Nota Pembelajaran

Sesi 2 – Evolusi Ejaan Jawi

1. Tulisan Jawi sudah bersama orang Melayu di rantau Nusantara selama lebih 700 tahun.
a. Bukti atau artifak tertua tulisan Jawi yang dijumpai di Semenanjung Tanah Melayu
ialah Batu Bersurat Terengganu yang bertarikh 1303M (menurut SMN al-Attas).
2. Beberapa pengkaji yang menerangkan tentang kedatangan Islam di Nusantara ialah Hashim
Musa, Syed Muhammad Naquib (SMN) al-Attas, Fatimi, Omar Awang dan beberapa orientalis
barat.
3. Antara para pengkaji skrip Jawi yang terkenal ialah Shellabear, Marsden, Winstedt, Raja Ali
Haji, Abdullah Munsyi, Za’ba (Zainal Abidin bin Ahmad) dan Haji Hamdan Haji Abdul Rahman.
4. Buku ‘Pengantar Ilmu Jawi’ karya Muhammad Syukri Rosli dan Kang Kyoung Seok telah
menunjukkan proses evolusi ejaan Jawi dari zaman ke zaman.
5. Evolusi sistem tulisan Jawi telah dikaji oleh Hashim Musa dalam buku beliau yang bertajuk
‘Sejarah Perkembangan Tulisan Jawi’ yang memaparkan…
a. Sistem Ejaan Jawi dalam Inskripsi Batu Bersurat Terengganu (1303M)
b. Sistem Ejaan Jawi Abad ke-10 hingga 11 H/ke-16 hingga 17 M (dalam surat antara
seorang syahbandar dan dua orang kapten kapal Belanda)
c. Sistem Ejaan Jawi Abad ke-18M (dalam Hukum Kanun Melaka)
d. Sistem Ejaan Jawi Abad ke-19M (dalam Hikayat Perjalanan Sultan Ahmad Rijal al-
Din ke Banggala)
e. Sistem Ejaan Jawi Abad ke-20M (dalam Majalah Dian, Bilangan 5, keluaran Oktober
1962)
6. Sistem Ejaan Jawi Moden yang terkini adalah berdasarkan beberapa hukum iaitu…
a. Ejaan tradisi
b. Ejaan lazim
c. Hukum derlung
d. Hukum luar derlung
e. Hukum kaf – ga
f. Hukum ra – ma
g. Hukum ha dan aha
7. Peraturan ejaan lain termasuk untuk…
a. Pengimbuhan
b. Diftong
c. Kaedah Gelinciran (hamzah untuk ‘laut’, ‘paut’ dsb)
d. Glotal
e. Kata serapan inggeris
8. Kebanyakan ejaan Jawi bagi kata serapan Arab dikekalkan sebagaimana ejaan asli
perkataan tersebut dalam Bahasa Arab
9. Cabaran mempelajari tulisan wujud kerana faktor-faktor tersebut…
a. Sistem yang lebih konpleks daripada tulisan Rumi
b. Konsonan yang berbeza-beza (s diwakili tsa, sin dan sad; z diwakili tzal, zai dan zad;
k diwakili kaf dan qaf; t diwakili tad an tha; h diwakili ‘ha simpul’ dan ‘ha pedas’; dan
sebagainya)
c. Vokal Jawi yang kurang daripada vokal Rumi – alif mewakili a; ya mewakili I dan e
taling; wau mewakili u dan o manakala e pepet tidak diwakili
d. a juga diwakili konsonan ain dan glottal hamzah selain vokal alif
e. Hukum ejaan Jawi yang pelbagai menentukan adakalanya vokal alif digunakan dan
adakalanya tidak
f. Homograf menjadikan huruf alif perlu digunakan untuk sesetengah perkataan
(contohnya untuk membezakan ‘hempas’ ddengan ‘hampas’) namun penulis akan
menghadapi masalah mengingat perkataan mana yang ada pasangan homograf
g. Kata serapan Arab tidak mempunyai sistem vokal yang standard atau lazim. Maka
adakalanya alif, ya dan wau digunakan dan adakalanya tidak. Ejaan asli bahasa Arab
perlu diingat.

[Sila lihat Lampiran 1 – Menganalisis Sistem Ejaan Jawi]

 Lampiran 1
Menganalisis Sistem Ejaan Jawi
[Dipetik daripada tesis Phd ‘Pelestarian Tulisan Jawi di Singapura’ oleh © Hirman
Mohamed Khamis, UPM 2016]

Dalam menganalisis cabaran mempelajari sistem ejaan Jawi, tiga perkara utama
diketengahkan, iaitu:
i. analisis huruf Jawi
ii. analisis hukum ejaan Jawi
iii. analisis perbezaan antara Jawi dan Rumi

Analisis Huruf Jawi

Apabila tulisan Jawi dilihat dari perspektif pengguna tulisan Rumi, beberapa perkara ingin
dikenalpasti. Antaranya ialah bunyi huruf Jawi yang sama dengan huruf Rumi; sistem ejaan
bervokal bagi setiap sukukata dan ketekalan dalam cara mengeja. Perlu diterangkan kepada
pengguna tulisan Rumi, bahawa variasi dan ketidaktekalan dalam sistem ejaan Jawi adalah
minimal dan mudah dipelajari. Namun variasi tersebut, terutama yang diwarisi daripada
bahasa Arab mempunyai kelebihan yang tersendiri terutama dalam bidang makna dan
pengetahuan Islam.

Jadual 4.9: Senarai Huruf Rumi dan Padanan Jawi

Rumi Jawi Jawi Jawi
(vokal) (vokal) (konsonan)
sukukata sukukata
terbuka tertutup

awal tengah
kata kata
A a ‫ا؛ا‬ ‫؛ا‬-
B b ‫ب‬
C c ‫چ‬
D d ‫ض؛د‬
E e ‫؛ا‬- -
F f ‫ف‬
G g ‫ݢ‬
H h ‫ه؛ح‬
I i ‫ي؛ اي‬ ‫ي‬
J j ‫ج‬
K k ‫ق؛ ک‬
L l ‫ل‬
M m ‫م‬
 N n ‫ن‬
O o ‫و؛ او‬
P p ‫ڤ‬
Q q ‫ق‬
R r ‫ر‬
S s ‫ش؛ر؛ص‬
T t ‫ث؛ط‬
U u ‫و؛ او‬
V v ‫ؤ‬
W w ‫و‬
X x ‫ز‬
Y y ‫ي‬
Z z ‫ز؛ ظ ؛ ذ‬

kh ‫خ‬
gh ‫غ‬
th ‫ر‬
ny ‫ڽ‬
ng ‫ڠ‬

Terdapat 4 konsonan tambahan dalam tulisan Jawi jika dibandingkan dengan tulisan Rumi
iaitu ‘kh’ (‫)خ‬, ‘gh’ (‫)غ‬, ‘th’ (‫)ر‬, ‘sh/sy’ (‫)ظ‬, ‘ng’ (‫ )ڠ‬dan ‘ny’ (‫)ڽ‬. Lima konsonan tersebut juga
dikenali sebagai ‘digraf’, iaitu 2 konsonan (Rumi) yang berdiri bersebelahan.
Contoh penggunaan:
Khamis - ‫خميط‬
akhir - ‫اخير‬
ghaib - ‫غاءيب‬
ghairah - ‫غيرو‬
Othman - ‫عثمان‬
Harith - ‫حارر‬
isyarat - ‫اعارة‬
isytihar - ‫اعتهار‬
nyanyi - ‫ڽاڽي‬
punya - ‫ڤىڽا‬
Konsonan Rumi ‘h’ mewakili tiga konsonan Jawi iaitu ‘ha’ (‫ )ه‬dan ‘hah’ (‫)ح‬.
Contoh penggunaan:
harap - ‫ىارڤ‬
marah - ‫مارو‬
haram - ‫حرام‬
hasad - ‫حضد‬
Konsonan Rumi ‘k’ mewakili tiga konsonan Jawi iaitu ‘kof’ (‫)ق‬, ‘kaf’ (‫ )ک‬dan ‘ain’ ( ‫) ع‬
Contoh penggunaan:
katak - ‫كاجم‬
kodok - ‫ىدوقق‬
kolek - ‫ىليم‬ (Pada kebanyakan perkataan Melayu, ‫ق‬
mewakili bunyi hentian glotal pada
penghujung perkataan.)
kukus - ‫ى ىش‬
kalbu - ‫كلبى‬
kaedah - ‫كاعدو‬
dakwat - ‫دعىث‬
dakwa - ‫دعوا‬

Konsonan Rumi ‘s’ mewakili tiga konsonan Jawi iaitu ‘sin’ (‫)س‬, ‘tha’ (‫ )ث‬dan ‘sod’ (‫)ص‬.

Contoh penggunaan:
selesema - ‫صلضما‬
teras - ‫جرش‬
Selasa - ‫زالر‬
Isnin - ‫ازىين‬
sabar - ‫صبر‬
saf - ‫صف‬

Konsonan Rumi ‘t’ mewakili dua konsonan Jawi iaitu ‘ta’ (‫ )ث‬dan ‘tho’ (‫)ط‬.
Contoh penggunaan:

tabah - ‫جابه‬
getar - ‫ڬتر‬
batal - ‫بطل‬
taat - ‫طاعت‬

Konsonan Rumi ‘z’ mewakili tiga konsonan Jawi iaitu ‘zai’ (‫)ز‬, ‘tzal’ (‫ )ذ‬dan ‘zod’ (‫)ظ‬.
ziarah - ‫زيارو‬
zapin - ‫زاڤين‬
zarah - ‫ذرو‬
zat - ‫ذاث‬
zohor - ‫ظهر‬
zalim - ‫ظاليم‬

Analisis Hukum Ejaan Jawi

Terdapat banyak perbezaan dalam sistem ejaan Jawi jika dibandingkan dengan sistem ejaan
Rumi. Terutama pada penggunaan vokal. Ejaan Rumi mempunyai penggunaan vokal yang
konsisten manakala tulisan Jawi mempunyai lebih kepelbagaian. Ejaan Jawi juga
memerlukan lebih banyak daya ingatan kerana sesetengah huruf Rumi diwakili oleh lebih
daripada satu huruf Jawi dalam sistem tulisan Jawi. Di sini, pengkaji akan menyenaraikan
kesemua cara pengejaan dalam tulisan Jawi untuk dibandingkan dengan cara pengejaan
tulisan Rumi serta potensi kesilapan yang mungkin dilakukan oleh pelajar yang mempelajari
tulisan Jawi tetapi sudah biasa dengan tulisan Rumi.

Kepelbagaian dalam pengejaan tulisan Jawi adalah disebabkan oleh kepelbagaian jenis ejaan
dan hukum yang terdapat dalam tulisan tersebut. Antaranya:
i. Ejaan Tradisi
ii. Ejaan Lazim
iii. Ejaan Mengikut Hukum

Ejaan Tradisi menggunakan sistem baris sekurang-kurangnya pada satu suku kata yang
sepatutnya dilambangkan dengan huruf vokal tetapi tidak termasuk dalam jenis ejaan Lazim
atau Mengikut Hukum. Terdapat sekurang-kurangnya 16 perkataan yang termasuk dalam
ejaan tradisi. Walaubagaimanapun, perkataan ‘ini’ yang sudah terbiasa dipakai bersama kata
jati Melayu yang lain, sebenarnya ialah kata serapan Parsi (Alessandro Bausani 1988).

Jadual 4.10: Senarai Ejaan Tradisi

Bil. Rumi Jawi
1 ada ‫اد‬
2 tiada ‫جياد‬
3 pada ‫ڤد‬
4 kepada ‫کڤد‬
5 dari ‫دريق‬
6 daripada ‫درڤد‬
7 maka ‫مک‬
8 ia ‫اي‬
9 kita ‫کيذ‬
10 lima ‫ليم‬
11 manusia ‫ماءوس ي‬
12 ini ‫اين‬
13 itu ‫ايذ‬
14 jika ‫جک‬
15 dia ‫دي‬
16 demikian ‫دمكين‬

Ejaan Lazim pula ialah ejaan yang menggunakan sistem vokal kecuali bunyi e pepet di
tengah kata seperti ‘telah’ ( ‫ ;) جله‬bunyi a dalam suku kata KVK kecuali apabila berlaku
homograf seperti ‘lentik’ ( ‫ ) لىديم‬dan ‘lantik’ ( ‫ ;) الهديم‬dan bunyi a dalam perkataan satu suku
kata yang bermula dengan wau seperti ‘wang’ ( ‫ ) واڠ‬dan kata ‘dan’ ( ‫) دان‬.
Bagi Ejaan Mengikut Hukum, terdapat enam hukum yang berlainan, iaitu:
i. Derlung ( ‫) درلىڠ‬
ii. Luar Derlung
iii. Ka dan Ga ( ‫) ک دان ݢ‬
iv. Ra-Ma ( ‫) راما‬
v. Ha dan Aha
vi. Lampau Hukum

Hukum Derlung dan Luar Derlung

Ejaan Jawi mengikut hukum derlung berlaku apabila memenuhi syarat-syarat berikut:

i. Kata Melayu jati dan kata serapan selain Arab/Parsi

ii. Suku kata akhir dan praakhir adalah suku kata terbuka yng diakhiri dengan vokal a
iii. Suku kat akhir dimulai dengan salah satu huruf derlung iaitu dal, ra, lam, wau dan
nga
iv. Alif hendaklah ditambah di akhir kata, kecuali pada ejaan Jawi tradisi seperti ada,
tiada, kepada dan daripada

Beberapa contoh perkataan yang dieja mengikut hukum derlung adalah: lada ( ‫) الدا‬, bara
( ‫) بارا‬, jala ( ‫) جاال‬, bawa ( ‫ ) باوا‬dan kenanga (‫) کىاڠا‬. Ejaan Jawi luar derlung adalah
berdasarkan syarat yang sama dengan hukum derlung hanya bezanya, suku kata akhirnya
dimulai dengan huruf selain dal, ra, lam, wau dan nga. Menurut hukum ini, huruf alif tidak
diletakkan pada suku kata terakhir. Namun kadang kala, homograf terjadi seperti antara
perkataan puas (‫ )ڤىاش‬dan puasa (‫)ڤىاصا‬. Maka, untuk mengelakkan kekeliruan, huruf alif
diletakkan pada perkataan puasa. Contoh-contoh ejaan luar derlung termasuklah raja ( ‫) راج‬,
mata (‫ )ماث‬dan kelapa (‫)کالڤ‬.

Hukum Ka ( ‫ک‬ ) dan Ga ( ‫) ݢ‬

Hukum ka dan ga melibatkan kata yang berakhir dengan bunyi ka atau ga dalam bahasa
Melayu jati. Huruf ka dan ga pada suku kata terakhir perkataan tersebut tidak diberi huruf
alif . Contohnya, suka ( ‫) صىک‬, duga ( ‫) دوݢ‬, Melaka ( ‫ ) مالک‬dan dahaga ( ‫) دىاݢ‬.
Walaubagaimanapun, terdapat pengecualian atas beberapa sebab, sebagaimana yang
dipaparkan pada jadual berikut:

Jadual 4.11: Pengecualian Daripada Hukum Ka dan Ga

Contoh pengecualian Sebab
daripada hukum ka dan ga
teka ( ‫) جکا‬, lega ( ‫ ) لݢا‬Ketiadaan huruf
dan sega ( ‫) صݢا‬ vokal
 bega ( ‫ ) بيݢا‬dan beka (‫) بيکا‬ Masalah homograf
dengan beg ( ‫) بيݢ‬
dan bek (‫) بيک‬
Giga ( ‫) ݢيݢا‬ Kata serapan
Tabika ( ‫) جابيکا‬ Akronim
Afrika ( ‫) افريکا‬ Kata nama khas

Hukum Ra ( ‫ ) را‬Ma ( ‫) ما‬

Hukum ini digunakan bagi perkataan-perkataan yang mengandungi suku kata ra ( ‫ ) را‬yang
diikuti dengan suku kata ma ( ‫) ما‬. Kedua-dua suku kata tersebut dibubuh huruf alif.
Contohnya drama ( ‫) دراما‬, asrama ( ‫ ) اصراما‬dan rama-rama ( ٢‫) راما‬.

Hukum Kata Dasar Lebih Dua Suku Kata (Ha dan Aha)

Bunyi vokal a pada suku kata pertama terbuka pada kata dasar tiga suku kata atau lebih (bagi
kata Melayu jati) biasanya tidak ditulis dengan huruf alif. Ini dikenali juga sebagai Hukum
Ha dan Aha. Namun bagi ejaan perkataan dua suku kata seperti hari dan hati, huruf ha tetap
diikuti dengan huruf alif. Lihat contoh-contoh pada jadual berikut:

Jadual 4.12: Contoh bagi Hukum Ha dan Aha

Ha Aha
harimau ( ‫ىريماو‬ ) baharu ( ‫هاروق‬ )
haloba ( ‫ىلىبا‬ ) bahagi ( ‫هاݢي‬ )
halilintar ( ‫ ) ىليليىتر‬cahaya ( ‫) چهاي‬
haruan ( ‫) ىروان‬ bahasa ( ‫) هاش‬
halaman( ‫) ىالمن‬ bahaya ( ‫) هاي‬
habuan ( ‫) ىبىان‬ dahaga ( ‫) دىاݢ‬
haluan ( ‫) ىلىان‬ dahulu ( ‫) دىىلى‬
paduka ( ‫) ڤدوک‬
hari ( ‫) ىاريق‬
hati ( ‫) ىاحي‬

Lampau Hukum

Selain daripada lima hukum di atas, masih ada perkataan yang dieja terkeluar dari hukum-
hukum tersebut. Perkataan-perkataan sedemikian dikategorikan sebagai lampau hukum. Ini
termasuklah paha ( ‫) ڤها‬, maha ( ‫ ) مها‬dan mama ( ‫ ) ماما‬yang dikategorikan sebagai
lampau hukum luar derlung.
4.4.3 Penelitian Variasi Penggunaan Vokal dalam Sistem Ejaan Jawi

Huruf vokal Jawi alif (‫ )ا‬mempunyai variasi yang terbanyak berbanding dengan huruf vokal-
vokal yang lain tatkala mewakili huruf vokal Rumi a. Jadual di bawah menerangkan variasi
ejaan sukukata terbuka (dengan menggunakan vokal alif ataupun tidak):

Jadual 4.13: Variasi Penggunaan Vokal a Atau alif

Huruf vokal Rumi Penggunaan huruf Contoh Penggunaan
vokal ‘alif’ –
(ya atau tidak)
1 ‘derlung’ / ya bagi nada ‫هادا‬
a Suku kata terbuka bala ‫باال‬
terakhir dara ‫دارا‬
bawa ‫باوا‬
belanga ‫بالڠا‬
2 ‘luar derlung’ / tidak raja ‫راج‬
a bagi suku kata masa ‫ماش‬
terbuka terakhir rata ‫راث‬
raba ‫راب‬
kelapa ‫الڤ‬
3 Tidak bagi sukukata suka ‫صىک‬
a terbuka terakhir yang maka ‫مک‬
mengandungi ‘kaf’ duga ‫دوݢ‬
(‫ )ک‬atau ‘ga’ (‫)ݢ‬ laga ‫الݢ‬
4 Tidak pada pada ‫ڤد‬
a sesetengah suku kata dia ‫دي‬

perkataan Melayu jati /

ejaan tradisi

5 Tidak bagi suku kata bahasa ‫هاش‬

a pertama bagi perkataan masyarakat ‫مغار ذ \قمغار ت‬
tiga suku kata atau bahawa ‫هاوا‬
lebih
6 Tidak pada kalimah ‫كلمه‬
a sesetengah sukukata zakat ‫زكاة‬
perkataan asal Arab darurat ‫ضرورث‬
syair ‫ععير‬
talak ‫طالق‬
7 Ya pada yang lain-lain buta ‫بىجا‬
(ejaan lazim – yang
 menggunakan vokal)
a batu ‫باجى‬
sukma ‫صىكما‬
riba ‫ريبا‬
satu ‫صاجى‬

Bagi vokal a dalam suku kata terbuka sahaja, variasi penggunaan vokal alif sudah
menjangkau bilangan tujuh.

Sukukata tertutup bervokal a biasanya tidak menggunakan vokal alif melainkan sebilangan
perkataan yang dibubuh alif pada sukukata tertentu untuk membezakannya daripada
perkataan yang pada asalnya sama ejaan Jawinya tetapi bervokal e pepet. Dengan kata lain,
untuk mengelakkan terbentuknya homograf (Hashim Musa dan Adi Yasran 2009).
Contohnya, perkataan-perkataan berikut akan menghadapi masalah homograf sekiranya
senarai perkataan di sebelah kiri tidak mengandungi huruf alif pada sukukata pertamanya:

Jadual 4.14: Penggunaan ‘alif’ dalam Sukukata KVK untuk Mengelakkan Homograf
(Hashim Musa dan Adi Yasran 2009)

bandul bendul
‫باهدو قل‬ ‫بىدو قل‬
cangkir cengkir
‫چاڠكير‬ ‫چڠكير‬
hampas hempas
‫ىامڤط‬ ‫ىمڤط‬

Selain itu, perkataan satu suku kata yang bermula dengan huruf wau ( ‫) و‬, perlu dibubuhkan
huruf alif. Contohnya, wang (‫) واڠ‬, wad (‫) واد‬, wah ( ‫) واو‬, wak ( ‫)واق‬, wan ( ‫) وان‬, wap ( ‫) واڤ‬,
wau ( ‫)واو‬, watt ( ‫) واث‬. Selain itu perkataan dan ( ‫) دان‬. Dengan itu, bilangan variasi bagi
penggunaan alif dalam suku kata bervokal ‘a’ adalah tiga – ejaan lazim ( alif tidak
digunakan); penambahan alif untuk mengelakkan homograf (alif digunakan); dan perkataan
satu suku kata yang bermula dengan wau (alif digunakan).

Bagi vokal lain, iaitu e pepet, e taling (‫)ي‬, i (‫)ي‬, o (‫ )و‬dan u (‫)و‬, penggunaan vokal-vokal ini
adalah konsisten pada majoriti perkataan melainkan pada perkataan Melayu jati dan
perkataan serapan Arab. Contohnya,

Jadual 4.15: Penggunaan Selain Vokal a atau alif

Vokal Pada awal Sukukata Sukukata Perkataan Perkataan asal
perkataan terbuka tertutup Melayu jati Arab
e pepet emak ketam benda - -
‫امم‬ ‫خم‬ ‫بىدا‬
e taling enak besan pendek - -
‫ايىم‬ ‫بيضن‬ ‫ڤيىديم‬
i ibu sipi rintih ini maghrib
‫ايبى‬ ‫صيڤي‬ ‫ريىديه‬ ‫اين‬ ‫مغرب‬
 o orang bosan songkok - korban
‫اورڠ‬ ‫بىصن‬ ‫صىڠكىقق‬ ‫كربان‬
u udang sudu puntung itu kalimatullah
‫اودڠ‬ ‫صىدو‬ ‫ڤىهخىڠ‬ ‫ايذ‬ ‫كلمتهللا‬

Variasi Penggunaan Diftong dan Vokal Bergandingan

Terdapat dua diftong iaitu ai dan au. Kedua-duanya direpresentasikan dalam sistem tulisan
Jawi dengan lebih daripada satu cara.

Jadual 4.16: Penggunaan Diftong ai dan au

‫اي‬ badai ‫باداي‬
lalai ‫الالي‬
‫اءي‬ aiskrim ‫اءيضكريم‬
air ‫اءير‬
ai kain
‫كاءين‬
lain
main ‫الءين‬
‫ماءين‬
(serapan Arab) akaid ‫علاءد‬

‫او‬ pulau ‫ڤىالوق‬

halau ‫ىاالو‬

‫اءو‬ automatik ‫اءوجىماجيک‬

au lauk ‫الءوقق‬
taut
‫جاءوث‬
(serapan Arab) taun ‫ن‬
‫طاعى ق‬
aurat ‫عىرث‬
taurat
‫جىرة‬

Manakala vokal gandingan tiada masalah variasi ejaan Jawi melainkan ‘ui’. Contohnya:

Jadual 4.17: Penggunaan Vokal Gandingan

ia ‫يا‬ dian ‫ديان‬
biar ‫بيار‬
io ‫يى‬ Rio (de Janeiro) ‫ريى‬

iu ‫يى‬ riuh ‫ريىو‬

nyiur ‫زيىرق‬
oi ‫ويق‬ sepoi ‫صڤىيق‬
koboi ‫ىبىيق‬
ua ‫وا‬ luar ‫لىار‬
 kuah ‫ىاو‬
ui ‫ويق‬ Lui (Jiamin) ‫لىيق‬

ui ‫وءي‬ kuiz ‫ىءيس‬

kuil ‫ىءيل‬

Perlu ditambah bahawa pengimbuhan atau lebih tepat lagi pembubuhan akhiran -an pada
perkataan yang berakhir dengan huruf i, akan membentuk gandingan huruf -ian. Namun bagi
perkataan yang huruf akhirnya adalah i (‫ ي‬bagi ejaan jawinya) yang bertemu dengan akhiran -
an, ejaan jawi hanya membubuh huruf nun dan bukan alif-nun sebagai akhiran -an. Bunyinya
tetap sama seolah-olah bunyi -ian atau ya-alif-nun. Sila bandingkan ejaan dan sebutan
perkataan-perkataan berikut:
dian - ‫ديان‬
tiang - ‫جياغ‬
tepian - ‫جڤين‬
kesepian - ‫ضڤين‬

Analisis Perbezaan Antara Jawi dan Rumi

Jadual 4.18: Rumusan Penelitan Variasi Pengejaan Jawi

Huruf Rumi Huruf Jawi Bilangan Variasi Penerangan

Konsonan

d dal (‫ ;)د‬dad (‫)ض‬ 2

h ha (‫ ;)ح‬ha (‫)ه‬ 2
k kaf (‫ ;)ک‬qaf (‫’ ;)ق‬ain 3
(‫)ع‬
kh kha (‫)خ‬ 1
ny nya (‫)ڽ‬ 1
s sin (‫ ;)ش‬tha (‫ ;)ر‬sad 3
(‫)ص‬
sh/sy syin (‫)ظ‬ 1
t ta (‫ ;)ث‬ta (‫)ط‬ 2
z zai (‫ ;)ز‬zal (‫ ;)ذ‬za (‫)ظ‬ 3

Vokal

a alif 1
(awal perkataan)
a alif ejaan lazim
(suku kata terbuka
 KV)
tanpa alif ejaan tradisi
alif derlung
tanpa alif 7 luar derlung
tanpa alif kaf dan ga
alif ra-ma
tanpa alif ha dan aha

a tanpa alif ejaan lazim

(suku kata tertutup
KVK)
alif 3 elak homograf
alif suku kata KVK yang
bermula dengan wau

e pepet alif 1
(awal perkataan)
e pepet tanpa alif 1 ejaan lazim
(suku kata terbuka
KV)
e pepet tanpa alif 1 ejaan lazim
(suku kata tertutup
KVK)

e taling alif ya 1
(awal perkataan)
e taling ya 1 ejaan lazim
(suku kata terbuka
KV)
e taling ya 1 ejaan lazim
(suku kata tertutup
KVK)

i alif ya 1
(awal perkataan)
i ya 1 ejaan lazim
(suku kata terbuka
KV)
i ya 1 ejaan lazim
(suku kata tertutup
KVK)

o alif wau 1
(awal perkataan)
o wau 1 ejaan lazim
(suku kata terbuka
KV)
o wau 1 ejaan lazim
(suku kata tertutup
 KVK)

u alif wau 1
(awal perkataan)
u wau 1 ejaan lazim
(suku kata terbuka
KV)
u wau 1 ejaan lazim
(suku kata tertutup
KVK)

Diftong

ai alif ya 2
alif hamzah ya
au alif wau 2
alif hamzah wau

Vokal Gandingan

ae alif hamzah ya (‫)اءي‬ 1 contoh: ‘daerah’

ia ‫يا‬ 1
io ‫يى‬ 1
iu ‫يى‬ 1
oi ‫ويق‬ 1
ua ‫وا‬ 1
ui ‫ويق‬ 2
‫وءي‬

Vokal dalam
Pengimbuhan
akhiran -an nun (tanpa alif) yang tak berakhir
dengan ‘wau’ atau
‘alif’
nun (tanpa alif) huruf terakhir ‘i’ dan
jawinya ‘ya’ (namun
bunyinya tetap ‘ian’
atau ‘ya alif nun’)
alif nun 5 yang berakhir dengan
vokal wau
hamzah nun (tanpa huruf terakhir ‘a’,
alif) jawinya ada ‘alif’
(derlung atau lazim)
alif hamzah nun huruf terakhir ‘a’,
jawinya tiada ‘alif’
(luar derlung, ka dan
 ga)

akhiran -i ya 2 tidak berakhir dengan

huruf ‘alif’ atau
‘wau’
hamzah ya berakhir dengan
huruf ‘alif’ atau
‘wau’

huruf pertama ‘i’ hamzah (atas alif) ya 1 Contoh: ‘seiring’ dan

selepas awalan se- ‘seindah’

kata depan dan dal (tanpa ya) 1

awalan di-

Kesimpulan Penelitian Sistem Ejaan Jawi

Jumlah bilangan variasi dalam ejaan Jawi adalah 64. Setelah ditolak dengan bilangan ejaan
lazim (yang boleh dianggap sebagai serupa dengan ejaan Rumi), iaitu 11, bilangan variasi
ejaan Jawi yang tinggal adalah 53. Maka ada 53 variasi atau kelainan yang perlu dipelajari
oleh seseorang pelajar berbanding dengan ejaan Rumi yang standard yang tidak mempunyai
variasi ejaan terutama bagi vokal. Lebih daripada itu, kehadiran ejaan tradisi, ejaan lampau
hukum, pasangan homograf dan ejaan asal Arab (termasuk sistem pengimbuhannya)
menambahkan lagi perkataan dan peraturan ejaan masing-masing yang perlu diingat.
Bilangannya terlalu banyak untuk disenaraikan. Berdasarkan kiraan pengkaji dalam buku
Daftar Ejaan Rumi-Jawi (1996), bilangan perkataan asal Arab (atau kata serapan Arab) yang
tersenarai sudah melebihi 900 (lihat Lampiran C). Menurut Adi Yasran dan Hashim Musa
(2008) pula, bilangan pasangan homograf sudah mencapai lebih kurang 40 pasangan dalam
Daftar Ejaan Rumi-Jawi (1988) dan 140 pasangan dalam edisi 2005. Selain itu terdapat juga
penggunaan huruf sin (‫ )ش‬yang dieja secara tunggal untuk perkataan-perkataan serapan
Inggeris seperti sains dan konteks. Huruf lam dan fa di akhir perkataan ‘golf’ juga dieja
secara terpisah. Manakala terdapat juga penggunaan huruf ya (‫ ) ي‬tanpa titik di akhir
perkataan-perkataan yang berakhir dengan ‘-isme’. Selain itu, harus diingat juga ejaan Jawi
melibatkan tulisan bersambung yang memberi setiap huruf cara tersendiri untuk bersambung
dengan huruf lain bergantung kepada posisinya iaitu sama ada huruf tersebut berada pada
awal perkataan, di tengah atau di akhir perkataan.

Implikasi Terhadap Motivasi Dalam Pembelajaran Tulisan Jawi:

i. Pengenalan kepada tulisan Jawi yang holistik dan sistematik dapat memberikan
jangkaan yang munasabah bagi orang awam yang ingin berjinak-jinak dengan tulisan
Jawi. Ini adalah dengan tujuan untuk mengelakkan kekecewaan dengan mengetahui
cabaran sebenar yang dihadapi. Pelajar dan masyarakat umum perlu diterangkan
secara ringkas dan jelas tentang variasi yang terdapat dalam ejaan Jawi namun
 diyakinkan bahawa tulisan Jawi masih mudah dipelajari berbanding dengan setengah-
setengah bahasa yang masih kompleks sistem ejaannya dan memerlukan jauh lebih
banyak daya ingatan.

ii. Adakan senarai-senarai berikut dengan bilangan perkataan yang tidak terlalu panjang
(lihat Lampiran J bagi senarai lengkap):
a. Senarai 1: Perkataan serapan Arab yang sudah terserap sepenuhnya ke dalam
bahasa Melayu dan lazim penggunaannya (contoh: ibadah, ikhlas, haji, kadi,
khutbah, dakwat, dll)
b. Senarai 2: Perkataan serapan Arab yang kurang digunakan dalam perbualan
seharian tetapi banyak digunakan dalam perbincangan agama Islam (contoh:
faraid, syafaat, syarak dll)
c. Senarai 3: Nama-nama lelaki dan wanita Islam dengan ejaan asal Arabnya

iii. Ini juga membawa kita kepada pembangunan teknologi komputer (yang melibatkan
kebolehan mengesan ejaan dan makna perkataan seperti yang terdapat dalam perisian
Microsoft Word yang terkini)