V.

UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEA

IRUINEA 1.977

ALGEBRA
=111111111111Sn111111•10111...

PRESTATZAILE: ELHUYAR TALDEA

 4

OINHARRIZKO ERAGIKETAK

Aljebra'eta aritmetika saileko lau eragiketa nagusiak

honako hauk dira: Batuketa, Kenketa, Biderkaketa eta Zatike-
ta.

- Batuketa

a eta b bi zenbakiren arteko batuketa honela adierazten

da, a + b. Beraz 3 gehi 2, edo 3 eta 2, 3 + 2 = 5 idazten da.
Batuketaren emaitza batura da. Hemen, baturak 5 balio du; 3
eta 2 zenbakiak, batugaiak dira.

Kenketa

a zenbaki hati beste b bat kentzea, kenketa izendatzen

da. Adibdez, sei ken bi honela idazten da: 6 - 2 = 4. Kenke
taren emaitza, hemen 4, kendura deitzen da.

Kenketa, berez, batuketa mota bat da. Honela, 8 - 3 ken

ketaren emaitza X bada, X + 3 = 8 kunplituko da. Beraz, X = 5.

- Biderkaketa

a eta b bi zenbakiren arteko biderkaketa honela adieraz

ten da, a . b = c. Hemen, c biderkadura da; hots, biderkaketa
ren emaitza. Biderkatzeko eragiketa, era desberdinez adieraz
daiteke: gurutze baten bidez, puntu batez edo parentesi batez.
Beraz, 5 x 3 = 5 • 3 = 5 (3) = (5) (3) = 15. Hemen, 3 eta 5
zenbakiak biderkagai edo faktoreak dira, eta 15 biderkadura.

- Zatikea

a zenbaki bat beste b batez zatitzen denean, zatiketa

hori honela adierazten da: a b a:b edo a / b; a hori zen-
bakitzailea da, eta b izendatzailea. Emaitza, zatidura da.
 Zero bidez za itzeak ez du inolako zentzurik.

Zatiketa, biderkaketaren kasu berezi bat da.

ZENBAKI ERREALEN MULTZ0A, honako pauso hauk banan bana

emanez lortu da.

1) Zenbaki arruntak: 1,2,3,4, (eta hurrengo beste

guztiak). Kontatzeko erabiltzen dira eta beste hone-
la ere deitzen zaie: zenbaki oso eta positiboak. Bi
zenbaki arruntdiarteko batura edo biderkadura beste
zenbaki arrunt bat da.

2) Zenbaki arrazional positiboak, hots, zatiki positi-

boak. Bi zenbaki oso eta positiboaren arteko zatidu-
rak dira: adibidez, 2/3, 8/5, 121/17. Zenbaki arrun-
ten multzoa, zenbaki arrazional eta positiboen barre
nean dago. Hau da, 3/1 zenbaki arrazionala 3 zenbaki
arrunta da.

3) Zenbaki ezrazional positiboak. Ondorengo hauen antze

ko zenbakiak dira:
4) Zero. 0 bidez adierazten da eta zenbakuntz sistema
zabaltzeko hartzen da: honela, 6 - 6, 10 - 10, eta
abarren antzeko eragiketak egi.n daitezke. Zeroak ho-
nako propietate hau du: edozein zenbaki bere bidez
biderkatzean emaitzak zero balio du. Zeroa bera ez be
zalako beste edozein zenbakiz zatitzean, emaitza ze-
ro da.
5) Zenbaki negatiboak. Honako hauk dira: osoak, arrazio
nalak eta ezrazionalak, aurretik minus zeinua dutela:
-3, -2/3 eta -V 2 . Zenbakuntz sistema zabaltzeko har
t.zen dira, honela posible izanik eragiketok egitea:

2 - 8,3T 3Yt, 2 - 2V- 2 etab.

Zenbaki bati aurretik inolako zeinurik jartzen ez

zaionean, positiboa dela esan nahi du. Beraz, 5 zen-
bakiak + 5 adierazten du eta V 2 delakoak + \,/ 2
 Zeroa, zeinurik gabeko zenbaki arrazionala kontsidera-
tzen da.

ZENBAKI ERREALEN MULTZOA honako hauek osatzen dute: zen

baki arrazional eta ezrazionalek, diren zeinutakoak direla,
eta zeroak.

Oha/ra: Erreal izena, berekin \/F gaia duten zenbaki

imajinarietatik bereizteko jartzen zaie. Azken
hauk matematika eta fisikan oso maiz agertzen
badira ere, hemen, besterik esan ezean, errea-
lak bakarrik erabiliko dira.

F.BAKI RREALEN
E IRUDIKAPEN GRAFIKOA. Zenbaki errealak,
zuzen bateko infinItu puntuz adieraz daitezke. Horretarako,
zuzenean puntu bat aukeratzen da zeroa izateko, eta hori har-
tzen da jatorri moduz. Zenbaki oso et.a positiboak, +1, +2, +3,
jatorritik eskuinera eta 1,2,3,.... distantziara dauden
puntuetan jartzen dira (ikus irudia); Bestetik, -1, -2, -3,
zenbaki oso eta negatiboak jatorritik ezkerraldera jar
tzen dira, 1,2,3,.... distantziara.

R

2 -1 0 +1/2 1 2 3 4 5

Eskala honetan 1/2 zenbaki arrazionala P puntuaz adieraz

ten da. P hori 0 eta +1 arteko erdibidean dago. -3/2 edo -11/2
zenbakid, aldiz, jatorritik 1,5 unitate ezkerretara dago.

Beraz, zenbaki erreal bakoitzari zuzeneko puntu bakar

bat dagokiola esan iteke; eta alderantziz, zuzeneko puntu ba
koitzari zenbaki erreal bakar bat dagokio.
 ZENBAKI ERREALEN POWZO honek, zuzenean, zenbaki hauen
multzoan ordena bat e2artzen du. Zu2eneko A puntu bat beste B
baten eskuinean badago, A ren zenbakia B rena baino handiago
izango da B ren zenbakia, hortaz, A rena baino txiklago da.
"Handiago" eta "txikiago" expresioak, banan bana eta iku-
rrez adierazten dira; desberdintasun zeinuak. dira.

Adibidez, 5 a 3 aren eskuinean dagoenez, 5> 3; edo, bes

tela esateko, 3‹: 5. Era berean -6 a -4 aren ezkerrean dagoe-
nez, -6 hori -4 baino tx'i,kiago da; beraz, -6<` -4. Edo, orobat,
-4> -6.

Zenbaki baten BALIO ABSOLUTUA zera da, duen zeinua ken-

du ondorengo zbaki horren balioa. Balio absolutua adierazte
ko, zenbakia bi barra zuzen artean jartzen da-

Adibidez, 4

1-3/41 = 3/4

BATUKETARE ETA B 'DERKAKETAREN PROPIETATEAK

1) Batuketaren trukatze propietatea- Datugaien ordenak

ez du baturaren balioa aldatzen.
Beraz: a + b b + a # 5 + 3 3 + 5 = 8

2) Batuketaren elkartze propietatea. Batugajak edozein

eratan bij daitezke, horregatik batura ezertan alda-
tu gabe.
a + b + c = a + (b+c) (a+b) + c
3 = 4 = 1 = 3 + (4+1) = +4) + 1 = 8

3) Eiderkaketaren trukatze propietatea.

Faktore edo biderkagaien ordenak ez du biderkadura-
ren balloa aldatzen
a . = b. . a 2 . 5 = . 2 = 10

4) Biderkaketaren elkartze propietatea. Faktore edo bi-

derkagaiak edozein eratan bil daitezke, horregatik
biderkadura ezertan aldatu gabe.
3.4.6 = 3.(4.6) = (3.4).6 = 72
= a.(b.c) = a.bo(c)
 Biderkaketaren banatze propletatea.
a bider ( b+c) berdin a.b, gehi a.c

a(b+c) = a.b + a.c

4(3+2) = 4.3 + 4.2 20

Propietateak, nahi izanik, gehiago ere zabal daitezke.

Esan nahi da, alegia, a,b,c,d eta e zenbakiak batzeko edozein
eratan bil daitezkee1a; adibidez, honela:

(a+b) r + (d+e) , a+ (b+c) (d+e) , etab.

Era beretsuan, biderkaketan berdin da (ab) c (de) edo

a (bc.) (de) jartzea, emaitza askea delarik biltzeko modutik.

ZE1NU ERREGEL

1) Zeinu berdineko bi zenbaki batzeko beren balio absolu.

tuak batzen dira, eta emait2ari zenbakien zeinua jar
tzen zaio. Adibidez,
3 + 4 = 7 (-3) • (-4) -7

2) Zeinu desberdineko bi zenbaki batzeko, beren balio

absDlutuen kenketa egiten da eta emaitzari balio abso
luturik handieneko gaiaren zeinua jartzen zaio.
Adibideak: 17 + (-8) = 9
(-6) + 4 -2 •
(-18) + 15 -3

3) a zenbaki bati beste b bat kent2eko, b zeinuz alda-

tzen da eta a ri batzen zaio.
Adibideak: 12 - (7) = 1.2 + (-7) = 5
(-9) - (4) = -9 + (-4) = -13
2 - (-8) = 2 + 8 10

4) Zeinu berdineko bi zenbaki biderkatzeko (edo zati,ze

ko) beren ballo absolutuak biderkatzen (edo zatitzen)
dira eta emaitzari plus zeinua (edo ezer ez) jartzen
zaio.
Adibideak: (5)(3) = 15 (-5) . = 1 5 = 2
 5) Zeinu. desberdineko bi zenbaki hderkatzeko (edo zati
tzeko) beren balio absolutuak hiderkatzen (edo zati-
tzen) dira, et:a aurretik minus zeinua jartzen da.
-12
Adibideak: (-3)(6) = -18 (3)(-6) = -18 -3
4

BERREDURAK EA LEPRETZAILEAK

a zenbaki bat n aldiz biderkatzen denean berekin, a.a.a...

a(n aldiz) biderkadura a ikurraz adierazten da, eta "a ren
enegarren berredura" edo "a. ber n, a enera jasoa" modura ira-
kurtzen.

Adibideak:
2.2.2.2.2 = 2 5 --- 32
( - 5) 3 ( - 5)( - 5) ( - 5) - 125
2.x.x.x 2x3
a.a.a.b.b = a 3 b2
(a-b) (a-b) (a-b) = (a-b)3

a berreduran, a berrekizuna da; eta n zenbaki positibo osoa,

aldiz, berretzailea.

P3PI ETArEAK

1) aP , a q aP+g 4 = 2 3 " = 27

5 4
2) aP 3
al)-(1 a
a, ag-1

(aP) q aP.q (4 2 ) :" 46 =

4) (a.b) Y dP bP )aldin 1)c.) (4.5) 2 4 2 . 52

5'
. 72.7

ZATIKIEKIKO ERAGIKETAK. Ondorengo arauak kontutan hartuz

egiten dira:
 1) Zatiki baten ballo ez da aidatzen, baldin zenbakitzai
lea eta izendatzailea zeroz bestelako zenbaki berdinez bider-
katzen badira,

Adibideak: , 3.2 6 5
-

2) Zenbakitzailea zeinuz aldatzen bada, edo izendatzai-

lea, zatikia zeinuz aldatzen da

Adibidea: =

3) Izendatzaile berdineko bi zatikiren batura zera da:

izendatzaile hori bera eta, zenbakitzaile bezala, au
rreko bi zenbakitzailean batura duen zatikia.

4 4
Adibideaa r

4) Izendatzaile desberdineko zatikien batuketa 3) an

bezala egiten da, bi zatikiak izendatzaile komunera
pasa ondoren

Adibidea:
4 12 1 2 2

5) Bi zatikiren hiderkadura beste honeiako zatikia da:

zenbakitzailez aurreko bi zenbakitzaneen biderkadu-
rakoa, eta izendatzailez,aurreko bi izendatzaileen
biderkadurakoa.

Adibidez: 2 4 2.4
3.5

3 3.8 94
4.9

6) Zatiki baten alderantzizkoa zera da: bere izendatzai

lea eta zenbakitzailea, banan bana, aurrekoaren zenba
kitzailea eta izendat2allea dituena.

Adibidez: a . c a.d
b.c

12

Emaitza honela adieraz daiteke:

a/b a/).bd ad
d bc
 PROBLEMA ASKATUAK

Aurkitu ondorengo zenbaki-paren S batura, D kendura, P

biderkadura eta O zatidura: a) 48, 12; b) 8,0; c) 0,12; d)10,
20; e) 0,0.

a) S = 48+12 = 60, D = 48-12 = 36, P = 48(12) = 576

= 48 12 = 48 = 4
12
b) S = 8+0 = 8, D = 8-0 = 8, P = 8(0) = 0, Q = 8 0 edo
8 8
balta-c. Baina, definizioz, -c delako x zenbakiak,
existituko bada, hau kunplitu behar du: x . 8 = 8. Ho
rrelako zenbakirlk, noski, ez da existitzen.

c) S = 0+12 = 12, D 0-12 = -12, P = 0(12), Q --

12

d) S = 10+20 = 30, D = 10-20 = 10, P = 10(20) = 200

= 10 20 = 10
20

e) S = 0+0 = 0, D = 0-0 = 0, P = 0(0) = 0, Q = 0 ; 0,

0
edo baita 0 definizioz, -6- delako x zenbakiak,
existituko bada, x 0 = 0 kunplitu behar du. Hori
edozein zenbakik kunplitzen duenez gero, -c0 zathatra
determinatugabea da.

b) eta e) ataletik zera ikusten da, zero bidezko . zati-

ketak ez duela inolako zentzurik.

Klasifikatu zenbakiok ondorengo kategoriatan: Zenbaki

erreala, oso eta positiboa, oso eta negatiboa, zenbaki arra-
zionala, zenbaki ezrazionala, hauetariko inolakoa ez.

-5; 3 /5; 3 ; 2; -1/4; 6, 3; 0; ; 0,3782;Y-1 ; -18/7

 Zenbakia kategoria bat baino gehiagotakoa bada, adiera-
zi seinale batez.

Zenbaki Oso eta Oso eta Zenbaki Zenbaki Hauetariko

erreala ipositiboanegatiboaarraziona ezrazion.linolakoaez

-18,7

Problemako zenbaki errealak, irudikatu (gutxi gora-be-

hera) puntu bidez eskala grafiko batean.

Oharra: 371» , gutxi gora-behera, zera da, 3(3,14) 9,42;

beraz, bere puntua +9 eta +10 artean dago. V 5
ren balioa, 3 zifra dezimalez, 2236 da eta, be
raz 2 eta 3 artean dago.
 Ipini era egokian desberdintasun zeinua ( 4 1 edo> )
ondorengo zenhaki erreal bikoteen artean:
a) 2, 5 c) 3, -1 e) -4, E) V7- 93 i) 3/59

h) 0,j2 d) -4, 4 2 f)1T h)

a). 25 5>2 ) ho s, 2 txikiagoa da 5 baino.

b) e)--4 h)-kr-4 \j"--

.21

i) izan ere -0/5

d) tir2

Ordenatu ondorengo zenbaki err

handienera

a)-31221-4.1V-57/-'3/2

a) 2.0 C, C. 2.2h b)

Egin ondorengo zenbaki errealen bFttuketak eta kenketak.

a)6--% )7--11 S 0 -24

b) +
-Z

Kalkulatu.

b) st3)2=
e 2_11 ZiLt

d)

-2
 s z .s*Š s- s-

-16

31.2. ,ipg
6 1/4)3
(-3) .3 4 --31š-- 3 I/

KaIkulatu. ondorengo- zenbaki arrazional bikote bakoitzaren

&ADatura, D kendura, P biderkadura eta Q zatidura: 1/3, 1/6;
b) 2 /5,3/4; c) – 4/5, – 11/24*

a) 1/3 ordez, 2/6 zatiki baliokidea jar daiteke*

6 6
z ,± 14 )IA)
P ks- -

b) 2/5 eta 3/4 zatikiak, 20 izendatzaileaz ipin daitezke:

2/5 = 8/20, 3/4 = 15/20

D= 2/6"
Q=

4/15 eta 11/24 zatikiek 120 u1cate izendatzPile

kovametako bezaiRL 4 ) 94./120
 ZL1 i 12o u 12.0

15 10

Q =
t. i /‘.-

Kalkulata ondorenco expre ioak, izanik: x = 2, y = -3

= 5, a = 1/2, b = 2/3

a) zx+ .7-1z (2) ( - 3) -3 7- 1

b) - z y z- /73) - 11 -te
0 ) 11 x 2-. )‹ 1-1 (42 (--3)

d ) ?..‘2±21Y-
2 +2-
 43

EXPRESIO ALJEBRALKOEN ARTEKO ERAGIKETA OINHARRIZKOAK

EXPRESIO ALJEBRAIKO batg edozein zenbaki adierazten du-

ten zenbaki konbinazipa da.

Adibidez: 3x 2 5xy + 2y 4 ; 2 ab
2a

expresio aljebraikoak dira.

GAI bat, letra eta zenbaki arteko biderkaketak eta za

ketak soilik dituen expresioa da.
Baina, 6x 2 + 7xy bi g aitako expresio aljebraikoa da.

MONOMIO bat, gai bakarreko expresio aljebraikoa da.

Hain zuzen; x 3 y4, 3xyz2, 4x2/y

monomitek dira.

Definizio honegatik, monomioei, maiz asko, gai deritzaie.

BINOMIOA bi gaitako expresio aljebraikoa da.

Adibidez: 2x + 4y, 3x 4 4xy • binomioak dira.

TRINOMIOA 3 gaitako expresio aljebraikoa da.

Adibidez: 3x 2 - 5x + 2, 2x + 6y - 3xy/z 2x3z7

trinomioak di

MULTINO OA -* bat baino gehlagoko expresio aljebrai-

koa da.

Adibidez: 7x + 6y; 3x 3 + 6x 2 y - 7xy + 6; 7x + 5x2/y- Ix3/16

multinomioak dira.
 KOEFIZIENTEA: gai baten edozein biderkagairi gai bera-
ren hondarrarenicoefizientea deritzaio.

Beraz, 5x 3 y 2 gaian; y 2 -ren koefizientea 5x 3 da.

x 3 -ren koefizientea 5y 2 da eta,
x 3 y 2 -ren koefizientea 5 da.

ZENBAKIZKO KOEFIZ ENTEA;, Baldin gai bat zenbaki bat eta

zenbait letraren arteko biderkadura bada, zenbaki hori gaia-
ren zenbakizko koefizientea (edo koefizientea soilki) da.

Adibidez: -5x 3 y 2 gaian; zenbakizko koefizientea edo

koefizientea -5 da.

GAI ANTZFKOAK Zenbakizko koefizientean bakarrik bereiz

ten direnei deritzaie.

Adibidez: 7xy eta -2xy gai antzekoak dira; 3x 2 y 4 eta

-x 2 y 4 ere antzekoak 3ira, baina -2a 2 b 3 eta

-3a 2 b 7 ez dira antzekoak.

Bi edo gehiago gai antzeko, batetan bilaka daitezke.

Adibidez: 7x2y 2x2y, 5x2 y-an bilaka daitezke.

Gai bat, (edozein zenbaki ordezkatzen duena) zenbait

letrarekiko OSO ETA ARRAZIONALA DA, baldin zeraz osaturik ba-
dago:

a) Zenbakizko biderkagai baten bidez biderkatutako le-

tren berredura oso eta po2:Itiboz.
b) Zenbaki batez

Adibidez: 6x 2 y3, -50, 7, -4x, \,7Y-x 3 y 6 gaiak, bertan

dauden letrekiko oso eta arrazionalak dira. Aldiz,
W- x-arekiko ez da arrazionala eta 4/x x-are
kiko ez da osoa.
 POLINOMIOA: Gai bakoitza oso eta arrazional den multino
mio edo monomio bat da.

Adibidez: 3x 2 y 3 5x 4 y + 2, 2x 4 7x3 + 3x 2 - 5x + x,
4xy + z, eta 3x 2 , polinomioak dira.

Aldiz, 3x 2 - 4/x, 11/y + 3 ez dira polinomioak

MONOMIO BATEN GRADUA: Gaiaren parte iiteraleko berre-

tzalle guztien batura da.
Adibidez: 4x 3 y 2 z kasuan, 3+2+1 = 6 da gradua.Konstante
baten gradua, 6,0, - adibidez, gradua
zero da.

POLINOMIO BATEN GRADUA: Gradu handiena duen gaiaren or-

daina da koefizientea. 0-ren ezberdina Izanik
7x 3 y 2 4xz5 + 2x 3 polinomioko gaien graduak, banan bana, 5,6
eta 4 dira: beraz, polinomioaren gradua 6 da.

TALDEKATZ' I' ( ) makoak,( 1 kortxeteak eta gi/-

tzak dira: ikur hauek zera adierazten dute, barruan dituzten
gaiak kopuru bakarrak bezala kontsideratzen direla.

Adibidez: + y eta 2x - 3y adierazpen aljebrai-

koren batuketa, beste era hontan adieraz dai
teke, (5x 2 -3x +4) + (2x - 3y), beraien arte-
ko kenketa (5x 2 -3x 4-y) - (2x - 3y) eran, eta
biderkaka, -, -3x +y).(2x - 3y) era.

Batzutan, marra bat ere erabiltzen da taldekatze ikur

gisa, taldekatze gaien gainean ipiniz.

Adibidez: eta. (5x - 3y) exbresioek esannahi.

berdina dute.

TALDERATZ EZABATZEA, a- hauen bidez egiten

da:


1 Taldekatze ikur baten aurrean zeinua badago, taldeka-

tze ikur hori enabtu egin daiteke barruko gajak aldatu
e.

2 - Taldkatze ikurraren aurrean zeinua badago, taldekatze

ikur horî ezaba daiteke, baina barruko gai bakoitzaren
zeinua aidathz.

r.dibidez: ( ?x 4- 7y) (4xy 3x 3 ) =3 4 7y 4xy + 3x3

3 - Adierazpen batetan taidekatze ikur bat baino gehiago ba

dago f berauk ezabatzeko barrukoengantik hsten da.

Adibidez, 2x 4x3 - (3x 2 -5y) 2x 44x 3 3x 2 +

2x 4x 3 + 5v

WPRFSIO ALJEBRAIKOEN ARTEKO BATUKETA: Gai antzekoak tal

dekatuz eglaztatzen da. Batukeca hau egiteko adlerazpenak
errenkan jarri daiteze gai antzekoak zutabe berdinean dau-
dela, eta ondoren zutczbe bakoitzeko gaiak batzen dira.

Adibidcz: bath 7x • 3y 3 4xy, 3x - 2y 3 ± 7xy eta

2xy Sx 6y 3 adierazpenak

Era hontan

7x 3v-4xy
3.‹ -2v
-5x -6v3
Ex -5,y3 bxy
Emaitzab y.„ ,y3 + Sxy (9;-.

EXPRESIO ALJEBRAIKOEN ARTEKO KENKETA. Adierazpen kenki-

zuna eta kentzailearen alderantzizkoa batuz egiaztatzen da;
kent . 'earen a&rant,ikoa beraxen gai guztiei zeinua alda-
tuz lortzen da

Adibidez: Rendu 2x 2 - 3xv !)y' c.,-~. ioa 10x - 2xy -

3y 2 exwesloari
19x 2xv
r,2
2x‘ 3xy
2x2 0,„2
Kenketa xv


Be te era hontan ere egin daiteke

EX.V2ESIO AIJEBRAIKCEN 4T2XO T.:IDERLAKETA

ateko
, biderkake Berreketa eta
biderkaketaren zeinu arauak cds. elkartze eta ukatze propietateak •

betez egiaztatzen da.

Adibidez; biderkatu 3.,>(

Idaz dezagun /— ,X

Elkertze eta truknt-e propietateak

I: 3) / 2
, f ti
Zeinu eta borretzaileen aranak beteaz, zera lortzen da!
) P

(I) Eragiketa,nahlko tretaouna , ,bu

2)4pnom.:Lo . eta baten artek.' rk menom.loa poli-

nomioaren gni guxti 3ta b.koitzaz biderkatuz lortz .n da, ondoren lor-
tutako biderkadurak batuz.

Adez: B:kderkatu 41'

Idaz dezagun;
f / jj l24 76-,/ 47'.) 45`'Y
o ,r• 5 e, ic

3) Bi ,olinemioren a '-eko bier ta Honela egiten da, polinomic

baten gai gaztik eta bakolt5: beetearen gal guztiez eta bakoitzaz
biderkatuz ota ondoren lortutLKo en.itzaJ betuz.

Komeni da, polinomioak letron berrodura hazkorre do urrikorron)

arauera ordenatzea,,

Adibide ; Biderkatu /— r ;'.'" poliniue„„ (

x-en berredu.ra urrikorren arauera orana.tuz
it?).
.74

4/dei
2*,;,L
451414;?' leigr)r4q!"
-,r -
 fg

EXPRESIO ALJEBRAIKOEN ARTEKO ZATIKETA

1 Bi monomioren arteko zatiketa. Honela egiten da: bider-

kagai literalen eta koefizienteen arteko zatidura aurki
tuz, eta gero zati.durak biderkatuz.
Adibidez: Zatitu (24x 4 y 2 z 3 ) expresi -3x3 y 4 z) bidez
4 \
Jar dezagun 24x 2v 2 z 3 [2 z3

8xz2
= (-8) (x) (-377 ) = —72—
Y

2 Bi polinomioren arteko zatiketa

a) Polinomio blen gaiak ordenatu egiten dira, bi polino-
mioen letra komun baten berredura hazkor edo hurriko-
rren arauera.
b) Zatikizunaren lehenengo gaia zatizailearen lehenengo
gaiaz zatituz, zatiduraren lehenengo gaia lortzen da.
c) Biderkaduraren lehenengo gaia zatitzaileaz biderkatu
ondoren zatikizunari kentzen zaio, beste zatikizun
bat lortuz
d) zatikizunaren bdez b) eta a) eragiketak berriro
egiaztatzen dira, hondarraren gradua 0 edo zatikizuna
rena baino txikiagoa izan. arte
e) Emaitza era hontakoa da,
zatikizunahondarra
zatidura -f- zat=rJa
zatitzailea
Adibidez: Zati (x+2x -3 24-x-2) expresioa
(x 2 -3x4-2) bidez
Polinomoak x-en berredura hurrikorren arauera ordena
tuz,kalkulua era hontan prestatzen da:
 4 g ij

2x 4 3x3 + x2 + x + 2 x 2 3x + 2
2x 4 6x3 + 4x2 2x 2 +3x + 6
3x 3 3x2 + x 2
3x 3 9x2 + 6x
6x 2 5x 2
6x 2 -18x +12

13x -14

2x 4 -3x 3 +x 2 +x -2 14
Beraz , 2x 2 + 3x .+ 6 + 13x
x2 3x + 2 x 2 -3x+2
 49

PROBLEMA TUAK

I) Aurkitu ondorengo polinomioen a:

bakoitza 4.gradukoa da; beraz,

polinomioa 4.gradukoa da.

b) graduk. oa kon,:;tantearen gradua 0 da)

2) Kendu taldekatze ikurrak ondorengo expresioetatik eta sinplifikatu

emaitzak,gai kidekoak soildus.
3% 2 (2)( - 71 3
.3„)( 2 - -7z 3y
7 z 3 2--) 3 ( )(

(1- 3 - -7
/)( -
‘#)(2 2
7‘ .)
(.7 X ") 4.
z

3) Eglaztatu ondorengo biderkaketak

4-91 ,i 3)(i 5-1j

11) / • • I/9 A 2
(1‘,Ì (Ý.)/),- 3.)1
29

4) Egiaztatu ondorengo zatiketak

2
 tô

PROPOSATUTAKO PROBW'

5) Aurkitu ondorengo polinomioen gradua

a) 3x 4 - 2x 3 + x2 Em, 4

h) 4xy 4 3x3y3 Em, 6

6) Kendu taldekatze ikurrak ondorengo expresioetatik eta

sinplifikatu emaitzak gai kidekoak soilduz

a) 3x + 4y + 3 .?. x 2 (y-x) -y} Em. 12x 5y

b) 3 -2x -11 - (x+y 2y)j Em. y - 4x + 4

7) Egiaztatu ondorengo biderkaketak

a) 4x2y5 Em. -12x5y7

b) 3abc 2 , -2a3b2c4, 6a2b2 Em. -36a6b5c6

8) Egiaztatu ondorengo zatiketak

a) -12x4yz 4x2z2
3x.Ly4z Em
-73—
3
b) Em * 9s
2r2
 Z1

4 - KAPI UA

- FAKTORE DESKONPOSAKETA

Adierazpen aljebraiko baten faktoreak bi adierazpen al-

jebraiko edo gehiago izaten dira, hauk elkar biderkatuz berri
ro lehena lortzen delarik.

Adibidez, honako adierazpen aljebralko hau beste bi fak

tore hauen biderkaketa bezala azal genezake
x 2 - 7x + 6 = (x-1) (x-6) (x-1)(x-6)
Era berean
x 2 + 2xy 8y 2 = (x-4y)(x-2y)

FAKTORKETA

Normalki, koefiziente osoko polinomioetan aplikatzen da.

Kasu hontan, beharrezkoa da bere faktoreak ere koefiziente oso
ko polinomioak izatea. Besterik esaten ez den bitartean, bal-
dintza hauk suposatuko ditugu.

Adibidez, (x-1) ezin^dezakegu pentsa ondoko polinomioe-

tan deskonposaturik dagoenik:

( y;(-4-1) ( zeren eta hauek ez bait dira polinomioak.

Era berean (x 2 -3y 2 ) ez dugu onhartuko (x 4Y) (x + A" . y)
faktoreetan deskonposaturik dagoenik, zeren eta hauk ez bait
dira koefiziente osoko polinomioak. Honela, baita ere, 3x + 2y,
ezin dugu 3(x + y) eran idatzi, azken hau ez bait da koefi-
ziente osoko polinomio bat.

Koefiziente osoko polinomio bat faktoretan deskonposa-

tzea ezinezko denean-(lehen ikusitako baldintzak kontutan edu-
kirik), lehena dela diogu. Adibidez:
7x + 6 = (x 1) (x - 6)

Polinomio hau bi lehen faktoreren biderkadura da, hots,

(x-1) eta (x-6) faktoreena halegia.


Polinomio bat, faktoretan guztiz deskonposatzeko, lehen

faktoreen biderkaketa bezala agertu behar du.

1.0harra: Faktoreen deskonposaketan zeinu aldaketak egin dai-

tezke. Adibidez, x 2 - 7x + 6 polinomio bi kasu haue
tan deskonposa daiteke:
(x-1) (x-6) edo (1-x) (6-x)
Froga daiteke, bestalde, lehen faktore deskonposake
ta hakarra dela, zeinu aldaketa edo faktoreen orde-
na alde batera utziz. Hau da faktore deskonposaketa
ren oinharrizko teorema.

2.0harra: Polinomio batek, lehena izateko, baldintza hau beke

behar du:
. Ez du beste faktoreri.k onhartu behar, bera eta ba
ta ezik, bi hauek ze#:.nu utelarik. Ikusten de-
nez, beraz, deflnizio hau eta lehen zenbakiena ber
dintsua da.

3.0harra: Kasu batzutan, koefiziente arrazionaleko po/inomioak

faktoretan deskanposatzen dira, hala nola, x 2 9 =
3 3 ). Kasu hauetan, faktoreak ere koe
= (x + T ) (x - T
fiziente arrazionaleko polinomioak izaten dira.

FAKTORE DES - P ' 'AKET 0

- XIV arteko formulak oso erablIgarriak dira. Formula

hauk 3. kapituluan agertzen dira. Ezkerretik eskuinera irakur-
tzean biderkadura baten emaitza ematen dutelarik, ere berean
eskuinetik ezkerrera irakurtzean faktore deskonposaketa ondo-
riotzen dute.
Ondoko prozedura hauk ez dira ahaztu behar faktore des-
konposaketa batetan
 (2,16)

a) Monomio komun faktorea. Mota: ac + ad = a(c + d)

Adibideak: 6x2y
2x 3 = 2x 2 (3y x)
2x 3 y xy2
3x2y = xy (2x 2 - x + 3x)

b) Karratuen diferentzia. Mota: b2 (a+b) (a - b)

Adibideak:
x2 -25 = x 2 -5 2 (x-1- 5) (x-5) Kasu bmetan a = x b = 5
4x 2 -. 9y2 = (2x)2 -(3y)2 =(2x+3y) (2x-3y) " a =2x b =3y

c) Karratu betezko trinomioa. Mota

a 2 + 2ab + b 2 = (a + b)2
a 2 2ab + b 2 = (a b)2

Trinomioa karratu betea Jzateko, bi gaik karratu beteak

behar dute izan, eta hirugarrenak bi hauen biderkaduraren
erroaren bikoitza,


(2'.} (0, k›) X ,K4(36. CX

d) Beste trinomioak. Motak:
6c..) x 6d CO,

Adibideak.
(xt-5x-§-4)= (s - 4) (X -4) Beren batuurta - 5 eta beren bider
kadura 4 da. )tx+xy-rLY +A y) bz y
—1) ; oLei
uz balore hauk lortzen dira.
hata uz

X-r2. (5<-‘,t) CZ•x-4rŠ)

‘X2 +
ti X + -Çnv, ) (2.-X )
e) Kuboen batuketa eta diferentzia. Motak:
r,
(24-> C4.4 C - 14> )
ID3,;(ex-b)C04.2-40.b+i:›1\
Adibideak: sx 3 Jra4 y3 :41 (2. g,)4(.3

= [J2. x) 2. - (zx) y 4 (3 y) .1) = w+Y (Loca-6xy4q1)

(2, x y) 3 - .7 (2x Y-4) X a Y a + Z X Y4'1.)
IL)41 )&1 =
f) Gaien taldekatzea. Mota3-4-X-3-4-Ì-411-4<-«;"1'
0..C. 4b + ct bcl=c (c4.4 + (I( (4.4)= (0,-"r) CC.4. C1 )

Adibidez
"- x -"t h.X+0,Y-2.1› Y y 2.b), Czx+y)
g) (a l) gaiaren faktoreak. Kasu hauetan 3. Kapitulnko XIII eta xIV. Formu-
bf
lak aplikatuko ditugu.
Adibideak: "3-4,, X 5-41 (2.X) (4X+ [(2.x) (2. A l + (2, ><Y- —2„)+ 4
X4 .1) (>X 1I -g tix7--2,K+1)
= (K-4) Lx 4+ X 5-+ X t •k- X 3 + X2. -+ X4-0
h) Gaien batuketa eta kenketa.
Adibidez
x 7" gehituaz eta kenduaz (x eta biderduraren erroaren bikoitza):
X (X41.4. +11)-11XZa
2+2.)LX2.+2.-2,X):: (Xt4ZY-F2.)
i) Aurreko metodoen konbinazioa

Adibidez Y tt
Cx3
CK--)‹ ) IX 2-+ x y'`) (.x Y)
#yz.)
 ZATITZAILE KO UNETAKO HANDIENA (Z K H )

Bi polinomio edo gehiagoren zatitzaile komunetako han-

diena zera da, gradu eta . koefiziente ttikienak (zeinuak alde
batera utziz) dituen polinomioa. Polinomio honek, bestalde,
beste polinomioak faktore behar ditu izan.

Polinomio batzuren zatitzaile komunetako handiena (Z.K.H.)

aurkitzeko honela jokatu behar da:

a) Polinomio bakoitza bere lehen faktoretan deskonposa-

tzen da
b) (Z.K.H.) a, bertan agertzen diren faktore komuneko,
eta berretzaile ttikieneko guztlen biderkadura da.

Adibidez: Honako polinomio hauen (Z.K.H.)

2 3 3 2 (x-y) 3 (x+2y) 2 , 2 3 3 3 (x-y) 2 (x+2y) 3 , 3 2 (x-y)2(x+2y)
hau da
3 2 (x-y) 2 (x+2y)

Bi polinomio edo gehiago dira elkar lehen baldin bere

(Z.K.H.) unitatea 1. bada.

I►iiIL TIPLQ KOMUNETAKO TTIKIENA (M.K.T.)

Bi po inomio edo gehiagoren multiplo komunetako ttikie-

na (M.K.T.) gradu eta koefiziente ttikieneko polinomioa (bere
zeinuak kontutan hartu gabe) da, multiplo hau emandako polino
mio guztien faktore (edo zatitzaile) izanik.

Polinomio batzuren multiplo komunetako ttikiena aurki-

tzeko, ondoko bide hau jarraitu behar da: a) Lehenik polino-
mio bakoitza bere lehen faktoretan deskonposatu behar da.
b) (M.K.T.) a, polinomio bakoitzean goien berredura duten fak
tore guztien (komunak izan al.a ez) biderkadura da.

Adibidez: 2 3 32 (x-y) (x+2y) 2 22 3(x...37)2 (2+xy) 3, 32(x_y)2(e4.2y)

hauen multiplo komunetako ttikiena ( q .K.T) 2 3 33 (x-y) 3 (x+2y) 3 da.

 PROB
= A T 1T A K

1.– Etinoinio komuneko faktorea. kitota: 0.G.+0,4 = a. CC-+

11)2X Sxyz x (2-x -3y)

b) ItX+Sy +127, r4 ii(x+2)14.-Ša)
c) 3x 1 4 >Ç •• k n zx = s x % zx
ci) 9 s t + 155 z t 3 - 3 S z't 2 = 351-t (35 St2-1)
e) lba, k bc. `t -iça:%1 4 `1 +30c‘ S'at bt C z (2.1,c 1 -30‘ ct + c4-16)
f) 1.1 Oin."-Saan

2.— KARRATUEN DIFERENTZIA. Motat ba = La.-ir kz) ck-b)

a) K2 -q =x 3 2- (x-3) (X+ 1)
b) 2.5X 2* - 41y Z 5.2-4 2. -2z y z = (Sx-a y ) (Tx4zy)

c) frts = evI nz ) Z g (1- rn nZ ) (.•1 m nl•

d) x t y z-3 >, 41 =. y 1 6( 1 - 34 Y a ) y -4 y) (x44 sl

e) x * y i --16 04 2 = e;<Y) :- - t tick) t (3)‹ y 40..) (3 x Y Lta

f) 3 x a. -- 3 CX ‘.• ()‹ 2. ) (.)‹ — 2.)

g) y 1i= (,x 7-) I• (y t Yl = (?(2-4.yz-) (,)( z - y i ) z Yt) ( X +Y) (x-7)

h) - x 9 z + X `') = (14. (1+ x t ) Ist—kz)z(i+)0 )(i+X L) (i+ X) (I -x)

i) ck`' 42 b5= z b (,16, B 1 15', ) ( ) = 2. b(%o?« -t-4 bl ) (1443i,X2.4-31))

Y / X Cgz- Y a ) Y CX# (.1(`

k) (,(4t 2' - •/Z= LCX+ I) # (‘Y)j ECK# ► )—£.y) (K 4‘y4.1) (x- y+
(,Sk#ZY)2-L3X-'4y)1«.:[(5x +2y) (3x y)31(5x 4-2.y)- (1X -4-y):1-4
= L8x-Sy)(.2.x“ty)
3.– KARRATu HETEZKO TRINCHIOA. mota •• 0.4k:—-2 0. Cc" b
a) x 16 k l 4 (x)(4.1)+ 1.1 2 = LW 4 ti) 2
b) 1# y Li y 2 = (4+ 2 y)2
c) ttt + £1 zt i -2 tjCz)+Z

d)c1x 11 -2 kl x 7-y+ 16 y 2- = (sx



z
e) ›c t -16x7+6 Y )

f) 25x2A-Cogy+3671=(sx+4y)t•
g) 012- +
h) 2 X3 1 ‘6x 2. y % .+ 32„xy x• 3 (x 2 +g Ky+ 14 y 2-) :: zxy3()(411YY"

i) EC ct `‘.- 420. 2- bz -t-S 11, 41 : ( 1.10, 1-qb t ) C 2ek # 3 1))(24-3b n 2:" (24+ 3 b).2. 241-'31')L

b(42 Y) 2 +160<÷2Y) 4-2y#s-) 

k) c42• K 2 . . xy y z -Co,x-15+y)2
1.) tvl‘ ► rn n -1- 6 ti
n2 = 4 nit n''-h/ 1/4 n49 rni n +
(bi 2- knz n 2 4 %)
4 , BESTE TRINQUOAK. Mo a: x 2+(a+1:3)x +0
►b :.(x+0,) Cx b)
x 4-10d ŕ tax+1,)(cx4d)
a) x 2 -1- 4x4-11 = (x+4)(x+2)
b) x — 6 + (,)< ) (,)c z )

c) x2• 42x-2 (x+ (1)LN-2)

d) - - 11 2)

bc 2-- x y tz y -&Y)
f) x 2 ♦-X Y - tz Y 2• (x--k V)
g) 14-‘0x4x 2 = (. 5z ->( )(,2.-x)
h) 2.b. X - >c (T+x) (4,-5()
3X s - 3x 2 i taw x x -6 ) tx-"Š (?‹-k-z

Y 41 -1-4y 2 41 -r.= 41) (y.?-4

k) * wst i e 2 7, ( rv%7.-4.2 m. 2 1,114 py, )

) LX4‘) a. +3404. 2 = C(x4 ► )+2.3 Cix.4. 1)4i3= (x43 (x42)

S .€2.-2st3-63ttiz
3t

t)(S4.4t)

n) a iL lbe. L +9 (2, z ‘) (z—() (4-3)(.-3)
) (2.2-`‘)
0 )2x 4 y-4Y `'y 3 - 04 —5x2y-liY1‘)
g"7.2-x2'Y

2x1Y"(xit )( Ya) (x+2.Y)(x-ZY)
 -2Y y y 4 tt) y 4 (g -A 24106C-)r )f q [(X-Y)413[,Ç Y)1"
“x-Y41)(x-y+ct)
= (X'*-6)(Xq-1-5)

r) K 4 ?'" - Liax 5- y -4' x-Ly%.= toc a y'l (x‘y 4 -to 3 y izi)=

s) 0. 2 (Y- t ) toc i.y `, Cx 3 y 1 -4)(Kl ý l -
(OkY'-1--1
t) M4. in4 f",4 n
4- X x"(x"+';-xr4to) Kn -}2 n45)

a ) 3x 2'4, itsx4 3 es)(4- ‘) (,•g..+3)

b)1X 1 -- -} X 4, *3 (z x-t) (K-3)
c) 2.$ 2._y ..4 w.Czy+ )15-2)
d) 10 2"-§- N‘ (55.-2) (2..5+)

x l-Nt y- (-sx 4 1.1 Y LIX-3 y

e) 6

f) (2-+-x)

g) 111 11 - c‘ 2.24 z (t, (2 (z

h) icxy+2. <;?X 2 y t 3oXY '5.7 zXY (.2 x ii"k• (4+ xy -is-y 1)= 2KY(LiV-Y)(21(tS,
(X+ (X+ y)-1. Ec (X4 •if [2.(x 4 )4, (6Y4 6 y-s-»x425
%n +:$ n 43
i) 617 th41 +i'b 4 -66 ::11,(61, 6 ( z b -2)
x ite•t rn ...46 x a,04rA y s Wty xrill Š x xaIry yti)
“<" L1 y a ):: X r't C3Xt9+1141(Xe+2Y)(XP-2Y).-
hx°"•/.-b`il>citY4-il?<4Y"::11k x 4 v 1 06 x'a-i-xNyN4-ya
11)( 11 Y . (14X `I -y % ) (KILyi,) 1.t w "Y I' ( 11 v'...r2)(Ka+Y%)(xt-Y1)
6 KUBOEN BATURA ALA KE~. Metak: Y l")( 2x4 Y) (Z)N Y) (Xt+ si t) (X1
= Cek.4 Cokt + b.1 ) (X - Y
't> ("Š. tx 1,t
a) X (*>$. 2.) (x X 4 2:1 ) )(♦ Z) ( )(2.- 2 5‹. -k CI)
b) ( (01/43- '`) C ov"3 (A2 % cl‘f
c)ok 4 (etz).t-.(1)/.)1.:-(0,,1-4. hl-) [0 2 ) ot' 6 1 -1 ( $61] = (c1/4241►
9(ak.....21,14-1)4
d) °' 814- -6./ (.0443 1 '4`(..h3=((ft.+10.1)E(02- a 3 123 63) 2"]
CN4J>)(Q"'"'&64 b2 ) (C“. 36-4.4z£


e) ot‘ z +‘:>) (4 1'-b % )« (e).4b) (a 2 -a.b+No t )( )(0.14 04,6 + bL)

f) 0,11 + b". : (0, 1') 3 + )3 &3. 11 + Ich i% ) (A S - .1) 11 4. bit)

g) 6 11 X 1 4 125y 3 : ( 61 K)34 (SY)., ( 11 K4 SY)U ipx)-- )(5Y)+ (SY)13:

:( &ix +S^y)(16x1-2.oxY+2,572)
h)(2(4,y)3,,„2.. (),(4.),..lic644.Nr1k+ (x+v,ht+ a zjz. (st y-i)4(1+2.xi+YR+X2+V4114
i) tX-2)34 (x-2.#2,y)C.(x-2.)1-6(-2.)(2 Y) (zy) tir
(x-2. +2Y)(x a -Loc+ ts-zxy-4. ‘1), +ilyt)
J) ()<-2.)342yz(x-z.)34-(23)3=-(x-2.+ ZY)E0e-2”'-(x-2.) Y
(x- 2.42 Y) )( 2 - 11 x+4-2%>°1-104Liytj
k) x‘oe x 3 -4 (" 3 -2, ) (x.Š+ t) .=€( 3 -1 3 ) (,)( 34‘ ( x - t (xt-4ax4- 1, 6C-4 Otx2-x+s)
1) x 1 Ý-6 LI 7t2 y 4 .: x 2 y 6c & -“I y 4): x 2 Y (x l+ 81( 3) 6‹ 3):xly [x 34 (13) 33 Ex3- (thij:•-
= xt y (x+2.y)(x 1-2)cy it y 2 ) (x-zy)(xt+2xY4Ayt)
7 .- GAIEN TALDEICATZEA. mota: o.c+ bc.+c)..4 + bct sc(cx+b)+ (Ctdj

a) -0.\)+x7.-00.c b(, x-0,) x(..x .-0,) =Cx-ex) Cb4- k) = £'<44.)

b) 3ckX-0.y-3bx+by (,3x->r)-, z

teo.x -ct bx 60,4) .= ›t's -24x)-31:, t"-2.A.) z ts -

d) ckx+o,y+ y a o. 4)04. (x+ = (x+ y)(a ► i)

(x-zy+t)
e) x2.- Lt yk + x+zy a(,)<+7_,A()e-2.y)+(i+.2,y)
f) x+x*y.. y 2- 34
+ y. x l. (x+Y)4.y (x+Y ) ts:4+Yl.)
-2-t• z -xL1(x3kz4).,
(,3+2.; ( 1(1433)()(24.1)($11)
g)

x% y3 z )
t) + ts (s( 3 -1) aL
6(-1)(,)<11,,x+t) ()(4.2) CYt -2.y +do)
= 2,4.t b‘ = 04 10 $1 ) b 2. LOk
ekt"#b
atk ce1/4t ) = vs.) eck2 b, (0.-.13)
=L
Co, + Co,+b) (ca-b) (a. 1 4 ) (o, IDY1 (o.- b)
j) +30%-s`o,b 2, bz- (cka # k."1.(a3 s-0,,b + z
=6 "%
= Co.-ka) (.0,74 ckb + brk ) C% 0. -2. ki)
= -z b)
8 ( a n b n) FAKTOREAK

(a
n + b n)
gaiak du (a + b) faktoretzat (edo zatitzailetzatì„n zenbakia oso, bakot
ti eta positiboa hada bakarrik.

Baldintza hauekin:

(An +bn = tck*h) )

 a) al +VI r (,cyrb 0A)+t).4)
(111-1,‘,/4-I/): t i +'A ( 16 '"r`i kit)
b)
c) X 3 + sly 6 4. x % #es y t) 3 2 y % )[x 2 -,e ta y'a )4 (I- Y‘)1.3
..:(x+2.Y2)(x3,-2.xya*ttyk)

d) 045+ 1) 5' t o.* ta1/4-t>. 3 a"L 13%-0.ka+b%)

e) 14xity'rz ► r+(xyrr:(14.x>1)(4-xY4•14%)/4"5(3Y4x4Y4)

f)
(z+z)(Z4-2e3+ztaL-2.3a a) z(a*zi ta t.-2z.3 4- 4at-ya+14

(0n 1 4 X t1 Ctobi rl - (0,2 ) 11 X % 4 (0, t ) t (?(*)t-N't) tx : ) 3 (x 2)112

g) 0?+K1e=(0,t)5+ (x t )
4Z+ X1 ) Caa - 064 X a +0. 4 X -04t
x + X9)
h).41.1 +v1*.a(44*v) (4A 4 -.04.1- vhiow`iyt -A.tsr 3 + 4A2 V %/-.4.4 V ir 4 V )
i) l‘+ IL (X 3) 1 4, 1 3 1TL, (x 3+ t) (x 4 - x 1)(+1,)(xt•-x+ t1 (x ,c 1 -4 ► )

9• (an bn )
gaiak du (a b) faktoretzat (edo zatitzailetzat), n zenbakia oso
eta positiboa bada.

Baldintza hauekint oft.1 abl" bn's

n zenbakia oso, bakolti eta positiboa bada, (a n ) gaiak (a + b) ere badu fak
toretzat
ak z - j>2 (0,-1;.) C,ext
b) to..-6) tat tt,
c) 2.4. x1, -)e s • tbc) 3 -)1'5 -4, Csx -i)C„(1,x)2 + y+ y /irtsx-Y) (tx1+35(Y+Y2)
d)..i-x l % ( 41-x3 (11'4./x4x1+,41-x)(44x{xl‘
e) .32, 4. 0,5":„ 2 4r: ok-2 (0. 14 , , Z l + * 2 %) =
(c!," (,« 1/4 2. 614 4. ekt St (), + (6)
f) Y 4-. Z .4 =tY-1) CY‘+`, 5'a,4 ),t11 2.% +Y 3 a .14- Y z41/ Ya 2‘)
g) 6(34 (K3-03).2 X+ 0%) - 04Y +' (k CX cuc 4.t.

h)44 / -y %1 (4.‘ 11 4 v it ) (44 4 - v14 ) :4(4`1 +v % ) tm t+v 7') CiA 3 - 1ft-)

.44 v 1/4 ) t441 +V 7b (41.11. V )
(4 )
i) X 41 -1 (x3)/ - k (x%,,, ►)6(t.ip xt + ►) z (,x- ► ) ("<*4)( ► & +1<34.1)

j) xtb..y1°=(xT4..yr)
“. .4Y)Lx1/4-YY.§->cay'2--xy Y 4 ) ( x -Y) (ic.‘14-x%#+x2Ý4xyl4'ytI)


10 GAIEN BATUKETA ETA ENKETA

a)Q.. `t 4e a z t;L. 4. kz ‘l Al* gehituz eta kenduz)

4.0,`' 2.0:L )- 0,24)% 41,4 1+ 7 1 ) a ki ) 2
bt +4li)6,41. + bt-c.6)
b) 36x11 4.15-,‘,L+11 et x 2 gehituz eta kenduz)
::(154 x `i +a lix t4- .1) X2= (6X 1 +i jt **(3 X )1
(,G, N(7-4 2).4 ct‘kz+2)- (6x1+3x47)(4Kt-1 w+1
C) ( li yl y2 gehituz eta kenduz)

(cti x`', 414 ylyZ.4.yk)..ii,x1)(24X24Y1)2-(112.:::

(, ․ )( 14. y x y) tx 2+Y%-in kY)
cl) n .4kkt + 2 5 4.4„44 gehltuz eta kenduz)
().A. 41- zw)-t, .4A% -sjz -(2.44.1.);
.:(..1,4 %-s+2.‹,t) (44 11 - T - 2,44 ” ‘10.4 4

11 zENBArr PROBLDIA

a) N(.2'.4-& 1-+4 y 2 -6x Y (.sY —4 Y+ 4 V )-“2::&-/Y)143Yt

Zr) (..)( "'SY -*ZA)
::()c--Šy*

b) I‘c1/424itskc t4 ckz- -(,k,t -164C+25 C.2 )% (40%)2.•••(..1"S.42"L

4- 13-5‘) 41°‘-6454)
7‘-' $ )1• 4' 6c- y )- z
c) xt+R- X4YI-4y-tW y-tt a t) .t Y+YZ)+1
z x - y -k.St)(.1t - Y -f)
d) 166t+ 9 b.c. -tsc i z ( ,o & -qa 16 13/ )- (2.« t 1)C. ts-et
(4-41*)t-ze. t ek - 1 1 )- IWV.4a-kb-Sc)(ct -tt
e) rrt % ..n lik Irrt 's n s - n/4 # rn 3 n )4tryk3n
r^ Crnl- Yl %
ran rib n Cr«, % . n'%, rs5- bl)
tm-ir n slt• t Yvk trot14 rn nt r%,..)tm4r141

12 ZATITZAUTE KOMUASTAKO HANDIENA (2101) ETA MULTIPLO E ►MUNETAKO TTIKIENA (MKT)

a) q x `l y tz k`I yi 22. 3 ilt- )f Zk 1.1 .4. x t y t m zz.I. Ý)<4y7.7,

::34x1'y1
b) 119r1t `i zzle .irs t`i i 541 ,r tt‘ z2•31r1 t 4 ? 44, ,r 4 t • zt.
,aki4 z Z.3ra t."4 :6 y2 t2 ) tikr z2 s .3 3 .5r st 4 azi40y4t4
C) Ly •6>1 . 2„3 (x-y) txt-YL) =2 1 (x* y (x-Y)
^kN:z(x-Y} ; MKT= 2 2 .3 (K4Y)(x -Y)
>i4 - 16 z (>• 1-4) £Y-f 2) (y-2) v k -diz-C y +2.) L y-z) ' - 3 t`i*" I) 01-2)
.14 2.K4 mc,-r z 1Y.844t)(`14-2.) (y-ij 1)
(x ,€) 2. g y) 23, 32 . S' (ax -y) 2 22.1.1"&c+?xr/(2x-yi
ZIK4=3,51y43)( 7- (.2X-Yr." tAK-r 2 (X43 y) 1/ (2X-Y,j5"
 31

ZAT KIAK

ALJEBRAZKO ZATIKI ARRAZIONALA

Bi polinomforen arteko zatiketa bezala idatz daite-

keen expresicada.

3x - 4 x3 + 2y2
Esate baterako eta x4 ..3n7 4Šr- aljebrazko za
tiki arrazionalak dira.

2 KALKULU ERREGELAK

Al'ebrazko zatikiak kalkulatzeko erregelak, aritmetikaz

ko zatikienak bezalakoak dira.

Funtsezkoenetariko bat hauxe da:

Zatiki baten zenbakftzailea eta izendatzailea zero ez
den kantitate batekin biderkatzen edo zatikatzen badugu, zati
ki horren balorea ez da aldatzen; eta zatiki hauek "balfoki-
deak" direla esaten da.
x+2
Adibidez: zatiki arrazionalaren zenbakitzailea eta
(x+2)(x-1)
fzendatzailea, (x-1) bidez biderkatzen badugu
' (4
-3)(x-1)
- x2 + x - 2
x2 _ 4x+ r zatiki baliokldea erdiesten da.

Guzti hau, (x-1) zero ez bezalakoa den guztfetan; hots

x 1 denean.
x2 +3x +2 (x+2)(x+1)
Era. berdinean, 77-.T.wry zatikia bezala ex-
(x+3)(x+1)
presa daiteke, eta (x+1) zeroz desberdina den guztietan, zen-
bakitzailea eta izendatzailea (x+1) bidez zati daiteke.

Zenbakitzailea eta izendatzailea faktore komun batez za

tikatzea, "simplifikazio" izenarekin adierazten da, eta gai
komuna ezabatuz irudikatzen da.

Adihfdez: ( 2)
 ZATIKIEN SINPLIFIKAKETA

Zatiki bat sinplifikatzea, beste zatiki baliokide baten

zenbakitzaile eta izendatzaileak faktore komun bezala unitatea
(±1) besterik ez duten beste zenbaki batetan transformatzea da.

Erdietsitako zatikia, sinplifikaezina da.

Sinplifikatze hau burutzeko, zenbakitzailea eta izenda-

tzallea biderkagaietan deskonposatzen da; eta ondoren, zero
ez diren biderkagai komunak sinplifikatzen dira.

x 2 4xy + 3y__
2 (x -3x x 3y
Adibidez:
xz y x + y

(x y) zeroz desberdina den guztietan.

4 ALjEBRAZKO ZATIKIEN ARTEKO BATUKETA; KENKETA, BIDERKAKE-

TA ETA ZATIKETA

4.1 Zatiki bati dagozkion zeinuak

Hiru dira zatiki bati lotutako zeinuak: zenbakitzailea-

izendatzalleari eta zatikiari dagozkienak.

Horietako bi edozein, aldi berean alda litezke zatikiaren

balorea aldatu gabe.

Zatiki bati aurretik zeinurik jartzen ez bazaio, positi-

boa (plus) dela suposatzen da.

Adibidez: a -a
= I-
a
B

Askotan, sinplifikatzea, zeinu bat aldatzea besterik ez

da.
x2 - 3x+2 (x-2) (x- 1) x-2) (x-
Adibidez:
2-x 2-x
 4.2 Zatikien aUebrazko batuketa

Izendatzaile berdina duten zatikien aljebrazko batuketa

zera da: Zenbakitzaileez, zenbakitzaileen aljebrazko batuketa,
eta izendatzaileez, izendatzaile komuna duen zatikia.

4 2 1 3-4-2- -2 2
Adibidez: 3

2 3x+4 x2 +5 2-(3x-4)+(x2+ ) x2-3x+3

x+3 oe x-3

Izendatzaile desberdina dutenean, beste izendatzaile ko

muna duten zatiki baliokidetan transformatzen dira.
Zatiki batzuren izendatzaile komunetako txikiena (i.k.t.)
zera da: Bere izendatzaileen arteko multiplo komunetako txikie
na (m.k.t.).
3 4 7
Esate baterako: T , ro- zatikien i.k.t.,
4,5,10 en m.k.t. da; hots 20

Halaber: 2 3 x 2
7 zatikien i.k.t. 14.x da.
x zX

Adibideak:
3 4 7 16 , 14 5-16+14 13
T.0 TU 2-6- 20
2 2.(14)-3.(7x)-2(2x2) 28-21x-2x3
1477---------

2x+1 3 (2x+1)(x-1) -3x

- x(x+2) (x-1) 2x 2 -4x -1
7427-(F-Tr--
x(x+2) TWFT7=r5 - ---7(

4.3 Zatikien biderkaketa

Bi edo gehiago zatikiren arteko biderkaketa zera da:

zenbakitzailez, zenbakitzaileen biderkadura; eta izendatzal-
lez, izendatzaileen biderkadura duen zatikia.
 33 4

Adibidez:

2 4 15 2.4.15
"Y • 3' • TU = *57571T

x 2 -9 x-5 - 2-9 (x-5)

x+3

4.4 Zatikien zatiketa

Bi zatikiren arteko zatiketa zera da: zatikizunaren (edo

zatiki zenbakitzailearen) eta zatitzailearen (edo z. izandatz)
alderantzizkoaren arteko biderkadura.

Adibidez:

3 4 5 e do3/8
10

7 . 2Ey, 7
7Z=4" • x+2 xy (-X-2)

4.5 Zatiki ko=at.191c

Zatiki konposatua zera da: Zenbakitzailean edo izenda-

tzailean zatiki bi edo gehiago duen zatikia.

Sinplifikatzeko honela jokatzen da:

Zenbakitzailea eta izendatzailea zatiki sinpleetara

erreduzitzen dira

2° Lortzen diren bi zatikiak zatitu egiten dira.

Adibidez:
x2-1
 ro szAoet-to,, 0.5 ka,:t k.)

k. 5 1/4 k-k‘Z, 6krti0.k.

cy
£tx t y 2.2• x•x• y
tex y 3 2. 9 x•Y.Y•Y

X 3 Y-- Y 3 x jczijzz"1: )54%. (x+yi (x,./s,":) x

xz y x )12' XY (x- Y) yfr" ty'r)
e _:11;
2 X Y.1 ylLx+7)
8x5 #7 a, 7(8x 1- y3 ) 7(2.,;“y)(1-ixt-2xY*Y2) 4)(2.-2)(Yi.

sd) 8x-8, 843(--17

16x - /96

Z. iert ba--(-4) efo.. kcQ.k-tL 9±Ct.. .

-?
-+ (3) 2042.4 (i<
72 7-2

b) 3t-4 + 5- 2:t 49t-/).3 (8-2&) 9t-34./0-4,t

lo .3 0

o S -S (x-.1)ta
a....nn•••n••
.5-- )(1- - X - eo)

X - 3 x2 - X2 5? xz•-•

cij 3x 2. 3 3x- 6 zx-s-

4x24-/z)c-/.4 ex 40.xf 3 z it e,r4-4)(x- f) (x-f) (xt4)

3x.t+3 .123L-..i,j(c)(x+f)- (2,x-g)('Llfi(x.e-q) (3)( 2-$3) (3)(X-1

EN(xi- li) (X 4

9.<3+xz-2.1x-f35"
d'". 2y + 14)

3 .9(y+2)-2(yL-3.±-- to
Y2-41
 6,,t'oter

3 x 7 7 7- Xy

cZkt .rt

a 40x yz 3
•"" xy

• 3 ()-z)
rc-

.2( 2. -
x 2 D(
" 3 2 (e-0-x1
x2-t. (Xt 8i0c- f) 0--)c) (3+xj

-- 2.
ct.
 BERREKETA ETA ERRcKETA

BERRETZAILE POSITIBOKO BERREDURA. n. oso positibo bat ba

n
da, a -k a bezalako n faktoreren biderkadura ordezkatzen du.
Honela bada, a 4 = a.a.a.a. a n adierazpenean, a berrekizun de-
ritza, eta n berretzaile edo berreduraren indizea, a n "a-ren
enegarren berredura" irakurtzen da, edo eta "a ber n". n = 2
baledi, a 2 "a karratu" irakurriko litzateke; a 3 berriz, "a
kubo".

Adibideak:
3
x = x.x.x, 2 5 = 2.2.2.2.2. = 32, -3) 3 = (-3)(-3)(-3)=
= 27

BERRETZAILE OSO ETA NEGATIBOKO BERREDURA. n oso eta ne-

gatibo bat bada, definizioz

1
a-11
an a 0 suposatuz gero

Adibideak:
2-4
2 3
= 3 3 = 27, -4x -2 = x- (a+b)
-1
=
ta+b)

ERROKETA. n oso eta positibo bat bada, eta a-k eta b-k
n
a =b betetzen badute, a, b-ren enegarren erroa da.
b positibo bada, bakarra da a =b betetzen duen zenbaki n
2 -
positiboa. Zenbaki hori N'/5 -z ordezkatzen da, eta "b-ren ene
garren erro nagusia" deritza.

1. adibidea.
4
vrg.,
zenbaki positibo bat da, laugarren be
rredurara jasoz gero, 16 zenbakia ematen duena. Argi dago, zen
4
baki hori +2 dela, beraz =+2.
2. Adibidea. -2 zenbakiak ere,laugarren berredurara ja-
soz gero, 16 ematen du. Baldintza hauen pean, -2, 16-43n lau-
garren erro hat da, baina ez 16-ren laugarren erro nagusia.

b negatibo bada, ez da b-ren enegarren erro positiborik,

baina bada b-ren enegarren erro negatibo bat, n bakoiti den
orotan. Zenbaki negatibo hau enegarren erro nagusi deritza,
n
eta -z orde katzen da.
 37

3. adibidea. \/-27 kubora (edo hirugarren berredurara)

jasoz gero, -27 ematen du zenbaki bat da. Erraz ikus daite-
ke zenbaki hori -3 dela eta beraz, -27--ren erro
kubiko nagusia dela.

4
4. adibidea. n bikoiti den orotan, adibidez,\/-16, ezin
daiteke enegarren erro nagusia zenbaki erreal batez ordezka.

Oharra: Goi-mailako matematikan frogatzen denez, zenbaki ima-

jinariak (edo konplexuak) erabiliz gero, n balio dira
zehazki a n = b eta b 0 betetzen dutenak.


BERRETZAILE ZATIWIAR'PO KO BERREDURA. a eta n oeo eta poettl-
bo Aaadira, definizioz

(n bikoiti bada a£:0 ezabatuz)

4 1/2 t\rfl-
Adibideak: (tlf

BERRETZAILE ZATIKIAR NEGAT/BOKO BERREDURA. eta n oso eta positi-

bo >adira, definizio

a*I41

Adibideak: sf - 2/3 4
f7h ‘
4"

ZERO BF2RETZAILEKOBRDURA. Definizioz, a o =1 aA0bada.

Adibideak: 10°=1, ( 3) e (axf (ax A 0 bada)

BERREKETAREN PROP ETATE OROKORRAK, p eta g zenbaki errealak badira,

AÌ r
O. P . 0.
r+1
s+ - it 5/a. 5
LIAi&betoK 2 2 2 2
5
3, 5 5. 2lh , Z g

3 1/3 .3 44 Š'is+V4=%14=\R-, 31. 3-2 .3 "% z Qi

B) (if)' = GJI
4.1)i eibr&K. (Z 4 ) % 2 " , (5 14 ) -3 = 5 ( Ill " = • /5" (15c' Š°.
(x 5) •L1 -2o 0.2/5 ) 3/1 (2/3 ) (3/ )z

ctr- ck o
al
AbttiitsEds..1C. 4-4 Z
=2 = -I)
.7. X
5/2

( X+ 15) 41/3 5/4 = X + 5) lia =3

Q7:717.

1N) (4.1ijr 6-1>

Ábiaitz&K . (2.3) 4 sif (2X) 2 s )( Xs CŠa.)

= z X trt zF
= • 11 0

db n Elib£LK • ÍJ...1 5. 25. " I )1

‘ 3 21-3. C3 y
 B ERRETZAILE CSO ETA POEST .20
(3't -; (3 )(1)(.2.y)(Z,1).)-7--

B EISETZA/L2: ETA N:SGATI

—8— Z 100 2114 1 - 311

-Z.

BERRETZAILE ZATIF= POUT/20

(ft) 2/. = V4(i 4

e>1

LER..?.:t'ETZAILE ZATIFJETI
4.1y X."4/5 4

-1)

BEPZAILF, ZERO
s-.
C-) (-
(4)'(4)c‘,1t. =  0 '00 bizci ir4 ; r/a lk d o ë 4.1 go 1,o.clir(4.
(5x e3 ý) Sx+3y Sr:4 7,•-f o
(S g 3-)1}Q ^-7-()-+Z.14. 4:: -2 (4) -2 i 421+4,‘ 6440,

12- R - E;7‘,TAR PRCPU. TATE CRCYC?RAF

4. «) &7 .0, 1 AP"

=
,.1‘ 112(z)
?/' t16)Sh 2/3 (6 fic
b4-4 —
O. . 7. ck

>.
X • X
" /3 1 W‘, 7i. y
• • x.411
X
•Sz
1ÇY / )
4 ) -3 ID 2.
W --4) (Z.
(X I + d) .`‘ _ 4
) '12 ( )(4 0,• 4, Art
x4y)Ši

) =
( 4:t1+2 ) ol'%447)»
3Y13Y= 1X3+ sj

C.) 10
( z
 .z q 4+4.;
Oh) r -g 4,1 ••••• iO
Š. vo-4
-t/z
11.4) o'r+2. a
C4.243
n43
P

Lí
1/2 -7+a - z , -5/2
)
X y z 2,‹

r
(4,,,nza45

04.Ì ek r

(.ZA) L1 2 4'1 = :: tt et t 1) 4 ): ().'S (a 47 ) 1i3 (14)113:'

(s.tP 7 3 1 = f •to3

10
=
k 5s
1,„) 2 k`f ls•
W )
ft (x n is ) V2 xyz

) (32„..‘ -3/z (x-‘13)-Y2(7.-9 -1/2

h
N- £1) Nit z6
t 0.S
%,
t
)
(a?:0,})  0
tk )
 Lrl
Nurrengo adierazpenetan, eragiketen omal.,tzak. zenbaki errealak izan
tezen eakuratuko diguten 1etren balio errealak aufki.

Lx 4 ‘ ‘'12' : X = X ck-ti

Ct ) .t

a-t a-t

4+ .zg...;'4

a) x zenbaki erreal bat izanik, positibo edo zero be

x-en balio orotarako jx dela suposatuz gero, x=-1 baledi, -1
genuke, hau da J1 eta beraz 1=- eta hori absurdu bat da. Beraz,
ez da egla x-en balio guztietarako. Eta bal da kix 2 =x, xr0
balio orotarako, x .4 0 bada
Bi kasuotaralo baliozko den emaitza, alegia x3>0 eta 0 47 =lx
ballo absolutu) da.

b) \i-a4 4-2a.+1 positibo edo zero izan behar du, eta a+1 izarigc das a+9L-0
ako hau da, a-1. a-ren ballo oretarako baliozko den. emaitza
+2a11. 1 dA.
a-z
c) adierazpsnak ez du zentzurik, a eta b zero badira.Izendatzai-
A
/ea bada, hau da a l =b edo a=b, ez du zentzurik ere.
Ondorioz, a744-b-1 ezaitza soilik, c1-0„ b eta a.b direnean
da baliozko.

d) ‘Ix4+2x4 +positibo edo zero izan behar du, eta .x+1 izango da
le--#-1?, 0 den orotarako, xt +1 zero baino handiago baita x zenbaki
erreal guztiotarako, ernaltza, x-en balio erreal guztletarako da balio-
zko,

e) \IX-1 ez da zenbaki erreal bat x-1<0 bada, hau da, x .41 bada,
Halaber izendatzailea zero denean„ hau da, x=1 zentzugabea da.

a^" = jx x>1 orotarako soilik.
 4 •Z

Z. Ikasie batek, x=2 , y=4 direnerako, x-1-2y4 ) adierazpenaren

emaitzaz galde egiterakoan, honako hau egin zuen:
x4.2Y + V(x-2YYz = x+2y+x-2y = 2x.
honela 2x=2(2)=4 balioa lortuz. Zuzena al da erantzuna?
Adierazpenean x=2 eta y=4 eginik, hau lortzen da:

x+2 = 2+2(4) 4 J- (2-8) = 2+8 4 f36= +6 = 16

Ikaslearen okerra idaztea da, eta hau ]( 2y orotara-

ko da bakarrik egia. x<2y bada, Ni(x-2y) i = 2y-x . Kasu guztietarako,
lx-2y1 . Zuzenki burututako eragiketa, x+2y+2y-x = 4Y
izango da; hau da, 16, y=4 denerako.
 ERROTZAILEAY

FRROTZAILE. a-ren enegarren erro nagusla ordezkatzen duen adieraz-

pen bat da, eta idazten da. n oso positiboa, errotzailearen
ordena edo indizea da, eta a zenbakia errokizuna, n=2 bada,
da indi idazten.
3
Adibid 4r-
v7x--2y, \lx+1 ; indizeak 3,4,2 dira eta
errokizunak 5 x+10

ERROTZAILEEN PROPIETATEAY. Berredurei dagozkien berdinak dira a =a'41

baita. Jarraian, maiztasun handiagoz erabilitako propietateak azal-
tzen dira.Oharra: n bikoiti bada, suposatzen da.

a,
4/Ì

4r) 4,„Ixt+

159

46, o

X
A rs..t.ES'ibe.4V
)z

ts)

kbiB‘Dr..4 ( 3 511


ZENBAKI ARRAZIONAL p eta q osoak izanik, p/q eran idatz$ dai

zenbaki arreal bat da.
Adibidez 4, 2/3, 3/8 36, -2,4 ' -27, bi zenba-
16, (36/49

ki osoren zatiduraz adieraz dait&eenez, zenbaki arrazionalak dira.

Hara nola:
4 2 3 36 9 -24 -12 4 6
1' 8 0

ZENBAEI WiRAZIONAL. p eta q zenbaki osoak p/q eran azin

idatz daitekeen zenbaki erreala.
Adibidez T175, Wr3, 3‘1.--4/ zenbaki ezrazionalak
dira, r--
Zenbaki arrazional baten erro karratu ezrazionala, adib. ez, i 5 edo
ezrazional koadratiko deitzen da.

ERROTZAILE BATEN FORMA, bonako ereduez alda daiteke:

a) Errokizun kopuruko enegarren berredurak arrotzalletik kanpo
atereaz. s 31
Adibideak. = = 2 V— 4

gW1 ,.‘ F-z.K/

1/41

b) Errotzailear di zea. sinp/i_elkatuz.

Adibideak, ]yZ 'zea a-tik 2-ra
sinplilikatua lortuz.

indizaa
6-tik 3-ra oinplifikatua lortuz

Obarra.
Ez da -uze
r 2
idaztea.

c) Errokizunean izendatzallea arr z on lduz.

leadibidea. 9/2-ren izandatzailea arrazional dezagun.
Errokizunaren zenbakitzailaa eta izendatzailea (9/2),
izendatzallaa enegarren berredura perfektuan bihur-
tuko duen zenbakl batez biderkatzen dira, eta delako
laendatzailea, arrotzalletik kenpo ateratzen da.
Zenbakia,kasu honetan, 24 da. Honela bada,


45

2.adibidea,L1 I al ,`,ezagun.
81:4 laugarre.Y.1 berredt!rn perfektuan bilurtzeko
2.;t52' x z bai izen dat zallea eta
aJL zenbakitzailea eta honela
f yr 2 t
Ok - x v Nck- )

ERRCTZI E bat bere formarik xinp erenean aurkitzeko baldintzak hauk

dira:
elleg=e berredwra perfektu eri atera
dira
b) erro tzailearen indizea etm, tken a
c) izendatzai I arrazionaldurik daco ez d tikirik erroki-
zun e
ANTZEKG ERROTWLEAK, Bi errotznile ede ce:nlago beren formarik xin-
plerenean, errokizun eta indize berdinekoak dirneen antzeko erro-
tzalleak eira.
Adi bi z tzekr, dira, zeren eta 32 = 16.2 =
= Erroklzun iŠuztiak 2 ra eta indize
guztiak ere
eta 2 aldi z, ez dira antzeko, baita„
Bi errotzaile edo cehiago AUUI BATZIC„ beren fcrmarik xl.n-
plerenera sinpliflatzen dira, e-ta antzeko errotzaileko atalak. kon-
binatzen,
r-
Adibi(3,ez t \132 • -
ERRC TZ A I LN DI UERY,
a) indize bE:rdd,noko bi er.i . otzaf.le bètoi b propletatea era-
bil t zen da: =
Adibi deok. (27) ( .10 4.
. 5 1[ L, 3ri6"."› C't C.y 2.4

f '0 1 \ •
( y vx ) 3 n" 3X
indize deberd:ino erro- tzaileak bi cer'Kntzeko, berretzaile
zatiklarrak erabiltzea egohi da eta. berreketaren preietatenk apii-
katzea ere.
4),
Adibideak. j.:: 5 -, Z 7, (..57.zsY/4,z (Z5.. g A 7 ‘.y1200
'.7s ‘v.---
47-; ,,F.,. -,'',17 f2:—. , ,Z
Vz
-:::
Nri
,,:. z 2,12
,44

ERROTZA . LEEN ZA,TIE ETA

a:, inize brd.ineko bi errotzaile zatitzclo e proletatea. era-
bi ltzen dn. . eta gero sinplifikn.tu 0,iten an.
Adibi d.ea. .
v Ì-15


Izendatzallea, zuzenki ere: arrazional daitEke.

3
b) indie desb . eineko errotzaileak zntitzeko berretza:lie zati-
kiarrak erabiltzen da eta berreketaren. prepietatenk apltkatzea
ere.
A.dibide

RZRAZIONAL YONJUGATILAY. eta \ir; \lb binomlo ezrazional koa-

dratikoak elkarrekiko konjugatu deitzen Adibidez, 2f3 + eta
2 konjugatuak
Izendatzailea binomid ezrazinnal koadratiko bat duen zatiki bat
arrazionaltzeko i ndatzallearen 1,,onjugtwg z biderkatzen dira bere
bi atalak.
A.dibidea. • -.:: - 5
zE 5/2
12-

NOP>i_Eil& k.A.TUÂ..K

hÎEFEM 1,,:,Z g CrR thlt•NrLERO St N

fi • 7 \I 37.

(;)

\r"

21 1/
Obckr o

Q4D
9 o. )• Cik kkr(C;l + f+0%.

t . 6ctq, io
rO cle›tc, N z 43,

ortitan.t kecla't rt 60444. ckr. CA s L,?' )0L-4'%i

lz
7“V .7'1'f'd (60.7)(4z
E.RIk()TUkiLE I?)&-"TLN TP.b..NsFoRM&KQNT24.

•1-10,1”0,1) %Ct,r ren actif na.z

‘,42.
12.

h.) NTc-kt (Gkh )1/2-

yg4 X
ni4
=
2///12 1Z<P.-2.7"(
X

A.4 ier o,z. ckitc‘ xth ordenekr'i lz -tx n iz:iePaizo Qrrotckik , konc4zoak .

d9 4rf 91/4 4/z

iz
sA =
(z,x z)1'9

j o? .4- 2c\ (0,4 6j/1 (a 6Nij4

Erroto,Ae osDtek ro, ( t k+ien+eizo eni‘lb._tck t-tx) 6 -,1,1 v.r, omakoctk

OE) = ,J3G-Š j402

b) 4 413: )<z)31.12

a.-) I +1› 6) b

(ek i))z b) 6

?v,601 artw n onJ 1-10,yia42,rtCk (.1,2.11 o,(Arki

)
( Š'" ) /t2 3)Iiiz
(f)' „ (14)14Z

(Z1) 1/ ' 2 > ckeTie

4,14
z 6Z.5) ; = (i{`11 (11)zi (14 2 ) '14 (121)14
> CiCk

Cz) ni? ":" .ŠQrek.f.r 5 11-i

4onoi2e oiliertx.r2:ner otzetdeck , :

ijz

P/Qtodo kcd-
7".

G)
ot + A+6
 ck)
v25.2

kv LtP/.
• : -2

C.) 4ig-. 4- 3 44h

20 + i`l‘ri
- 8 )J r

3 \125 = ‘3.

3157(---
3 '1 N
CaX3rr 1>X34-‘7 CX

4.4-CY',Fr

t.R.R.VT.Z-A,i LEEN LibER ,14E•r/4.

s ,) (2 • S) 4.1-.

3g
13) ()(53ff)(sF) 2

(Viy 3,1-5-473-

41j41; i c s cL4 7 41 k Cf.

(Ng. * ) -- 2 nri 4: ( ff ) ( - 2U) +' 2

= 1 7 ,5- 2 .3- Lf = ' 1"1r; zig .Z93 - 5.(,U

( 3 (Ï + 2 3nF )( z (NW) z - Si g

11)(4x

ki-r( - ) 's + Íz- 6 - 5,)s + Ok-

(X-4) 4..


-
LtiE413,).

5 2 + zÍc•-+, s

(3U 1, 4):11. z (3lz -

(34744) 2 : tz- -3-4U

c )(vc+ 2, —3

L g RoTkii...CEN '6NZTJKETti,, 4,RR.4.1oNA.1.4(E.TA

10. 0,..) \ÍG

C.)

4:)

i.j x +47 + X -

X + X 1, } 4, X

‹1)
* n17-
1 4-, Y/3

1 • )(1'' #12 - « _

V.4 '14.14 '12

 5"0

.
LIABAK1 KONPLUWKIN ERAGIKETP/

Zenbaki konpleY,uen unitea. da eta i etraren bi

de.z iru.(5.ikatu oh1 da, errealen zenbait propietatek
zenki kenplexilentzat ere . baiio du-

Hare, exenplu q vic-t vir4TG-3:5-

, 5 2)2 1.5 i
•

)netan i-ren berredura.

<.:„)ro»..etae erabiltzerakoan zentzu handiz

- da, Esdt batera.ko,

9d0 4i2 ,,,- -4

haueta ez erortzeke, m zenbakia. ositi

' jerriko duqu, = -1 eginez.

Noralean a+bi b rudikatzen da,

berk. =ealak eta i

'ewpiexua a•a erreala bezala ezagu-

zatl imajinaria_ a = 0 bada, zenbaki
J..mejinari hutG. deitzen zaio. Baldin b = o bada,
konplua zenbaki erreal hutsa bThurtzen. da. Beraz,
baxruan aurkitzen dita zenbaki errealak.

konplexu (a (c + di) .erdinak izate

eta a = c eta b = d izatea da.
Beraz, a -- 0 eta baldn a ,,,, 0, b = 0 badi-
r. 13aldin e • 3 orduan. e = eta d = 0.
 Zenbaki konplexu baten konlugatua: a + bi, a bi da
eta alderantziz Exenplu gisa: 5 - 31 et.a 5 + 3i konjugatuak
dira.

nhaki n erŠ_Vk p ta a..ljebraikoak

Bi zenbaki konplexu batzeko, batetik zati er ealak eta

bestetik zati imajlnarlak batzen dira.
Exenp/u gisa:
(a+bi) (c+di) = (a+c) + (b+d)1
(= 4i) + (3+2i) (5+3) • (4+2)i 8 + (i
+ (4- , -,, (-6+4) +- (2-5)1 -.,-- -2 - 3i

Bi zenbaki konp]exu kentzeko, batetik zati errealak eta

betetik ?,ati imajinariak kentzen dira.
Exenplu. gise:
(a+bi) -(e+di) (a-c) + (b-d)i
(3+2i) - (5-31) (3-5) +(2+3)i = -2 + Si
(-1+1) - (--?,+2 1
. ) = (-1+3) +. (1-2)i = 2

TII- zenbe,.4:I konpleu biderkatzeko, bi binomio bezale egi

ten dÍra eta lekuan -1 jarri.

Exenplu
(-).4-bi)(c+di) ac+adi+bci+bdi2 = (ac=bd)+(ad+bc)I
(!431)(2-2i) 10-10i6i-61 2 = 10-4i-6(-1) = 16 - 4i

zenbeki konplexu zatitzeko, zenbakitzailea eta izen-

datzail p izendatzailearen konjug tuarekin biderkatzen
dira, eta azkenik 1 2 -ren lekuan -1 jartzen da-

Exenplt gisa

2+ „...t + 3+4.i 6 31+4i2 2+11i 2 11.

T:41 x 9 -1677.- 25 -
 5?

Adinrezi

• f )

b) 3 3

d)

— b (,)

2.— Eraqiketa hauek eqin ata

) e' 6

24-
d)

te t?„

b)-

d)

e)

(f.
 ' ) ' r"• 7-
(*." 1;• 'Y 4 v I .;

.\?
4 f- + .5 I

,
-)
,

-t + 5%Y- . -r

T`r _ ( °

– 16.

+ -1 3
± 4

,1 4

5.– i—ran funt7iobide7 adi>rr,zi:

-
v .27

6.— 5ein>91atutsko ereiket eQin Šcdldu:

4 ( $–J 1)j
si• 1

^.3 - - /1)

( .24

)) -±
 4

7.

b)

2A<c) ryrob n soluziok

) ;‘,1
/
.: 1

b)
—

/
) -

d ) ' V

e)—
-

,f
9 o
 f

EKUAZIOAK JENERA EAN

Ekuazio bat, "atalak" izeneko bi expresioren arteko ber

dintza da.

Zenbait ezezagunentzat bakarrik egiaztatzen den ekuazioa

ri "ekuazio baldintzakor", edo ekuazio soilik, deritzaio.
Ezezagunentzat onhartzen diren baiio guztiekin kunpli-
tzen diren ekuazioel "identitate" deritzaie. Balio zilegiak,
ekuazioaren atalak defin1 arazten dituzten balioak dira.

Adibidez:
1) x + 5 = 8, x e 3 balioarentzako bakarxik definitzen
daa beraz, ekuazio • baldintzakorra da.

2) x 2 -y 2 = (x-y)(x+y), x-en eta y-ren ballo guztientza

ko definitzen da; beraz, identitate bat da.

a ,, + 1 2x-5 x = 2 eta x = salbu, beste

balio guztiekin kunplitzen da; balio ez zilegi hauen-
tzat, eragiketa 0 bidez zatitutako zatiketan bilaka-
tzen da, eta honek ez du zentzurik. Ekuazio, x-en ba-
lio zilegi guztientzat kunplitzen denez gero, iden-
tit te bat da.

Identitate hat ordezkatzek = ikurra ordez i

kurra era
)-
biltzen da.

Ekuazio baten emaltzak, ekuazioa bera identitatean bila

ka„razten duten ezezagunen balioak dira, hots bi atalak berdin
tzen dituztenak- (Emaitzek ekuazioa kunplitzen du), baldin ekua

zicak ezezagun bakarra badu, ernaitza ekuazioaren erroa deitzen

da- Ekuazio bat askatzea emaitza guztiak aurkitzea da. Adibidez,
x = 2, 2x + 3 = 7 ekuazioaren erro edo emaltza da, zeren x-en
ordez 2-a ordezkatuz, 2(2) + 3 = 7 lortzen bait dugu; hain zu
zen atal biak berdindu egiten dira eta ekuazioa identitatean
bilakatzen da. Era beratsuan, 2x + y = 4 ekuazioaren hiru emai
tza hauk dira:
x = 0, y = 4; x, = I, y 2; x = = -:€
 EKUAZIOEN T SFORMAZIOAN E T", 1 iR E'RAG

a) Zenbalt berdintza ataika elkar batutzen badira, beste ber-

dintza bat lortzen da.

Adibidez: x-y = z berdintza, bi ataley "y" batuz, x = y+z

lortzen da.

b) Zenbait berdintza atalka elkar kentzen badira, beste ber-

dintza bat lortzen da.

Adibidez: x+2 = 5 berdintza, . biei z kentzen badiegu,

x = 3 lortzen da.
Oharra-- a) eta b) ren ondorioz zera deduzitzen da: ekuazio
bateko gai bat atal batetik bestera tokiz aldatze-
ko zeinuz aldatzen da.
Adibidez: baldin 3x4-2y -5 = x -3y +2 bada, orduan
3x-x+2y+3y = 5+2 edo 2x+5y = 7

c) Zenbait berdintza atalez atal biderkatzen badira beste ber

dintza bat lortzen da.
Adibidez: 1/4 y =2xL berdintzako bi atalak. 4 bidez bi-
derkatzen badira, y= 8x. 2 lortzen da.
Era beretsuan, 9/5 c = F-32 ekuazioaren bi atalak 5/9 bidez
biderkatzen badira, c ./.9(F-32) lortzen da.

d) Zenbait berdintza atalez atal zataatzen badira, beste berdin

tza bat lortzen da, 0 bidez zatitzen ez diren guztietan.

Adibidez: -4x = -12 ekuazioa -4 bidez zatitzen bada, x = 3

lortzen da,
Era beretsuan V=RI berdin an, bi atalak R 0 bidez zati-
tuz I = lortzen da.

e) Berdintza hateko bi atalak berretzalle berdinera jasotzen

badira beste berdintza bat lortzen da.

Adibidez: baldin T 21
2
T2 = 4 lortzen da.
f) Berdintza baten bi. ataletatik n-garren erroa ateratzen ba-
da, beste berdintza bat lortzen da-
3 V 3 V
Adibidez: baldin r = bada, r = lortzen da.

g) Berdintza baten atalen alderantzizkoek beste berdintza bat

sortzen dute, eta hau beti baldin O bidez ez bada zatitzen-

Adibidez: 1 = bada, x = 3 izango dugu

baldin
R4 R2 RaR2
RI+R2kunplitzen da
Era beretsuan, baldin R/ R2 bada R

a)-tik f)-rako eragiketei, berdintzaren axiomak deritzaie.

EKUAZIO BALIOKIDEAK

Emaitza berdinak dituztenei deitzen zaie honela,

Adibidez, = 0 eta 2x = 4 ekuazioek, x = 2 emaitza er

kidea dute eta, beraz, ballokideak dira. Alderantziz, x-2=0
eta x 2 - 2x = 0 ez dira baliokideak, zeren x 2 -2x =0 ekuazioak
x=0 emaitza ere bai balt du.
Lehen aapatutako eragaketek, ekuazioaren transformazioa
ri aplikatur±k, ez dituztebeti jatorrizkoen ekuazio balloki-
deak sortzen. Eragiketa hauen aplikazioak, ekuazio jatorriz-
koaren emaitzaz kanpoko beste emaitza ezberdinezko ekuazio de-
ribatuetara eraman gaitzake,
Jatorrizkoak ez diren beste emaitzazko ekuazio batera
iristen ba g ara, emaitza berriek emaitza , arrotz izena hartzen
dute, eta ekuazio deribatuek jatorrizkoarekiko erred- d teak.
Jatorrizkoak baino emaitza gutxiago datuen ekuaziora iristen
bagara, ekuazio deribatu honek jatorrizkoarekiko akatsezko
izena hartzen du.

RMULA BAT

Eginkizun jeneral, arau edo printzipio bat adierazten

duen ekuazioa da.
Adibidez: A = rnetriazko formulak zirkulu baten
A azalera adieraz en du bere "r" erradioaren funtziotan.


1 ?,
s = 75- , formula fisikoak, "g" grabitazio balioak gutxi
gorabehera 9,8 metro segundoko balloa izanik, gorputz batek,
geldiegoeratik abiatuz libreki eroriz iragalten duen "s" espa
zioaa metrotan eta mugimendu hortan erabiltzen duen "t" denho-
ra, segundotan elkar erlazionatzen ditu.

Formula bat, bertako ezezagunarekiko, askatzea zera. da:

bi ataletan eragiketa berdinak egi.tea, bilatzen ari den ezeza
guna bietako baten bakandurik agertu arte.

Adibidez, baldin F m.a ekuazioa m bidez zati daiteke,

a=F/m lortzen delarik; eta horrela, a bakanduta gelditzen da
F eta m-ren funtziotan. Egiaztatze gisa, baldin a=F/m balio
hau ekuazio jatorrizkoan orde-katzen bada, F=m(F/m) lortzen
da, identitate bat hain zuzen.

x,y,z,......, zenbait ezezagunarekiko GAI ARRAZIONAL

OSO BATEK axP y q z r forma du, p,q,r,..., zenbaki oso eta
positiboak edo zero izanik, eta "a" koefizientea ezezagunare-
kiko askea, berretzaileen p+a+r.... batura, ezezagunarekiko
gaiaren gradua deitzen da.

Adibidez 3x 2 z 3
6 gai arrazional osoak dira. 1 x4
- r
3 x 2 2. gradua du x-tarra,3.z-tarra,eta 5.x eta

4.gradukoa da. 6 zero gradukoa da

4yx ez da osoa x-tarrai - /v z3 e2 da arra-

zional y-a,arra.
Graduez hitz egitean, zein ezezaguni dagokion aipatzen
ez bada, gaiko ezezagun guztiena dela ulertzen da.

EXPRESIO ARRAZIONAL OSO tedo zenbait ezezagunezko po

linomio bat, gaiez osaturik dago, gai bakoltza arrazional eta
osoa delarika Expresioaren gradua, gradu handieneko ordainekoak
adierazten du.
Adibidez:

Ì 3 « "-cz. dr..< 1r caa de-4 j 14, a.

? a e "4- - "j"z--1 7C Ifr>« ,"t /

e 6.) 1(47. j3, 744



EKUAZIO ARRAZIONAL OSO BAT, bi expresio arrazional eta

osoren arteko berdintza da,

Ekuazio baten gradua, gradu handieneko gaiak adierazten

du .
Adibidez:
71 3 2 x 3 ,c1 74 3 /-a.d..-(4X(7 - i-P^ W-4

ek ?la e /lÓi• a , e e)

4o

Ekuazio batetan gai kidekoak sinplifika daitezke.

Adibidea: ri 4,,,t" eran idaz daiteke.

Ekuazio batek lineal izena hartzen du lehenengo gradukoa

bada, eta koadratiko izena bigarren gradukoa denean. Era bere
tsuan, 3., 4. eta 5. gradukoei, hirugarren, laugarren eta bost
garren graduko ekuazio deritzaie.
Adibidez:
-2x 3y = 7z
Ekuazio lineala da x, y eta z-tarra
-x 2 -4xy +5y 2 = 10
Ekuazio koadratikoa da x eta v-tarra
-x 3 +3x 2 -4x -6 = 0
3flgraduko ekuazioa da, x-tarra

x- inkognitarekiko n GRADUKO EKUAZIO ARRAZIONAL OSO BAT era

hontan adieraz daiteke: a, x n + a, x n-1 +
x a n = 0
0 eta
an, f(onsanteak direlarik; eta n zenbaki
oso eta positiboa da beti.

Kasu berezi bezala:

graclukoa da (ekuazio ltheala)

ae ,• a. a, eles c'ZX 7<- 14,5 o 2. gradukoa da eazio koadratikoa)

a ?I' 4/X 1 7L aiX z:o 3. gradukoa da (ekuazio kubikoa)

411. s X :4« 7(-̀. 4.13 .„4/ 4. gradukoa da (ekuazio kuartikoa)
 PROBLIA AaKATUAk

hurrengo ekuazi haue 9 zeintzuk diren ekuaz o

zeintzuk identitateak

a) -

; beraz denti da

b)
= ; beraz ekuazio da.

Egiaztatuea aipatzen diren ezaitzek ekuazioa kunplitzen duten

a) .4 4, ,x =4 2

.7

r<> ‘,3(

e .•-+

0,4 e 74: G:t":"e`

Aplikatu berdintzaren axlomak jarraiko ekuazioak ashatzeko.

-bidez bide ,catuz: 3,(.=

3 -biez zatituz : x=2

Egiaztapena "71


64

bi ata1LP1( karratura oz, -r

berazt

Egiaztapena: Ekuazioan x=- ordezkatuz 9

sta zentzugabea; beraz

emaitza arrotza da.Ekuazio honek ez du emaitzarik.

a,440.
4.- Determinatu jarraiko ekuazioaturiko ezezagun horietatako
.
a) 2 3/4- ‘.. rd -,1-' y -- 3 = cr
/
x i
.,
ti < <, S'a y
2„ - Ì' C• ‘44 A"-4, A, _. .,~ 4,. ,„ .,,,,,4 ,,ro
-- iha fr,"41 / 2 . eiro ,4' , 4 7 - 7-ki-i-or
7.-x

I)) 3 x 7
- ‘7, Ì .,2.- i .r.,' -- 3) .--- x ''' L I ` ,‘” / ?"' ./ ) 8714" # ' it' i , C. ,44. 2..

i 4.74e4A- .7'afrra 1: r> 2- - 7'*7 frl-4 / ,.? , d" /1- o 4 „2 - ,7‘,4 v,,,,$, ,,

Ý. L41 ,* 0 3?- i'CZ .t- - 71,04~ •

urkitu jarralko arrazonamenduan egin diren akatsak.

a) x = y jar dezagun : x=y

b) Di atalak x-bidez biderkatzen dira
e) Bi atalei y kentzen badiegu
d) Lortutakoa era hontan idatziz (Ìx- )(,)( 41) -""

e) Bi atalak (x-y) bidez zatitzen dira X

f) x-en ordez y ipiniz

g) Eta beraz 2
h) y biCez zatituz

a) t b) ) 1 d) ondo eginak daude

Baina e) urratsean (k-y) bidez zatitzen da eta hau ezin dalteke
egin t zeren hipotesiz t zatitzailea berdin zero bait da.Eta nola 0-bidez
zatitzea zentzugabea den t orduan e) ondoren egindako urrateak faltsuak
dira.


PROSAUTAP OB

6. Ondorengo ekuazio hauetan y ean zeintzukdiren idt1.tsteaketa

zeintzuk ekuazioak:

aj ?"- 3 - / = E. Ekuazioa

t3) 1.,,t• 74 3) Em. Ekuazioa

3.' 74 3 :-I) Em. Identitatba

Eglaztatu p ea aipatmen diren emaitzek ekuqzioa kunplitzen duten:

a) '- emaitza da
2
J- 3
3

b) )e l ; ")/-
X=3 emaitza da

e 9 3 7L d dira emaitza
oxztiak.

Aplikatu berdintzaren alomak,ondorengo ekuazionk askatzeko.

= ? ,r`

ij 2 X-

• Deterrainatu jarraiko ekuazioen gradua ai:p3tzen diren ezezagu-

nentzat.

y 3
 FUNTZIOAX ETA

ALDAGAI bat zera da, ha . .io-multzo bat har dezakeen ikur

bat. Konstantea, aldia, halio bat hakarrik har dezakeen iku-
rra da.

Aldagajak adierazteko, alfabe'oko azken le rak erabil-

tzen dira: x, ,u,v,w; konstanteak adierazteko, aldiz, honako
hauka a,b,c,

ALDAGAI BATEN FUNTZ/OA. Y aldagai bat beste X baten fun

tzioa da baldin X eta Y artean halako erlazio bat badago,
Xen balio bakoitzak. Yri balio bat, edo gehiago, ezartzen dioe
na. Kapitulu honetan, soilik zenbaki eta funtzio errealak era
biliko ditugu.

• Adibidea: y x2 -5x - 2 hemen erlazio bat dago x eta

y artean. xek x e, 0,1,2,-1 balioak hartzean, yk bes-
te y 2,-2,-4,8 balioak hartzen ditu banan bana.

2. Adibidea: Zirkunferentzia baten C luzera radioaren •

funtzloa da, eta C 21Ir bi.dez adierazten da. 1,3,5

metxotako radioei, banan bana, 21T,611- , 101Tmetrota-
ko zirkunterentzi luzerak dagozkie.

• Adibidea: Nazio baten y populazioa x.urtearen fun-

tzioa da. Ondoko koadroan Estatu Eatuetako pupula-
zioa adierazten da, hamarna urtez tartekatua

x urtea 18Q 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950

t
y populazioa
59,2 62,9 76,0 92,0 105,7 '122,01131,7 150,7
 x en balio bakaitzari y ren balio bakar bat dagokionean
hori x-en funtzio uniforme bat dela esaten da; bestelako ka
;uan, y x-en. funtzio multiformea da.

Beraz, aurreko 1. eta 3. adibide horiean, y x-en fun-

„zio uniformea da. Era berean, 2. adibidean, C r-ren funtzio
miformea da.

y = - , ordea, x en funtzio multiformea da, x en

›alio bakoltzetik y ren bi balio sortzen direlako (x = 0 ka-
uan izan ezik). Adibidez, ba din x = 4, y = 2; baldin X = 5
etab,

A1Æ)AGA ASKEAR EA PEKOAK

Balioak ematen zaizkion aidagaia (x, aurreko adibidetan)

ldagai askea izendat2en da; eta bonek hartzen dituen balioen
idez determinatua (y, aurreko kasuan.) aldagai menpekoa edo
untzioa. y x-en fUntzio esatea, y x-en menpekoa dela esatea
a.

Aldagai askoak har ditzakeen balioen multzoari, alda-

aiaren aldakunt2 eremua deitzen zaio.
 bide p x edozein zenbaki erreal izan daiteke.

2. Adibideen, ai.dagai askee zirkunferentzieren r redioa de.

r ren eidakuntz eremua zera da Zenbaki poeitilmo guztiak gehi

zero.

Adibldean, x en aldakuntz eremue ondoko urteok asetzen du

te: 1880,....„ 1950.

x untzioan, y beti erreala izetee nehi bade, xi ema-

ten ahal zaizkion balioak zero edo handiagoko zenbakien multzoa

de. Hori honele edierazten da:

X
y funtzio n x aldagelek edazein balio erreal her
(..X-0(X#
dezake x = 1 eta x ezik, horietereko y funtzioe definitu

)abe balt degn. Ondoriozp eleakuntz eremus zerak osetzen dute: zen-

eki erre Ok guztlek, lek ate 2ak ezik.

IOTAZIO FUNTZI NALA. berdin funtzio X w4drakurtzen da;

y xen funtzio bat dale adierezteko erebiltzen de. Notazio honen

arebere! (a) zera de, x = a der an (balio horl exiatitzen bada

noaki) y aldageiek hartzen duen balioa.

 Berez, y 2 honela idaz daiteke: f(X): X S`X.4-e

Hortaz„ (2), x = 2 deneko n belloe 1 gia„ )=2.2-5-‘2)

izango de. Era bereteuen, 2=g

No azio fun n 1 rebiJ. daiteke; hau da,

g(X), h(x) eteb guztlek edierezten dute xen funtzioa.

OORDENATU ZUZENANGELUAR 'ZKO SISTEM Bi aldageire itteko erlezioe

grefikoki edierezteko erebiltzen de.

Y -
Bitaz X'X eta Y'Y 0 puntuen ebakItzen diren bi zuzen alkartzut,

irudian agerl denez.

X'X zuzene, rdatze deltua, normelean posizio horizontelean

jertzen da.

Y'Y zuzena, *), ardetze° deitua, nor e n zutikeko posizloan

jartzen da.

0 puntuari sietemeren jetor p ie deitzen zelo.

 Luzere-unftate egokiak e bil/z tik ezker-eskuin X eada-

;zeen eta ntuak szer de ezke.

kekl de, horraterako, beldin eta herriz luzer -unitete hori hertzee.

:rudian h 1 nah/ izenikg OX erdatzerdiepositib hertu dugu.

Le egiten ere da gehienetan g beherrezkoe ez izan arren.

Ere berean, OY ardetzerdie posit/bo hartu dugu. Normeleen bai-

/eri luzere-unitate berdine erabiltzen de bi ardetzeten, hori ere

mherrezkoe ez 1zen erren.

x eta y ardetzek planua 4 eskuelde edo koedrantetan zetitzen

lute; Irudien, I, IV izenez egerl dira.

Emen dezagun xy planuko P puntu edozein bet. P puntutik x eta

r ardetzekiko elkartzutak trazatuz, elkertzut hauen ete ardatzen

31karguneetako x eta y puntuak zera dire P puntuaren x koordena-

;ue (abzise) ete y koordenetue (o d na a Koordenetu hauk (xly)

zurraz edlerezten dire.

Eta alde z, puntu beten koorden ,u k emenikg puntu hori

y planuen aurki de/teke.



Adib irudiko P puntuaran koorden u k (3,2) dire,

Q da.
koordenatuak ditue ultua t aldiz t

NT 0 BATEN GRAF K da kuazioe kun-

plitzon duton (x t y) pun •-uon leku geo. koe.

I A REN FTZt z aldagel bat beste x eta y bl eldageien

funtzioe d psetn beldin x ete y ren ba bikoto bakol-

tzerentzet z ren ballo bat t edo gehiego t da n. Keau honetent,

x ota y eldagei eskeek dire ete z agai menpokoe edo fun

de.

x t y) nota re z n de, eta 41rz ber-

diM funtzlo x eta irakurtzen. Orduenp e t b) delakoek zore

adierazten dut x u e ete y = b direneko z ren b at funtzio be-

llo horietereko definiturik da

Adibidez t beldin (x t y) X t zera dugut

20
Ere beroen definitzen dira bi beine aldegel gehiegotako fun-

tzioek ere.
GRAF E T AK /kuet p n eta zientzi a '-k tzotan zenteuetao

merkatel tratuetan eta abar, bildutako datuen arteko erlazioak a-

dierezten dituzte.

PROSLEMA ASKATUAK

1. Adierazi kerretu beten A azalera endoko hauen funtzioan a)

x aldea l b) P perimetroa, c) D diegona 99

* A <2-

4
eclo 6
b) * (-e-

2. Adiere bere x eta y aldeen runtzlotan, haukizuzen batan

e) A ezaIere b) P perlmet a ete c) D diegonalea. Ikue (a)

irudia.

z xy, b) P = 2x - 2y, c) D =
 Adierazi, bera e aldoeren funtziotan, trian u u aldekida be n

a) h altura eta b) A ezelera. Ikue(b) irudie

5) h

, Azal esferiko baten azalere zera da eta bere bo-

lumena V -,%g/Tr

Adierazi a) r ren ballo S eta V ren funtziotan, b) V bolumena

S ren funtzfotan eta c) S azalera V ren funtzlotan.

a) S doner gero, r

Eta V delorik„ r

b) V ig ekuazioan2 - ordezkatuz, zera dugu:
11

-tr

Y' u zioan ordazkatuz, zera dugu:

Emenik y ='3X 2' x4-4 funtzioe, eurkitu X * - 1,8,6,2 be-

lioel da ozkien y ren b -° k


-2. thmoan. y 4

y
4

2 ...0erij Y

FUNT2.0i4ALA

t 12
t

6.>

C:1)

-2

Uralloak teu1-0 ipin

 F (t) .= t -t- Zt- izanik, eurkltu r C-Z tx)/ r ("" X )
E -I
(72) .... (:»2), + 2 (-2. _
-2-1
(s) z_ X '‘. -t- 7.>
"X -1
p (....x) = EX) 34-2 X Z zX
4 x4I
9. R (x) = "1 funtzioa amanik, aurkitu wkix+2. R
14 X 2.
C2. Cia 64 )

S(U)-1
• ) (114-M "t2
6 x
x+2

6(4. k)-- IZ(x)3
"h h
1N) x +2].. x+ .43 Ck (X411) -42,3
1<i-‘4-1 '26
(X+ k)47. xtz
••••n•••••n•••n••••••
nn••••••n

2(2x+2.
. 1.vi t)tlx+
tx-4- h)-§. 23 De .+23

rix-i

10. F (x,y) ff xy 4- y 2 izanik, aurkitu a)FL2. 1 ) i r6-310)

F (x i Y

a) -12 1 -3) 2 3-3 ( )CŠ)-k-

b) 1-3 i o) 1-3)

c) *1Y F(,x, Y k)-1- (`I

=-3X .+2Y+k
GOORDENATU ZUZENANCELUAR ETA GRAFIKOAK

411. linnimApria+u
tuck: 9

ikue (o) irudia.

Ce rud, 11 Pzob. (d) Trud. 12 Prob. (o) Irud„ 13 ";-) ob.

12. y 2 izunikt eurkitu x kesuetako y

ren balicak e f,a irudikatu honele lorturik puntuek.

Ondoko teuiak en ballo horioi kLr y ron bcak ager-

tzen ditu.

(- 2 (213)

puntuak (d) Irudlen irudikatu dir

Ohartu t y Tz.

ekuezioe kunplitzen dutan puntu guztiak zu-

zon beten belL' Zuzen beten elue p nermelean, y ax440

-k de gt. b konet K izenik; horregetik = ax b ede

kur: funtzio lineele dele e g etan da. Zuzon bet

 puntuk definitzen dutenez gero, esk z ngo da b/ puntu situatzea

eta blak elkar lo a zuzen hort lortzoko.

trud k tu grefikoki X2-2. X -g

b/daz dth nitu .k funtz/oe.

Ondoko aulan, x en zenbalt belloetarako y edo (x) en ba

lioak e t n dira

Grafikoun puntu heuk irudikatu dire: -4, 16), (- O)

-5)„ etab.

Puntu heuk irudiketzeko, x ot y ardatzatan eskele desberdinak

ereblitzea komen/ da ,.rudian agertzen denez. x gurutze batez

seinalaturlko puntuak, lehandanikaurkitue/ gehitu zalzkie irudikapen

zdi'.atzago bet lortzearren.

Lorturiko burbe perabola bet da. Bore beheren puntue, P, fun-

r n minimo bat de: paraboleren e na dele asaten da.

14. Dibujetu y biciaz definituriko funtzloa

 , ,

,, 5

t:.io
arebel4
1ba bet dep (f) š.rudiak agurtzen duenez.

puntuep pe.:,,,abelaren orpinap mrimo bat de. Jenereleanp

euezioek parabole bat azazten dup bere erpina

ma/r1 dena segun a koefiziontaap banan bana l nega-

c -".; (x) - a- .6;<“ horl bigarren mai-

~zen dn, zAo rentzio 1,oa.

.rud. Prob.

= runtzieJe.

4.,;rcr::kaa (g i irudien adlurazten da. X gurutze butez seinalaturiko

-,untue,k deud, taulan; gehltu egir dIra udir zehatzego bni

lurtxerren
 a; ez da kurba uzt1ko pun-
A puntua maxlme er

turik altuene, baina bei bere bi odeterodeuden puntuak baino altue-

ufitua mInlmo arlatlboa izendatzen de kalkuku d e 9

funtzio beten maxlmo ate minlmo er tiboak erkitzen h 1 dIta.

16. Adierez grefikok1 9 )( 2 oku

idaz deiteke l eta hortik y

y erreele izeteko, x en belloek rteen egon beher duta.

*os.40

Puntu heuk Itud,thatu behar dira

_oteb.

Ondoko Irud1 k 6 redloko zirkun-

ferentzle bet adl razten du.

Norm . ekueziee zir-

kunferentzla betena de * zentru jato-

rrian duen*,‘ ete radlook a bello 1ra-

nlk.
 ero, x eta y ard tz tan luzere

tete berdine hartzon az bade

tzen den gre koa ez dale zirkunPe

rentia bat.

IRUDIKAPEN GRAF N APLIKAZIO BATZU.

17. Gizon batek 40 metro elanbre d u, loretagi zuzenengeluar bet

inguratzeko asmoz. Hiru Ideten bakarrik jarri eher duele ja-

kinik, laugarrena etxeak berak mugatzen t duo determJnatu

eienbreek bebesten ehal duen azelera MIXXiM0a.

Bedi x &aukizuzeneko bi elderen luzere; hiru errenaran 1u-

zer• 40 -2x izen o de.

Loretegieren A azelere heu de (40 -2x) = 40x -2x A ren

balio meximoe aurkitu nahl da. Bali aula bat preatetzen de eta

funtzioe grefikoki ad ezten. Aiea ikusten de x en belioek 0 ete

20 metro artean a beher dut .le A poeitibo jzateko.

o
0 15 liql
 Kurbako P n koordenatuak
xioaran 9 / dire; berez,

rstsgieren dimeneioak 10 m. eta 20 m. dire, ete ezalere 200m

18. Xefla zuzenengeluer baten dimensioak 18 blder 12 cm. dira.

rekin taperik gabeko kexoi bat egin nahi de, bera izkinetan

koedro beteuk ebakiz ete eldeak toleztuz. Kelkulatu koadroen

aidee, horrele lorturiko kexolak boIumen maxJmoe izan dezan.

8edi x izkina bakoltzean ebakl bahar beher den koadroeren

eldea. Horrele lorturiko kaxoiaren V bolumene zera da: V

= x(12 -2x) (18 -2x). Alsa ikusten da, x horrek 0 eta 6 cm. ar-

tean egon beherko duele, n ahel izeteko.

,.=
0
160 ii.;

Grefikoan ikustan denez n balio axinoari dagokion x en

belloa 2 eta 2, cm. artean dego. Puntu gehiago dibujatuz, gutxi

gorebehare 2,4 cm. dela ikusten da.

19. 200 cm ko. bolumene duen pote zilindrikobat febriketu nahi

de. Kelkulatu ze£n neurrtakaa izan bhar duen ehalik meteria-

lerik gutxien erebiltzeko.

eitez x eta y, banan bana, zilindroaren redloe ota altuora.

Goi- eta azpioin n azalorak x % balio du, ete a3.boazalek211-XY

berez, guztizko azelera x 242tr
3( 5( da.

Zilindroaren bolu na da, beraz -Yr>k a y = 200 eta

2.e>o
. Beraz,

Ace,
-rr x 2- -i- 2- "rr

Bello-taula bat egiten da e a S funtzioa grafikoki adierazten

da. -3,11% hartu da.

inunnomai saii
vue ti 4 Effitrei 234

Grefikoen ageri denez S minim 199 cm gutxi gorabelmara

X n 3,2 cm. t rako lortzen da; y expreeiotik, gutxi gora

behera, y 6,2 cm. balio eurkitzen de


Aur' u, gutxi gorab `?>+. Z K egiten duten

x en balioak

3-1- Z—X-3
Kontsidere dezegun funtzioa y = 0 egiten du4

ten x en balioak aurkitu behar dire.

15. Problemaka y =X ekuaziaaren grafikotik

ikueten denez x en hlru beliok y 0 egiten dute; x ardatzarekika

elkarguneari dagozkion balloak dira horik. ealla horik ondorengo-

ak direl x = -3,7 x -0,4 x = 2,1 gutxi gorabehera. Kalkuku

diferentzlalaren bidez emaitze zehatzago bat lor daiteke

;RAFIKO ESTADISTIKOA

1. Ondorengo taulak Estatu Satuetako populaz oa (biztanle miloie-

tan) adiarezten du, 1840 1 1850, ...... 1950 urteetan. Eman de-

tuok grafiko bidez.

22. 1 luzerako (zenttmetroten) pendulu betek oszilazio oso bat egi-

teko behar duen T denbora t seiatuz fialkazko kaborategi beteen

lorturiko emaltzen bidez emanlk detor.

-
e 1 (0/2 412/0 244 •
+

o 0Iq 1134) i 41)4

Puntuak aentimentuzko lerro batez lotu dira l zientzi eta in-

ginerutza ianeten ohl denez.

• 1"


82

12. KAPIT

EIT4441.0

X ETA Y BI ALDAGAI D N

04(4-13y C erakoa da o bertan a, b ota c konstanteak izanik, eta a

eta b zeroz desberdinak direlarik. Era honetako bi ekuazioek

ex./x+1›.iy:Ci
CX7.X4-1)...Y=Ct
ekuazio linealen sistema bat o atzen dute, kasu honetan bi aldagaitako bi ekua

ziorena. Edozein x eta y balio bikoteri, aurreko bi ekuazioak kunplitzen badi-

tuzte, sistematen emaitza deri zogu.

Adibidez, sistema honen emaitza

x+Ya
— Y "r•
BI ALDAGAITAKO EKUAZIO LINSALEN 51STE4A

Ondo Al ekua alen sistema bat askatzeko 3 metodo esplikatzen dira:

a) laburtze metodoa:

Behar den kasueta ekuazioak zenbakiz biderka daitezke, bi ekuazioetan -

aldagai baten konstantea berdina izatera iritsi arte. Koefizfente berdineko
gaien zeinua berdina baldin bada, ekuazioak kendu egingo dira.

Zeinuak desberdinak badira„ batu egingo dira. Har dezagunt

(i) x -Y3 4
(2) x
y aldagaia kentzeko, lehen ekuazioa biz biderkatuko dugu, eta ondoren bigarren

ekuazioari batuko.
Y =0
L2) Y—
Baturat sx %1 S- beraz
bi hauetako ekuazioetan ordezkatuz, y balloa lortuko dugu:
Beraz, bi ekuazio hauen emaitza eta Y da.

Konprobazioa:

eta ordezkatuz (2) ekuazioan s -14

b) Ordezkapen metodo:

Metodo hau hontan datza: ekuazio baterik aidagal bat bakandus eta bali
hau hurrengo ekuazioan ordezkatu.

Adibidez, gogora dezagun lehen (1) eta (2) zenbakiz adieraza dugun siste-

, (1) ekuaziotik y bakatzen badugu s y= eta balio hau (2) eku

zloan ordezkatzen badugus ikusten da sistema aldagai bakarreko ekuazao bateta-

ra bildu dela. Ekuazio honen emait

)(4-a(3-X-Y)

›amt aurreko ekuazlean ordezkaauz balloa lortzen da.

c) Metodo grafikoae

Metodo honetan s koordenatu siatema b'e, eaak, ekuazioen zuzenak MA -

rratzen dira. Sastemaren emaatza bi auzenen ,axey) elkartze puntuak adieraztana

du. a) Iructian ikus daltekenez, tx-5%"4 sistemaren maitza xe eta
edota puntuak osatzen du.

enak paraleloak badara, ekuazio sisterza bateraezina dugu; hau da,

.x+y =
ez du emaitaarlk. Adtbideze(3)
ZW42,Y2
rudian ikuaten denez ohar zaitez, nola (1
ekuazioa lortzen den atas :s aaken
ekuazioak bateraezinak dara s b)
ekuazio baz baderkatuz s 1x
(4Y ekuazioarekan bateragarri dela

baterrL ak lo bateraezirak enpeko ektiazao

 1/4;14

Menpeko ekuazioak zuzen Derdin batez adierazten dira. Beraz, zuze ,ko puntu guz

tiek emaitza bat adierazten dute,eta„ hau deiara, infinitu emaitzak ditu. Adibi
15),,<4..y=.1
dez, (6,) bi menpeko ekuaajoak dira. Konturatzen bazara

(S) ekuazioa 4 batez biderkatzen badugu ) ekuazioa lortzen da.

DITUEN HIRU EKUAZIOKO SISTEKA

hi edozein ekuaziotan aLd aa bat ezabatuz, eta ondoren ald berbera

beste bi ekuaaioetan ezabatuz askatzen da.

PR ASKATUAX

BI ALDAOAITAKO EKUAZIO LINEALEN SISTEMA

/.- Ondoko sistemak askatu

(1) eta (2) gehituz„ eta, be , 3 lortzen dugu (1)-

edo (2) ekuazioan ordezkatuz lortzen da. EmaiTzz edo, baita ere
da,

&ste metodo bat:

( 1 ) do ekuaziotik 2,, X - lortzen dugu et hau (2) ekuazioan or-

lezkatuz, hontara heltzen gara: -
11/44 2, X z (1) edo-
(2) ekuazioan ordezkatua balio hau„ lortzea da,

Konprobazaea:
ZX- y N z
Emaitza grafikoa,

Ekuazio lineal baten irtalikapena er bat da. Zuzen bat bi puntuz definitua
izanik, nahikoa dugu zuzen bakoitzaren ba puntu marraztea. Halaz ere, zehaztasun
landlago bat lortu nahi badugu hiru puntu marra ditzakegu.

Z -Y 1.1 ekuazacarentzat
ekuazloarentzat

Sistemaren emaitza klko elkargunea dugu

/


y ezabatze , . (Ilekuazio. hirmz . eta ekuazto bIz biderkatzen

aet ondoren emaitzak kentzen dira.

kP. ndur,t,. 'neraz

,. . 4 pkup 7 .4oar ordezkP4.tuz t Iorter dulzu.nig tr~f4n emai+
(I) edo- -.))
;za,beraz, da.
;.-
ekmazio
beordenatuz
x ezabatzek„(I) ekuazioa hiruz bidarkatzen da, eta ondoren (2)
!keuaziaarhatt

(I)ezabatzekoI) ekuszioa hiruz biderkatzen ds,eta

mdoren e batutzen.

beraz
(I)edo ordenatuz„ lortzen dugu.
beraz
aitt da.

Ordezkapen metodoa
(I)ekuaziotik .Balore hau (2) ekuazioan ordenatzen ba
edota,balts ere„ y baloreajboraz
.Bmaitza da.

Lehenik. izendatzaileak kendu behar dituji.(i)ekuazioa segiz- eta

2) ekuazioa lauz biderkatzen baditu£N,

ota -isteNa hau aka,

 u eta v ezabatzen dira r eta s ren funtzaobidez.

3 ezabatzeko, (2) ekuazioa biz biderkatzen da, eta gero (1) ekuazioari -
batutzen. Ondoren z .4a,t+S edotas baita ere, lortzen da.

n ezabatzeko, (1) ekuazioa biz eta(2) ekuazioa ken hiruz biderkatzen di

ra, eta biderkadurak batzen.

Emaitaa v = 2r - s da. Beraz .

taren eaitza .44:4 V.4 5 ; 2(-5 da,

7 Aurki itzazu 2 zenbaki, beren batura 28 eta beren kendura 12 direlarik.

Izan bito x eta y eska utako zenbakiak. Ekuazioak hauk izango dira.
(.4)X 4.». 2s
(t) x-y

(1) eta (2) ekuazioak batuz, Z. xa2o lortzen da.
(1) elebazioari (2) ekuazioa kenduz, 2 eta, ber tzen
da.
Okarra: Problema hau aldagai batez bakarrik ere aska dalteke. Horretarako
zenbakiak hauk izango dira: (a) eta
eta 2,1?-x
X-6-t St- beraz
8 Duela bi urte s aita semea baino 6 aldiz zakarroa zen. Aurkitu beren
oraingo adinak, jakinik hemendik 18 urtetara aitaren adina semearen bikoitz
zango dela.
Izan bedi x oraingo aitaren adina
" semearen
Duela bi urte (y-
Hemendik18 urtetara (X+ t .)

Sistema hau askatuz,

9 Artzai batek zera esan zion beste bati: eman iezadak ardi bat eta artara -
biok ardi kopuru berdina izango diogu. Besteak hau erantzun zion: Ah, bais eman
iezadak hik neri bat eta hartara nik hire bikoitza izango diat. Zenbat ardi zuen
artzai bakeitzak?,

10 deposito batek 10 litro ur eta 5 litro alkohol ditu. este B dreposito -

A

batek 12 litro ur eta 3 litro alkohols berriz. KaBalla ezazu zenbat litro atera
)ehar diren depodito bakoitzerik, azkenik, .~ adthatt 8 litroko rua-
hasketa bat lortteko. 6, 3.1 bzS'e
tl Aleazio batek 20% kobre eta 5% du. Kalkula ezazu zenbat kilogramo
aobre eta eztainu nahastu beharko diren aleazio hontako 100 Kgrekin, askenik -.
3Q% kobre eta 10% eztainu duen aleazio berrl bat lortzeko. (Ekunekoak masari da

Šozkio). bit".5-K14

12 .- Bi zatiki 276 m, duen zirkunferentzia baten inguruan mugitzen dira. Beren

abiadurak desberdinak dira. jakinik norabide desberdinetan biratzen direnean 6-
segundoro topatzen direla eta norabide berdinetan biratzen direnean 23 segundo-
ro topatzen direla, kalkula abiadurak. okz;LA

3 aldagai dituen 3 ekuazio lineale

Askatu ondorengo aistemakt

13 .-

(.)
(3) 3x-2y44?-:1

Y (1) eta (2) ekuazion ezabatzekoo (/) hiruz biderkatzen da, eta ondoren
(2) ekuazioari batzen. Honeia:
1-1
y (2) eta (3) ekuazioetan ezabatzekoo (2) biz eta z biderkatzen di
ra, eta ondoren batu. Hon la:

Sistema hau askatuz o eta el da. Balio hauk be•t ekuazioan

ordeakatuzo lortzen da. Honela o bao siatema honen enaitza zera dat

15 A eta B langileako batera lan eginezo 4 euu bohar dituzte lan bat burutze-
ko. B eta C langileek o berriz o 3 egun bakarrik behar dituzte. A eta C langileek -
azkenik o 2, 4 egun bakarrik behar dituzte. Lana beti berdina da. Kalkula ezazu
zenbat egun behar dituen langlie bakoitzak o bakarrik , an eg-Inez lan hori burutz
ko. k>=1z


R GRADUKC LTA EZEZ .A.iu4 BAKARREK

- AFfflE.N. GR D OK:0 “Ilk“OA

X-totrak• bigerren graduko ekuezioejforma

honetakoe da: xi.czo a, b ete c konstonteek dira ate
gainere

Esate batereko,e‘ ....6x+ ; 2.xt 4X 6 = 0 eta

=0 bigarren graduko eta ezezagur bekerreko ekuezioak
dire.

Azken bi ekuezioak, bonen bene, bi eta hiruz

zatitzen badire,x* ete x t- s -0 erdiesten da, kesu
bletenx*'-eakoefiziente dalerik.

X-ean gairik ez duan ekuezioe ekuezio koadra-

tiko beten deIe eseten de.

Esate baterako 4X 2-5e0 ekuazio koedratiko betea

de.

BIGARREN GRADUKC EKUAZIO BATEN SKAPENA.

Bigerren greduko ekuezio bet eskatzea, ekuazio

hori (cwike iskeek0) kmel p Iltzen duten X-en belloak eurkitzeo de.

Belio heuk, eereko ekuezioeren erroak edo

emaitzek dire.

Esate boterokb„ x t -5)14-6 •40 ekuezioe kunplitzen

duten x-en balioak xe2 ota xe3 dira. Berez xe2 ata xe3 aipetu-
tako ekuezioeren errook edo emeitzek dire.

GARR 7KU S'KAPEN 0 AK.

kuazio koadretiko beteek.

Adibidez: X1-4- bigarren atolera posetzen badugu,

xzr4 ,et er .rook xze2 eto xat-2 diro.

2. 2X •

ten d ako
Adibidez: 4. X * -5X46=0 Costs ers hontera idatz daitake
(X-3) (x- :t0
Bi. bederkegal hauen biderkodure zero izateko
biderkagal betek odo blek zero izen beharko
lukete. Berezt
x-.30 bade .K113 de, eta halaber
X t=0 bode de, ato erreak
eto dira.

% 5O Beste ore betera idetziz .3X-5>ix-Ox/0

Beraz 3X-50 st x-‘ao tik ›c= eta
erreek lortzen dira.

6. X2'-.4x+ , Beraz akuoziook erro

blkoitz bot ato de.

C. Kerratu bate b g t osatuz

f,
Adibidez: F X t=0 akuaz:i.oa matodo honen bidez osko-
tzeko

Ezezaounik duten gei ouztiok atel '

dir ato askee besta stalers passtzen de. tiOne

Atal betori ate basteari 9 gehitzen baz lehen

atele karratu bete botean biLakatzen z g igu, hotst
x t -6x+9= 2+9 e o (x--3Y4=
berez: x-3= ete erroek hauk diro: X

OUARRA: illetodo hau apliketzekot

(1).- X t -trt koafizientattlizen baher du.
(2).- B. etelei gebitu behr zaien zenbakie, X-en
koefizientearen ordieren berbidure izan behar du:

Adibidaz: Asketu .4x2 -5x+O ekuezioe.

Hiruz zatituz xt-fx+f-0
Gal eskee bigarren atelera poso
Bi atale gelkItuz.
(-4-)12
I. Formula arokow_221~£4

Bigarren greduko ekueziooren errook, •ndoko

rmuia honen bidez ourki daitezket

Formule honten, errokikzuna., "Diskriminente`

:zenez ezegutzen da.

Formula hau deduzitzeko ikus erobleme.

9. Adibidea. Metodo honetez belieturik, aekatu

X44e0 ekuezioa.
kesu honeton Ce.=33 c=
beraz 5±1ijr
X=
• (3)
G fik k
e=o ekuazioaren erro edo emaitze
3rrealek,y=cex a c+C grafikoaren r.zo eglten duten x-en
oak dira. Hots, errook, grafikoo eta X erdatzarekido elkar-
;uneen absizak dire. Grofikoek X ardatza ebakitzen ez badu,
ak irudimenezkoak dira.

,a,x2 4-1>x+e=0 ekuezio koedrtikoeren erroenit ba-

ure et a bider kadura, . ete P exoreelmek emeten duto.

1,.=
Esate beterako: ekuezioan,
dugu; beraz:

Ot0

Honele, zere aean dezakegu: Bigarren greduko eku-

ezio b tan erroak ° " ete °N° bedire, ata rt+rt tz-»5 eta

r,. = P bedire ekuezio horren forrne X 2 -SX da.

Berez, biqarren graduko ekU37-1-0 baten erroek

ete bedire, akuaZiO horren rorma >42,-(1.--5)x+2,(-5):--Oda
note )(2»+ 3X-4
 Blgrran graduko ekuazio beteo erroen izaker-
bere diskrIminanteek daterinatzen du.

Demegun e, b, c zenbaki arrealak direle, ete

0. X2.-b x 4C ekuazioaren diskriminentee beraz t1;:t---‘ta,t dela.

• 61`---Ki.e>0 beds, ok, e 1 k eta desber-

dinek dire.

2.- 6!'-‘fele a 0 bada erroak, arrea1ek berdinak

cire.

• biee bade erroak, k njugatuek

diree

Reste kasu c zenboki arrazionalak

3adira.

40.t zero ez bezeleko karretu bete bet bed.,

erroak errealak, errazionalak eta desberdinak
dira.

C. 0 b3 -4cLe beda, erroak erreelek, arrezionalaW

ata berdinek dires

• 6/-402 >0 beda, baine az kerratu bete bat,

erroek errelak, ezrezional k eta desberdinak
dire.

4.- k:#2'-40Le<0 bade, erroak konjugatuek

dira.

Esate batereko, 2.X 24.3x-6:0 ekuazi bere diskrifel-

)antea g"-4a.e=71-4,(1,)(-4)”du, ete orro errealek, ezrazionalak
desberdinek ditue

EKUAZIO EZRAZIONAL.A.

Zere de er inueren azoien azezagun bat edo

)01-dago duer ekuezine.

Eseta beterako: 3-4z, ete "Pg.: ekuazio

3zrazione4 k dira.
 Ekuazio ezraz eko, orrogai bat

i,akantzen da, okuazioaren ata d rik, eta gainontzeko
;a1 guztJak beate atalera pas

Ekuaz4 at 1 ak orrotza1loaren borretzatiora

aipatutako batzon da$

Aurkitzen diren errotzaile ak ozabatu arto

a on da p ek/n4

O. Ad1bidoa * - Askatu 4xt okuazio ozrazionala

Gaiak tokiz aldatuz

Dona borbituat x+a, 0ta (TC

Azkanik, berriro bl a k ber

z I
Egiaztapanat

Metodo bau aplikatze akoan, a•bul beharko

diren arro edo amaitza arraroak aarritan hartzon dironoz, oao
inportantea da evdiotaltako ba11oak egiaztatzea.

NOTA KOADRATIkOZKO EKUAZIOA.

Ekuazio bonan forma .4- e. besalakoa dat

ata 0. 1a0j 4aata r7 -0 kona antaak dire
 N-an funtzioa da.

Z3/=1.4. agai aldaketa eginez, kuazi atet.t.A.tabo.+C:0

okuazloan bilakatzen ikusten dugunez b graduko
►atar okuazioa da.

Lortut ko u-en ballookin, ri dagozkion balloak

lortu ga ltzako, eta hauotatik x ak.
 KONbRK1041)

; xt
orti:lo‘,4o
3

2 4z Z = J(- (.«)‹.* 3 ‘..) at it4 4

x t = q x 3

X : 3 Qrrto...r axt o r do-z. ko-ttetk

2ere,k 4-0 6$ hr, ex_urk6en

r-

Leko.. d<2., 4ni etci c.) .Qrt.e. X z^ 3 Q,rt-of"... exrkw,'"As.

X z- 3 rrcL o

4a, 0 04.t-L ko.:€

1 3
3 3

brc 4)(

Ç.ib€•Rk AW

1 nn?....%
- 114 o r-k.n 0

4/z
5",K 4 1, (7. X-- .41) 0
Z

(k-4) ) €,.? cSki> r" kO,t2.'e

zi(.&4 33 :0

(5-- 8) JO

KNRRk -tt; öS.A1.0

rlek

r
r
6 (i

4.;


) 1

6) X .2-4. 4 « 0 -2› x z 3

b 'Qr-rs.-Z : X4 Z V3

't 0,Q rto,, X ;

"Z (.3 t 4 4- tri z

=
-. 2
V3 ) 4- %,‘ 2.- Pri 3 -1 (4 + 13 +3)-

a) Z +6x +C. o 0 delo,t-t.

X
f

bQ.

X-
cx,

'7-- DRIvIOLA ko N k,'LIIKAl"U" ,

:
? -.7 .42,..ko

0-: 9 • /8

bJ -L1 3 ;n(

- 0

g:kroi4Zrk

6z-
3


G A(ko Ki .„)

5 a

64,r
121-6-e+ Qreetd. 4,rdr Ez.ry-0 r..).11.i...w.gn.a.Tik«.

y 2 x'tt3,x ro- eZek". x 4 4k.k- z

y Rtrts..k f¥C, uct.
clAk 4-9.1>.W% 0
p = .Z-J0C:t 4- 3 e4" re'00 x z

z -f zx t 9

v Ck s"C1.0-4t20.-rt LC.

ko4-s x:: fi X" %1.12-Ke k t –f?,K + 9:0 Q.£t.,ct-00.-e•t.

er-OCk. X lif

a)

X- cY.r cc

Q. (SQ x 0 re 42.; rr<e0..t...k fc
1D S

e 44, e tY-oc‘k


.r. 0 hJJr LL44

130,t-t,0-" Lcs-rt at.

TO Yri 4..›C

12, i‘r‹)
ickr

2. erresQrk. eleÝ- La.

cturki

Ct) + 6 Qikk 4.•

1)..) W ie,r,en et,.:3. z e :0

X 2 -t o cier,4,1u *0. 3

OrLo Lo r
(Teko. kere„ •

X z- +f
r-r o

t o

•••••:› "" 01/4C z s• e r-ro

4_4-u
qa.c z r r0 UU Qtve:Z4.ock.
C

d) 1,7'. 44z
0 rteek- 0„,r. 4 r‘c._
4 bS.C'¥.0 (tr•r'e.,

e_L uo. 7.C o kt)c. kz.d-L).

9-+
X Z> ax-t-2z

2.

(x-

(X- 2 = 0 hots

5„) t-tcLo tt.0 LL:o.Z

Icto"k 4Qrt 60.1i.co.W er4.4.2, r V-

2x 2 - 1Dx -r t( o Q kwatz, 1Qi-ro Let_k

4-3 ie Pro Le£

p(- 3 0 - 22A

/2k ibt2.-_,0 ikr*Oko kkrtcLuuro-

4:2a_bako
.
c:e eroo.j£ r 4t0. S
4n

s..

Inet.0 t'

f rrarida- ka t orde,  kt"t_4‘)

-44 2 t

ekieo 'e> R

..114 (*x r

etc.tiCCiöcx,

Gp.:.0.k 40,kt

Nz k. 6 ,1zr 6i t " g +3-- + Z.K+ 3

Wlart-t. r4k. k:),/(-6 4£2x-3)

2!)QirciLik x;.- t.iCt

 ot OL,

kct.4.?
•

3 ke,f s 3 .; -->

u
eqL>

ko,rf UOE? r jo LALt?

j ?" tiaL/
do„. b 42 e rro a ar 6(.;(:)..1L)

k.

As1«:,..4-

r 6;

E3x1, x0 ...

(, rt. 00- t‹. e c(k:r4z.«

6)c.›..c1Cro. z. 7 e_rr-o
czo–rre>1:20,.. ,AQ L‘..ttert. Q.q.A-en
Ckk- cx.n z 4 c3ick. e rro

t'(01- A, kOP,MkAttKOKO t°.TkijA7to Ak

tb. X 7 4 f

q k z: 9

4.4.4:kk t-k 10, c,

<`?: rrock...k + f, +
.t) -,- )«.
3 f.
Qk Ct
f

=
2CrOE-

412-

z 9A

kOEuz.k- 10.)cn Z.oe.

Qrx:x.

Qrroa, ‹,{

= ?,(6 balt`o
ro.,?
x 3

Or-& Qrroce,_k 472

 BI EZEZAGUNEY0 3IGARREN GRA')UKO 'SY g AZIO k

BI ARREN GRADUKO EkUAZI0 BATEN FeRMA CROKORRA, bi ezezagun (edo

dagai) dituenean, henkoa da:
aX2 + bxY cy dx ey f
a,b,c <,e,f konstante lzanik eta a,b,c zereren desberdin.
Adibidez, 3x Z + 5xy = 2, x2' -. xy yz + 2x 4- 3y . 0, y = 4x
xy = 4, x eta y-tar ekuazie koadratikeak dira.
EKTJAZICA22N GRAFIYA, a s b,c,,,e ota f errealak izanik,
kriminantenren bal'arceren araberakba da.
1) bz -4-ac<0 bada, gra:fika, jeneralean, L1pe bat da. b = 0
eta a = c bada berriz, grafika zirkun'ferentzi bat edo puntu bat
izan dalteke, ede ez izan ere.
2) bf -4ac = 0 bada, graflka parabela bat da, zuzen paralelo
batetara eterriak, edo ez da.
3) b'-4ac:› 0 bada, grafika hiperbola bat da,ed elka_ ebaki-
tzen duten bi zuzen.
Irudi hauk, kono zuzen zirkular bat lu batez ebakitzean lor.ze
dir,
eta horregatik baura k.nikoak deitzen dira.

EYUAZI( ATIYO'PAKO SI=AK

EBAZPIW nAFITCA. Bigarren graduko x. eta y-tar biekuaZiotaki£-3t

ma baten emaitza. orrelak / bi ekuazioen fraMa edo makurren elkar-
guneei dagozkien eta y-ren ba14.oak dira. Enakitzen ra, 8iS-
temaren. emaitzak imajinariak dira.

KBAZPIDE ALGEBRAIA.
A) akuazio lineal bat eta koadratiko bat.
ekuazio linealeko ezezagunetatik bat bakandu eta dgarren
gradukoan ordezkatzen da.
Adibidea. 1) x + = sistema aska
2CZ

Lehenengo ekuaz-ican y bakanduz, y = 7 - x . Bigarrenaan

ordezkatuz xZ-4-(7-x)4.= 25 1 = 0„ (x-3)(x-4) = 0 eta
x = 3, 4 lertzen da.
= 3 bada, y 7-x = 4; x = 4 bada, Y 7-x = 3. Sistemaren
x= 3, y eta x t y = dlra.
• E) ax4 4.- by= erako bi ekuazio.
Laburtze -todon„ aplikatzen da,
Adibldea.


2) 7

1:1
y ezabatzako, 1) 2 bidez eid e rhatzen etn 2)-ri batzen
zaio; hala buda,
fx x--
• ... =
• 44,

1)-n x 2. cdo x eginez, y = lortzen da.

Lau affiaitzak hauk. dlra:
x = 2, y = I; x y = I; x = 2, y =-I; x -
C) ax1 + bxy d e'4uazi.0
Adibida. 1) - xy
2) 5zy 10
1,metodea. ekuazioen artean askaa ezabatuz
1) 5 bidez biderkatu, 2) 3 bidez eta F:en-
keta eginez„ .x.-5xy+6y z = (x-2)(x-3y) = 0,
x = eta x = "f:y izen[:c. dugu. .

1)-n edo 2)-n x = 2y e4nez y 1

lortzen da. y denerako x=2Y= 2 Y =-1
denerako, x = 2y ,.-2.
B1emait L. Leraz, hauk dirat x=2, y=1; x=-20
y=-1
1)-n edo , x = eginez, yt=1/2,,y
lortzen Y x=3y= s
5
denerako, x=
Lau nniaitzak beraz,bauk dirn: x=2, y=1; x=-2,
'T

2.metodoa. B1 okuszioetan y== egin.

z
1)-etik: x t + mx = 6, x = 6

t • - t, 10.
21-etik: X. + 5MX ,,M.''`' X z:2 10 #
..2.

,J. IO — x = 4,-.5-4m'
:1
:.;=
B"" -.14-al = W7.1-7.
eta hortik 1T -,
i - , • '

beraz y=x/2, y=x13. Ilemndik aurrera 1

todoan bazala jarraltzan da.

D) Bes zenbait mstodo.

1) Zenbait okuazie sistema beste baliokide orrazago batzuren

bidaz Qska dalteka (ikus 10-12 probleak..)
2) Ef..uazIo bat,
eta y elkarrekin trukatuz gero aidatzen
denaan, x eta y-rekikb sietrikea da,
2° 4-Y2 -xY 44x 4-4y eta y-rehiko siatrikoa
da. Ekuazio simetrikbtaho orokorki, x=u+v y=u-v„
aidakatak a.ska daltazke, (ikus 13 . 4, Problem9k,
 4,S b's,:±1-L.!'.4,'f•,.•',

o eklk,0C:11 z«, k, rrtrxr1-4,i

4 )( 7. q
'
.6)

(a) Qr ?ardlhet)r".

411 2 3£

rOo citn rettitnakizo

- 4?"1,. 1:444 1:01.0q1Z

tt''0

ettkoJck 44}_t) 1:04 004

L3 -5 }

,61 ! 0 .±1,;6 ±3,4$

irQs-bcc, dtin a6k..

154,-;:s10
,-„f•

' x ,,,. i o t i. I s t s .:'

.........::...y .f.1.1 ±`› i 4 /, 84 - 33 j,0 .67 .!
... L - • !• • • ..1• • - • • am.---,..•-• --
 %-644krk fictrabotA

marro,z- hon4
x 4- 2 y 25" o

(00 1-liperhoiN

cx) xr g , «10?ei un 64i

errtf4 ci4cA

0
4 X.

elat

n P42.11

44174,
orclenò.tio,'Ì, 4 (X7 - t/X4 25)=D ;

ti< 4t-roki?t ►

mckt- 4t4.


+ 4.1
u?"
4 Y? 4 2
x 4-Z4 0
2x.3-

5:, 4- 4 M .:': i 6 ek ...eck (C.) X 4 9 riortAL
o e.4,3-42
k:. Lbk 2 YY--

t f. As.tuk exko slsrerictk 3X t

3 x t >
t =

e.ikwAciAyi

1rtk-f-ioc‘ Pt ot-c41-kaz
.00.1.

+ )(31----?) 0

kAda.

z =

.1›,) tbzckYvitA.
QkkkO., 0 k t
-4-
OrtitZgC4.14Z

Lizo -2 .t
X.2#2X-1.5=0 t‹717.-
-)-

=
-

ewN ,Vrt4 X , •:-" etok

 z. 6

(2) + z 5

M LIkaQç (2) L'ukr44Q,n dirtiL d4k )4).-kerk

In ) xl -z q x:±3

t eto x:- -5 orcifAcitiAz (4\ , enN = Qortxn cilLk

:43k.)ckr-2 X=5,17-- dir«

3
C. p.›! künckko

(2)

:toka -rfiWzo 60.ard".1 tlyucitt, airTA, artiezIttitzt,

giAl- Vt5 StA2 + 24 1 51 ,ortilan ack

etann e.‘ 1144 ukz .tao til j bQ ra.4)r ± ±

r h 0k 3 irtx x 4/2 ; x = - 412- ; x =
413.

1 , ko kojzi y Jj S tyct as12.4kk 42.4<k64 .

(.2 ) x" + 2x 1 4-4

? .Lickg:Ì LtcterkAtion fivt‘ eto, (4) tfilz

÷. 412 =o , x?--sx ,/ .1-21 7,- 0, (x-y)(x-ey)=0

x=2k1

(r ecir (2 -kvi Or41-kalLk &' I = Chkr.

( edo (Z ..eY1 x orcl<lukta k.1 7 2 421- " C2- chik ,

. €,vno.:Itt-ct Lcukk c:ii

F z2i2 ,

kontk z.c.) Skstem : ) K irmx ort3.e .?-12ofena, e

(2) -

tYt i zvx orrle-Azoji.

Lfrn
zrzx
.r
2 mz
4 r 1 2 - Lon÷ (Zorx 4.) 2 = tok.
vn 1 Zirt

(1) -trk etiO (2 -92.Y1 = Ynx = oriitilzatt4 ± 2 ft÷2.'41

eMa.:Itki2. X = 2, 1/41 i X=

q . konako sislma (1) Xs

(2) x + S

;(I-- X ( 5-K) 4- ( )2 Xl- S.7k 4ifek 3,Z

-Pet 0,444 110412.. aAro. x:3 X 2

. kOrt40 sistc/Ma

X+

ektka.44ock X etok -tox Spo rv, x - ,1z4trre.ijazyl -1bAith1-14.4

etz.V.0.0 A4 cl& -kv! X L1. • kt` V0 rthRizoll.43

C3) ( tt U.1 - v + (k4

(3`) (tf ktuR , 2 tA.7 4-314 2 o (t4 (.244 z o 0

3 -q/z

dovs4o, V do, +hti; v Aft4 dr& V ttfrilz

rk!.(± wn:),1 rz

V CU PN

X = IA V ik avvi. tz)-rvi tcku emo:tb4k qk

X=4 ; ; .
q/z .4.1 +94,1 1 giz
 /01

AURRER MENDUAK

SEGIDA. Zenbaki-aultzo ordanatu bat de, zenbakl bak arau defl-

nItu batez besteetatlk lortzen rhol

AURRERAMENDU ARITMETIKOAK

n u ko bet zera de, gal guztlak

(lehanengoa ezik) aurrekoari eurroremenduaren juyazo/ derltzen

zenbakl konstente bat gehituz lortzen den eagIda.

AdIbldezt 11,1151,

aurreramendu aritseiko bat

de, gal bakoltze aurrekoarl 4 unite=t gehituz lortzen b It da.

50,45,40, eurreramendu arltaetlkoen, arrazole 4

m 40 45 m -5 da.

B) Aurreramendu arItmetikoen foraulak.

1) enagarren gaIa t edo ezkena$ 1

21 lehen n ge/en betural

IzanIkt • = lehen gale; zoia

n a gal kopurue; anegarran edo azken gaia

* lehen n galen bat r

 Adibidea: emen dezegun 3 0 7,11 0 ...., aurrera.aendu goometrikoa,

izenik z11 de

23.

Lehen sei gai en beture hau da:

(0. e
C-Š) 4- (6-4

AURRERAMENDU GEOMETRIKOAK

4,1 ndu a,g,) bat zere de, gal guztiak

(lehenengoa ezik) •ur aurreramenduaren ju..~ deritzen

konstente bataz biderkatuz lortzen diren segida

Adibidez 0,20,4 0, aurre geometriko bat

ds, gal bekoitza •urreko blz bi k tuz iQrtzen bait da.

aurrerem ndu geome an, errozo

urrar m ndu 'k en fo u k

1) onagerren odo ezken

ohon n gaion bstura

Izenik t a lehen gele; gai kopurma

u anagerren ado axken ehennginbtura

 Adibldaa. Eman dezagun 5 ,20, aurr ^em sndu goomotri

koe, izenik =, 5 ete

(cc.ct e= (XY 6=
Lehen zazpi gelen batura heu de S =

AURRERAMENDU GEOMETRIKO (?EFINITUGABEAK

r arrazoiko aurreremendu gaometriko definitugabe baten geian

) batura, un a baino txik oko belio absoluthtan, ho-

nela ematen da ?

Izanik

Adibidea. Eman daza un eurreramandu geometriko derinitugebe

heu anik eta . Bero

batura zara de

woOT
41.11,

AURRERAMENDU AR N K AK

Aurreramandu arm niko bat zera da, beren aiderentzizkoak aurre-

remendu matematiko bat osetzen duten zenbakien e ida.

 eramendu armoniko

bat de, 2,4,6,8,10, ....... eurreremendu aritmetiko ba d

MEDIAK. Aurreramendu betrele ekineko bi gairen artean dauden beato

gaiek haien mediek direis esango dup.

Adibidez 9 5,7,9 1 11, aurreremendu trikoan„ 3 eta

7 arteko medi&aritmatik3a 5 de, eta 3 ete 13 arteko lau media

5,7,9,11 dira.

-4, -16, eurreremendu geomatr k n, 2 eta -16

erteko bi media - dira.

ourr e ondu armonikoan, eta j-

arteko modia armonikoe de erteko 3 media

,L .1- .

PROBLEMA ASKATUAK

11- Aurkitu, aurreremondu goometrikoan, lehen

12 aien batura.
 Zere dugu e n= 12 eta

a+

Beete metodo bat:

1) 5 = 58

s = (ck. e ) =366

2. Aurk up 6, a.a.an, berrogeigarren gala eta

lehen 40 gaien batura.

Zera du ut - 10 = - 2 a = 10 n = 40

Beraz 1 = a ‹n 1) d 10 (40 - 1) (-2) - 68 eta

Aurkitu, 5, 14, 23, .. . aurreramenduan, zenbatgarren

gaiek balio duen 239

e (n ) dp 239 5 4 (n 243

27 gerren gela da

4. Aurkitu zenbet denbore b erko den 860 patako zorrak ki-

tatzekop lehen hilean 25 pzta induz, blgarreneen 27, hiruga-

rrenean 29, etab.

 s Eza-4-C.n.-1)a] denaz gero, 880

'cfl :-. 24n-t-n z -ggo o

(11-24 (n-1-114 n=7,0

Deuda 20 hilabetetan kitetzen da.

5. Aurkitu hiru zenbaki a.a. an, beren batura 21 eta bider-

kadura 280 izenik.

Izan bitez zenbeklok (e d), a, d)

Orduan d) (a i d) = 21, hota e = 7

Beetetik d) (e) d) d2)

7 (49 - = 280 d 4 3

Zenb k ak odo 7, 4 dira,

bost
6. Ezer modi ate 26 n.

al• nn•n 11,

26 moduko a.e. bet aurkitu beher

dugu; berez, 26 ete

Hortez ) d 26 = 8 1) d

7. Aurkitu, 4 eurreramenduen, zortzigarren geia

ete lehen aortzi geien batura.

-I
Zere dugu a = 4 , r --

g-t
Zortztgarren geie zere da
 Lehen 8 gelen betura heu da

I o 0

8. Aurkftu ondorengo zenbaki-pare hauen med a geometrikoa.

e) 4 ete 9 tt.
b) ota ,

c) kris

9. Fragetu p ete q zenbakipa itiboan A madia aritmetikoe

bere G medie geometrfkoe befno handie edo berdina dela,

p eta q ren A medla eritmetikoe zere de (P q)

p ete q ren G medie geometrikoe berriz, Elerez,

(r tr-4-)2-
Eta nole horl poeitiboe edo zero den,

beldin ete sollfk beld p = q)

10. Aurkitu ondorengo serie geometrIkoan bature.

4 1 041 1:ti o1/4)

 11. Aurkitu, ondorengo s g deten, zeintzu diren eurreramendu

erifidnikoek:

eurreremendu armoniko aat de zeren

* bat bait de.

b) 2,4,6, ...... ez de aurreremendu armoniko bat, zeren

ez balt da e.e. bat.

eurreremendu arm nik bat da, zeren

e.e. bet bait da.

 NEWTONBN BINOMIOARBN TBORBMA

NOTAZIO FAKTORIALA. Ondorengo identitateek "a ren faktorialee"

(idazkaraaa! eda eta La) adierasten dute.

2! = 1,2 = ap 31 = 4! = 1.2.3.4 = 24
5! = 1.2.3.4.5 = 120, n! =
(r 1)! = 1.2.3...(r

(a RBN BThAKAJUA

a balio asoa eta poeitiboa denean.

a *na
0-1 r1( r)- 0- 3

--t r)
+ ,x/

Bilakatura hau blnomioaren teorema da, Newtonen bino-

mioaren foraula
(a -t x) .44

u da:

r.
 B) n negat4boa edo zatikiarri

Orduan era balio du, remg.k, baldin bino-

teareric,
miaa (a - x).11 arakoa bada Lo abao lutua a baino
txikiago delarik. Halaz ere, n ki negatibo edo zati-
kiarra denean bilakadurak es du

PROBLEMA

1. Ealkulatu:

Ai
 l f+

Adibides

Azi

e) 42 )( 3 (P.-  )

tcd Ocx-2)'
(c1-))!( (0, - 2 ) [(c:It t,) ) (0, 4 b 1) (914)------?^)71

LNOMIOARBN BILAKADURA B TZAILB OSO BTA POSITIBOZ.

Bilakatu, binomioaren formulaz:

2
4 —C,Xx
_ )

-f
•


z
Ci a_ X 4.- 9

4
÷X

Ohart L.1» xr ret bakaduraa:

1) a:
x aa berretzaileen arteko baturak n ballo
du. Hota, bakoitzarea maila n da.
2) n Lki oso eta positiboa denean,(n+ gai daude
3)n Lki oeo, bakoiti eta poeitiboa denean, erdiko
bi gai da
4) n Lki oso, bikoiti eta positiboa denean, erdiko
gai baka.r Lgo.

Bu- Lt.tk tarta berdinera dauden gaiak koefiziente

berdineko, Koefizienteok honela jar daitezke:
 4.,x)1
(a + x)2. 2
(a z)3 1 3 31
(a # 46 4 1
(a x)5 ' 1 5 10 10 5 1
(a + z)6 ' 1 6 15 20 15 6 1

Zanhaklak jartzeko era b4rtiPaeggI4ta triang 4p eeaten

Lehea eta azken gaiak lberdlnak diraj eta beeteak aarre-
ko errenkadako heraa ezker-e kutaetako zenbeklak batuz lor-
tzan dirae,

(a - b) formako blnom10 baten bilakaduran, n zenbaki

oeoa ata poeitlboa lzanik poeitiboak eta
negatlboak dira


2 i 2ato q6(3 3 4
6 _ 19L,

7. x

4 5- - -
1 - ?..) •

(10

(. (-N7 ) 4 . (3) (4)2

4. 4, 3-2 ix\i2A
)-`11
)( 4 5)(Š 32x I6
":"- 81 -2•1-7

8 4.
Z 312
4-

3
3 °- f 1+ 0
4'

4 + (lo) op
ko )2-4

"I 4- 01 3 + ,3q
(,0
 D&SHRDINTZAK

Deaberdintza batek zera adierazten du, kantitate

erreal edo expresio bat beste bat baino handiago edo txikia-
co dela.
Ondoren, deaberdintaaun zeinuen esannahia adie en. da.

1) a b bidez, a b baino handiago dela esan nahl da ( edo

eta a b zenbaki positibo bat dela ); "a handiaco b baino"
irakurtzen da.

2) a <b bidez„ e b baino tzikiago dela es p n nahi da (edo

eta a b zenbaki negatibo bat dela); "a txiklaco b baino"
irakurtzen da

3) a b honela irakurtzen da, "a handiaco edo berdin b 11

4) b4 b_hodela irakurtzen da,„ "a txiklacp edo berdln b"

5) 04( a< 2 0a eta 2 artean dacoela en nahl da;

"zero txikiaco R baino, txikia.L3o b baino" irakurtzen da.

6) - x <2 bidez4 x horl -2 hainbat edo handiago baina

2 baino txikiaz.o dela osan nahl da. "tninus bi berdin edo

txikiau x baino txikia go 2 baino" irakurtzen da,

Desberdintza absolutua zera da, bortako letren ba

 dea b

4 :,tazkoa ia a ata b rea balio gu ka, zenbaki er eal
oren karratna zenbaki positiboa edo zero delako.
Baldintzazko deeberdintza aldiz, zera da: letren
1 tzuekin bakarrik kunplitaaa dena. x 5> 3 desberdintza,

8 balno handiagoko x ekin bakarrik kunplitzen da.

a >b ata d deeberdintzak zentzu berdinekoak dira.
a b eta. Z <y desberdintzAir ordea, kontrako zentzukoak.

ŠRDINTZEN TBOREMAK

1) Deeberdintaa ba ez da aldatzaa, bi aldetau

z Ibak1 arreal berdin bat batzia edo kentzeagatik. Beraz, alde
b ;e1u1 gai bat deaberdintaaren beate aldera paaatzeko nahikoa
4 zelnuz aldatzea.
• Ad.lbidez„ baldin a> b,, ze a duga:
a >b ♦ c, ata a eta a b >0

2) Deeberdintza baten zentzua ez da aldatzen bare bi al-

d. k. menbaki erreal berdinaz blderkatze edo zatitzeagatik.
Adibidez, baldln a> b eta k >0, zera dugu:
k. a > k b eta -E-

3) Dee bi aldeak zenbaki negatibo berd a

entzsaa eda zatit deaberdintaa zantzuz aldatzen da.
A41..bidez, a b eta k 4C;0, zera dugu:
k a<k b Erta

4) Baldia a b eta a, b, n positiboak zera dugu:

Va l baina
 beraa. 5 4

bexez 161/2 > 91/2 edo baina

9 -1/2
edcy <

5 Baldin a> b ata d, zera dugu: + c)>.( h + d)

6) Baldin a>. b><> ta c> d. 0, orduan a.c > b.d

PROB Kk AK

Baldin a>b eta c>„ d r frogatu a + > b + d de

(a eta (c d) positiboak direnez gero, (a b)+(c d)

poeitiboa da.
Deraa (a b)+-(c 0, (a + c)-(b + d)›► 0 eta
(a + c)> (b + d)

Ondorengo arraaelnamenduan„ auxki errorea:

) Bitea a = 3r beraa a<b

2
a ba.deabiderka a < ab
c) b2 kenduz b 2 < ab
d) Biderkagaitan deekonposatuz b) b)4(b(a
) (a b) bidez zatitua a t b
f) a = 3, b = 5 ordezkatua 8 5

a), ), d) dira. Brrorea e) pausoan

dago, (a b) bidez zatitzean;(a b) hori negatiboa delarik,
desberdintza zent2alz. aldatu beharra zegoen.
Zenb ki ko imxuen forma oi e

Zenbaki konplexua a+hi bidez adierezten dena da, a eta b

zenbeki errealak izenik ete 3 enbeki konplexuen batu-
keta, kenketa, biderketa, eta zatiketa ereeLe4 4","

Zenbaki ken_plexuen irudikapen grafikoa

Koordinatu zuzenangeluarrezk9feOstema erabiiiez. X4e/i zen

haki konplexua, (X,Y) kcordeneturiko pun ua irudiketzen da.
Jar ditzegun edibide :

Zenbeki konplexua 31e4i beda, 3 unitate X . X zeher 0 tik es -

kub' t-idere eremeten dire, ete oeeerer 4 unitate goruntz.

Zenb ki konelexuA-2+3i bada, 2 unitate )“.Xzeher 0 tik ez-

ksr aldera, eta ondoren, 3 unitate goruntz.

Zenbeki konelexue–I –4i bade, J. unit p t p X'X zeh p r 0 tik

ezker aldete eremeten dire,•ete ondoren, 4 unitete behera.

Zenbaki konelexua2-41 irudikatzeko, 2 uniMate X'X zehar 0

tik •a. skubi aldera eremeten dira, eta gere, 4 unit p te bePre,

lenbaki imejineri hutsak ete –2i bezela) Y'Y ejeko pun

tuerek irudiketzon ditezte. bestelde bereiz, zenhaki errealak
(49 ezelakoak) X'X ejeko euntuak dira.

Zenbaki konplexuen forme olerra.

Irudian ikust clezPkenunez Xe cos e- ete Y r.sin Be-

rez X+Yie r(co~ sin Honten r(cosel=fi sin C) forme pole
rra da, ete X+Yi zenbeki konplexu berren forme binomikoa.
Luzere reVW7r beti positiboa d eta zenbki konelexuen
modulu edo balio ebsolutu deritze. te'eneuluari handiera edo
areumentue deritaa.


Forma polarren idatzitako zenbaki kon lexuen bkierketa

01 zenbeki konplexuen biderkete modulua l berauen moduluan

hiderkadura da, et8 erqumentua berriz arqumentuen betura.

6;11) • /,r. 2 4eri 4 +

itt C ej

Adibidez:

c c'Ì 5`> +J Ae4, 4 5 '.) cf) gb° g(

Forme po1arreenidatziteko zermaki, kon lexuen zatiketa

2i zenbeki konplexuen zetikete modulua, berauen moduluen

zatidure da, eta argumentue berriz arqumentuen kendura.

+ t;, ) e.--) C. &4 )..7

c .;
6f.)

Adibidez:
s 0 0 i_ 5:0°)
•

Lenbaki konplexu r (cos 8+i sin B e.eci arren barrendura

+ „ fi ei-)1

Errelazio hotrfibIVEN formula deritza eta edozein berre-

tzaile errealekin betetzen da. berreitzailea
zatikia izeteakin.
Forma aalu Lta_z=!ILl ijiarialeft u baten erroak

Saldin K cdozein zenbaki osoa bada.

-36`nti)

š elckz (x+(7 ii 0i Col) .‘"sn't

cc,)(6 .56o°).-1 s 6" 0 0 yff4t

7>i [c o »
't 1

Edozein zenbaki konplexuk (erreale edo imajinaria), zeroe

,z beste, n—garren n erro ezberdin ditu. Zenbaki konplexu
X Yi Pdo r (cos 8 i sin 8) n—oarren n errO, K—ri 011,2,3..r
fi-1 ba/ioak lehengo formulan emanez ateretzen dira.
 ErJnOako roblemak

Zenbeki konplexuen batuketa eta kenketa rjrafikoak

I. - Ariketa F-wuek egin -IjeLraz eta nrafike bidez.

a) (24,6i) .1- (543i), b) (-442i)-(345i)

fdjebraz,

Grefikez. zenbaki konplexul?rk p eta

tzen ditunu (a) irudiak adierazten duen bezala. P i eta jato

rriarekin elkertuz ete OPI eta *(37 ondoz - ondoko eldeekin 3are1e-

lopremoa osetuaz, P bertizeak (74-9i) zenbeki konolexuen batura

adierazten du.

b) A1jebre 7 . (-44- 2i) - (31- 5i) =-7-3i

Grafiko bidez (-44-2i)-(34-5i)=(-4.Pi)-4(-34,5i). Batu iitzacun
(-44. 2i) eta (-3-5i). Hortarako (-44-21 ) (-3-51) bi z nbpki

konolexudik P1 'ate PgI bidez (b) irudiek errepresentetzen dien

Pz, Oliatorrir.kin bztuez et6'P 1 et,- R? ondo7-ondoko 31neakin
pFr,--Jeionremoo osetuz, P bertizeak (-7-31) zenbaki konnlexuen
kendura orrepresentatzen du.
nbdd konG1 xuen f rma oI

Zenbki konpibxu hauen form polurr bil g3zazu:

24-21 y
•

Argum —
•g --9—
'1

Moduloa

beraz 4_ 4 .2),;(,-,

Co .) 4: 5-D-4- 4 467
1 /(-4)

3.- .1

,roumentua,

rflodulua -

Heraz 7( co'.) Of
x
-1- 6e

4.- -3-14

z 5
5.-

9 /( 1 0°-+- e z.-04 0.) 8 f./2.4:2 a).2 4

6.-

- s - D , 1:34“ Ltr) /);,7.244

7.— Zenbaki konplexu hauen forma polarre : ilatut

a) 0; r=5; beraz 5= 5(cos 0. 44 si n 0E).

b) 2i. e= 90; r=2; ber2z 2i= 2(cos sin 901).

d) —4. e= 180; r= 4; beral —4=4(cos 1801 sin 180.

e) —41. e= 270; r= 4; beraz —4i=4(co 27: sin 270,.

18°.
K
o
o

8.—zZenbaki konplexu Hhouek forma zuwengel uarreen idatzi:

e(CO5 go°4-4.4<;?, 30° ) s

b) ‘(c(7) 6P P +-i t'4'? 6 02 7"--- ‘(4- + 4 1.)

d) /10 ( (03 45-f-f . ,)4.41 45.°) s-v/21 i- 5-4(

e) 3 ( 90 q0.) 3( 0 +

f) () + ,eisc,°) = (—*. ,
1 4»

g) c032trY+4'hi'm —4-4AT;
h) ( C O 3 .4‘ him 15-> )

J.)

co17 () (co P°4- f ri O u )L: 4 (..

6ide etak eta tiketak fora rwlarre n

9.– ieit zak f o) zuzengel Jarre,in idatziz iriketa hauek egin:

a) ( (0.5 .') 45-0)

b) [ 4i/Y1 0) 2 . " )1 co) o +- /".‘

g 6)
,r7, •
= f- $

CP • 0. ! ,-)1;r1 J)i,r1 ciij /18(

d)

5-4°)
e)
( (0) .? 4 , 4 ( (o) 3

r) 4 /( co r
co f
2 cci 345" + h 315-°)
(0)
41111 >'? 17.--( 0 ,

Bide keta eta z. i<eta haue< ana eta grafiketz eqin:

Vr3 4. 4.) — ,

Anal ti.kaz 1.-+ 3 + v't z- +

r
Graf kaz P4 : J- z- ( (£)

P,2 +34' e'71

4 7:. ( ,i5C ° 4- 4'

 )

b ) - ‘,/3
+
Analitikaz:
-1‘

Grefikaz: F; 4( (u) 30D°4 Aim 1)1)")•

4. 5"° .
,4441 -4 3"),, („.

P .
.r r -1- 4
c 0) 2
f>4

Zenbaki konplexuen berredurak

11.— Emaitzak forma zuzendeluarrean P riaz, zenbaki komplexu

hauen berredurak egin itzazu:

a)
."" 4 ( CU3 15:1 ',Y1 15-Q .) ,u;130°).2.1C(1:5+
3 ( (oj 41;, 45- 0 )] 7. 3 4 0.0),itY,1)'+ 4. 1;>1 //YÛ P4') z:
b)

ö) f ( (o) 70° + i '221 .2 ` (0-) +. 4i,p, 4,0')

z‘l(c0).4Y.Pfi
31)::

30°+; i,y73o v )" 90#÷ 1.14-19o 0 3 2d(0-1-1)zi

e)

f) ( 1 ±i' ) 3 riä (cos +i sq 5 0 + ,1 44:*, ,13,5`4

e-(-‘ -4 ,f) :' e+1'

g) j 5-°

(co)-1YD.+1...‹.47,110°).24(— f
)/oo
50 6 + , 31% ° Co) 30bP 4 ÷ 3PP0*

Co) ,,U0'


L§1113. 21< 1 £2nalMY

1 e n er"e15.

12.— Honoko erro hauek (z,z 2 bilatu et pratikaz irudikatu:

a) \/.16- (co 60°÷,;.-31;),) ‘ 0 ° 1- A'3‘A .4‘ 4 t; 6 Aj 0#

(k::: 0): 4 (cc. 30° +.4' Aim 30.)

2

z, .---.11(0) 210 1 + 4. tv)

4(
_2A

+ k 360° . .
b) \Y7-.?"67-7-7741):: CO-3.+ 4

z4 (k= 2(cos si 1d)

zj (k= 1)= 2(cos 82 1. j L11 82*)

z
(k= 2)= 2(cos 154*4 J. sln 154,

z 4 (k= 3)= 2(cos 226* sin 226,

z ( (k= 4)= 2(cos 298. 4. i sin 298)

Ikus zt , ze , zs, ,z z s.no16, R=2 er:o koit !'eren modulua, etn hi

ondoz—ondoko erroek 360 , 72's lculua du:e.

d) kr// ?z- 5 3
1/ (C 01+ 0 Q ij 1/4 :"."
0. +if3trO . '
+ ,(
<

3 )
z., (1‹:-.0)(c‘40'.4—iAtiO°)..-:k?.(f+-0i)
( - 4 d
(k:&):2(co,.2401.+4)..t:ti VI 0') ( ff.;) _ v-3
e) (—,1)i/s (c y

0)2 (04 co e + 4 . Airy, ‘o

(01

COP

kaz eta grafikaz eqin ariketa hatiek:

a) (3+41.)+ (4+3i) d) (4-3i)– (-2+i)

b) (2-1)+ (-4+5i) e) (-2+21)– (-2–i)

Zenbaki konplexu hauek idatzi torma polarrean:

a) 3-3i d) 4-4111 h) 2 j –7. i

b) e) –5 g) –4-4i k) –1+1

Zenbaki konplexu hauek idstzi forma zuzen

a) 4(cos 45. sin 45) g) 101(co 225 sin 225 )
b) 12(Cos 30° sin 30.) os 300°1- sin 300°)
d) 6(cos 120 .f• i sin 1205 cos i60°)
in 3
e) 8(cos 100°4- i sin 180, cos sin 90°)
f) 3(cos 270°f• sin 270, k) I (cw., 210°4- i sin 210,

17.– Emaitzak form2

a) r 3 ( fv) /15-.° 2).‘'4,) ,is-°2(.2(

b) [ 4 ((t, 4C° +4' ,4i4.? cl),) b'

d ) ( co)IPO° +1 d'OP c) ir)] ,ST)

e) 5-1 .41;'n cN 9

f ) 0(o 3° 6'
.__trtho)40°+-4.41;>71;12°)
C o 2 i..7) .2 3 ; ) 4


Ekuazioen teorie.

. EXUAZIO SJ TA ARRAZIONAUAK.

honetakoa da: n-greduko x-ter ekuazio oso e arrezionale, forma

X n +ct i x"" a i -- c-, X an. = v

n zinbaki osoe eta positiboa delorik, eta

konstonteek direla.

Lehen ekuezioa, beste era hor ere ere Idatz daiteke:

X " 1D, " + X + - • + ryl-k + n

Horrela x-en potentzlarik har leneko koefizientee,

betiere bet delerik.

Oncioko ekuazio hauk: 4x 3 -2,K1 4- - 5=-- ° x2"- I.2 ;I"

eta /4./-T3 o banan bana, 3, 2, ete 4 gr duko x-tar ekuazio
arrezional ets osoak dire.

Ikusten den bezala, ekuozio h uetoko x-en berretzaileak

zenbaki oso eta positiboak dire; ets aldag ieren koefizienteek
konstentesk (zenbaki erreelak edo konplexu k).

Kapitulu honten ekuezio arre ioanl ete osoak bakerrik

ukatuko ditugm.

2. N GRADUKO POLINOMIO X-TARRAK.

N graduko x-ter p olinomioa, f rma honteko x en funtzioa!

de:
- oe + X•Ot-wk
ao X" + A"-1 +
t (X)
n zenbakia oso ete positibo, eta au,a,,—, .^ konstenteak direlera
Orduen, .f(x) zo n-graduko x-tar ekuezio ar ezioNai ete osoe da.

t-2Z+ (-2) 6 = - 3 ekt,

f OtJ 3 5x-G ba.,Lcx, (- 2.)

(.1( % X z'42)(-8 15c,..da Iffj ,5" 2.15: 2_ J 3

 f (x> funtzioe ezerezten duten x–en b lio guztiek,
f(x)=0 ekuazIoeren "erro" izene herzen dute. Esete beterako:
1( )( 3 x 3-^
2./C Z"- 5- 0
ekuazioeren erro bat, 2 do;
zeren ete 2- 8 - to -4=0 beit da.

HONOARRAREN T

r konstante bat baldin bada, eta f(x) polinomioe

x–rY; bldez zetitzen bada, erdiesten den honderre (r) da.

Esate baterako: tx) ,-- 2 )(3 - 3xz - x + Fl oolinoi ioa, (x*1)

bidez zatitzen bede, r=–I da berez, ete honderre z re de:

z-2.-3+,48=

Berez: 2.x 3 -3x t x 8 - P- ex )

(3- P k
x-/
polinomio bat delerik,

. ZATITZAILEAREN TEOREMA.

,( 1c.) :- 0 Ilkuazioaren erro bet "r" baldin bede, hots

p( r) -z. 0 , (›c- r) binomioa, I> (x) en zatitzeile bat da.

Alderantzi. f(¥) en zatitzeile 1 et bada, "r"

zenbakie, f(Azo ekuazioaren erro bat de, hots f (r

Esete betereko f(x) -- .34.4Xt-§x-4:;08kuazio ren erroak

,-3 dira, zeren ete:

,(4 ) P-2. ) (-3 ° boit da. Berez eta

(k43) x3 .4.clx2 _ X-4 en zatitzeileak dire.

. RUFINIREN ARAUA.

"r" emandako zenbaki bet becia, f(x) pclinomioa,

bidez zstitzeko metodo erraz bet ematen du.

Metodo honen bIdez, zatiketaren zet1direren et hon-

darreren koefizienteak determinatzen dire.

' 6. ALJEBRALKO OINHAR IZKO TEOREMA.

f(x) ekuazio arrazional eta oso guztilk, gutxienez

erro erreal edo konoleau bat onhertzen dute.
Esate baterako: ekuazioak, gutxienez
erro bat badu.

edo 23 +5x4-1"-Ec" ekuazioak hiru erro ditu,
eta 2,-12. ) - 41 dirs.

Gerte baita ere, erroeteriko batzu berdinak

izatea. Esate baterako:

x - 3) ?'(.xe 5-2 Lx o

seigarren graduko ekuezio honek: -4, erro bekun bat du; 5, erro
bikoitz bat du; eta 2, erro hirukoitz bet du, Hots, sei erroak
dira.
4') &',1 ‘J
Heatik, f(x) +3 ek ez du errorik, zeren eta,
ez beft da "r" zenbakirik prizo egingo duenik, Ekuazio honek,
arrazionala ez den g z, Aljebrezko Oinherrizko Teorema ez du
betetzen.

7. pOLINOMIDEN IOENTITATEA.

X-en n-belio baino gehiegoko, x-ter aldagef bereko

n-graduko bi Dolinomiok balio zenbakizko berbera hertzen badute,
berretzeile berbera duten koefizlenteek berdinek dira, eta
beraz bi Dolinomioak ere berdinek dira. Esate betereko:

5>( t oe2.x4-3 Ax ? (B-c) ekuszfoak

identitete bat tzatekotan --
A-h5 13 e C'z - eta
Z 7- 3 izan
beharko du.

8. ERRO KONPLEXU ETA EZRAZI NALAK.

I. Zenbaki konplexu bet, ee41›, f(x3-zo koeffziente
errenleko ekuazio arrazional eta oso beten erro biet bede, a-bi,
konplexu konjugetue hau ere, emandako ekuezlo horren erroa da.
Ondorloz, beraz, zers dugu: koefiziente erreeleko
eta gradu bakoitiko ekuozio arrazional ete oso orok, gutxienez,
erro erreel bat duele.
 1 51
1. Descertesen ze1311.1i arsua e p liketuz, f(c)=0 erro urreel eta
negatibo bet du, ets f(-x):.0 berrlz erro erreol eto posItibo
bat.

2. -•,(-k)::X34-3X-8=0 ekuezioaren erro positiboe, f(x)!.0

ekuezioaren erro negatiboeren zeinuz contrakos de.

M1111:11511U 3

3. Bedl (X): X 3 + 3X - 8

f( -, x)aa0 ekuazioaren erro positiboe ete ( ) 0 ecuazioeren erro

positiboa berdinak dire.

yam q(x)r funtzioe xml ete xam2 tartean zeinuz eldRtzen denez,
g(x)..0 ekuezioeren erroaren lehen zifre 1 da.

4, g(x) en erroak 1 egn gutxitzen dire.

"0" eta "P. tartean erro hait'ClUen X,3 -3x 2, 4. 6x- 4t :0 erdiesten de.
3 -8
/
1 At

2, 6

5. s, oc,) = x,3 t3x+ 6x,- k kelkulatuaz zera erdiesten da:

Holegie, x • e 0,6 denean (x4) nr gatiboa dela, ete ><,= 0,6
denean (x,) positiboe dela.

Berez, 0 ekuazioeren erroa (x,) 4 dep

(eta g(x).0 ekuazioeren erroe 1,54 da)

6. 4, (x.) ren‘ erroei kentzen zeio.

Bigerren ekuezlo transformatua zera da:



1 51
z Xz 4 3. 1(2 -0,125 0 d 3 6
0,5) 1,75 3,675
f 3, 5 2,7S -O,t25
eta bere erro positiboa 0 eta
0,1 tartean eurkftzen da. 0,s Z.

9, ?s
Erro hau ahunenereino hurbIltzeko, ô,
parte lineelea askatzen da:
g
9M- Xa- 8,125 =0

Elerai )(2 = 0,01+ ij t (Xa) = 0 ekuazioeren erro positiboa

0.01 ete 0,02 tartean eurkitzen dele adierezten du, (ete g(x)=0
Ekuazioaren erroa 1,51+ de›.

7. $2(x2)=0 ren erroek 0,01 ean gutxitzen dira.

Hirugarren ekuazioAraneforastus zera da:

,?3 (X3 ) = X1 4. 4, 5:3 x31 # 9, 8403x3 g az7o4 9

4,5 Vr -0,1Z5
ete bere erro positiboa "0" eta "0,01" 0,01 0,04‘1 4091551
tarteen aurkitzen da. 4,,Jai 9,7951 -49,0Z7045
0.01 a0Q12
z 8403
6, o f
Perte lineale askatuz: /
9,8403 x3 - 0,027645 = 0 zera
eteretzen de x3 ‘9, 00z+ •lionek adierazi nshi duena zera
de: .73 (x3) = o ekuazioaren erroe 0,002+ dele eta (x.)=0
ekuezioeren erroa berriz 1,152÷,

Berez, X3 + 3.x+ 8 =0 ekuazioaren erroo, eta geinera bi zirre

dezislal zehatzekin -1,51 da.
 LOGARITT1OAK

WGARITIOAREN DEFINIZIOA. b oineko N zenbaki positibo baten

losaritmoa zera da, zenbaki hori lortzeko b otna jr.80 behar
den x berretzsilea. Hau da, b x = N, edo etn x = Iogb N
I.Adibidea. 3 2 = 9 denez, 3 oineko 9 ren logaritmoa 2 da;
hota, 2 = loa3 9
Adibidea. 1os2 8 zera da, 2 oina 8 lortzeko jr8o

behar. den x zenbakis. Beraz 2 x = 8 # = 3. Hortazip 1oa 8= 3

bx = N eta x = e N ballokideek dire; b x = N berretzaile

era da, eta x = loa er ogaritmoa. Ondorinz, berreketako
propietate bakoitzart beste losaritmutzako bat dasokio.

LOGARITNUTZARRN PROPIETATEAK.
M eta N bi zenbaki positiboren biderkaduraren losarit~
bien losarltmoen batura da, hote
MN= M loeb N
II.M eta N bi zenbaki positiboren zatiduraren losaritmoa bien
logaritmoen kendura da, hots
locb M/N- = lpeb M - icwb
tII.M zenbaki baten potentziako locaritmoa zera da, P berre-
tzailearen eta oinaren logaritmoaren arteko biderkadura i hots,
lo b MP = P loeb M

10Adibidea. 5) =3
•L.2 - lo

2.. o 17/24 = logio 24

3. log7 3 1oa7 5
 LOGARITMO DEZIMAL EDO ARRIMPAK

LOGARITMO DEZIMALAK. Bere oina 10 a duen logaritmo-sistema ho-

nela izendatzen da: dezimala, arrunta edo BrIggaena. Oina
idazten ez denean, oin hori 10 a dela esan nahi da. Adibidez,
log 25 = log io 25
Ondorengo taula hau kontsidera dezagan.

N zenbakia •tmoi o loof 04ok 0ii 4 40 Am 4.#8 44ow

N ren berre- ir 10-3 t45-1 io tt t ot to 101/4

tzailekera
log -3 -2 Z 2 1

Be4bistakoa da 10115377 10 a (10 alegia) baino zenbaki

handiagoa dela, baina 100 a (10 2 ) baino txiklagaa. Benetan,
10115377 = 34,49 da4 eta beraz, log 34,49 = 1,5377
Logaritmoaren parte osoari karakteristIka deitzon zaio,
eta parte dezimalari mantisa. Aurreko adibidean logaritmoaren
karakteristika da eta mantisa 0, 5377
Zenbaki baten logaritmoaren mantisa tauletan aurkitzen
da, dezimalezka komarik gabe halaz ere. Nolanahi ere, mantisa
hori zera da: bere karakteristika edo parte osoa tauletan
ez dagoen zenbaki baten parte dezimala, beti positiboa. Be-
rehala ikusiko dlugu honen funtsa.

Loaritmo baten KARAKTERISTIKA zenbakiaren arabera de e.Lminatzen

da, honako aran hauk jarraiki:
1) Zenbakia 1 a baino handiagos. bada, karakteristika
positiboa da, zifra osoen kopurua baino unitate bat g.utiago
halbatekoa. Adibidez:
Zenbakia 5 297 348 900 34,8 60 5,764 3
 2) Zenbakia 1 a baino txikiagoa bads, karakteristika

neEatiboa da, komaren ondoren dauden zeroen kopurua baino

unitate bat gehiago hainbatekoa. Karakteristikaren zeinu ne-
gatiboa bi eratara idaz daiteke:
a) karakteristikaren cainean, adibidezl, petab.
b) 9 - 10, 8 - 10, etab. moduan.
Zehazkiago esateko, 0, 3485 zenbakiaren lo!raritmoaren
karakteristika da, ecto eta 9 - 10; 0,0513 rena r da, edo
eta 8 - 10, 0,0024 rena 3 da, edo eta 7 - 10

ZENBAKI POSITIBO BATEN LOGAIIITMO DEZLIALA AURKITU. Eranskine-

tariko batean dagoen taula erabiliko dugu.

Eman dezagun 728 zenbakiaren logaritmoa ezagutu nahi dela.
Logaritmo-taulan 72 zenbakia bilatzen da N zutabean eta, hori-
zontalean jarraituz, 8 zutabearen azpian, 8621 zenbakia ageri
da: hori da bila gabiltzan mantisa. Karakteristika 2 denez,
zera dugu:
2 8621 28
log 728 = 2, 8621. (Hau da, 10
Log log 728, log 0!0728 mantisa berdinekoak dira;
guztien nantisa 0, 8621 da, baina nork bere karakteristika
berezla du. Adibidez:
log 728 = 2,8621 log. 0, 728 = 1, 8621 o 9, 8621-10
log 72,8= 1,8621 log0,0728 = 2,8621 u 8, 8621-10
log, 7,28= 0,8621 log 0 1 00728 = 3,8621. 8621-10
Zenbakiak lau zifra baditu, mantisa lortzeko zera egin
behar da: parte proportzionalen arabera tartekatuz. atera.
Adibidez: Aurkitu log 4, 638.
Karakteristika 0 du. Mantisa honela lortuko dugu.
log 4640 ren mantiea = 0,6665
liDe 4630 ren mantisa = 0.66.2k

Tap la tartea = 0,0009

 0,8 x 0,00072, edo eta 0,0007 lau zifra

dezimalez.

log 4638 ren mantisa = 0, 6656 - 0,0007 = 0,6663

Beraz log 4, 638 = 0,6663

Loc 4638, loe 4638, log 4638, etab. mantisa berdinekoak

baina karakteristika desberdinekoak dira. Adibidez:

log 4638 = 3,6663 log 0,4638 = 1,6663 edo eta 9,6663-10

log 463 1 8=2,6663 log 0,04638 = 2 1 6663 edo eta 8,6663-10

log 46,38= 1,6663 loc 0,004638 = 3,6663 edo eta 7,6663-10

log 4,638= 0,6663 loe 0,0004638= 4,6663 edo eta 6,6663-10

kNTIL0GARITh0A. Iogrito bati daeokion zenbakiR da. " 3 ren

artilogarltmoa" zera da, " bere locaritmoak 3 balio duen

locaritmoa"; kasu honetan, gargi ikuster da zenbaki hori

1000 dela.
1. Adibidea. log = 1,9058 enanik, aurkitu N.

Taulan, 905 mantio 805 zenbakiRri d, cokto. N ren karak-

terist .lka 1 denez gero, zenbakiak bl zifra oc) izaneo ditu;

beraz, N = 80,5 ( 111aitza honPla idatziko Antiloe

1,9058 = 80,5)
2. Adibidea. loc 1 = ,,867 - 10 emanik, arrkitu N.

Tanlan„ 8657 r7n nrtiaa 739 zenbaklan dagokin. Kr , rPkterts-

tika 7 - 10 denez eero zenbakix, k bi zero iz~o ditu koma-

ren ondoren; beraz 100734 ( hau da, antilne 78657 - 10 =

Adibidea. log = 9,3842 - 10 emanik, aurttu N.

3842 mantisa tauletRn ez dacoenez cero beharrezko tarte-

kadura erinco dugu.

3oe 2430 ren mantisa = 0,3856

1%; 2420 ren mintisa = 0,388

Taula tartea= 0,0018
 anikako mantisa = 0,3842

Azpitik hurreneno mantiaa 0;583?

Tartaa 0,0004
Beraa 2420 - 4/1 2430 - 2420) . 2422 lau zifrarekin,
eta N = 0,2422.

Zenbaki sitibo baten KOL0G4RITWA, bere alde ntz zkoaren

locaritmoa da.
Beraz, colog N =10 1/N = loc 1 - loe N = log N,
log bait da.
Kologritmoak oso iiz e blitzea dira zatiketak edo za-
tidurak dauden kalkuluetan; izan ere, horrela, zatitzailaren
logaritmoa kendu ordez bere kologaritmoa batu daiteke.
Adibidez, log 56/73 = log 56 - loc 73 = loz 56 colog 73.

PROBLEMA ASKATIlfW

BERRETZAIL LOGARITMIXOA.

Bman ondorengo , berredurok era locarÍtmlkoan.

a) -z‘r b) c) 1,‘

4
b ) 3:63 4 % 0}2:-. 441,16

Bman ondorengo locaritmook berretzaile eran.

a ) G?.Z ) = 6 c ) -e9 us +4- d ) dladszs-

3. Aurkitu ondorengo logaritmoen balioak:

a) loc4 65 Bedi log 4 64 = x; beraz 4/c = 64 4 eta x =

o 81 e 81 = x bara7 eta x = 4
3
 e) Bedi 2 =
1561/2 1/2 8 = x; beraz
= 2 3 eta x = 3

d) YÏ(7--z

e) e25 5.425 X .... iS

4, Aekatu ondorengo ekuazioak.

c)ep5x 2S- = -/Y:2--"-j- 2-5" C=Lit-S- Oina poettiboa denez„ emaitza x=5 de.
%,

) -213 1
; 4 4.5 )31-2--rLda
-51-4
e) x

LOGARITMOEN PROPIETATEAK.
5. Froaatu locaritmoen propietateak.
Redi N = bX eta bY; berez, x 1oLsJ etA 105
1. Nola MN = bx bY = b , beraz loa b ,111 Y=

logb M N.

Nola b-
= lo

111. Nola MP = x)p= beraz

6. 1,11 eta 111 – ak eman ondorenao 1 aaritmoak



loaRritmo-batura aljebraiko baten plodn

VV-+ W=44,V4-47V-4.4›,W
a)4910

bt b 4 49ki r -

),e,f„ F,,Q„ x.4.-e0) y4- -etii #61

PQ epiz—Col -41?

-2001g '6, 1 U ( 2- '05 -el) ".et)

«5 - q V

U2V3 v +-to
Wt U 43 (f - V -PPc) W-

) -e.06)
wz
.e08 213.: , - 64Nij-
643 -V

g) kr;"Pc.Š 4.„ 4, x 3/2 y V i/ 3 45c )c &4 V

h) 41) 1W17-3/444. tIf -69 et # -etoty

-eort. -69 + -6)

1 2-

7. 2lo = 0 1 3010, loc 3 0,4771, loe 5 0,69909
-,-
loe 7 - 0,8451 ( guztiak 10 eko oinean ) 9 aurkitli ondorenco
locaritmortk lau zifra dezimalezi,
a) (os- .4) + ee) 1
=.01 (1-74 4- 0,4qq04-0/51.1f5--(4

b)-e9 1(38., €-s 2 (t)f-Š0 16)4 3(0(47:71)-----

,z10S33

=4,V3z.z'Š = foy( = 649 'Š +492 -20(61411



d erel t, 3 49 1 5 4. •tiog

- 0 71- 1 + 3 & 1 3ö tb) o -Šgoi

-ef3o l ooSs< to 6:3

4‘
(0,4171)-1/4:-. edo eta 7,9084 - 10

Oharra: berretzaile eran, 10 -20916 = 0,0081.

oadorengo erlazio hak loEaritmo bakar batez ( beaterik

eaan artean, oine IO a da):

e9 4(s) =

b)3 .&N z _ , 2-6_ 311

.e0c) 2s-- -P.0 9 6 Lf 4,9 1/3 +

-4)V5--efj£14-ef (ct -et "-L5

t6 -61 LO

-e9 t91(Ll tJ
-e9
to-Š

f) -e1144,

9. Ondorenp:o z oetan, bakandu adierazten den ezezaeuna.

loe2 x = y * o : x = 2Y e


„.....a;tio+
.t)e zo -t k

d) 2 loc x = 4 log z - 2 : y.

y bakanduz, 3 log Y = 4 loe z - 2 - 2 log x

-24

Beraz y = 1 0-21.5 )<

e)et)(,)<+)::- el + (x/4-3)= et% X, X-1-3 "ŠX 3/4

LOGARITMO ARR : 4'TAK

10. Aurkitu.ondorengo ze akien logaritmo arrunten karakteriska:
a) 57 c) 5,63 e) 982,5 • g) 186 000 i) 0,7314
b) 57,4 d) 35,63 f) 7824 11) 0,71 J) 0,0325 k) 0,0071

a) 1 c) 0 e) 2 g) i) 9 - 10 k) 7 - 10

b) 1 d)1 f) 3 h) 9 - 10 J) 8 10 1) 6 - 10

1 Aurkitu ondorengo logar k.

a) log 87,2.
.b) lo- 37300 = 4/5717
e) log 753 28768

d) log 9,21 = 0,9643

a) log 0,382 = 9,5821 - 10
f) log 0 0.00159 = 7,2014 10
g) log 0256 = 8,4082 10
h) log. 6,753 = 0,8295 (8293 +-2)
1.) log, 183,2 2,2650 (2625
 J) 1>e, 43>I5 = 1,6350 (6345 4 5)
k) 1)g 876400 = 5,9427 (9425 4 2)
1) 1)g 0,2548 = 9,4062 - 10 (4048 +14)
m) 1>g, 0,04372 = 8,6407 - 1.0 (6405 * 2)
) 17g 0,009848 --- 7,9933 - 10 (9930 4 3)

L2. Aukitu ondorengo antilocaritmoak.

a) Aiti1og 3,8531 0
b) Aitiio 1,4997 = 31,6
c) Altilog 9,8267 - 10 = 0,671
d) Altilog 7,7443 - 10 = 0,00555
e) Altilog 0,1875 = 1,54
f) Antilog 2,3927 = 0,0247
E) intilog 4,9360 = 86300
h) Antilog 2,6715 = 469,3 (3/9 x 10 = 3 g.g.b.)
i) Antilog 4,1853 = 15320 (6/28 x 10 = 2 g.g.b.)
j) Antilog 0,9245 = 8,404 (2/5 x 10 = 4)
k) Antiloc 1,6089 . 0,4064 (4/11 x 10 =4 g.g.b.)
1) Intilog 8,8907 - 10 = 0,07775 (7/6 x 10 = 5)
m) intilog 1,2000 = 15,85 (13/27 x 10 = 5 g.g.b.)
n) intilos 7,2409 - 10 = 0,001742 (4/25 x 10 z g.g.b.)

13. Exan ondoren6o zenbakiak 10 en berretzaile eran.

a)853 h) 0,358

a) aurkitzen duci 10x = 893 e6inik. Ber-az, x R= log 893=

= 2,9509 eta 893 = 10 2, 9 509

b) i urkitsen ducu, 10x = 0,358 eg.thik. "Rera,

= log 0,358 = 9,5539 - lo = - 0,4461 eta. 0,358 = 10-0 4463

Bein Jogaritmo bidez ondorengo eragiketak.



..."? P io,)- 3r 31 y 1/3,

3,y

( -14:1 4' 3

05- . dferai. liy+ c-

71-ei fror,./r-d.n •

&i yif x y 3, ,(4,(3.5.61 , c a ,a x

jo 0,5-"95- ‘3;.r ,f‘6"/J

,Í6", ?.3, 2 ),er C5 / ,0 .0 4 ‘. rr sy4 j

/0.7 o, 04 "0 5 (,/ 5- 14 3

(0). o ‘i 02 /2 / ("6
/74,/ eit _

4,90 iff - 20 d -40 &4-,fra? 10/1,14 C/

V 9j ‘.

Y, 1 3

.1,7 n41 ?)."/, ( 29,5- o o ‘Ì,

,) o P ( 3 `l - 1 o
, ..) 2 -
1›; 13 = a

4 )-
10 o >2 .4 - lo

4y

(j , y fi 2
1)- •
O l o )-7a 3 X 1y.y6

ltf 2c579 is r .* 171.ez e)

/ -Zr'c... 2"?,,,:-.",041),.., :.+G.

3 fo, 6.3 / i Y -4- 3 7-1, ))0 7.3.) :.- 5, y õ 3 y- joe 410s3::2,6tri

2 h,..; e,, 00 /y)zi(,1, ei.z,3")'-/./-_. if , r'J /‘ -10 ; fj
loc j '7t 1;)11 -: .1I £ ,.. g ...1-
...4, cs / 4. b' l 3 :: - T 1 46-1-/-lo
./.0 n : , 314 ,t
4io-fif..:30 ,,92o -3e
(-) 4 .-.. ‘7, 3 44 1-
/0;"-.-1(1(0/1-ja.7‘, '0Y) -/O

ö,Dod 40 / ftio.^r, © • " `')

 1 P 9284)5

log P = 5 loF 7,284 = 5( p = 20490

(4 3 ,22.) 00 43) 4613

( 1.112- 1 ) ( IÇ“I)

P 7, 3 -ect 3 1 7/z i-- -est (9(00%

N zenbekitzatlea D izendetanilea

(+) 0100243 z (3/42S§-t.

(.4-) -4/ 0/4623

--e91

61608'+-10
erl P
00 Let 062. (fav i /062 X 0-41)

20. Pz..

gs-37-=

6 lo P--zö
 4(05

(41,1/41)' Pi P=3 4%, +41 1 .% 0/6(2

LIZ 3 41
014562.

N zenbakitzallea D izendatzailea

edo eta

bedietrako pendulu soil baten T oszilazio-epea formula

hon.ek ematen du: T = e Grabitatearen ze lerp zi oa
delarik. Aurkitu T (segundotan). baldin = 281„3 em eta

g = 981 1,0 = segundo karratuko. }Tartu 2 = 6,2”.

KOLOGARITAOAK

23. Aurkitu a) colog 42,36, b) colog 0,8536

b)

r,ologaritmoe.k erabiliz, klkulatu P

BERRETZAILRZKO SUAZIOAK

5 2x 2 35x 1

Logaritmoak hartu7, (2x 2) log 5 = (5x 1) log 3

Beran 2x loc 5 5x log 3 ioe 3 — 2 log 5,

x(2 log 5 5 log 3) log 3 2 log 5,

eta
 1G%

KONBINATORIA

OINHARRIZKO TEOREMA. Gertakari bat m era desberdinetan jazo badai-

teke, eta horietako bat jazotzen denean, beste gertakari aske bat
n era desberdinetan buru. - badaiteke, bi gertakariak, elkarren
segidan, mn era desberdinetan jazo daitezke.

ALDAKUNTZA. Izaki multzo batetatik zenbait ale ordena berezi bate,

tan tajutzean, /ortzen den egoera.

Adlbidez, a,b eta c letren aldakuntzak, binaka binaka hartuz ge-

ro, ab, ac, ba, bc, ca eta cb. Hauetariko edozein egoera l aldakun-
tza bat da.

FRUKAKETA. Izaki multzo bat bere osoan hartuz, eta ale oro ordena
berezi batetan tajutuz, lortzen den e6oera.

Adibidez, a,b eta c hiru letren trukaketak, abc, acb, bca, bac,
cab, cba dira. Hauetariko edozein egoora trukaketa bat da.

Oharl trukaketa bat, aldakuntzen kasu berezi bat beeterik ez dela.

Trukaketan baina, izaki guztiak sartzen dira, eta aldakuntzan
berriz ez.

:ONBINAZIOA. kultzoko zenbait alo inolako ordenarlk gabe (aldakun-

tzetan ez bezaia) tajutzean, lortzen den egoera.

Adibidez, a,b,eta c hiru letren konbinazioak, binaha hartuz ge-

ro, ab, bc eta ac dira. Hauetariko edozein egoera konbinazio bat
da.
Ohar ab eta ba konblnazio bera direla (ordena alde batetara uz-
ten denez), eta aldakuntza desberdin bi berriz (ordena einharriz-
ko baita).

iOTAZIC FAYTORIALEA. Hurrengo identitateek, "n-ren faktoriale"-ren

esannahia adierazten dute (nt idatziril
 1G1

Oharra. 0! = 1 definizioz.

IKURRAK, r-naka harturiko n elezenturen aidakuntza kopurua or-

dezkatzen du. 11; h elementuren trukaketwkoptirna da sta normalki
idazten da,
Hala bada, 1V-k hirunaka harturiko 8 elementuren aldakuntza ko-
purua ordezkatzen du eta 5 elementuren trukaketa kopurua.
Oharra. V(n,r), eta VZ ikurrek, %Vr -ren esannahi berdina
gordetzen dute.

r-naka HARTURIKO N ELEMENTUREN ALDAKUNTZAK.

ti (n-4.) (h-z,) • • (b-r+4) = (nnrt),

exY1 »4«, „Vr T,Vn = Îrt =

autiki4tA 6 N4 sVz 5.1.1 sVs 5. = 0 f ttil . it . 3 , Z iZO,

,
Vs f's 5 izo, l oV1 t b . q. , c, = go goo

Adibidez, 6 jarlekutako auto batetan 4 pertsona eseritaekoera des-

berdinak V = 6.5.4.34 360 dira.

N ELEMENTUREN ERREPIKADUN TRUEAKETAK. n elementuren trukaketa kopurua,

elementuetarik bat n t aldiz errepikatuz, hestea n z aldiz, ...etab.
lortzen denean, honela adierazten da:

P - ! n nt !
Fn,!... nt 4-11 4-n S ...= n izanik
nd
Adibidez, 3 arkatz eta 7 luma, 10 mutikoren artean zabaldu nahi
badira, eta mutikoetarik hakoitzak idazkailu bana izan dezan nahi
bada, 10.9.8
3!101
71 =—T.; 73.:= t20 eratara zahal daitezke

TRUKAKETA ZIREULARRAK. n elementu desberdin zirkunferentzi baten

inguruan jartzeko erak, (n-1)! dira.
Adibidez, 10 pertsona mahai borobil baten inguruan, (10-1)! = 9!
era desberdinetan eser • daitezke.
ffiCr IKURRAK r-naka harturiko n elementuren konbinazio kopurua ordez-
katzen du. Hala bada, C -k launaka harturiko 9 elementuren konbi-
nazio kopurua ordezkatzen du.

Oharra. C(n,r C„,r. eta C ikurrek, ,Cr -ren esannahi berdina gor-
detzen dute.

r-naka HARTURIKO N ELEMENTUREN KONBINAZIOAK.

t ,,111. T1; 1 1 )
1N (1 _ r.,4)

11-r rftn-01.: r

Adibidez, 12 ikaelek elkarren artean truka dezaketen agurren ko-

purua, bakoitzak behin agurtzen badu bestea,
c _ u! iz! 44 4,x.

Konbinazioen inguruko kalkuloak, propietate batez sinplifika dal-

tezke nahiko errazki:

Formu1ak esaten duena zera da, r-naka harturiko n elemsnturen

konbinazioak p eta (n-r)-naka harturiko n elementu horien konbina-
zioak berdinak direla alegia.

Adibideak„ _ . 40 jn
set = -5— s s s- s!

C Q. t r 4t.
C
1 1-1
C.• 2SC.12.
/.
= 2 0$)
1 i.Z

Kasu bakoitzean, izendatzaileak eta zenbakitzaileak biderkagai

kopuru berdina dute.

N ELEMENTUREN KONBINAZIO KOPURU TOTALA, n elementu desberdinen C

konbinazio kopuru totala, elementuak 1,2,3,...,n sailka hartuz
gero

C = 211 -1 da

Adibidez, pertsona batek bere sakelean, 1,5,25,eta 50 pezetako

txanponak bad.itu l sakeletik diru mordo desberdina ateratzeko
4
erak 2 -1=15 dira.
 1 R-1

PRCBLEMA ¡+SKAT1AK

TRUYAKETAK ETA ALDAKUNTZAY

1, Kalku1a aV4 , fVs,

2,,yz=20.19=380 7.6. .4.3 = 2520

I V5 .8.7.6.5.4=6720 . 7! = 7.6.5.4.3.2.1 = 5040

2. n aurki a) 7.,1V3 = 6. , s b ) 3.

a) 7n(n-1)(n-2)= 6(/4.1)(n)(n-1)

n 1 denez, n(n-I)-z zati daitek.e eta honekin 7(n-2) = 6(n+1),

n=20
b) 3n(n-1)(n-2)(n-3)= (n-1)(n-2)(h-3)(n-4)(n-5).

n 1,2,3 denez, (n-1)(n-2)(n-3)-z zati daite,ke eta honela

3n=(n-4)(n-5), d-12n+20=0, (n-10)(1-2)=0

Beraz, n = 10

3. Ikasle batek hizkuntza bat eta asignatura bat aukeratu behar ditu,
5 hizkuntza eta 4 asignatura artean.Zenbat era deaberdinetara jo-
ka dezaken aurki.

Hizkuntza, 5 eratara hauta dezake, eta hautakizun bakoltzeko,

asignatura aukeratzeko 4 era dago.
Hortaz, 5.4=20 era desberdinetan plIca dezake.

4. Zenbat eratara bana daiteke bi sari 10 pertsonen artean, a)bi sa-

riak pertsona bardinari ezin zaizkiola eman jakinik, b)pertsona
berdinak jaso dItzakecla jakinik.

a) Lehen earia 10 era desberdinetan bana daiteke, eta banatuz ge-

ro, bigarrena bederatzi eratan, ezin bait zalzkio pertsona berdi-
nari blak egokitu.
Beraz, 10.9 = 90 era desberdinetan egin daiteke,

b) Lehen saria 10 era desberdinetan bana daiteke eta bigarrena

beste 10 eratan, bi sariak pertsona bordinsrl egoki bait dakiz-
kioke.
Beraz, 10,10 = 100 era desberdinetan egin daiteke.
 4R-2
5. Zenbat eratan daitazke 5 eskutitz 3 postontzitan
eskutitz bakoitza (5) edozein postontzitan (3) utz daiteke
• r.
hortaz, 3.3.3.3.3 = 3 2 = 243 eratan sar daitezLe.

7. Zenbat eratan ordena daitezka 5 partsona lerro batetan

lehenengo pertsonak 5 tokietatik bat har dazake, eta hortan
geldituz gero, bigarranak 4 toki izane ditu aukeran. Reraz,
= 120 eratan ezarri daitazke.
Beste metodo bat: era kopuma = 5 pertsonan trukaketa kapurua
aP ..- 51-= = 120
5

9. Zenbat eratan ezarri daitezke 12-koadroz osaturiko bilduma batetatik

4, orma batetatik lerroan zintzilikaturik
lehen tohla 12 koadroetatik edozeinek har ,azake, , blgor r- ena 11
keadroetatik edozeinek, hirugarrena 10-etatik edozeinek lauga-
rrena 9-etatik edozeinek.
Hortaz, era kopurua 12.11.10.9 = 11380 da.
Beste metodo bat. era kopurua = 4-naka harturiko 12 elementuren
aldakuntznk =
= nyti = 12.11.10.9 = /1880

10. Zenbat eratan ezarri daltezke lerro batatan 5 gizon eta 4 emakume,
emakumeek beti toki bikoitiak gorde behar badituate
giz~-eratan jarri da±tezke eta andraak P eratan. Gizonen
4
jarrera bakoitzarl andreenetarliTo bat dagokio.
Hortaz, eragiketa hau zuzena da: P .P = 514! = 120.24 = 2880
5 4

13. Zenbat eratari koka daitezke n gazon lerro batetan, gizonetarik bi

zehatz eta bereizi ezin uztar daitezkela jakinik
inolako baldintzarik gabe, P n eratan ipini daitezke n gizonak lerro
batetan. Bik, elkarren ondaan ipintzeko 2! era dute. Biek elka-
rrekin eaon behar badute, botbakarttat jo daitazke eta (n-1)
elementutako multzon osa dalteke, eta (n-1)t era izank;o da.
Denera berriz, 2!(n-1)!, hau da: 21(Pn_1)
Uhatzenudana .aurkoko baldintza denez: P 21P = n(n-/)! - 2(n-1)1
n-1
= (11-2)(n-1)/ izanao da era kapurua.

15. n eskuratu" hitzaren hizkiekin oaa daitazkan 5 hinkitako hitz deaber-

dinn kopurua aurki: a) hlzki babatza behin bakarrik. erabiliz gero
b) hi zki bakaitza errepika badaltake (hitz hanek ez dute eaannahia
gorde beharrik)
a) hitzen kopurua = 5-naka hartu•ko 8 elementuren aldakuntzak
. V = 8.7.6.5.4 = 6720 hitz
1! 5-


1'M
b) hitzen kopurua = 3.8.'.8.8 = 8 5 = 32768 hitz

17. 0,1,2,...9 zifrekin eta zi baoitza behin erabiliz, zenbat 4

zifratako zenbahi oa dnitkeen aurki
Zenbaki hauetatik zenbat dira bakeiti
a) lehenengo zifra s zeronk ezezlk, beste edozein zifrak har dezake,
hau da, beste 9 zlfretatik baltek. Beste 9 zifrakil V erntan ipini
daitezke beste hiru tohietan,
osatutako zenbakink = 9. 1113 = 9(9.8.7) . 451% zenbaki
b) azkeneko zifra, 5 zifra bakoitietatik batek har dezake, hau
1,3,5,7,9 zifretatik batek. Lehenengo zifra, n zifratntik botek
har dezake: gainerntiko zifra bakoiti eta zifra bikoi-
tietatik batek. Gaineratiho zifrak, /y4 eratan ipini daitezke er-
diko bi tokietan.
osatutaho zenbakiak = 5.8 5.8..7 2240 zenbaki. bakolti

24. 4 liburu desberdinetatik hiruna liburu dugu, denera 12 liburu, ",enbat

eratan ordena daltezke arasn bnten gainean
3.4 = liburu dira, eta bak(yltza 3 aldiz errepikaturik
12

era kopurua = (1'-'1)1 1.2.!

3! š 5! (39ti ‘1"°

YONBIN ZICAK

28, Aurki n honko kasutan: a) 10, b)'n C C c) V 30„ C

11 14 n W
= C z, = 6-2J.1 "-.^ O = O rt
z

n C r ,C-£5 , 15 = ,

4`) 3 C" v, C 30 (ŠA.) 3(;• .441 • -

5! 61
Be rxh.z rgt -%Ik41 30. ti) n _g
5! L2o
29. 1,1 1fr = 3024 izanik etn • = 126, aurki r.

302 rz.Li
r`• rt = r • 41,
rter Z4,

20. Zenbat 4 ikasletak talde osa daiteke,17 ikns/ez eratutako kle batetan,

Taldeen kopurua = 4-naka hartutake 17 ikaren konbinazio kopurua.

4.15- ,14,...
= 1 2380
Z.
_.)
7 2„ Zeabat
ertan • ditez 12 bi pertona A eta R artean,
batak 9 liburu et iïi -ditzan,

9 eta.'f;- multzonk lortzel-o er:iten 1)nnta baoitzean,

A-k 9 hartzen ditu etn. edo eta A-k et -k 9.
flortaz, banata cr;:J knpurua. rU fot
OZ Cq 4zCS )- 4‘ 4I 0 er".
4.

Zenbat 180° baino eutYiago nnulu otzen l ute elkarren artean, puntu
battan elkar ebakitzen duten 12 zuzenerdik, zuzenerdi batek beste baten
lu g.du= ezj duela egon jaldnik.

anelu kopurua = binka hartutka 2 eirenturen konbinazio

kopurua . 1z C z -!LI!.. 66 angeiu

Lau batetan kokturik dauln 10 puntuctrik. 4, zuzen baten gainean

daude errenkan, eta besteen artean berriz ez dira 3 luzaduran aurkitzen.
Zenbat zuzen marraz Jaitee 10 puntuak lo uz.

zuzen kopurua, 10 puntuen artean 3 keineal ez dire1R

supoatuz = , 0 C 2 = = 45
4 puntuz osatutake zuzen kopurua, 4 puntuen artenn 3 krlineal
ez 1r1a upc,satuz - 6
lau puntuak direnez, 6 zuzenen ordez
bat bkarra ostzen dute
eskatutako zuzen cpurta 45 -6 4- 40 da.

.')9. 25 irakamlek ostzen duten tale batetan, 4 do3.,.töre dira„ Aurki taide
bakoitzean doLorcbat Thdin eran osa ditezkeen irakasletako
taldeen koputta.

25 icakaslez osa cat1een talenk =j3

dol‹,torerik p;bek.c, irakasietake tie =25..C3
hortaz, auritunAi duguna
L5.24..4% Zi.ZO.L9
zs C 14C –
= 970 ta:1,

A mutike batck 3 kiomo Jitu, eta imste 1.)=;tek 9. 7enbat eratan truka
ditzakote bern artean, baitzak beti harierao kromo knpuru berdina
gordet7en. bwiu?
 *W)
A-k krumo 5C • 1 C 4 = 3.9 = 27 eratan truka dezake
2 kromo 3 C 2 / Ce = 3.36 ,-- 108 eratan truka ditzake
3 krow) 3 0 • 1 C = 1.4 = 84 eratan. truka ditzake

Beste metodo bat A.- eta kromokbi1ru eiten dltuztela

supoa dezagun. Problemaren g»koa zera A-k zenbat eratan
jaso di.tzakeen 3 kromo:.(bere hirurak !..an.po) bete 9 horien
artetil.;,aucitzea#
Zenbaki hau - 1 - t2 .4 10 1 = 219 da,

7. Zenbat eratan aukera daitezke bi liburu edo gehiagb 8 liburutako sall

batetatikl

9
liburu bat edo gehiago 5 ( 2- 1) eratan aukera daitezke.
Baina, bi edo gehio aukeratu behar direnez, eskatutakc,
kopurua -8 1 - 8 = 247 da.
Beste rnetodo bat. 2,3,4,5,6,7, liburu aukeratzeIÇo erak
hauk dira:
I C2. + 1 C 5 + z ekt + 1 0 5- + zq 8C + sCs, =

+ 3; + + sCs + Cz + c1 + =
= 28 + 56 + 70 + 56 + 28 + 8 + 1 = 247 era.
 'AP I TULU

PROBABILIT TEA

DEFINIZIOA: Pentsa dezagun gertakari bat h eratan egitea posible dela (kasu fabo
ragarriak) eta f eratan ezinezkoa dela (kasu ezfaboragarriak), (h + f) ren mul -
tzoak gertatzeko posibilitate berdina izanik. Gertakari hori gertatu ahal izate-
ko probabilitatea honako hau da:

PtL er eta gerta ezinezko probabilitatea.

ha.f
c4.: ) nez1a4 izanik.
5%*
Garbi dago, ba, P4 q_ dela, eta honela, p=4-q. et,

Gertakaria gerta dedin, aldeko posibilitatea h/f da, eta aurkako posibilita
tea, berriz, f/h.

Honela, ba, gertakari bat gertatzeko probabilitateari p deituz, gertakari -

hau gertatu dodin aldeko posibilitateak p/q dira„ edora, p eta aurkako
posibilitateak, berriz, q/p edota

GERTAKARI ASKEAK

Bi gertakari edo gehiago aske direla diogu, hoietako baten gertatzeak ala -
ez gertatzeak beste gertakizunen gertatze probabilitaterik aidatzen ez duenean.

Adibidez, txanpon bat airera botatzen badugu l eta aldi guztietan aurpegu a
teratzen bada, bostgarren aldiz botatzerakoan berriro aurpegi atera daiteke,
baina baita gurutze ere. Eta asken botatze honen emaitzak, ez du zer ikusirik -
Sairrekoekin.

Bi gertakari edo gehiago gertatzeaen probabilitatea, gertakari bakoitzaren

probabilitatearen biderkadura da.

Adibidez, 5 eta 6 aldiz txanpon bat airera bota eta bietan aurpegia lortze
ko s 2. 2. = da.


GERTAKARI MENPEKOAX

Bi gertakara edo geliago menpeko direla diogu, honetako baten gertatzeak ala
ez gertatzeak beste gertakizunen gertatze probabilitateak aldatzen dituenean.

Kontsidera ditzagun bi edo gehiage gertakari menpeko, izan bedi lehen -

gertakariaren probabilitatea, bigarren gertakariaren probabilitatea, lehe -
nengoa gertatu ondoren, Ps hirugarren gertakariaren probabilitatea, lehenengo-
eta bigarren gertakariak gertatu ondoren, e.a. Gertakari guztiak gertatzeko proba
bilitatea, emandako ordena berean, probabilitate guztien biderkadura

Adibidez, kaxa batetan 3 bola zuri eta 2 bola beltz daude. Bola bat a/abehar
-
rez ateratzen badugu, beltza izateko probabilitatea honako hau da:
5.
Baina bola hau ez bada herriro kaxara itzultzen eta gainera bigarren bola bat kan
poratzen bada, azken bola hau ere beltza izateko probabiiitatea guttitu egin da,
. Beraz, bi ateraldietan biak beItzak izateko probabilitatea
3+1
. -4 da,
t
5"" 70 o

ELKAR EXKLUDITZEN DIREN GER TAKARI AK

beken
Bi gertakari edo gehiago elkar exkluditzen dira, bal Jgertatzeak bestearen
ez gertatzea baldintzatzen badu.

Gertakari bat elkar exkluditzen diren gertakari edo gehiagoren artean gerta-
tzeko probabilitatea, gertakari bakoltzaren probabilitatearen batura da.

OPEN TEMATIKOA

Pertsona batek m diru kopuru bat jasotzeko probabilztatea p bada,-bere itxa-

ropenaran balioa m.p da.

Adibidez, 1.000 pztako sard. bat jaso . eko probabilitatea 1/5 baldin bada,

re itxaropen matematikoa
_L- to z 00 p aro, A

SAIALDI ERREPIKATUAX

Izan bedi p gertakari bat saialdi batetan gertatzeko probabilitatea, eta

1:1-p aurtako probabilitatea.

Gertari bat zehazki r aldiz n saialditan gertatzeko probabilitateaGA

da,
 Gertakari bat guttienez r aldiz n saialditan gertatzeko probabilitatea
2 tpl.
P n4 P" +41% P -- 4C
Adieraapen hau lbssadOM41)binomioaren desarroiloaren n-r lehen gaien
batura da.

PROBLEMA ASKATUAK

1.- 3 bola gorri, 2 bola zuri eta 4 bola urdi.n dituen kaxa batetik bola bat kanpo

ratzen dugu. Aurki ezazu bola honen probabilitatea: a) gorria izanik. h) urdina iza
nik. c) gorria edo urdina izanik. d) gorria ez izanik.

kasu faboragarriak
a) P kasu posibleak

b) d) ? :.

2 .- Poltsa batetan 4 bola zuri eta 2 bola beltz daude. Beste poltsa beretall 3 bo-
la zuri eta bola beltz daude. Poltsa bakeirzerik bola bat ateratzen dugu.
ezazu probabilitatea: a) biak zuriak izateko. b) biak beltzak izateko. c) bata bel
tza eta bestea zuria izateko.

a) b)

c) Lehen bola beltza eta bestea zuria izateko probabilitatea =

V It
Lehen bola zuria eta bestea beltza azateko probabilitatea = . 4s- -
rL
Bi gertakari hauk elkar exkluditzen dira; beraz, eskatutako probabilitatea
J- da
42. $t 2.4

Beste era bat: f

3 Aurki ezazu 8 puntv lortzeko prcbabiliratea, jakinik 2 dado airera bota en -

dirola eta dado hauen aurpegiak 1 etik 6 ra zenbakituak direla.
 '

Dado baten edozein aurpegi bat beste dadoaren bete edozei . aurpegirekin eikar -

gaitezke. Beraz, kasu posible guztiak

dira. 3‘
5 posibilitate ditugu 8 puntu lertzekol

faboragarriak
Beraz, p
Kasunosib:

4 .- Pertsona batek 50.000 ptako. sari bat jasotzeko duen 23 2

ren aurka da. Kalkula ezazu bere itxaropen matematikoa.

Itxaropena 0 pta.

5 Kaxa batetan 9 bela aurkitzen dira. Beren zenbakdak batetik bederatziraino

heltzen dira. Alabeharrez bi bola ateratzen badira, zein probabilitate dugu:

a) bi zenbaki bakeiti lortzeko.

b) bi zenbaki bikoiti Iortzeke.
c) 2 eta 5 zenbakiak lortzeko.
d) zenbaki bat bikoitia eta bestea bakoitia lortzeko?.

Badakigu, 9 zenbaki hauen artean, 5 bakoiti eta 4 bakoiti direla.

Kasu faborag:teriak
a) P = Kasu posibIeak--

b)
c)
C4.'
d)
°
et

6 .- 52 karta ditugu. Hauotatik 3 aterako ditugu. Kalkula ezazu probabilitatea:

a) denak batak izateko.

b) urrezko, ezpatazko eta kopetako bata :eko.
c) denak urreak i-a ko,

a) 52 artetik 3 karta ateratzeko Ce 3 era daude, eta zenbaki ber ineko 4 karta-
tatik 3 berdinak ateratzeko era daude. Beraz:

Pz
3
 5"2
b) 52 karta artetik 3 karta ordena ezagun batetan ateratzeko erak V .5 dira.

Bestalde, kasu faboragarri bat bakarrik dago:

P
3
i3
c) 3 urre 13 urre tik ateratzeko 3 era daude. Beraz

7 .- Poltsa batetan 2 bola zuri. eta 3 boia beitz aurkitzen dira. Lau pertsonek,

A,B„Ce.bLLI ordeng bonetan, bakoitzak bola bat ateratzen du, gero karipoan utzirik:
Lehenik bola zuria ateratzen duenak 1.000 pta. irabazten ditu.

ik Pertsona bakcitzaren itxaropen matematikoa aurkitu.

eta bere itxaropena, be-

A pertsonak irab teko duen p abilitatea
rriz 1000 "' 00 pta.

B ren itxaropenat A pertsonak huts egiteko duen probabilitatea 4-

S'
iF
da. A k ez badu asmatzen, poltsak 2 bola zuri eta bi bola beitz ditu. Orduan B

ren probabilitatea, A k huts egiten badu da. Beraz. B k irabazteko -

probabilitatea eta bere itxaropena 300 pta. da.

C ren itxaropena, A pertsonak huts egiteko probabilitatea da, eta B -

rewk, berriz,
da. A eta E k huts egiten badute, poitsan oraindik bola-

zuri eta beltz bat daude. Orduan, C ren probabilitatea da. Beraz, k ira-

bazteko duen probabilitatea eta bere itxaropena

-1--10 00 Z.00pta. da.

A, B eta C pertsonak huts egiten badute, D-k nahi ez asmatuko du. D ren pro

babilitatea, beraz da eta bere itxaropena

= 10 c> p -a. da.
o

Konprobazioa:

41t504-5004-3,004100 eta

8 . .- 5 bola gorri eta 4 zuri lerroan ipintzen dira. azu probabilitatea

bi aldetako bolak gorriak izateko.



) Kalkula ezazu probabilitatea„ familia bateko 5 seme alabetatik guttienez

mutil eta neska bat izar dite en. p-
3Z

10 Sei pertsona mahai baten ingurwn eseritzen dira. Kalkula ezazu probabili
:atea sei pertsona-hauetatik 2 bata bestearen ondoan esertzeko.