УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИ

ИНТЕРНА СКРИПТА

ПРОФ.Д-Р ВЕСНА ГЕОРГИЕВА СВРТИНОВ

Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Управувањето со ризици е процес на идентификување, проценка и контрола на

настаните кои можат да бидат “закана ”за капиталот и заработката на една
организација. Овие закани или ризици би можеле да произлезат од широк спектар на
извори, вклучително и финансиска неизвесност, правни обврски, грешки во
стратешкоо управување, несреќи, природни непогоди и сл.

Ризиците, особено финансиските ризици значително се зголемија во последните

години, но и техниките и начинот на управување со ризиците постојано се
усовршуваат. Поради глобализција на пазарите, ризикот со кој можат да се соочат
домашните компании може да потекнува од настани кои се илјадници километри
оддалечени и кои немаат никаква врска со домашниот пазар.

Одтука, битно е компаниите да ги идентификуваат можните ризици и да најдат

стратегии за управување со истите.

На пример, компанија за производство на делови за лап топи значително го зголемила

профитот во текот на своите први 5 години и во моментот поседува средства од
200.000 американски долари. Команијата размислува да инвестира во акции од „Епл“,
но не е сигурна колку треба да инвестира. Поради тоа, менаџментот на компанијата
одлучува да изврши анализа на ризикот.

Проценката на ризикот и открива на Компанијата дека акциите на „Епл“ се многу

ризични за новите инвеститори во моментот. Покрај тоа, цената на акцијата во
моментот е висока и сите потенцијални дивиденди на краток рок се ограничени.
Одтука, компнијата, ќе треба да вложи значителен износ на нејзините преостанати
заштеди за да добие соодветна дивиденда.

Од овие причини,компанијата решава да не инвестира во акции на „Епл“ и наместо тоа

да ги инвестира своите заштеди во нова опрема што ќе и го зголеми обемот на
продажба.

Овој материјал е подготвен за предметот Управување со ризици. По изучување на

материјалот ќе бидете во можност најпрво да ги идентификувата и разграничите
оддлелните видови на ризици со кои компаниите можат да се соочат, но и можните
техники кои им стојат на располагање на компаниите за елиминирање или
намалување на последиците кои различни ризици можат да ги предизвикаат.
 Управување со ризици

Содржина

• Што претставува ризикот?

• Финансиски ризици
• Ликвидносен ризик
• Кредитен ризик (ризик од другата страна на договорот)
• Каматен ризик
• Девизен ризик
• Ризик од промена на цените на суровините
• Ризик од промена на цената на акциите
• Оперативен ризик
• Управување со ризици
• Диверзификација на ризикот
• Податоците од финансиските извештаи на претријатијата важен извор за
проценка на изложеноста на претпријатието на ризици
• Управување со ликвидносен ризик
• Управување со кредитен ризик
• Управување со соодветно ниво на капитал
• Базелски стандарди за адекватност на капиталот
• Управување со каматен ризик
• Управување со девизен ризик
• Управување со ризик од зголемување на цените на суровините
• Управување со ризик од промена на цените на акциите
• Управување со оперативен ризик
• Квантитативно мерење на финансиските ризици

3
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Што претставува ризикот?

Во литературата постојат повеќе дефиниции за поимот ризик. Во потеснa смисла на
зборот ризикот претставува опасност од губиток или штета. Во поширока смисла на
зборот ризикот се објаснува како можност од различен исход од оној кој бил претходно
очекуван (подобар или полош). Не постои единствена дефиниција за ризикот.
Причината за тоа е што постојт ралични видови на ризици и секој од нив може да се
објасни на различнен начин. Сепак, во секоја дефиниција за ризикот постојат
заеднички елементи: изложеност, неивесност, губиток.

Во продолжение ќе наведеме неколку дефиниции за поимот ризик. Ризикот преставува

комбинација на можности да се случи некој настан и поседициите кои можат да
произлезат од тој насатан. Ризикот претставува неизвесност од исходот на некој
настан. Ризикот може да се анализира како изложенст на остварување на загуба,
неизвесност за идните случувања, веројатност дека ќе се случи неочекуванн исход.
Доколку сите овие клучни елементи се поврзат на едно место тогаш би можела да се
добие една модифицирана дефиниција: Ризикот е состојба во која постои можност
од негативно отстапување од очекуваните резултати т.е. веројатност да се случи
настан, кој се карактеризира со неизвесност поради варијабилноста на можните
исходи.

Сепак, модерното толкување на ризикот вклучува и можност за добивка, но тоа се

однсува само на шпекулативните ризици. Поновите дефиниции на ризикот го
објаснуваат ризикот како можност дека активноста или настанот негативно или
позитивно ќе делува на способоста на организацијата да ги оствари своите цели.
Општата употреба на терминот ризик се фокусира на потенцијалните штети или корсти
кои можат да се случат од идниот настан, без оглед дали станува збор за трошоци (ang.
downside risk) или бенефиции (ang. upside risk)

Потребно е да правиме разлика меѓу термините ризик и изложеност. Ризикот се

однесува на веројатноста за загуба, додека изложеноста е можност за загуба, иако тие
често се користат наизменично. Всушност, ризикот се појавува како резултат на
изложеност.

На пример, изложеноста на финансиските пазари влијае директно или индирекно на

повеќето организации. Кога организација има изложеност на финансиски пазар, постои
можност за загуба, но исто така можност за добивка или профит.

Битно е да правиме разлика и помеѓу термините ризик и неизвесност. Ризикот е

веројатност дека ќе се случи некој неповолен настан, додека неизвесноста е околност
во која не постојат точни сознанија за веројатноста од настанување на неповолниот
настан, туку само свесност дека тој може да се случи.
 Управување со ризици

Веројатноста дека може да се случи некој непосакуван настан не е единствен битен

параметар при оценка на ризикот. Нa пример, веројатноста од случување на некој
штетен настан може да биде многу голема, но доколку износот на штетата која тој
настан ќе ја предизвика е мала, случувањето на настанот нема да имаат големо
влијание на претпријатието или на индивидуата.

Од друга страна, пак, ако веројатноста да се случи настанот е многу мала, а износот на
штетата која ќе ја предизвика многу голема, реализацијата на таквиот настан може да
значи големи загуби.

Потенцијална можност за Веројатност да се случи

загуба ризкот
Потенцијална можност за Мала
голема загуба
Потенцијална можност за Голема
мала загуба

Поради тоа, не е доволно ризикот да го карактеризираме само преку веројатноста да се

случи некој непосакуван настан, туку и преку вредноста на штетата која тој ќе ја
предизвика. На пример, доколку во даден временски период веројатноста да се случи
некоја штетна појава би не чинела 100 евра, а можноста таа да се случи е 95%, додека
веројатноста да се случи некоја друга штета би не чинела 1.000.000 евра, но
веројатноста таа да се случи е само 1%, статистичкото очекување на вредноста на
штетата во првиот случај е 95 евра, а во вториот случај 10.000 евра. Одтука, може да
забележиме дека вториот случај е поризичен од првиот, иако е помала веројатноста тој
да се случи.

Ризикот е еден од многуте фактори кои мора да се земат предвид кога носиме некоја
инвестициона одлука. Ризик постои секогаш кога постојат повеќе од еден можен исход
во иднина. Често ризикот не може да биде измерен, но онаму каде што е можно, тој
треба да биде вреднуван за да може да се вгради во финансиската проценка на опциите
кои стојат на располагање за инвестирање.

При донесувањето на одлуки, важно е да се идентификуваат областите на ризик.

Доколку е можно, би требало да го измериме ризикот преку распоредување на
вредностите на веројатност на можните исходи. На идните исходи може да им се дадат
вредности на веројатност во опсег од 0% до 100%. При тоа, ако исходот има
веројатност од 0%, тогаш тој сигурно нема да се случи, а ако исходот има веројатност
100%, тогаш е сигурно дека тој ќе се случи. Ако ги собереме вредностите на
веројатностите на сите можни исходи, тогаш резултатот мора да биде 100%.

На пример, при полагање на испит, еден студент има 70% веројатност дека ќе го
положи испитот и ќе добие преодна оценка, а 15% веројатност дека нема да добие
преодна оценка. Но, бидејќи збирот на двете дадени вредности не е 100%, значи дека

5
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

мора да постои најмалку уште еден можен исход, на пример можност за дополнително
полагање на испитот, со веројатност да се случи од 15%.

Во продолжение, преку едноставни примери ќе видиме како се одредуваат вредностите

на веројатностите.

На пример, која е веројатноста случајно да се извлече единица срце од еден шпил

карти?

Знаеме дека во шпилот има 52 карти, а знаеме и дека само една карта е единица срце.
Значи, веројатноста е: 1/52 = 0,0192 = 1,92%. Веројатноста да се извлече карта која е
срце од која било вредност е 13/52 = 0, 25 = 25%, бидејќи тринаесет карти во шпилот се
срце.

Следен пример. Дoколку во текот на последните три години 600 студенти го полагале
испитот, а 370 студенти го положиле, веројатноста за положување на испитот е:
370/600 = 0,62 = 62%. Сепак, минатите податоци се релевантна основа за идните
вредности на веројатноста, само доколку може рационално да се претпостави дека
иднината ќе биде како минатото. Субјективните вредности на веројатноста не се
базираат врз претходни квантитативни податоци, туку едноставно на субјективни,
лични проценки. Точноста на таквите проценки зависи од знаењето и искуството на
лицето кое ја врши проценката.

Во овој контекст битно е да истакнеме дека различни луѓе и различни организации,

имаат различни ставови кон ризикот. Додека некои го одобруваат инвестирањето во
проекти во кои е вклучен висок ризик,(бидејќи таквите проекти обично носат и висок
профит) , други преферираат да инвестираат во проекти со низок ризик. Првиот тип на
личност се вика „трагач по ризици“ (risk seeker), а другиот се нарекува „неприфаќач на
ризици“ (risk averse).

Одтука, ставот кон ризикот на донесувачот на одлуките ќе влијае на одлуките што се

носат од негова страна.

Иста личност може да има различен став кон ризикот во различни околности. На
пример, можеби повремено уживате да купите билет од лотарија (тоа е инвестиција со
висок ризик во смисла дека веројатноста за профитабилен поврат е многу ниска), но
ако имате заштеда од 10.000 евра кои сакате да ги инвестирате, можеби ќе сакате да ги
вложите на штедна сметка во банка (што е опција со низок ризик, бидејќи вашата
инвестиција ќе ја задржи својата номинална вредност, но е опција со низок принос), а
не во акции, кои се хартии од вредност со поголем ризик.

Сепак, секогаш не е возможно и посакувано да се елиминира ризикот во целост.

Најважно е да се изнајде начин како со истиот да се управува. Идентификувањето на
 Управување со ризици

изложеноста и на ризикот е основа за креирање на соодветна стратегија за менаџирање

со ризиците.

Финансиски ризици
На финансиските ризици ќе им осветиме поголемо внимание, бидејќи тие се најбројни
ризици со кои можат да се соочат финансиските и нефинансиските институции.
Заедничка карактеристика на финансиските ризици е тоа што сегашната вредност на
идните парични приходи на претпријатието е неизвесно. Без оглед на бројот на
пресметки, никогаш нема да се добијат истите вредности.

Според (Смитсон & Вилфорд, 1995) „Светот стана област на ризик. Слабоста при
пресметување на девизниот курс, каматните стапки и цените на стоките, влијае врз
пресметките на профитабилноста на компанијата, но може може да го загрози и
нејзиниот опстанок. Не е доволно за еден бизнис да ja има најнапредната технологија,
најевтината работна сила и најдобрите продавачи. Поради нестабилноста на цените,
каматните стапки, девизните курсеви и добро раководен бизнис може да банкротира.

Финансиските ризици се ризици кои произлегуваат од финансиски трансакции. На

пример, доколку компанија има намера да издаде нова серија обврзници, ризикува
зголемувањето на каматните стапки пред да може да ги продаде обврзниците.

Ако компанијата склучи договори со странски купувачи или добавувачи, ризикува

движењата на девизниот курс да предизвикуваат непредвидени загуби и многу други
примери, кои ќе ги разгедаме подоцна во следните делови од овој наставен материјал.

Видови на ризици
Во продолжение ќе ги дефинираме и објасниме различните видови ризици со кои
можат да се соочат финансиските и нефинансиските компании.

Ликвидносен ризик
Ликвидноста е една од најзначајните аспекти на која компаниите треба да обратат
внимание. Ликвидноста значи дека компанијата треба да има доволно средства за да
ги извршува секојдневните обврски, односно да располага со средства кои ќе и
овозможат непречено функционирање и можност да ги услужи клиентите и да оствари
профит, без притоа да се предизвика проблем во нормалното работење. Ликвидносниот
ризик е поврзан со можноста, односно опасноста компанијата во некој иден момент да
не биде во состојба, односно да нема доволно ликвидни средства, да ги подмири
доспеаните обврски кон своите комитенти.

Банките како најголеми финансиски институции се особено ранливи на овој вид на

ризик, затоа што и најмали проблеми со ликвидноста, и најмала можност да не може да
ги исплатат средствата на некој од депонентите, создава можност од нагло губење на
довербата во банката. Всушност, ликвидносниот ризик кај банките произлегува,

7
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

односно е дериват, од другите банкарски ризици, како што се кредитниот, каматниот

ризик и слично.

Пример, банката може да западне во ликвидносен ризик, ако на некој комитент му дала
голем заем, а тој западнал во тешкотии и не може да го врати. Значи во овој случај,
кредитниот ризик бил причина и за ликвидносниот ризик.

Ликвидносниот ризик на банката се однесува на способноста на банката да ги исполни

своите обврски кон депозитарите или потребите на кредитобарателите, преку
претворање на средства во готовина, т.е. можност брзо, без загуби да позајмуваат
средства кога тоа е потребно. Доколку се има предвид големата сума на депозити кои
се по видување и кои мора да бидат исплатени на барање на сопственикот, но и
краткорочните депозити, ликвидносниот ризик е од особена важност во банкарското
работење. Депонентите вложуваат средства во банката, со полно право да ги подигнат
во кој било момент, па дури постои можност и за предвремено подигање на орочени
средства. Доколку банката има низок рејтинг, може да се случи клиентите да почнат
предвремено да ги подигаат своите средства од банката и со тоа таа станува
неликвидна. Доколку банката не е во можност да добие ликвидносна инјекција од
центраната банка или да обезбеди средства од некој друг извор, таа станува
несолвентна.

Доколку банката има проблем со ликвидноста, централната банка вообичаено е

подготвена да ѝ позајми, односно да се јави во улога на кредитор во последна
инстанца. Секако, банката за заемот плаќа казнена камата. Често кога банките се
наоѓаат во ситуација на нарушена ликвидност, покрај од централната банка се
обидуваат да позајмат пари и од меѓународните пазари или од некои други извори, но
ова е скап извор на финансирање и ја намалува нивната профитабилноста.

Од гледна точка на политиката, менаџментот на финансиските и на нефинансиските

институции мора да создаде план за ликвидност или стратегија, која ги балансира
ризиците и приносите. Всушност, прекумерната ликвидност на активата нуди
безбедност, но го намалува профитот. Ликвидните средства се краткорочни и одтука,
помалку ризични активи, но нудат пониска стапка на принос од онаа што може да се
заработи од инвестициите во долгорочни хартии од вредсност и кредити. Вложувањето
во долгорочни средства пак го зголемува профитот на банката, но ја изложува на
неочекувани ризици.

Оптималната ликвидност се постигнува преку балансирање на ризиците и приносите.

Всушност, од една страна, компанијата треба да обезбеди доволно средства за да може
да одговори на неочекуваните промени на ликвидноста, но од друга страна
ликвидноста не би требало да биде премногу висока, бидејќи постојат опортунитетни
трошоци, во смисла на вишок актива која лесно се претвора во готовина, но која би
можела да заработува повисоки стапки на принос. Според тоа, суштината на анализа на
 Управување со ризици

банкарската ликвидност е проценка на ликвидносните потреби. Овие потреби обично

кај банките се однесуваат на повлекувањата на депозитите и на кредитните
побарувања. Предвидувањето на ликвидносните потреби се базира на искуството на
банките како претставници на финансиски институции да можат да ги предвидат
идните случувања кои би можеле да ги изменат типичните ликвидносни потреби.

Кредитен ризик (ризик од другата страна на договорот)

Ризик од неисполнување на нефинансиските обврски, се однесува на одложување на
можноста за испорака на стока, слабо извршена услуга, неможност да се напллатат
побарувањата од купувачите и слично.

Треба да имаме прдвид дека квалитетот на работата на една компанија зависи и од

другите учесници и затоа квалитетот на финалниот производ е последица на
исполнување на обврските на сите учесници, без разлика дали се вработени во
компанијата или соработуваат со компанијата во некоја друга правно-формална форма.

Компаниите го оценуваат деловниот партнер со кого склучуваат договори, имајќи ја

предвид неговата точност и начинот за подмирување на обврските. Овој критериум е
од краткорочна природа, бидејќи кредитниот рејтинг на деловниот партнер може да
биде променет, што не се рефлектира веднаш во (не) можноста за плаќање. Поради тоа,
треба да се користат повеќе коефициенти (индикатори) кои го олеснуваат оценувањето
на кредитниот рејтинг на деловниот партнер или за кредитниот рејтинг да се добијат
информации на пазарот. Сепак, деловниот партнер не секогаш по своја вина станува
неликвиден и не може да си ги исполни обврските, бидејќи можеби и неговите
побарувањата останале ненаплатени.

Кредитните стандарди се дефинирани како минимални критериуми што клиентот мора

да ги исполни за да може да добие проиводи и услугии на кредит (на одложено
плаќање). Во литературата и во практиката не постои единствен кредитен стандард.
Кредитниот стандард го поставуваат сите бизниси за своите клиенти. Кредитни
стандарди претставуваат максимален ризик што бизнисот е подготвен да го прифати во
врска со заемот на клиентите.

Кредитна анализа е метод за проценка на пазарната способност на клиентот и се

однесува на: проценка на глобалната кредитна способност на клиентот (кредитен
рејтинг) и определување на максималниот износот на кредит што може да го земе
купувачот. Кредитниот рејтинг се одредува со анализа на приносот, имотната и
финансиската состојба на купувачот врз основа на неколку последователни салда, при
што оваа анализа треба да содржи три последователни завршни салда за да се
идентификува нејзиниот принос, имотната и финансиската состојба.

Суштината на кредитната анализа се сведува на добивање на што попрецизни одговори

на прашањата: дали компанијата може да ги плати своите заостанати долгови навреме,
дали нејзините побарувања и залихи се реални и ликвидни, дали компанијата

9
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

заработува реална стапка на поврат, дали финансиската позиција на компанијата е

стабилна итн.

За разлика од кредитнот ризик со кој се соочуваат нефинансиските компании,

кредитниот ризик на финансиските институции е поголем и поразличен. Доколку како
претставник на финансииска институција ја земеме банката, кредитниот ризик е ризик
дека ентитетот нема да може да ги наплатува побарувањата заради несолвентност на
должникот. Кредитниот ризик произлегува првенствено од побарувањата за продадени
производи и услуги, врз основа на финансиски пласмани (дадени заеми), на
инвестиции во хартии од вредност (ризик дека издавачот нема да може да ги подмири
обврските).

Всушност, кредитен ризик од гледна точка на финансиска организација е ризик дека

заемопримачот нема да може и/или сака да плати камата на заемот и/или да ја отплати
главницата. Всушност, кредитен ризик значи ризик дека коминтентот нема да биде во
можност делумно или во целост да ги подмири обврските во рок, кога тие доспеваат,
односно неисполнување на условите од договорот за заем.

Секогаш кога две страни склучуваат некој финансиски договор, може да се случи
кредитен ризик, кој подразбира ризик од непочитување на обврските, односно
условите во договорот од едната договорна страна.

Кредитниот ризик е најстар и најважен од сите ризици од аспект на загубите што може
да ги предизвика во една финансиска институција, на пример банка. Овој ризик
произлегува од извршувањето на традиционалните и воедно најпрофитабилните
банкарски работи и како таков претставува најголем ризик со кој се соочува секоја
банка. И покрај иновациите на полето на финасиските услуги, кредитниот ризик и
денес е најзначајна причина која доведува до стечај на банките. Во суштина
кредитниот ризик претставува сегашен или иден ризик кој ќе предизвика негативни
ефекти на финансискиот резултат и капиталот на банката, бидејќи кредитниот должник
не може или не сака да ги исполни условите и обврските предвидени во договорот за
кредит.

Познато е дека главен производ кој банките им го нудат на своите потенцијални

клиенти се банкарските кредити, кои можат да се јават како формален договорен
кредит или преку издавање на кредитни картички. Ваквите кредити се доделуваат на
потенцијалните клиенти во зависност од нивните потреби и намена за која се зема
кредитот. Кредитите можат да бидат дадени на физички или на правни лица. Банките
креираат различна понуда на кредити со цел да привлечат поголема потенцијална
бројка на клиенти, кои би го искористиле кредитот за задоволување на некоја нивна
потреба. При одобрувањето на кредит банките прават анализа на примањата на
барателот на кредитот со цел да утврдат дали неговите месечни и/или годишни
примања можат да ги сервисираат обврските кои произлегуваат од договорот за
 Управување со ризици

кредит. И покрај ваквите анализи постојат одредени ризици во однос на

подмирувањето на обврските од страна на клиентот.

Целта на банката е да одобрува кредити кои со сигурност во целост ќе бидат вратени

од страна на корисниците. Но, проблемот на неповолна селекција често е присутен на
пазарите за кредити. Високоризичните кредитобаратели се подготвени да платат
повисока камата од онаа која би ја платиле доколку би биле во подобра финансиска
состојба.

Моралниот ризик е исто така проблем кој се јавува на пазарите за кредит, бидејќи
кредитокорисниците често влегуваат во ризични активности непожелни за банката.
Проблемот со моралниот ризик најверојатно ќе се случи кога кредиторот не е во
можност да ги набљудува активностите на кредитокорисникот.

Доколку заемобарателот не успее навреме да го врати заемот, вредноста на

банкарскиот капитал се намалува. Кредитниот ризик се зголемува кога банката дава
повеќе заеми со низок или среден квалитет, но во тој случај каматата на заемот е
повисока. Според тоа, поголем кредитен ризик носи поголем профит.

Најважна причина за кредитниот ризик се лошите пласмани. Тоа не значи дека банките
одобруваат лоши кредити. Во моментот на одобрување сите кредитни одлуки делуваат
како исправни одлуки. Но, подоцна, поради разни причини, кредитите се влошуваат.

Каматен ризик
Ризикот од каматната стапка е ризик дека флуктуациите на каматните стапки водат до
зголемени трошоци или намален приход за организацијата. Всушност, промените на
каматните стапки ги изложуваат компаниите на каматен ризик, при што нивните
добивки стануваат несигурни и зависни од движењето на каматните стапки.

Каматната стапка е една форма на поврат на финансиските инструменти, односно

стапката на поврат што ја плаќа заемопримачот на позајмените средства или стапката
на поврат на заемодавателот на вложениот капитал.

Каматните стапки се формираат од повеќе фактори и се предмет на промена. При тоа

постојат фиксни каматни стапки и варијабилни (промениви) каматни стапки. За
фиксните каматни стапки, компанијата го знае вкупниот износ на обврската за заем
или побарувањата за целиот договор и не се директно изложени на промени, додека
варијабината каматна стапка се менува и е поризична. Варијабилната каматна стапка се
состои од некои од референтните каматни стапки (обично Libor или Euribor) и
дополнителен процент во зависност од ризикот во кој се наоѓа компанијата.

Ако една компанија го финансира својот бизнис исклучиво од сопствениот капитал,

избегнува директна изложеност на ризик од каматни стапки. Сепак, сопствениот
капитал најчесто не е доволен, па претпријатија до потребните средства за
финансирање на тековните активности, развој и слично, доаѓаат преку емисии на
хартии од вредност и заеми од банки или други финансиски институции. Кога

11
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

компанија зема заем, таа е изложена на ризик од каматна стапка. Компанијата може да
склучи заем со фиксна или варијабилна (променлива) каматна стапка. Заем со фиксна
стапка е заем чија каматната стапка е фиксна во моментот на склучување на договорот
и останува иста за време на периодот на отплата на заемот, поради што износот на
ратата за време на периодот на отплата не се менува. Со овие заеми, компанијата
секогаш однапред ја знае вкупната сума на камата што треба да ја плаќа во иднина.
Заем со варијабилна стапка е заем чијашто каматна стапка е поврзана со одреден
варијабилен фактор (на пример инфлација). Каматната стапка на овие заеми може да се
промени, a одтука и вкупниот износ на камата што се плаќа на заемот.

При тоа, порастот на пазарната каматна стапка го зголемува каматниот трошок на

компании кои плаќаат за заеми земени со променлива каматна стапка. Во случај на
фиксна каматна стапка, компанијата е во загуба кога паѓаат каматните стапки на
пазарот, затоа што плаќа повисоки стапки од пазарните каматни стапки, што не би
било случај доколку би имале договорена варијабилна каматна стапка.

Кога се зборува за ризик од промена на каматните стапки треба да се има превид и

ликвидноста, според која ризикот кај долгорочените заеми е поголем од
краткорочните. Ова е причината зошто заемодавачот очекува поголема каматна стапка
или поголем принос на долгорочните заеми. Премијата за ликвидност е разликата во
каматната стапка на заемите со различно време на достасување.

Важна детерминанта за одлуката дали да се позајмува со фиксна или со варијабилна

стапка се очекувањата за движењата на каматните стапки. Во продолжение, преку
хипотетички пример, ќе видиме како се менува профитот на банките како резултат на
промена на каматните стапки.
 Управување со ризици

Претпоставуваме дека во просек дошло до пораст на каматните стапки за 10%, (пример

од 5% на 15%). Приходот на средства на Банката А ќе порасне за 1 милион (10% x 10
милиони), додека плаќањето на обврските ќе пораснат за 5 милиони (10% x 50
милиони). Според тоа, профитот на Банката А ќе се намали за 4 милиони (1 милион
евра – 5 милиони евра).

Приходот на средствата на Банката Б ќе се зголеми за 5 милиони (50 милиони x 10%), а

плаќањето на обврските ќе се зголеми за 1 милион (10 милиони x 10%). Во случајот на
Банката Б, приходот поради зголемените каматни стапки ќе порасне за 4 милиони евра
(5 милиони – 1 милион евра). Од примерот можеме да заклучиме дека доколку банката
има поголем износ на обврски од средства, зголемувањето на каматните стапки ќе го
намали профитот, а намалувањето на каматните стапки ќе го зголеми профитот. Но, ќе
се случеше обратна ситуација доколку дојдеше до пад на пазарните каматни стапки.

Базичниот каматен ризик за банката е коефициент помеѓу ставките во активата на

билансот кои се чувствителни на промени на каматните стапки и ставките на пасивата,
кои исто така се чувствителни на промени во каматните стапки. Така, доколку овој
коефициент е поголем од единица, а при тоа дојде до пад на каматните стапки,
приходите на банката ќе се намалат, а доколку дојде до пораст на каматните стапки,

13
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

приходите ќе се зголемат. За да го минимизираат овој ризик, банките настојуваат овој

коефициент да биде блиску до единица, т.е. настојуваат ставките на активата и
пасивата кои се чувствителни на каматната стапка да бидат во рамнотежа.

Претпоставуваме дека банката А ја има следната структура на средства и обврски во

поглед на каматната стапка

Средсва Обврски
Средства со варијабина каматна стапка 10 Обврски со варијабина каматна стапка 20
(милиони евра) (милиони евра)
Средства со фиксна каматна стапка 50 Обврски со фиксна каматна стапка 40
(милиони евра) (милиони евра)

Доколку претпоставиме дека банката плаќа 3% на обврските кои се чувствителни на

промени на каматните стапки, а наплаќа 7% за средствата кои се чувствителни на
промени на каматните стапки, значи дека банката плаќа 20 милиони евра
x0,03=600.000, а заработува 10 милиони евра x0,07=700.000 (остварува профит од
100.000 евра). Но, доколку каматните стапки се зголемат за 1%, на двете страни на
билансот, банката ќе плаќа 20 милиони евра x 0,04=800.000 евра, а ќе наплаќа 10
милиони евра x0,08=800.000 евра (во случајов не остварува профит). Доколку
каматните стапки пораснат за дополнителен 1%, таа ќе плаќа 20 милиони евра x
0,05=1.000.000, а ќе наплаќа 10 милиони евра x 0,9=900.000 евра (загуба од 100.0000
или вкупно 200.000 евра, како резултат на промените на каматните стапки).

Поедноставно, може да ја пресметаме добивката или загубата која може да се случи

поради промена на каматните стапки, преку следната формула:

Каде што:

Cp = промени во профитабилноста

Ar = средства чувствителни на промени во каматните стапки

Lr = обврски чувствителни на промени во каматните стапки

Δi = промени во каматните стапки

Користејќи ги податоците од горниот пример, доколку замениме по формулата,

добиваме:
 Управување со ризици

Cp = (10 милиони евра -20 милиони евра) x 0.02 = - 200.000 евра

Промените во профитот на банката кои можат да настанат како резултат на промени во

каматните стапки можеме да ги прикажеме на следниов начин:

Освен анализа на големината на средствата и обврските чувствителни на промена на

каматната стапка, банката треба да ја земе предвид и нивната рочност, бидејќи не сите
средства и обврски кои се каматно чувствителни имаат иста рочност. Поради тоа, при
пресметка на профитот на банката како резултат на промени во каматните стапки треба
да се земе предвид и рочноста на средствата и изворите на средства.

За оваа цел ја користиме следната формула:

∆%P = -∆% i x t
Каде што:

Δ% P = процентуална промена на пазарната вредност

Δ% i = промени во каматната стапка

t = рок (во години)

Така, ако каматната стапка порасне за 2 %, просечиот рок на средствата на банката е 3

години, а банката располага со средства од 100 милиони евра, вредноста на средствата
ќе опадне -2x3 =-6% или 6 милиони (100 милиони x 6%). Доколку вредноста на
обврските на банката (исклучувајќи го банкарскиот капитал) изнесува 95 милиони, а
просечниот рок на достасување на обврските исто така е 3 години, а каматната стапка
исто така пораснала за 2% вредноста на обврските исто така ќе се намали 95 милиони x
6 % = 5,7 милиони со што ќе се намали банкарскиот капитал за 300.000 евра (6
милиони -5,7 милиони).

Доколку претпоставиме дека рокот на достасување на каматно чувствителните обврски

на банката е само 1 година, тогаш вредноста на обврските ќе се намали за -2x1=-2 %
или 95 милиони x 2%=1,9 милиони и банката ќе претрпи уште поголема загуба (6-
1,9=4,1 милиони).

Забелешка : Не треба да се користи каматната стапка во децимали, на пример, за

каматна стапка од 5 % во формулата употребуваме 5, а не 0,05.

15
 Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Но, доколку рокот на доспевање на обврските е 10 години, обврските ќе се намалат за -

2x10=-20% или 19 милиони ( 95 милиони x -20%) и банката ќе оствари профит од
порастот на каматните стапки.

Според тоа, доколку се очекува каматните стапки да паѓаат, банката треба да држи
средства со подолг рок, а обврски со пократок рок. Обратно, ако се очекува каматните
стапки да се зголемат, банката треба да држи средства со пократок рок, а обврски со
подолг рок на доспевање.

Во продожение преку пример ќе видиме како промената на каматната стапка може да

влијае на нето добивката искажана во билансот на успех. Претпоставуваме дека
компанија зела заем од 2 милиони евра на 8 години со варијабилна каматна стапка
Euribor +2,5%. (Euribor во моментот на земање на заемот бил 2,151%). Во договорот за
заем, исто така, се вели дека вредноста на Euribor се прилагодува секоја година според
неговата вредност на пазарот. Заемот е земен на 1 Јануари 2011 година. На денот на
договорот за заем, вкупната каматна стапка била 4,651% (2,151+2,5).

Како промената на каматните стапки може да ги нарушат плановите на

компаниите да остварат профит?

Компанијата изработила деловен план, според кој нето-добивката остварена на овој

начин му носи на сопственикот поврат на вложениот капитал од нешто над 8%, што го
задоволува сопственикот на бизнисот. Сепак, движењата на каматните стапки за време
на тие 8 години, целосно ги нарушила плановите на компанијата, како што може да
видиме и од табелата подолу
31.12.2011 31.12.2012 31.12.2013 31.12.2014 31.12.2015 31.12.2016 31.12.2017 31.12.2018
Приходи 7.800.000 7.956.000 8.115.120 8.277.422 8.442.971 8.611.830 8.697.949 8.784.928
Расходи 7.670.000 7.823.400 7.979.868 8.139.465 8.302.225 8.468.300 8.552.983 8.638.513
Брудо 130.000 132.600 135.252 137.957 140.716 143.531 144.966 146.415
добивка
Расходи од (93.020) (93.140) (104.030) (131.730) (148.480) (92.480) (70.520) (80.210)
камати
Оперативна 36.980 39.460 31.222 6.227 -7.764 51.051 74.446 66.205
добивка
Данок на 3.698 3946 3.122 623 5.105 7.445 6.621
добивка
Нето добивка 33.280 35.514 28.100 5604 -7.764 45.945 67.001 59.585
ROE 8,32% 8,20% 6,0% 1,13% -1,55% 9,28% 12,38% 9,8%
Капитал 400.000 432.985 468.499 496.599 502.203 495.216 541.161 608.162

Добивката во 2011 и 2012 година се движела во планираните рамки, следната 2013 се

намалила кога реалниот поврат на вложениот капитал паднал на 6%. Состојбата во
2014 и 2015 година била уште полоша, што ја довела во прашање кредитната
способност на бизнисот со потенцијалните заемодаватели.
 Управување со ризици

Од примерот може да забележиме дека ризикот од каматна стапка е веројатноста за

негативно влијание врз профитабилноста на компанијата.

Ризикот од каматни стапки влијае на многу организации, како заемопримачи и

инвеститори, а особено влијае на капитално-интензивните индустрии и сектори.

Промените влијаат на заемопримачите преку цената на средствата. На пример, ако

компанија зела заем со променлива каматна стапка зголемувањето на каматните стапки
може да ги зголемат трошоците за средства на компанијата.

Од перспектива на инвеститорот или заемодавателот, падот на каматните стапки

резултира со помал приход од камата на инвестиција.

Трансакциска изложеност на камтен ризик

Трансакциската изложеноста на каматен ризик значи дека побарувањата и обврските

во времето на доспевање ќе бидат изложени на промени на каматните стапки.
Пазарната каматна стапка се менува за времетраењето на договорниот однос. Така,
доколку сме позајмиле по варијабина каматна стапка, изложеноста на трансакција на
каматен ризик е помеѓу важечката каматна стапка кога е склучен договорот и
пазарната каматна стапка што е основа за пресметување на каматата.

Пример за трансакциска изложеност на каматен ризик

Компанија зела заем од 2 милиони евра на 1 јануари 2017 година со Euribor + 4,5% , со
рок на доспевање 8 години. На денот на договорот за заем, вкупната каматна стапка
била 6,65% (Euribor бил 2,151%). Во договорот за заем, исто така, се вели дека
вредноста на Euribor се прилагодува на секои 6 месеци според неговата вредност на
пазарот.

17
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Датум Euribor Камата период Камата Камата на ден Трансакцис

стапка на договорот ка
изложеност

Од табелата можеме да заклучиме дека немало изложеност на трансакциски ризик со

каматни стапки во првите 6 месеци, затоа што во тој период каматата се пресметувала
на вредноста на Euribor забележан во Договор за кредит. Веќе по следните 6 месеци,
компанијата забележала мала загуба во трансакцијата од 330 евра, затоа што вредноста
на Euribor на 1 јули 2004 година била повисока од вредноста на денот на договорот.

Најголема трансакциска загуба била реализирана во 2007 и 2008 година, кога во 2007
година тие изнесуваа вкупно 38.710 евра а 2008 година 55.460 евра.

Девизен ризик
Девизниот ризик е ризик по заработувачката или капиталот, што произлегува од
флуктуација на девизните курсеви. Овој ризик, всушност, се јавува секогаш кога
организациите извршуваат деловни трансакции, кои се во валута различна од
националната валута, односно кога пласманите или остварените приходи се во една
валута, а изворите или обврските се во друга валута.

Можност за појава на девизен ризик особено се јавува кај долгорочни трансакции, каде
флуктуацијата на девизните курсеви може да има големи последици и да ја промени
очекуваната профитабилност на деловната трансакција.

И покрај проценките и предвидувањата, никој не може со сигурност да знае како ќе се

движат девизните курсеви во иднина. Така, доколку движењето е во непосакувана и
непредвидлива насока, негативно ќе влиијае на приходите и на капиталот на
организацијата.
 Управување со ризици

Секоја неосигурена позиција во некоја странска валута ја изложува организацијата на

девизен ризик и оваа позиција се нарекува отворена позиција во соодветната
странска валута. Доколку организацијата повеќе продава одредена странска валута
отколку што истата ја купува, се нарекува дека е во нето кратка позиција во однос на
таа валута. Обратно, доколку повеќе купува одредена странска валута отколку што ја
продава се вели дека е во долга позиција во однос на таа валута. Всушност, долга
девизна позиција е кога девизната актива е поголема од девизната пасива, а кратка е
кога девизната пасива е поголема од девизната актива.

И двете овие позиции ја изложуваат организацијата на девизен ризик, доколку

странската валута ја промени вредноста во однос на домашната валута. Така, доколку
активата е поголема од пасива во одредена странска валута (долга отворена девизна
позиција) и таа валута апресира, ќе има позитивен ефект на нејзиниот биланс. Обратно,
депрецијацијата на таа валута ќе предизвика негативни ефекти.

Доколку, пак девизна пасива е поголема од активата (кратка отворена девизна

позиција), на организацијата ќе ѝ одговара депрецијација на странската валута, а
апрецијацијата ќе предизвика загуба, бидејќи обврските ќе ѝ се зголемат.

Според тоа, промените на девизните курсеви може негативно да делуваат на

работењето на сите финансиски и нефинансиски организации, доколку тие однапред не
ги предвидат ваквите промени и не најдат адекватни начини да го намалат нивното
негативно влијание.

Одтука, девизниот ризик е врзан со можности организацијата да се доведе во состојба

да се соочи со загуба или да ја намали добивката, но и да оствари добивка како
резултат на промени во девизните курсеви.

Банките во активата и во пасивата во билансот имаат позиции кои се во различни

валути. Промените на девизниот пазар, меѓу различните валути имаат свое влијание и
врз успешноста во работењето на банката. Флуктуациите на девизните курсеви може
да имаат и негативно, но и позитивно влијание на работењето на банките.

Пример: доколку банката има ставки во активата во валута која во меѓувреме

апрецирала (ја зголемила својата вредност спрема другите валути ) а нема или има
ставки со помали износи во иста валута во пасивата, банката си ја подобрила својата
позиција, како резултат на поволната валутна структура во својот бизнис. Но, доколку
во активата има ставки во валута која во меѓувреме депрецирала ( ја намалила својата
вредност во однос на другите валути ) во тој случај банката ја влошила својата
позиција.

Пример : Германска компанија продавни производи во САД

На 19 декември 2018 година, германска компанија ХХ продала производи на

американска компанија. Производите биле фактурирани во американски долари, а
фактурата, меѓу другото, вклучува:

19
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Датум на фактура: 19/12/2018 година

Износ на наплата: 1.000.000 американски долари

Датум на достасување: 01/02/2019

Плаќање на девизната сметка на бројот на компанијата: 2511425218548525.

Од моментот кога ја продава стоката до моментот на наплатата, Компанијата ХХ е во

опасност од промени во курсот САД$ / евро, а опасноста на која е изложена е дека
1.000.000 САД$ што ќе ги добие во февруари 2019 година да не бидат вредни како на
денот кога ги продала производите. Зошто е ова опасно за бизнисот?

Доколку цената на продажбата на 19.12.2018 година изнесувала 700.470 евра, значи на

компанијата од овој бизнис и останува разликата во цената од 51.296,77 евра
(вредноста на продажбата е 1.000.000 САД$ што е еднаква на денот продажба
751.766,65 евра (девизниот курс е 1.3302 САД$ / евро) минус цена на чинење 700.470
евра)

На 1 февруари 2019 година купувачот уредно ја платил фактурата од 1 милион

американски долари на девизната сметка на компанијата. Но, девизниот курс се
променил (1,3644 САД$ / евро). Кога компанијата ги префрлила парите од странска
валута во домашна валута за тој милион долари што и бил даден добила 732.922,90
евра. Поради промената на курсот за само 43 дена компанијата „изгубила“ 18.843,76
евра. Оваа промена на девизниот курс „изела“ дел од разликата во цена со која работи
компанијата .

Во однос на протокот на пари во едно претпријатие, промените во девизниот курс

влијаат на ликвидноста на компанијата XX. Поточно, компанијата очекувала прилив од
751.767 евра, а наместо тоа, добила 732.923 евра. Ако планирала да го исплати целиот
износ на пари (порамнување на долгови и слично), во овој случај не би можела да ги
исполни сите обврски навреме.

Пример: Kанадска фирма извезува во САД

Канадска фирма продава услуги во САД кои ги наплаќа во САД долари. Трошоците на
компанијата (истражување, развој) се во канадски доари. Во продолжение е
претставено движењето на девизниот курс канадски наспроти американски долар и
приходите на компанијата.
 Управување со ризици

квартал Приходи САД Девизен курс Приходи во

долари Канадски/САД канадски долари
долар
Квартал1 10.000.000 1.5218 15,218,000
Квартал2 10.000.000 1.4326 14,326,000
Квартал3 10.000.000 1.3328 13,328,000
Квартал4 10.000.000 1.2910 12,910,000

Разликите во девизниот курс придонеле приходот од првиот до четвртиот квартал да

се намали за 2.308.000 канадски долари. Најверојатно е дека трошоците на компанијата
нема соодветно да се намалат во овој период и компанијата може да оствари загуба.
Секако, може да оствари и неочекуван профит, доколку има поволна промена на
девизните курсеви.

Пример: Компанија од САД има обврски кон компанија во Канада во канадски долари.

Компанија од САД ги финансира своите операции со заем деноминиран во канадски

долари. Вредноста на обврските по заемот (10.000.000 канадски доари) ќе се менуваат
доколку се менува девизниот курс САД/Канадски долар. На пример, доколку
девизниот курс се промени од 0,7 на 0,9 САД долари за канадски долар обврската ќе се
зголеми за 2.000.000 долари.

Девизен курс канадски/САД долар Обврски во САД долари

0,65 6.500.000
0,7 7.000.000
0,75 7.500.000
0,8 8.000.000
0,9 9.000.000

Пример: Дилемата на јапонските извозници поради апрецијација на јенот во 80 тите

години на минатиот век

Јапонските извозници се соочиле со намалена конкуретност на своите производи на

странските пазари во осумдесеттите години на минатиот век, бидејќи вредноста на
јенот (JPY) драматично се зголемила (апрецирала) во однос на валутите на земјите каде
што тие извезувале, пред се во американски долари.

Јапонските извозници се соочиле со тежок избор помеѓу намалување на цените на

производите кои ги извезувале, а со тоа и маргините на профитот или да загубат голем
уделот на американсиот пазар.

Тие одлучиле драстично да ги намалат трошоците, го лоцирале производството во оф-

шор центри каде трошоците се пониски, ги намалиле профитните маржи, со цел да го
одржат уделот на американскиот пазар и покрај драматичните зголемувања на јенот.

21
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Во продолжение е прикажан просечниот девизен курс јапонски јени / САД$.

1985 238.60 Јапонски јени/ САД$.

1986 168.50

1987 144.60

1988 128.15

Трансакциска изложеност на девизен ризик

Трансакцискиот ризик се јавува кога има неповолна промена на девизните курсеви

кога се извршуваат трансакциите. Овој ризик претставува временска изложеност на
ризик од девизниот курс, кој произлегува од разликата помеѓу настанувањето на
обврската и нејзиното плаќање, односно заклучувањето на договорот и неговото
извршување. Промената на курсот може да доведе до намалување на планираниот
приход во домашна валута.

Пример за трансакциска изложеност на девизен ризик

Компанијата ХХ, на 19.12. 2017 година продала производи на компанија во Германија.

Производите се фактурирани во американски долари, износот на фактурата е 1 милион
американски долари, а достасува за паќање на 01.02.2018 година.

датум курс САД долари Евра Трансакциска

разлика
19.12.2012 1,3302 1.000.000 751.767
31.12.2012 1,2905 1.000.000 774.893
01.02.2013 1,3644 1.000.000 732.923 -18.884

Трансакциската изложеноста на девизен ризик во овој пример имала негативно

влијание врз паричниот тек на компанијата. Поточно, кога ги продала производите
Компанијата ХХ очекувала наплата од 1 милион долари или 751.767 евра. Според овие
податоци, планирала и да ги подмири своите деловни обврски.

Сепак, поради изложеност на валутен ризик, 1 милион долари што ги примила на денот
на наплатата вредат 18.840 евра помалку, што значи дека компанијата има многу
помалку пари на сметката за да ги подмири деловните обврски. Од примерите може да
се види директното влијание на девизниот ризик за ликвидноста на компанијата.

Ваквиот ризик може да биде намален или елиминиран со користење на разни техники,
како што се финансиските деривати, за кој подетално ќе зборуваме во делот на
менаџирање со ризици .
 Управување со ризици

Ризик од промена на цените на суровините

Многу важен ценовен ризик произлегува од нестабилноста на цените на суровините
кои компанија ги користи во својата деловна активност. Природата на овој ризик е
многу слична на валутниот ризик.

Влезната цена на суровината што ја користи компанијата за производство на своите

производи директно влијае на профитабилноста на продажбата. Ако цените на
суровините пораснат, а цените на производите се фиксни, претпријатието ќе претрпи
загуба.

Истражувањата покажуваат дека цените на суровините се понестабилни од девизниот

курс и од каматните стапки.

Од друга страна, доколку компанијата се наоѓа во улога на продавач на стоки, чија

цена е фиксна, на пример трговци со нафта, нивните трошоци за производството се
фиксни, а од друга страна доколку продажната цена се намали, ќе се намали и
заработката.

Пример златарот е изложен на ризик

Златар произведува накит изработен од злато и други скапоцени метали. На почетокот

на август 2017 година добил специјална нарачка од специјален клиент за производство
на златни медали во вкупна вредност од 1 килограм. На клиентот му требаат медалите
до Нова година. Златарот за производство на златните медали од својот добавувач
треба да набави сурово злато од 1 килограм. Тој има долгорочен договор со тој
добавувач во кој се наведува дека златото се фактурира по пазарни цени што важат на
денот на испорака.

Тековната цената на еден грам злато, била е 51,7 долари за грам. На клиентот му
одредил цена од 62.000 американски долари (суровината чини 51.700 американски
долари, а останатото се трошоци на производителот и маржа) со што бизнисот
останува профитабилен, т.е.10.300 долари заработка).

Но, на денот кога е извршена набавката, суровото злато ја зголемило цената. Златен
грам чинел 57,30 или 57.300 долари за килограм. За само еден месец, цената на златото
варирала толку многу што го „јадела“ најголемиот дел од пофитот на златарот или
лична заработка, од 4.700 американски долари.

Пример сопственик на бензиска пумпа е изложен на ризик

Сопственик поседува бензинска пумпа и секако е вклучен во продажба на нафтени

производи.

На почетокот на јули 2017 година, тој набавил нафтен контингент од неговиот

снабдувач од 1.000 барели (т.е. 159.000 литри масло). Тој има долгорочен договор за

23
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

соработка со тој добавувач во кој се наведува дека нафтата се фактурира по пазарни

цени што важат на денот на испораката или фактурата.

Во моментот тековната цена на нафтата била 80 долари за барел. Од направената

пресметка компанијата увидела дека за 1000 барели ќе плати 80.000$, трошоците за
деловно работење, одржување на инфраструктурата, камата за заеми што ја
финансираа изградбата на пумпата и сл. изнесуваат 200.000$. Подажната цена на
нафтата е 373.000$ за 1000 барели. Да напоменеме, продажната цена на нафтата е
фиксна и не може да се менува секогаш кога се купува нафта за да се прилагоди на
промена на цената за барел нафта на светскиот пазар. Значи бруто заработката е
(373.000-280.000= 93.000$).

Но, во втората половина на јули нафта за 1.000 барели била 96$ по барел или вкупно
96,000 $. Трошоците на сопственикот на пумпата се 296.000 а тој а мора да продолжи
да продава нафта за 373 000$. Заработката му се намалила и изнесува 77.000$.

За само еден месец, цената на нафтата варирала толку многу што му одзела најголем
дел од заработката на сопственикот на пумпата.

Ризик од промена на цената на акциите

Ризикот од промена на цените на акциите, односно ризикот од промена на вредноста на
индексите на акции спаѓа во групата пазарни ризици. Овој ризик значи дека цените на
одделни акции може да се намалат како резултат на неповолните движења на пазарот, а
со тоа да предизвикаат загуби на инвеститорите.

Пример за изложеност на ризик од инвестирање поради пад на вредноста на акциите

Американска компанија сака да купи акции на Coca-Cola Enterprises Inc. во вредост од

1милиони долари. Причината за набавката е краткорочната инвестиција во акции за
пласирање на тековниот суфицит на готовина и секако остварување на профит.

На 1 мај 2018 година, компанијата купила 33.330 акции и за нив платила 999.900
долари. Компанијата планира да ги чува акциите се до 1 јули истата година, кога
планира да ги продаде, затоа што и се потребни тие средства за да ги подмири
обврските од деловна активност.

Но, веднаш на почеток на месец Мај вредноста на берзанскиот индекс S&P 500
започнала да паѓа. Компанијата е загрижена дека цената на акциите на „Кока Кола“
може да продолжат да паѓаат, како резултат на континуираниот пад на вредноста на
берзанскиот индекс и компанијата би можела да продолжи да ја губи вредноста до
планираниот момент на продажба, и поради тоа се одлучила да ги продаде акциите на
1-ви јуни за да се спречи поголема загуба.
 Управување со ризици

Компанијата ги продала своите 33.330 акции и добила 883.245 долари на 1 јуни 2018
година. Она што можеме да заклучиме е дека компанијата не само што не ја остварила
планирана добивка, туку од оваа деловна активност настанала загуба од 116.655
американски долари, што ја доведува во прашање можноста за намирување на
обврските кои доспеваат за еден месец.

Следната табела исто така покажува како цените на акциите се движеле од овој случај:

Оперативен ризик
Оперативниот ризик спаѓа во групата на нефинансиски ризици кои настануваат во
деловниот процес, како резултат на направени грешки од страна на вработените,
неадекватни процедури, несоодветна контрола, но и бројни екстерни фактори како
криминал, природни катастрофи и сл.

Базелскиот комитет го дефинира оперативниот ризик како ризик од загуби, кој

произлегува од неадекватни внатрешни процеси, луѓе и системи, или ризик кој
произлегува од надворешни настани.

Треба да се има предвид дека оперативниот ризик постои од многу одамна, но

отсекогаш не му се придавало толкаво значење како денес. Но, поради одредени
карактеристики на работењето (целосна автоматизација на работењето, нови
софистицирани банкарски производи, глобализација итн.), на оперативниот ризик
денес му се дава големо значење и постојано се развиваат средства за негово
менаџирање. Сепак, за разлика од другите видови на ризици, оперативниот ризик не
може да биде диверзифициран и целосно елиминиран.

25
Проф д-р Весна Георгиева Свртинов

Согласно Базелскиот комитет, се разликуваат повеќе видови оперативни ризици:

• Ризици кои произлегуваат од човечкиот фактор. Станува збор за ризици кои

произлегуваат од неодговорни и недоволно обучени вработени, недоволен број на
вработени, внатрешни измами, како проневера на средства, поткуп и сл.;

• Ризици кои произлегуваат од надворешни фактори, на пример: природни катастрофи,

кражби, фалсификувања итн.;

• Ризици кои се поврзани со заштита на работното место, а кои се однесуваат на

здравјето и безбедноста на вработените. Секоја финансиска и нефинансиса
организација може да претрпи казни поради кршење на правилата за здравствено
осигурување или безбедност, но и да биде казнета поради не фер отпуштање на
вработени;

• Оштетување на физички средства- природни катастрофи, тероризам, вандализам

сл.;

• Технолошки ризици. Ризици кои произлегуваат од информатичката поддршка, како

пад и прекин на работа на системот, што произлегува од бројни софтверски грешки, но
и хардверски оштетувања;

• Грешки во извршување и управување со процесите, што се однесува на неадекватни и

застарени процедури, внесување на грешни податоци,сметководствени грешки и сл.;

• Правен ризик. Најголем правен ризик се однесува на тоа што организацијата може да
биде судена, на пример поради третманот со клиентите или вработените.