MGA TAUHAN:
IBARRA, MARIA CLARA, PADRE SALVI, PADRE
DAMASO, PADRE SIVYLA, KAPITAN TIYAGO,
TINYENTE GUEVARA, DOÑA VICTORINA, SISA,
BASILIO, ALALAY, ALALAY2, GWARDYA, ELIAS,
SCENE 1
***Tahimik si Maria Clara habang binabasa
ang mga sulat na ipinadala ng kanyang minamahal
na Crisostomo Ibarra noon.***
MARIA CLARA: Mahal kong Maria Clara. Hay,
nakakakilig!
KAPITAN TIYAGO: (lalapit) Anak ko, hindi ka ba
nagsasawa sa pagbabasa sa mga sulat ni Crisostomo
Ibarra?
MARIA CLARA: Hindi po, Papa. Pwede akong
mamuhay araw-araw na ito lang ang aking binabasa.
Ang kanyang mga sulat, para sa akin, ay parang tinapay.
Binubusog nito ang aking puso’t kaluluwa. Kailan kaya
siya babalik ulit? (malulungkot)
KAPITAN TIYAGO: Anak ko, huwag ka sanang
mabibigla sa aking ibabalita.
MARIA CLARA: Ano po iyon, Papa?
KAPITAN TIYAGO: Si Ibarra, babalik na sa Pilipinas!
MARIA CLARA: (magugulat) Ha?! Talaga?! (titili,
yayakapin si Kapitan Tiyago ng mahigpit) Kurutin
niyo po ako Ama! Sampal-sampalin niyo na din ako para
malaman kong hindi lang ito isang matamis na
panaginip!
KAPITAN TIYAGO: Hindi ka nananaginip, anak,.
(nakangiti)
MARIA CLARA: (yayakapin ulit si Kapitan Tiyago
ng mahigpit) Angsaya-saya ko, Ama. Kailan po siya
babalik?
KAPITAN TIYAGO: Sa susunod pa na linggo.
Maghahanda ako ng salu-salo para sa kanyang pagbalik.
MARIA CLARA: (uupo at mapapaiyak) ...
KAPITAN TIYAGO: O anak, huwag ka namang
malulungkot.
MARIA CLARA: Hindi po, ama. Tears of joy po ito.
Nakapaghintay na ako ng pitong taon para sa kanya, ano
pa kaya ang pitong araw lang? (yayakapin ulit si
Kapitan Tiyago) Masaya po talaga ako, Papa.
Masayang-masaya.
KAPITAN TIYAGO: Masaya din ako para sa iyo, anak.
SCENE 2
***Sa isang salu-salo na na inihanda ni
Kapitan Tiago para kay Ibarra, nakatayo sina Padre
Damaso at Padre Sivyla, nag-uusap. ***
PADRE DAMASO: Tsk! Mga mangmang talaga ang
mga Indiyo. Wala silang modo at nakakabwisit!
Makasalanan sila at hindi man lang nila alam
mangumpisal!
PADRE SIVYLA: Padre Damaso, tayo’y nasa bahay ng
isang Indiyo.
PADRE DAMASO: Bah! Ano naman ngayon? Totoo
naman talaga na mga mangmang sila!
***Darating sina Kapitan Tiyago at Crisostomo
Ibarra. ***
KAPITAN TIYAGO: Magandang gabi sa inyo.
(magmamano sa mga padre) Ikinagagalak kong
ipakilala sa inyong lahat ang anak ng aking yumaong
kaibigan. Siya si Crisostomo Ibarra!
IBARRA: Magandang gabi po sa inyong lahat.
(makikipagkamay sa lahat) Ah! Padre Damaso! Isang
matalik na kaibigan ng aking ama!
KAPITAN TIYAGO: (hindi sasagot, nakasimangot)
IBARRA: (inulit) Isang matalik na kaibigan ng aking
ama!
PADRE DAMASO: Hindi ako bingi! ... Narinig ko ang
iyong mga sinabi pero nagkakamali ka! Hindi ko naging
kaibigan ang iyong ama!
IBARRA: Ah, paumanhin po.
TINYENTE: (lalapit kay Ibarra) Ikaw ang anak ni
Don Rafael Ibarra?
IBARRA: Hindi po kayo nagkakamali.
TINYENTE: Maligayang pagbabalik galing sa Europa.
Kilala ko ang iyong ama.
KAPITAN TIYAGO: (lalapit) Tama na muna ang pag-
uusap dahil nakahanda na ang inyong hapunan. (aalis)
DOÑA VICTORINA: (dadaan sa harap ni Ibarra) ...
IBARRA: Ano ba naman si Kapitan Tiyago.(lalapitan si
Doña Victorina) Magandang gabi. Ako si Crisostomo
Ibarra.
DOÑA VICTORINA: (ngingiti lang, maflaflatter,
tuloy sa pagpaypay) ...
TINYENTE: (maglalakad at maaapakan ang palda
ni Doña Victorina)
DOÑA VICTORINA: (nabwisit) Ay, ano ba! Bulag ka
ba?
TINYENTE: Hindi naman ako bulag. Sa katunayan,
mas malinaw pa ang aking mata. Pinagmamasdan ko
lang kasi iyang buhok mong kulot.
DOÑA VICTORINA: Ay! Alam kong maganda ako.
Pero hindi ibig sabihin ay pwede mo nang binyagan ang
mamahaling saya ko!
***Uupo sina Ibarra, Doña Victorina at Kapitan
Tiyago. Uupo na sana si Padre Sivyla sa isang silya
pero lumapit din si Padre Damaso sa silyang iyon.
***
PADRE SIVYLA: Ah, Padre Damaso. Sige, dito ka na
maupo.
PADRE DAMASO: Hindi, ituloy mo na ang iyong
planong umupo sa silyang iyan.
PADRE SIVYLA: Sige na, matatanggap ko naman
kahit ikaw ang umupo dito.
PADRE DAMASO: Hindi, ikaw ang nararapat kaya
ikaw ang maupo diyan.
PADRE SIVYLA: Ikaw ang mas malapit sa Pamilya
Santiago. Sige na, maupo ka na’t huwag ka nang
mahiya.
PADRE DAMASO: Pero ikaw ang padre sa lugar na
ito.
PADRE SIVYLA: Ay, umalis ka na nga at ako na nga
lang ang uupo! (uupo)
PADRE DAMASO: Tsk! (uupo sa ibang silya)
PADRE SIVYLA: (Kay Ibarra) Kailan ka ba pumunta
sa Europa?
IBARRA: Pitong taon pong nakakaraan.
PADRE SIVYLA: Nakalimutan mo na siguro ang
tungkol sa ating bansa.
IBARRA: Sa totoo lang, lagi kong iniisip ang Pilipinas.
Ako yata ang nakalimutan na ng bansang ito. Ilang
buwan na akong hindi nakatanggap ng balita. Hindi ko
tuloy alam kung paano namatay ang aking ama.
DOÑA VICTORINA: Ano naman ang pinagamandang
lugar na nabisita mo?
IBARRA: Pinag-aralan ko ang bawat bansa at nalaman
kong may pagkapareho ang tema ng kabuhayan, pulitiko
at relihiyon at nalaman kong ang kalayaan ng isang
bansa ang nagdidikta ng kasaganahan
PADRE DAMASO: Iyan lamang ang nalaman mo?
Sinayang mo lang pala ang iyong pera sa pagpunta sa
mga walang kwentang lugar! Kung itatanong ang mga
bata’y siguradong alam din nila iyan.
IBARRA: (tatayo) Mauuna muna ako. Kakarating ko
lang kanina at may mga bagay pa akong kailangang
asikasuhin.
KAPITAN TIYAGO: Hindi ako papayag! Malapit nang
dumating si Maria Clara.
IBARRA: Pupuntahan ko siya ng umaga bukas.
Pakisabi na lang po sa kanya. (magbobow at aalis)
PADRE DAMASO: Nakita niyo ba iyon? Nakita niyo?
Ganyang kabastusan ang mapag-aaralan niyo kapag
pupunta din kayo sa Europa. (mapapabuntong hininga)
SCENE 3
***Naglalakad si Ibarra sa isang kalye. Pagmamasdan
niya ang paligid-ligid.***
IBARRA: Hay, pitong taon akong nawala at wala man
lang masyadong nagbago dito! Nakakalungkot.
***May biglang magpapatong ng kamay sa
kanyang balikat. ***
IBARRA: (magugulat at mapapalilingon) !
TINYENTE: Binata, naging kaibigan ako ng iyong
ama.
IBARRA: Mukhang kilala niyo nga aking ama. Pwede
ko bang itanong kung paano siya namatay?
TINYENTE: Hindi mo alam? Alam mo naman siguro
kung saan siya namatay.
IBARRA: Hindi ko din po alam.
TINYENTE: Wala man lang bang nagsabi sa iyo na
namatay siya sa bilangguan?
IBARRA: Sinong namatay sa bilangguan?
TINYENTE: Ang iyong ama!
IBARRA: (sobrang magugulat) ! Ano?! Anong
sinasabi niyo?! Inaasar niyo ba ako? (hihinahon)
Nagkakamali po siguro kayo. Kilala niyo ba ama ko?
(hahawakan ang braso ni Tinyente)
TINYENTE: Hindi ba sabi mo kanina’y ikaw ang anak
ni Don Rafael Ibarra?
IBARRA: Ba... Bakit siya namatay sa bilangguan?
TINYENTE: Kahit marangal ang iyong ama, nagkaroon
din siya ng mga kaaway. Merong isang artilyero na
humabol sa mga batang nang-aasar sa kanya.
Kamalasan, nakialam ang iyong ama at Napagbigtangan
ang iyong ama. At sa kasamaang palad, sa bilangguan na
siya namatay.
IBARRA: (hihingal, makakaramdam ng sobrang
galit) Bakit ngayon ko lang ito nalaman?
TINYENTE: Nakikiramay ako.
IBARRA: (iiwanan si Tinyente)
SCENE 4
***Sa sumunod na araw, nagkita muli sina
Ibarra at Maria Clara. Ito ang una nilang pagsasama
simula noong nagbalik siya sa Pilipinas. (Nakaupo
sila.) ***
MARIA CLARA: Crisostomo, my one and only
Crisostomo. Sa dinami-rami ng mga babaeng nakilala
mo sa iba’t ibang bansa, hindi mo ba ako nakalimutan?
IBARRA: Makakalimutan ba kita? (pagmamasdan ang
mga mata ni Maria Clara) Wala akong kapangyarihan
na ika’y hindi isipin.
MARIA CLARA: Lagi din kitang naiisip. Kahit na
ipilit kong alisin ka sa aking isip ay hindi ko magawa.
Naaalala ko iyong mga times na nag-aaway tayo.
Naalala mo nung isang araw na nagalit ka? Naglagay
ng korona ng orange na bulaklak sa ibabaw ng aking
ulo. Pero kinuha iyon ng nanay mo at pinagdidikdik
para gawing gogo. Umiyak ka nun pero tumawa ako
kaya nagalit ka sa akin...
IBARRA: (hahalikan si Maria Clara sa pisngi)
MARIA CLARA: Noong inihatid mo ako sa amin,
naglagay ako ng korona ng dahon sa ibabaw ng iyong
ulo. Natuwa ka’t nagpasalamat. Kaya iyon, nagbati
na tayo ulit!
IBARRA: (ngingiti) May ipapakita ako sa iyo.
(bubuksan ang kanyang libro at kukunin ang papel
na may mga dahon-dahon. Tuyo na ang mga dahon
pero mabango pa rin) ...
MARIA CLARA: ?
IBARRA: Ito ang mga dahong inilagay mo sa ibabaw
ng ulo ko.
MARIA CLARA: (na-touch) Ay, tinago mo pa pala
iyon. Siguro nga’y napakaimportante ako sa iyo. Ako
nga din eh, memorize ko pa rin iyong sulat na
pamamalam na binigay mo sa akin noon. Nakasulat
doon... Mahal kong Maria Clara, ikinalulungkot ko na
kailangan ko nang umalis. Sinabi kasi ng... (napatigil
dahil mukhang kanina pa naiinip si Ibarra) Naboboring
ka na ba sa akin?
IBARRA: Pasensya ka na, mahal ko. Dahil sa iyo,
nakalimutan ko ang aking tungkulin. Kailangan kong
puntahan ang puntod ng aking ama. (tatayo)
MARIA CLARA: (sigh) Ah, ganon ba? (magpupulot
ng bulaklak at tatayo) Eto, ilagay mo iyan sa puntod ng
iyong ama. (yayakapin ng mahigpit si Ibarra.
Pagkatapos ay, pinagmasdan nila ang isa’t isa.)
MARIA CLARA: Mag-ingat ka.
IBARRA: Mag-iingat ako para sa iyo, mahal ko. (aalis)
MARIA CLARA: (mapapaupo at malulungkot) ...
***Pitong taon na nga kaming hindi nagsama
tapos... itong pag-uusap namin... hindi lang niya
pinatagal ng pitong minuto. (iiyak)(Darating si
Damaso) ***
PADRE DAMASO: Maria Clara, umiiyak ka ba?
MARIA CLARA: (tatayo, pupunasan ang luha) Ah,
hindi po, Padre Damaso.
KAPITAN TIYAGO: (lalapit) Padre Damaso, nandito
ka pala.
PADRE DAMASO: Santiago, kailangan nating mag-
usap sa loob ng iyong opisina.
KAPITAN TIYAGO: (kakabahan) Uh... O sige...
MARIA CLARA: (pagmamasdan lang sila, hindi
naintindihan kung ano ang talagang nangyayari)
SCENE 5
***Sa sementeryo ng San Diego, may isang lalakeng
humuhukay. Lalapit si Ibarra at ang kanyang alalay.
ALALAY: Nandiyan ang puntod ng iyong ama, sa likod
ng malaking krus, Señor.
(Pinagmasdan ng alalay ang puntod sa likod ng krus
at medyo nalito)
ALALAY: Naalala ko dito iyon pero nasira na ang lupa.
IBARRA: (galit na titingin sa alalay) !
ALALAY: (medyo natakot, titingin sa manghuhukay)
Nasaan iyong puntod na may markang krus na katulod
nito. May mga bulaklak ding tumutubo doon.
MANGHUHUKAY: (kakamutin ang ulo) Ah, iyong
krus na sinunog ko.
ALALAY: Sinunog? Bakit?!
MANGHUHUKAY: Dahil inutos iyan ng padre.
IBARRA: (maiinis, ituturo ang noo ng
manghuhukay) Maipapakita mo naman siguro sa amin
ang puntod.
MANGHUHUKAY: Wala na doon ang bangkay.
IBARRA: (magugulat) Ano?Anong sinabi mo?
ALALAY: Tanga ka ba? Wala pang isang taon lumipas
simula noong inilibing iyon!
MANGHUHUKAY: Inutusan lang ako ng padre. Sabi
niya’y dalhin ko daw sa sementeryo ng mga Intsik. Ini—
IBARRA: (biglang hahawakan ang braso ng
manghuhukay, galit) Ginawa mo iyon?!
MANGHUHUKAY: Huwag kayong magalit, Señor.
Hindi ko iyon inilibing sa sementeryo ng Intsik.
IBARRA: (bibitawan ang manghuhukay) Buti naman
at hindi mo iyon ginawa.
MANGHUHUKAY: Umuulan kasi nun kaya tinapon ko
na lang sa ilog.
IBARRA: (magagalit) Ano?! Napakalaki mong inutil!
(itutulak ang manghuhukay) Leche!
*** (Aalis sina Ibarra at ang kanyang alalay,
parehong galit ang mukha. Makikita ni Ibarra si
Padre Salvi) ***
IBARRA: (sisigaw, hahawakan ang padre sa braso)
Walang hiya ka! Anong karapatan mong gawin iyon sa
akin ama?
PADRE SALVI: Bitiwan mo ako! Hindi ako ang
nagpakulong sa kanya.
IBARRA: Hindi iyon! Ipinahukay mo siya at ipinalipat
sa ibang sementeryo!
PADRE SALVI: Ano? Hindi ako ang gumawa non.
IBARRA: Kung hindi ikaw, sino?!
PADRE SALVI: Wala nang iba kundi si Padre Damaso.
(Bibitiwan ni Ibarra si Padre Salvi at tuluyan ng
lumayo.)
SCENE 6
***Sa isang simpleng bahay, kumakanta si
Sisa habang hinihintay ang mga anak. ***
SISA: (naiiyak) “Ang dapat na kainin ng mga anak ko
ay kinain na ng asawa ko. Inubos lahat niya, wala man
lang siyang tinira.”
(May kumatok sa pinto)
BASILIO: Inay, inay!
SISA: (bubuksan ang pinto, matutuwa) Ang anak ko!
BASILIO: Huwag kayong matakot, inay. Nasa
simbahan si Crispin.
SISA: Anong ginagawa niya doon? (mapapansin ang
mga sugat sa ulo ni Basilio) Ah! (yayakapin si Basilio
at hahalikan ang ulo nito) Anong nangyari sa iyo, anak
ko? Nadapa ka ba?
BASILIO: Binaril po ako ng gwardya.
SISA: (yayakapin ulit si Basilio) Buti na lang at
naligtas ka! ... Bakit pala nasa simbahan si Crispin?
BASILIO: Pinagbigtangan po siyang nagnakaw ng
dalawang onsa
SISA: Nagnakaw? Mabait si Crispin. Hindi porke
mahirap tayo ay tayo na dapat ang kanilang
pagbibigtangan!
SCENE 7
***Pumasok si Sisa sa simbahan, may dalang basket
ng mga gulay. ***
SISA: Saan ko pwedeng ilagay ito?
ALALAY 2: Kahit saan!
SISA: (ibababa ang basket ng mga gulay) Nandito ba si
Crispin?
ALALAY2: Ah, si Crispin? Nandito siya kanina pero
tumakas siya kasama ang kanyang mga ninakaw.
Papunta na siguro sa bahay niyo ang mga gwardya.
SISA: (ibubuka ang bibig pero wala siyang nasabi)
ALALAY2: Hanapin mo na ang mga anak mo.
Palibhasa kasi, barumbado ang kanilang ama.
SISA: (maiiyak)
ALALAY2: Huwag kang iiyak dito! Umiyak ka sa
labas!
*** (Lalabas siya at makikita siya ng isang gwardya)
GWARDYA: Sabihin mo ang totoo at kung hindi’y
itatali ka namin sa puno at babarilin ka namin.
SISA: (Pagmamasdan ang puno) ...
GWARDYA: Ikaw ang ina ng mga magnanakaw.
SISA: Ina ng mga magnanakaw?
GWARDYA: Nasaan na ang perang ninakaw ng anak
mo kagabi?
SISA: Hindi nagnanakaw ang aking mga anak, kahit
sila’y nagugutom. Hindi porket mahirap kami ay kami
na agad ang iyong pagbibigtangan! Hindi lahat ng
mahirap, magnanakaw!
GWARDYA: Sumama ka sa amin!
SISA: Ah, ah! Bitiwan niyo ako! (pinakawalan ang
sarili)
***Mabilis na tumungo si Sisa sa kanyang bahay***
SISA: Crispin! Basilio! Nasaan kayo? Crispin!
Basilio! ... Crispin! Basilio!
*** (May makikita siyang telang duguan) ***
SISA: Ito... Ito iyong... damit ni Basilio. (hahagulhol,
iiyak) Hindi, hindi ito maaari! (sisigaw ng malakas)
Hindi! Hindi pwede! Basilio! (patuloy sa pag-iyak,
manginginig) ...
(maya-maya’y magsisimula na siyang tatawa)
(tatawa na siya ng tatawa) (maya-maya’y
magsasabay ang kanyang iyak at tawa)
SCENE 8:
***Nakasakay sa bangka sina Ibarra, Maria
Clara at Elias. Nangingisda si Ibarra at
nagmamaneho si Elias. Nakaupo lang si Maria Clara
at pinaglalaruan ang tubig. ***
MARIA CLARA: Mahal kong Crisostomo, masaya
talaga ako. Hindi ko ito inasahan na yayayain mo akong
mangisda.
IBARRA: (busy sa pangingisda) Ikaw ang mahal ko,
sino pa nga ba ang yayayain ko kung hindi ikaw?
MARIA CLARA: Siguro para sa iyo, ako’y isang tubig.
Tubig na kapag hindi mo ininom ay hindi mo
makakasanayan.
IBARRA: Ganon na nga, mahal ko.
MARIA CLARA: (mapapansin ang lungkot ni
Ibarra) Bakit, mahal ko? (hahawakan ang dibdib ni
Ibarra) Masama ba ang pakiramdam mo?
IBARRA: May mga naaalala lang ako, mahal ko.
MARIA CLARA: Tungkol ba sa ginawa ni Padre
Damaso sa iyong ama? (tatango si Ibarra) Nakausap
mo na ba si Padre Damaso? (paglalaruan ang tubig)
IBARRA: Para saan pa. Ang nangyari ay nangyari na at
hindi na iyon babalik pa.
MARIA CLARA: Maghihiganti ka ba?
IBARRA: Bakit pa? Kapag maghihiganti ako’y hindi na
maibabalik ang dati. Tuloy lang ako sa aking plano.
***Tuloy pa rin ako sa pagpapatayo ng
eskwelahan para sa aking ama. ***
MARIA CLARA: (may mahahawakang magaspang
sa tubig, titingin siya at malalaman niyang ulo ng
buwaya pala ang kanyang hinahawakan, sobra
siyang magugulat) Ah, ah, ah! BUWAYA! (tatayo)
(Magkakagulo! Aaatakehin sila ng buwaya. Papalu-
paluin ni Elias ang buwaya gamit ang sagwan.)
MARIA CLARA: (yayakapin si Ibarra ng mahigpit)
Mahal ko, natatakot ako!
IBARRA: Huwag kang matakot, mahal ko! Basta’t
nandito ako, wala nang ibang makakahawak sa iyo.
MARIA CLARA: O, Crisostomo!
IBARRA: Maria Clara!
(Mahuhulog si Elias galing sa bangka, pati na din ang
sagwan! Aatakehin na siya ng buwaya!)
MARIA CLARA: (nakayakap pa rin) Mahal ko!
Ahhh! Ano nang gagawin natin? (ituturo si Elias)
Pakiramdam ko’y aatakehin na ang aking puso!
IBARRA: Huwag kang matakot, mahal ko. Ililigtas ko
siya. (bibitawan si Maria Clara)
(Kukuha si Ibarra ng kutsilyo. Sisisid siya at
isasaksak-saksak niya ang buwaya. Mamamatay ang
buwaya. Kinuha niya ang kamay ni Elias at bumalik
sila sa bangka)
MARIA CLARA: (mapapaupo, maiiyak) Mabuti na
lang, mabuti na lang, nailigtas mo siya, mahal ko!
Natakot talaga ako!
IBARRA: (Kay Elias) Ayos ka lang ba?
ELIAS: Ayos lang ako, Señor Ibarra. Maraming salamat
talaga. Utang ko sa iyo ang buhay ko.
IBARRA: Sa susunod ay mas mag-ingat ka, Elias.
ELIAS: Kung wala ka ay siguro’y napatay na ako ng
buwaya. Maraming salamat ulit. Sa susunod na ikaw
naman ang mapahamak, ay ikaw din naman ang aking
tutulungan.
IBARRA: Sige, Elias, tulungan natin ang isa’t isa.
Huwag kang mahiyang lumapit sa akin kung sakaling
balang araw, kakailanganin mo muli ako.
ELIAS: Ganon din ako sa iyo. Tawagin mo lang ako
kapag ako naman ang kailangan mo.
(Magyayakapan sila.)

SCENE 9
***Maya-maya’y nagpipiknik sina Ibarra,
Maria Clara, Tinyente Guevara at Padre Salvi.
Nakaalis na si Elias. ***
IBARRA: (haharap kay Tinyente at Padre Salvi)
Kumain lang po kayo, Tinyente at Padre Salvi.
Maraming salamat at tinanggap niyo ang aking alok na
dumalo sa aking maliit na salu-salo.
PADRE SALVI: Ibarra, nalaman mo ba iyong tungkol
sa kriminal na umatake kay Padre Damaso kahapon?
IBARRA: Sinong kriminal?
PADRE SALVI: Iyong umatake kay Padre Damaso
kahapon!
(Lahat magugulat!)
TINYENTE: Inatake si Padre Damaso?
PADRE SALVI: Oo... Nagpapahinga pa rin siya sa
kama. Ang sinabing gumawa nun ay si Elias.
IBARRA: (magugulat) Sino? Si Elias?! Nagkakamali
kayo siguro.
MARIA CLARA: (Kay Ibarra) Si Elias na nagmaneho
sa bangka natin kanina?
PADRE SALVI: Kasama niyo siya kanina? Malaking
katangahan ang ginawa niyo!
MARIA CLARA: Hindi ko naisip na kriminal pala
iyong kasama namin kanina. Mukha kasing hindi.
TINYENTE: Mabuti’t hindi kayo nasaktan!
(Dadaan si Sisa)
SISA: (kumakanta) ...
IBARRA: Pakainin natin siya.
SISA: Madilim ang gabi at wala ang mga anak.
IBARRA: Sisa ang pangalan niya, ‘di ba?
TINYENTE: Iyan iyong ina ng lalakeng pinagbigtangan
ng magnanakaw. Ngayo’y hindi niya pa rin mahanap ang
kanyang mga anak.
MARIA CLARA: Kawawa naman siya.
(Aalis si Sisa)
MARIA CLARA: (tatayo, may ilang-ilang sa ulo)
Sige Crisostomo at sasamahan ko na ang aking mga
kaibigan. Maliligo na din ako.
IBARRA: Sige, mahal ko, maligo kang mabuti.
MARIA CLARA: (titingin sa iba) Maiwan ko na muna
kayo.
TINYENTE: Sige, sige.
PADRE SALVI: (tatayo din) Kailangan ko na ding
umalis.
***Nagsimulang maghubad si Maria Clara.
Higit sa kanyang kaalaman, pinagmamasdan siya ni
Padre Salvi. ***
SCENE 10
***Muntikan nang namatay si Ibarra pero
salamat kay Elias ay hindi iyon nangyari. Umuwi
siya ng bahay para magbihis. Noong tapos na siya’y
nagbihis, lumapit ang kanyang alalay. ***
ALALAY: (lalapit) Señor Ibarra, may bisita po kayo.
IBARRA: Papasukin mo.
ALALAY: (magbobow at aalis)
(Darating si Elias, magugulat si Ibarra.)
IBARRA: Elias?
ELIAS: Niligtas mo ang buhay ko noon kaya niligtas ko
din ang sa iyo. Pero... kalahati pa lang ang nabayaran
kong utang sa iyo kaya’t huwag mo muna akong
pasalamatan.
IBARRA: Magsalita ka!
ELIAS: Huwag mong sasabihin sa iba ang tungkol sa
mga babalang sasabihin ko sa iyo.
IBARRA: Huwag kang mag-alala. Alam kong gusto ka
nilang hulihin pero hindi kita ipapahuli.
ELIAS: Hindi ko iniisip ang sarili ko... Ikaw ang iniisip
ko.
IBARRA: ? ... Anong... ibig mong sabihin?
ELIAS: Meron kang nakaraan. Ang iyong lolo at iyong
ama’y may mga kaaway.
IBARRA: Kilala mo ang mga kaaway ko?
ELIAS: May kilala akong isa. Huwag mong
kakalimutan ang mga sinabi ko. Iligtas mo ang iyong
sarili para sa kapakanan ng bansa. (magsisimulang
aalis)
IBARRA: Kailan tayo ulit magkikita?
ELIAS: Kung kailan mo gusto. Basta kung kailangan
mo ako, nandito lang ako para sa iyo. Para sa iyo,
gagawin ko ang lahat para iligtas ka! Babayaran ko ang
utang ko sa iyo hanggang sa aking kamatayan.
IBARRA: Ganon din ako sa iyo, Elias!
SCENE 11
***Nanananghalian sina Ibarra, Maria
Clara, Kapitan Tiyago, Tinyente Guevara, Padre
Salvi, Padre Sivyla at Doña Victorina. ***
PADRE SALVI: Maitatawag niyo bang trabaho ang
pagsesermon?
DOÑA VICTORINA: Aba’y oo naman!
KAPITAN TIYAGO: Paano mo naman nasabi?
DOÑA VICTORINA: Well, hindi niyo ba napapansin si
Padre Damaso? Sa tuwing siya’y sumisigaw at
nagdadabog, siya’y tumataba!
***Biglang darating si Padre Damaso kahit
patapos na ang tanghalian. Lahat ay gulat pero lahat
pwera si Ibarra ay bumati sa kanya. ***
(Lahat pwera si Ibarra ay bumati kay Padre
Damaso)
PADRE DAMASO: (nakangiti pero biglang
manenerbyos noong makitang magkatabi sina Ibarra
at Maria Clara, uupo siya sa isang bakanteng silya sa
tabi ni Ibarra) May pinag-uusapan ba kayo kanina?
Ituloy niyo!
PADRE SIVYLA: Nabanggit lang kasi ni Señor Ibarra
ang tungkol sa pagpapatayo niya ng paaralan noong—
PADRE DAMASO: Ah, tungkol diyan pala! Wala
akong alam tungkol sa architecture.
PADRE SIVYLA: Kapag paaralan kasi ang pinag-
uusapan, kailangan natin ng expert—
PADRE DAMASO: Expert?! Wala na talagang mas
tatanga sa mga Indiyo! Hindi ba nila alam kung paano
magtayo ng apat na dingding at maglagay ng bubong?
Ano pa bang kailangan sa isang paaralan?
(Lahat titingin kay Ibarra.)
IBARRA: (medyo mahihiya kaya tumingin na lang
kay Maria Clara) Mahal ko, ang ganda mo talaga.
MARIA CLARA: (kikiligin) Salamat, mahal ko. Ang
aking kagandahan ay parang bituin. Walang kupas ang
ningning.
PADRE DAMASO: Alam mo kasi, ang mga Indiyo,
kapag may napag-aralan na sila, meron na silang titulo.
IBARRA: (titingin ng masama kay Padre Damaso)
PADRE DAMASO: Pero pupunta pa rin sila sa Europa
para lang sayangin ang pera. Ang Diyos na ang bahala sa
kanila. Ang ama ng isa sa mga ahas na ito ay
pinarusahan na ng Diyos. Siya ay namatay sa bilangguan
at saka— Ah!
*** (Napatigil si Padre Damaso dahil itinulak
siya ni Ibarra. Natumba si Padre Damaso patalikod!
Nagulat ang lahat!) ***
IBARRA: Walang lalapit! (inilapit niya ang kanyang
kutsilyo sa leeg ng padre gamit ang kanyang paa)
Walang lalapit kung ayaw niyo siyang mamatay!
(Magugulat ang lahat!)
MARIA CLARA: Mahal ko!
*** (Dahan-dahang tatayo si Padre Damaso. Hihilain
ni Ibarra ang leeg nito pataas hanggang ito’y
nasuportahan na ng mga tuhod nito.)
(Lahat mapapasigaw ng Señor Ibarra pero walang
gumalaw. Magpapanic ang lahat.)
(Itututok ni Ibarra ang kutsilyo sa leeg ng padre.) **
PADRE DAMASO: Nagsasabi lang ako ng totoo!
(lilingon kay Ibarra)
IBARRA: Hindi mo man lang nirespeto ang aking ama!
Padre, ang bunganga mo’y puno ng kabanalan pero ang
puso mo’y puno ng pagmamalabis!
(Lalapit na sana ang iba pero—)
IBARRA: Huwag kayong lalapit! Akala niyo’y
dudumihan ko ang aking kamay? (Lilingon kay Padre
Damaso) Akala mo ba, Padre, mas mataas ka sa ibang
tao kaya may karapatan kang husgahan sila? Ang ama ko
ay marangal. Sinakripisyo niya ang kanyang sarili para
sa akin at para sa kapakanan ng bansa! Puro mabubuti
ang kanyang ginawa... (Lilingon sa mga audience) Para
sa taong ito, binuksan ni ama ko ang kanyang pinto,
trinato niya itong kaibigan!
Pero anong ginawa ng taong ito? Pinagbigtangan niya
ang aking ama, hinabol niya, pinakulong niya, pinalipat
niya ang bangkay, binastos niya ang ala-ala ng aking
ama!!
(Biglang itataas ni Ibarra ang kanyang kamay para
saksakin si Damaso pero agad sumingit si Maria
Clara sa pagitan nina Ibarra at Padre Damaso.)
MARIA CLARA: (naiiyak, yayakapin si Ibarra)
Huwag mo itong gawin, mahal ko!
(Galit na pagmamasdan ni Ibarra si Maria Clara at
unti-unting lalambot ang kanyang mga kamay.
Hinayaan niyang mahulog ang kutsilyo. Habang
tinatakpan ang sariling mukha, iiwanan niya ang
eksena.)
SCENE 12
***Dahil sa nangyaring gulo sa pagitan nina
Ibarra at Padre Damaso, hindi na natuloy ang
pagpapatayo ni Ibarra ng paaralan at nakapagpasya
si Kapitan Tiyago na iurong na ang kasal nina Ibarra
at Maria Clara. ***
KAPITAN TIYAGO: Para magkaroon tayo ng
kapayapaan, iuurong ko na ang kasal niyong dalawa ni
Señor Crisostomo Ibarra.
MARIA CLARA: (naiiyak) Ama, huwag niyo po itong
gawin sa akin! Mahal na mahal ko po si Crisostomo!
KAPITAN TIYAGO: Hindi na magbabago ang akin
pasiya. Pero huwag kang mag-alala, anak ko, dahil
ikakasal ka pa rin.
MARIA CLARA: Ama!
(Maglalakad palapit sina Doña Victorina at Padre
Damaso.)
PADRE DAMASO: Gusto kong pakasalan mo ang
pinsan ng aking bayaw. Pamangkin ni Don Tiburcio de
Espadaña, si Alfonso Linares!
MARIA CLARA: Padre Damaso!
DOÑA VICTORINA: Bakit? Nag-aarte ka?
Napakaswerte mo na dahil pumayag ang pamangkin
kong pakasalan ang isang babaeng hindi man lang
nahigitan ang aking ganda!
MARIA CLARA: Doña Victorina!
DOÑA VICTORINA: (ituturo ang noo ni Maria
Clara) Ikaw! Huwag mong tatanggihan si Linares kung
ayaw mong magkaroon ng gulo!
PADRE DAMASO: Maria Clara, iha, siya ang gusto
kong pakasalan mo!
MARIA CLARA: Tumahimik kayong lahat! Anong
karapatan niyong diktahan ang akin puso? Ang puso
ko’y nilikha para lang kay Ibarra! Si Ibarra lang at wala
nang iba!
DOÑA VICTORINA: Sinisigawan mo ba kami?!
MARIA CLARA: Oo, dahil mga asar kayo! Dahil hindi
niyo lang pinahalagahan ang puso ko!
DOÑA VICTORINA (sasampalin si Maria Clara)
MARIA CLARA: (matutumba) !
DOÑA VICTORINA: Napakabastos mong babae ka!
PADRE DAMASO: (uupo) Iha, makinig ka sa akin. Si
Linares ang gusto kong pakasalan mo. Kung hindi ka
magpapakasal sa kanya, magmamadre ka! Anong
pipiliin mo?
MARIA CLARA: (naiiyak) Anong karapatan niyong
pagpilian ako?!
PADRE DAMASO: May karapatan ako... dahil ako...
ang iyong tunay na ama!
MARIA CLARA: (mapapahingal sa sobrang gulat) !!!!
SCENE 13
***Sa tulong ni Padre Salvi, pinagbigtangan
si Ibarra sa krimeng hindi niya naman ginawa.
Tinulungan siya ni Elias tumakas. Nasa barko sila
ngayon at nag-uusap. ***
ELIAS: (nagsasagwan) Señor, makinig ka. Itatago kita
muna ngayon sa bahay ng kaibigan ko sa Mandaluyong.
IBARRA: Para mamuhay kasama ang mga estranghero?
ELIAS: Para mamuhay kang mapayapa. May kaibigan
ka sa Espanya.
IBARRA: Elias, naghirap ka dahil sa aking pamilya. At
dalawang beses mong niligtas ang buhay ko. Malaki ang
utang na loob ko sa iyo... Pinayuhan mo akong umalis
ng bansa. Kung ganon, sumama ka sa akin. Mamuhay
tayo na parang magkapatid.
ELIAS: (iiling) ...
IBARRA: (malulungkot) Totoong hindi ako magiging
masaya sa aking bansa, pero pwede akong mamuhay at
mamatay sa Espanya para sa aking bansa.
ELIAS: Señor, nandito tayo noong isang buwan... at
nasa ilalim din tayo ng parehong buwan. Pero ngayon ka
lang nasabi ng ganyan sa akin.
IBARRA: Nag-iiba ang tao, Elias. Bulag ako noon pero
ngayon alam ko na ang katotohanan.
(May maririnig silang paparating)
ELIAS: Señor Ibarra, humiga ka!
(Hihiga si Ibarra. Tatakpan siya ni Elias ng bayong.)
ELIAS: Lilituin ko sila. Hahabulin nila ako. At ikaw,
iligtas mo ang sarili mo.
IBARRA: Hindi... dito ka lang.
ELIAS: Magkikita tayo sa puntod ng lolo mo sa
bisperas ng Pasko.
(Titingin si Elias sa paparating. Makikita siya ni
Padre Salvi at Gwardya Civil)
PADRE SALVI: Hayun siya! Barilin mo na siya para
mapasaakin na si Maria Clara!
GWARDYA: (babarilin si Elias)
***Tumayo si Elias at tumalon sa dagat sabay sikad
sa bangka. Sa tuwing siya ay lilitaw, pinapuputukan
siya. Pagkatapos ng kalahating oras, may bahid ng
dugo na lumitaw sa tubig ng baybayin ng pampang.
***
SCENE 14
***Nakatunganga lang si Maria Clara habang
nakatingin sa isang dyaryong naglalahad na patay na
si Ibarra
(Maglalakad palapit si Padre Damaso. Mabibigla si
Maria Clara.) ***
PADRE DAMASO: (tuwang-tuwa) Iha, nagulat ba
kita? Hindi mo ba inasahan na dadalaw ako sa kasal mo?
(ibibigay ang kamay)
MARIA CLARA: (magmamano) ...
PADRE DAMASO: Bakit, Maria? Malamig ang kamay
mo. (kukunin ang dalawang kamay nito) Masama ba
ang pakiramdam mo? ... Sabihin mo sa akin kung anong
problema. Alam mo namang mahal kita, ni hindi nga kita
napagalitan—
MARIA CLARA: (magsisimulang iiyak) ...
PADRE DAMASO: Bakit, anak? Dahil ba kay Linares?
MARIA CLARA: Hindi dahil sa kanya. (tatayo at
luluhod para kay Padre Damaso) Mahal mo pa ba ako?
PADRE DAMASO: Anak...
MARIA CLARA: Kung mahal mo ako, protektahan mo
ang aking ama at pilitin mo siyang iurong ang kasal
namin ni Linares!
PADRE DAMASO: ...
MARIA CLARA: Basta’t buhay siya, kaya kong
magdusa at maghirap basta’t may naririnig ako tungkol
sa kanya... Pero ngayong pinatay na siya, wala na akong
dahilan para mamuhay. Kung buhay siya’y pakakasalan
ko si Linares pero ngayong patay na siya, magmamadre
na lang ako o kaya’y magpapakamatay.
PADRE DAMASO: (yayakapin si Maria Clara)
Patawarin mo ako, anak, sa mga kasalanan ko sa iyo.
Pumayag akong makasal ka sa lalakeng hindi mo naman
talaga mahal.
MARIA CLARA: Magmamadre na ako.
PADRE DAMASO: Anak! Hindi pwede! Kailangang
maikasal ka sa ibang lalake dahil hindi kita
mababantayan magpakailanman!
MARIA CLARA: Magmamadre ako o mamamatay.
PADRE DAMASO: Anak, piliin mo na ang kahit sinong
lalake, ayos lang sa akin.
MARIA CLARA: Pipiliin ko ang magmamadre!
PADRE DAMASO: (may mga luhang tutulo galing sa
kanyang mga mata) Sige... kahit masakit sa aking
kalooban, magmamadre ka. Ayaw kong mamatay ka.
(tatayo)
***At marami pang nangyaring naganap sa
orihinal na unang nobela ni Dr. Jose Rizal. Namatay si
Sisa, may umampon kay Basilio, nagdagdag ng mga
kulot si Doña Victorina, tumuloy sa pamboboso si Padre
Salvi, nanirahan sa kabundukan si Padre Damaso, naadik
sa apyan si Kapitan Tiago, naging madre si Maria Clara
at marami pang iba...
Pero dito na nagtatapos ang aming dula-dulaan.
Sana’y kayo’y nasiyahan at sana’y kayo’y may
natutunan. Maraming salamat sa panonood. ***