) ∑ n2
n =1 ( n +1) n =1 n
2.5 Đọc thêm: Tiêu chuẩn d’Alambert vs Tiêu chuẩn

Cauchy
Định lý dưới đây khẳng định rằng tiêu chuẩn Cauchy mạnh hơn tiêu chuẩn d’Alambert,
theo nghĩa là nếu có thể dùng tiêu chuẩn d’Alambert để kiểm tra sự hội tụ hay phân kì
của một chuỗi số dương thì tiêu chuẩn Cauchy cũng có thể sử dụng được.
∞
Định lý 6.28. Cho chuỗi số dương ∑ an . Nếu tồn tại lim = L ∈ [0, ∞] thì
a n +1
n =1 n→+∞ an
√
lim n
an = L.
n→+∞
Lời giải. Định lý trên được chứng minh một cách rất đơn giản chỉ dựa vào định nghĩa của
giới hạn. Hình dung rằng lim na+n 1 = L nghĩa là với mọi ǫ > 0 thì từ một lúc nào đó toàn
a
n on→+∞
bộ số hạng của dãy an sẽ chui vào trong khoảng ( L − ǫ, L + ǫ).
a n +1
n≥ N
a n +1
an , ∀n ≥ N
L−ǫ L+ǫ
Hình 6.28
203
Một cách chính xác, với mọi ǫ > 0, tồn tại N = N (ǫ) sao cho
a n +1
L−ǫ < < L + ǫ, ∀n ≥ N.
an
Do đó
a N +1 a N +2 an
( L − ǫ )n− N < . ··· < ( L + ǫ )n− N
a N a N +1 a n −1
hay
an
( L − ǫ )n− N < < ( L + ǫ)n− N , ∀n > N.
aN
Từ đó suy ra
a N ( L − ǫ)n− N < an < a N ( L + ǫ)n− N , ∀n > N.
Lấy căn bậc n và cho n → ∞ ta được

√ N √ √ N
lim n
a N lim ( L − ǫ)1− n ≤ lim n
an ≤ lim n
a N lim ( L + ǫ)1− n
n→+∞ n→+∞ n→+∞ n→+∞ n→+∞
Do đó
√
L − ǫ ≤ lim n
an ≤ L + ǫ. (6.4)
n→+∞
√
Chú ý rằng ở đây ta đã sử dụng lim n a N = 1. Bất đẳng thức (6.4) đúng với mọi ǫ > 0.
n→+∞
Điều này chỉ có thể xảy ra khi
√
lim n
an = L.
n→+∞
Mặc dù tiêu chuẩn Cauchy mạnh hơn tiêu chuẩn d’Alambert, nhưng đôi khi việc này chỉ
mang tính chất lý thuyết. Có những bài tập "đặc thù" mà việc dùng tiêu chuẩn d’Alambert
dễ dàng hơn rất nhiều so với tiêu chuẩn Cauchy. Chẳng hạn như,
∞
Ví dụ 2.28. Xét sự hội tụ của chuỗi ∑ n! .
1
Ta có
n =1
a n +1 1
lim = lim =0<1
n→+∞ an n→+∞ n + 1
nên chuỗi đã cho hội

q tụ. Nếu muốn dùng tiêu chuẩn Cauchy trong trường hợp này các bạn
phải đi tính lim n
n! .
1
Giới hạn này không dễ tính, mặc dù theo Định lý 6.28,
n→+∞
r
n 1
lim = 0.
n→+∞ n!
Bài tập 6.9. Chứng minh rằng r

n 1
lim = 0.
n→+∞ n!
204
Lời giải. Vì lim 1

= 0 nên theo định nghĩa giới hạn của dãy số, với mọi ǫ > 0, tồn tại số
n→+∞ n
N = N (ǫ) sao cho
1
< ǫ, ∀n ≥ N.
n
Do đó,
r r r s r r
n 1 n 1 n 1 n 1 n 1 √n n 1 1− N
0≤ = = . ≤ ǫn− N = ǫ n.
n! 1.2. . . . N . . . n N! ( N + 1)( N + 2) . . . n N! N!
Vì vậy r r
1 1 1− N
(6.5)
n n
0 ≤ lim ≤ lim ǫ n = ǫ.
n→+∞ n! n→+∞ N!
q
Chú ý rằng ở đây ta đã sử dụng giới hạn lim n N! 1
= 1, với mỗi số N cho trước.
n→+∞ q
Bất đẳng thức (6.5) đúng với mỗi số ǫ > 0 tùy ý nên lim n n! 1
= 0.
n→+∞
Cuối cùng, để chỉ ra tiêu chuẩn Cauchy mạnh hơn tiêu chuẩn d’Alambert, chúng ta xét ví
dụ sau:
∞
Ví dụ 2.29. Xét chuỗi số dương ∑ 2−n+(−1) . Chứng minh rằng
n
n =1
• Không tồn tại lim , nói cách khác tiêu chuẩn d’Alambert không sử dụng được
a n +1
n→+∞ an
trong trường hợp này.
√
• lim n an = 21 , do đó theo tiêu chuẩn Cauchy, chuỗi đã cho hội tụ.
n→+∞
Bài tập 6.10. Hãy xây dựng thêm các ví dụ khác mà tiêu chuẩn d’Alambert không áp
dụng được nhưng có thể dùng tiêu chuẩn Cauchy để kiểm tra sự hội tụ hay phân kì của
chuỗi đó.
Bài tập 6.11. Dùng tiêu chuẩn Cauchy để xét sự hội tụ của các chuỗi số sau
∞ n ∞ n ∞ 2
n2 + n + 1 n n n 5n
1) ∑ 2) ∑ 3) ∑ n
n =1
3n2 + n + 1 n =1
n+2 n =1 2 ( n + 1 )
n2
∞ n ( n +4) ∞ 2 √ 3n
n + 2 n ( n +4) ∞
n+3 n + n + sin n
4) ∑ 5) ∑ 6) ∑
n =1
n+3 n =1
n+2 n =1
2n2 + 1

Bài tập 6.12. Sử dụng các tiêu chuẩn: So sánh, d’Alembert, Cauchy, Tích phân, xét sự
hội tụ của các chuỗi sau
205
∞ ∞ n ∞
(a) ∑ n
10n2 +1
, (e) ∑ 1
n2
1+ n
n , (i) ∑ 1
n − ln 1+ n
n ,
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ ∞ √
n2 + n
(b) ∑ √ n
, (f) ∑ ln n ,
1
(j) ∑ ln n2 − n
tan n12 ,
n =2 (n−1)(n+2) n =2 n =2
∞ 2 ∞ ∞
(c) ∑ 1+ n
n2 −1
, (g) ∑ ln n
√
n
, (k) ∑ (3n+1)!
n2 8n
,
n =2 n =2 n =1
∞ √ √ ∞ ∞
(d) ∑ n +1− n −1
3 , (h) ∑ √1
n −1 ,
ln 1n+ n
(l) ∑ 1.3.5...(2n−1)
22n (n−1)!
.
n =1 n4 n =2 n =2
[Gợi ý]
(a) Dùng tiêu chuẩn so sánh, chuỗi đã cho phân kì.
(b) Chứng minh lim an = 1, chuỗi đã cho phân kì.

n→+∞
(c) Dùng tiêu chuẩn so sánh, chuỗi đã cho hội tụ.
(d) Nhân liên hợp và dùng tiêu chuẩn so sánh, chuỗi đã cho hội tụ.
n n
(e) Dùng tiêu chuẩn so sánh, với gợi ý lim 1+n n = lim 1 + n1 = e, chuỗi đã cho
n→+∞ n→+∞
hội tụ.
(f) Dùng tiêu chuẩn so sánh, chứng minh 1

ln n > n1 , ∀n ≥ 2, chuỗi đã cho phân kì.
(g) Dùng tiêu chuẩn so sánh, chứng minh √lnn > ln 2

√
n
, ∀n ≥ 2, chuỗi đã cho phân kì.

(h) Viết √1n ln 1n+ n √1
−1 = n ln 1 +
2
n −1 ∼ √1n . n−2 1 khi n → ∞. Dùng tiêu chuẩn so sánh, chuỗi
đã cho hội tụ.
(i) Nhớ lại khai triển Maclaurin trong học phần Giải tích I, ln(1 + x ) = x −
x2
2 + o ( x 2 ),
do đó x − ln(1 + x ) ∼ x2 khi x → 0. Vậy n1 − ln 1 + n1 ∼ 2n1 2 khi n → ∞.
2
2
√ √ √
(j) ln nn2+−nn tan n12 = ln 1 + n+ n
n2 − n
tan n12 ∼ n+ n 1
.
n2 − n n2
∼ 1
n3
khi n → ∞.
(k) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ.
(l) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho phân kì.
Bài tập 6.13. Xét sự hội tụ của các chuỗi số
∞ n2 ∞
3n (n!)2
∞
(a) ∑ 1
1− 1
, (b) ∑ (2n)!
, (c) ∑ 2n ,
n2 +5
5n n n =1 n =1
n =1
206
∞ ( n −1) n ∞ √ 2n ∞
(d) ∑ n −1
n +1 , (f) ∑ n n
4n−3 , (i) ∑ 1
n ln n(ln ln n)2
,
n =1 n =1 n =3
∞ ln 1 ∞
(g) ∑ n2
n
, (j) ∑ nn .
en n!
n =1 n =1
∞ ∞ h
√ i
7n (n!)2
(e) ∑ n2n
, (h) ∑ sin π (2 + 3)n ,
n =1 n =1
[Gợi ý]
(a) Sử dụng tiêu chuẩn Cauchy, chuỗi đã cho hội tụ.
(b) Sử dụng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ.
(c) Sử dụng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ.
(d) Sử dụng tiêu chuẩn Cauchy, chuỗi đã cho hội tụ.
(e) Sử dụng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ.
(f) Có thể sử dụng tiêu chuẩn d’Alambert hoặc Cauchy, chuỗi đã cho hội tụ. Nếu sử dụng
√
tiêu chuẩn Cauchy thì các bạn nên nhớ một giới hạn quan trọng sau lim n n = 1.
n→+∞
√
Chứng minh giới hạn này bằng cách lim ln n n = lim lnnn = lim lnxx = 0.
n→+∞ n→+∞ x →+∞
ln n1 √
(g) n2
= − lnn2n . Ta có ln n < n với mọi n ≥ 4, nên với mọi n ≥ 4. Dùng tiêu
ln n
n2
< 1
3
n2 √
chuẩn so sánh, chuỗi đã cho hội tụ. Tại sao lại nghĩ đến bất đẳng thức ln n < n với
mọi n ≥ 4? Chúng ta biết rằng ln n là vô cùng lớn bậc thấp hơn x α với mọi α > 0. Nói
cách khác,
1
ln n ln x x 1
lim α
= lim α
= lim −
= lim = 0.
n→+∞ n x →+∞ x x →∞ αx α 1 x →∞ αx α
Chính vì vậy, với mọi α > 0 thì "đến một lúc nào đó", hay là với n "đủ lớn", hoặc chính
xác hơn, tồn tại N ∈ N sao cho
ln n < nα với mọi n ≥ N.
Cụ thể, trong bài tập này chúng ta có thể chọn α = 12 như gợi ý trên, hoặc có thể chọn
α ∈ (0, 1) bất kì.
√ √
(h) {Sn }, Sn = (2 + 3)n + (2 − 3)n thỏa mãn Sn+2 = 4Sn+1 − Sn , với mọi n ≥ 0.
Bằng quy nạp, có thể chứng minh được rằng Sn là chia hết cho 4, do đó nó là số chẵn
với mọi n.
√ √ √
Vì vậy, sin[π (2 + 3)n ] = − sin[π (2 − 3)n ] ∼ −π (2 − 3)n khi n → ∞.
∞ √ √
∑ π (2 − 3)n là hội tụ bởi vì 0 < π (2 − 3) < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n =0
207
(i) Dùng tiêu chuẩn tích phân, chuỗi đã cho hội tụ.
(j) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ.
208
3. Chuỗi số với số hạng có dấu bất kì 209
§3. CHUỖI SỐ VỚI SỐ HẠNG CÓ DẤU BẤT KÌ
3.1 Chuỗi hội tụ tuyệt đối, bán hội tụ

∞ ∞
Định lý 6.29. Nếu ∑ | an | là hội tụ thì ∑ an cũng là hội tụ.
n =1 n =1
Lời giải. Đặt Sn = a1 + a2 + · · · + an , Tn = | a1 | + | a2 | + · · · + | an |, ta có
Sn + Tn = ( a1 + | a1 |) + ( a2 + | a2 |) + · · · + ( an + | an |)
≤ 2| a1 | + 2| a2 | + · · · + 2| a n | (6.6)
≤ 2T,
∞
ở đó T = ∑ | an |. Vậy {Sn + Tn }n∈N là một dãy số tăng và bị chặn trên, nên tồn tại
n =1
A = lim (Sn + Tn ).
n→+∞
Suy ra
lim Sn = A − lim Tn = A − T,
n→+∞ n→+∞
∞
chuỗi ∑ an hội tụ và có tổng bằng A − T.
n =1
∞
Chú ý 6.17. Mệnh đề đảo của Định lý 6.29 là không đúng. Nghĩa là nếu chuỗi ∑ an hội
n =1
∞
tụ thì không kết luận được chuỗi ∑ | an | cũng là hội tụ, xem Ví dụ 3.33 dưới đây. Điều này
n =1
dẫn chúng ta đến định nghĩa sau.
∞
Định nghĩa 6.22 (Hội tụ tuyệt đối, bán hội tụ). Chuỗi ∑ an được gọi là
n =1
∞
i) hội tụ tuyệt đối nếu ∑ | an | là hội tụ,
n =1
∞ ∞
ii) bán hội tụ nếu ∑ an là hội tụ và ∑ | an | là phân kỳ.
n =1 n =1
∞
Ví dụ 3.30. Xét sự hội tụ tuyệt đối của chuỗi số ∑ (−1)n 2nn .
n =1
∞ ∞
Lời giải. Chuỗi ∑ (−1)n 2nn = ∑ n
2n là hội tụ (theo tiêu chuẩn d’Alambert) nên chuỗi đã
n =1 n =1
cho là hội tụ tuyệt đối.
209
∞
Ví dụ 3.31. Xét sự hội tụ tuyệt đối của chuỗi số ∑ √ n.
sin
n =1 n3
∞ ∞
sin n sin n
Lời giải. Xét chuỗi ∑ 3 có 3 ≤
√ √ √1 . Mà chuỗi ∑ √1 là hội tụ, do đó chuỗi số đã
n
n =1 n n3 n =1 n3
cho là hội tụ tuyệt đối.
∞ ∞
Chú ý 6.18. Nếu chuỗi ∑ | an | là phân kỳ thì chưa kết luận được chuỗi ∑ an cũng là
n =1 n =1
phân kỳ, ví dụ như trường hợp chuỗi bán hội tụ trong Ví dụ 3.33 dưới đây chẳng hạn.
∞
Tuy nhiên, nếu chuỗi ∑ | an | là phân kỳ theo tiêu chuẩn d’Alambert hoặc theo tiêu chuẩn
n =1
∞
Cauchy thì chuỗi ∑ an cũng là phân kỳ.
n =1

a n +1
Định lý 6.30 (Tiêu chuẩn d’Alambert mở rộng). Giả sử tồn tại lim an = L. Khi
n→+∞
đó
i) Nếu L < 1 thì chuỗi đã cho hội tụ tuyệt đối (và do đó hội tụ).
∞ ∞
ii) Nếu L > 1 thì cả hai chuỗi ∑ | an | và ∑ an đều là phân kỳ.
n =1 n =1
p
Định lý 6.31 (Tiêu chuẩn Cauchy mở rộng). Giả sử tồn tại lim | an | = L. Khi đó
n→+∞
i) Nếu L < 1 thì chuỗi đã cho hội tụ tuyệt đối (và do đó hội tụ).
∞ ∞
ii) Nếu L > 1 thì cả hai chuỗi ∑ | an | và ∑ an đều là phân kỳ.
n =1 n =1
∞ an
Ví dụ 3.32. Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑ 2 n
(0 < | a| 6= 1). Ta có
n =1 (1 − a )
q p
n
n | a|n 1
l = lim |un | = lim 2
= .
n→∞ n → ∞ |1 − a | |1 − a2 |
√ 1
Nếu 0 < | a| < 2 thì l = > 1, chuỗi đã cho phân kì theo tiêu chuẩn Cauchy.
|1 − a2 |
√ 1
Nếu | a| > 2 thì l = 2 < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
√ a −1 √
Nếu | a| = 2 thì lim |un | = lim n 2 = +∞, chuỗi đã cho phân kì theo tiêu chuẩn
n→∞ n→∞
điều kiện cần.
Để chỉ ra cho bạn đọc các ví dụ về chuỗi bán hội tụ, chúng ta cần đến khái niệm chuỗi
đan dấu sau.
210
3.2 Chuỗi đan dấu

∞
Định nghĩa 6.23. Chuỗi số có dạng ∑ (−1)n−1 an với an > 0 được gọi là một chuỗi đan
n =1
dấu.
Định lý 6.32 (Định lý Leibniz). Nếu { an }∞

n=1 là một dãy số dương, giảm và lim an = 0 n→+∞
∞ ∞
thì ∑ (−1)n−1 an là một chuỗi số hội tụ và ∑ (−1)n−1 an ≤ a1 .
n =1 n =1
y
b1
−b2
b3
−b4
b5
−b6
x
O S2 S4 S6 S S5 S3 S1
Lời giải. Xét dãy tổng riêng S2n có
S2n+2 = ( a1 − a2 ) + ( a3 − a4 ) + · · · + ( a2n − a2n+2 ) ≥ S2n .
Mặt khác
S2n = a1 − ( a2 − a3 ) − · · · ( a2n−2 − a2n−1 ) − a2n ≤ a1 .
Như vậy dãy tổng riêng chẵn {S2n } là một dãy số tăng và bị chặn trên bởi a1 nên tồn tại
lim S2n = S ≤ a1 . Bây giờ xét dãy tổng riêng lẻ S2n+1 = S2n + a2n+1 nên
n→+∞
lim S2n+1 = lim S2n + lim a2n+1 = S + 0 = S.

n→+∞ n→+∞ n→+∞
∞ ∞
Kết luận: ∑ (−1)n−1 an là một chuỗi số hội tụ và ∑ (−1)n−1 an = S ≤ a1 .
n =1 n =1
∞
(−1)n−1
Ví dụ 3.33. Xét sự hội tụ tuyệt đối của chuỗi ∑ n +1 .
n =1

∞ ∞
(−1)n−1
Lời giải. Xét chuỗi ∑ n+1 = ∑ 1
n +1 là phân kỳ. Mặt khác an = 1
n +1 là một dãy số
n =1 n =1
∞
(−1)n−1
dương, giảm và lim an = 0, do đó chuỗi đan dấu ∑ n +1 là hội tụ. Vậy chuỗi số đã cho
n→+∞ n =1
là bán hội tụ.
∞
Ví dụ 3.34. Xét sự hội tụ tuyệt đối của chuỗi số ∑ (−1)n−1 n3n+1 .
2
n =1
211
∞ ∞
n2
Lời giải. Dễ nhận thấy rằng chuỗi ∑ (−1) n − 1
3
n +1 = ∑ n2
n3 +1
là phân kỳ. Xét chuỗi đan
n =1 n =1
∞
dấu ∑ (−1)n−1 n3n+1 có an = . Trong trường hợp này sẽ không dễ dàng để nhìn thấy
2 n2
n3 +1
n =1
ngay an là một chuỗi số giảm. Xét hàm số f ( x ) = x2
x 3 +1
có
x (2 − x 3 )
f ′ (x) = .
( x 3 + 1)2
√
f ′ ( x ) < 0 nếu x > 3 2, do đó f ( x ) là hàm số giảm trên (2, ∞). Do đó an > an+1 với n > 2.
Theo tiêu chuẩn Leibniz, chuỗi đan dấu đã cho hội tụ và do đó bán hội tụ.
Bài tập 6.14. Xét sự hội tụ tuyệt đối và bán hội tụ của các chuỗi số sau.
∞ ∞ ∞ n
a) ∑ (−1)n 3n +2n ,
2n+1
d) ∑ (−1)n sin π
n , g) ∑ (−1)n n +1
n +2 ,
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ ∞
(−1)n n2
b) ∑ (−1)n n3n+4 , e) ∑ πn , h) ∑ (−1)n sin n√1 n ,
2
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ ∞
(−1)n (n2 +n+1) (−1)n
c) ∑ 2n ( n +1)
, f) ∑ 3n n! , i) ∑ (−1)n lnnn .
n =1 n =1 n =1
3.3 Hội tụ tuyệt đối vs Bán hội tụ

Chuỗi hội tụ tuyệt đối và bán hội tụ khác nhau căn bản ở nhận xét sau đây.
• Với chuỗi hội tụ tuyệt đối, cho dù có thay đổi vị trí các số hạng một cách tùy ý như
thế nào đi nữa, chuỗi số mới nhận được vẫn hội tụ tuyệt đối và có tổng bằng chuỗi
ban đầu.
• Còn với chuỗi bán hội tụ thì với mọi M ∈ R (thậm chí bằng ∞), tồn tại một cách thay
đổi thay đổi vị trí các số hạng của chuỗi đã cho để nhận được chuỗi mới có tổng bằng
M.
Đó chính là nội dung của hai Định lý rất sâu sắc, Định lý Dirichlet và Định lý Riemann.
Định lý 6.33.
∞ ∞
1. (Dirichlet) Cho chuỗi ∑ an là hội tụ tuyệt đối và ∑ | an | = S. Gọi π : N → N là một
n =1 n =1
phép hoán vị (hay phép thế, phép song ánh, hay nói nôm na là một cách sắp xếp lại
∞
thứ tự các phần tử) bất kì của N. Khi đó chuỗi ∑ aπ (n) cũng hội tụ tuyệt đối và có
n =1
tổng bằng S.
212
∞
2. (Riemann) Cho chuỗi ∑ an là bán hội tụ và M là một số thực bất kì. Khi đó tồn tại
n =1
một phép hoán vị π trên N sao cho chuỗi aπ (n) hội tụ và có tổng bằng M.
Lời giải. 1. Hiển nhiên

∞
Tn = | aπ (1) | + | aπ (2) | + · · · + | aπ (n) | ≤ ∑ |an | = S, ∀n,
n =1
∞
nên dãy các tổng riêng { Tn }n∈N của chuỗi ∑ | aπ (n) | là một dãy số tăng và bị chặn.
n =1
Do đó tồn tại lim Tn = T ≤ S. Bất đẳng thức ngược lại được chứng minh một cách
n→+∞
∞
tương tự. Vậy chuỗi ∑ aπ (n) hội tụ tuyệt đối và
n =1
∞ ∞
∑ | aπ (n) | = ∑ |an | = T.
n =1 n =1
∞ ∞
Giả sử ∑ an = A. Để chứng minh chuỗi ∑ aπ (n) cũng có tổng bằng A, ta viết
n =1 n =1

| a πn | + a πn | a πn | − a πn
a πn = −
2 2 (6.7)
= a′πn − a′′πn .
∞ ∞
∑ a′πn , ∑ a′′πn là các chuỗi số dương và theo chứng minh ở trên thì
n =1 n =1
!
∞ ∞ ∞
1 1
∑ a′πn =
2 ∑ | a πn | + ∑ a πn = ( T + A ),
2
n =1 n =1 n =1
!
∞ ∞ ∞
1 1
∑ a′′πn =
2 ∑ | a πn | − ∑ a πn = ( T − A ).
2
n =1 n =1 n =1
Do đó
∞
1 1
∑ aπn = 2 (T + A) + 2 (T − A) = A.
n =1
2. Ta thừa nhận Định lý này.
∞
(−1)n−1
Ví dụ 3.35. Chúng ta biết rằng chuỗi đan dấu ∑ n là bán hội tụ. Giả sử
n =1
∞
(−1)n−1
S= ∑ n .
n =1
213
Bây giờ ta sẽ chỉ ra một cách sắp xếp lại chuỗi đan dấu trên để được một chuỗi mới có tổng
chỉ bằng 12 S. Chuỗi mới như sau
1 1 1 1 1 1 1 1
1− − + − − + − − +··· ,
2 4 3 6 8 5 10 12
tức là thay vì dấu cộng và dấu trừ xen kẽ thì cứ một dấu cộng rồi đến hai dấu trừ. Như
vậy mỗi block sẽ gồm ba phần tử là 2k1−1 − 4k1−2 − 4k
1
= 2(2k1−1) − 2.2k
1
. Vậy chuỗi mới có thể
viết dưới dạng như sau:

1 1 1 1 1 1 1 1
1− − + − − + − − +···
2 4 3 6 8 5 10 12
1 1 1 1 1 1 1 1
= − + − + − +···+ − +···
2 4 6 8 10 12 2(2k − 1) 2.2k

1 1 1
= 1− + −···
2 2 3
1
= S.
2
3.4 Phép nhân chuỗi

∞ ∞ ∞
Định nghĩa 6.24. Cho ∑ an và ∑ bn là hai chuỗi bất kì. Khi đó chuỗi ∑ cn , ở đó
n =0 n =0 n =0
n
cn = ∑ a k bn + 1 − k
k =1
∞ ∞
được gọi là tích của hai chuỗi ∑ an và ∑ bn .
n =0 n =0
∞ ∞ ∞ ∞
Định lý 6.34. Cho ∑ an và ∑ bn là các chuỗi hội tụ tuyệt đối và ∑ an = A và ∑ bn = B.
n =0 n =0 n =0 n =0
∞ ∞
Khi đó chuỗi tích ∑ cn cũng hội tụ tuyệt đối và ∑ cn = AB.
n =0 n =0
∞ ∞
Tại sao lại định nghĩa phép nhân chuỗi của hai chuỗi ∑ an và ∑ bn theo cách như trên
n =0 n =0
∞
mà không phải là ∑ an bn ? Có lẽ chúng xuất phát từ phép nhân hai đa thức. Giả sử
n =0
Pm ( x ) = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + am x m , Q p ( x ) = b0 + b1 x + b2 x2 + · · · + bm x p .
Khi đó tích của hai đa thức trên sẽ là đa thức c0 + c1 x + c2 x2 + · · · + cm+ p x m+ p mà hệ số

của x n sẽ được tính theo công thức:
n
cn = a0 bn + a1 bn−1 + · · · + an b0 = ∑ a k bn + 1 − k .
k =1
214
∞ ∞
Cũng tương tự như vậy, nếu ta có hai đa thức (chuỗi hình thức) ∑ an x n và ∑ bn x n thì
n =0 n =0
phép nhân hai đa thức này sẽ được thực hiện như sau:
! !
∞ ∞ ∞
∑ an x n ∑ bn x n = ∑ cn x n , (6.8)
n =0 n =0 n =0
với
n
cn = a0 bn + a1 bn−1 + · · · + an b0 = ∑ a k bn + 1 − k .
k =1

∞ ∞ ∞
Thay x = 1 trong công thức (6.8) ta được ∑ an ∑ bn = ∑ cn .
n =0 n =0 n =0
∞
Vậy chuỗi ∑ an bn người ta có nghiên cứu không? Câu trả lời là có, và sự hội tụ của
n =1
∞
chuỗi ∑ an bn được thể hiện qua hai tiêu chuẩn hội tụ Dirichlet và Abel thú vị sau.
n =1
∞
Định lý 6.35. Cho chuỗi số ∑ an bn
n =1
1. (Tiêu chuẩn Dirichlet) Nếu

∞
• dãy các tổng riêng của chuỗi ∑ an là bị chặn, và
n =1
• bn là dãy đơn điệu hội tụ đến 0
∞
thì ∑ an bn là một chuỗi số hội tụ.
n =1
∞
2. (Tiêu chuẩn Abel) Nếu ∑ an hội tụ và bn là một dãy số đơn điệu bị chặn thì chuỗi số
n =1
∞
∑ an bn cũng hội tụ.
n =1
n n
Lời giải. 1. Đặt Sn = ∑ an bn và An = ∑ an . Vì ak = Ak − Ak−1 , ta có
k =1 k =1
Sn = a1 b1 + a2 b2 + · · · + an bn
= A1 b1 + ( A2 − A1 )b2 + ( A3 − A2 )b3 + ( A4 − A3 )b4 + · · · + ( An − An−1 )bn
= A1 (b1 − b2 ) + A2 (b2 − b3 ) + A3 (b3 − b4 ) + · · · + An−1 (bn−1 − bn ) + An bn (6.9)
n −1
= ∑ A k ( bk − bk + 1 ) + A n bn .
k =1
Theo giả thiết, dãy tổng riêng An bị chặn, giả sử | An | < M với mọi n. Khi đó
0 ≤ | A n bn | ≤ M | bn | .
215
Vì thế lim An bn = 0 theo nguyên lý giới hạn kẹp.

n→+∞
∞
Xét chuỗi ∑ Ak (bk − bk+1 ) có
k =1
n n
∑ | Ak (bk − bk+1 )| ≤ ∑ M(bk − bk+1 ) = M(b1 − bn ) → Mb1 (khi n → ∞).
k =1 k =1
∞
Vậy chuỗi ∑ Ak (bk − bk+1 ) hội tụ tuyệt đối, do đó cũng hội tụ, nghĩa là tồn tại
k =1
n −1
lim ∑ Ak (bk − bk+1 ) = S. Phương trình (6.9) dẫn đến
n→+∞ k=1
n −1
lim Sn = lim
n→+∞ n→+∞
∑ Ak (bk − bk+1 ) + n→+
lim An bn = S.
∞
k =1
2. Cũng xuất phát từ công thức (6.9). Vì {bn }n∈N là một dãy số đơn điệu bị chặn nên
∞
tồn tại lim bn = b, hơn nữa ∑ an hội tụ nên tồn tại lim An = A. Ta có
n→+∞ n =1 n→+∞
lim An bn = Ab.
n→+∞
∞
Vì ∑ an hội tụ nên dãy các tổng riêng An của nó bị chặn, tức là tồn tại số M sao cho
n =1
∞
| An | < M với mọi n ∈ N. Xét chuỗi ∑ Ak (bk − bk+1 ) có
k =1
n n
∑ | Ak (bk − bk+1 )| ≤ ∑ M|bk − bk+1 | = M|b1 − bn | → M(|b1 − b|).
k =1 k =1
∞
Vậy chuỗi ∑ Ak (bk − bk+1 ) hội tụ tuyệt đối, do đó cũng hội tụ, nghĩa là tồn tại
k =1
n −1
lim ∑ Ak (bk − bk+1 ) = S. Phương trình (6.9) dẫn đến
n→+∞ k=1
n −1
lim Sn = lim
n→+∞ n→+∞
∑ Ak (bk − bk+1 ) + n→+
lim An bn = S + Ab.
∞
k =1
3.5 Khi nào dùng tiêu chuẩn nào?

Như vậy có nhiều tiêu chuẩn khác nhau để kiểm tra xem một chuỗi là hội tụ hay phân
kỳ. Sẽ là lãng phí thời gian và công sức nếu chúng ta lần lượt sử dụng các tiêu chuẩn cho
đến khi nào thu được kết quả mong muốn. Gợi ý sau đây sẽ giúp độc giả dựa vào công thức
của số hạng tổng quát an để quyết định xem nên sử dụng tiêu chuẩn nào.
216
1. Nếu nhìn thấy ngay lim an 6= 0 hoặc không tồn tại thì kết luận ngay chuỗi số đã
n→+∞
∞
cho là phân kì. Ví dụ ∑ sin n+
n
1 .
n =1
2. Chuỗi có số hạng tổng quát là một phân thức, trong đó tử số và mẫu số đều là các đa
thức của n hoặc chứa các lũy thừa của n, chẳng hạn
∞
a 0 + a 1 n α1 + a 2 n α2 + · · · + a m n α m
∑ β1 β2 βk
, với 0 < α1 < · · · < αm , 0 < β 1 < · · · < β k .
n=1 b0 + b1 n + b2 n + · · · + bk n
∞ ∞ ∞ √
n2 + n +1
Khi đó so sánh chuỗi đã cho với chuỗi ∑ nαm
= ∑ 1
. Ví dụ ∑ n +n
.
n =1 n
βk
n =1 n β k −αm n =1
4
3. Chuỗi có số hạng tổng quát là một phân thức, trong đó tử số và mẫu số đều là tổng
của các lũy thừa với số mũ là n, chẳng hạn
∞ α1 a1n + α2 a2n + · · · + αm anm
∑ β bn + β2 bn + · · · + β k bn , với 0 < a1 < a2 < · · · < am , 0 < b1 < b2 < · · · < bk .
n =1 1 1 2 k
∞ n ∞
Khi đó so sánh chuỗi số đã cho với chuỗi ∑ am
bk . Chẳng hạn ∑ 4n +5n .
2n +3n
n =1 n =1
4. Một số chuỗi dùng tiêu chuẩn so sánh có sử dụng đến các VCB tương đương hoặc
khai triển Maclaurin (trong học phần Giải tích I). Chẳng hạn như, xét sự hội tụ của
chuỗi số
∞
1 1
∑ n − sin n .
n =1
5. Nếu chuỗi số là một hàm phân thức mà cả tử số và mẫu số có chứa cả các hàm đa
thức, hàm số mũ, hàm số logarit, chẳng hạn
∞
n2 + ln n + 2n
∑ n + log n + en
n =1 2
thì xử lý như thế nào? Trong trường hợp này, số hạng trội của tử số là 2n và số hạng
∞ n
trội của mẫu số là en . Do đó, so sánh chuỗi số đã cho với chuỗi ∑ 2e , ta có chuỗi
n =1
số đã cho hội tụ. Nói cách khác, hàm đa thức, hàm số mũ (với cơ số > 1) và hàm số
logarit (với cơ số > 1) đều tiến ra vô cùng khi n → +∞. Tuy nhiên, hàm số logarit
tiến ra vô cùng "chậm hơn" hàm số đa thức (là VCL bậc thấp hơn), và hàm số đa thức
tiến ra vô cùng "chậm hơn" hàm số mũ (là VCL bậc thấp hơn).
Hàm số logarit ≺ Hàm số đa thức ≺ Hàm số mũ
217
Cụ thể, bạn đọc có thể tự chứng minh dễ dàng hai giới hạn sau (bằng cách đưa về
giới hạn của hàm số và dùng quy tắc L’Hospital):
loga n nα
lim = 0, lim = 0, ∀ a > 1, α > 0.
n→+∞ nα n→+∞ an
∞ ∞
6. Nếu chuỗi là chuỗi đan dấu có dạng ∑ (−1)n−1 an hoặc ∑ (−1)n an thì có thể nghĩ
n =1 n =1
∞
đến dùng tiêu chuẩn Leibniz. Ví dụ ∑ (−1)n n21+1 .
n =1
7. Nếu chuỗi có số hạng tổng quát là một biểu thức có chứa an , n!, (2n)!!, (2n + 1)!! hoặc
∞ ∞
nn thì có thể nghĩ đến tiêu chuẩn d’Alambert. Ví dụ ∑ n2
2n , ∑ n! .
n2
n =1 n =1
∞
8. Nếu chuỗi số có dạng ∑ (bn )n thì có thể nghĩ đến tiêu chuẩn Cauchy. Chẳng hạn
n =1
∞
n n
2
∑ n +1 .
n =1
Z ∞
9. Nếu an = f (n), ở đó f ( x )dx có thể tính được, thì có thể nghĩ đến tiêu chuẩn tích
1
∞ ∞
phân. Chẳng hạn ∑ n2 e−n , ∑ .
3 1
n(ln n)α
n =1 n =1
Bạn đọc nên hiểu rằng có thể nghĩ đến ở đây là một lời khuyên, chứ không phải lúc nào
cũng luôn luôn như vậy. Chẳng hạn như:
∞
a) Chuỗi ∑ (−1)n cos n1 tuy là một chuỗi đan dấu, nhưng nó phân kì theo tiêu chuẩn
n =1
điều kiện cần. Thật vậy, lim cos n1 = 1 nên không tồn tại lim (−1)n cos n1 .
n→+∞ n→+∞
∞ n
b) Bài số 2e trong đề cương bài tập, chuỗi ∑ 1
n2
1+ n
n tuy có hình thức làm ta liên
n =1
√
tưởng đến tiêu chuẩn Cauchy, nhưng lim n an = 1. Nói cách khác, tiêu chuẩn
n→+∞
Cauchy không áp dụng được trong trường hợp này. Chúng ta sẽ dùng tiêu chuẩn so
∞
sánh để so sánh chuỗi số đã cho với ∑ 1
n2
với nhận xét như sau:
n =1
n
1+n
lim = e.
n→+∞ n
3.6 Ví dụ về chuỗi bán hội tụ không phải là chuỗi đan

dấu
Hầu hết các ví dụ về chuỗi bán hội tụ mà các bạn đã gặp đều có dạng chuỗi đan dấu.
Để chỉ ra một ví dụ không tầm thường về chuỗi bán hội tụ mà không phải là chuỗi đan
dấu chúng ta cần đến tiêu chuẩn Dirichlet (mở rộng của tiêu chuẩn Leibniz) sau.
218
∞
Định lý 6.36 (Tiêu chuẩn Dirichlet). Cho chuỗi số ∑ an bn . Nếu
n =1
∞
i) dãy các tổng riêng của chuỗi ∑ an là bị chặn, và
n =1
ii) bn là dãy đơn điệu hội tụ đến 0

∞
thì ∑ an bn là một chuỗi số hội tụ.
n =1
Tiêu chuẩn Leibniz là một trường hợp riêng của tiêu chuẩn Dirichlet. Thật vậy, xét
∞ ∞
chuỗi đan dấu ∑ (−1)n−1 bn = ∑ an bn với an = (−1)n−1 . Dãy các tổng riêng của chuỗi
n =1 n =1
∞
∑ (−1)n−1 có dạng S2n = 0, S2n+1 = 1 nên Sn ≤ 1 với mọi n.
n =1
∞
Ví dụ 3.36. Chứng minh rằng ∑ sin n
n là một chuỗi bán hội tụ.
n =1
∞ ∞
Lời giải. Trước hết, ∑ sin n
n = ∑ an bn với an = sin n, bn = n.
1
Hiển nhiên, dãy bn là đơn
n =1 n =1
N
điệu và hội tụ về 0. Bây giờ ta đi chứng minh S N = a1 + a2 + · · · + an = ∑ sin n là một dãy
n =1
số bị chặn. Thật vậy,
N N
1 1 1 1 1 1
2 n∑
2 sin S N = 2 sin sin n = ∑ cos n − − cos n + = cos − cos N + .
2 =1 n =1
2 2 2 2
Do đó
1
cos 2 − cos N + 21 1
SN = ≤ .
1
2 sin 2 sin 12
∞
Theo tiêu chuẩn Dirichlet, ∑ sin n
n là một chuỗi số hội tụ.
n =1
∞
Việc tiếp theo là đi chứng minh ∑ sinn n là một chuỗi số phân kì. Thật vậy, với mỗi số
π n =1
tự nhiên k, khoảng 6 + kπ, π − 6 + kπ có độ dài bằng 5π
π
6 − 6 = 6 > 1 nên chứa ít nhất
π 4π
một số tự nhiên nk nào đó. Khi đó
π 1 | sin nk | 1 1 1 1
| sin(nk )| ≥ sin = ⇒ ≥ . ≥ . .
6 2 nk 2 nk 2 π ( k + 1)
∞ ∞
Chuỗi điều hòa ∑ là phân kì nên theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi ∑ cũng là
1 | sin nk |
k +1 nk
k =1 k =1
∞
phân kì. Cũng theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi ∑ là phân kì.
| sin n|
n
n =0
219
Chú ý 6.19. Người ta thậm chí còn tính được

∞
sin n π−1
∑ n
=
2
.
n =1
Xem chứng minh trong Bài tập ??.

Bài tập 6.15 (Cuối kì, K61). Xét sự hội tụ của các chuỗi số
∞ ∞
(n!)2
a) ∑ n2 , c) ∑ cos n+1 − cos n ,
1 1
n =1 3 n =1
∞ ∞
(n!)2
b) ∑ n2
, d) ∑ cos n1 − cos n−
1
1 .
n =1 4 n =2
∞
Bài tập 6.16. Chứng minh rằng chuỗi ∑ sin n
np là
n =1
a) hội tụ tuyệt đối nếu p > 1,
b) bán hội tụ nếu p = 1,
c) bán hội tụ nếu 0 < p < 1.

[Gợi ý] Trường hợp p = 1 đã được chứng minh ở Ví dụ 3.36. Trường hợp p > 1 sử dụng
tiêu chuẩn so sánh với
sin n 1

np ≤ np .
∞ ∞
Trường hợp p < 1, chuỗi ∑ sin
n p
n
hội tụ theo tiêu chuẩn Dirichlet. Chuỗi ∑ sinpn là phân
n
n =1 n =1
kì vì sử dụng tiêu chuẩn so sánh với

sin n sin n

np ≥ n .
∞
Bài tập 6.17. Chứng minh rằng chuỗi ∑ cos n
np là
n =1
a) hội tụ tuyệt đối nếu p > 1,
b) bán hội tụ nếu p = 1,
c) bán hội tụ nếu 0 < p < 1.

∞
[Gợi ý] Trường hợp p = 1, xem lại cách chứng minh chuỗi ∑ sin n
n bán hội tụ trong Ví dụ
n =1
3.36. Các trường hợp p > 1 và 0 < p < 1 chứng minh tương tự như Bài tập 6.16.
Bài tập 6.18. Xét sự hội tụ của các chuỗi số sau.
220
∞ 1 2 ∞ ∞
(−1)n +2 cos nα
(a) ∑ n e n − 1 , (e) ∑ 3n n! ,
(2n−1)!!
(i) ∑ 3 ,
n =1 n =1 n =3 n(ln n) 2
∞
(−1)n +1
∞ n3 ∞
(b) ∑ n−ln n , (f) ∑ cos na , (j) ∑ na
,0 < | a| 6= 1.
n =2 n =1 (1− a2 ) n
n =1
∞ ∞ 2
(c) ∑ arcsin(e−n ), (g) ∑ n n 2n
n2
,
n =1 n =1 +1)
( n
∞ √ ∞
(d) ∑ sin(π n2 + a2 ), (h) ∑ 1
nα (ln n) β
, (α, β > 0),
n =1 n =3
[Gợi ý]
(a) Dùng tiêu chuẩn so sánh, chuỗi đã cho hội tụ.

∞
(b) Nhận xét a2n+1 = 0 với mọi n. Sau đó dùng tiêu chuẩn so sánh đối với chuỗi ∑ a2n ,
n =1
chuỗi đã cho phân kì.
(c) Dùng tiêu chuẩn so sánh, chuỗi đã cho hội tụ.

√ √ a2 π
(d) sin(π n2 + a2 ) = (−1)n sin(π n2 + a2 − nπ ) = (−1)n sin √
n2 + a2 + n
a2 π n a2 π o
0< √ < π, ∀n, khi n đủ lớn, sin √ là một dãy số dương hội
n2 + a2 + n n2 + a2 + n
tụ về 0, chuỗi đã cho hội tụ theo tiêu chuẩn Leibniz.
(e) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ.
(f) Dùng tiêu chuẩn Cauchy, chuỗi đã cho hội tụ.
(g) Dùng tiêu chuẩn Cauchy, chuỗi đã cho hội tụ.
(h) Biện luận theo tham số α, chia làm 3 trường hợp là α > 1 (dùng tiêu chuẩn so sánh),
α < 1 (dùng tiêu chuẩn so sánh) và α = 1 (dùng tiêu chuẩn tích phân).
(i) Dùng tiêu chuẩn so sánh kết hợp với tiêu chuẩn tích phân, chuỗi đã cho hội tụ.
(j) Dùng tiêu chuẩn Cauchy hoặc d’Alambert và biện luận theo tham số a.
Bài tập 6.19. Tính tổng của các chuỗi số sau đây
∞ ∞ √ √ √ ∞
n2 1
a) ∑ n! b) ∑ ( n + 2 − 2 n + 1 + n) c) ∑ 4n2 −1
n =1 n =1 n =1
∞ ∞
1 1
d) ∑ n(n + 1)(n + 2)
e) ∑ arctan 1 + n + n2
n =1 n =1
221
[Gợi ý]
n2 n 1 1
a) = = + ,n ≥ 2
n! ( n − 1) ! ( n − 2) ! ( n − 1) !
∞ n2 ∞ 1 ∞ 1
∑ = ∑ + ∑ = 2e
n=1 n! n =1 ( n − 1 ) ! n =2 ( n − 2 ) !
1 1
b) an = √ √ −√ √
n+2+ n+1 n+1+ n
1 1 1 √
Sn = √ √ −√ ⇒ S = −√ = 1− 2
n+2+ n+1 2+1 2+1
1 1 1 1
c) = −
4n2 − 1 2 2n − 1 2n + 1
1 1 1
Sn = 1− ⇒S=
2 2n + 1 2
1 1 1 1 1 1 1 1
d) = − = −2 +
n(n + 1)(n + 2) 2 n(n + 1) (n + 1)(n + 2) 2 n n+1 n+2
1 1 1 1 1
Sn = 1− − + ⇒S=
2 2 n+1 n+2 4
1 ( n + 1) − n
e) arctan 2
= arctan = arctan(n + 1) − arctan n
1+n+n 1 + ( n + 1) n
π
Sn = arctan(n + 1) − arctan 1 ⇒ S = .
4
Bài tập 6.20. Chứng minh rằng các chuỗi số sau là phân kì
∞
n2 − 2n + 1 ∞ n n2 ∞
2n
a) ∑ √
2 + (−1)n n
b) ∑ c) ∑ arctan
n =1 5n n =1
n+1 n =1
n
[Gợi ý] Tất cả các chuỗi số này đều không thỏa mãn điều kiện cần, do đó đều phân kì.
n2 − 2n + 1 1
a) lim 2 n
√ = 6= 0
n→∞ 5n + (−1) n 5
n n2
b) lim
1
= e− 2 6= 0
n→∞ n + 1
2n π
c) lim arctan = 6= 0
n→∞ n 2
222
Bài tập 6.21. Sử dụng các tiêu chuẩn so sánh, d’Alembert, Cauchy hoặc tiêu chuẩn tích
phân để xét sự hội tự của các chuỗi số sau
∞
1 n+1 ∞ p p ∞
2
a) ∑ √ ln
n n−1
b) ∑( n4 + 2n + 1 − n4 + an) c) ∑ n3 e − n
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ 2 2 2 ∞
n2 +5 ln 2 + ln 3 + . . . + ln n an n!
d) ∑ 3n
e) ∑ nα
f) ∑ nn , ( a 6= e)
n =1 n =1 n =1
∞
(2n − 1)!! ∞
1 1 n2 ∞ √
n 2n
g) ∑ 22n (n − 1)!
h) ∑ n 1 −
5 n
i) ∑ n
4n − 3
n =1 n =1 n =1
∞
n + a n2 ∞
1 ∞
1
j) ∑ n+b
k) ∑ n ln n(ln ln n)2 l) ∑ n ln p , ( p > 0)
n
n =1 n =3 n =3
[Gợi ý]
1 n+1 1 2 2
a) √ ln ∼√ ∼ 3 (n → ∞), chuỗi đã cho hội tụ.
n n−1 nn−1 n2
√ √ (2 − a ) n + 1 (2 − a ) n + 1
b) n4 + 2n + 1 − n4 + an = √ √ ∼
n4 + 2n + 1 + n4 + an 2n2
1
Nếu a = 2, un ∼ chuỗi đã cho hội tụ.
2n2
a−2
Nếu a 6= 2, un ∼ , chuỗi đã cho phân kì.
2n
1
c) Với số n đủ lơn: n3 e−n ≤ , chuỗi đã cho hội tụ.
2
n2
a n +1 ( n + 1 ) 2 + 5 3n 1
d) lim = lim = < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ an n→∞ 3n +1 n2 + 5 3
ln2 n 1
e) α > 2: an ≤ α−1 ≤ 1+ε ; (0 < ε < α − 2), chuỗi đã cho hội tụ.
n n
2
ln 2
α ≤ 2: an ≥ α−1 , chuỗi đã cho phân kì.
n
a a a
f) lim n+1 = lim n = . chuỗi đã cho hội tụ nếu a < e, phân kì nếu a > e.
n→∞ an n→∞ e
1+ 1 n
a n +1 (2n + 1)!! 22n (n − 1)! 1

g) lim = lim 2(n+1) = < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ an n→∞ 2 n! (2n − 1)!! 2
√ 1 1 n 1
h) lim n an = lim 1 − = < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ 5 n→∞ n 5e
√ √ n 2 1
i) lim an = lim n
n n
= < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ n→∞ 4n − 3 16
223
√ n + a n
j) lim n an = lim = e a−b .
n→∞ n→∞n+b
Nếu a > b thì e a−b > 1 chuỗi đã cho phân kì.
Nếu a < b thì e a−b < 1 chuỗi đã cho hội tụ.
Nếu a = b, an = 1 không thỏa mãn điều kiên cần để chuỗi hội tụ, do đó chuỗi đã cho
phân kì.
1
k) f ( x ) = ,x ≥ 3
x ln x (ln ln x )2
Z∞
1 ∞
f ( x )dx = − < +∞, chuỗi đã cho hội tụ.
ln ln x 3
3
1
l) f ( x ) = ,x ≥ 2
x ln p x
 ∞

Z∞ 
ln ln x nếu p = 1
2
f ( x )dx = (ln x )1− p ∞

 nếu p 6= 1
2 1− p 2
chuỗi đã cho hội tụ nếu p > 1, phân kì nếu 0 < p ≤ 1.
Bài tập 6.22. Sử dụng tiêu chuẩn Leibnitz để xét sự hội tự của các chuỗi số sau
∞ ∞ √ ∞
(−1)n ln n n −1 n 5n + 3
a) ∑ b) ∑ (−1) c) ∑ (−1)n 2
n =2 n n =2 n+e n =1
n +n
[Gợi ý]
ln n ln n
a) lim = 0; an = là giảm khi n → ∞ bởi vì
n→∞ n n
ln x ′ 1 − ln x
f (x) = ; f (x) = < 0, ∀ x ≥ 3
x x2
Chuỗi đã cho hội tụ.
√ √
n n
b) lim = 0; an = là giảm khi n → ∞ bởi vì
n→∞ n + e n+e
√
x ′ e−x
f (x) = ; f (x) = √ < 0, ∀ x ≥ 3
x+e 2 x ( x + e )2
Chuỗi đã cho hội tụ.

∞ 5n + 3 ∞ (−1)n ∞ (−1)n
c) ∑ (−1)n = 2 ∑ + 3 ∑ , chuỗi đã cho hội tụ bởi vì cả hai chuỗi ở
n =1 n2 + n n =1 n + 1 n =1 n
vế phải đều hội tụ.
224
Bài tập 6.23. Xét sự hội tụ của các chuỗi số sau

∞ ∞ ∞
ln n 1 2n
a) ∑ n α ; ( α > 1) b) ∑ (ln n) p ; ( p > 0) c) ∑ n + 2n
n =1 n =1 n =1
∞
1 n + 1 ∞ p ∞ √
d) ∑ − ln e) ∑ sin(π n2 + a2 ); a ∈ R f) ∑ sin[π (2 + 3) n ]
n =1
n n n =1 n =1
∞
∞
1 a n3 ∞
(n!)2
g) ∑ nα (ln n)β , (α, β > 0) h) ∑ cos
n
;a ∈ R i) ∑ n2
n =3 n =1 n =1 2
[Gợi ý]
ln n 1
a) Chọn 0 < ε < α − 1, khi n là đủ lớn α
≤ α−ε , α − ε > 1 do đó chuỗi đã cho hội tụ.
n n
1 1
b) Với 1 > ε > 0 bất kì, ta có, với số n đủ lớn: ≥ , chuỗi đã cho phân kì.
(ln n) p nε
2n 2n
c) n
∼ n khi n → ∞
n+2 2
a 2 ( n + 1 ) 2n 1
lim n+1 = lim n + 1
= < 1, the chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ an n→∞ 2 2n 2
x2
d) ln(1 + x ) = x − + o ( x2 ) khi x → 0, nên
2
1 1
n − ln 1 + ∼ 2 , khi n → ∞
n 2n
chuỗi đã cho hội tụ.
√ √ a2 π
e) sin(π n2 + a2 ) = (−1)n sin(π n2 + a2 − nπ ) = (−1)n sin √
n2 + a2 + n
a2 π n a2 π o
0< √ < π, ∀n, khi n đủ lớn, sin √ là một dãy số dương hội
n2 + a2 + n n2 + a2 + n
tụ về 0, chuỗi đã cho hội tụ theo tiêu chuẩn Leibniz.
√ √
f) {Sn }, Sn = (2 + 3)n + (2 − 3)n thỏa mãn Sn+2 = 4Sn+1 − Sn , với mọi n ≥ 0.
Bằng quy nạp, có thể chứng minh được rằng Sn là số chẵn với mọi n.
√ √ √
Vì vậy, sin[π (2 + 3)n ] = − sin[π (2 − 3)n ] ∼ −π (2 − 3)n khi n → ∞.
∞ √ √
∑ π (2 − 3)n là hội tụ bởi vì 0 < π (2 − 3) < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n =0
1 1
g) α > 1: ≤ ở đó 0 < ε < α − 1, chuỗi đã cho hội tụ.
nα (ln n) β nα−ε
1 1
0 < α < 1: α β
≥ α+ε ở đó 0 < ε < 1 − α, chuỗi đã cho phân kì.
n (ln n) n
225
α = 1.
Kết luận, chuỗi đã cho hội tụ nếu và chỉ nếu α > 1 hoặc α = 1, β > 1; và phân kì nếu
0 < α < 1 hoặc α = 1, 0 < β ≤ 1.
√ a n2 a2
h) lim n an = lim cos = e− 2 < 1, chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ n→∞ n
a n +1 ( n + 1)2
i) lim = lim = 0, chuỗi đã cho hội tụ.
n→∞ an n→∞ 22n+1
226
4. Chuỗi hàm số 227
§4. CHUỖI HÀM SỐ
4.1 Chuỗi hàm số hội tụ

Định nghĩa 6.25. Cho dãy các hàm số { an ( x )}. Chuỗi hàm số được định nghĩa như sau:
∞
u1 ( x ) + u2 ( x ) + · · · + u n ( x ) + · · · = ∑ u n ( x ).
n =1
∞ ∞
i) Chuỗi hàm số ∑ un ( x ) được gọi là hội tụ tại x = x0 nếu chuỗi số ∑ un ( x0 ) là hội tụ.
n =1 n =1
∞ ∞
ii) Chuỗi hàm số ∑ un ( x ) được gọi là phân kỳ tại x = x0 nếu chuỗi số ∑ un ( x0 ) là phân
n =1 n =1
kỳ.
∞
Tập hợp các điểm hội tụ của ∑ un ( x ) được gọi là miền hội tụ.
n =1
∞
Ví dụ 4.37. Tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số ∑ x n .
n =1
∞
Lời giải. Tại mỗi điểm x = x0 thì chuỗi số ∑ x0n là một chuỗi hình học. Do đó, theo Ví dụ
n =1
∞
1.5 thì chuỗi số ∑ x0n là hội tụ nếu | x0 | < 1 và phân kỳ nếu | x0 | ≥ 1. Vậy miền hội tụ của
n =1
chuỗi hàm số đã cho là (−1, 1).
∞
Ví dụ 4.38. Tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số ∑ nx .
1
n =1
∞ ∞
Lời giải. Tại mỗi điểm x = x0 xét chuỗi số ∑ 1
n x0
. Theo Ví dụ 2.12 thì chuỗi số ∑ 1
n x0
là
n =1 n =1
hội tụ nếu và chỉ nếu x0 > 1. Vậy miền hội tụ của chuỗi hàm số đã cho là (1, +∞).
Bài tập 6.24. Tìm miền hội tụ của các chuỗi số sau
∞ ∞ ∞
a) ∑ sin x +cos x
n2 + x 2
, c) ∑ sin nx
2n ( n +1)
, e) ∑ 5n ,
22n+1 x n
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ ∞
b) ∑ n! ,
xn
d) ∑ nn x ,
(2n)!! n
f) ∑ sin n3n +1 .
+sin x
n =1 n =1 n =1
[Gợi ý]
a) Dùng tiêu chuẩn so sánh, miền hội tụ R.
227
b) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, miền hội tụ R.
c) Dùng tiêu chuẩn so sánh, miền hội tụ R.
d) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ nếu | x | < 2e và phân kì nếu | x | > 2e .
∞ n ∞ n
Tại x = 2e , chuỗi đã cho trở thành ∑ nn 2e = ∑ n! ne .
(2n)!!
n =1 n =1
∞
Ví dụ 4.39 (Cuối kì, K62). Xét sự hội tụ, phân kỳ của chuỗi số ∑ nn .
n!en
n =1
Ta có
u n +1 e u
= n ⇒ lim n+1 = 1.
un 1 + n1 n→+∞ un
Trong trường hợp này các tiêu chuẩn Cauchy và d’Alambert đều không có hiệu quả.
Tuy nhiên,

1 n u
1+ < e ⇒ n+1 > 1 ⇒ un+1 > un > . . . > u1 = e ⇒ lim un 6= 0
n un n→+∞
nên chuỗi đã cho phân kỳ.

Kết luận: miền hội tụ là | x | < 2e .
Sẽ là khó hơn nhiều, nếu như ta thay đổi đề bài đi một chút như sau.
∞
Ví dụ 4.40. Xét sự hội tụ, phân kỳ của chuỗi số ∑ n!en .
nn
n =1
Lúc này, lim un = 0 nên không thể dùng tiêu chuẩn điều kiện cần để chứng minh
n→+∞
chuỗi phân kì như trên được. Chúng ta cần sử dụng đến các công cụ mạnh hơn của
giải tích như:
√ n
• Công thức Stirling n! ∼ 2πn ne hoặc
• Tiêu chuẩn Raabe (xem Phụ lục ??, Ví dụ ??): Giả thiết

an
lim = 1,
n→+∞ an+1

an
lim n − 1 = R.
n→+∞ a n +1
Khi đó, R > 1 thì chuỗi hội tụ, R < 1 thì chuỗi phân kì.
e) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert, miền hội tụ | x | < 54 .
f) Miền hội tụ bằng ∅ vì lim an = sin 13 6= 0 với mọi x.

n→+∞
228
4.2 Chuỗi hàm số hội tụ đều

∞
Đặt vấn đề: Cho chuỗi hàm số ∑ un ( x ). Giả thiết rằng miền hội tụ của chuỗi hàm số
n =1
này là X, và chuỗi hàm số này hội tụ đến hàm số S( x ) trên X, i.e.,
∞
S( x ) = ∑ u n ( x ), x ∈ X.
n =1
• Nếu với mỗi n, hàm số un ( x ) có tính chất A nào đó (liên tục, khả tích, khả vi), thì liệu
hàm số S( x ) cũng có tính chất này?
• Phải chăng !′
∞ ∞
S′ ( x ) = ∑ un ( x ) = ∑ u′n ( x),
n =1 n =1
nghĩa là chuyển dấu đạo hàm vào phía trong biểu thức ∑ được?
Chẳng hạn như, chuỗi hàm số sau đây đã gặp ở học phần Giải tích I:
∞
x3 x5 x2n+1 x2n+1
sin x = x − + −···+ + · · · = ∑ (−1)n .
3! 5! (2n + 1)! n =1
(2n + 1)!
Phải chăng
!′ ′
∞ 2n+1 ∞ ∞
′ n x nx2n+1 nx2n
cos x = (sin x ) = ∑ (−1) (2n + 1)! = ∑ (−1)
(2n + 1)!
= ∑ (−1)
(2n)!
.
n =1 n =1 n =1
Để trả lời được các câu hỏi này chúng ta cần đến khái niệm hội tụ đều sau.
∞
Định nghĩa 6.26. Chuỗi hàm số ∑ un ( x ) hội tụ đều đến S( x ) trên tập X nếu ∀ǫ >
n =1
0, ∃n(ǫ) ∈ N :
|Sn ( x ) − S( x )| < ǫ, ∀n > n(ǫ), ∀ x ∈ X.
• Chú ý rằng trong định nghĩa trên, n(ǫ) chỉ phụ thuộc vào ǫ mà không phụ thuộc vào
x.
• Ý nghĩa hình học: với n đủ lớn thì Sn ( x ) nằm hoàn toàn trong dải (S( x ) − ǫ, S( x ) +
ǫ), x ∈ X.
∞
Định lý 6.37 (Tiêu chuẩn Cauchy). Chuỗi hàm số ∑ un ( x ) hội tụ đều trên tập X nếu
n =1
∀ǫ > 0, ∃n(ǫ) ∈ N :
|S p ( x ) − Sq ( x )| < ǫ, ∀ p, q > n(ǫ), ∀ x ∈ X.
229
Định lý 6.38 (Tiêu chuẩn Weierstrass). Nếu
i) |un ( x )| ≤ an , ∀n ∈ N, ∀ x ∈ X ,
∞
ii) chuỗi số ∑ an hội tụ
n =1
∞
thì chuỗi hàm số ∑ un ( x ) hội tụ tuyệt đối và đều trên X .
n =1
Ví dụ 4.41.
∞ cos nx
i) Chuỗi hàm số ∑ 2 2
hội tụ đều trên R theo tiêu chuẩn Weierstrass. Thật vậy,
n =1 n + x
cos nx 1 1

2 ≤ ≤ , ∀x ∈ R
n + x2 n2 + x 2 n2
∞ 1
và chuỗi số ∑ 2
là hội tụ.
n =1 n
(−1)n−1 ∞
ii) Xét chuỗi hàm số ∑ 2
.
n =1 n + x
Với mỗi x ∈ R, chuỗi số tương ứng là chuỗi đan dấu và hội tụ theo tiêu chuẩn Leibnitz.
Kí hiệu tổng của chuỗi đã cho là S( x ), chính là tổng của chuỗi số tương ứng với x. Với mỗi
x ∈ R, ta có
1 1
|S( x ) − Sn ( x )| ≤ 2 ≤ → 0 khi n → ∞.
x +n+1 n+1
∞ (−1)n−1
Do đó, chuỗi hàm số ∑ 2
hội tụ đều đến S( x ) (tại sao? gợi ý: dựa vào định nghĩa).
n =1 n + x
Bài tập 6.25. Xét sự hội tụ đều của các chuỗi hàm số
∞ ∞
(−1)n−1
a) ∑ x 2 + n2
,x ∈ R. c) ∑ x n√
2 n3n
n , x ∈ [−2, 2].
n =1 n =1
∞ ∞ n
b) ∑ sin nx
n2 + x 2
,x ∈ R. d) ∑ 1
2n −1
2x +1
x +2 , x ∈ [−1, 1].
n =1 n =1
[Gợi ý]
a) Dùng tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi đã cho hội tụ đều.
b) Dùng tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi đã cho hội tụ đều.
c) Dùng tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi đã cho hội tụ đều.
x +2 . Khảo sát hàm số này trong đoạn [−1, 1] ta được −1 ≤ y ≤ 1. Dùng tiêu
d) Đặt y = 2x +1
chuẩn Weierstrass, chuỗi đã cho hội tụ đều.
230
4.3 Các tính chất của chuỗi hàm số hội tụ đều

Định lý 6.39 (Tính liên tục). Nếu
i) un ( x ) liên tục trên X với mọi n,

∞
ii) Chuỗi ∑ un ( x ) hội tụ đều về S( x ) trên X
n =1
thì S( x ) liên tục trên X , i.e.,

∞ ∞
lim
x → x0
∑ un ( x ) = ∑ xlim
→ x0
u n ( x ).
n =1 n =1
∞
Ví dụ 4.42. Xét tính liên tục của chuỗi hàm số ∑ 1
n2
arctan √nx+1 .
n =1
[Gợi ý] Dùng tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi hàm số đã cho hội tụ đều trên R, do đó liên
tục.
Định lý 6.40 (Tính khả tích). Nếu
i) un ( x ) liên tục trên [ a, b] với mọi n,

∞
ii) Chuỗi ∑ un ( x ) hội tụ đều về S( x ) trên [ a, b]
n =1
thì S( x ) khả tích trên [ a, b] và

!  
Zb Zb ∞ ∞ Zb
S( x )dx = ∑ un ( x ) = ∑ un ( x )dx  .
a a n =1 n =1 a
∞ n+1 √ 3 n+1
Ví dụ 4.43. Tính tổng của chuỗi số ∑ √ = 1+ 2+ +···+ √ +···
n =0 ( 2 ) n 2 ( 2) n
∞
Xét chuỗi hàm số ∑ (n + 1) x n =: f ( x ). Nhận xét:
n =0
• Chuỗi hàm số này không tính được một cách trực tiếp,
Z ∞
• tuy nhiên (n + 1) x n dx = x n+1 và chuỗi hàm số ∑ x n+1 thì tính được và bằng x
1− x
n =0
(là cấp số nhân với công bội bằng x).
231
∞
Do đó, chúng ta tích phân từng thành phần của chuỗi hàm số f ( x ) = ∑ (n + 1) x n trong
n =0
khoảng [0, x ]:
Zx Zx ∞ ∞ Zx
n
f (t)dt = ∑ ( n + 1) t dt = ∑ (n + 1)tn dx
0 0 n =0 n =0 0
∞
n +1 x
= ∑x =
1−x
.
n =0
x ′ 1
Đạo hàm 2 vế phương trình này ta được, f ( x ) = = .
1−x (1 − x )2
Tổng của chuỗi số đã cho bằng
√ √
3 n+1 1
1+ 2+ +...+ √ +... = f √ = 2(3 + 2 2).
2 ( 2) n 2
Chú ý 6.20. Việc còn lại là đi tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số đã cho và kiểm tra điều
kiện về tính hội tụ đều trong Định lý 6.40. Bằng tiêu chuẩn d’Alambert có thể kiểm tra
chuỗi hàm số đã cho hội tụ nếu −1 < x < 1, hơn nữa chuỗi hàm số này hội tụ đều trên
khoảng [0, ǫ] với mỗi ǫ ∈ (0, 1) (theo tiêu chuẩn Weierstrass).
Ví dụ 4.44. Chứng minh rằng

∞
a) arctan x = ∑ (−1)n x2n+1 = x −
2n+1 x3 x5 2n+1
3 + 5 − · · · + (−1)n x2n+1 + · · · , x ∈ [−1, 1].
n =0
∞
(−1)n
b) π
4 = ∑ 2n+1 .
n =0
Lời giải. Thật vậy, ta biết rằng

∞ ∞
1
2
= ∑ (−1)n x2n = ∑ (− x2 )n , | x| < 1,
1+x n =0 n =0
vì đây là tổng của một cấp số nhân với công bội bằng − x2 . Lấy tích phân hai vế ta được
∞
x2n+1 n
arctan x = ∑ (−1) .
n =0 2n + 1
Chuỗi bên phải hội tụ tại x = ±1 (theo tiêu chuẩn Leibniz), đặc biệt nó hội tụ đều trên
[−1, 1]. Ta có công thức sau:
∞
π (−1)n
arctan 1 = = ∑ .
4 n=0 2n + 1
Bài tập 6.26. Tìm miền hội tụ và tính tổng
232
∞ ∞
a) ∑ (−1)n−1 (n + 1)( x − 1)n b) ∑ (−1)n (2n + 1) x2n .
n =1 n =1
Z Z
[Gợi ý] Nhận xét: (n + 1)( x − 1)n dx = (x − 1 ) n +1 , (2n + 1) x2n dx = x2n+1 .
a) Để đơn giản, có thể đặt x − 1 = t, dùng tiêu chuẩn d’Alambert hoặc Cauchy để tìm
miền hội tụ của chuỗi hàm số đã cho (chú ý tại các đầu mút xét riêng). Sau đó xét
∞ Zx
hàm số f (t) = ∑ (−1)n−1 (n + 1)tn và tính f (t)dt.
n =1
0
b) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert hoặc Cauchy để tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số đã
∞
cho (chú ý tại các đầu mút xét riêng). Sau đó xét hàm số f ( x ) = ∑ (−1)n (2n + 1) x2n
n =1
Zx
và tính f (t)dt.
0
Định lý 6.41 (Tính khả vi). Nếu
i) un ( x ) khả vi liên tục trên ( a, b) với mọi n,

∞
ii) Chuỗi ∑ un ( x ) hội tụ về S( x ) trên ( a, b),
n =1
∞
iii) Chuỗi ∑ u′n ( x ) hội tụ đều trên ( a, b)
n =1
thì S( x ) khả vi trên ( a, b) và

!′
∞ ∞
S′ ( x ) = ∑ un ( x ) = ∑ u′n ( x).
n =1 n =1
∞xn
Ví dụ 4.45. Tính tổng của chuỗi hàm số S( x ) = ∑ . Nhận xét:
n =1 n
• Chuỗi hàm số này không tính tổng được một cách trực tiếp,
′ ∞
• tuy nhiên, xn
n = x n−1 và chuỗi hàm số ∑ x n−1 tính được tổng và bằng 1
x −1 (vì là
n =1
chuỗi hình học với công bội bằng x).
∞ xn
Do đó, đạo hàm 2 vế của biểu thức S( x ) = ∑ ta được
n =1 n
∞
1
S′ ( x ) = ∑ x n −1 = 1 − x
n =1
233
Nên
Zx Zx
dt
S ( x ) = S (0) + S′ (t)dt = = − ln(1 − x ).
1−t
0 0
Kết luận
∞
xn
∑ n = − ln(1 − x). (6.10)
n =1
Chú ý 6.21. Việc còn lại là tìm miền hội tụ và kiểm tra điều kiện về tính hội tụ đều của
chuỗi hàm số trong Định lý 6.41. Bằng tiêu chuẩn d’Alambert có thể kiểm tra chuỗi hàm
số đã cho hội tụ nếu −1 < x < 1.
∞ 1
• Tại x = 1, ∑ là phân kì.
n =1 n
∞ (−1)n
• Tại x = −1, ∑ là hội tụ.
n =1 n
Vậy miền hội tụ của chuỗi hàm số đã cho là [−1, 1).

∞
Hệ quả 6.2. Chứng minh công thức Euler ∑ 1
n2
= 6 .
π2
n =1
Lời giải. Xuất phát từ công thức (6.10), suy ra

∞
ln(1 − x ) x n −1
=−∑ .
x n =1
n
Lấy tích phân từ 0 đến 1 hai vế phương trình này ta được
Z1 ∞ Z1 ∞
π2 ln(1 − x ) 1 1
− = dx = − ∑ x n−1 dx = − ∑ .
6 x n =1
n n =1
n2
0 0
Hệ quả 6.3. Chứng minh rằng

∞
(−1)n
∑ n = − ln 2.
n =1
xn ∞
Lời giải. Vì chuỗi hàm số S( x ) = ∑ hội tụ tại x = −1 (theo tiêu chuẩn Leibniz), nên
n =1 n
thay x = −1 trong công thức (6.10) ta được
∞
(−1)n
S(−1) = − ln 2 = ∑ n
.
n =1
234
Ví dụ 4.46. Tính tổng

∞
(−1)n
∑ 3n + 1 .
n =0
Ý tưởng: Để "đánh bay" số hạng 3n + 1 ở dưới mẫu số, ta xét chuỗi hàm
∞
(−1)n 3n+1
S( x ) = ∑ x
n=0 3n + 1
∞ ∞
và đi tính S′ ( x ) = ∑ (−1)n x3n = ∑ (− x3 )n = 1
1+ x 3
(tổng vô hạn của một cấp số nhân với
n =0 n =0
công bội bằng − x3 ). Do đó,
∞ Zx
(−1)n dx 1 π
∑ = S(1) = lim 3
= ln 2 + √ .
n=0 3n + 1 x →1−
0
1+x 3 3 3
Bài tập 6.27. Tìm miền hội tụ và tính tổng

∞ ∞
(−1)n−1
a) ∑ ( x + 1) n , b) ∑ x2n+1 .
2n+1
n
n =1
h i 2n+1 ′ n=1
( x +1) n ′
[Gợi ý] Nhận xét: n = ( x + 1)n−1 , x2n+1 = x2n .
a) Để đơn giản, đặt x + 1 = t, dùng tiêu chuẩn d’Alambert hoặc Cauchy để tìm miền
hội tụ của chuỗi hàm số đã cho (chú ý tại các điểm đầu mút xét riêng). Sau đó đặt
∞ ∞ ∞
(−1)n−1 n
S(t) = ∑ n t và tính S′ (t) = ∑ (−1)n−1 tn−1 = ∑ (−t)n−1 , đây là tổng vô hạn
n =1 n =1 n =1
của một cấp số nhân với công bội bằng −t.
b) Dùng tiêu chuẩn d’Alambert hoặc Cauchy để tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số đã
∞
x2n+1
cho (chú ý tại các điểm đầu mút xét riêng). Sau đó đặt S( x ) = ∑ 2n+1 và tính
n =1
∞ ∞
S′ ( x ) = ∑ x2n = ∑ ( x2 )n . Đây là là tổng vô hạn của một cấp số nhân với công bội
n =1 n =1
bằng x2 .
4.4 Một số chú ý về chuỗi hàm

Có ba vấn đề chính đối với các bài toán về chuỗi hàm số.
∞
1. Tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số. Tại mỗi x = x0 , coi ∑ u( x0 ) là một chuỗi số
n =1
thông thường và tìm miền hội tụ bằng các phương pháp đã biết (so sánh, d’Alambert,
Cauchy, tích phân). Khi tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số bằng
tiêu chuẩn Cauchy
a n +1
hoặc d’Alambert, tại các điểm đầu mút (làm cho L = lim an = 1, hoặc L =
p n→+∞
lim n | an | = 1) ta phải xét riêng.
n→+∞
Ví dụ 4.47 (Giữa kì, K61). Xét sự hội tụ của chuỗi hàm
235
+∞ +∞
(−1)n−1 (−1)n−1
a) ∑ x 2 + n +2
, b) ∑ x 2 + n +2
.
n =1 n =1
2. Chứng minh chuỗi hàm số hội tụ đều (định nghĩa, tiêu chuẩn Weierstrass, tiêu
chuẩn Cauchy).
Ví dụ 4.48 (Giữa kì, K61). Xét sự hội tụ đều trên [0, +∞) của chuỗi hàm số
+∞ +∞
a) ∑ 4n ,
3−nx
b) ∑ 3n .
2−nx
n =1 n =1
∞
3. Tính tổng của chuỗi hàm số S( x ) = ∑ un ( x ). Nếu có sử dụng đến tính khả vi
n =1
hoặc khả tích
Z của nó, phải dựa vào biểu thức của un ( x ) để quyết định xem sẽ đi tính
x
S′ ( x ) hay S(t)dt. Chẳng hạn như
0
∞ Z x Z x
• S( x ) = ∑ (αn + 1) x αn thì sẽ đi tính S(t)dt, vì (αn + 1)tαn dt = x αn+1 .
n =1 0 0
∞ ′
• S( x ) = ∑ x αn
αn thì sẽ đi tính S′ ( x ) vì x αn
αn = x αn−1 .
n =1
Ví dụ 4.49 (Giữa kì, K61). Tìm miền hội tụ và tính tổng của chuỗi (hàm) số
+∞ +∞ +∞
(−1)n−1
a) ∑ n2n , b) ∑ x
[1+(n−1) x ](1+nx )
, c) ∑ x
[1−(n−1) x ](1−nx )
.
n =2 n =1 n =1
Ví dụ 4.50 (Cuối kì, K62). Tính tổng

∞ ∞
a) ∑ en ,
n
b) ∑ πn .
n
n =1 n =1

Bài tập 6.28. Tìm miền hội tụ của các chuỗi hàm số sau
∞ ∞ ∞
(−1)n+1
a) ∑ 1+ x n ,
1
e) ∑ 1+ n2 x
, i) ∑ xn n ,
xn
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ lnn ( x + 1 ) ∞
b) ∑ xn
1+ x2n
, f) ∑ √
x −e
n
, j) ∑ 2n+1
( x + 2)1−2n .
n =1 n =1 ( n +1)5
n =1
∞ ∞
3x −2 n
c) ∑ xn x ,
n −1
g) ∑ n
( n +1) α x ,
n =1 n =1
∞ ∞
d) ∑ 2nx ,
cos nx
h) ∑ xn + 1
2n x n ,
n =1 n =1
236
Bài tập 6.29. Dùng tiêu chuẩn Weierstrass, chứng minh các chuỗi sau hội tụ đều trên
các tập tương ứng
∞ ∞
a) ∑ xn
(1+ x 2 ) n
trên R, c) ∑ √1
2n−1 1+nx
trên [0, ∞),
n =1 n =1
∞ n ∞ 2 2
b) ∑ 1
2n −1
2x +1
x +2 trên [−1, 1], d) ∑ e−n x
n2
trên R.
n =1 n =1
237
§5. CHUỖI LŨY THỪA
Định nghĩa 6.27. Chuỗi lũy thừa là một chuỗi hàm số có dạng
∞
∑ a n x n = a0 + a1 x + a2 x 2 + · · · + a n x n + · · · , (6.11)
n =0
ở đó x là biến số còn an là các hệ số.
Tại mỗi điềm x = x0 cố định, chuỗi đã cho có thể hội tụ hoặc phân kỳ. Tập hợp tất cả các
điểm mà chuỗi đã cho hội tụ được gọi là miền hội tụ. Khi đó tổng của nó là
f ( x ) = a0 + a1 x + a2 x 2 + · · · + a n x n + · · · ,
ở đó tập xác định của hàm số f ( x ) là miền hội tụ của chuỗi (6.11).
Chẳng hạn như, nếu an = 1 với mọi n, thì chuỗi (6.11) đã cho trở thành chuỗi hình học
1 + x + x2 + · · · + x n + · · · ,
sẽ hội tụ nếu −1 < x < 1 và phân kỳ nếu | x | ≥ 1.

∞
Ví dụ 5.51. Tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số ∑ n.
xn
n =1
Lời giải. Đặt an = n.

xn
Khi đó

a n +1 x n +1 n
an an . x n → x khi n → ∞.
=
Do đó theo tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi đã cho hội tụ nếu | x | < 1 và phân kỳ nếu | x | > 1.
Chú ý rằng tiêu chuẩn d’Alambert không đưa thông tin gì về sự hội tụ hay phân kỳ của
chuỗi tại x = ±1. Vì thế chúng ta sẽ xét riêng 2 trường hợp này. Tại x = 1, chuỗi trở thành
∞ ∞
(−1)n
n, chuỗi này phân kì. Tại x = −1, chuỗi trở thành ∑ n . Chuỗi này là chuỗi đan
1
∑
n =1 n =1
dấu và hội tụ theo tiêu chuẩn Leibniz (xem lại Ví dụ 3.33). Kết luận: miền hội tụ của chuỗi
hàm số đã cho là [−1, 1).
Ví dụ 5.52. Tìm tập xác định của hàm số Bessel được định nghĩa bởi
∞
(−1)n x2n
J0 ( x ) = ∑ 2n 2
.
n=0 2 ( n! )

an+1 (−1)n+1 x2n+2 22n (n!)2 x2
= . =
an 22n+2 [(n + 1)!]2 (−1)n x2n → 0 khi n → ∞.
4( n + 1)2
Theo tiêu chuẩn d’Alambert, chuỗi hàm số đã cho hội tụ với mọi x ∈ R. Nói cách khác, tập
xác định của hàm số Bessel là R.
238
5. Chuỗi lũy thừa 239
∞
Định lý 6.42 (Định lý Abel). Nếu chuỗi lũy thừa ∑ an x n hội tụ tại x0 6= 0, thì nó cũng
n =0
hội tụ tại mọi điểm x mà | x | < | x0 |.
Lời giải. Ta có n
x
n
| an x | ≤ | an x0n |. .
x0
∞
Vì chuỗi ∑ an x0n hội tụ nên lim an x0n = 0. Do đó, tồn tại số M sao cho | an x0n | ≤ M với mọi
n =1 n→+∞
n. Vậy n
x
| an x | ≤ M , ∀n.
n
x0

∞ n
x
Do đó, nếu | x | < | x0 | thì x0 < 1, chuỗi ∑ xx0 hội tụ. Theo tiêu chuẩn so sánh, chuỗi
n =0
∞
∑ an x n cũng hội tụ.
n =0
∞
Hệ quả 6.4. Nếu chuỗi lũy thừa ∑ an x n phân kỳ tại x0 6= 0, thì nó cũng phân kỳ tại mọi
n =0
điểm x mà | x | > | x0 |.
∞
Hệ quả 6.5. Với mỗi chuỗi lũy thừa ∑ an x n cho trước, chỉ có 3 khả năng sau có thể xảy
n =0
ra.
i) Chuỗi hội tụ tại duy nhất điểm x = 0.
ii) Chuỗi hội tụ tại mọi điểm x ∈ R.
iii) Tồn tại một số thực dương R sao cho chuỗi đã cho hội tụ nếu | x | < R và phân kỳ nếu
| x | > R.
hội tụ nếu | x | < R
b b b
−R 0 R
phân kì nếu | x | > R
Định nghĩa 6.28. Bán kính hội tụ của một chuỗi lũy thừa được định nghĩa là bằng
• 0 trong trường hợp i),
• ∞ trong trường hợp ii),
• số thực dương R trong trường hợp iii)
của Hệ quả 6.5 nêu trên.
239
√
a
Định lý 6.43 (Cách tìm bán kính hội tụ). Nếu ρ = lim na+n 1 hoặc ρ = lim n an thì
n→+∞ n→+∞
bán kính hội tụ của chuỗi lũy thừa là R = ρ,
1
với quy ước là
• R = 0 nếu ρ = ∞ và
• R = ∞ nếu ρ = 0.

a
Lời giải. Nếu ρ = lim na+n 1 6= 0, ta có
n→+∞

a n +1 x n +1 a n +1
lim = lim .| x | = ρ | x |.
n→+∞ an x n n→+∞ an
Do đó, theo tiêu chuẩn d’Alambert,
• Nếu ρ| x | < 1 hay | x | < 1
ρ thì chuỗi đã cho hội tụ,
• Nếu ρ| x | > 1 hay | x | > 1

ρ thì chuỗi đã cho hội tụ.
Theo Định nghĩa 6.28 thì R = ρ1 .

a
Nếu ρ = lim na+n 1 = 0 thì
n→+∞

a n +1 x n +1 a n +1
lim = lim .| x | = 0, ∀ x,
chuỗi đã cho hội tụ với mọi x ∈ R, nghĩa là R = +∞.
Nếu ρ = +∞ thì

a n +1 x n +1 a n +1
lim = lim .| x | = +∞, ∀ x 6= 0,
chuỗi đã cho hội tụ tại điểm duy nhất x = 0, nghĩa là R = 0.
p
Chứng minh hoàn toàn tương tự cho trường hợp ρ = lim n | an |.
n→+∞
∞ n n
Ví dụ 5.53. Tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số sau ∑ √3) x .
(−
n +1
n =0
r
an+1 n + 1

= −3
an → 3 khi n → ∞.
n + 2
Vậy bán kính hội tụ của chuỗi đã cho là R = 13 .
∞
(−1)n
1. Tại x = − 13 chuỗi đã cho trở thành ∑ √
n +1
. Chuỗi này là một chuỗi đan dấu và hội
n =0
tụ theo tiêu chuẩn Leibniz.
∞
2. Tại x = 1
3 chuỗi đã cho trở thành ∑ √1 .
n +1
Chuỗi này phân kỳ.
n =0
Kết luận: miền hội tụ của chuỗi lũy thừa đã cho là [− 31 , 13 ).
Ví dụ 5.54 (Giữa kì, K61). Tìm miền hội tụ của chuỗi hàm số
240
+∞ +∞
a) ∑ 1
2n+1 ( x − 1) n . d) ∑ 2n+1
n (x + 2) n .
n =1 n =1
+∞ +∞ +∞
b) ∑ 1
2n−1 ( x + 1) n . e) ∑ (2x −1)n
3n−1 . ∑
(2x +1)n
3n+1 .
n =1 n =1 n =1
+∞
c) ∑ n
2n+1 ( x − 2) n .
n =1
Bài tập 6.30. Tìm miền hội tụ của các chuỗi lũy thừa sau.
∞ ∞ ∞
x2n n ( x + 2) n n ( x + 1) n
a) ∑ (−1)n b) ∑ 3n +1 c) ∑ 4n
n =0 (2n)! n =0 n =0
∞ ∞ ∞
3n ( x + 4 ) n x2n
d) ∑ √n + 1 e) ∑ n!(2x − 1)n f) ∑ 2
n =0 n =1 n=2 n (ln n )
5.1 Các tính chất của chuỗi lũy thừa

∞
Định lý 6.44. Giả sử rằng chuỗi lũy thừa ∑ an x n có bán kính hội tụ bằng R > 0 và đặt
n =0
∞
f ( x ) = ∑ an x n với | x | < R. Khi đó
n =0
1. Chuỗi lũy thừa hội tụ đều trên mọi khoảng [ a, b] ⊂ (− R, R).
2. f ( x ) là hàm số liên tục trên (− R, R).
3. f ( x ) là hàm số khả vi (và do đó liên tục) trên khoảng (− R, R) và

∞
′ d
f (x) = ∑ an x n dx = a1 + 2a2 x + · · · + nan x n−1 + · · · .
n =0 dx
4. f ( x ) là hàm số khả tích trên mọi đoạn [ a, b] ⊂ (− R, R) và
Zx
x2 x n +1
f (t)dt = a0 x + a1 + · · · + an +···
2 n+1
0
Sau đây chúng ta sẽ áp dụng các tính chất trên để khai triển một số hàm số đơn giản
thành chuỗi lũy thừa. Trước hết, hãy xét một chuỗi hàm số đơn giản (chuỗi hình học) mà
ta đã gặp ở Ví dụ 1.5:
∞
1
= 1 + x + x2 + · · · = ∑ x n (| x | < 1).
1−x n =0
241
Thay x bằng − x trong phương trình đã cho ta được

∞
1
= ∑ (−1)n x n . (6.12)
1+x n =0
∞
Đặt f ( x ) = ln(1 + x ), ta có f ′ ( x ) = 1
1+ x = ∑ (−1)n x n . Do đó
n =0
Z ∞ ∞
x n +1
f (x) = ∑ (−1)n xn = ∑ (−1)n n+1
+ C.
n =0 n =0
Kết hợp với f (0) = 0 ta có C = 0. Vậy ta có biểu thức chuỗi lũy thừa của hàm số f ( x ) =
ln(1 + x ) là
∞ ∞
x n +1 xn
ln(1 + x ) = ∑ (−1)n = ∑ (−1)n+1 .
n =0 n + 1 n =1 n
Ví dụ 5.55. Tìm biểu diễn chuỗi lũy thừa của hàm số f ( x ) = 1

1+ x 2
.
Lời giải. Thay x bởi x2 trong phương trình 6.12 ta có
∞
1
= ∑ (−1)n x2n . (6.13)
1 + x2 n =0
Ví dụ 5.56. Tìm biểu diễn chuỗi lũy thừa của hàm số f ( x ) = arctan x.
Lời giải. Theo Phương trình 6.13 ta có

∞
′ 1
f (x) = 2
= ∑ (−1)n x2n .
1+x n =0
Do đó Z ∞ ∞
x2n+1
f (x) = ∑ (−1)n x2n = C + ∑ (−1)n 2n + 1
.
n =0 n =0
Kết hợp với điều kiện f (0) = 0 ta có C = 0. Kết luận:
∞
x2n+1
f (x) = ∑ (−1)n 2n + 1
.
n =0
Bài tập 6.31. Một cách tương tự, tìm biểu diễn chuỗi lũy thừa của hàm số f ( x ) = arccot x.
[Gợi ý] Có thể sử dụng đẳng thức arctan x + arccot x = π

2 để suy ra biểu diễn chuỗi lũy
thừa của hàm số f ( x ) = arccot x.
Bài tập 6.32. Tìm biểu diễn chuỗi lũy thừa của các hàm số sau:
2 5 1−x
a) f ( x ) = b) f ( x ) = c) f ( x ) =
3−x 1 − 4x2 1+x
2 x+2 x2 + x
d) f ( x ) = 2 e) f ( x ) = 2 f) f ( x ) =
x −x−2 2x − x − 1 (1 − x )3
242
5.2 Khai triển một hàm số thành chuỗi lũy thừa

Trong bài trước, chúng ta đã áp dụng các tính chất của chuỗi lũy thừa để tìm biểu diễn
lũy thừa của một số hàm số phân thức nhất định. Trong trường hợp f ( x ) là một hàm số
bất kỳ, thì tìm biểu diễn lũy thừa của f ( x ) như thế nào? Mục đích của bài này là để trả lời
câu hỏi đó.
Định lý 6.45. Nếu hàm số f ( x ) có biểu diễn chuỗi lũy thừa tại điểm a, nghĩa là
∞
f (x) = ∑ an ( x − a)n , | x − a| < R,
n =0
f (n) ( a)
thì các hệ số của chuỗi lũy thừa được xác định bởi công thức an = n! .
Như vậy nếu hàm số f ( x ) có biểu diễn chuỗi lũy thừa tại a, thì
• nó phải có đạo hàm mọi cấp trong lân cận của điểm a, và
• biểu diễn chuỗi lũy thừa của nó phải có dạng

∞
f (n) ( a )
∑ ( x − a)n . (6.14)
n =0 n!
Lời giải. Theo giả thiết,
f ( x ) = a0 + a1 ( x − a ) + a2 ( x − a )2 + · · · + a n ( x − a ) n + · · · (6.15)
Thay x = a vào phương trình (6.15) ta được
f ( a ) = a0 .
Đạo hàm 2 vế của phương trình (6.15):
f ′ ( x ) = a1 + 2a2 ( x − a) + · · · + nan ( x − a)n−1 + · · · (6.16)
Thay x = a vào phương trình (6.16) ta được
f ′ ( a ) = a1 .
f (n) ( a)
Tiếp tục quá trình này ta được an = n! .
Điều kiện hàm số f ( x ) có đạo hàm mọi cấp trong lân cận của điểm a chỉ là điều kiện cần,
chứ chưa phải là điều kiện đủ. Nghĩa là, có những hàm số khả vi vô hạn nhưng lại không
khai triển được thành chuỗi Taylor. Ví dụ như hàm số sau đây
 1
e− x2 nếu x 6= 0
f (x) =
0 nếu x = 0
có f (n) (0) = 0 với mọi n nên chuỗi Maclaurin của nó bằng 0.
243
Định nghĩa 6.29. Chuỗi lũy thừa trong Phương trình 6.14 được gọi là chuỗi Taylor của
hàm số f ( x ) tại điểm a. Trường hợp a = 0 thì chuỗi Taylor trở thành
∞
f ( n ) (0) n
∑ x . (6.17)
n =0 n!
Chuỗi 6.17 được gọi là chuỗi Maclaurin của hàm số f ( x ).
Ví dụ 5.57. Tìm chuỗi Maclaurin của hàm số f ( x ) = e x và tìm bán kính hội tụ của nó.
Lời giải. f ( x ) = e x ⇒ f (n) ( x ) = e x . Do đó f (n) (0) = 1 với mọi n. Chuỗi Maclaurin của hàm
số f ( x ) là
∞
f ( n ) (0) n x x2 xn
∑ n! x = 1 +
1!
+
2!
+ · · · +
n!
+···
n =1

an+1 n!
Để tìm bán kính hội tụ, xét an = (n+1)! = n+ 1
1 → 0 khi n → ∞. Do đó bán kính hội tụ
R = ∞, i.e., chuỗi đã cho hội tụ với mọi x.
∞
f (n) ( a)
Định nghĩa 6.30. Nếu chuỗi Taylor ∑ n! ( x − a)n hội tụ đến hàm số f ( x ) trong một
n =0
lân cận Ba ( R) = { x : | x − a| < R} nào đó của điểm a thì ta nói hàm số f ( x ) khai triển được
thành chuỗi Taylor trong lân cận đó.
Hai câu hỏi đặt ra đối với chuỗi Taylor của hàm số f ( x ):
∞
f (n) ( a)
• Chuỗi Taylor F ( x ) = ∑ n! ( x − a)n có hội tụ không?
n =0
• Nếu nó hội tụ thì liệu nó có hội tụ đến hàm số f ( x ) hay không?
Định lý sau đây trả lời các câu hỏi đó.
Định lý 6.46. Nếu f ( x ) có đạo hàm mọi cấp trong lân cận Ba ( R) = { x : | x − a| < R} của
∞
f (n) ( a)
điểm a và | f (n) (ξ )| ≤ M với mọi ξ ∈ Ba ( R), thì chuỗi Taylor ∑ n! ( x − a)n hội tụ đến
n =0
f ( x ) trong lân cận Ba ( R). Nghĩa là f ( x ) khai triển được thành chuỗi Taylor tại a,
∞
f (n) ( a )
f (x) = ∑ ( x − a)n , | x − a| < R.
n =0 n!
∞
Ví dụ 5.58. Chứng minh rằng e x = ∑ xn
n! , ∀ x ∈ R.
n =0
244
Lời giải. Xét lân cận B0 ( R) = { x : | x | < R} với R > 0 nào đó. Hàm số f ( x ) = e x có
| f n ( x )| = e x < e R = M, ∀ x ∈ B0 ( R).
Theo Định lý 6.46, f ( x ) khai triển được thành chuỗi Taylor tại x = 0 trong lân cận B0 ( R),
∞
xn
ex = ∑ , ∀ x ∈ B0 ( R).
n=0 n!
∞
Vì số R có thể chọn một cách tùy ý nên e x = ∑ xn
n! , ∀ x ∈ R.
n =0
5.3 Khai triển Maclaurin một số hàm số sơ cấp

∞
1
1− x = ∑ xn = 1 + x + x2 + · · · + x n + · · · R=1
n =0
∞
1
1+ x = ∑ (−1)n x n = 1 − x + x2 − · · · + (−1)n x n + · · · R=1
n =0
∞
xn x2 xn
ex = ∑ n! = 1 + 1!x + 2! +···+ n! +··· R=∞
n =0
∞ 2n+1 2n+1
x x3 x5 x
sin x = ∑ (−1)n (2n +1) !
= x− 3! + 5! − · · · + (−1)n (2n +1) !
+··· R=∞
n =0
∞ 2n x2 x4 2n
cos x = ∑ (−1)n (x2n)! = 1− 2! + 4! − · · · + (−1)n (x2n)! + · · · R=∞
n =0
∞
x2n+1 x3 x5 x2n+1
sinh x = ∑ (2n+1)!
= x+ 3! + 5! +···+ (2n+1)!
+··· R=∞
n =0
∞
x2n x2 x4 x2n
cosh x = ∑ (2n)!
= 1+ 2! + 4! +···+ (2n)!
+··· R=∞
n =0
∞ 2n+1 2n+1
x3 x5
arctan x = ∑ (−1)n x2n+1 = x− 3 + 5 − · · · + (−1)n x2n+1 + · · · R=1
n =0
∞
(2n−1)!! x2n+1 3 5 (2n−1)!! x2n+1
arcsin x = ∑ (2n)!! 2n+1
= x + 21 x3 + 2.4
1.3 x
5 +···+ (2n)!! 2n+1
+··· R=1
n =0
∞ n n
x2 x3
ln(1 + x ) = ∑ (−1)n−1 xn = x− 2 + 3 − · · · + (−1)n−1 xn + · · · R=1
n =1
∞
xn x2 x3 xn
ln(1 − x ) =− ∑ n = −x − 2 − 3 −···− n −··· R=1
n =1
∞
k k ( k −1) 2
(1 + x ) k = ∑ (n) x n = 1 + kx + 2! x + · · · + (nk ) x n + · · · R=1
n =0
Để khai triển một hàm số thành chuỗi Taylor (Maclaurin) có hai phương pháp.
Phương pháp 1: Tính các đạo hàm cấp cao f (n) ( x ) để suy ra chuỗi lũy thừa của f ( x )
∞
f (n) ( a)
tại x = a là ∑ n! ( x − a)n . Tuy nhiên, không phải lúc nào việc tính các đạo hàm
n =0
cấp cao của f ( x ) cũng dễ dàng. Vì thế người ta thường làm theo cách sau.
(2) Các hàm số hyperbolic: sinh x = e x −e− x
, cosh = e x +e− x
2 2
245
Phương pháp 2: Dựa vào khai triển Maclaurin của các hàm số sơ cấp đã biết. Chẳng
hạn như:
Ví dụ 5.59. a) Tìm khai triển Maclaurin của hàm số f ( x ) = arcsin x.

b) Tính đạo hàm cấp cao arcsin(n) (0).
[Lời giải]
a) Nhận xét (arcsin x )′ = √ 1 . Trong trường hợp này có lẽ "không có" hoặc "rất
1− x 2
khó" để tìm ra công thức tính đạo hàm cấp cao của hàm số arcsin x. Vì vậy, ta
xuất phát từ công thức khai triển Maclaurin của hàm số (1 + x )α
∞
α ( α − 1) . . . ( α − n + 1) n
(1 + x ) α = ∑ x .
n =0 n!
Thay α = − 12 ta được

∞ − 1 − 1 − 1 . . . − 1 − ( n − 1) ∞
1 2 2 2 (−1)n (2n − 1)!! n
√ = ∑ xn = ∑ x .
1+x n =0 n! n =0 2n n!
Thay x bằng − x2 ta được

∞ ∞
′ 1 (−1)n (2n − 1)!! 2 n (2n − 1)!! 2n
(arcsin x ) = √ = ∑ n
(− x ) = ∑ x
1−x 2
n =0 2 n! n =0 (2n)!!
Do đó
Zx ∞ ∞ Zx ∞
(2n − 1)!! 2n (2n − 1)!! 2n (2n − 1)!! x2n+1
arcsin x = ∑ t dt = ∑
(2n)!!
t dt = ∑
(2n)!!
.
(2n)!! 2n + 1
0 n =0 n =0 0 n =0
b) Dựa vào công thức khai triển Maclaurin của hàm số arcsin x suy ra

arcsin(2n) (0) = 0,
arcsin(2n+1) (0) = [(2n − 1)!!]2 .
Bài tập 6.33. Một cách tương tự, tìm khai triển Maclaurin của hàm số f ( x ) =
arccos x.
[Gợi ý] Có thể dựa vào đẳng thức arcsin x + arccos x = π

2 để suy ra khai triển Maclau-
rin của hàm số f ( x ) = arccos x.
Ví dụ 5.60. Khai triển hàm số f ( x ) = sin 2x + x cos 2x thành chuỗi Maclaurin.
246
[Lời giải] Thay x bằng 2x trong các khai triển Maclaurin của hàm số sin x và cos x
ta có:
∞ ∞
(2x )2n+1 (2x )2n
sin 2x = ∑ (−1)n , cos 2x = ∑ (−1)n
n =0 (2n + 1)! n =0 (2n)!
Do đó
∞ ∞ ∞
(2x )2n+1 (2x )2n 2n + 3 2n+1
sin 2x + x cos 2x = ∑ (−1)n (2n + 1)!
+ x ∑ (−1)n
(2n)!
= ∑ (−1)n 22n
(2n + 1)!
x .
n =0 n =0 n =0
Ví dụ 5.61. Khai triển f ( x ) = cos πx

3 thành chuỗi lũy thừa của x − 2.
[Lời giải] Đặt t = x − 2 ⇒ x = t + 2.

πx π 2π π 2π π
cos = cos (t + 2) = cos cos t − sin sin t.
3 3 3 3 3 3
Thay x bằng π
3t trong các khai triển Maclaurin của hàm số sin x và cos x ta được
∞ π 2n
∞

π 2n+1
π t π t
cos t = ∑ (−1)n 3 , sin t = ∑ (−1)n 3 .
3 n =0 ( 2n ) ! 3 n =0 (2n + 1)!
Vậy

π 2n
√ ∞
π 2n+1
πx 1 ∞ n 3t 3 n 3t
= − ∑ (−1)
2 n∑
cos − (−1)
3 2 n =0 (2n)! (2n + 1)!
(6.18)
=0

π 2n
√ ∞
π 2n+1
1 ∞ 3
= − ∑ (−1) n 3 2n n 3
( x − 2)2n+1 .
2 n∑
( x − 2) − (−1)
2 n =0 (2n)! =0 ( 2n + 1 ) !
Ví dụ 5.62. Khai triển f ( x ) = 1

x2 +5x +6
thành chuỗi lũy thừa của x − 1.
[Lời giải] Đặt t = x − 1 ⇒ x = t + 1.

1 1 1 1 1 1 1 1 1
= = 2 = − = . t − . .
x2 + 5x + 6 2
( t + 1) + 5( t + 1) + 6 t + 7t + 12 t+3 t+4 3 1+ 3
4 1 + 4t
Thay x lần lượt bằng t

3 và trong khai triển của hàm số 1+1 x ta được
t
4
∞ n ∞ n
1 n t 1 n t
t = ∑ (−1) , t = ∑ (−1) .
1+ 3 n =0 3 1+ 4 n =0 4
Do đó
n n
1 1 ∞ t 1 ∞ t ∞
1 1
(−1)n n n
− n +1 ( x − 1 ) n .
3 n∑
= − ∑ (−1) = ∑ (−1) n +1
x2 + 5x + 6 =0 3 4 n =0 4 n =0 3 4
Ví dụ 5.63 (Giữa kì, K61). Khai triển thành chuỗi Maclaurin hàm số
247
a) f ( x ) = ln(1 + 2x ), c) f ( x ) = 1
x2 −3x +2
,
b) f ( x ) = ln(1 − 2x ), d) f ( x ) = 1
x2 +3x +2
.
5.4 Đọc thêm: Công thức Euler

Chứng minh công thức Euler sau
∞
1 π2
∑ n2 6 .
=
n =1
Có nhiều cách để chứng minh công thức này, một trong những cách đó là sử dụng khai
triển Fourier (xem Hệ quả ??). Sau đây, tác giả giới thiệu hai phương pháp chứng minh
khác dựa vào Tích phân kép (Giải tích II) và dựa vào khai triển Maclaurin.
Dùng tích phân kép (Giải tích II) để chứng minh Công thức Euler
Z 1 Z 1
Trước hết, vì x n dx = yn dy = 1
n +1 nên
0 0
∞ ∞ Z1 Z1 ∞ Z1 Z1 Z1 Z1 ∞ Z1 Z1
1 n n n n 1
∑ n2 ∑ = x dx y dy = ∑ ( xy) dxdy = ∑ ( xy) dxdy =
1 − xy
dxdy.
n =1 n =0 0 0 n =0 0 0 0 0 n =0 0 0
Để tính được tích phân kép này ta thực hiện phép đổi biến x = u − v, y = u + v. Khi đó
J = 2 và miền D sẽ biến thành miền Duv như hình vẽ (Tại sao? Phải dựa vào nhận xét
phép đổi biến biến biên của miền D thành biên của miền Duv ).
x v
1
1
2
O 1 y O 1 u
248
Ta có
Z Z
1 1
I= dxdy = 2 dudv
1 − xy 1 − u2 + v2
D Duv
Z2
1
Zu Z1 1Z−u (6.19)
1 1
=4 du dv + 4 du dv.
1 − u2 + v2 1 − u2 + v2
0 0 1 0
2
Vì
Zz
dt 1 t z 1 z
2 2
= arctan = arctan
a +t a a 0 a a
0
nên
1
Z2 Z1
1 u 1 1−u
I=4 √ arctan√ du + 4 √ arctan√ du = I1 + I2 .
1 − u2 1 − u2 1 − u2 1 − u2
0 1
2
Đặt u = sin θ đối với tích phân I1 ta được

π π π
Z6 Z6 Z6
cos θ sin θ π2
I1 = 4 p arctanp dθ = 4 arctan(tan θ )dθ = 4 θdθ = . (6.20)
1 − sin2 θ 1 − sin2 θ 18
0 0 0
Đặt u = cos 2θ đối với tích phân I2 ta được

π π
Z6 Z6
2 sin 2θ 1 − cos 2θ π2
I2 = 4 √ arctan √ dθ = 8 arctan(tan θ )dθ = .
1 − cos2 2θ 1 − cos2 2θ 9
0 0
Kết luận I = π2
18 + π2
9 = 6 .
π2
Dùng khai triển Maclaurin để chứng minh công thức Euler
Trước hết
∞ ∞ ∞ ∞
1 1 1 1 1 ∞ 1 3 ∞ 1
∑ 2
= ∑ − ∑
n2 n=1 (2n)2
= ∑ − ∑
n 2 4 n =1 n 2
=
4 n∑ 2
.
n=0 (2n + 1) n =1 n =1 =1 n
Do đó
∞ ∞
1 π2 1 π2
∑ n2 6 = ⇔ ∑ (2n + 1)2 8 .
= (6.21)
n =1 n =0
Xuất phát từ công thức khai triển Maclaurin của hàm số arcsin x,
∞
(2n − 1)!! x2n+1
arcsin x = ∑ (2n)!! 2n + 1 , (| x | ≤ 1)
n =0
249
thay x bởi sin t ta được

∞
(2n − 1)!! sin2n+1 t π
t= ∑ (2n)!! 2n + 1 , (|t| ≤
2
).
n =0
Lấy tích phân từ 0 đến π

2 cả hai vế ta được
π π
Z2 ∞ Z2
π2 (2n − 1)!!
= tdt = ∑ sin2n+1 tdt. (6.22)
8
0 n=0 (2n ) !! (2n + 1) 0
Sử dụng công thức tích phân từng phần

π
Z2
I2n+1 = sin2n+1 tdt
0
π
Z2
=− sin2n xd cos x
0
π
π Z2
2
= − sin x cos x + 2n sin2n−1 x cos2 xdx
2n
0
0
= 2n( I2n−1 − I2n+1 ).
suy ra công thức truy hồi
2n (2n)!! (2n)!!
I2n+1 = I2n = · · · = I1 = .
2n + 1 (2n + 1)!! (2n + 1)!!
Thay vào (6.22)
∞
π2 1
= ∑ 2
.
8 n =0 ( 2n + 1 )
(6.21) được chứng minh.
5.5 Ứng dụng của chuỗi lũy thừa

Tính gần đúng (xem lại trong học phần Giải tích I)
Z 1
Ví dụ 5.64. Tính gần đúng e− x dx với độ chính xác 10−3 .
2
Tính giới hạn (xem lại trong học phần Giải tích I)
Ví dụ 5.65. a) Tính lim x −sin x

x3
.
x →0
∞
b) Xét sự hội tụ của chuỗi số ∑ √1
n
− sin √1n .
n =1
250

Bài tập 6.34. Chứng minh các công thức sau
∞ ∞
(−1)n+1 1 1 1
a) ∑ = ln 2 f) ∑ n
+ n = ln 2
n =1
n i =1
3 4 n
∞
1
b) ∑ = ln 2 ∞
1
n=0 (2n + 1)(2n + 2) g) ∑ = ln 2
n =1
2n(2n − 1)
∞
(−1)n
c) ∑ = 2 ln 2 − 1
n=0 ( n + 1)( n + 2) ∞
(−1)n 1 1 1 1
∞
1 h) ∑ n! = 1 − 1! + 2! − 3! + · · · = e
d) ∑ = 2 ln 2 − 1 n =0
n =1
n(4n2 − 1)
∞ ∞
1 1 1 1 1 1 1
e) ∑ n = ln 2 i) ∑ = + + + + + · · · = e.
n =1
2 n n=0 n! 0! 1! 2! 3! 4!
Bài tập 6.35. Tìm miền hội tụ của các chuỗi hàm số sau đây
∞ lnn ( x + n1 ) ∞
(−1)n+1 ∞
(n + x )n
a) ∑ √x − e b) ∑ 1 + n2 x c) ∑ x +n
n =1 n =1 n =0 n
∞ ∞ ∞
cos nx xn 1
d) ∑ 2nx e) ∑ 1 + x2n f) ∑ tann ( x + n )
n =1 n =1 n =1
[Gợi ý]

1 √
a) Tập xác định: x > e. Áp dụng tiêu chuẩn Cauchy ta có an = ln x + n
→ ln x > 1
n
khi n → ∞, do đó chuỗi hàm số đã cho phân kì nếu x > e. Kết luận: miền hội tụ là ∅.
b) Nếu x = 0 thì | an | = 1, chuỗi phân kì.

∞ (−1)n+1 1 ∞ (−1)n+1
Nếu x 6= 0, ∑ 2
= ∑ .
n =1 1 + n x x n=1 1x + n2
( )
1
Với mỗi x, 1 là một dãy số dương, giảm về 0 khi n → ∞, nên chuỗi đã cho
+ n 2
x
hội tụ (theo tiêu chuẩn Leibniz). Miền hội tụ của chuỗi hàm số đã cho là R∗ .
n + x n 1 1
c) Ta có an = x
∼ e x x , nên chuỗi hàm số đã cho hội tụ nếu và chỉ nếu x > 1.
n n n
Miền hội tụ là (1, +∞).
cos nx 1 ∞ 1 n

d) Nếu x > 0 thì nx ≤ nx . Chuỗi hàm số ∑ x
là hội tụ vì 2x > 1, do đó chuỗi
2 2 n =1 2
∞ cos nx
hàm số ∑ nx
là hội tụ nếu x > 0.
n =1 2
251
Nếu x ≤ 0, giả sử rằng chuỗi đã cho hội tụ tại x. Khi đó, theo điều kiện cần để chuỗi
số hội tụ
cos nx
lim = 0 ⇒ lim cos nx = 0,
n→∞ 2nx n→∞
điều này là không thể xảy ra. Miền hội tụ là (0, +∞).
| x |n 1 n 1
e) | x | > 1: | an | = ∼ as n → ∞; < 1, chuỗi hàm số đã cho hội tụ.
1 + x2n |x| |x|
| x |n
| x | < 1: | an | = ∼ | x |n as n → ∞; | x | < 1, chuỗi hàm số đã cho hội tụ.
1 + x2n
1
| x | = 1, | an | = 9 0, chuỗi hàm số đã cho phân kì. Miền hội tụ là R\{±1}.
2
p 1
f) n | an | = tan x + → tan x khi n → ∞.
n
π π
Nếu tan x < 1 ⇔ − + kπ < x < + kπ, chuỗi hàm số đã cho hội tụ.
4 4
π
Nếu tan x = 1 ⇔ x = ± + kπ: an → e±2 6= 0 khi n → ∞, chuỗi hàm số đã cho phân
4
kì.
Nếu tan x > 1, chuỗi hàm số đã cho phân kì.
π π
Miền hội tụ: − + kπ, + kπ ; (k ∈ Z).
4 4
Bài tập 6.36. Kiểm tra tính hội tụ đều của các chuỗi hàm số sau đây
∞
a) ∑ (1 − x ) x n trong khoảng [0, 1].
n =1
∞ x2

b) ∑ ln 1 + 2 trong khoảng [− a, a], ( a > 0).
n =1 n ln n
∞ x
c) ∑ 2n sin trong khoảng [− a, a], ( a > 0).
n =1 3n
∞ 2x + 1 n
d) ∑ an trong khoảng [−1, 1], (| a| < 1).
n =1 x+2
[Gợi ý]
a) Sn ( x ) = x − x n+1 → x nếu 0 ≤ x < 1, và Sn (1) → 0 khi n → ∞. Vì hàm số


0, nếu x = 1,
f (x) =
 x, nếu 0 ≤ x < 1
không liên tục trên [0, 1], nên chuỗi hàm số đã cho không hội tụ đều.
252
b) Ta có ln(1 + x ) ≤ x, ∀ x ≥ 0, nên
x2 x2 a2
ln 1 + ≤ ≤ , ∀ x ∈ [− a, a]
n ln2 n n ln2 n n ln2 n
∞ 1
Mặt khác, chuỗi a2 ∑ là hội tụ, nên theo tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi hàm
n ln2 n n =1
số đã cho hội tụ đều trên [− a, a].
x 2 n ∞ 2 n

c) 2n sin n ≤ a ; chuỗi ∑ là hội tụ nên theo tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi
3 3 n =1 3
hàm số đã cho hội tụ đều trong khoảng [− a, a].
2x + 1 2x + 1 n

d) Ta có ∈ [−1, 1] với mọi x ∈ [−1, 1], nên an ≤ | a|n . Mặt khác, chuỗi
x+2 x+2
∞
∑ | a|n là hội tụ, nên theo tiêu chuẩn Weierstrass, chuỗi hàm số đã cho hội tụ đều
n =1
trên [−1, 1].
Bài tập 6.37. Tìm bán kính hội tụ và miền hội tụ của các chuỗi lũy thừa sau
∞
xn ∞ ∞ 1 n2 n
n
a) ∑ √ b) ∑x ln(n + 1) c) ∑ 1+ x
n =1 n n =1 n =1
n
∞ ∞ ∞
2n .n! 2n x3n+1 2n−1 .x n−1
d) ∑ (2n)!
x e) ∑ (−2)n n + 1 f) ∑ √
2 3n −1
n =1 n =1 n=1 (2n − 1)
[Gợi ý]
a) R = 1, miền hội tụ là [−1, 1).
b) R = 1, miền hội tụ là (−1, 1).

1 1 1
c) R = , miền hội tụ là − , .
e e e
d) R = +∞, miền hội tụ là (−∞, +∞).
1 1 1 i
e) R = √
3
, miền hội tụ là − √
3
, √ .
2 2 32
√ h √3 √3 i
3
f) R = , miền hội tụ là − , .
2 2 2
Bài tập 6.38. Tìm tổng của các chuỗi hàm số sau
∞ ∞ ∞
x n +1 (−1)n−1 x2n x4n+1
a) ∑ (2n)!! b) ∑ 2n − 1 c) ∑
n =1 n =1 n=0 4n + 1
∞ ∞ ∞
(−1)n
d) ∑ n 2 x n −1 e) ∑ n ( n + 2) x n f) ∑ 4n2 − 1
n =1 n =1 n =1
253
[Gợi ý]
a) S( x ) = x (e 2 − 1), ∀ x ∈ R.
x
b) R = 1, ∀ x ∈ (−1, 1): S( x ) = x arctan x.

1 1+x 1
c) R = 1, ∀ x ∈ (−1, 1): S( x ) = ln + arctan x.
4 1−x 2
1+x
d) R = 1, ∀ x ∈ (−1, 1): S( x ) =
(1 − x )3
x2 − 3x
e) R = 1, ∀ x ∈ (−1, 1): S( x ) =
( x − 1)3
∞ (−1)n x2n 1 x2 + 1
f) Xét chuỗi hàm số S( x ) = ∑ = − arctan x
n=1 (2n + 1)(2n − 1) 2 2x
∞ (−1)n 1 π
∑ 2
= lim S( x ) = − .
n=1 4n − 1 x →1 2 4
Bài tập 6.39. Tìm miền hội tụ của các chuỗi hàm số sau
∞ ∞ ∞
( x −2) n (2x −1)2n ( x +5)2n−1
a) ∑ n2
, d) ∑ n2n , g) ∑ 2n4n ,
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ n ∞
(−1)n (2n−1)2n ( x −1)n
b) ∑ 1
n2 ( x −1) n
, e) ∑ n
2n −1
2x −1
x +1 , h) ∑ (3n−2)2n
,
n =1 n =1 n =1
∞ ∞ ∞
( x −3)2n+5 ( x +1) n
c) ∑ n2 +4
, f) ∑ n +1 , i) ∑ n!
nn ( x + 3) n .
n =1 n =1 n =1
Bài tập 6.40. Tính tổng của các chuỗi sau

∞ ∞
a) ∑ x2n+5
32n (2n+1)
,x ∈ (−3, 3), c) ∑ x2n+2
(2n+1)(2n+2)
,x ∈ (−1, 1),
n =0 n =0
∞ ∞
(−1)n−1
b) ∑ (2n−1)3n−1
, d) ∑ 1+2n
n2 + n
x n , x ∈ (−1, 1).
n =1 n =1
Bài tập 6.41. Khai triển thành chuỗi Maclaurin
a) f ( x ) = x 3 + x +1
x2 −4x +3
, c) f ( x ) = √ 1
,
4− x 2
b) f ( x ) = sin 3x + x cos 3x, d) f ( x ) = ln(1 + x − 2x2 ).

√
Bài tập 6.42. a) Khai triển f ( x ) = x thành chuỗi lũy thừa của x − 4,
b) Khai triển f ( x ) = sin πx

3 thành chuỗi lũy thừa của x − 1,
254
c) Khai triển f ( x ) = 1
x2 +3x +2
thành chuỗi lũy thừa của x + 4,
d) Khai triển f ( x ) = ln x thành chuỗi lũy thừa của 1+ x .

1− x

a) ecos x = e 1 − x2! + 4x4! − 31x , − ∞ < x < ∞.
2 4 6
6! + · · ·
√ ∞
b) ln( x + x2 + 1) = ∑ (−1)n (2n −1)!! x2n+1
(2n)!! 2n+1
, −1 ≤ x ≤ 1.
n =0

c) ln(1+ x )
1+ x = x − 1 + 21 x2 + 1 + 21 + 13 x3 − · · · , −1 < x < 1.
3 4
d) (ln(1 + x ))2 = x2 − 1 + 12 2x3 + 1 + 21 + 31 2x4 − · · · , −1 < x ≤ 1.
255

Bai Giang Math4 Vietnamese

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bai Giang Math4 Vietnamese

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI

VIỆN TOÁN ỨNG DỤNG VÀ TIN HỌC

TS. BÙI XUÂN DIỆU

TOÁN ĐẠI CƯƠNG 4

Tóm tắt lý thuyết, các ví dụ, bài tập và lời giải

Chương 1 . Tích phân bội . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2.4 Bài tập ôn tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Chương 5 . Lý thuyết trường . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

5.1 Các tính chất của chuỗi lũy thừa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

§1. TÍCH PHÂN KÉP

1.1 Định nghĩa

Cho f ( x ) là một hàm số xác định với a ≤ x ≤ b.

• Chọn xi∗ ∈ [ xi−1 , xi ] bất kì.

• Lập tổng Riemann

chữ nhật con

mỗi hình chữ nhật con có diện tích ∆S = ∆x∆y.

f ( xij∗ , yij∗ )∆S.

Tích phân lặp và Định lý Fubini

Một cách hoàn toàn tương tự,

Tích phân kép trên miền bị chặn bất kì

Tính chất cơ bản:

• Tính chất tuyến tính:

1.2 Tính tích phân kép trong hệ toạ độ Descartes

1. Nếu D là miền hình chữ nhật ( D ) : a 6 x 6 b, c 6 y 6 d thì ta có thể sử dụng một

ở đó, nhắc lại rằng, 

F ( x, y)dy = F ( x, y)dy = f ( x, y)dy,

bởi vì với y > ψ( x ) hoặc y < ϕ( x ) thì F ( x, y) = 0.

Bài tập 1.1. Tính các tích phân sau:

Một số dạng bài tập cơ bản

Dạng 1: Đổi thứ tự lấy tích phân.

Chúng ta bắt đầu bằng bài toán sau đây:

Bài toán 1: Đổi thứ tự lấy tích phân dx f ( x, y)dy

2. Vẽ phác thảo miền D.

Làm tương tự với

Bài toán 2: Đổi thứ tự lấy tích phân dy f ( x, y)dx.

2. Vẽ phác thảo miền D.

Lời giải. Chia D thành 3 miền như hình vẽ, với

Bài tập 1.5. Chứng minh rằng

1. Vẽ đường cong f ( x, y) = 0 để tìm đường cong phân chia miền D.

Lời giải. Ta có:

Lời giải. Chia miền D thành hai miền con

Bài tập 1.8 (Cuối kì,K62). Tính tích phân

1.3 Phép đổi biến số trong tích phân kép

Phép đổi biến số tống quát thường được

• Công thức (1.2) xác định song ánh từ Duv → D.

Khi đó ta có công thức đổi biến số:

b) Áp dụng tính với f ( x, y) = (2 − x − y)2 .

Lời giải. Thực hiện phép đổi biến

Chứng minh công thức Euler sau

Đặt u = sin θ đối với tích phân I1 ta được

Đặt u = cos 2θ đối với tích phân I2 ta được

Phép đổi biến số trong toạ độ cực

I= dϕ f (r cos ϕ, r sin ϕ) rdr.

b) x2 + y2 > 4x, x2 + y2 6 8x, y > x, y 6 2x

I= dϕ r cos ϕ. (r sin ϕ)2 rdr

Cách 2: Vì D đối xứng qua Oy và f ( x, y) = xy2 là hàm số lẻ đối với x nên I = 0.

Bài tập 1.14. Tính các tích phân sau:

Phép đổi biến số trong toạ độ cực suy rộng.

Tích phân đã cho trở thành

a) D là hình tròn ( x − 2)2 + y2 6 1.

b) D là nửa hình tròn ( x − 2)2 + y2 6 1, y > 0.

1.4 Bài tập ôn tập

Bài tập 1.19. Tính

Bài tập 1.20. Tính tích phân