‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر‬

‫(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬
‫احظفدبعازعلزیاجمدہ⃰‬
‫وہظراہلل⃰ ⃰‬

‫یسک یھب ادارے وکالچےن ےک ےئل ااظتنہیم وموجد وہیت ےہ سج ںیم فلتخم ارفاد وک فلتخم‬
‫دار انبےئ اجےت ںیہ ونطِ زعزی‬ ‫دارایں وسیپن اجیت ںیہ اےسی یہ یسک کلم وک الچےن ےک ےئل یھب ارفاد‬
‫اپاتسکن ںیم دصر اکی آینیئ رسرباہ یک تیثیح راتھکےہ اور یکلم اعمالمت الچےن ںیم یسک دح کت اس‬
‫اکرکدارامنایں ےہ۔ دصر اپاتسک ن ضحم اکی رفد یہ ںیہن ہکلب اکی ادارے اک انم ےہ ۔ آنیئ اپاتسکن ےک‬
‫اطمقبدصراپاتسکنوکاہجںدورسےاایتخراتاحلصںیہواہںاےس ہیاایتخریھباحلصےہہکوہیسکرم‬
‫یک زسا وخاہ وہ یسک رطخ انک اور انزک ہلئسم رپ یہ ینبم ںوں ہن وہ م اعمک رکات ےہ۔ وہ زسا یسک ادا ت م‬
‫نت‬
‫رٹویبلنماییسک یھباجمزااھتریٹیکرطکےسدییئگوہ۔آنیئاپاتسکنےکآرلکیٹ ‪(۵۴‬پاسیل)ںیمہیاھکل‬
‫ایگےہ‪:‬‬
‫"دصر وک یسک ادا ت مرٹویبلن ای درگی تئیہ اجمزیک دی وہ ی زسا وک اعمک رکےن موتلمی‬
‫رکےن اور ھچک رعےص ےک ےی رو ےن اور اس ںیم فیفخ رکےن م اےسلطعم ای دبتلی‬
‫رکےناکاایتخروہاگ"(‪)8‬‬
‫ذموکرہ آرلکیٹ ںیم ہی ںیہن اھکل ایگ ہک وہ سک ونتیع ےک رجم یک زسا ےہ آای ہک وہ دحود اہلل ےس‬
‫قلعتم ےہ ماصقص و دتی ای رصک زعتریی زسا رپ ومٔرث ےہ۔ اپاتسکن ںیم اکی ہقلح اس آرلکیٹ وک یہی‬
‫اپاتسکنینعی رقآنوتنسےکربسکعایخلرکاتےہاوردصراپاتسکناکہیاایتخراناجزئایخلرکےتوہےئ اس‬
‫آرلکیٹوکرقآنوتنسےکاطمقبڈاھےنلاکاطمہبلرکاتےہ۔‬
‫اینبدیوطررپزساںیئنیترطزرپینبمںیہ‪:‬دحوداہللماصقصودتیاورزعتزی۔آایہکآرلکیٹ‪۵۴‬ذموکرہ‬
‫یپاچی۔ڈیاکسرلمہبعشولعماالسہیمماریپملیاکجلآکزبسنڈٹسزیالوہر‬ ‫⃰‬
‫اٹنٹسسرپورسیفمہبعشولعماالسہیمماریپملیاکجلآکزبسنڈٹسزیالوہر‬ ‫⃰ ⃰‬

‫‪81‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫ونیتںااسقمیکزسأوںرپومٔرثےہ؟اورارگےہوتسکدحکت؟اورارگںیہنےہوتاسآرلکیٹیکتیثیح‬
‫ایکےہاوراسےکذاف یک لکایکےہ؟درالصاسوکرشتعیےکآہنیئںیمدانھکیالزیمےہ۔‬
‫دحوداہلل‬
‫زسأوںںیمےسبسےسیلہپسجزسااک رکایکاجاتےہوہدحوداہللےہ۔دحوداہللےسرمادوہ زساںیئ‬
‫ںیہ وج اہلل ےک قح ےک ےئل اثتب وہں اسیجہک اامم وشاکین ےتھکل ںیہ ‪ :‬فی الشرع عقوبة الجل حق الله‬
‫"رشتعی ںیم اسرقمرہ زساوک ےتہکںیہ وجقحاہللےک وطررپ نیعتیکیئگوہ"(‪ )۶‬دحوداہللےکذاف رپااہتن ی‬
‫اایتحطےساکمایلایگےہ۔بجکتوبثترہولہپےسلمکمہنوہاسوتقکتدحوداہللاکذاف ںیہنایکاجات۔‬
‫سجرطحا انثتسءاکولہپرہاقوننںیموموجدےہایسرطحدحوداہللںیمیھباانثتس یولہپوموجدںیہ۔دحوداہلل‬
‫ےکذاف ںیمانوکدمیرانھکیھبازدحرضوریےہ۔دحوداہللےکذاف ںیمدرج لیہملسماوصلیھبشیپ‬
‫یرانھکرضوریےہاورایساوصلیکانمتبسےسیہاانثتسءاکولہپیھبداھکیاجاتےہ"۔الحدود تندرئ‬
‫بالشبهات"(‪)۳‬ینعی دحود وک (ادین )ہبش ےس اسطق رکدای اجات ےہ۔ وطس ِر لی ںیم دنچ ا یس وصر ںی شیپ یک‬
‫اجیتںیہنجےسزسأوںےکاسطقوہےناورانںیم فیفخیکاثمںیلیتلمںیہوجاسےلسلسںیمامہریرامنہ ی‬
‫رکںییگ۔‬
‫‪8‬۔رعکرپینبمہملسماوصلےکشیپی‬
‫رعک ےس رماد یسک یھب اعمرشے اک وہ رمس و رواج وج یسک اعمرشے ےک العاق ی م ذمیبہ م‬
‫یلممراییتسماورافسریتذجابتیکرتامجینرکے۔االسیماقونناسزیںیمرعکوکاتیمہدیاجیتےہ۔اتم‬
‫وہ رعک وجرصًاحی االسم ےکاینبدی اقونن ےس رکٹاےئ وہ رتسمد رکدای اجاتےہ ۔ارگ وہ االسم ےس ہن رکٹاےئ‬
‫اور االسماسوک نم و نع وبقل رک ےل وت وہ رعک االسم اک اقونن الہکات ےہ۔ االسماس وکاتیمہ داتی ےہ اور‬
‫اسیکاینبدرپدحودوکومٔرخایاسطقرکدایاجاتےہ۔اسیجہکیبنیلصاہللہیلعوےک ےکم ںولںںیماسیکاکیاثملہی‬
‫ےہ ہک بج ونب ہفینح ےک وھجےٹ دمیع وبنتہملیسم ےک دو اقدص اس اک طخ ےلرک یبن یلص اہلل ہیلع وےک یک دختم ںیم‬
‫آےئوتآپﷺ ےنطخڑپھرکانےسوپاھچہکایکوہہملیسمیکوبنترپاامینرےتھکںیہ؟اوھنںےناابثتںیموجاب‬
‫دایوتآپےنرفامای"لوال ان الرسل ال تقتل لضربت اعناقکما"(‪)۵‬‬

‫‪81‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫"ارگاقدصوںوکلتقہنرکےنیکرواتیہنوہیتوتںیممتدوونںیکرگدنامرداتی۔"‬
‫اہیں رپ اقدصوں وک لتق ہن رکان اور ان رپ ان ےک رمدت وہےن ےک ابووجد زسا اک ذاف ہن رکان‬
‫درتقیقحرعکےکشیپیےہ۔االسمےنزامہناجتیلہےکتہبےسوقانینایسرطحاانپےئںیہ‬
‫ن‬
‫وج رعک رپ ینبم ںیہ اسیج ہک رضحت ومیمہن ریض اہلل اعتٰیل عنھاا ااصنر ںیم ےس اکی احصیب روسل ےس‬
‫ایبنرکیتںیہہک‬
‫ََ‬
‫ان رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اق َّر القسامۃ علی ما کانت علیہ فی‬
‫الجاھلیۃ(‪)۴‬‬
‫"ےبکش روسلاہللﷺ ےناسقتموکاسرطہقیرپابیقراھکاسیجہکزامہناجتیلہںیم‬
‫یھت"‬
‫رضحت اشہ ویل اہللؒ ےن ۃجح اہلل اابلہغل ںیم دتی وک یھب زامہن اجتیلہ ےس یہ رک رفامای ےہ م‬
‫انچہچناسنمضںیموہرفامےتںیہ‪:‬‬
‫"اورالہاجتیلہےندتیںیمدساوٹنرقمررکرےھکےھتسپدبعابلطملےن‬
‫بجہیداھکیہکادقسراملادارکےنےسولگلتقےسابزںیہنر ےتوتوساوٹن‬
‫ے‬
‫دیاورآرضحنتﷺ ےنیھباسوکربرقارراھک"(‪)۲‬‬ ‫دتیںیمرقمررک ئ‬
‫‪۶‬۔رمیکامسجیناح تےکشیپی‬
‫زسا انذف رکےت وتق ہی دانھکی یھب رضوری ےہ آای ہک رم اینپ امسجین اح ت ےک ظاح ےس زسا اک‬
‫لمحتمیھبوہاتےہایںیہن۔انچہچن لیںیمدنچاہلثمایسنمضںیمرمقیکاجریہںیہ‪:‬‬
‫یبن یلص اہلل ہیلع وےک ےن دباکری یک رمبکت اکی احہلم وعرت وک اس وتق کت رمج ںیہن ایک بج‬
‫کتوہےچبیکوالدتےسافرغںیہنوہیئگانچہچنااحدثییکبتکںیمہیواہعقویںدرجےہ‪:‬‬
‫فجاءت الغامدیۃ فقالت یارسول اللہ انی قد زنیت فطھرنی انہ ردھا فلما‬ ‫َ‬
‫کان الغد قالت یا رسول اللہ لم تردنی لعلک ان تردنی کما رددت ماعزا‬
‫فواللہ انی لحبلی قال اما ال فاذھبی حتی تلدی فلماولدت اتتہ بالصبی فی‬
‫خرقۃ قالت ھ ذا قد ولدتہ قال اذھبی فارضعیہ حتی تفطمیہ فلما اتتہ‬
‫بالصبی فی ید ہ کسرۃ خبز فقالت ھذا یا نبی اللہ قد فطمتہ وقد اکل الطعام‬

‫‪۶۱‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫فدفع الصبی الی رجل من المسلمین ثم امر بھا فحفر لھا الی صدرھا وامر‬
‫الناس فرجموھا(‪)7‬‬
‫"اغدمہی آںیئ اور رعض ایک ای روسل اہلل ﷺ ںیم ےن زان ایک ےہ م ےھجم اپک ےیجیک م‬
‫آپﷺ ےن اںیہن واسپ رکدای بج دورسا دن وہا وت اوہنں ےن اہک ایروسل اہلل ﷺ‬
‫آپ ےھجم ںوں واسپ رکےت ںیہ اشدی آپﷺ ےھجم امزع یک رطح ولاٹان اچ ےت ںیہ م دخبا‬
‫ںیماحہلموہںمآپﷺ ےنرفامایااھچارگااسیےہوت(زسا)ہن(دواگن)وتہچبےننجےکدعب‬
‫آان م انچہچن بج ہچبنجایلوت ہچبوک اکیڑپکا ںیمٹیپل رک الںیئاوراہک ہی ےہ وج ںیم ےن ‪ ،‬ام‬
‫آپؐ ےن رفامای م اج اس وک دودھالپ بجاس اک دودھےٹھچ بتآان م بج اس اک دودھ اٹھچ وت وہ‬
‫ہچبوکےلرکآںیئاوراسےک اہھت ںیمرویٹاک اکیڑکٹا اھتاور رعضرکےن ںیگل ایروسل‬
‫آپ ےنوہہچب‬
‫اہللﷺ اساکںیمےندودھڑھچادایےہاورابہیرویٹاھکےناگلےہم ؐ‬
‫املسمونںںیمےساکیصخشوکدایرھپانےک ےیمکحدایاورانےکےنیسکتھڑاھودھواای‬
‫اورولوگںوکاےساسگنسررکےناکمکحدای"‬
‫بجاکیولڈنیزانیکرمبکتوہ یاوررضحتیلعؓےنرصکاسوہجےسزساومٔرخیکہکاسیک‬
‫امسجیناح تزسایکلمحتمںیہنوہیتکسیھت‪:‬‬
‫وعن علی قال یا ایھا الناس اقیمو الی ارقائکم الحد من احصن منھم‬
‫ومن لم یحصن فان امۃ لرسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم زنت فامرنی‬
‫ان اجلدھا فا ذا ھی حدیث عھد بنفاس فخشیت ان انا جلد تھا ان‬
‫اقتلھا فذکرت ذلک للنبی صلی اللہ علیہ وسلم فقال احسنت (‪)8‬‬
‫"رضحتیلعؓےسرواتیےہہکاےولوگاےنپالغومںرپدحاجریرکو۔انںیموج‬
‫اشدیدشہوہںاوروجاشدیدشہہن وہں۔روسلاہللﷺ یک اکیولڈنیےنزان‬
‫ایک ۔آپ ﷺ ےن ےھجم اس رپ دح اگلےن اک مکح دای ۔ان اہگں ا س اک ہچب ےننج اک وتق‬
‫رقبیاھتمںیمڈرامارگںیمےناسوکدرےامرےوتوہرماجےئیگںیمےنہیابت‬
‫یبنﷺ ےکاسےنم رکیکآپﷺ ےنرفامایوتےنااھچایکےہ"‬

‫‪۶8‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫آپ ےن اکیوبڑےھ وکم وجوکڑوںیکزسااک لمحتمںیہنوہ ات اھتمیقیقح وطررپوس وکڑے وگلاےن‬

‫یک اجبے ہی مکح دای ہک وجھکر ےک درتخ یک اکی ینہٹ ےل رک سج ںیم وس یلتپ اشںیخ وہںم اکی یہ د ہع اس‬
‫ےکمسجرپامردیاجںیئ اسرطحزساںیم فیفخرفام ی ںوا ہاسرمیکاح تاساقلہنیھتہکوکڑے‬
‫ربداتشرکےکساوراسرپوکڑےامرےاجےتوتوہرماجات۔‬
‫ٔ‬ ‫ُ‬
‫عن ابی امامۃ بن سھل بن حنیف ان النبی صلی اللہ علیہ وسلم اتی بامراۃ قد‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫زنت فقال ممن قالت من المقعد الذی فی حائط سعد فارسل الیہ فاتی بہ‬
‫محموال فوضع بین یدیہ فاعترف فدعا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم ِباثکال‬
‫فضربہ ورحمہ لزماتتہ وخفف عنہ(‪)1‬‬
‫"اوباام نبلہسنبفینحےسرواتیےہہکروسلرکمیﷺ یکدختمںیماکیوعرت‬
‫وکاحرضایکایگہکسجےنزانرکاای اھت۔آپﷺ ےنرفامایسکصخشےناسےکاسھتزاناک‬
‫اراکتب ایک ےہ ؟ ولوگں ےن اہک اس ااپجہ صخش ےن اس ےس زان ایک ےہ وج ہک رضحت دعس ےک‬
‫ابغںیمراتہےہ۔آپﷺ ےناسوکالبایولگاسوکا اھرکالےئ۔آپﷺ ےنوجھکر‬
‫ےکوخےشاگنمےئاوراس(زاینوک)اسےسامرااوراسےکواےطس فیفخرفام ی"‬
‫مع ےکاپس اکیصخشالایایگسجاکاکیاہھتاوراکیاپٔوںروریےک رجمںیمےلہپ‬
‫دیسان رضحت ؓ ر‬
‫یہ اکاٹ اج اکچ اھت۔ رضحت رمع افروقؓ ےن اس اک دورسا اپٔوں اکےنٹ اک مکح دای وت رضحت یلعؓ ےن اہک ہک ااسی رکان‬
‫انمبس ںیہنم ںوا ہ اس ےک اپس ےنلچ ےک ےی اکی اپٔوں اور اینپ رضورایت ےک ےی اکی اہھت رانہ‬
‫اچےیہ(‪)8۱‬‬
‫ذموکرہرواایتےسواحضوہاتےہہکرمیکاح تےکِشیپییھبزساںیم فیفخیکاجیتکسےہ۔‬
‫‪۳‬۔انزکاحالتےکشیپی‬
‫اقونن ےک ذاف ےک ےی احالت یک زناتک وک دمی رانھک ازدح رضوری ےہ ۔ روا ہ ارگ اعمرشیت‬
‫احالتدرتسہنوہںاورولوگںیکامیلاوراالخیقایفیکتایھچہنوہںوتتخسزساںیئومٔرخرکدیاجیتںیہ۔‬
‫لیںیموہاثمںیلرمقیکاجریہںیہنجںیماحالتےکدرگوگںوہےنیکوہجےسدحودوکاسطقرکدایایگ۔‬

‫‪۶۶‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫آپﷺ ےناسوتقروراکاہھتاکےنٹےسعنمرکدایبجرکشلگنجےک ےیابلکلےنلکنیہواالاھت۔روا ہ‬

‫اسوتقدحاجریرکاناحالتےک وماقفہناھت۔اس ےیدحودوکاسطقرکدایایگمانچہچناجت رتذمیںیماس‬
‫دحثیوک رکایکایگےہ‬
‫عن بسر بن ارطاۃ قال سمعت النبی صلی اللہ علیہ وسلم یقول‬
‫َ‬
‫التقطع االیدی فی الغزو۔(‪)88‬‬
‫"رضحت رسب نب اراطۃ ےس رواتی ےہ ہک ںیم ےن روسل اہلل ﷺ وکرفامےت‬
‫وہےئانسہکگنجےکدوراناہھتہناکےٹاجںیئ"‬
‫ایسرطحہلیبقزخرجاکاکیرسداروجانمقفاھتاسےنآپﷺےکالہتیب‬
‫ےک ابرے ںیم اتسگیخ یک اور رقآن ےن االعن ربات ایک اب وہ زسا اک رمبکت‬
‫وہاکچاھترگمآپﷺ ےناسرپزسااکذاف طقفاحالتےکشیپیروکدایہک‬
‫ںیہک املسمونں ےک درایمن ااشتنر دیپا ہن وہ اجےئ اور ولوگں ںیم ںیہک ہی یفن‬
‫ذجابتمنجہنںیلہکدمحمﷺ اےنپیہاسویھتںوکلتقرکدےتیںیہ(‪)8۶‬‬
‫‪۵‬۔دحوداہللےسالیملعےکشیپی‬
‫ارگ رم یسک لعف یک رحتم ےس انوافق وہ وت ہی زیچ رسے ےس زسا ےک وقسط ای اس ںیم فیفخ اک ببس نب‬
‫یتکسےہ۔‬
‫ربواتیدیعسؓانبابیسملہکاشمںیماکیصخشےنزاناکاراکتبایک اورالب کجھولوگںںیما اہر‬
‫ایک ۔بج ولوگں ےناسرپبجعتاورانوگاری اکا اہرایک وتاس ےن بجعت ےس اہکہکااھچ!اہلل اعتٰیل ےناسوک‬
‫رحام اہک ےہم ںیم وتاس ابت ےس وافقںیہن۔دیسان رضحت رمعریض اہلل ہنع ےن اےنپ اعلم وک اھکل ہک ارگ ہی‬
‫صخش زان یک رحتم ےس وافق اھت وت اس رپ دح اقمئ رکوم ورہن اےس اتبٔو ہک ہی رحام ےہ اور ارگ دوابرہ اس اک‬
‫رمبکتوہوترھپدحاجریرکو۔(‪)8۳‬‬
‫ایس رطح اکی دورسے واہعق ںیم ہی اثمل ی آیت ےہ۔ اکی ولڈنی وج وبہج زان احہلم وہیکچ یھت‬
‫رضحت رمعریضاہللہنعےک اسےنمشیپایکایگ۔اسےسوپاھچایگوتاس ےنےبفلکتادنازںیماتبایہکاہںم‬

‫‪۶۳‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫ںیم ےن رموغش انیم صخش ےس دو درم ےل رک زان ایکےہ۔ رضحت رمع ریض اہلل ہنع ےن اےس زسا دچ ا اچیہ‬
‫وترضحت یلعریضاہللہنعےناہکہکہیسجادنازںیمےب کجھزاناک رکرکریہےہماسےسواحضوہاتےہ‬
‫ہک ہی اس یک رحتم ےس وافق ںیہنم ہکبج دح ایس صخش رپ انذف یک اج یتکس ےہ وج اس لعف یک رحتم ےس‬
‫وافق وہ۔ انچہچن دیسان رمع ریض اہلل ہنع ےن اےس رمج رکےن ےک اجبےئوس وکڑے اگلےن اور اکی اسل ےک‬
‫ ےیالجونطرکدےنیرپاافتکایک(‪)8۵‬‬
‫‪۴‬۔اابتشہوکشےکشیپی‬
‫اابتشہ وکشیکوہجےسیھبزساںیمدبتیلی یکاثمںیلبتکااحدثیںیموموجدںیہ۔ لیںیماکی‬
‫اثملرمقیکاجریہےہ۔ہکھچکالغومں ےناکیصخشیکاوینٹنرچارکاےس حبرکایلاھت۔انوکرضحترمعؓ‬
‫ےک اسےنم شیپ ایک ایگ وت آپؓےن ےلہپ وت ان اک اہھت اکےنٹ اک مکح دایرھپ وتفق رفامای اور ان ےک امکل ےس اہک ہک‬
‫رمع ےن دح ےک ذاف ےک اجبےئ الغومں‬
‫ےھجم اتگل ےہ ہک مت اںیھن ٹیپ رھب رک اھکان ںیہن دےتی۔ انچہچن رضحت ؓ‬
‫ےساوینٹنےکامکلوکاتواندالایسجیکرمقدوانگیھت(‪)8۴‬‬
‫اثملںیماظبرہدحےکذاف ںیموک یریبوینلمعراکوٹاکابثعںیہننبراہمرگماسےکابووجددحاک‬
‫اسطقرکانا ریےکاسسایسرپوہ راہےہہکاںیہنہیکشڑپاہکروریرکےنواولںےنیسکیروبرییکانبرپہی‬
‫ے‬
‫رجمایکےہاوراسرجمںیمدحودیکزساوبہجکشانذفںیہنیکگہکلباےسزعتریںیمدبلدایایگ۔‬
‫‪۲‬۔ارطضاریاح تاییروبریےکشیپی‬
‫دحوداہلل ےک ذاف ےک ےی ہی یھب رضوری ےہ ہک داھکی اجےئ ہک وہےن واالرجم یسک یروبری ای‬
‫ارطضاری احالت ےک شیپ ی وت رسزدںیہن وہا۔ارگ ااسی رم وج ارطضاری ای یروبری یک اح ت ںیم اراکتب‬
‫رجمرکراہےہاسرپدحوداہللےکذاف ےکاسطقوہےنیکاثمںیلیھببتکااحدثیںیموموجدںیہ۔‬
‫اکی ومعقرپاکیاخوتنزانیہےکرجمںیمدیسانرمعریضاہللہنعےکاپسال ییئگاوراسےناتبای‬
‫ہک وہ اندار اور اتحمج ےہ اور ولگ اس رپ رتس اھک رک اس یک دمد رکےن رپ آامدہ ںیہن وہےت۔ انچہچن وہ مسج‬
‫رفویشرکےک ھچکہن ھچک ےسیپ عمجرکیتیل ےہ۔ ہی اخوتن ہنصحموہےنیک انبرپ’رمج‘ یکزسا یک قحتسم یھتمنکیل‬
‫دیسانرضحترمعریضاہللہنعےناسےکاحالتےکشیپیاےسوسوکڑوںیکزسادےنیرپاافتکایک۔(‪)8۲‬‬

‫‪۶۵‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫رمعاوررضحتیلعؓ)ےکزامہنٔطحقاسیل ںیم روررپعطقدییکزساانذفںیہن‬

‫افلخےئرادشنی(رضحت ؓ‬
‫یکاجیتیھت۔(‪)87‬‬
‫‪7‬۔ارتعاکےساارحاکےکشیپی‬
‫دوعییھبہنوہم‬
‫ارگیسکصخشےناقیضایججےکاسےنماےنپرجماکارتعاکرکایلوہاوراسرپوک ی ٰ‬
‫وک ی اہشدتیھبہنوہم وتادا تےکاسےنم وہاےنپارتعاکرجم ےساارحاکرکدےوتدحاسطقرکدیاجیت‬
‫ےہ‪:‬‬
‫امزع ایملسےنبجزاناکاراکتبایکوتاسےکرسرپتسزہالےناےسرتبیغدےرکروسل‬
‫اہللیلصاہللہیلعوےک یکادا تںیمشیپوہےنےک ےیآامدہایک۔امزعےکشیپوہےنرپیبنیلصاہللہیلعوےک ‬
‫ےنےلہپوتابرابراسےسارعاضرکےتوہےئاےسواسپےنجیھبیکوکششیکمنکیلبجاسےنزساےکذاف‬
‫رپ ارصار ایک وت اےس رمج رکےن اک مکح دے دای۔ رھپ بج آپ ﷺ وک اتبای ایگ ہک امزع زسا ےس ک ےن ےک ےی‬
‫ّٰ‬
‫اھبگڑھکاوہااھتوتآپﷺےن ولوگںےساہکہک‪:‬ہال ترکتموہ لعلہ ان یتوب فیتوب اللہ‬
‫علیہ‘مینعیمتےناسوکوھچڑ ںوںںیہندایمنکممےہہکوہوتہبرکاتیلاوراہللاعتٰیلاسیکوتہبوبقلرکےتیل۔‬
‫اسومعقرپآپﷺےناسےکرسرپتسزہالےسرفامایہک’لو کنت سترتہ بثوبک کان ً‬
‫خیرا مما‬
‫صنعت بہ‘ مینعی ارگ مت اینپ اچدر ےساس وک ڈاھپن دےتی وت ہیاس ےس رتہبوہات وج مت ےن اس ےک اسھتایک‬
‫ےہ(‪)81‬‬
‫اترخیاافلخلءںیمالع الجلادلنیویسیطؒرفامےتںیہہکاکیآدیمےناکیابرکہےسزاناکارقار‬
‫رجمایکوترضحتاوبرکبؓےناےسوسوکڑےوگلاےئاوردفکیکتمسالجونطرکدای۔(‪)81‬‬
‫اکیدقمےم ںیم اکی روروکآپ ےک اپ س الایایگ سج ےن روری اک ارتعاک وترک ایل اھتمنکیل اس‬
‫ےک اپس ےس روریدشہ املربآدمںیہنوہا اھت۔آپ ےناس ےساہکہک ریے ایخل ںیممت ےن روری ںیہن‬
‫یکنکیلاسےناہکہکںیہن ںیمےنرورییکےہ۔انچہچنآپےناساکاہھتاکےنٹاکمکحدےدای۔(‪)۶۱‬‬

‫‪۶۴‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫ارتعاکرجمرکےنواالوہوجارتعاکرکاتےہدرتقیقحوہاےنپاسلعفرپرشدنمہےہاوراساک‬
‫ہی لعفاسیک اعدت اکوبثتںیہن ہک وہ یسک اکماک اعدیوہ اکچ ےہ م رضحتاشہ ویل اہللؒاس نمض ںیم رفامےت‬
‫ںیہ‪:‬‬
‫"روسل دخاﷺ ےک اپس اکی رور ڑکپا وہا آای اور اس ےن روری رکےن اک ارقار ایک رگم‬
‫اسےکاپساملرسموہقربآدمہنوہاوتروسلدخاﷺ ےناسےسرفامایہک ریےایخل‬
‫ںیموتےن روریںیہنیک ےہ؟ اس ےناہک ںوںںیہن۔ وتآپ ےن دورمہبت ای نیت رمہبتاس‬
‫ےس یہی اراشد رفامای بت آپ ےن اس ےک اہھت عطق رکےن اک مکح دای۔ اور اکی رمہبت اکی‬
‫رمرگاتفروہرکآایوتآپےنرفامایوہکہکںیمدخاےسرفغمتاچاتہوہںاوراسیکرطک‬
‫وتہب رکات وہں۔ اس ےن اہک ںیم دخا ےس رفغمت اچاتہ وہں اور اس ےس وتہب اچاتہ وہں۔وت‬
‫آپﷺ ےننیترمہبتدخااعتٰیلےسہیداعیکاللهم تب علیهسںیماتہکوہںاسیک‬
‫وہجہیےہہک بجاگہنگراےنپانگہاکارقاررکاتےہاوروہاس ےس اندم ےہوتانمبس ےہہک‬
‫یسکہلیحےسدحاسرپدوررکدیاجےئ"(‪)۶8‬‬
‫دنمرہج ابالاثمولں ےس ہی مولعم وہات ےہ ہک ارقا ِر رجم ےس اارحاک دحود اہلل ےک ذاف ںیم ام‬
‫ےہ۔نکممےہرتعمکیسکاوروخکایرجنیکانبرپارتعاکرکراہوہ۔بجہکاوروک یوبثتیھبںیہنےہاذٰہا‬
‫رتعمکاکاےنپارتعاکےساھبگاجےنرپزسااکذاف روکدےنیاکمکحےہ۔‬

‫‪1‬۔دحرحاہبںیماعمیف‬
‫رقآندیجمےن’رحاہب‘ یکزساںیئایبنرکےتوہےئہیدہاتییکےہہکارگرماقونن یکرگتف‬
‫ںیمآےنےسےلہپاتبئوہاجںیئوتانرپدحاکذاف الزمںیہنرےہاگ(‪)۶۶‬‬
‫رسفمنی ےک زندکی رازہن یک وہ زسا وتہب ےس اعمک وہیت ےہ وج رشتعی ںیم وطبر دح ایبن یک یئگ‬
‫ےہوجقحاہللےکزرمےںیمآیتےہاتموبتقرازہینوجرجامئقحادبعلےکنمضںیمرسزدوہےئموہوتہب‬
‫ےساعمکہنوہںےگ۔ےسیجاصقصمدتیوریغہ(‪)۶۳‬‬

‫‪۶۲‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫‪8۱‬۔دحذقکںیماعمیف‬
‫دح ذقک روا ہ قح ادبعل ےہ اس ےی دنبے ےک اعمک رکےن رپ ہی زسا اعمک وہاجیت ےہ ۔ ارگ‬
‫تن‬
‫دوعی یکریپوی وھچڑ دےوتاق کرپدحاسطقوہ اجیت ےہ۔اق ک‬ ‫ٰ‬ ‫اےنپ‬ ‫ای‬ ‫رکدے‬ ‫اعمک‬ ‫وک‬ ‫ک‬ ‫اق‬ ‫ذوک‬ ‫م‬
‫تن‬
‫دوعی دارئ رکےنرپوہاگ وخدوخبدادا تاسارم رپوک ی دقمہن ا اھےئ‬
‫رپدحاک ذاف مذوک ےک ادا ت ںیم ٰ‬
‫یگ۔‬
‫اصقص‬
‫اباصقصںیمزسایکاعمیفم فیفخ ایاسوکزعتریںیمدبانل ای دتیںیماعمیفاوراسںیم فیفخ‬
‫یکثحبملقدنبیکاجریہےہ۔درتقیقحاہیںرپآرلکیٹ‪۵۴‬ےکذاف اکلمعدلخزایدہیآاتےہ۔‬
‫اعمیفاصقصیکوصر ںی‬
‫ہیابتوتاثتبدشہےہہکقحاصقصرصکاوررصکویلاکقحےہاوروہیہاعمکرکاتےہ۔‬
‫ارگرسرباہ ءرایتسیسک قحادبعل رپ ینبمزساوکاعمکرکات ےہوتاس ےک ےی وہوکن ےسوعالمںیہنج یک‬
‫اینبد رپ وہ اایتخر اعمیف ا امعتسل رکات ےہ۔ ایک رشتعی ےن ان یکوک ی زتایئت ایبن یک ںیہ؟ ارگ یک ںیہ وت الہ‬
‫ملعانوکسکیےسدےتھکیںیہزیناسثحبںیمہییھبداھکیاجےئاگہکوتقملےکوراثءوکاصقصوھچڑےن‬
‫اور دتی ےنیل رپ نک احالت ںیم یروبر ایک اج ات ےہ؟اصقص یک اعمیف یک رشتعی االسہیم ںیم درج لی‬
‫وصر ںیاسےنمآیتںیہ۔‬
‫‪8‬۔وتقملاکرشیعویلہنوہان‬
‫اصقص ےنیل اک قح وتقمل ےک ویل اک ےہ ۔ اچےہ وت وہ اصقص ےل ای اعمک رکدے ۔ نکیل ارگ یسک‬
‫صخشاکوارثینعییقیقحویلوموجدہنوہوتہیاحمکاکرفضےہہکوہاصقصےلم ںوںہکاحمکیھبدعبازیقیقح‬
‫ویل ےک راعای اک ویل رقاردای ایگ ےہ ۔اذٰہا رضوری ےہ ہک وتقمل ےک ویل ہن وہےن یک وصرت ںیم احمک اصقص‬
‫ےل۔‬

‫‪۶7‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫" ہی قح (اصقص اک)وتقمل ےک ویل اک ےہ ۔ ارگ یبسن ویل وک ی وموجد ںیہن وت االسیم موکتم‬
‫ےکرسرباہوک ہی قحاحلص وہاگ ہک وہ (اصقصےل ایاعمکرکے)یھب اکی تیثیح ےس‬
‫بساملسمونںاکویلےہ"(‪)۶۵‬‬

‫‪۶‬۔راییتسانمِاع یکانبرپ‬
‫راییتس انم اع یک انب رپ یھب اصقص اسطق رکان رقنی تحلصم ےہ اور احمک وتق ارگ یسک اقک وک‬
‫اعمکرکدےاوراسےکدبےلںیمدتیالزمرکدےوتاجزئےہ۔‬
‫وتقملریغملسموہوتاحمکوتقاسابترپاحالتےکوماقفارگوک یہلصیفرکاناچےہوترکاتےہ‬
‫ینعی وہوتقمل ےک وراثء وک دتیےک ےی یروبررک ات ےہ۔ریغملسم صخشےکلتقاک اصقص املسمن ےس ن‬
‫ضعب آہمئ ےک زندکی اجزئ ںیہن ہکلب دتی رپ اافتک وہ اگ ہی ثحب بتک ہقف ںیم دیھکی اجیتکس ےہ ۔ رگم اامم اوب‬
‫ہفینحؒ ےک زندکی یسک اکرف وک لتق رکےن واےل املسمن ےس اصقص ایل اجےئ اگ۔ اہ ں ارگ احمک وتق ہی وسحمس‬
‫رکےہک اکرفےک اصقص ںیم املسمناکلتقاحالتوک درگوگںرک ات ےہ وت اصقصیک ہگجرپ دتی دولاات‬
‫ےہ۔اسنمضںیماکیواہعقوج" االحکام السلطانیه" ںیملقنایکایگےہہکاقیضاوبویفؒےناکی‬
‫اکرف ےک لتق اک اصقص املسمن ےس ےنیل اک مکح اجری رفامای وت اس رپ احالت دیشکہ وہےن اک دخ ہ وہا۔ اقیض‬
‫اصبح ےن ہی اعمہلم احمک وتق ےک اسےنم راھک اور اس رپ راےئ بلط یک وت احمک وتق ےن ہنتف ےک ڈر ےس‬
‫اوروبثتہنیببلطیکوہاس‬ ‫انمبسراےئاایتخررکےنوکاہکوت اقیضاصبحےنااحصب دمےس تحص‬
‫وکشیپہنرکےکساسرپاقیضاصبحےناصقصاسطقرکدای۔زیناھکلےہ‬
‫"تحلصمےکوتقا یسوصرتاایتخررکاناجزئےہ"(‪)25‬‬
‫رجمیکونتیعوتیفیکاوررمےکاحالتیکراعتیرکاناورارگوہیسکولہپےساعمکےیکاجےن‬
‫اکقحتسموہوتاےساعمکرکدچ ا درتسےہ۔رشتعیرہاحلںیمرجمرپزسااکذاف ںیہناچلب ہکلبرجامئاک‬
‫ابباچلب ےہاوربجہیمولعموہاجےئہکاسرجمرپزسارہاحلںیمالزیماوررضوریےہرمیکاحالح‬
‫زس ا ےک العوہ نکمم ںیہن اور رجامئ اک ابب ںیہن وہ ےکس اگ وت زسا دچ ا یہ رقنی تحلصم ےہ ۔ ارگ رجم یک‬

‫‪۶1‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫ونتیع وتیفیک اور رم ےک احالت یسک راعتی اک اقتاض رک رےہ وہں وت ان احالت ںیم زسا اک ذاف ادل و‬
‫ااصنکےکاقتوضںےکربسکعےہوجرشتعیےکالخکےہ۔‬
‫‪۳‬۔عطقارطلقیایاغبوترپرسرباہرایتساکاالعناعمیف‬
‫عطقارطلقیےسرمادراہتساکےنٹواےلینعیرازہناورڈاوک۔اےسیولوگںےک ےیوجدحایبنیکیئگ‬
‫ےہ وہ ااہتن ی تخس ےہ ۔ ان ولوگں ےک ےی اہلل اعتٰیل یک رطک ےس اکی فیفخ ےہ ہک ارگ ہی ولگ لب از‬
‫رگاتفری وتہب رک ںیل وتارگم اوہنں ےن یسک وک وبتق رزہین لتق یھب ایک وہ اگ وت دعب از یچس وتہب اس رپ رشیع دح‬
‫وموقکوہاجےئیگدورسیوصرتںیمموکتموخدانوکوتہباکراہتسایہمرکےاوروہولگےچسدلےسوتہب‬
‫رک ںیل م ںوں ہکآتی احمرہب ںیم رشتعی ےنوتہب اکراہتس الھکراھک ےہ اورارگ موکتم یک رطک ےس ہی شیپ‬
‫االعناعمیفالخکرشتعیہنوہاگ۔‬
‫شکوہاجےئوتہنتفےک ابباورانماع ےکشیپیہی ِ‬
‫درج لیواہعقالمہظحرفامںیئ‬
‫"ونبا اکیلعانیماکیصخشاغبوترپارتآایماسےنڑلا ییکمراےتسرپرطخانبدےیم‬
‫ولوگں وک لتق ایک اور امل ولاٹم اقدئنیِ رکشل اور وعام اانلس بس اےس التش رکےت‬
‫رےہ نکیل اس اک وک ی رساغ ہن اگل ےکس۔ آرخ اکر وتہب اتبئ وہ رک وخدیہ شیپ وہایگ۔ ۔‬
‫انچہچناسےناینپولتاروکاینمںیم ڈاالاوردجسموبنیںیمحبصیکامنزادایکاوررضحت‬
‫اوبرہریہؓ ےک اپس ےھٹیب وہےئ ولوگں ںیم ہی یھب ھٹیب ایگ م بج حبص یک روینش یلیھ وت‬
‫ولوگں ےناےس اچہپنایل ۔اےسڑکپےنےک ےی اےھٹوتوہ ےنہکاگلہک متےھجمںیہنڑکپ‬
‫ےتکس ںوا ہ اہمترے اقوب ںیم آےن ےس ےلہپ ےلہپ ںیم اتبئ وہرک وخدیہآایگ وہں م وت‬
‫رضحت اوب رہری ؓہ ےن رفامای ہک اس ےن چس اہک ےہ م رھپ آپ اس اک اہھت ڑکپ رک اےس‬
‫رمواننبمکحےکاپسےلےئگوجاسوتقرضحتا ریاعموہیؓیکرطکےسدمہنی‬
‫اکوگررناھتآپاُےسرفامےنےگلہییلعےہمہیاتبئوہرکآایےہاس ےیمتاےسھچک‬
‫ںیہنہکےتکساورہنیہلتقرکےتکسوہمانچہچناسےسھچکیھبرعتضہنایکایگ"(‪)۶۲‬‬

‫‪۶1‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫ومالاندمحمعیفشؒےنآتیرحاہبیکرشتحیںیم واہعقذموکرہوکفیفخیسدبتیلیےکاسھتاھکلےہ اور‬

‫اغبوتےکوحاےلےسیھباکیواہعقلقنایکےہہک‪:‬‬
‫"ایسرطحرضحتیلعرکماہللوہہ ےکزامہنںیماحرہثنبدبراغبوترکےکلکن ایگ‬
‫اور لتق و اغرت رگی وک ہشیپ انب ایلم رگم رھپ اہلل اعتٰیل ےن وتقیف دی اور وتہب رک ےک واسپ‬
‫آایموترضحتیلعرکماہللوہہےناسرپدحرشیعاجریںیہنرفام ی۔"(‪)27‬‬
‫رگماسھتیہوقحقا دابدےکنمضںیمےتھکلںیہ‬
‫"رشیع دح اعمک وہاجےن ےس الزم ںیہن آات ہک وقحق ا دابد نج وک اس ےن اضعئ ایک‬
‫ےہوہیھباعمکوہاجںیئمہکلبارگیسکاکاملایلےہاوروہوموجدےہوتاساکواسپرکان‬
‫رضوری ےہ اور یسک وک لتق ایک ےہ ای زیمخ ایک ےہ وت اس اک اصقص اس رپ الزم ےہم اہتبل‬
‫اصقصقحادبعلےہوتاوایلءوتقملایاصبحقحےکاعمکرکےنےساعمکوہاجےئ‬
‫اگم اور وج وک ی امیل اصقنن یسک وک وہپاچنای ےہ اس اک امضن ادا رکان ای اس ےس اعمک رکواان‬
‫الزمےہمااممامظعاوبہفینحاوروہمجراہقفءاکہیکلسمےہ"(‪)۶1‬‬
‫احالتےکشیپیاصقصیکاعمیف‬
‫اوب ولولوجمیس ےندیسان رضحترمعؓ وکدیہشرک دایوتانےکےٹیبدیبع اہللےن وجشاماقتم ےس بولغب‬
‫ن‬
‫وہرکلتقیکاسزشںیمرشکیوہےنےکہبشںیمافرسےکونملسمرجلینرہزمانماکیرصناینج ئفینہاوراوب‬
‫ولولیکیٹیبوکلتقرکدای۔ان ںیمےسرہزماناوراوبولولیکیٹیبےلہپےساالسموبقلرکت ےےھت۔اسومعقرپ‬
‫امثعنےناحصہبؓےسوشمرہبلطایکہکدیبعاہللؓےکاسھتایکاعمہلمایکاجےئ۔ضعباحصہبےناہک‬
‫دیسان رضحت ؓ‬
‫ہک ہی انمبس ںیہن وہاگ ہک لک دیبع اہلل ےک وادل دیہش وہےئ ںیہ اور آج اےس لتق رک دای اجےئ۔ انچہچن دیسان‬
‫رضحت رمعؓ یک اہشدت اور اس وصخمص ذجابیت تیفیک یک راعتی رکےت وہےئ سج ںیم دیبع اہلل ےن رے‬
‫لتقاکاراکتبایکاھتماسےساصقصہنےنیلاکہلصیفایکایگ(‪)۶1‬‬

‫‪۳۱‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫وبہج یسلفم یھب اصقصاور دتی اعمکرکےن یک اثمل بتک ااحدثی ںیم وموجد ےہ ۔ انچہچن آپ‬
‫ﷺ ےن ایس رطح اکی اصقص اور دتی وک وبہج یسلفم اعمک رکدای ۔ اس دحثی وک اامم ئاس یؒ ےن رک ایک‬
‫ےہ۔‬
‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫عن عمران بن حصین ان غالما الناس فقراء قطع اذن غالم الناس اغنیاء‬
‫ً‬ ‫َفا توا َّ‬
‫النبی صلی اللہ علیہ وسلم فلم یجعل لھم شیئا (‪)۳۱‬‬
‫"رمعان نب نیصح ےس رواتی ےہ ہک سلفم ولوگں اک اکی الغم اھت اس ےن‬
‫امدلاروںےک اکی الغماک اکن اکٹ دای ۔ وہروسلاہلل ﷺ یک دختم ںیماحرض‬
‫وہےئمآپﷺ ےنانوکھچکںیہندولاایم( ںوںہکاساکامکلسلفماھتاورارگ‬
‫دو تدنموہاتوتدتیادارکانڑپیت)‬
‫ارگ داھکی اجےئ وت اوصیل وطر رپ ان وتقمولں اک اصقص ایل اجان اچےیہ اھت وج االسم اک اینبدی اصقص اک‬
‫اوصل ےہ ای مکاز مکان یک وپری دتیادایک اجین اچےیہ یھتماتم یبن یلصاہللہیلع وےک ےن اابتشہ و کشےک‬
‫انترظںیماقنیلتےساصقصیھبںیہنایلاوراںیھنآدیھدتییھباعمکرکدی ہکبجرسیتیاثملںیموبہج‬
‫یسلفم امتماعمکرک دایایگاور امدلار امکلوک وسلفمں ےس ھچکںیہن دولاای۔ ہی وہاثمںیلںیھتنجیک انبرپاکی‬
‫رسرباہرایتسوکقحاصقصںیماعمیفاکاایتخراحلصوہاجاتےہ۔‬
‫قح ادبعل رپ ہی اوصل ہملسم ےہ ہک بج کت وک ی اےنپ قح ےک ےیادا ت ےس روج ںیہن رکات‬
‫دوعی ای دقم ہن الچےئ یگ ۔اب ارگ یسک ےن‬
‫اس وتق کت ادا ت وخد وخبد اس قح یک ادایگ ےک ےی ٰ‬
‫دوعیدارئایکوہہکاسےن ریےرقیبیرہتشداروکلتقایکےہوتاسوتقادا تاصقصرپ‬
‫ادا تںیمہی ٰ‬
‫اکروا ی رکے یگ۔اور ہی ذب رم ےہ ہک وہ وتقمل ےس اصقص اعمک رکواےئم ای دتی رپ راضدنمی‬
‫ےل۔بج کت وتقمل ےک وراثء وک دتی اداںیہن یک اجےئ یگ اس وتق کت اس یک اعمیف ابووجد وتہب ےک یھب‬
‫ںیہنوہیتکس۔ذہلارضوریےہہکوتقملےکوراثءوک ہیدتیاقک ےس دولاےئایموکتموخدتیبااملےس‬
‫دتیادارکے ںوںہکاعماعمیفموکتمیکرطکےسےہ۔واہللاملعابوصلاب‬

‫‪۳8‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫احمکاکاصقصیکاجبےئدتیےنیلرپوراثءوکیروبررکان‬
‫رشتعی االسہیم زسا یک ذیفنت اچلب وت ےہ رگم اس اک راحجن اعمیف یک اجبن زایدہ ےہ ۔ ارگ رسرباہ‬
‫رایتس ہی رضوری ایخل رکے ہک اعمک رکےن ںیم تحلصم ےہ وت وتقمل ےک وراثء وک دتی ےنیل رپ یروبر رک‬
‫اتےہ۔زسارپاعمیفیکرطکرتبغدالانآپﷺ اکدقمسلمعرثکتےسیآاتےہسجیکاثمںیل‬
‫بتکااحدثیںیمدیھکیاجیتکسںیہ‪:‬انچہچندرج لیدحثیالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫َ‬
‫عن انس بن مالک قال مارایت النبی ﷺ رفع الیہ شیئ فیہ قصاص اال امر‬
‫فیہ بالعفو(‪)۳8‬‬
‫"رضحت اسن نب امکلؓ رفامےت ںیہ ہک ںیم ےن روسل اہلل ﷺ وک ںیہن داھکی ہک وک ی‬
‫اصقصاکدقم آپےکاپسآایرگمہیہکآپاسںیماعمکرکےنیکرتبیغدےتی"‬
‫ایسرطحدعتمدااحدثیںیمہیابتوقنملےہہکبجیھبکیھبآپﷺےکاسےنموک یلتقاک‬
‫دقم آات اور آپﷺ اس اک ہلصیف رفامےت وت وتقمل ےک وارث وک اہجں کت نکمم وہات اصقص یک اجبےئ‬
‫دتی ےنیل یک رتبیغ دےتی۔ ضعباقمامت رپ وت آپﷺ ےن وتقمل اور اقک دوونں وک منہج ںیم اجےن یک‬
‫ودیع انس ی املعء ےن اھکل ےہ ہک اس ودیع ںیم درتقیقح وتقمل ےک وراثء وک اصقص یک اجبےئ دتی ای اعمک‬
‫رکےنیکرطکرابغرکانےہمحیحصملسمںیمرواتیےہ۔‬
‫" امسک نب رحب م ہمقلع نب والئ ےس ایبن رکے ںیہ ہک ان ےک وادل والئ ےن‬
‫اںیھناتبایہکوہوضحرﷺ ےکاپسےھٹیبےھتہکاکیصخشاکیآدیموکڑمچےیک‬
‫ریس ںیم ابدنےھ وہےئ آپﷺ ےک اپس الای اور رعض ایک ہک ہی ریے اھب ی اک‬
‫اقک ےہ۔آپﷺ وپاھچایکوتےناےسلتقایک؟اوراسھتیہدمیعےسرفامایہک‬
‫ارگ اس ےن ارتعاک رجم ہن ایک وت ےھجت وبثت شیپ رکان وہاگ۔ نکیل اس ےن ارقا ِر لتق‬
‫رکایل۔آپﷺ ےندوابرہوپاھچہکوتےنلتقےسیکایک؟رمےناہکہکںیماوراس‬
‫اکاھب یدرتخےکےتپاھجڑرےہےھتہکاسےنےھجماگیلدیاورہصغدالای۔ںیمےن‬
‫ہی ےتپ اھجڑےنواالآہلاسےکامےھترپ امرا سج ےس وہ الہکوہایگ۔یبنرکمی ﷺ‬

‫‪۳۶‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫ےنوپاھچ'ھل لک من شئی ٔتودیہ عن نفسک'ایکریتےاپسدتیےک ےی‬

‫ھچک ےہ؟ اس ےن اہک ریے اپس وت یہی اکی یلم اور ےتپ اھجڑےن اک آہل ےہ ۔‬
‫آپﷺ دوابرہ وپاھچ' فتری قومک یشترونک' ایک ایخل ےہ ایک رتی وقم ےھجت‬
‫رخدیےلیگ؟رمےناہک رییوقمںیم رییاینتدقروتمیقںیہنہکوہ رییدتی‬
‫دںی۔ ہینسرکآپﷺےن وہ ریس سج ںیم وہدنباھوہا اھت دمیع ےک رپسدرکےت‬
‫وہےئرفامای'دونک صاحبک'ینعیاےنپاسآدیموکےلاجٔو۔وہصخشاقک وکےل‬
‫رکلچدای۔بجڑماوتآپﷺ ےنرفامای' ان قتلہ فھو مثلہ'ارگاسےناےس‬
‫لتقرکدای وت وہیھباسیک امدننوہاگ۔آپ ﷺ اک ہی اراشد نس رک وتقملاک اھب ی اٹلپ‬
‫اوراسےنرعضایکہکایروسلاہلل!ﷺ ایکآپےنااسیرفامایےہہکارگںیمےن‬
‫اےس لتق رک دای وت ںیم یھب ایس ےک امدنن وہاگن۔ احالا ہ ںیم ےن اےس آپ یک ااجزت‬
‫ےساےنپہضبقںیمایلےہ۔آپﷺ ےنرفامایایکےھجتہیابت دنسںیہنہکہیصخش‬
‫ریتےاورریتےاھب یےکانگوہںاکوبھجا اھےئ"(‪)۳۶‬‬
‫اکی اوررواتی ںیم ےہ ہک بج وتقمل اک وارث اقک وک ڑکپ رک ےل اجےن اگل وت آپ ﷺ ےن‬
‫رفامای‪":‬اقک اوروتقملدوونںدوزخںیموہںےگموتاکیصخشوتقملےکوارثےسالماوراےسیبن ﷺ‬
‫اکہیاراشداتبایوتاسےناقک وکراہرکدای"(‪)۳۳‬‬
‫ذموکرہدحثی ںیم ہیابتواحضوہیتےہہکآپﷺ ےک رطزلمع ںیماسابتاکاقتاضاھت ہک‬
‫اقک وک اصقصیکاجبےئدتیدال یاجےئاورارگاقک ایاقک یکوقمدتیدےدیتیوتآپﷺوتقمل‬
‫ےک وارث وک اصقص یک اجبےئ دتی ےنیل اک مکح رفامےت م وگای ہک وتقمل ےک وراثء وک دتی ےنیل رپ مِ روسل‬
‫یروبروہانڑپات۔اسدحثیےکآرخ ںیماقک وکراہرکواانیھباسابتیکرطکواحضااشرہےہہکاہجںکت‬
‫وک یراہتسلکناتوہاصقصےساچباجےئاوردتیرپمکحاصدرایکاجےئ۔‬
‫اتم وہمجر آہمئ املعء اس ابت رپ قفتم ںیہ ہک تحلصم ےک شیپ ی اصقص ےس اچب اجےئ اور اامم‬
‫اوبہفینحؒاورااممامکلؒیکراےئاسےسفلتخمےہہکاصقصرضوریےہ۔(‪)۳۵‬‬

‫‪۳۳‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫حیحص ننس اوب دأود ںیم اکی دحثی رمق یک یئگ ےہ ہک آپ ﷺ ےن وراثء وک اصقص ےک اجبےئ‬
‫دتیےنیلرپیروبرایکاوراصقصوموقکرکدای۔‬
‫"دحثی رعوہ نب زریب ‪ :‬اےنپ ابپ ےس دحثی ایبن رکےت ںیہم اوہنں ےن اہک ہک‬
‫ومساوراناکدادامدوونںروسلاہللﷺ ےکاسھتزغوہنینحںیمرشکیےھت‬ ‫ٰ‬
‫حلم‬
‫وہےتہکںیہہک منباثج ےناعجشہلیبقےکاکیرفدوکادتباےئ االسمںیملتقرک‬
‫ن‬
‫دایاوروہیلہپدتیےہسجےکابرےںیمآپﷺ ےنہلصیفایک۔سپعُ ئن ئینہےن‬
‫وتقملیکرطکےسوگتفگیکماس ےیہکوہہلیبقافطغنےساھتاورارق نباحس‬
‫محل‬
‫ےن م یک رطک ےس وگتفگ یک م ںوا ہ وہ دنخک ںیم ےس اھتوت تہب یس آوازںی‬
‫دنلبوہںیئاوررطنیفیکاجبنےسوشرولغوہا۔روسلاہللﷺ ےن رفامای‪':‬اے‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫عُ ئن ئینہوتدتیںیہنےلاتیلمعُ ئن ئینہےناہکںیہن!اہللیکمسق!ںیمدتیہنولںاگ۔بج‬
‫کت ہک ںیم اس یک وعروتں وک ویہ دص اور رجن ہن دوں وج ریی وعروتں وک اچنہپ‬
‫ےہ۔ رھپ آوازںی دنلب وہںیئ اور وخب ڑگھجا اور وشر لغ اچم۔ روسل اہلل ےن رفامای ‪:‬‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫'اے عُ ئن ئینہ وت دتی وبقل ںوں ںیہن رک اتیل۔ عُ ئن ئینہ ےن واسی یہ وجاب دای۔اہیں کت‬
‫ت‬
‫ہکینب ثیلاکاکیآدیمڑھکا وہا سجوکمکی لاہکاجاتاھت موہایھتہرابدنےھوہےئ اھت‬
‫ئ‬ ‫ن‬
‫اور اس ےک اہھت ںیم ڑمچے یک ڈاھل یھت اس ےن رعض یک اے اہلل ےک‬
‫روسلﷺ! رشو االسم ںیم اس اقک یک اثمل ا یس ےہےسیج دنچ رکبایں یسک‬
‫ےمشچرپاپینےنیپآںیئوجےلہپآںیئانوکریتامردایوتیلھچبساھبگ۔ںیئ۔آجاکی‬
‫محل‬
‫تنس اقمئ ےئجیک اتہک وہ لک دبتلی ہن رکین ڑپے۔ روسل اہلل ﷺ ےن م ےس‬
‫رفامایہکاچپساوٹنابدےدواوراچپسدمہنیواسپاجرکدےدچ ا"(‪)۳۴‬‬
‫آپﷺ اکہیلمعاسابترپدلیلےہہکارگاحمکہیوسحمسرکےہکاصقصےکاجبےئدتی‬
‫ےنیلںیمااصنکیھبےہاوراحالتاکاقتاضیھبےہوتاصقصیکاجبےئدتیدالرکاعمکرکدے۔ایسرطح‬
‫اک اکیاور واہعق سج ںیمآپﷺ ےن وراثءوک اصقص ےک دبےل ںیم امل یکآرف یکاور وہرایض ہنوہےئ‬

‫‪۳۵‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫رھپ آپﷺ ےن امل ڑباھای وت وہ رایض وہےئ اور اصقص اعمک رک دای۔ اس اعمہلم رپ درج لی دحثی‬
‫رامنہ یرکیتےہ‪:‬‬
‫عن عائشۃ ان النبی صلی اللہ علیہ وسلم بعث ابا جھم بن حذیفۃ‬
‫مصدقافالحہ رجل فی صدقتہ فضربہ ابو جھم فا توا النبی صلی اللہ علیہ‬
‫وسلم فقالوا القود یا رسول اللہ فقال لکم کذا و کذا فلم یرضوا بہ فقال‬
‫لکم کذا وکذا بہ فقال النبی صلی اللہ علیہ وسلم انی خاطب علی الناس‬
‫و مخبرھم برضاکم قالوا نعم فخطب النبی صلی اللہ علیہ وسلم فقال ان‬
‫ُٔ‬
‫ھوال ِء اتونی یریدون القود فعرضت علیھم کذا وکذا فرضوا قالوا ال فھم‬
‫المھاجرون بھم فامرھم رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم ان یکفوا فکفوا‬
‫ثم دعاھم قال ارضیتم قالوا نعم قال ِفانی خاطب علی الناس و مخبرھم‬
‫بر ضاکم قالوا نعم فخطب الناس ثم قال ارضیتم قالوا نعم۔(‪)۳۲‬‬
‫"رضحت اعہشئؓ ےس رواتی ےہ ہک رضحت روسل رکمی ﷺ ےن اوب مہج نب‬
‫ذح ہفی وک دصہق ووصل رکےن ےک واےطس ۔اجیھ۔ اکی صخش ےن ان ےس ڑلا ی یک دصہق‬
‫دےنی ںیمم رضحتاوبمہج ےناسصخشوک امرا وہ صخشدختم وبنیﷺ ںیم آایاور‬
‫اس ےک نیقلعتم یھب آےئ اور اوہنں ےن رعض ایک ای روسل اہلل ﷺ ! اس اک اصقص‬
‫دے دںی ۔ آپﷺ ےن رفامای مت اس دقر اس دقر ےل ولم نکیل وہ ولگ ہن‬
‫امےنمآپﷺ ےنرفامایااھچابمتاسدقرےلول۔بجوہولگراضدنموہےئوت‬
‫آپﷺ ےن رفامای ںیم ہبطخ دو ں اگ ولوگں ےک اسےنم اور ںیم ان وک اہمترے‬
‫راضدنموہےنیکاالط دوںاگماوہنںےنرعضایکااھچ!سجوتقآپﷺےن‬
‫ہبطخدایوترفامایہیولگ ریےاپساصقصامےنگنآےئمںیمےنانولوگںوکاسدقر‬
‫امل دےنی ےک واےطس اہک وہ راضدنم وہ ےئگ اس رپ ان ولوگں ےن اہک م راضدنم ںیہن‬
‫وہےئانچہچناہمرجنیےنانوکزسادےنیاکارادہایکمآپﷺےنرفامایمتولگرہھٹ‬
‫اجٔو م وہ ولگ رہھٹ ےئگ رھپ آپ ﷺ ےن ان ولوگں وک البایا ور رفامای مت راضدنم ںیہن‬
‫وہےئ ؟ ان ولوگں ےن رعض ایک یج اہںم رایض وہےئگ ےھت ۔ آپ ﷺ ےن رفامای وت‬
‫ںیم ہبطخ داتی وہں اور ںیم ولوگں وک مت ولوگں یک وخونشدی یک االط داتی وہں اوہنں‬

‫‪۳۴‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫ےناہکااھچمرھپآپﷺ ےنہبطخدایاورانےسدرایتفایکممتراضدنموہےئگوہوت‬
‫اوہنںےناہکیجاہں"‬
‫ذموکرہ دحثی ںیم ولوگں اک راضدنم ہن وہانا ور رھپ دعب ںیم ریغب یسک وہج ےک رایض‬
‫وہاجاناسابتیکرطکااشرہےہہکوہولگاسابتےسڈرےئگےھتبجاہمرجنیےنان‬
‫وکزسادےنیاکارادہاظرہایکاورآپﷺ ےکابےکابروپےنھچرپرایضوہےئگ۔مولعموہا‬
‫ہکراضدنمیںیمارگتحلصموہوتزربدیتسیھباحلصیکاجیتکسےہ۔واہللاملع۔‬
‫یکرشتحیںیمفلتخماہقفاوررسفمنییکآراءوکرمقایکےہ‬ ‫ریسفتانبریثکںیمآتیفمن عفی لہ‬
‫اورےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"رضحتدبعاہللنبابعسؓرفامےتںیہہکوفعےسرمادہیہکلتقدمعںیمدتیےل‬
‫یل اجےئ اصقص ہن ایل اجےئ ۔ یہی اوبااعلہیل م اوب ہلعش م امجدہ اور دیعس نب ریبجؒ ےس‬
‫رموی ےہ ۔ اکی رواتی ںیم رضحت دبعاہلل نب ابعسؓ اس اک ینعم ہی ایبن رکےت‬
‫ںیہہکاصقصوابجوہےنےکدعبدتیےلےلاصقصاعمکرکدے"(‪)۳7‬‬
‫اصقصےکاعمکرکےنیکاوریھباثمںیلبتکااحدثیںیمدیھکیاجیتکسںیہ۔‬
‫دحوداہلل اور اصقص ہی ان رجامئ ےس قلعتم زساںیئ ںیہ نج رپ رسرباہ رایتس ےکاعمک رکےن‬
‫ےک اایتخر وک آینیئ و رشیع انترظات ںیم داھکی ایگ ےہ ۔ اس امتم ثحب ںیم وج اینبدی ہطقن احلص وہات ےہ ہک‬
‫رشتعیرہاح تںیمزسادےنیےسرگزیرکیتےہاوراہجںکتنکمموہ اتےہزساےکذاف وکومٔرخرکےنم‬
‫زساںیم فیفخرکےنایاسںیمرتمیمرکےنرپآامدہیآیتےہ۔ اسیجہکدرج لیدحثیابمرہک ےساس‬
‫دوعییکزمدیوقتتییتلمےہ۔‬
‫ٰ‬
‫اماوملنینماعہشئرواتیرکیتںیہہکروسلاہللیلصاہللہیلعوےک ےنرفامای‪:‬‬
‫ادرء وا الحدود عن المسلمین ما استطعتم فان کان لہ مخرج فخلوا‬
‫سبیلہ فان االمام ان یخطئ فی العفو خیر من ان یخطئ فی‬
‫العقوبۃ(‪)۳1‬‬

‫‪۳۲‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫" اہجں کتوہےکسماملسمونںےسزسأوںوکاٹول۔سپارگ ںیھمتیسک املسمنےک‬

‫ ےی زسا ےس ک ےن اک وک ی راہتس ےلم وت اس وک وھچڑ دوم ںوا ہ احمک اک اعمک رک دےنی‬
‫ںیمطلغہلصیفرکانیسکوکزسادےنیےکطلغہلصیفرکےنےسرتہبےہ"‬
‫یبنیلصاہللہیلعوےک ےنایسنمضںیماراببلحودقعےک ےییھب ہیراامنہاوصلایبنرفامایےہہکانیک‬
‫الص دیپسچل رموکزسا دےنی ےسںیہنم ہکلب ادل وااصنکےکدحود ںیمر ےتوہےئاسےک ےیاعمیفیک‬
‫اجنگشئالتشرکےنےسوہیناچےیہ۔‬
‫ہیوتوہاعمالمتےھتسجرپاکیاصبحادتقاروکیسکیھبا یسانبرپزساےکاعمکرکےنایوتقمل‬
‫ےکوراثءوکقحدتیےنیلرپاقلئایکاجاتےہاورذموکرہاثمولںںیممےنھچکدھکییھبایلےہ۔اہجںکت‬
‫یسک رشیع اجنگشئ اک قلعت ےہ وت رسرباہِرایتساس ںیماانپ وصادبدیی اایتخر ادل و ااصنک ںیمر ےت وہےئ‬
‫اامعتسلرکاتےہرگمًۃیلکہیاایتخراحمکوتقےکاپسںیہنےہہکوہاےنپرمیضایوک ییھبا یسوہجوجادل‬
‫و ااصنک اور ااکحم رشتعی ےک انمیف وہ اامعتسل رکے ۔ ارگ وہ ااسی رکات ےہ وت ہی رصًاحی رشتعی ےک الخک وت‬
‫وہاگ یہ ہکلب رایتس اپاتسک ن ےک آنیئ ےک الخک یھب وہاگ سج یک اپ اری اور اتدعباری اک اس ےن فلح‬
‫ا اھایےہ۔ایسوموض ےکانترظںیمڈارٹکومحمداغزیاصبحےکہبطخےساکیاابتقس لیںیمرمقےہ۔‬
‫احمرضات ہقف ںیم ڈرٹکومحمداغزیاصبحرسرباہ رایتسےکاایتخرتاعمیفِ زسا رپرصبتہ رکےت‬
‫وہےئرفامےتںیہ۔‬
‫"اہجںکتدحودےکذاف اکقلعت ےہوترسرباہِرایتسےکاپسدحودیکزساںیئاساالط‬
‫ےک ےییھبآیتںیہہکوہہیدھکیےکسہکہیزساحیحصوطررپدییئگےہمایکوای یہیصخشدحاک‬
‫رمبکت اھت ۔زسا دےنیںیم رشتعیاور اقوننےکامتماقتےض شیپیرےھک ےئگںیہ ۔ارگ‬
‫وہاسرپنئمطموہاجےئوترھپوہالزیموطررپزسایکوتقیثرکےاگ۔اےسوک یاایتخرںیہن‬
‫ےہہکاسوکاعمکرکے۔اپاتسکنںیمیھبیہیاقوننےہ۔ارگہچاالسیموہمجرہیاپاتسکن‬
‫ےک آرلکیٹ ‪ ۵۴‬ںیم اھکل وہا ےہ ہک یسک یھب ادا ت ےس ےنلم وایل زسا وک مک رکےن م دبےنل ای‬
‫متخ رکےن اک اایتخر دصر اپاتسکن وک احلص ےہ ۔ نکیل امہرے اہں اٰیلع اداک ںں اک ہلصیف یھب‬

‫‪۳7‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫ےہ اور آج ےس سیب اسل ےلہپ اک اکی دصاریت مکح یھب ےہ ۔ اس مکح ےک اطمقب دصر‬
‫اپاتسکن ےن ‪8171‬ءےس ےل رک آج کت دح یک وک ی زسا متخ ںیہنیک ۔ اصقص یک زسا یھب متخ‬
‫ںیہنیک ںوا ہاس ںیماعمک رکےناکقحرضتمر ارفاداک ےہ۔ وہ اچںیہینعیوتقملےک وراث‬
‫اچ ںیہ وت اعمک رکدںی اور ہن اچںیہ وت اعمک ہن رکںی ۔ نکیل دحود اور اصقص ےک العوہ ہیقب‬
‫امتم اعمالمت ںیم دصر اپاتسکن وک آرلکیٹ ‪ ۵۴‬ےک تحت اایتخر احلص ےہ ہک زسا وک اعمکم‬
‫متخایمکرکدے۔انںیمزعترییکزساںیئیھباشلمںیہ"(‪)۳1‬‬
‫دنمرہج ابال اابتقس ںیم ہی ابت ابلکل واحض وہ یئگ ےہ ہک یسک یھب االسیم رایتس ےک رس رباہ ےک‬
‫اپس ہی اایتخر ںیہن ےہ ہک وہ البیسک ذعر اور رشیع وہج ےک االسیم زسأوں وک وخاہ وہ قح اہلل وہں ای قح ادبعل‬
‫وہں اعمک رکےن اک اایتخراامعتسل رکے۔ اسیج ہک آپﷺ ےن رسرباہ رایتس اور رسرباہ ادا ت ےک‬
‫اےنپہلصیفںیمہیابتدعتمدرمہبتدرہا یاورتحیصنرفام یےہہکدحوداوردورسےاعمالمتنجرپزساںیئ‬
‫الزیم اور ریغ اایتخری ںیہ ینعی نج رپ احمک ای اقیض ےک اعمک رکےن اک اایتخر متخ وہ اجات ےہ وہ اعمالمت‬
‫ادا ت الےن ےس لب اےنپ درایمن ےط رک ایل رکو اور بج ادا ت ںیم آاجںیئ وت ان ےک اعمک رکےن اک‬
‫اایتخریسکوکیھباحلصںیہنےہ۔وساےئقحادبعلےکوجیسکیھبدرہجرپاعمکیکاجیتکسےہ۔‬
‫امہرے وموض ثحب ںیم رسرباہ رایتس ےک زسا یک اعمیف ےک اایتخر اور اس یک رشیع تیثیح وت‬
‫دنمرہج ابالامتم ثحب ںیم واحض وہیئگ ےہ سج ےسرطبقیانسحم ہیاذخرک ےتکس ںیہہک احمک اک ہیاایتخر بک‬
‫اورسکوتقاجزئےہاورسکوتقرشتعیوآنیئےکالخکےہ۔‬
‫دحود اہلل اور اصقصیک زسا ےک العوہ زعتری رسیتے درہج یک زسا ےہ وج اخ ًاتص اومرِرایتس رپ ینبم‬
‫وقانینرپانذفیکاجیتےہ۔اسرپامتماملعءواہقفءاکاافتقےہہکہیاقیضایاحمکیکوصادبدیرپینبمےہوہرجم‬
‫اور رم یک ونتیع ےک اطمقب ہلصیف رکے ہک سک رم ےک ےی ینتک زسا اک ذاف رضوری ےہ اور سک وک ًۃیلک‬
‫اعمکرکانےہ۔رشتعیےنزعتریںیمہیوصادبدییاایتخراحمکایاقیضوکادلوااصنکےکدارئہںیمر ےت‬
‫وہےئاایتخررکےنیکااجزتدیےہاورایسرپاحمکیکارخویابزرپساورااستحباکدارودمارےہ۔‬

‫‪۳1‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫دصرےکااجزتان یکرشیعتیثیح‬
‫ابماسوسالےکوجابیکرطکآےتںیہہکارگادا تٰیمظعیکہلصیفدشہزساوکرایتساک‬
‫رسرباہ اعمک رک ات ےہ وت ایک ہی ادا ت رپ دب اامتعدی ای ااصنک ںیم مقس ےہ وت اس وسال اک وجاب ہی ںیہن ہک‬
‫ادا ت ےن وج ہلصیفایک ےہ وہطلغےہ ایاس ےنااصنک ےسٹہرکوک ی ہلصیفایک ہکلب رشتعی ےک اوصلےک‬
‫اطمقب یسک اقیض ای جج اک اعمک رکےن ںیم یطلغ رکان رتہب ےہ ہک وہ زسا دےنی ںیم یطلغ رکے اور ایس انب رپ‬
‫زسأوںےکذاف ںیمافلخءرادشنیےکدورںیمابوصخلصرضحترمعؓےکدورںیمہیمکحاجریایکایگاھتہکبج‬
‫یھباعلمایوگررنیسکزسااکذاف رکان اچےہوتریغبا ریاوملنینمیکااجزت ےکزساانذفںیہنرکےکساگ۔ادا ت‬
‫ےن امتم وبثت ےک اسھت اینپ ادعتساد ےک اطمقب وج ہلصیف ایک ےہ وہ اینپ ہگج رپ درتس اور حیحص ےہ رگم زسا‬
‫دےتی وتق رسرباہِ رایتس یھب اینپ رفاتس اور امیکحہن رطز لمع ےس اس ابت رپ وغر رکے اگ ہک ںیہک زسا‬
‫ےکذاف ںیموک ییطلغوتںیہن وہریہایوک یا یسابتسجےسزسااعمکوہیتکسےہایزساںیم فیفخوہیتکس‬
‫ےہ وتہکبج ادا ت اس رپ اقدرہن یھت ںوا ہ اس ےن ےھکل وہےئ اقونن ےک اطمقب ہلصیف انسای ےہ وترسرباہ‬
‫رایتسوکہیاایتخردایایگےہہکوہرہظاح ےسزساےسےلہپاعمہلموکرظنباغرئدےھکیہکارگںیہکوھتڑییسیھب‬
‫اعمیفزسایکاجنگشئیتلکنےہوتاسوکرضوردمیرےھک۔‬
‫اذٰہا رسرباہ رایتس اک دعب از دقم ےکہلصیف ےک زسا اک اعمک رکان ہن وت ادا ت ےک رکدار رپ وک ی‬
‫رحکا اھاتےہاورہن یہادایتلاظنمےکمقسیکرطکوک یااشرہرکاتےہ۔ہیا رییکرفاتساور تمکیلم‬
‫ےکولہپوکاظرہرکاتےہ۔‬
‫یہی وہج ےہ ہک اپاتسکن ےک آنیئ ںیم ہی درج ایک ایگ ہک یسک یھب ڑبی زساینعی زساےئ ومت ای‬
‫دحوداہللرپینبمزسااکآرخیااجزتان دصرتکلممےساحلصرکانرضوریےہاورریغباسااجزتان ےک‬
‫وصحلےکیسکرموکزساںیہندیاجیتکس۔اسم ہلسںیماحمرضاتہقفںیمڈارٹکومحمداغزیاصبحرفامےت‬
‫ںیہ‪:‬‬
‫"اکیاورزیچوجمکےسمکرضحترمعافروقؓےسیلچآریہےہوہہیےہہکوجاینبدیزساںیئ‬
‫ن‬
‫نجوکارگنزییںیم‪Capital Punishments‬ےتہکںیہینعیزساےئومتاورعطقاعضاا‬

‫‪۳1‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫یک زسا ۔ ہی زساںیئ رسرباہ رایتس یک وتقیث ےک دعب انذف یک اجیت ںیہم دیسان رمع افروقؓ ےن ہی‬
‫دہاتی اجری رفام ی ںیھت ہک عطق دی اور زساےئ ومت یک زسأوں رپ ریی وظنمری اور وتقیث‬
‫ےکدعبیہلمعایکاجےئ۔اسوتقےسآجکتہیاوصلالچآراہ ےہ۔ابداینےکرقتابی‬
‫کینین پینش ن‬
‫رہکلمںیمہیاقادہنبایگےہہک رہ ئ ئ ل منٹرسرباہرایتس یکوظنمریےکدعبیہ‬
‫انذفیکاجیتےہ"(‪)۵۱‬‬
‫رضح ت رمع افروقؓ ےک اس مکح ان ےس ہی اذخ ںیہن ایک اجات ہک ان وک اس وتق ےک اقویضں رپ‬
‫کشاھتایوہیملعادعتسادےکامکلہنےھتہکانےکلصیفدشہزسارپلمعدرآدمرکواانااصنکاکوخناھت۔ہکلب‬
‫اترخی ںیم تہب ےس اےسی وااعقت درج ںیہ اہجں رپ ہفیلخ وتق ےن یسک صخش وک زسا انس ی اور اس وتق ےک‬
‫ے‬
‫یتفم ای اقیض ےن اس رپ اینپ راےئ دی سج رپ وہ زسا اعمک یک یئگ ای اس ںیم رتمیم رک دی گ۔ رضحت رمع یک‬
‫رفاتس اور دایتن و تمک ےس وکن ااکنر رک ات ےہ ۔تہب ےس اےسی وماعق آےئ ںیہ ہک دور وبنی ںیم یسک‬
‫ابترپراےئبلطیکیئگوترمعؓیکراےئوکرقآنےندقممایکاوراسےکاطمقبہلصیفایکایگ ۔وہرضحت رمعؓ‬
‫اےنپضعبم ںولںوکرضحتیلعؓےکوقلےکاطمقبدبتلیرکےتوہےئیآےتںیہ۔‬
‫ہی وہ اوصل ےہ سج رپ زساےک ذاف ںیم یطلغ ےسک ےن ےک ےی ہی اایتحط ریھک یئگ ےہ ہکاحمک وتق ای رسرباہ‬
‫رایتس یک ااجزت ےک وسا یسک یھب ڑبی زسا رپ لمع ںیہن ایک اج ات اور ارگ رسرباہ رایتس اینپ ریصبت ےس‬
‫وک ی زسا اعمک رکات ےہ وت رشتعی اےس اجزئ وصتر رکیت ےہ رگم رشط ہی ےہ ہک وہ اس اعمہلم ںیم ااہتن ی ریغ‬
‫الص ُدوِر۔(‪")۵8‬اہللوخب‬ ‫اجدبناروہرکمکحانذفرکےورہناہللیکتفصاکہلم‪:‬إِ َّن اللَّـه علِیم بِ َذ ِ‬
‫ات ُّ‬ ‫ََ ٌ‬
‫اجاتنےہدولںیکابت"ےسچبںیہناتاوراسرپوجادبیہوہرکرےہیگ۔‬
‫الخہصثحب‬
‫یسک یھبرایتسوکالچےنےک ےیاظنمزاوزسااکوصترااہتن یاماوررضوریےہ۔اعمرشیتانمواامن‬
‫یک اینبد ادل ےہ او ر ادل زاو زسا ےک وصتر اک اکعس ےہ۔ اہلل اعتٰیل یک ات ادقس ےن ائاسن یک رطفت ےک نیع‬
‫اطمقبوجاظنمزاوزسااقمئرفامایےہایسںیمائاسنےک ےیادبیراتحاوراکایمیبہملسمےہ۔اعمرشہوکاالخیقاور‬
‫اقونینااطحنطےسوفحم رکےنےک ےیاہللاعتٰیلیکرطکےسوجاظنمزساانذفےہوہدرج لیےہ۔‬

‫‪۵۱‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫اظنمزسالکشبدحوداہلل‬
‫اظنمزسالکشباصقصودتی‬
‫اظنمزسالکشبزعتری‬
‫رشتعیےکالٹوقانینںیمرتمیمای فیفخاکقحیسکوکاحلصںیہنےہاسرپامتماتمہملسم اکاافتق‬
‫ےہ اور رشتعی ےک وہ الٹ وقانین دحوداہلل ےک انم ےس وموسم ںیہ ۔ ان وقانین وک دعب ازوبثت ےک نم و نع انذف‬
‫رکان احمک وتق رپ رفض ےہ۔ اہ ں ان ےک انذف رکےن ےس لب ان وک اثتب رکان ااہتن ی ام ےہ سج ںیم ظف اانثتسء اک‬
‫اہسراےل رک ان ےک ادم ذاف یک اجنگشئ ی آیت ےہ ۔ ایس رطح اصقص ںیم قح ادبعل وہےن یک انب رپ یھب اعمیف یک‬
‫اجنگشئیآیتےہ۔زعتریاکاعمہلمروا ہاحمکےکرپسدےہاس ےیاسںیماحمکوتقاک اعمکرکانایزسادچ اادل‬
‫وکدمیرےتھکوہےئاجزئےہ۔‬
‫وحاہلاجتووحایش‬
‫ـــــــــــــــــــــــ‬

‫‪ 8‬۔آنیئاالسیموہمجرہیاپاتسکنموصنمرکباۂوس۔‪۶‬رہچکیروڈاانریلکالوہرمآنیئاپاتسکن۔ص‪۲۳:‬مآرلکیٹ‪۵۴‬‬
‫‪۶‬۔اوشلاکینمدمحمنبیلعنبدمحمملیناالواطرمدارادحلثیرصمعبطاولم‪8۵8۳‬مج‪7‬مص‪8۱۳‬‬
‫‪۳‬۔دمحمعیفشماعمرکارقلآنمہبتکماعمرکارقلآنرکایچم عبطدجدیمرعیبااثلینم‪8۵۶1‬ھمارپلیم‪۶۱۱1-‬ءمج‪۳‬مص‪881‬‬
‫‪ ۵‬۔یبلحمیلعانبرباہنادلنیماماریسلۃ(ریسۃہیبلحماردورتہمج)مومالاندمحماےک اقیمسمدارالاشتعماردوابزارمرکایچ میئم‬
‫‪۶۱۱1‬ءمج‪۲‬مص‪8۴1‬‬
‫‪۴‬۔ ریشقیم ملسمنبااجحلجمااجلت احیحصل م رتہمجمومالاناعدبارلامحندصیقیاکدنولھیمادارہاالسایمتمنسااشتعمرعیب‬
‫االول‪8۵۶1‬ھمارپلی– ‪۶۱۱7‬ءمالوہرماور ماتکبااسقلۃمم دحثیم‪81۵7‬م ص‪۲۴۴/۶:‬‬
‫‪ ۲‬۔اشہویلاہللدحمثدولہیمۃجحاہللاابلہغلمرتممجمومالانلیلخادمحمبتکاخہناشناالسممراتحامر ٹیاردوابزارم‬
‫الوہرم(سن)اپاتسکنم ص‪۴۳8‬‬
‫‪ 7‬۔ ریشقیم ملسمنبااجحلجمااجلت احیحصل م (رتممج)ماتکبادحلودمدحثیم‪81۶7‬مدلجدوممص‪۲11:‬‬
‫ن‬
‫‪ 1‬اًاضیماتکباللحدذودمابباتریخادحلنعالنفسااءمرمقادحلثیم‪87۱۴‬‬
‫‪ 1‬۔ئاس یمادمحنببیعشماننسلماتکبآدابااضقلۃماببوتدیجایلمکایلنماربخاہنزینماوبطملاعتاالالسہیم‬
‫بلحم‪811۲‬ءمرمقادحلثی‪۴۵8۶‬‬

‫‪۵8‬‬
 ‫اپاتسکنںیمدصرتکلمماکزسایکاعمیفرپآینیئاایتخر(االسیمامیلعتتیکروینشںیماندقاہناجزئہ)‬

‫ت‬ ‫ن‬
‫‪ 8۱‬۔فنصمدبعارلزاقماحللظفریبکلمایبرکبدبعارلزاقنبامھمالصنعااین(‪8۶۲‬ھات‪۶88‬ھ) افنصملمالمکنٹاالالسیمم‬
‫ریبوتم‪811۳‬مدحثی‪817۲۲‬ماببارسلقمدلجدممص‪81۲‬‬
‫‪ 88‬۔رتذمیماامماوبٰیسیعدمحمنبٰیسیعماجت رتذمیماردورتہمجمومالانانمظادلنیمۃبتکماملعلماردوابزارمالوہر(س‬
‫ن)دحثیم ‪8۵71‬‬
‫‪ 8۶‬۔انبریثکماحظفامعدادلنیماوبادفلامادبلاہیوااہنلہیمرتممجمومالانارتخحتفوپریمنس‪8111‬ءمسیفناڈیکیمم‬
‫رکایچمادبلاہیوااہنلہیمدلجدوممص‪۴۴1‬‬
‫نت‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ن‬
‫‪ 8۳‬۔ایبرکبدبعارلزاقنبامھمالصنعااین ‪:‬افنصمل ‪811۳‬مدحثی‪8۳78۵‬ماببارللج ئیذکاآلرخا ئھماااسیَلالنیئن اہمدلج‬
‫متفہمص ‪۵81‬‬
‫اربکلیماتکبادحلودمداربتکلالعلمن ئہمریبوتمانبلن۔(سن)‬
‫ٰ‬ ‫‪8۵‬۔یقہیبمایبرکبادمحنباب نیسنبیلعماننسل‬
‫‪8۴‬۔امکلمنباسن(وتمیف‪871‬ھ)وماطااممامکلم وماط۔اتکبادحلود‬
‫ن‬
‫‪ 8۲‬۔ایبرکبدبعارلزاقنبامھمالصنعااین ‪:‬افنصملم اببادحلیفارضلورۃممدحثیم ‪8۳۲۵1‬۔‪8۳۲۴۱‬‬
‫‪87‬۔ اًاضیم ابباعطقلیفاعمۃنسمدحثیم ‪8111۱‬‬
‫‪ 81‬۔اوبدأودمامیلسننباتعشاتسجسینماننسلم عبطونلکشور‪8۳1۳‬ھمدحثیم‪178‬ماتکبادحلود مدلجوسممص ‪71۶‬‬
‫‪ 81‬۔ویسیطمااممالجلادلنیمدبعارلنٰمحنبایبرکبموتمیف‪188‬ھماترخیاافلخلءمسیفناڈیکیمماردوابزارمرکایچم(سن)م‬
‫ص ‪8۱8‬‬
‫‪ ۶۱‬۔اوبدأودمامیلسننباتعشاتسجسینماننسلمدحثیم‪17۵‬ماتکبادحلودمدلجوسممص ‪71‬‬
‫‪ ۶8‬۔اشہویلاہللدحمثدولہیمۃجحاہللاابلہغلمرتممجمومالانلیلخادمحمبتکاخہناشناالسممراتحامر ٹیاردوابزارم‬
‫الوہراپاتسکنم ص ‪۴۵۵‬‬
‫‪ ۶۶‬۔اامدئہ‪۳۵: ۴‬‬
‫‪ ۶۳‬۔دمحمعیفشماعمرکارقلآنمہبتکماعمرکارقلآنرکایچمعبطدجدیمرعیبااثلینم‪8۵۶1‬ھمارپلیم‪۶۱۱1-‬ءمدلجوسم‬
‫ص‪88۴:‬‬
‫‪۶۵‬۔اًاضیمدلجمجنپم ص‪۵77‬‬
‫‪ ۶۴‬۔ااموردیماوبنسحلیلعنبدمحمنببیبحارصبلےیادغبلادیماالاکحمااطلسلہینم(ومولیدیسدمحماربامیہ)اقونینبتکاخہنم‬
‫رہچکیروڈمالوہر(سن) مابباسینمص ‪۳۲۵‬‬

‫‪۵۶‬‬
 ‫(وجال ی ‪-‬ربمتس ‪۶۱8۲‬ء)‬ ‫امشرہ‪۳:‬‬ ‫دلج‪8:‬‬ ‫ابحاث‬

‫‪ ۶۲‬۔انبریثکماحظفامعدادلنیماوبادفلامریسفتانبریثکمرتممجمبیطخادنہلومالاندمحموجانھڑیھمنس‪۶۱۱۲‬ءہبتکمدقوہیسم‬
‫الوہرم دلجدوممصم‪1۶‬‬
‫‪۶7‬۔دمحمعیفشماعمرکارقلآن مہبتکماعمرکارقلآنرکایچمعبطدجدیمرعیبااثلینم‪8۵۶1‬ھمارپلیم‪۶۱۱1-‬ء دلجوسمم‬
‫ص‪8۶۵‬‬
‫‪ ۶1‬۔اًاضی‬
‫اربکلی(اقبطت انبدعس)مرتممجمالع دبعاہللاامعلدی‪/‬ومالاندبعاانملنم‬
‫ٰ‬ ‫‪ ۶1‬۔انبدعسمدمحمنبدعس(‪۶۳۱‬ھ)ماقبطت‬
‫سیفناڈیکیمماردوابزارمرکیچم(سن)دلجدوممص‪881:‬م‪887‬‬
‫‪ ۳۱‬۔ئاس یماوبدبعارلنمحادمحنببیعشااسنل یم اننسلمدحثیم‪8۱۴۳‬ماتکبااسقلۃم‬
‫‪۳8‬۔اًاضیمدحثیم‪8۱1۳‬ماتکبادلایتم اببماصبحقحوکوخناعمکرکےناکمکحدلجوسممص‪11۶:‬‬
‫‪ ۳۶‬۔ ریشقیماوباب نیسملسمنبااجحلجمحیحصملسمم رتہمجمومالاناعدبارلامحندصیقیاکدنولھیمادارہاالسایمتمنس‬
‫ااشتعمرعیباالول‪8۵۶1‬ھمارپلی– ‪۶۱۱7‬ءمالوہرمدحثیم‪811۵‬اتکبااسقل مدلجدوممص‪۲7۱:‬‬
‫‪۳۳‬۔ئاس یماوبدبعارلنمحادمحنببیعشااسنل یماننسلمدحثیم‪8۱۳8‬ماتکبااسقلۃممدلجوسممص‪۲۴1:‬‬
‫ق نص ت‬
‫ٔءاءارلنٰمحا ‪،‬یممادارہ‬
‫ٔ‬ ‫ڈارٹک‬ ‫رپورسیف‬ ‫قیقحتم‬ ‫و‬ ‫رتہمج‬ ‫اردو‬ ‫م‬ ‫ﷺ‬ ‫ارلوسل‬ ‫‪ ۳۵‬۔دمحمنبارفلجانباالطل االدنیسلما ن ائہ‬
‫اعمرکاالسیمموصنمرہمالوہرمںیمہیوپریثحبہحفص‪8۱1‬رپدیھکیاجیتکسےہ‬
‫‪۳۴‬۔ئاس یماوبدبعارلنمحادمحنببیعشماننسل مدحثیم‪8۱11‬ماتکبادلایتمدلجوسممص‪117 :‬‬
‫‪۳۲‬۔اًاضیم‪8۱1۱‬ماتکبااسقل مدلجوسممص‪۲11:‬‬
‫‪۳7‬۔انب ریثکم احظف امعدادلنیماوب ادفلا مریسفت انب ریثکمرتممجم بیطخ ادنہل ومالان دمحم وجان ھڑیھم نس‪۶۱۱۲‬ء‬
‫ہبتکمدقوہیسمالوہرممدلجاولمصم‪۳۶1‬‬
‫‪ ۳1‬۔ بیطخارمعلیمااممویلادلنیدمحمنبدبعاہللموکشمٰۃااصملحیب مہبتکمرامحہینماردوابزارالوہرم(سن)م‬
‫دحثیم‪۳۵8۳‬ماتکبادحلودممدلجدوممص‪8۲۴:‬‬
‫اقوننرجموزسام(وناںہبطخ)مادبااقلیضمعبطدوممنسم‪811۳‬مادارہ‬
‫‪ ۳1‬۔ ومحمداغزیمڈارٹکم احمرضاتہقفماالسماک ِ‬
‫اقیقحتتاالسیممنیباالوقایمویینوریٹس–االسمآابدم ص۔‪۵۱1‬۔‬
‫‪۵۱‬۔اًاضی‬
‫‪ ۵8‬۔آلرمعان‪881:۳‬‬

‫‪۵۳‬‬