Professional Documents
Culture Documents
HACI BODUR
GÜÇ ELEKTRONİĞİ
1. Güç Elektroniğinin Kapsamı ve Uygulamaları
a) Statik AC şalterler
b) Statik DC şalterler
a) Statik AC ayarlayıcılar
b) Statik DC ayarlayıcılar
Dönüştürücüler
2
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Temel Özellikleri
• Doğal komütasyonludur.
• Tristör ve diyotlarla gerçekleştirilir.
• DC motor kontrolü
• Akümülatör şarjı
• Galvano teknikle kaplama
• DC gerilim kaynakları
Temel Özellikleri
• Zorlamalı komütasyonludur.
• Yüksek güç ve düşük frekanslarda SCR kullanılır.
• Orta güç ve orta frekanslarda BJT kullanılır.
• Düşük güç ve yüksek frekanslarda MOSFET kullanılır.
• Ayrıca, diğer güç elemanları,
• GTO yüksek güç ve düşük frekanslarda,
• IGBT ortanın üzerindeki güç ve frekanslarda,
• MCT yüksek güç ve orta frekanslarda kullanılmaktadır.
• AC motor kontrolü
• Kesintisiz güç kaynakları
• Endüksiyonla ısıtma sistemleri
• Yüksek gerilim DC taşıma sistemleri
• AC gerilim kaynakları
3
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Temel Özellikleri
• Zorlamalı komütasyonludur.
• Eleman seçimi inverterdeki gibidir.
• DC motor kontrolü
• Akümülatör şarjı
• DC gerilim kaynakları
AC Kıyıcılar
Enerji
AC ⎯⎯ ⎯
⎯→ AC
U1, f1, q1 U2, f2, q2
f1 = f 2 ⎫
⎬ ⇒ U1 → U 2 AC KIYICI / FAZ KESME DEVRESİ
q1 = q 2 ⎭
Temel Özellikleri
• Doğal komütasyonludur.
• Tristör ve triyaklarla gerçekleştirilir.
f1 ≠ f 2 ⎫
⎪
q1 ≠ q 2 ⎬ ⇒ U1 , f1 , q1 → U 2 , f 2 , q 2 DOĞRUDAN FREKANS DÖNÜŞTÜRÜCÜ
U1 ≠ U 2 ⎪⎭
Temel Özellikleri
• Doğal komütasyonludur.
• Tristörlerle gerçekleştirilir.
• Düşük hızlarda kontrol imkanı sağlar.
• Çok düşük devirlerde çalışan ağır iş makinalarının (yol kazma, taş kırma, maden
çıkarma makinaları gibi) kontrolü
4
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
5
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Yapı Sembol
A : Anot
K : Katot
Ud : Delinme Gerilimi
UTO : Eşik Gerilimi
rT : Eşdeğer Direnç (μΩ - mΩ mertebelerinde)
6
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Karakteristik Değerler
iG : Kapı Akımı
uG : Kapı Gerilimi
IGT : Tetikleme Akımı.
UGT : Tetikleme Gerilimi
IGTM : Max. Kapı Akımı
UGTM : Max. Kapı Gerilimi
uB : Devrilme gerilimi
UB0 : Sıfır Devrilme Gerilimi
IH : Tutma Akımı (mA)
IL : Kilitleme Akımı (mA) ⇒ IL > IH
Ud : Delinme Gerilimi
du
⏐krt: Kritik Gerilim Yükseltme Hızı (V/μs)
dt
di
⏐krt : Kritik Akım Yükseltme Hızı (A/μs)
dt
tq : Sönme Süresi (μs)
Qs : Taban Tabakalarında Biriken Elektrik Yükü (μAs)
UDRM : Max. Periyodik (+) Dayanma Gerilimi ⇒ UDRM < UB0
URRM : Max. Periyodik (-) Dayanma Gerilimi ⇒ URRM < Ud
ITAVM : Sürekli Çalışmada Tristörün Max. Ortalama Akımı
ITEFM : Sürekli Çalışmada Tristörün Max. Efektif Akımı
ITmax⏐t:= 10 ms : 10 ms için Tristörün Max. Akımı
7
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
2 2
∫ i dt : Tristörün Max. Sınır Yükü (μA s)
θvj : Jonksiyon Sıcaklığı
θvjmax : Max. Jonksiyon Sıcaklığı
NOT : IGT = f (UTM, θVj), IGT : Her türlü şartlar altında tristörü tetikleyebilen değerdir.
İletimde olan bir tristörün içinden geçen akım herhangi bir şekilde tutma akımının altına
düşerse, tristör otomatik olarak kesime girer. Bu andan itibaren en az sönme süresi kadar tristör
negatif bir gerilimle tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim (≥ 0,6 V) uygulanmaz ise, tristör
kesimde olarak kilitlenir ve artık pozitif gerilim uygulansa da kesimde kalır. Bu nedenle,
tristöre Kilitlemeli Eleman da denilmektedir.
Tristörde iletime girme işlemi kontrollü olup, kesime girme işlemi kontrolsüzdür. Bu nedenle
tristöre Yarı Kontrollü Eleman da denilmektedir.
uT ≥ UB0 ise,
2. Bir tristörün uçlarındaki gerilimin yükselme hızı değeri bu tristörün kritik gerilim yükselme
hızı değerine erişirse, yani
du T du
≥ ⏐krt ise,
dt dt
t N < t q ise,
8
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
diT di
4. > ⏐krt ise, iletime girmede ilk oluşan dar iletken kanalda mak. sıcaklık sınırı aşılır ve
dt dt
tristör bozulur. Buna sicim olayı adı verilir.
5. θvj > θvjmax ise, aşırı güç kayıplarının sonucu olarak, yarı iletken yapı bozulur.
Bu durumlarda tristör genellikle iletken hale gelir veya kısa devre olur.
Tristörün Tetiklenmesi
td : Gecikme Süresi
ts : Yayılma Süresi
t ON = t d + t r + t s
t r süresi sonunda, kapı akımı civarında ana akımın geçtiği dar bir
kanal oluşur. ts süresi sonunda ise, ısınma etkisi ile akım bütün
jonksiyon yüzeyine yayılır. tr süresi sonunda oluşan kanaldan
geçen akım bu kanalın iletkenliğini arttırır. İletkenliği artan
kanaldan daha çok akım geçer. Bu olay zincirleme bir şekilde sürer
ve akım bütün yüzeye yayılır. Fakat, akımın yükselme hızı kritik
akım yükselme hızına erişirse, akım bütün yüzeye yayılmadan bu
kanalın sıcaklığı max. değere erişir ve bu kanal tahrip olur. Böylece,
yarı iletken yapı bozulur ve iletken hale gelir. Bu şekildeki
bozulmaya sicim olayı denir.
9
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Tristörün Söndürülmesi
uT = UT0 + rT . iT
Tristörlerin de normal ve hızlı türleri mevcuttur. Sönme Süresi, normal tristörlerde birkaç 100 μs
civarında, hızlı tristörlerde ise 100 μs’nin altındadır. Normal Tristörler, AC şebekeye bağlı
doğrultucular ile AC kıyıcılarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Hızlı Tristörler ise, tam
kontrollü güç elemanlarının güçleri yetmediğinde, inverter ve DC kıyıcılarda kullanılmaktadır.
Elektrikli taşıma sistemlerinde kullanılan DC kıyıcılar ile endüksiyonla ısıtma sistemlerinde
kullanılan inverterler buna örnek gösterilebilir.
10
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Tetikleme
Sinyali
Bu devrede, tristör, α anında kısa süreli bir sinyalle tetiklenir ve iletimde olarak kilitlenir.
Tristör içerisinden akım geçtiği sürece iletimde kalır. π anında akımın 0 olmasıyla, tristör
kendiliğinden doğal olarak söner yani kesime girer. Yeni bir pozitif yarım dalgada yeni bir α
anında tekrar tetikleninceye kadar tristör kesimde kalır. Sonuç olarak, tristör, pozitif yarım
dalgalarda ve α-π aralıklarında iletimde kalır ve sinüsoidal bir akım geçirir. α açıları
değiştirilerek yükün gücü ayarlanabilir yani güç kontrolü yapılabilir. Bu devre, yarım dalga
kontrollü bir doğrultucu olup, doğal komütasyonlu bir devredir.
Bu devrede ise, yine kısa süreli bir sinyal ile iletime giren tristör, içerisinden geçen akım hiç
kesilmeyeceğine göre, doğal olarak hiç iletimden çıkmaz ve sürekli akım geçirir. Ancak, ilave
devre ve düzenlerle istenildiği zaman zorla söndürülebilir. Tristörün iletimde kalma oranı
değiştirilerek güç kontrolü yapılabilir. Bu devre ise, bir DC kıyıcı olup, zorlamalı
komütasyonlu bir devredir.
11
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
npn türü
Yapı Sembol
pnp türü
Temel Özellikler
• Yük genellikle C ucuna bağlanır. Taban akımı daima E–B arasında geçer ve akımın yönü
p’den n’ye doğrudur. Ana akım ile taban akımı daima aynı yöndedir.
• B ile C arasında bir akım geçerek, transistör ters ve istenmeyen kötü bir iletime girebilir.
Bu durum önlenmelidir.
• Transistörün çığ devrilmeye girmesi elemanı tahrip eder.
• Güç devrelerinde transistör ya tam iletimde (kalın çizgi üzerinde) ya da tam kesimde
çalıştırılmalıdır. Buna Anahtarlama Elemanı olarak çalışma denilir. Tristörler doğal
olarak böyle çalışır.
• Transistörde giriş olduğu sürece çıkış vardır. Transistör bir Tam Kontrollü Elemandır.
• Giriş akım, çıkış akımdır.
12
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Genel Tanımlar
iC = βF . iB iC = βF . iB UBE ≅ 0,6 V
iE = iC + iB = (1 + βF ) iB uR = RL . iC U − u BE
uCE = UL - uR iB = L
RB
βF : DC Akım Kazancı uCE = UL - RL.iC → Yük Doğrusu
• B-E arası normale göre iç direnci oldukça büyük olan bir diyot jonksiyonudur. Doyum
karakteristiği ile uBE karakteristiği arasındaki bölgeye Doyum Bölgesi denir.
• Bir transistörün iletimden çıkma süresi, iB akımının doyum fazlası ile orantılıdır. Aşırı
doyum, transistörün hızını düşürür ve anahtarlama kayıplarını arttırır. Aynı zamanda, B-C
jonksiyonundan akım geçirerek ilave kayıplara sebep olabilir.
13
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
tr : Yükselme Süresi
ts : Yayılma Süresi
tf : Düşme Süresi
tON ≅ tr
tOFF ≅ ts + tf
tSW = tON + tOFF
≅ tr + ts + tf
• Anahtarlama esnasındaki ani güç kaybı çok yüksektir. Bir yarı iletkenin toplam güç kaybı,
anahtarlama ve iletim güç kayıplarının toplamına eşittir. Düşük frekanslarda iletim güç
kaybı, yüksek frekanslarda ise anahtarlama güç kaybı daha etkilidir.
• Transistörler, orta güç ve orta frekanslarda en yaygın olarak kullanılan en ucuz yarı
iletken güç elemanlarıdır.
14
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
İletim durumda
D3 diyotu daima iletimde olmalıdır.
ig = iB’+ iD3
iD3 = ig - iB’
iB’= iRBP + iB
iRBP = UBE / RBP
iB = iC / βF
UD1 + UBE = UD3 + UCE
UD1 = UD3 = UD
⇒ UCE = UBE ≅ UD
15
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Ters-paralel bağlı iki elamandan birisinin iletimde olması, diğerinin kesimde olmasını garanti
eder. Burada transistörlerin tabanları ters-paralel bağlı olduğundan, iki transistörün birlikte
iletimde olması mümkün değildir. Herhangi birisinin tabanına bir akım uygulandığında,
diğerinin tabanında 0.6 V kadar bir negatif gerilim oluşur, bu transistör iletime giremez ve eğer
iletimde ise hızlı bir şekilde kesime girer. Bu mükemmel bir kilitlemedir. Yaklaşık 1 kHz’nin
üzerindeki orta ve yüksek frekanslarda giriş sinyali ve sürme kaynağı iki yönlü veya çift
kutuplu olmalıdır.
Bu devrede, bir diyot köprüsü ile doğrultulan tek fazlı sinüsoidal şebeke gerilimi, transistör
yardımı ile belli açılarda kıyılmaktadır. Transistör, bütün yarım dalgalarda ve α-π aralıklarında
iletimde kalır ve sinüsoidal bir akım geçirir. α açıları değiştirilerek yükün gücü ayarlanabilir
yani güç kontrolü yapılabilir. Transistör girişine α-π aralıklarında yeterli bir pozitif ve bunların
dışındaki aralıklarda yeterli bir negatif akım uygulanır. Aşırı doyum koruması olduğundan,
transistör tabanı ihtiyacı olan akımı çeker ve gelen akımın fazlası diyot üzerinden geçer.
Transistör girişine verilen akım, en kötü halde bile yeterli değerde olmalıdır. Bu devre, tam dalga
kontrollü bir doğrultucu olup, aslında doğal komütasyonlu bir devredir.
16
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Genel Özellikler
17
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Bu elemanlarda fiyat gerilime çok bağlıdır. Düşük gerilimli MOSFET’lerin fiyatları oldukça
düşük olduğundan, düşük gerilimli uygulamalarda MOSFET’ler yaygın olarak
kullanılmaktadır. Buna örnek olarak, düşük gerilimli akümülatör-inverter grubuna sahip olan
kesintisiz güç kaynakları ile düşük gerilimli DC kıyıcı devresine sahip olan anahtarlamalı güç
kaynakları gösterilebilir.
Ayrıca, MOSFET’ler çalışma frekansı en yüksek olan elemanlardır. Yüksek frekans ve düşük
güçlü uygulamalarda da MOSFET’ler yaygın olarak kullanılmaktadır. Buna örnek olarak,
düşük güçlü kesintisiz ve anahtarlamalı güç kaynakları ile endüksiyonla ısıtma ve elektronik
balastlar gösterilebilir.
Ancak, BJT ve MOSFET’lerin uygulama alanları sürekli olarak daralmakta, bunların yerini hız
ve güçleri sürekli olarak gelişen IGBT elemanları almaktadır.
MOSFET ve IGBT elemanlarının sürülmesinde, iki yönlü veya çift kutuplu giriş sinyali ve iki
yönlü sürme kaynağına gerek yoktur. BJT elemanlarının sürülmesinde ise, yaklaşık olarak 1
kHz’nin altındaki düşük frekanslarda iki yönlü giriş sinyali ve iki yönlü sürme kaynağına
gerek yoktur. Bu şartlar altında, bütün bu elemanların sürülmesinde burada verilen devre
kullanılabilir. Ancak, BJT için zenerlere gerek yoktur. MOSFET ve IGBT için ise zenerler her
zaman gereklidir.
Bu sürme devresinde, giriş sinyali uygulandığında, T1, T2 ve T3 ardışık olarak iletime girer ve
G ucu +15 V’a çekilir. Giriş sinyali kesildiğinde, Rn ile gösterilen direnç üzerinden T4 iletime
girerek G ucunu 0’a çeker, yani MOSFET’in parasitik giriş kondansatörü CGS’i deşarj eder. Hızlı
transistörler seçildiğinde, sürme devresi oldukça hızlı ve emniyetlidir.
18
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
FOTO TRİSTÖR
Triyak ters-paralel bağlı iki tristöre eşdeğerdir. İki yönlü tristör de denir. Tetikleme ve
montaj kolaylığı sağlar. Sadece AC uygulamalarda kullanılmak üzere üretilmektedir. AC
kıyıcılarda gücün yettiği yere kadar bir triyak kullanılır. Aksi halde tristörlere geçilir. Yaklaşık
100-150 A’lere kadar triyaklar üretilmektedir.
Triyak I- ve III- belgelerinde düşük akımlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde tetikleme çok zor
veya imkansızdır. Uygulamalarda, I+ ve III- bölgelerinde çalışma kolaydır.
19
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
MOSFET’in MOS kontrolü ve BJT’nin ana akım karakteristiğini birlikte taşıyan karma
bir elemandır. Tek dezavantajı çıkış eşik geriliminin oluşudur. Ancak iç direnci çok küçük
olduğundan, yüksek akımlarda yine avantajlı duruma geçer. Günümüzde IGBT ortanın biraz
üzerindeki güç ve frekanslarda, en yaygın olarak kullanılan elemanlardır.
20
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
21
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Çözüm
a) UTmax < UB0 olmalıdır.
⇒ UB0 > UTmax = 1000 V
du T du
b) ( ) max < ⏐krt olmalıdır.
dt dt
u T = U T max sin ωt
du T
= ωU T max cos ωt
dt
⎛ du T ⎞
⎜ ⎟ = ωU T max
⎝ dt ⎠ max
= 62800.1000 V/s
= 62.8 V/μs
du
⇒ ⏐krt > 62,8 V/μs olmalıdır.
dt
Problem 2
Kritik gerilim yükselme hızı 125 V / μs olan bir tristöre, genliği 2000 V olan bir sinüsoidal
gerilim uygulanmaktadır. Frekans gittikçe yükseltilirse, bu frekans hangi değere ulaştığında
tristör kendiliğinden iletime geçer?
Çözüm
du T du
⏐max = ⏐krt
dt dt
uT = Um Sinωt
du T
= Um .ω.Cosωt
dt
du T
⏐max = Um . ω
dt
125.106 V/s = 2000. 2.π.f ⇒ f ≅ 10 kHz bulunur.
22
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 3
du
UB0 , ⏐krt ve tq değerleri
dt
ne olmalıdır?
Çözüm
UB0 > UTmax tq ≤ t N
Şekilden,
Şekilden,
t q ≤ 20 μs olmalıdır.
UB0 > 3000 V olmalıdır.
3000
20 μs ≤ t ≤ 50 μs için, uT = ( t – 20 )
30
du du du
⏐krt > ( T ) ⏐max, ⏐krt > 100 V / μs
dt dt dt
olmalıdır.
Problem 4
10 Ω’luk bir yükü 50 V’luk bir DC kaynak ile beslemek üzere, şekilde verilen bir npn tipi
transistörün emiter montajı kullanılmıştır. Transistörün akım kazancı 200 olduğuna göre,
Çözüm
23
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
a) IC = IL b) PL = 160 W
U − U BE 50 − 0 PL = RL . IL2 ⇒ 160 = 10 . IL2 ⇒ IL = 4 A = IC
IB = L =
RB 5.10 − 3 IB = 4 / 200 ⇒ IB = 20 mA
I B = 10mA U − U BE 50 − 0
RB = L =
IC = 10 . 10-3 . 200 = 2A = IL IB 20.10 − 3
UY = RL . IL = 10 . 2 = 20 V RB = 2,5 kΩ bulunur.
Problem 5
Şekildeki devrede,
UD1,2,3 ≅ 0,6 V
UBE = 1 V
βdc = 100
UEB ≅ -1 V
Çözüm
a) İletime geçme esnasında, iB =?
İD3 = 0,
i g = i 'B = i100 + i B
UB = UBE
UA = UD1 + UB
= 0,6 + 1
= 1,6 V
U g − U A 15 − 1,6
i g = i 'B = = = 500mA
26,8 26,8
i100 = UB / 100 = 1 / 100 = 10 mA
i B = i 'B − i100 = 500 – 10 = 490 mA bulunur.
iC = uŞ / 22
iC = 2 . 220 . Sinωt / 22
iC = 10 2 . Sinωt A
i 10 2Sinωt
iB = c = = 100 2 Sinωt (mA)
β dc 100
i100 = 10 mA
iB’ = 2 . 100 . Sinωt + 10 (mA)
ig = 500 mA
iD3 = ig - iB’ = 490 - 2 . 100 . Sinωt (mA)
bulunur.
Problem 6
25
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Çözüm ⎛ 50 ⎞
i1 = ⎜ −6 ⎟
t = 10. 106 t A
⎝ 5.10 ⎠
1. bölge için,
( )
4μs
⎛ 250 − 2 ⎞ 6 W1 = ∫ 250 − 62.10 − 6 t .10.10 6 tdt = 6,6773 mj
u1 = − ⎜ −6 ⎟ t + 250 = 250 – 62.10 t V
⎝ 4.10 ⎠ 0
...
PT= 206,13 W
26
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Temel Özellikleri
27
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
28
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Endüstride 2 Fazlı bir AC Şebeke sistemi mevcut değildir. Ancak, sekonderi orta uçlu olan tek
fazlı bir transformatörde, orta uca göre sekonder uçlarında 180° faz farklı 2 fazlı bir AC gerilim
oluşmaktadır. Endüstriyel olarak 2 fazlı bir gerilim bu şekilde üretilebilir. Ayrıca, teorik
analizlerde, yukarıda görüldüğü gibi, tek fazlı bir gerilimin 2 fazlı eşdeğeri kullanılabilmektedir.
DOĞRULTUCULARIN
ENDÜSTRİYEL UYGULAMA DEVRELERİ
Endüstriyel uygulamalarda kullanılan doğrultucuların gerçek eşdeğer devreleri aşağıdaki gibi
sıralanabilir.
Kontrolsüz bir doğrultucu ile tek yönlü (kutuplu, DC) bir kondansatör grubu, DC-DC veya DC-
AC dönüştürücülerin beslenmesinde, genellikle ucuz ve basit olması nedeniyle endüstride
yaygın olarak kullanılmaktadır. Burada, RK ve LK, AC şebekenin eşdeğer direnç ve
endüktansıdır. Etkisinin azalması nedeniyle analizde öncelikle RK direnci ihmal edilir.
Bu devrede, şebeke geriliminin maksimum olduğu anların yakınlarında, şebekeden aşırı akım
darbeleri çekilir. Şebeke geriliminde ciddi bozulmalar oluşur. Devre çalışmaya ilk
başladığında, kondansatörün şarjı için ilk tedbirler alınır. Şebeke bozulmalarına karşı uluslar
arası düzeyde sınırlamalar başladığından, bu devrenin kullanılmasında azalma olması
beklenmektedir.
29
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Kontrollü bir doğrultucu ile regüleli bir DC gerilim elde edilmesinde, genellikle doğrultucu
çıkışına seri bir bobin (şok bobini, akım düzeltme reaktörü) bağlanır. Kontrolsüz doğrultucuda
da bu bobin bağlanabilir. Bu durumda yapılan analizde hem RK hem de LK elemanları ihmal
edilebilir ve doğrultucunun yükü bir akım kaynağı olarak alınabilir.
Bu devrede, AC şebekedeki bozulmalar çok daha azdır. Doğrultucunun kontrolü ile devrenin ilk
çalışması başlatılabilir.
Doğrultucu çıkışında doğrudan bir DC yükün bulunması durumu, genellikle kontrollü bir
doğrultucu ile bir DC motorun kontrolü uygulamasıdır. Motorun endüktansından dolayı, burada
da id = Id yani doğrultucunun bir akım kaynağı ile yüklendiği kabul edilebilir.
Sonuç olarak, doğrultucuların sabit olduğu kabul edilen bir akımla yüklenmesi durumu,
endüstriyel uygulamalarda daha çok karşılaşılan bir durumdur. Doğrultucular ile doğrudan omik
bir yükün beslenmesinin pratik bir yanı yoktur. Ancak, son yıllarda modern olarak
gerçekleştirilen güç faktörünü düzeltme yöntemlerinde, yük eşdeğer bir direnç olarak kabul
edilmektedir.
O halde, doğrultucuların incelenmesinde, kolay anlaşılma açısından yükün omik olduğu, gerçek
devrelere yakınlık açısından yükün akım kaynağı olduğu kabul edilmektedir. Teorik olarak, yük
endüktansı sonsuz olduğunda akım tam olarak sabittir. Gerçekte, frekans ve endüktans
değerlerine bağlı olarak akımda bir dalgalanma mevcuttur. Motor kontrolünde olduğu gibi,
akımdaki dalgalanmanın düşük olduğu durumlarda, yük bir akım kaynağı olarak kabul edilebilir.
30
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
OMİK YÜKLÜ
YARIM DALGA KONROLSÜZ DOĞRULTUCULAR
Devre Şeması ve Temel Dalga Şekilleri
Omik Yüklü Omik Yüklü
2 Fazlı Yarım Dalga Kontrolsüz Doğrultucu 3 Fazlı Yarım Dalga Kontrolsüz Doğrultucu
31
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
π 3 ⎡ 3 ⎛ 3 ⎞⎤
= U fm ⎢ − ⎜⎜ − ⎟⎥
⎟
1 2π
= U fm [1 − (− 1)] ⎢⎣ 2 ⎝ 2 ⎠⎥⎦
π
2 2 3 3 3 3
Ud = U fm = 2U f Ud = U fm = 2U f
π π 2π 2π
Kısa Açıklama
• Diyotlar uçlarına pozitif gerilim uygulandığı sürece iletimde kalırlar, bunun dışında
kesimdedirler ve negatif gerilim ile tutulurlar.
• Aynı anda sadece bir diyot iletimde kalır.
• Diyotlar yük akımını eşit aralıkla ve sırayla geçirirler.
• İletimde olan diyodun bağlı olduğu faz gerilimi, çıkıştaki yük gerilimini oluşturur.
• AC şebekeden DC akım çekilir ve şebekede ciddi bozulmalar oluşur.
• Yük akımı ve bir diyodun akımı kolayca hesaplanabilir.
• Diyotlar fazlar arası gerilime maruz kalır.
32
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
OMİK-ENDÜKTİF YÜKLÜ
YARIM DALGA KONROLSÜZ DOĞRULTUCULAR
Devre Şeması ve Temel Dalga Şekilleri
Akım Kaynağı ile Yüklü Akım Kaynağı ile Yüklü
2 Fazlı Yarım Dalga Kontrolsüz Doğrultucu 3 Fazlı Yarım Dalga Kontrolsüz Doğrultucu
• Çıkış gerilimi ifadeleri, omik yüklü yarım dalga kontrolsüz doğrultucular ile aynıdır.
2 2 3 3 3 3
2 faz için : U d = U fm = 2U f 3 faz için : U d = U fm = 2U f
π π 2π 2π
33
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
34
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
π∫
0
Ud = U =
π π π
hm
0
0
2 2 2
Ud = U hm = 2U h = 2 2U f
π π π
Kısa Açıklama
• İki fazlı tam dalga kontrolsüz doğrultucularda, yükün omik ve akım kaynağı olması
durumlarında, çıkış gerilimi aynıdır.
• Tam dalga doğrultucunun çıkış gerilimi, eşdeğer olan yarım dalga doğrultucu çıkış
geriliminin 2 katıdır.
• Üst ve alt sıradaki diyotlar, yük akımını eşit aralıklarla ve sırayla geçirirler.
• Aynı anda, üst ve alt sıradan sadece birer diyot iletimde kalır.
• Aynı anda, üst ve alt sıradan aynı faz koluna ait diyotlar iletimde olamaz.
• Çıkış gerilimi, iletimde olan üst ve alt sıradaki diyotlara göre, fazlar arası gerilimler de
oluşmaktadır.
• AC şebekeden çekilen faz akımının DC bileşeni yoktur.
• AC şebeke açısından, yarım dalgaya göre tam dalga doğrultucular çok daha iyidir.
• Omik yüklü tam dalga doğrultucunun şebekeden çektiği akımda, faz farkı ve harmonik
yoktur.
• Akım kaynaklı yükte ise, şebekeden çekilen akımda, faz farkı yoktur, ancak harmonik
vardır.
• AC şebekeden çekilen faz ve hat akımları birbirine eşittir.
• Diyotlar fazlar arası gerilime maruz kalır.
I f = Ih = Uh R
Omik-endüktif yükte sinusoidal olmayan faz veya hat akımı efektif olarak,
π
1 1 1
I d (ωt ) = I
π
I 2f = ∫ ωt 0 = I d2 π ⇒ I f = Id
2 2
π π π
d d
0
2
I f1 = 2 I d ve THD=0,48
π
şeklinde bulunur.
35
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
36
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
1 1
= U fm Cos (ωt ) π U fm Cos (ωt ) π +α
α α
=
π π
1 1
= U fm [Cosα − (− 1)] = U fm [Cosα − Cos (π + α )]
π π
1 1
U dα = U fm (1 + Cosα ) = U fm [Cosα + Cosα ]
π π
1 2
= 2U f (1 + Cosα ) U dα = U fm Cosα
π π
1 2
= U d (1 + Cosα ) = 2U f Cosα = U d Cosα
2 π
Kısa Açıklama
• Omik yükte, α anında iletime giren bir tristör π anında akımın sıfır olmasıyla kesime
girer. Elemanların iletiminde ve çıkış geriliminde boşluklar oluşur.
• Omik-endüktif yükte, α anında tetiklenerek iletime giren bir tristör, akımın sürekli
oluşundan dolayı, bir sonraki tristör α+π anında tetikleninceye kadar iletimde kalır.
Elemanların iletiminde ve çıkış geriliminde boşluklar oluşmaz.
• Yine AC şebekeden bir DC akım çekilir. Ayrıca α açısına bağlı olarak, akım gerilime göre
geri kalır.
• Prensip olarak, faz kesme kontrolu, ardışık fazların kesişim noktaları (fazlar arası
gerilimlerin sıfır noktaları) sıfır (α=0) olmak üzere 0-π aralığında yapılır. Sıfır noktaları,
2 fazlı sistemlerde wt ekseni üzerinde, 3 fazlı sistemlerde ise bu eksenin dışında oluşur.
2 fazlı yarım dalga kontrollü doğrultucu olan bu devreler ve dalga şekilleri, kolayca 2 fazlı tam
dalga kontrollü doğrultucu için düzenlenebilir. Bu durumda, İletimde olan elemanlara T2 ve T4
tristörleri eklenir. T1 ile T2 ve T3 ile T4 aynı sinyallerle ve eşzamanlı olarak tetiklenir. Çıkış
gerilimi U12 ve U21 fazlar arası gerilimleri ile oluşur. Faz akımları çift yönlü hale gelir ve bu
akımlarda DC bileşen oluşmaz. Ancak, α açısına bağlı olarak, akımda faz farkı ve harmonikler
oluşur. Akım kaynaklı yük için, temel bileşenin faz kayma açısı, α açısına eşit olur.
NOT: Yarım dalga için yapılan bu analizin tam dalga için de yapılması önerilir.
Ayrıca, 2 faz için yapılan bu analizin 3 faz için de benzer şekilde yapılması yararlı olur.
37
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
GENELLEŞTİRİLMİŞ İNCELEMELER
Genel Devre Şeması ve Açıklamalar
Serbest geçiş diyodu olmadığında, sürekli kabul edilen DC yük akımını, hem üst hem de alt
sırada elemanlar eşit aralıklarla ve sırayla geçirilirler. Üst ve alt sıradan aynı anda sadece birer
eleman iletimde kalabilir. Hem üst hem de alt sırada, akımın bir elemandan diğerine aktarılışına
Komütasyon Olayı denir ve bu aktarma işlemlerinin başlangıç ya da sıfır noktaları ardışık faz
gerilimlerinin kesişim noktalarıdır. Diyotlu devrelerde sıfır noktalarında kendiliğinden oluşan
bu aktarım olayları, tristörlü devrelerde tetikleme sinyalleriyle geciktirilebilir. Bu α gecikme
açıları 0 - π aralığında ayarlanabilir. Bu açıya Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme Açısı denir.
• Faz kontrolü, genellikle fazlar arası gerilimlerin sıfır (α=0) noktaları referans alınarak
yapılır ve kontrol aralığı 0-π şeklindedir.
• Güç elemanları hem üst hem de alt sırada, akımı eşit aralıklarla ve sırayla geçirir. Sürekli
akım için iletim aralığı 2 fazda π ve 3 fazda 2π/3 kadardır.
• Çıkış gerilimi iletimde olan elemanlara göre, yarım dalga doğrultucularda faz gerilimleri
ve tam dalga doğrultucularda fazlar arası gerilimler ile oluşur. Tam dalgada çıkış gerilimi
eşdeğer yarım dalgadakinin 2 katıdır.
38
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
• Doğrultucularda çıkış akımı, daima güç elemanlarının iletim yönünde ve tek yönlüdür.
Gerilim ise, sadece tam kontrollü olan doğrultucularda 2 yönlü olup, diğerlerinde tek
yönlüdür.
q π
U d = U dm = s 2U f Sin
π q
Bütün yarı kontrollü doğrultucular ile omik yüklü tam kontrollü doğrultucularda,
1
U dα = U d (1 + Cosα ) 2 faz için
2
U dα = U d Cosα 3 faz ve 0 ° 〈α 〈30 ° için
U dα =
1
[
U d 1 + Cos (α + 30 ° ) ] 3 faz ve 30° 〈 α〈150° için
3
U dα = U d Cosα
39
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Çalışma Modları
Doğrultucularda çıkış akımı, daima tek yönlüdür. Bu yön pozitif kabul edilir ve güç
elemanlarının iletim yönüdür.
Çıkış gerilimi ise, sadece omik endüktif yüklü tam kontrollü doğrultucularda, pozitif ve negatif
olmak üzere iki yönlü veya iki bölgeli olabilmektedir.
Çıkış gerilimi pozitif olduğunda, güç pozitif olur, enerji akışı AC şebekeden DC yüke doğrudur.
Bu çalışmaya Doğrultucu Modu denilmektedir.
Çıkış geirlimi negatif olduğunda ise, enerji akışı DC yükten AC şebekeye doğrudur. Bu
çalışmaya ise İnverter Modu denilir.
Doğrultucu modunda AC gerilim DC’ye, inverter modunda ise DC gerilim AC’ye dönüştürülür.
Örnek olarak, doğrultucu modunda AC şebeke gerilimi doğrultularak bir aküyü şarj eder veya
DC motoru çalıştırır. İnverter modunda ise, akümülatör veya DC generatör uçlarındaki DC
gerilim AC gerilime dönüştürülerek, akü veya DC generatörün enerjisi AC şebekeye aktarılır.
İki yönlü enerji aktarımı sağlayabilen omik-endüktif yüklü tam kontrollü dönüştürücülerin
çıkış gerilimi ifadesi tekrar yazılarak, aşağıdaki yorum yapılabilir.
q π
Ud = Udm = s 2 .U .Sin
π q
Udα = Ud Cosα
Bu yorumlar, güç elemanları ve devre ideal kabul edilerek yapılmaktadır. Doğal olarak gerçek
uygulamalarda, gerilim düşümleri ve güç kayıpları oluşur. Bir fikir vermesi açısından, aşağıda
bir doğrultucunun gerçek çıkış veya yük karakteristiği verilmiştir.
40
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Genel olarak omik-endüktif yüklü q faz sayılı tam dalga kontrollü bir doğrultucu için, temel
akımın kayma açısı ϕ1 faz kontrol açısı α’ya eşit olduğuna göre, güç dengesi,
Pg = Pç
q Uf If1 Cosα = Udα Id = Ud Id Cosα
Qg = q Uf If1 Sinα
S = q Uf If
GF = P / S
1
ITAV = Id
q
41
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
1
ITEF = Id
q
Yarım ve tam dalga ile kontrolsüz ve kontrollü bütün doğrultucularda, bir güç elemanı daima
fazlar arası gerilime maruz kalır.
Genel olarak, bir elemanın peryodik pozitif ve negatif dayanma gerilimi, bu elemanın maruz
kaldığı maksimum gerilimden büyük olmalıdır.
olarak düzenlenebilir.
Faz gerilimi 220 V olan AC şebekeye bağlı tek fazlı doğrultucularda, en az 400 V’luk ve daha
emniyetli olması açısından 600 V’luk güç elemanları kullanılmaktadır. 3 fazlı doğrultucularda
ise, en az 600 V’luk ve daha emniyetli olması açısından 800 V’luk elemanlar kullanılmaktadır.
42
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Çözüm
a) Çıkış gerilimi,
q π 2 π
Ud = s 2 .U f Sin =1 2 .110.Sin
π q π q
U d = 99,04 V
Çıkış akımı,
U d 99,04
Id = =
R 10
I d = 9,9 A 1 2
2
I DEF = I fm
4
b) Bir diyodun ortalama akımı, 1 1
I DEF = I fm = 2.11
2 2
1 1
I DAV = I d = .9,9 I DEF = 7,78 A
q 2
I DAV = 4,95 A c) Efektif faz akımı, yarım dalga
doğrultucuda bir eleman akımının
Bir diyodun efektif akımı, efektif akımına eşit olduğundan,
1
π
I f = I DEF = 7,78 A
I 2
= ∫ I 2fm Sin 2 (ωt )d (ωt )
2π 0
DEF
1 2
= I fm [π + 0]
4π
43
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 2
Faz gerilimi 220 V olan tek fazlı tam dalga (köprü) kontrolsüz bir doğrultucu ile 20 Ω’luk bir
alıcı beslenmektedir. Devre kayıplarını ihmal ederek,
a) Yükün gerilim ve akımını bulunuz.
b) Bir diyodun ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
c) Efektif faz akımını bulunuz.
d) Bir diyodun maruz kaldığı maksimum gerilimi bulunuz.
Çözüm
a) Çıkış gerilimi,
q π 2 220 π
Ud = s 2 .U f Sin = 2 2. .Sin
π q π 2 q
U d = 198,1 V
Çıkış akımı,
1 2
U 198,1 = I fm [π + 0]
Id = d = 4π
R 20 1
I d = 9,9 A
2
I DEF = I 2fm
4
1 1
b) Bir diyodun ortalama akımı, I DEF = I fm = 2.11
2 2
I DEF = 7,78 A
1 1
I DAV = I d = .9,9
q 2
c) Efektif faz akımı,
I DAV = 4,95 A
I fm 2 .11
Bir diyodun efektif akımı, If = =
2 2
π I f = 11 A
1
2
I DEF = ∫ I 2fm Sin 2 (ωt )d (ωt )
2π 0 d) Bir diyodun maruz kaldığı maksimum
gerilim,
1 2 1 + Cos 2(ωt )
π
= I fm ∫ d (ωt ) U D max = U hm = 2 2 .U f = 2 2 .110
2π 0
2
U D max = 311,1 V
π
1 2 1
= I fm (ωt ) + Sin 2(ωt ) bulunur.
4π 2 0
44
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 3
Faz gerilimi 110 V olan iki fazlı yarım dalga kontrollü bir doğrultucu ile 9,9 A’lik bir DC motor
beslenmektedir. Yük α=60° iken beslendiğine göre, devrenin kayıpsız olduğunu ve yük akımının
sürekli ve düzgün olduğunu kabul ederek,
a) Yükün gerilimi bulunuz.
b) Bir tristörün ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
c) Efektif faz akımını bulunuz.
d) Şebekeden çekilen aktif ve reaktif güçler ile güç katsayısını bulunuz.
Çözüm
a) α=60° iken, yük gerilimi,
q π 2 π
U dα = U d Cosα = s 2 .U f Sin Cosα = 1 2 .110.Sin Cos 60 °
π q π 2
U dα = 49,52 V
1 1
I TAV = I d = .9,9
q 2
I TAV = 4,95 A
1
I TEF = Id
q
Şebekeden çekilen görünen güç,
1
I TEF = 9,9
2 Sg = qU f I f = 2.110.7
I TEF =7 A Sg = 1540 VA
45
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 4
Faz gerilimi 220 V olan tek fazlı tam dalga (köprü) kontrollü bir doğrultucu ile α=45° iken 10
A’lik bir alıcı beslenmektedir. Devre kayıplarını ihmal ederek,
a) Alıcının besleme gerilimi ile gücünü bulunuz.
b) Bir tristörün ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
c) Şebekeden çekilen efektif faz akımını bulunuz.
d) Faz akımının efektif temel bileşenini bulunuz.
e) Şebekeden çekilen reaktif gücü bulunuz.
f) Şebekeden çekilen görünen güç ile güç katsayısını bulunuz.
Çözüm
a) Alıcının besleme gerilimi,
q π 2 π
U dα = U d Cosα = s 2 .U f Sin Cosα = 2 2 .110.Sin Cos 45 °
π q π 2
U dα = 140,1 V
Pç = U dα I d = 140,1.10
Pç = 1401 W
b) Bir tristörün ortalama akımı,
1 1
I TAV = I d = .10
q 2
I TAV = 5 A
1 Q g = q U f I f 1 Sinα = 2.110.9.Sin 45 °
I TEF = .10
2
Q g = 1401 VAr
I TEF = 7,07 A
46
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
GİRİŞ
AC-AC Dönüştürücülerin Genel Özellikleri
Temel Özellikleri
47
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Faz Kontrol Devreleri, temel olarak bir AC gerilimin Sıfır Noktaları ile Pozitif ve Negatif
Aralıklarını algılayarak, bu aralıklarda α kontrol açısı ayarlanabilen biri Pozitif ve diğeri
Negatif olmak üzere 2 sinyal üretir. Doğrultucu ve AC kıyıcılarda, Pozitif Sinyal ilgili fazın
Pozitif Elemanına ve Negatif Sinyal ilgili fazın Negatif Elemanına verilir. Örneğin, yukarıdaki
AC kıyıcı temel devre şemasında, u1 gerilimini algılayan faz kontrol devresi, bu gerilimin + ve -
yarı peryotlarında olmak üzere 2 sinyal üretmekte, bu sinyallerden + olanı T1 ve – olanı T4
tristörünün tetiklenmesinde kullanılmaktadır.
Triyak, bilindiği gibi ters-paralel bağlı 2 tristöre eşdeğerdir. Ancak, sadece bir soğutucu ile
sadece bir kapıya sahiptir. AC kıyıcı devrelerinde, triyakın gücünün yettiği yere kadar, aynı faza
ait ters-paralel bağlı 2 tristör yerine daima bir adet triyak kullanılmaktadır. Böylece, AC
kıyıcıların maliyeti düşmekte ve kontrolü kolaylaşmaktadır. Bir faza ait + ve – sinyallerin her
ikisi de, o faza ait triyakın kapısına uygulanmalıdır. Bu durum da, yukarıda verilen triyaklı temel
devre şemasında görülmektedir.
Endüstriyel olarak, AC kıyıcılar ısı ve ışık kontrolü amacıyla daha çok omik yüklerde
kullanılmaktadır.
AC kıyıcılar, bütün güç elemanlarının sürekli sinyallerle tetiklenmesi veya yine bütün güç
elemanlarının daima α = 0 olarak tetiklenmesi ile AC Şalterler olarak kullanılmaktadır.
AC kıyıcılarda, kesme açısı α ile güç kontrolü yapıldığı sürece, yük omik dahi olsa şebekeden
reaktif güç çekilir ve daima harmonikler oluşur. Bu mahsuru en aza indirebilmek için, sadece
omik yüklerde Dalga Paketleri Yöntemi ile güç kontrolü yapılır. Bu yöntemde, örneğin, AC
şebekenin 10 tam peryodu bir kontrol peryodu olarak seçilir. 10 peryot içerisinde yüke
uygulanacak olan tam peryot sayısı değiştirilerek güç kontrolü sağlanır. Örneğin, kontrol oranı
3/10 için, şebekenin 10 peryodundan 3’ü yüke uygulanır. Bu yöntem motor kontrolünde
kullanılamaz.
48
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Omik Yüklü Tek Fazlı AC Kıyıcı Omik-Endüktif Yüklü Tek Fazlı AC Kıyıcı
49
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Omik Yüklü Tek Fazlı AC Kıyıcı Omik-Endüktif Yüklü Tek Fazlı AC Kıyıcı
π π+ α
1 1
U ç2 = ∫ U fm
2
sin 2 (ωt )d (ωt ) U ç2 = ∫ U fm2
sin 2 (ωt )d (ωt )
πα π α
π π+ α
11 2 11 2
= U fm ∫ (1 − cos 2(ωt ))d (ωt ) = U fm ∫ (1 − cos 2(ωt ))d (ωt )
π2 α
π2 α
π π+ α
1 2 1 1 2 1
= U fm (ωt ) − sin 2(ωt ) = U fm (ωt ) − sin 2(ωt )
2π 2 α 2π 2 α
1 2 ⎡ 1 ⎤ 1 2 ⎡ 1 ⎤
= U fm ⎢π − α + sin 2α ⎥ = U fm ⎢π + γ − α − (sin 2(π + γ ) − sin 2α)⎥
2π ⎣ 2 ⎦ 2π ⎣ 2 ⎦
2 2
U fm⎡1 1 ⎤ U fm⎡1 1 ⎤
= ⎢⎣ π (π − α + 2 sin 2α)⎥⎦ = ⎢⎣ π (π + γ − α + 2 (sin 2α − sin 2 γ )⎥⎦
2 2
⎡1 1 ⎤ ⎡1 1 ⎤
= U f2 ⎢ (π − α + sin 2α)⎥ = U f2 ⎢ (π + γ − α + (sin 2α − sin 2 γ )⎥
⎣π 2 ⎦ ⎣π 2 ⎦
U fm 1 1 U fm 1⎡ 1 ⎤
Uç = (π − α + sin 2α) U çα = ⎢ π + γ − α + (sin 2α − sin 2 γ )⎥
2 π 2 2 π⎣ 2 ⎦
1 1 1⎡ 1 ⎤
= Uf (π − α + sin 2α) = Uf π + γ − α + (sin 2α − sin 2 γ )⎥
π 2 ⎢
π⎣ 2 ⎦
Çıkış Akım ve Gücü
Iç = If = U ç / R
2
Pç = U ç I ç = U ç / R
α = 0 için,
U ç = U ç max = U f
I ç = I f = I ç max = I f max = U f / R
2
Pç = Pç max = U ç max I ç max = U f I ç max = U f / R
Kısa Açıklama
• Faz kesme kontrolü, tek fazlı AC kıyıcılarda, faz geriliminin sıfır noktaları referans (α=0)
olmak üzere yapılır.
• Çıkış gerilimi, tek fazlı AC kıyıcılarda, faz gerilimi ile belirlenir.
• Omik yükte, genellikle α anında kısa süreli sinyaller ile tetikleme sağlanır. α anında
tetiklenerek iletime giren bir tristör, π anında akımın sıfır olmasıyla kesime girer. Bir
elemanın kontrol aralığı 0<α<π ve iletim aralığı α<β<π şeklindedir.
• Omik-endüktif yükte, genellikle α-π aralığında uzun süreli sinyaller ile tetikleme sağlanır.
α anında tetiklenerek iletime giren bir tristör, π+γ anında akımın sıfır olmasıyla kesime
girer. Bir elemanın kontrol aralığı φ<α<π ve iletim aralığı φ <β<π+γ şeklindedir.
• Her iki yük durumunda da, α açısına bağlı olarak, elemanların iletiminde ve çıkış
geriliminde boşluklar oluşur.
• Her iki yük durumunda da, AC şebekeden çekilen akımın DC bileşeni yoktur. Ancak, α
açısına bağlı olarak, akımda faz farkı ve harmonikler oluşur.
• Tek fazlı AC kıyıcılarda, güç elemanları faz gerilimine maruz kalır.
50
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
3 FAZLI AC KIYICILAR
3 Fazlı AC Kıyıcıların Temel Prensipleri
3 Fazlı bir Sistemde Kontrol Aralıkları 3 Fazlı bir Sistemin Vektörel Diyagramı
Açıklama
• Ancak, faz ve fazlar arası gerilimler arasındaki ilişkiler dikkate alınarak, kontrol aralıkları
faz veya fazlar arası gerilimlere göre tasarlanabilir.
• U12, U23 ve U31 fazlar arası gerilimleri, sırasıyla U1, U2 ve U3 faz gerilimlerinden 30o
ileridedir.
• U13, U21 ve U32 fazlar arası gerilimleri ise, sırasıyla U1, U2 ve U3 faz gerilimlerinden
30o geridedir.
• Çıkış gerilimleri, iletimde olan elemanlara göre, faz ve/veya fazlar arası gerilimler
kullanılarak belirlenir.
• Genellikle omik olan yük, Y veya Δ bağlı olabilmekte ve her ikisinde de maliyet ve
kontrol kolaylığı açılarından farklı devre yapıları oluşturulabilmektedir.
51
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
52
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
53
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Pg = Pç
q Uf If1 Cos φ1 = q (Uç2/R)
Tam dalga durumunda bir triyaktan geçen doğrultulmuş ortalama ve efektif akımlar,
π π
1 1 2
I TAV = ∫ I fm sin(ωt )d (ωt ) I 2
TEF = ∫ I fm sin 2 (ωt )d (ωt )
πα πα
1 π 11 2
π
= I fm cos(ωt ) α
π 2 ∫α
= I fm (1 − cos 2(ωt ))d (ωt )
π
1
= I fm (1 + cos α) 1 2 1
π
π = I fm (ωt ) − sin 2(ωt )
1 2π 2 α
I TAV = 2I f max (1 + cos α)
π ⎡1 1 ⎤
2
I TEF = I f2 max ⎢ (π − α + sin 2α)⎥
⇒ α = 0 için, I TAV =
2
2I f max ⎣π 2 ⎦
π 1 1
I TEF = I f max (π − α + sin 2α)
π 2
⇒ α = 0 için, I TEF = I f max
2 2
I TEF = I f max
1 α = 0 için,
I TAV = 2I f max (1 + cos α)
2π 1
I TAV = 2I f max
1 ⎡1 1 ⎤ π
2
I TEF = I f2 max ⎢ (π − α + sin 2α)⎥ 1
2 ⎣π 2 ⎦ 2
I TEF = I f2 max
2
1 1 1
I TEF = I f max (π − α + sin 2α) 1
2 π 2 I TEF = I f max
2
şeklinde hesaplanır.
54
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Güç elemanları, tek fazlı ve sadece Y noktası N ile bağlı olan 3 fazlı AC kıyıcılarda, faz
gerilimlerine maruz kalır ve
şeklinde, diğer bütün 3 fazlı AC kıyıcılarda fazlar arası gerilimlere maruz kalır ve
şeklinde seçilir.
Çözüm
a) AC şebeken çekilen faz akımı,
P = q. U f . If . cos ϕ
2,2.103 = 1.220. If .1
⇒ I f = 10 A
2 I TEF = If
I TAV = . 2. If
π I TEF =10 A
2
= . 2 .10
π
ITAV = 9 A
U T max = 2 .U f
= 2 . 220
U T max = 311,1 V
bulunur.
55
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 2
Güç katsayısı 0,75 olan 100 kW’lık bir 3 fazlı yük, tristörlü bir AC şalter üzerinden
beslenmektedir. AC şebekenin faz gerilimi 220 V olduğuna göre, devre kayıplarını ihmal ederek,
a) AC şebeken çekilen faz akımını bulunuz.
b) Bir tristörün ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
c) Bir tristörün maruz kaldığı maksimum gerilimi bulunuz.
Çözüm
a) AC şebeken çekilen faz akımı,
P = q. U f . If . cos ϕ
100.103 = 3.220. I f .0,75
⇒ I f = 202 A
1 1
ITAV = . 2. If I TEF = .I f
π 2
1 1
= . 2 .202 = .202
π 2
I TAV = 90,93 A ITEF =142,8 A
U T max = 6 .U f
= 6 . 220
U T max = 538,9 V
bulunur.
Problem 3
33 kW’lık 3 fazlı bir ısıtıcı triyaklı bir AC şalter üzerinden beslenmektedir. AC şebekenin faz
gerilimi 220 V olduğuna göre, devre kayıplarını ihmal ederek,
a) AC şebeken çekilen faz akımını bulunuz.
b) Bir triyakın ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
Çözüm
a) AC şebeken çekilen faz akımı,
P = q. U f . If . cos ϕ
33.103 = 3.220. If .1
⇒ If = 50 A
b) Bir triyakın ortalama ve efektif akımları,
56
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
2 I TEF = I f
I TAV = . 2 . If
π I TEF = 50 A
2
= . 2 .50
π
I TAV = 45,02 A
bulunur.
Problem 4
11 kW’lık tek fazlı bir fırın tristörlü bir AC kıyıcı ile kontrol edilmektedir. AC şebekenin faz
gerilimi 220 V olduğuna göre, devre kayıplarını ihmal ederek,
a) AC şebeken çekilen maksimum faz akımını bulunuz.
b) Tristörün maksimum ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
c) α=90° için, fırının gerilim ve gücünü bulunuz.
d) α=90° için, tristörün ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
Çözüm
a) AC şebeken çekilen maksimum faz akımı,
1
I TAV max = . 2 . If max
π 1 1
I TEF max = .If max = .50
1 2 2
= . 2 .50
π I TEF max = 35,36 A
ITAV max = 22,51 A
1 1 11.103
Uç = Uf (π − α + sin 2α ) ⇒ R=
π 2 (50) 2
1 π 1 π 220
= 220 (π − + sin 2 ) R= Ω
π 2 2 2 50
2
220 Uç
Uç = V Pç =
2 R
2
Pç max = q. R. I f2 max ⎛ 220 ⎞ 50
=⎜ ⎟ ⋅
11.103 = 1. R.(50) 2 ⎝ 2 ⎠ 220
Pç = 5,5 kW
57
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
1 1 1 1
ITAV = 2If max (1 + cos α) I TEF = I f max (π − α + sin 2α)
2π 2 π 2
1
= 2 .50. (1 + cos 90°) 1 1 π 1 π
2π = .50. (π − + sin( 2 ))
2 π 2 2 2
ITAV = 11,25 A
ITEF = 25 A
Problem 5
4,4 kW’lık tek fazlı bir ısıtıcı triyaklı bir AC kıyıcı ile kontrol edilmektedir. AC şebeke faz
gerilimi 220 V olup, devre kayıpları ihmal edilecektir. α=0° ve α=90° için,
a) Yük ve triyak gerilimlerini bulunuz.
b) Yük, triyak ve faz akımlarını hesaplayınız.
c) Yük ve triyakta harcanan güçler ile şebekeden çekilen güçleri hesaplayınız.
Çözüm
U t = U ç =155,6 V
yazılabilir. Aynı zamanda,
2 2 2
Uf = Uç + U t
şeklinde de ifade edilebilir.
58
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Not: Bir AC kıyıcıda, efektif olarak triyakın gerilim ve akımının çarpımıyla, triyakta harcanan
güç bulunamaz. Triyakın gerilim ve akımı eşzamanlı değildir.
Bir dirençte ise, gerilim ve akım eşzamanlı olduğundan, bu ikisinin çarpımı güce eşittir.
59
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Temel Özellikleri
• Kontrol lineerdir.
Ud : Girişteki DC kaynak gerilimi • DC PWM Yöntemi ile kontrol
Uç : Çıkıştaki ortalama DC gerilim, Uç = f(λ) sağlanır.
λ : Darbe / Peryot Oranı, Doluluk Oranı • DC PWM kontrolü, en kolay kontrol
: Bağıl İletim Süresi yöntemi olarak bilinir.
D : Serbest Geçiş Diyodu • Çıkış gerilimi ortalama olarak kontrol
edilir.
Başlıca Uygulama Alanları • Yüksek frekanslı devreler olarak
bilinir.
• DC motor kontrolü • Hem giriş hem de yük tarafında ciddi
• Anahtarlamalı güç kaynakları dalgalanmalar oluşabilir. Ancak, bu
• Akümülatör şarjı dalgalanmalar kolayca düzeltilebilir.
• Galvanoteknikle kaplama • Zorlamalı komütasyonludur.
• DC motor alan besleme • Genel olarak, yüksek güç ve düşük
• DC kaynak makinaları frekanslarda SCR, orta güç ve orta
• DC regülatörler frekanslarda BJT, düşük güç ve yüksek
• DC şalterler frekanslarda MOSFET, kullanılır.
• DC gerilim kaynakları IGBT ise, ortanın üzerindeki güç ve
frekanslarda kullanılır.
a) Düşürücü ( Buck )
b) Yükseltici ( Boost )
c) Düşürücü-Yükseltici ( Buck-Boost )
60
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
türleri mevcuttur. Bu kaynakların en önemli özelliği, giriş ile çıkış arasında izolasyonun olması
ve çok sayıda çıkışın elde edilebilmesidir. Ayrıca, bu kaynaklar prensip olarak endüktanslı temel
dönüştürücülerden herhangi birisinin özelliğini taşır.
DC kıyıcılar, bir endüktans gerektirmeden, bir DC gerilimi yüksek frekansta kıyarak çıkıştaki
ortalama DC gerilimi giriş geriliminin altında olmak üzere ayarlayan, temel olarak düşürücü türe
giren ve yaygın olarak DC motor kontrolünde kullanılan dönüştürücüler olarak bilinmektedir.
DC kıyıcıların, tek, 2 ve 4 bölgeli olarak çalışan türleri mevcuttur.
λ = Ti / Tp = Ukont / Utstmax
61
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Akım İfadeleri
1 i
T 0 ≤ λ ≤1
Tp ∫0
Uç = U d dt 0 ≤ Uç ≤ Ud
Ti
= Ud
Tp
Uç = λ Ud
62
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Kısa Açıklama
• DC kıyıcı prensip olarak bir kontrollü güç elemanı (transistör, aktif eleman) ve bir
kontrolsüz güç elemanı (diyot, pasif eleman) ile elde edilir.
• Kontrol ve iletim aralığı, her iki yük durumunda da, 0<λ< 1 ve 0<Ti< Tp şeklindedir.
• Enerji akışı, transistör iletimde iken DC kaynaktan DC yüke doğrudur. Diyot iletimde iken
ise, DC yükte biriken enerji diyot üzerinden serbestçe dolaşır.
• Çıkış gerilimi, her iki yük durumunda da, transistör iletimde iken DC giriş gerilimine ve
kesimde iken sıfıra eşittir. Gerilim tek yönlü ve pozitiftir.
• Giriş akımı, her iki yük durumunda da, transistör akımına eşittir. Akım da tek yönlüdür.
• Omik-endüktif yüklerde, yük akımı kesintisiz ise, bir peryot içerisinde ya transistör ya da
diyot iletimdedir. Çıkış akımında boşluk oluşmaz. Çıkış akımı, daima transistör ve diyot
akımlarının toplamına eşittir.
• Omik-endüktif yüklerde yük akımının devamını sağlamak için yüke ters-paralel bir
diyodun konulması zorunludur. Aksi halde, transistör akımı keserken, endüktans aşırı emk
üretir ve devre ile elemanlar hasar görür. Uygulamalarda, yük omik bile olsa, emniyet
açısından yine diyot konulur.
• Çıkış gerilimi ile giriş ve çıkış akımlarında, λ oranına bağlı olarak dalgalanmalar oluşur.
Omik-endüktif yükte, yük endüktansı çıkış akımını düzeltilir.
• Güç elemanları DC giriş gerilimine maruz kalır.
U ç = ⎢ ∫ U d dt + ∫ − U d dt ⎥
Tp ⎢ 0 ⎥⎦
⎣ Ti
=
1
Tp
[
U d Ti − (Tp − Ti ) ]
=
1
Tp
[ ]
2Ti − Tp U d
U ç = (2λ − 1) U d
0 ≤ λ ≤1
−Ud ≤ Uç ≤ Ud
iç = iT + iD
Iç = IT + ID IT = λ Iç
id = iT − iD I D = (1 − λ) I ç
Id = IT − I D I d = (2λ − 1) I ç
Çalışma Bölgeleri
63
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Kısa Açıklama
GENELLEŞTİRİLMİŞ SONUÇLAR
Çıkış Gerilimleri ve Çalışma Modları Çıkış Gerilimi Değişimleri
64
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Çözüm
1 1 c) I T = λI ç
a) Tp = =
f p 10.10 3 3
= 50
Tp = 100 μs 5
Ti = λTp I T = 30 A
3 Iç = IT + ID
= 100 50 = 30 + I D
5
Ti = 60 μs ⇒ I D = 20 A
Tk = Tp − Ti
= 100 − 60 d) ITEF = λ Iç
Tk = 40 μs 3
= 50
5
b) U ç = λU d I TEF = 38,73 A
3 I DEF = (1 − λ) Iç
= 250
5
U ç = 150 V 3
= (1 − ) 50
5
Pç = U ç .I ç
I DEF = 31,62 A
= 150.50
Pç = 7,5 kW
e) Id = IT
I d = 30 A
Pg = U d .I d
= 250. 30
Pg = 7,5 kW
Pg = Pç = 7,5 kW
65
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 2
Giriş gerilimi 100 V ve darbe frekansı 20 kHz olan 2 bölgeli bir DC kıyıcı ile 10 A’lik bir DC
alıcı beslenmektedir. Çıkış akımının sabit ve devrenin kayıpsız olduğunu kabul ederek,
a) λ=7/10 için, alıcının gerilim ve gücünü, transistör ve diyot ile girişin ortalama akımlarını
hesaplayınız. Güç dengesinin gösteriniz ve çalışma modunu belirtiniz.
b) λ=2/10 için, aynı soruları cevaplayınız.
Çözüm
66
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Temel Özellikleri
67
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
π 2
1 ⎛ Ud ⎞
π ∫0 ⎝ 2 ⎠
U a2 = ⎜ ⎟ d ( ωt )
Ud
Ua =
2
π
2 Ud
U a1 = ∫ sin(ωt ) d (ωt ) U ab = U d
π0 2
2 2
2 2 Ud U ab1 = Ud
U a1 = π
π 2
Bu inverter 4 transistör ve 4 diyot ile
Bu inverter sadece 2 transistör ve 2 diyot ile gerçekleşmektedir. Normal bir inverter devresi olup,
gerçekleştirilir. Devre yapısı basit ve ucuzdur. Ancak, herhangi bir sınırlama veya özel şart gerektirmez.
orta uçlu bir gerilim kaynağı gerektirir. Böyle bir Elamanlar Ud gerilimine maruz kalır.
kaynak pratik olarak pek mümkün olmadığından, bazı
özel endüstriyel uygulamalarda kullanılmaktadır.
Elamanlar Ud gerilimine maruz kalır.
68
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Id = IT − I D
Ud
U abs = 2 • Giriş ve çıkıştaki aktif güçler için,
a
2 2 Ud Pg = Pç ⇒ Ud Id = q U1 I1 Cosφ1
U abs1 = 2
π a eşitlikleri yazılabilir.
Bu inverter de sadece 2 transistör ve 2 diyot ile gerçekleştirilir.
Devre yapısı yine basit ve ucuzdur. Ancak, primeri orta uçlu bir
transformatör gerektirir. İzolasyon amacıyla bir transformatör
zaten genellikle istendiğinden, bu devre endüstriyel
uygulamalarda en yaygın olarak kullanılan en basit ve en ucuz
inverter türüdür.
Elamanlar 2Ud gerilimine maruz kalır. Ancak çıkış gerilimi de
normalin 2 katıdır.
69
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
π−θ 2
1⎛U ⎞
U a2 =∫θ ⎜⎝ 2d ⎟⎠ d(ωt )
π
U φ U kont
Ua = md d ⇒ md = =
2 π U üçg max
π−θ
2 Ud
U a1 =
π ∫
θ
2
sin(ωt ) d (ωt )
2 2 Ud φ
U a1 = sin
π 2 2
Boşluklu kare dalga kontrolü, tek ve 3 fazlı
Boşluklu kare dalga inverterlerde, aynı faza ait 2 transistörün bütün inverterlere uygulanabilmektedir. Doluluk
iletimleri arasında boşluklar olduğundan, çıkış geriliminde oranı md değiştirilerek çıkış gerilimi kontrol
yükün özelliklerine göre bozulmalar olmaktadır. Ancak ölü edilmektedir. Bu kontrol aslında tek darbeli bir
süreye gerek yoktur. PWM kontrolüdür.
U kont max f
ma = mf = s
U üçg max f1
1 Ud
m a ≤ 1 için, U a1 = m a
2 2
ma ≤ 1 : Modülasyon Altı Çalışma
: Lineer Çalışma
ma > 1 : Modülasyon Üstü Çalışma
: Lineer Olmayan Çalışma
: Aşırı Modülasyon
m a ≥ 3 : Kare Dalga Çalışma
Endüstride en yaygın olarak kullanılan kontrol yöntemi PWM ve en yaygın PWM inverterlerde, gerilim ve
olarak kullanılan PWM yöntemi de Sinüsoidal PWM yöntemidir. frekans inverter içerisinde kontrol
Sinüsoidal PWM inverterlerde, bir sinüsoidal kontrol gerilimi ile daha edilmektedir. PWM kontrolü, tek
yüksek frekanslı bir üçgen sinyalin karşılaştırılmasıyla kontrol sağlanır. ve 3 fazlı bütün inverterlere
Sinüsoidal gerilime, temel gerilim, modülasyon gerilimi veya kontrol gerilimi uygulanabilmektedir. Harmonik
denilir. Üçgen sinyale, taşıyıcı dalga da denilmektedir. seviyesi oldukça düşüktür.
70
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Ud 2 2 Ud 2 Ud 6 Ud
Ua = U a1 = Ua = U a1 =
2 π 2 3 2 π 2
2 6 1 3
U ab = Ud U ab1 = Ud U ab = Ud U ab1 = Ud
3 π 2 2π
71
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Giriş gerilimi 250 V ve frekansı 20 kHz olan tam köprü kare dalga bir inverter ile 25 Ω’luk bir
ısıtıcı beslenmektedir. Devre kayıplarını ihmal ederek,
a) Peryot ile transistörlerin iletim sürelerini bulunuz.
b) Alıcının gerilimi ile akım ve gücünü hesaplayınız.
c) DC kaynaktan çekilen akımı bulunuz.
d) Bir transistörün ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
e) Transistörlerin maruz kaldığı maksimum gerilimi bulunuz.
Çözüm
a) f=20 kHz olduğuna göre, c) Kayıpları ihmal edildiğine göre,
1 1 Pg = Pç
T= =
f 20.10 3 U d .I d = Pç
T = 50 μs
250.I d = 2,5.10 3
Yük omik olduğuna göre,
T 50 ⇒ I d = 10 A
TT = =
2 2
TT = 25 μs d) Bir transistörden yarı peryot içerisinde
10 A geçtiğine göre,
b) Tam köprü tam dalga inverter için, 1
I TAV = 10
U ab = U d 2
I TAV = 5 A
U ab = 250 V
Yük omik olduğuna göre, 1
I TEF = 10
U 250 2
I ab = ab =
R 25 I TEF = 7,071 A
I ab = 10A
2 f) Tam dalga bir inverterde,
U ab
Pç = U ab .I ab = U T max = U d
R
= 250.10 U T max = 250 V
Pç = 2,5 kW bulunur.
72
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 2
12 V’luk bir akümülatör ile çalışan push-pull türü kare dalga bir inverterin çıkış gerilimi filtre
edilerek, P=1200 W, U=220 V, f=50 Hz, cosϕ=0,8 değerlerine sahip olan tek fazlı bir AC alıcı
beslenecektir. Devre kayıplarını ihmal ederek,
a) Kullanılacak transformatörün dönüşüm oranını hesaplayınız.
b) DC kaynaktan çekilen ve AC alıcının çektiği akımları bulunuz.
c) Bir güç elemanının maruz kaldığı maksimum gerilimi bulunuz.
d) Bir diyottan geçen ortalama akım 25 A olarak ölçüldüğüne göre, bir transistörün ortalama
akımını hesaplayınız.
Çözüm
a) Bir AC filtrenin çıkış gerilimi, giriş c) Push-pull türü bir inverter kullanıldığına
geriliminin temel bileşenine eşit olur. göre,
U T max = 2 U d
Push-pull kare dalga inverter için, U T max = 2.12
2 2 Ud U T max = 24V
U abs1 = 2
π a
bulunur.
2 2 12
220 = 2
π a d) Bütün inverterler için,
⇒ a = 1 / 10,18 Id = IT − ID
bulunur. olduğuna göre,
100 = I T − 25
b) AC alıcının çıkış gücünden, I T = 125A
Pç = U ab1 . I ab1 . cos ϕ1
bulunur.
1200 = 220 . I ab1 . 0,8
⇒ I ab1 = 6,818A
bulunur.
73
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Problem 3
Giriş gerilimi 200 V ve frekansı 10 kHz olan tam köprü türü tek fazlı bir inverterde, boşluklu
kare dalga kontrolü ile 10 Ω’luk bir alıcının gücü ayarlanmaktadır. Devre kayıplarını ihmal
ederek,
a) Alıcının nominal akım ve gücünü bulunuz.
b) Alıcı geriliminin nominalin yarısına düşmesi için, doluluk oranı hangi değere
ayarlanmalıdır?
c) Alıcı gücünün nominalin yarısına düşmesi için, doluluk oranı hangi değere
ayarlanmalıdır?
d) Doluluk oranı 3/5 iken, bir transistörün kaç derece ve kaç μs iletimde kaldığını bulunuz.
e) Doluluk oranı 2/5 iken, bir transistörün ortalama ve efektif akımlarını hesaplayınız.
Çözüm
a) Alıcının normal akım ve gücü, d) m d = 3 / 5 için,
U ab = m d U d Pg = Pç
m d = 1 için, φ 3
md = =
U ab = U d = 200 V π 5
U 200 3
I ab = ab = ⇒ φ = π = 108°
R 10 5
I ab = 20 A φ = 2πf .TT
Pç = U ab .I ab = 200.20 3
π = 2π.10.10 3.TT
5
Pç = 4 kW
⇒ TT = 30 μs
74
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
PS = PON + POFF
PB = PP + PN
4. İletim Kaybı
Elemanın iletimi esnasında oluşan kayıptır.
1
PT = ∫ u T .i T .dt
T
Bu durumda, toplam güç kaybı,
P = PG + PB + PS + PT
Ws = WON + WOFF
Ps = f p .Ws
Düşük frekanslarda, örneğin SCR‘de 400 Hz, BJT‘de 1 kHz ve MOSFET‘te 10 kHz
değerlerinin altında, anahtarlama güç kayıpları da ihmal edilerek,
P ≅ PT alınabilir.
75
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
TRANSİSTÖRDE 1
PT = ∫ u CE .i C .dt Sabit bir gerilim düşümü için,
T
PT = UCE ICAV
MOSFETTE 1 1 2 2
PT = ∫ u DS .i D .dt = ∫ rDS .i D .dt = rDS ∫ i D dt
T T
PT = rDS IDEF2
TRİSTÖR VE DİYOTTA 1 1
PT = ∫ u T .i T .dt = ∫ ( U TO + rT .i T )i T .dt
T T
1T 1T 2
PT = UTO i
∫ T .dt + rT ∫ i T dt
T0 T0
PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
θA : Ortam Sıcaklığı
θH : Soğutucu Sıcaklığı
θC : Gövde Sıcaklığı
θC = θA + P . RThCA
θvj : Jonksiyon Sıcaklığı
θvj = θA + P (RThCA + RThJC )
RThJC : İç Termik Direnç (°C / W) = θA + P . RThCA + P . RThJC
RThCA : Dış Termik Direnç (°C / W) θvj = θC + P . RThJC
1. Doğal Soğutma : Eleman alüminyum veya bakır bir soğutucuya monte edilir. Isı doğal olarak
soğutucudan havaya yayılır.
2. Zorlamalı Soğutma : Eleman yine alüminyum veya bakır bir soğutucuya monte edilir. Ayrıca
fan, su veya yağ ile soğutma güçlendirilir.
76
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
UTO = 1,2 V
rT = 10 mΩ
RThJC = 0,20 °C / W
RThCA = 0,20 °C / W
İşletme Sıcaklığı : -55 °C ile 125 °C
Çözüm
a) α = 30 0 için,
π
1 I
ITAV =
2π α∫ I m S int dt = m (1 + cos α )
2π
π
1 I m2 1
ITEF2= ∫ = (π − α + Sin 2α )
2 2
I Sin tdt
2π α 4π
m
2
77
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Bu devrede,
u − UZ U AB min − U BD
i Z = AB − iy I Z min = − I Y max
r r
U − U BD
uZ = UBD + rZ . iZ I Z max = AB max − I Y min
r
uZ ≅ UBD = UZ = Uy
IZmin ≤ iZ ≤ IZmax
78
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
IZmin ≅ IZMİN
79
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
DEVRİLEN ELEMANLAR
Shockley Diyodu
Kapı ucu çıkarılmamış özel bir tristördür. İki uçlu ve tek yönlü devrilen bir elemandır.
UP : Devrilme Gerilimi
Ud : Delinme Gerilimi
u ≥ UP : İletime girer.
i ≥ IP : İletime girer.
i ≥ IV : İletimde kalır.
i < IV : Kesime girer.
UP, UV, IP, IV : Önemli katalog değerlerdir.
Rmin ≥ birkaç kΩ
Rpot ≅ birkaç yüz kΩ
Ro ≤ 100 Ω
R = Rmin + Rpot Rmax = Rmin + Rpotmax
U − UV U − UP
Rmin ≥ d Rmax ≤ d
IV IP
ICmax ≤ IV ICmin ≥ IP
UP < Ud ise, devre çalışır.
IC < IP ise, uC hiç UP’ye erişemez ve hiç sinyal elde edilemez.
IC > IV ise, iletime giren eleman artık iletimden çıkmaz ve birinci sinyalden sonra artık
sinyal elde edilemez. Uygulamada sınır değerlerden uzak durulur.
uC = Ud ( 1 – e -t / RC ) τ = RC τ : zaman sabiti
80
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Ud
uC = UP ⇒ t ≅ T ⇒ T ≅ RC . ln bulunur.
Ud −UP
Diyak
AC uygulamalarda en yaygın
olarak kullanılan en basit ve
en ucuz 2 yönlü devrilen
elemandır.
Neon Lamba
NOT : Yukarıda sıralanan devrilen elemanlar, 555 ve diğer entegre devreler ile mikro
işlemcilerin gelişmesiyle, artık pek kullanılmamaktadır.
81
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
82
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Güç elektroniği devrelerinde, tetikleme veya sürme sinyalleri genellikle izole edilerek ana akım
elemanlarına iletilir. Bu işlem manyetik alanla ve ışıkla olmak üzere iki şekilde yapılabilir.
Tetikleme Transformatörü
L değeri birkaç yüz μH mertebelerinde olup, ancak kısa süreli sinyaller iletilebilir. Uzun süreli
sinyallerde, ilk anda çıkış verip sonra kısa devre özelliği gösterir.
Opto Bağlayıcılar
Opto bağlayıcı, girişlerindeki LED’den geçen akımın yaydığı ışıkla çıkışları iletime giren
elemanlardır. Kısa ya da uzun süreli sinyallerin iletilmesinde kullanılır. Opto Transistör, Opto
Darlington, Opto Tristör, Opto Triyak
83
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Çözüm
uZ = UBD + rZ . iZ
uZ ≅ UBD = UZ
a) uAB = UZ + r ( iZ + iY )
U − U BD U − U BD
I Z min = AB min − I Y max I Z max = AB max − I Y min
r r
20 − 10 30 − 10
1.10 −3 = − 9.10 −3 I Zmax = − 9.10 −3 = 11mA ⇒ IZmax = 11 mA
r 1000
⇒ r = 1 kΩ bulunur.
Problem 2
15 – 18 V arasında dalgalanan bir DC gerilim kaynağından 12 V’luk ve 0 – 25 mA arasında
akım çeken bir DC alıcıyı beslemek üzere, 12 V ve 5 Ω ’luk bir zener diyot ile sabit bir DC
gerilim kaynağı elde edilmek isteniyor. Bu zener diyodu için IZmin=5 mA olduğuna göre,
Çözüm
U AB min − U BD
a) I Z min = − I Y max
r
15 − 12
5.10 − 3 = − 25.10 − 3
r
⇒ r = 100 Ω bulunur.
84
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
18 − 12
b) I Zmax = −0
100
IZmax = 60 mA
Problem 3
Şekildeki devrede A ve B uçları
arasındaki düzgün olan gerilim
şebekedeki dalgalanma sebebiyle 15-
20 V arasında değişmektedir. Alıcının
gerilimi 12 V olup, çektiği akım 0-10
mA arasında değişmektedir. Devre en
ekonomik olacak şekilde, r direncinin
değerini ve zener diyodunun gücünü
hesaplayınız.
Çözüm
U AB min − U Z U AB max − U Z 20 − 12
I Z min = − I Y max I Z max = − I Y min I Zmax = −0
r r 300
15 − 12 I Zmax ≅ 26,67mA
0= − 10.10 −3
r Bu akım sürekli değerde I ZDM ≅ 26,67 mA olur.
r = 300 Ω bulunur.
PDM = UZ . IZDM
= 12 . 26,67 . 10-3
PDM ≅ 320 mW bulunur.
Problem 4
10 V’luk bir DC gerilim kaynağı ve devrilme gerilimi 7,5 V olan bir shockley diyodu ile 10 kHz
frekanslı bir sinyal üretilmek istenmektedir. Shockley diyodunda Iv = 9 mA ve Uv = 1 V
olduğuna göre, osilatörün minimum direnci ile zaman sabitini hesaplayınız. 0,47 μF’lık bir
kondansatör kullanılırsa, potansiyometre kaç kΩ’a ayarlanmalıdır?
Çözüm
85
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
sinyalleri ile tetiklenir. Katodu entegrenin sıfırına (0) veya şebekenin üretilir. Bu sinyallerin
nötrüne (N) bağlı olan T1 sinyallerinin izolasyonuna gerek yoktur. toplamları, inversleri ve
Ancak, bu şartı sağlamayan T2 sinyalleri izole edilmelidir. toplamlarının inversleri de
entegre tarafından veya ilave
Ters-paralel bağlı 2 tristör yerine bir triyak kullanıldığında, sinyal devrelerle elde edilebilir.
izolasyonuna gerek kalmaz.
87
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
88
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
Temel olarak, seri bastırma, güç elemanına seri olarak bağlanan küçük bir endüktans ile
iletime girme işlemi esnasında elemandan geçen akımın yükselme hızının sınırlanmasıdır.
Paralel bastırma ise, elemana paralel bağlanan küçük bir kondansatör ile kesime girme işlemi
sırasında eleman uçlarında oluşan gerilimin yükselme hızının sınırlanmasıdır. Bu elemanlara,
seri ve paralel bastırma elemanları denilir.
Yalın olarak bir endüktans veya bir kondansatör kullanılması bazı problemlere neden olur. Bu
nedenle, bazı ilavelerle bastırma işlemleri geliştirilmektedir. Böylece, Seri ve Paralel Bastırma
Devreleri veya Hücreleri oluşmaktadır. Bu bastırma devreleri, yayınlarda Sıfır Akımda
Anahtarlama (ZCS), Sıfır Gerilimde Anahtarlama (ZVS) ve Yumuşak Anahtarlama (SS) gibi
isimlerle de yer almaktadır.
Seri bağlı RB ve CB elemanlarına, paralel bastırma devresi, paralel bastırma hücresi veya paralel
R-C elemanı denilir. Güç elemanlarına veya genel devre girişlerine paralel olarak bağlanan bu R-
C elemanın iki temel görevi vardır.
Şebeke girişine Δ bağlı paralel R-C elemanları ile AC şebekeden gelen bütün akım ve gerilim
darbelerine karşı bütün devre korunur.
89
GÜÇ ELEKTRONİĞİ PROF. DR. HACI BODUR
⎛ du ⎞
CB↑ ⇒ Um↓ ⎜ ⎟ ↓
⎝ dt ⎠ m
⎛ du ⎞
RB↑ ⇒ Um ↓↑ ⎜ ⎟ ↑
⎝ dt ⎠ m
CB değerinin artması, hem Um hem de (du/dt)m değerlerini iyi yönde etkiler. RB’nin artması,
Um değerini her iki yönde de etkileyebilir, (du/dt)m değerini olumsuz etkiler. Bu nedenle RB
değerinin optimize edilmesi gerekir. Ayrıca, CB‘nin hem şarjı hem de deşarjı esnasında RB’de
enerji kaybı oluşur.
Uygulamada CB‘nin seçimi, frekansla doğrudan ilgilidir. CB‘nin sarj ve deşarj süreleri,
peryoda göre oldukça küçük olmalıdır. Ayrıca, RB‘deki güç kaybı, makul seviyelerde
kalmalıdır. Aksi halde devre amacından sapar. Normal olarak, frekans arttıkça CB değeri düşer.
Burada, güç elemanının iletime girmesi esnasında, seri bastırma elemanı LS elemandan geçen
akımın yükselme hızı di/dt‘yi sınırlar. Ayrıca, dolu olan CS, RS üzerinden deşarj olur. Güç
elemanının kesime girmesi esnasında ise, kutuplu bastırma devresi, eleman uçlarındaki
gerilimin yükselme hızı du/dt‘yi ve maksimum değeri Um‘yi sınırlar. Böylece, güç elemanı hem
aşırı elektriksel değerlere karşı korunur hem de elemanın anahtarlama kayıpları büyük
ölçüde azalır.
90