Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak Školska 2016/17.

godina
Mašinski odsek – smer : Inženjerska Informatika

SEMINARSKI RAD

PREDMET: MAŠINSKI ELEMENETI

TEMA: KLIZNI LEŽAJEVI

Student: Profesor:
Vladimir Petrović 1445/15 Svetislav Marković
Asistent:
Dragoljub Veličković
Seminarski rad – Klizni ležajevi

UVOD

Ležajevi su mašinski elementi koji omogućavaju obrtno kretanje vratila i delova

i delova postavljenim na vratilima, uz istovremeno prenošenje opterećenja i
obezbeđenje njihovog tačnog položaja. Ležajevi prenose sile sa obrtnih vratila i
osovina na nepokretnu noseću konstrukciju ili sa klipnjače na kolenasto vratilo
kada su oba dela u pokretu. Ležajevi prenose samo sile, ali ne i obrtne momente.
Ležajevi se prvenstveno koriste kod pokretnih veza sa kružnim kretanjem (u
osloncima vratila i osovina), u tim osloncima se omogućuje kretanje rukavca u
odnosu na nepomični oslonac, uz istovremeno prenošenje odgovarajućeg
opterećenja. Relativno kretanje obrtnih delova se ostvaruje na principu kotrljanja
– kod kotrljajnih ležajeva.
Kvalitet ležaja ne može da garantuje rad bez problema jer postoje i drugi faktori
koji imaju uticaj na njegov rad kao što su: radna sredina, pravila ugradnja,
pravilno održavanje...
Radni vek ležaja definisan je kao broj obrtaja koje on može izdržati pre nego sto
se pojavi znak zamora (prskotine, ljustenje) na nekom od njegovih prstenova ili
kotrljajnih elemenata.
Prema vrsti trenja ležajevi se dele na:
Klizne ležajeve- koji deluju na principu trenja klizanja
Valjkaste ležajeve- koji deluju na principu trenje valjanja

Klizni ležajevi ušli su u upotrebu pronalaskom točka, danas je to element koji nas
prati na svakom koraku:od ručnog sata(promeri od 0,3-0,6 mm, opterećenja od
nekoliko mH) do gigantskih ležajeva valjaoničkih stanova(promeri preko 1000
mm, opterećenje preko 40kH). Između delova u relativnom kretanju nalazi se
tanki sloj ulja, takozvani TZV. uljni fil, debljine reda veličine od 2-50mm.
Valjkasti ležajevi patentirani su 1794.god u Engleskoj, a prvi put primenjen je
1852.godine na pedalama za biciklu. Kod njih se između delova u relativnom
kretanju( unutrašnjih prstena vezanih za osovinu i spoljnog prstena vezanog za
kućište) nalaze valjna tela prečnika reda veličine 2-50mm.

2
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Pri projektovanju se moraju uzimati brojni kriterijumi:

Prečnik osovine ili vratila
Način opterećenja, frekvencija okretanja
Zahtevani životni vek
Uslovi rada( temperatura, prašnjava okolina)itd...
U svakom pojedinačnom slučaju treba odabrati najprimerenije rešenje obzirom na
navedene kriterijume, istovremeno sa stanovišta funkcionalnosti i ekonomičnosti.

3
Seminarski rad – Klizni ležajevi

PODELA LEŽAJEVA

Kao što sam u uvodu naveo, osnovna podela ležajeva je prema vrsti trenja na:
 Klizni
 Kotrljajni
Prema smeru prenošenja opterećenja, ležajevi se dele na:
 Radijalne ležajeve gde opterećenje deluje vertikalno na osu ležaja
 Aksijalne ležajeve gde opterećenje deluje duž ose ležaja
Podela ležajeva obzirom na smer opterećenja:
1. Radijalni ležaj
2. Aksijalni ležaj

4
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Za ležaje značenje ima samo trenje kretanja. Prema tome se računa i startno trenje
u početku kretanja i trenje zaustavljanja na kraju kretanja. U trenje gibanja spadaju
sledeće vrste trenja:
 Trenje klizanja, kada površine naleganja klize jedna po drugoj(klizni ležaj,
klizna vođica kod alatnih mašina)
 Trenje kotrljanja, kada se dva elastična tela(npr. od čelika) kotrljaju jedna
po drugom. Zbog elastične deformacije nastaje iz teoretskog tačkastog ili
linijskog dodira, površinski dodir koji daje klizni udeo(valjčići koji se
slobodno kreću između dve šine).
 Trenje valjanja, kada se valjaju dva tela jedno po drugom, pri čemu je
učešće klizanja i kotrljanja određeno unapred zakonima kretanja(valjkasti
ležaji, bokovi zupčanika).

5
Seminarski rad – Klizni ležajevi

UOPŠTENO O KLIZNIM LEŽAJEVIMA

 Klizni ležajevi omogućavaju vođenje pokretnih mašinskih delova(osovine,

vratila itd.) i prenos opterećenja sa rukavca na posteljicu ležaja. Klizne
površine podmazane su uljem, a ređe mašću ili krutim sredstvima za
podmazivanje.
 Prema delovanju opterećenja, razlikuju se radijalni i aksijalni klizni
ležajevi. Postoje još i klizni ležajevi za vođenje koji služe samo za vođenje
osovine ili vratila, a ne prenose nikakva spoljna opterećenja.

PREDNOSTI KLIZNIH LEŽAJEVA

 Dozvoljavaju velike brzine okretanja

 Hod im je miran i tih
 Uz dobro podmazivanje imaju nizak koeficijent trenja, te time praktični
neograničen vek trajanja
 Jednostavna izrada
 Pogodni su za prenošenje udarnih opterećenja
 Nisu osetljivi za prašinu
 Jeftiniji su od valjkastih ležajeva
 U radijalnom smeru zauzimaju manje prostora
 Prigušuju udarce, vibracije i buku
 Mogu bit izrađeni u deljenoj izradi

6
Seminarski rad – Klizni ležajevi

NEDOSTACI KLIZNIH LEŽAJEVA

 Veliko trenje kod pokretanja i malih brzina

 Neprecizno vođenje, odnosno pozicioniranje pokretnih mašinskih delova
 Osetljivi su na nedostatak podmazivanja
 Zahtevaju ugrađivanje i pažjivo održavanje
 Na kvalitet ležajeva bitno utiču materijal i toplotna obrada rukavaca,
osovina ili vratila

7
Seminarski rad – Klizni ležajevi

DELOVI KLIZNIH LEŽAJEVA

Najvažniji deo kliznog ležaja je klizni par, koji čine rukavac vratila i lešina
čaura, posteljica. Osnovne dimenzije kliznog ležaja su prečnik rukavca (d),
unutrašnji prečnik(D) i dužina posteljice ležaja (B). Da bi ležaj radio neophodno
je da u kliznom paru postoji noseći sloj maziva koji je označen sa h0.

 Ukoliko se kod kliznog ležaja obezbede uslovi hidrodinamičkog plivanja

onda on, ima neograničen radni vek. Ovo je naročito bitno kod rada sa
visokom učestanošću obrtanja, gde kotrljajni ležajevi zbog ograničene
nosivosti i ograničenog radnog veka ne mogu da se primene.

 Zbog velike površine klizanja po kojoj se dodiruju rukavac i posteljica

ležaja, a koji su razdvojeni uljem, klizni ležajevi imaju mogućnost
prigušenja buke i vibracija, tj mogu da prime znatna opterećenja u toku
rada.

 Klizni ležajevi mogu biti jednodelni i dvodelni, dok kotrljajni su uvek

jednodelni, što je od presudnog značaja u konstrukcijama gde se mogu
montirati samo ležajevi iz dva dela( npr. kod kolenastih vratila).

 Za istu nosivost dimenzije kliznih ležajeva su znatno manje od kotrljajnih,

tj klizni ležajevi imaju kompaktniju konstrukciju.

8
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Klasifikacija kliznih ležaja može da se vrši na osnovu više različitih kriterijuma:

- Prema pravcu delovanja spoljašnjeg opterećenja - na radijalne, aksijalne i

radiaksijalne;

- Prema vrsti primenjenog maziva - na ležaje sa tečnim, polutečnim, gasovitim

ili sa čvrstim mazivom;

- Prema karakteru trenja - na ležaje sa potpunim podmazivanjem i "tečnim

trenjem" i na ležaje sa delimičnim podmazivanjem i "mešovitim trenjem".

Osnovni element svakog radijalnog kliznog ležaja je posteljica, a aksijalnog -

ploča, odnosno prsten.

9
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Kod radijalnog ležaja rukavac vratila neposredno naleže na posteljicu, a kod

aksijalnog vratilo se, po pravilu, ne oslanja direktno čeonom površinom na
ploču, već se na kraj vratila učvršćuje glavčina sa vencem , čija fino obrađena
prstenasta površina naleže na ploču.
Posteljica radiaksijalnog ležaja ima na jednoj čeonoj strani (ili na obe)
prstenasto proširenje na koje naleže venac vratila u cilju prenošenja aksijalne
komponente spoljašnje sile. Ako aksijalna sila menja smer u toku rada, onda se
mora predvideti oslanjanje i na drugoj čeonoj strani.
Površine posteljica i ploča obično su obložene slojem antifrikcionog materijala,
a između kliznih površina dovodi se mazivo. Posteljice i ploče, po pravilu, se ne
izrađuju izjedna od ležajnog materijala iz više razloga: materijal za ležaje je
skup; ima manju čvrstoću od čelika; u slučaju da se klizna površina ošteti ili
istroši, može se lakše obnoviti (obično nalivanjem), nego da se zamenjuje cela
posteljica ili ploča.
Posteljica može biti jednodelna, u obliku cilindrične čaure, ali je, zbog lakše
montaže, češće dvodelna (sastavljena od dve polucilindrične čaure). Posteljica
radijalnog ležaja može takođe da se konstruiše iz nekoliko cilindričnih
segmenata.
Prikazan je oblik kliznog ležaja koji čini spoj klizne čaure (posteljice) i rukavca
vratila, izmedju kojih može da se ostvari neko od ovih klizanja: poluokvašeno,
mešovito ili hidrodinamičko.

10
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Pri odabiru materijala za klizne ležajeve, potrebno je, pored o materijalu

košulljice ležaja, voditi računa i o materijalu rukavca vratila i materijalu maziva.
Ova tri materijala čine sastav čija svojstva su presudna za ispravan rad kliznih
ležajeva pri graničnom i mešovitom trenju.

11
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Osnovni deo kliznog ležaja je posteljica koja sa rukavcem vratila čini klizni par.
Može biti u obliku jednodelne čaure sa ili bez venca. Dvodelna čaura je uzduž
rasečena tako da se pri sklapanju polutke mogu radijalno približiti i medjusobno
spojiti.
Najčešće su sa obodima na oba kraja cilindra koji omogućuju prihvat aksijalne
sile u oba smera, a istovremeno obezbedjuju centriranje jedne polutke u odnosu
na drugu.
Radi obezbedjenja dovoljne krutosti, čaure su podebljanih zidova. Ako se
ugradjuju u zidove ili prstene čija je krutosti i stabilnost dovoljna, posteljica može
biti i tankih zidova.

12
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Tankozidne posteljice mogu biti jednodelne, mogu biti rasečene na jednom mestu
po obimu ili na dva mesta, tako da se mogu razdvojiti.

Centriranje jedne polutke u odnosu na drugu ostvaruje se posebnim ispustima koji

mogu imati i ulogu "džepova" za ulje. Posteljica može biti fiksna ili samopodesiva
odstupanju položaja ose ili elastičnim deformacijama vratila.

13
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Posteljice su snabdevene i kanalima za dovodjenje ulja do zone gde treba da

obezbedi formiranje uljnog filma.

14
Seminarski rad – Klizni ležajevi

Posteljica treba da je dovoljno čvrsta i kruta da omogući prenošenje opterećenja,

a takodje i dovoljno mekana da bi sa rukavcem vratila činila kvalitetan klizni par.
Po pravilu se izradjuje od bronze, a može bili i od sivog liva i od nekih drugih
metala ili od plastične mase. Ovi materijali obezbedjuju dovoljnu čvrstoću i u
znatnoj meri dobra klizna svojstva.

Kalajna bronza je u tom pogledu najpogodnija medjutim često to nije dovoljno.

Stoga se posteljice od bronze prekrivaju po unutrašnjoj (dodirnoj) površini tankim
slojem legure koja obezbedjuje poboljšanje kliznih svojstava. To su najčešće
legure pod nazivom "beli metal" i "crveni liv".

Beli metal je legura kalaja, bakra, antimona i olova. Zbog velikog sadržaja metala
bele boje (kalaj, antimon, olovo), beo je i mekan. Nanosi se u tankim slojevima
debljine 0,lmm do 3mm. Za gornje vrednosti ove debljine, veza sa posteljicom
može se izvesti posredstvom žlebova čiji je profil u vidu lastinog repa. Rastopljeni
beli metal se u posteljicu uliva centrifugalnim postupkom, a kasnije obradjuje
rezanjem.

Osim belog metala, posteljice još mogu biti obložene crvenim livom. To je legura
sa velikim sadržajem bakra od kojeg je crvene boje. Osim bakra, sadrži još kalaj
i cink. Nanosi se u tankim slojevima tj. u slojevima manje debljine u poredjenju
sa belim metalom. Obloga posteljice povremeno se može obnavljati.

15
Seminarski rad – Klizni ležajevi

16
Seminarski rad – Klizni ležajevi

KOROZIJA KLIZNIH LEŽAJEVA

Kod ležaja mogu nastati dva slučaja korozije: dubinska korozija i korozija usled
trenja. Prva nastaje kada voda ili drugi korozivni element prodru u unutrašnjost
ležaja, u tolikoj meri da mazivo ne može da obezbedi dovoljnu zaštitu.

U prvoj fazi korozije pojavljuju se flekice koje kasnije prelaze u duboku rđu.
Kisele tečnosti izazivaju intenzivnu koroziju dok su bazne manje opasne. Pored
kiselina i morska voda je izuzetno agresivna.

Drugi vid korozije nastaje kada postoji zazor između vratila i unutrašnjeg
prstena ili kućišta i spoljnjeg prstena, što omogućuje relativno kretanje
pomenutih elemenata. Relativna pomeranja mogu da dovedu i do otkidanjasitnih
čestica materijala. Ove čestice brzo oksidišu pri dodiru sa kiseonikom iz
atmosfere.

Kao rezultat ovog vida korozije može se desiti da se prsten ležaja ne oslanja
ravnomerno na kućište što dovodi do nepravilne raspodele opterećenja u ležaju.

17
Seminarski rad – Klizni ležajevi

18