7 ‫لصیفٓاابد‬،‫وگرٹنمناکجلویوینریٹس‬،‫ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‬،۱۵‫امشرہ‬،‫ایضےئقیقحت‬

ِ ‫اصجصیکریسفتااکحمارقلٓانںیماوصلخسنیکریبعتات‬
ؒ ‫اامم‬
ِ *‫الغمسمشارلنٰمح‬
Abstract:
The Abrogation (Naskh) is one of important principles of
the Quranic exegesis. The issue of abrogation (replacing
one Quranic degree by another Quranic degree) in the
Quran is a debatable issue in the field of Quranic
hermeneutics and it becomes more controversial when it
comes to the point that a Quranic verse can be annulled by
the Prophetic tradition. Those who affirm abrogation in
Quranic text highlight the wisdom behind it; whereas,
those who refute its legality argue that the Quran is the
final words of God which is consistent and not subject to
change. The present study analyses Imam Jassas’
interpretations of Naskh. Elaborating various dimensions
of Naskh, he argues that abrogation in Quranic text is
logical. The present study concludes that the controversy
over the principle of Naskh is by and large based on the
question how to define the very term of Naskh.
Keywords: Tafsir, principle of abrogation, Islamic
urispurudence, Iman Shafi‘i, Imam Jassas.

ِ ‫اعترف‬
‫اوصلریسفتںیمملعاانلخسواوسنملخاکیاینبدیاتیمہاکاحلمےہ۔سجاکمہفاکیرسفم‬
‫ےکےیلانزگریےہاتہکوہخسناوراسےکاابسبےسوافقوہاوررقٓانیکدرتسریبعتومیہفترک‬
‫ےکس۔رقوناوٰیلںیمملعاانلخسواوسنملخیکمیلعترپاخصوتہجدیاجیتیھتاسوحا ےےسا ورفع‬
‫ھ) یک اتکب اانلخس واوسنملخ ںیم رضحت یلع رکم اہلل وہہج ےس ایبن رکدہ رواتی‬۳۳۸ ‫ااحنلس(م‬
ؒ
‫تہب دپسچل ےہ سج ںیم ذموک ر ےہ ہک رضحت یلعؓ ]وکہف یک[دجسم ںیم ےئگ وت اوہنں ےن داھکی ہک‬
‫اکیٓادیمدوعتدنیدےراہےہوت ٓاپےناسےسوپاھچایکںیہمتانخسووسنمخاکملعےہوتاس‬
‫ ’’وت وخد الہک وہا اور ولوگں وک یھب الہک ایک۔‘‘اور دورسی رواتی‬:‫ وت ٓاپ ےن رفامای‬،‫ےن اہک ںیہن‬
ِ )۱(‫ںیمےہہکٓاپےناسوکاہکہکدجسمےسلکناجؤاورٓادنئہاہیںدرسہندانی۔‬

ِ ‫وگرٹنمناکجلویوینریٹسلصیفٓاابد‬،‫ہبعشٔولعماالسہیمورعیب‬،‫* اوسییساٹیرپورسیف‬
 ‫‪۸‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫لنس‬
‫ِانچہچن ملع ا خ رقون اوٰیل ےس ملع ریسفت اک امہ ہصح راہ ےہ اور اہقفء ےن بتک ہقف اور‬
‫اصجص یک‬
‫ؒ‬ ‫رسفمنی ےن ااکحیم افتریس ںیم اس ملع ےک وحا ے ےس یلیصفت ابمثح ایب ن یک ںیہ۔اامم‬
‫ااکحمارقلٓانہقفیفنحیکاینبدیافتریسںیمےساکیےہوجوچیھتدصی رجہیںیمیھکلیئگاوردعب‬
‫اصجصاکوپراانمادمح‬
‫ؒ‬ ‫ںیمٓاےنوا ےامتمیفنحاہقفءےکےیلگنسلیمیکتیثیحاایتخررکیئگ۔اامم‬
‫ااصجلص ےہاور ٓاپ رے ںیم ‪۳۰۵‬ھ ںیم دیپا وہےئ اور ٓاپ یک اترخی وافت‬
‫ؒ‬ ‫انب یلع ارلازی‬
‫اصجص ےن وہشمر یہقف اامم ا و انسحل ارکلیخؒ ےس ہقف یک میلعت‬
‫ؒ‬ ‫‪۳7۰‬ھ ایبن یک اجیت ےہ۔ (‪)۲‬اامم‬
‫احلص یک اور دحثی یک میلعت ا و دبعاہلل ااحلمک اشینوپریِؒ ےس احلص یک اور لیمکت ولعم ےک دعب اامم‬
‫ص‬
‫اصجصیکوہجےس‬‫ؒ‬ ‫رکیخؒیکدنسمملعرپنکمتموہےئ۔ میریؒ ےتہکںیہہکملعاوردرسودترسیاامم‬
‫دغبادںیمربرقاریھتاورملعاکہیہلسلسٓاپرپمتخوہایگ۔(‪ِ )۳‬‬
‫اصجصےنملعاانلخسواوسنملخیکاینبدیابمثحوکاینپاتکباوصفللیفاالوصلںیم‬
‫ؒ‬ ‫اامم‬
‫ایبن ایک ےہ۔(‪ )۴‬اتمہ اس اقمہل ںیم ان یک ریسفت ااکحم ارقلٓان ںیم خسن ےک وحا ے ےس ایبن رکدہ‬
‫ابمثح اک اطمہعل ایک ایگ ےہ۔ اس ںیم اینبدی وطر رپ دو امہ اکنت رپ ثحب یک یئگ ےہ۔‪i‬۔ خسن اک ینعم و‬
‫وہفمماورخسنےکاقنیلئاوررکنمنییکٓاراءاورداللئاکاطمہعل۔‪ii‬۔ایکتنسرقٓانیکانخسوہیتکس‬
‫اصجصیکاندوونںابمثحاکذلیںیماجزئہےنیلیکوکششیکیئگےہ۔ ِ‬
‫ؒ‬ ‫ےہ؟اامم‬
‫اوصلخسناوراینبدیابمثح ِ‬
‫اصجص وسرۃ ارقبلۃ یک ٓاتی’’ َما نَن َْس ْخ ِم ْن ٰايَ ٍة ا َ ْو نُن ِْس َها نَاْ ِت بِ َخ ْ ٍ‬
‫ْي ِم ْن َهٓا‬ ‫ؒ‬ ‫ِاامم‬
‫ا َ ْو ِم ْثلِ َها‘‘(‪)۵‬یکریسفتںیمخسنیکاینبدیابمثحایبنیکںیہوہخسنےکیظفل ٰینعمایبنرکےتوہےئ‬
‫ےتھکل ںیہ ہک ضعب رضحات ےن خسن اک ینعم االزاہل (زالئ رکان) اور ھچک ےن االدبل (دبل دانی) ایک ےہ‬
‫لش ْي ٰط ُن‘‘(‪’’)۶‬ینعیاسوکزالئاورابلطرک‬ ‫اّلل َما ُيلْ ِقي ا َ‬
‫اسیجہکاہللاعتٰیلاکرفامن‪َ ’’:‬ف َين َْس ُخ ٰ ُ‬
‫ےک اس وک مکحم ٓاایت ےس دبل داتی ےہ۔‘‘اور ضعب رضحات خسن وک لقن ےک ونعمں ںیم اامعتسل‬
‫رکےتںیہےسیجاہللاعتٰیلےنرفامای‪’’:‬ك َُنا ن َْس َتن ِْس ُخ َما ُك ْن ُت ْم ت َْع َمل ُْو َن‘‘(‪’’)7‬مہوھکلاےتےھت‬
‫وجمتایکرکےتےھت۔‘‘ ِ‬
‫اصجص خسن ےکاعمین اک رقٓاین ٓاایت ےس ااہشتسد ےک دعب ےتھکل ںیہ‪’’:‬مهما کان یف اصل‬
‫ؒ‬ ‫اامم‬
‫اللغة معناہ فانہ یف اطالق الشرع انما ھو بيان مدۃ الحکم والتالوۃ والنسخ قد‬
 ‫‪9‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫يکون یف تالوۃ مع بقاء الحکم وقد يکون یف الحکم مع بقاء التالوۃ دون‬
‫غْيہ‘‘۔ینعیخسن ےک وجیھب وغلی ینعم وہں االطقرشع ںیم اس ےک ینعممکح اورالتوتیکدمت‬
‫ےک ایبن ےیک ےئگ ںیہ۔ مکح یھبک ابیق راتہےہ اور التوت وسنمخ وہ اجیت ےہاور یھبک مکح وسنمخ وہ‬
‫اجاتےہاورالتوتابیقریتہاورخسنیکاسےکالعوہاوروکیئوصرتںیہن۔(‪)۸‬ایسرطحاہللاعتٰیلاک‬
‫رفامن‪’’:‬او ننسها‘‘ ںیم رقأت اک االتخف ےہ۔ ضعب ےن اےس ونن ےک ہمض اور نیس ےکرسکہ‬
‫ےک اسھت ڑپاھ ےہ اس وتق ہی ایسنن ےس اموخذ وہ اگاور دورسے وقل ےکاطمقب ’’ن‘‘ اور ’’س‘‘‬
‫ےکہحتفےکاسھتڑپاھایگےہ۔اسوتقہیااسنلءےسقتشموہاگسجےکینعماتریخےکںیہ۔ےسیج‬
‫اہک اجات ےہ اسنت السئ (ںیم ےک ہی اکم ؤمرخ رک دای) اور نس ٔیۃ اس رقض وک ےتہک ںیہ سج یک ادایگیئ‬
‫(‪)9‬‬ ‫ؤمرخ رک دی یئگوہ۔ایہنونعمںںیماہلل اعتٰیلاک رفامن ےہ‪’’:‬اِنَما ا َ‬
‫لن ِس ْيْۗ ُء ِز َيا َد ٌۃ ِِف الْ ُكف ِْر‘‘‬ ‫َ‬
‫’’ےب کش ونیہمں اک ؤمرخ رک دانی رفک ںیم ااضہف ےہ۔‘‘ ارگ اس ٓاتی ںیم ’’ننسھا‘‘وک ایسنن ےس‬
‫قتشم ایک اجےئ وت اس وتق اس اک ینعم ہی ےنب اگ ہک اہلل اعتٰیل ان ےس التوت وک الھب داتی ےہ۔ اہیں‬
‫کتہکوہاسیکالتوتںیہنرکےتاوراےسالھبدےنییکدووصرںیتوہیتکسںیہ‪ِ :‬‬
‫‪۱‬۔ ِاہلل اںیہن مکح دے ہک وہ اس یک التوت ہن رکںی سپالتوت ہن رکےن یکوہج ےس ھچک رعہص‬
‫دعبانےکذنہےسٓاایتوحمرکدیاجیتںیہ۔ ِ‬
‫‪۲‬۔ ِدورسی وصرت ہی ےہ ہک ااچکن ان ےک ذنہ ےس ٓاایت یک التوت وحم وہ اجےئ اور ہی یبن‬
‫رکمییلصاہللہیلعوملسےکےیلزجعمہنباجےئ۔ ِ‬
‫ِاور بج اس وک ااسنلء ےس قتشم رکںی وت اس وتق رماد ہی وہ یگ ہک اہلل ؤمرخ رک داتی اور‬
‫اےسان زلںیہنرکاتاوراسیک ہگرپاسےکاق ماقمماورٓاتیانزلرکداتیےہسجںیمتحلص‬
‫وہیتےہ۔اوردنبوںیکاسںیمزایدہاالصحوہیتےہ۔اوراسیکدورسیوصرتہیوہیتکسےہہک‬
‫اہلل اعتٰیل اکی ٓاتی ےک زنول وک ٓاےن وا ے وتق کت ؤمرخ رک داتی ےہ ارگ اےس اس دقمم وتق‬
‫ںیم انزلرکیھبدایاجےئوتاسےکدبلےکوطررپوکیئاورٓاتیٓااجیتےہ۔وجتحلصےکاابتعر‬
‫ےس انزل دشہ ٓاتی ےک اق م اقمم وہ اجیت ےہ۔’’انت خبری مھنا اور مثلھا‘‘ یک ریسفت ںیم‬
‫ابعس اور اتقد ؒہ ےس رموی ےہ ہک اس ےس رماد ہی ےہ ہک مہ ایسی ٓاتی الےت ںیہ سج‬
‫رضحت انب ؓ‬
‫ںیم اہمترےےیلٓااسیناوروہستلوہ۔ًالثمےلہپگنجںیمہیمکحاھتہکگنجںیماکیاملسمندس‬
 ‫‪۱۰‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬

‫اکرفوں ےک اقمےلب ےس ہنم ہن ومڑے رھپ رفامای‪’’:‬اَلْ ٰئ َن َخ َف َف ٰ ُ‬

‫اّلل َع ْنك ُْم‘‘(‪’’)۱۰‬ااھچ اب اہلل‬
‫اہمترا وھجاکلہرکاتےہ۔‘‘ ِ‬
‫ِایمہایسیٓاتیالےتںیہوجاسےک لثموہےسیج ےلہپا تا سدقسیکرطفہنمرکےک‬
‫امنزڑپےنھاکمکحاھترھپہبعکرخامنزڑپےنھاکمکحدایایگ۔رضحتنسحرصبیؒاسٓاتییکریسفتںیم‬
‫ےتہک ںیہ ہک انخس ےس رماد ایسی ٓاتی ےہ وج اس وتق رثکت الصح ےک اابتعر ےس رتہب وہ ای اس یک‬
‫لثموہ۔ امتم االسفےکاساافتقےس ہی ہجیتن ہ اتلےہہک وہٓاتیوجہکےلہپمکحیک انخس وہیتےہ‬
‫وہ فیفختاورتحلص ےک احلظ ےسیلہپٓاتی ےسرتہب وہیت ےہاور االسفںیم ےس یسک ےنہییھب‬
‫ںیہن اہک ہک دعب ںیم انزل وہےن وایل ٓاتی یک التوت یلہپ ٓاتی ےس رتہب ےہ اس ےیل ہک ہی انہک‬
‫درتسںیہنہکرقٓاناکاکیہصحدورسےہصحےسالتوتاور مظےکاابتعرےسرتہبےہ۔ہکب‬
‫وپرارقٓاناہللاکالکمزجعمےہ۔ ِ‬
‫اصجصےتہکںیہہکاتمرخنیںیمےسضعبریغیہقفرضحاتاکایخلےہہکامہرے‬
‫ؒ‬ ‫ِاامم‬
‫یبن دمحمیلص اہلل ہیلع وملسیکرشتعیںیمخسن ںیہن ےہ۔ اورامہریرشتعیںیمخسن یک نج وصروتں اک‬
‫ذرکےہاسےسرماد ےلہپاایبنءرکامیکرشوتعیںاکخسنےہویکہکندمحمیلصاہللہیلعٓارخییبنںیہاس‬
‫اصجص اس ارم یک وااضتح رکےت وہے‬
‫ؒ‬ ‫ےیل ان یک رشتعی ایقتم کت ابیق رےہ یگ۔ اامم‬
‫ررطمقازںیہ‪ِ :‬‬
‫’’ارگہچانرضحاتےکاپسالبتغاورتغلاکتہبڑباملعےہنکیلملعہقف‬
‫اوراسےکاوصولںےسانوکوکیئوا تیفںیہن۔ابووجداسےکہیرضحات‬
‫حیحصاالاقتعدںیہ۔اورانےکابرےںیموکیئطلغامگنںیہنرکاناچےیہاتمہ‬
‫ان اک ہی وقل درتس ںیہن ویکہکن یسک ےن یھب اس وقل اک ااہظر ںیہن ایک اور‬
‫فلسو فلخےن اہلل ےکدنیاور اسیکرشتعیےکتہب ےس ااکحم ےسخسن‬
‫اکوہفمماذخایکےہاوراسںیماںیہنیسکمسقاکوکیئکشوہبشںیہنےہسج‬
‫رطحاوہنںےنرقٓانںیماعماخص‪،‬مکحممن َشاہبوکاھجمسےہ۔ایسرطحخسن‬
‫وک یھب اھجمس ےہ۔ اس ےیل رقٓان اور تنس ےس خسن وک ہن امانن وگای اعم اخص‪،‬‬
‫مکحممن َشاہبوکہنامےننےکرتمادف ےہاسےیلہیابترکانہکخسنرقٓانںیم‬
‫ںیہنوہا۔ایسیابتایبنرکانےہسجوکاتمےنایبنںیہنایک۔ہیینعماذخ‬
 ‫‪۱۱‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫رکےن ںیم اوہنں ےن ڑبی زربدیتس ےس اکم ایل ےہ۔ ہی وقل سک اینبد رپ‬
‫اوہنںےناایتخرایکےہےھجماساکملعںیہن۔ریمانظاغبلیہیےہہکاینپ‬
‫مک یملع یک انب رپ یہ ضحم راےئ ےس االسف یک راےئ اجےن ریغب اوہنں ےن ہی‬
‫ابت یک ےہ احالہکن یبن رکمی یلص اہلل ہیلع وملس اکرفامن ےہ‪’’:‬نم قال یف‬
‫القرآن ربایہ فاصاب فقد اخطاء‘‘(‪ِ )۱۱‬‬
‫اصجصےنایبنایکےہہکخسنےکعنتمموہےنرپاتمرخنیاملعءںیمےسضعب‬
‫ؒ‬ ‫اسیجہکاامم‬
‫ےناالتخفایکےہ‪،‬مہاہیںرپرطنیفےکداللئاکاامجیلاجزئہےتیلںیہ۔ ِ‬
‫خسنےکرکنمنیےکداللئ ِ‬
‫‪۱‬۔ ِاہلل ےن اینپ اتکب ےک ابرے ںیم اہک‪ََ ’’:‬ل يَاْتِ ْي ِه الْ َباط ُِل ِم ْْۢن بَ ْ ِ‬
‫ْي يَ َديْ ِه َو ََل ِم ْن‬
‫َخلْ ِفه‘‘(‪)۱۲‬اسےیلارگخسنوکاجزئاماناجےئوتوگایاسںیمابلطدرٓاایسجیکوہجےساسوک‬
‫وسنمخایکاجراہےہ۔ ِ‬
‫‪۲‬۔ ِ’’ما ننسخ نم آیۃ‘‘ ےسرماداملبقرشوتعیںاوروتراتوالیجناوردرگیٓاامسینبتکاکخسن‬
‫رمادےہ۔ ِ‬
‫‪۳‬۔ ِہی ٓاتی رکہمی’’ما ننسخ نم آیۃ ‘‘ خسن ےک ووقع رپ دالتل ںیہن رکیت ہکلب اس ابت رپ‬
‫دالتلرکیتےہہکارگخسنواعقوہاتوتوہاےنپےسرتہبےشےکاسھتوہات۔ ِ‬
‫خسنےکاقنیلئےکداللئ ِ‬
‫وہمجرےناےنپومفقںیمدنمرہجذلیداللئدےیئںیہ‪ِ :‬‬
‫‪۱‬۔ ِاہللاعتٰیلاکرفامن‪َ ’’:‬ما نَن َْس ْخ ِم ْن ٰايَ ٍة ا َ ْو نُن ِْس َها نَاْ ِت بِ َخ ْ ٍ‬
‫ْي ِم ْن َهٓا‘‘(‪)۱۳‬ہیٓاتیخسنےک‬
‫واہعقوہےنرپواحضوطررپدالتلرکیتےہ۔ ِ‬
‫َ ُُ قَال ُْوا اِنَ َمٓا اَن َْ َ‬
‫اّلل اَْْل َُم بِ َما يُ َ ِ‬ ‫‪۲‬۔ ِاہلل اعتٰیلاک رفامن‪َ ’’:‬واِ َذا بَ َدلْ َنٓا ٰايَ ًة َمك َ‬
‫َان ٰايَ ٍةۙ َو ٰ ُ‬
‫ْت‘‘(‪)۱۴‬ہیٓاتیاسابتاکواحضوبثتےہہکٓاایتاورااکحمںیمدبتیلیوہیتےہ۔ ِ‬ ‫ُمف َ ٍ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫السف ََهاْۗ ُء ِم َن َ‬
‫ِت‬‫هِت ال ِ ْ‬ ‫ُهى َع ْن قِ ْبلَ ِ ِ ُ‬
‫اس َما َول ُ ْ‬
‫الن ِ‬ ‫‪۳‬۔ ِاہلل اعتٰیل ےن رفامای‪َ ’’:‬س َيق ُْو ُُ ُ‬
‫الس َماْۗ ۚ ِءۙ ‬ ‫ُ‬
‫ب َو ْج ِه َك ِِف َ‬ ‫ک َان ُْوا َْل َْي َها‘‘ اور اس ےک دعب رفامای‪’’:‬ق َْد ن َٰرى تَـقَل َ‬
‫(‪) ۱ ۵‬‬

‫َفلَ ُن َولِ َي َن َك قِ ْبلَ ًة ت َْر ٰض َ‬

‫ىها فَ َو ُِ َو ْج َه َك َش ْط َر ال َْم ْس ِج ِد ال َْح َر ِ‬
‫ام‘‘(‪)۱۶‬اس ٓاتی‬
 ‫‪۱۲‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫ےس ےلہپ املسمن ا ت ا سدقس یک ہنم رک ےک امنز ڑپےتھ ےھت رھپ ہی مکح وسنمخ رک دای ایگ اور‬
‫دجسمرحامیکرطفہنمرکےکامنزڑپےنھاکمکحالم۔ ِ‬
‫‪۴‬۔ ِوہ وعرت سج اک اخودن رماجےئ اس یک دعت ےلہپ اکی اسل یھت۔ اسیج ہک اہلل ےن رفامای‪:‬‬
‫اجا ښ َو ِص َي ًة َِل َ ْز َوا ِج ِه ْم َم َتا ًْا اِ ََل‬ ‫’’ َوالَ ِذي َْن ُي َت َو َف ْو َن ِم ْنك ُْم َو َي َذ ُر ْو َن ا َ ْز َو ً‬
‫ال َْح ْو ُِ‘‘(‪ )۱7‬اور رھپ اس وک اچر امہ دس دن ےک اسھت وسنمخ رک دای اور رفامای‪َ ’’:‬والَ ِذي َْن‬
‫تبَ ْص َن بِاَنْف ُِس ِه َن ا َ ْربَ َع َة ا َ ْش ُه ٍر َو َع ْش ًرا‘‘(‪ِ )۱۸‬‬ ‫ُي َت َو َف ْو َن ِم ْنك ُْم َو َي َذ ُر ْو َن ا َ ْز َو ً‬
‫اجا يَ َ َ‬
‫‪۵‬۔ ِاہلل اعتٰیل ےن احتل گنج ںیم ےلہپ اکی وک دس ےک اقمےلب ںیم ڈٹ اجےن اک مکح دای اور‬
‫ْي‘‘(‪)۱9‬رھپ اس مکح ںیم‬ ‫رفامای‪’’:‬اِ ْن َي ُك ْن ِم ْنك ُْم ِع ْش ُر ْو َن ٰص ِ ُ‬
‫ِب ْو َن يَ ْغلِ ُب ْوا ِمائَـ َت ْ ِ‬
‫فیفخت رک دی اور رفامای‪’’:‬ارگ اکی ےک اقمےلب ںیم دو وہں وت اقمےلب ےک ےیلڈٹ اجؤ اور‬
‫رفامای‪’’:‬اَلْ ٰئ َن َخ َف َف ٰ ُ‬
‫اّلل َع ْنك ُْم َوَْلِ َم ا َ َن فِ ْيك ُْم َض ْعفًا ۭفَاِ ْن َي ُك ْن ِم ْنك ُْم ِمائَ ٌة‬

‫َصابِ َر ٌۃ يَ ْغلِ ُب ْوا ِمائَ َت ْ ِ‬

‫ْي‘‘(‪ِ )۲۰‬‬
‫اصجص دنمرہج ابال ٓاایت ےس ادتسالل رکےن ےک دعبےتھکل ںیہ ہک ہی اور اس مسق یک‬
‫ؒ‬ ‫اامم‬
‫ٓاایت رقٓان اپک ںیم ریثک دعتاد ںیم وموجد ںیہ نج اک ااکنر نکمم ںیہن اور خسن ےک رکنمنی یک یلہپ‬
‫دلیلہکابلطاسےکہنٓاےگےسٓاےکساگہنےھچیپےس‪،‬اسےسرمادہیےہہکاساتکبںیمیسک‬
‫مسق یک رحتفی ای دبتیلی ںیہن ٓا یتکس اور ارگ ہی اتکب یسک اور یک اتکب وہیت وتاس ںیم تہب زایدہ‬
‫اّلل ل ََو َج ُد ْوا فِ ْي ِه ا ْخ ِت َال ًفا‬ ‫َان ِم ْن ِع ْن ِد غ ْ ِ‬
‫َْي ٰ ِ‬ ‫االتخف وہات۔ اسیج ہکاہللاک رفامنےہ‪َ ’’:‬ول َْو ک َ‬
‫َك ِث ْ ً‬
‫ْيا‘‘(‪ِ )۲۱‬‬
‫ِاور ان یک دورسی دلیل درتس ںیہن ویکہکن ااکحم رشہیع ںیم خسن یک یئک اکی اثمںیل‬
‫وموجد ںیہ۔ نج ںیم ےس دنچ اکی اورپ ایبن یک اج یک ںیہ۔ اور اس ےلسل ںیم االسف ےک ےب امشر‬
‫اصجص یک دنمرہج ابال ایبن رکدہ اہلثم‬
‫ؒ‬ ‫اوقال ےتلم ںیہ نج ےس خسن یف ارقلٓان اثتب وہات ےہ۔اامم‬
‫ےسہیابتواحضوہیتےہہکوہخسنےکومدینیںیمےسںیہ۔اوراسوحا ےےساوہنںےنوہمجر‬
‫املعءاک ہطقن رظن ایبنایک ےہوجخسن ےکاقلئںیہ ارگہچوسنمخٓاایتیک دعتادےک وحا ے ےساناک‬
‫االتخفرمویےہاسیجہکاامماشہویلاہللدولہیؒےنیھباساکذرکایکےہہکوسنمخٓاایتیکدعتاد‬
‫ےک ابرے ںیم املعء یک ٓاراء ںیم االتخف اپای اجات ےہ۔ ان ںیم ےس ضعب ےکاہں وسنمخ ٓاایت یک‬
‫دعتاد اپچن وس ےکگل گھب ںیہ ویکہکن دقتمنیم املعء ےن خسن وک وعیس ونعمں ںیم ایل ےہ اس احلظ ےس‬
 ‫‪۱۳‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫وسنمخ ٓاایت یک دعتاد ان ےکاہں ریغ وصحمر ےہ اتمہ اتمرخنی یک االطصیح رعتفی ےکاطمقب‬
‫وسنمخ ٓاایت یک دعتاد تہب مک رہ اجیت ےہ۔ اامم اشہ ویل اہللؒےن لقن ایک ےہ ہک اامم ویسیطؒ ےن‬
‫االاقتن یف ولعم ارقلٓان ںیم اقیض انب ارعلیبؒ ےک وحا ے ےس اسیک ٓاایت اک ذرک ایک ےہ نج وک‬
‫اوہنںےنوسنمخرقاردایےہ۔اشہویلاہللؒےناناسیکٓاایتاکاجزئہایلاورانںیمقیبطتیکسج‬
‫ےک دعب رصف اپچن ٓاایت ایسی ںیہ نج وک اوہنں ےن وسنمخ رقار دای ےہ۔(‪)۲۲‬اتمرخنی املعء یک ہی‬
‫وکششہکوسنمخٓاایتیکدعتادوکمکےسمکایکاجےئ۔اسارمیکامغزیرکیتےہہکرکنمنیخسنیک‬
‫دشدیرتنیدیقنتیکوہجےس دقتمنیماملعءےکربسکعاوہنںےنخسنےکظفلوکزایدہاایتحطےکاسھت‬
‫اامعتسلایکاوروسنمخٓاایتیکدعتادوکمکےسمکرکےنیکوکششیک۔اتمہاوصیلوطررپوہخسنےک‬
‫اقلئ رےہاور اس ےلسل ںیم وہ دقتمنیم املعء ےک ایبن رکدہ اوصولں یک ریپوی رکےت وہےئ رظن‬
‫ٓاےتںیہ۔ ِ‬
‫ایکتنسرقٓانیکانخسوہیتکسےہ؟ ِ‬
‫اصجص اس ےلسل ںیم ےتھکل ںیہ ہک ضعب رسفمنی وسرۃ ارقبلۃ یک ٓاتی’’ َما نَن َْس ْخ‬ ‫ؒ‬ ‫ِاامم‬
‫ِم ْن ٰا َي ٍة ا َ ْو نُن ِْس َها نَاْ ِت بِ َخ ْ ٍ‬
‫ْي ِم ْن َهٓا ا َ ْو ِم ْثلِ َها‘‘(‪ )۲۳‬ےس ہی ادتسالل رکےت ںیہ ہک تنس وخاہ‬
‫سک ایعمر یک وہ رقٓان یک انخس ںیہن وہ یتکس ویکہکن وہ رقٓان ےس رتہب ںیہن وہ یتکس۔اتمہ ہی ابت یئک‬
‫اابتعر ےسلحم رظنےہویکہکناہجںکت مظاور ااجعز رقٓاناکقلعتےہوتانخس ٓاایتوسنمخٓاایت‬
‫ےسرتہب ںیہن۔ اس ےیل ہک ااجعز مظ دوونں ےک ادنرربارباپای اجات ےہ۔االسفاک اس ابت رپ اافتق‬
‫ےہ ہکخسن مظ رقٓانیکوہج ےس ںیہنہکلب تحلص اورفیفختیکانب رپےہاورہی ینعمتنسںیمیھب‬
‫اپای اجات ےہ۔ویکہکن سج رطح رقٓاین ٓاتی ےس یسک مکح وک تحلص ای فیفخت یک انب رپ دبتلی رکےت‬
‫ںیہ۔وہمکحتنسےکذرےعییھبایکاجاتکسےہاوریسکےنیھبالتوتےکخسنیکابتںیہنیک۔سپ‬
‫ہی ٓاتی تنس ےس خسن رقٓان ےک وجاز رپ ہب تبسن اانتمع وجاز ےک زایدہ دالتل رکیت ےہ۔ اور ہی‬
‫تقیقح ٓاتی یک التوت ےک خسن اک اقتاض رکیت ےہ ہن ہک اس ےک مکح اک ویکہکن ٓاتی ںیم مکح ےک‬
‫وسنمخ وہےن اک وکیئ ذرک ںیہن ایک ایگ۔ ایس وہج ےس اہلل ےن رفامای‪َ ’’:‬ما نَن َْس ْخ ِم ْن ٰايَ ٍة‘‘ اور اس‬
‫ںیمٓاتیالتوتاکامسانبایایگےہاورخسنالتوتخسنمکحاکومبجںیہناتنب۔اوربجابتاسرطح‬
‫ےہ اور ہی ینعم رکان درتس ےہ ہک’’ مہ سج ٓاتی یک التوت وسنمخ رک دےتی ںیہ ای اےس الھب دےتی‬
 ‫‪۱۴‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫ںیہ وت مہ اہمترے ےیل مکحم ادناز ںیم تنس ےس ای یسک اور وصرت ںیم اس ےس رتہب مکح الےت‬
‫ںیہ۔‘‘(‪ِ )۲۴‬‬
‫ِاس ارم رپ الہ ملعاک اافتق ےہ ہک رقٓان ےک ذرےعی رقٓان اورتنس ےک ذرےعی تنساک‬
‫خسنوہاتکسےہاہتبلاسارم ںیماالتخفےہہکایکتنسےکذرےعیرقٓاناکخسناجزئےہ۔اامماشیعفؒ‬
‫ےک اہں رقٓان اک خسن اس یک لثم دلیل ےس وہان اچےیہاور ان ےک زندکی تنس رقٓان ےک لثم‬
‫ںیہن۔ذٰہلا رقٓان اک خسن تنس ےس درتس ںیہن ےہ‪،‬ہکب وہمجر املعء یک راےئ ںیم رقٓان اک خسن سج‬
‫رطح رقٓان ےس وہ اتکس ےہ ایس رطح تنس ےس یھب وہ اتکس ےہ رشبہکیط وہ دحثی وتمارت ای وہشمر‬
‫اصجص وشاعف اوروہمجر املعء ےک داللئاک یھب ذترکہ رکےت ںیہ اس وحا ے ےس وہ ےتھکل ںیہ‬
‫ؒ‬ ‫وہ۔اامم‬
‫ہکاامماشیعفؒزریثحبٓاتیےسدنمرہجذلیوحاولںےسادتساللرکےتںیہ‪ِ :‬‬
‫‪۱‬۔ ِاہلل ےن رفامای‪’’:‬انت‘‘(مہ الےت ںیہ) اور لثم الےن وک اینپ رطف وسنمب ایک اور ہی ایس‬
‫وصرتںیموہاتکسےہہکبوہرقٓانوہ۔ ِ‬
‫‪۲‬۔ ِاہلل ےن رفامای‪’’:‬خبری مھنا‘‘(اس ےس رتہب )انخس رتہب ںیہن وہ اتکسوساےئ اس ےک ہک وہ‬
‫رقٓانوہ۔ویکہکنتنسیسکرطحیھبرقٓانےسرتہبںیہنوہیتکس۔ ِ‬
‫‪۳‬۔ ِاہلل ےن رفامای‪َ ’’:‬واِ َذا بَ َدلْ َنٓا ٰا َي ًة َمك َ‬
‫َان ٰا َي ٍة‘‘(‪)۲۵‬اس ٓاتی ںیم یھب اہلل ےن دبتیلی وک اینپ‬
‫رطفوسنمبایکےہاور انوکٓاایتاہکےہذٰہلآاتیےکخسنےکےیلٓاتیاکوہانرضوری‬
‫ےہ۔ ِ‬
‫اصجصےنوشاعفےکداللئاکذترکہرکےنےکدعبوہمجراملعءےکداللئایبنےیکںیہ‪ِ :‬‬
‫ؒ‬ ‫اامم‬
‫‪۱‬۔ ِرقٓان و تنسںیموج ھچک یھب وموجد ےہ وہ بس اہللاک مکح ےہ ارگہچ انومںاک رفق ےہ۔ اہلل‬
‫ِق َع ِن ال َْه ٰوى۔ اِ ْن ُھ َو ا ِ ََل َو ْح ٌي ُي ْو ٰح‘‘(‪ِ )۲۶‬‬ ‫ےنرفامای‪َ ’’:‬و َما يَ ْنط ُ‬
‫ض َر ا َ َح َدك ُُم ال َْم ْو ُت ا ِ ْن ت ََركَ َخ ْ َ‬
‫ْيَۨا ښ‬ ‫ب َْل َْيك ُْم اِ َذا َح َ‬ ‫‪۲‬۔ ِٓاتی وتیص‪ُ ’’:‬ك ِت َ‬
‫شنسف‬ ‫م‬
‫ْي‘‘(‪)۲7‬وک دحثی یضےک اسھتوسنمخایک ایگےہ۔‬ ‫الْ َو ِص َي ُة لِل َْوال َِدي ِْن َو ْاَل َ ْق َربِ ْ َ‬
‫ٓاپ اکرفامن ےہ‪’’:‬الوصیۃ لوارث‘‘(‪ )۲۸‬اور اس وک وسنمخ رکےن واال وساےئ تنس ےک‬
‫اوروکیئدلیلںیہن۔ ِ‬
‫اجلِ ُد ْوا ک ُ َل َوا ِح ٍد ِم ْن ُه َما ِمائَ َة َجل َْد ٍۃ‘‘(‪)۲9‬اس‬ ‫‪۳‬۔ ِاہلل ےن رفامای‪’’:‬ا َ َ‬
‫لزانِ َي ُة َو َ‬
‫الز ِاِن ْ فَ ْ‬
‫ٓاتیوکبیثنصحمےکقحںیمدحثیرمجیکوہجےسوسنمخرقاردایایگےہ۔(‪ِ )۳۰‬‬
 ‫‪۱۵‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫اصجص ےن وہمجر املعء ےک داللئ وکسج ادناز ںیم شیپ ایک‬
‫ؒ‬ ‫دنمرہج ابال ثحب ںیم اامم‬
‫ےہان ےس اامم اشیعفؒ ےک داللئ یک واحض رتددی وہ اجیت ےہ۔اتمہ اس ےلسلںیم ہی اترث انیل درتس‬
‫ںیہنےہہکوہمجراملعءےکاہںدحثیےکذرےعیاتکباہللےکااکحموکوسنمخایکاجاتکسےہ۔اسیج‬
‫ہک وہشمر یفنح اعمل اامم اقیض ا و زدی یفنحؒ ےن واحض وطر رپ رصاتح یک ےہ ہک’’مل ویجد یف‬
‫کتاب ا ہلل ما نسخ ابلسنۃ‘‘(‪)۳۱‬۔’’رقٓاناکوکیئااسیمکحںیہنوجتنسےسوسنمخوہاوہ۔‘‘ ِ‬
‫وہمجر املعء اور اانحف ےک وحا ے ےس ومعیم وطر رپ ہی وصتر ایک اجات ےہ ہک وہ تنس ےک‬
‫ذرےعی اتکب اہلل ےک خسن وک اجزئ رقار دےتی ںیہ۔ہی قیقحت بلط ارم ےہ۔درالص اانحف و وشاعف‬
‫اس ابت رپ قفتم ںیہ ہک صن رقٓاین یک تنس انخس ںیہن وہ یتکس۔اتمہ اانحف اور وشاعف ےک دران‬
‫اس یملع ہتکن یک وہج زنع خسن ےک وصتر اور اس یک االطصیح رعتفی ےک االتخف رپ ینبم ےہ۔ اانحف‬
‫اوروشاعفےکاہںخسن یکرعتافیتںیماالتخفےہ۔اانحفےکاہںصنرقٓاینیکصیصختتنسیک‬
‫انبء رپ یھب خسن الہکیت ےہ ہکب وشاعف اس وک خسن رقار ںیہن دےتی۔ اس ہتکنیک واضتح ریپ دمحم رکم اشہ‬
‫االزرہیؒ رکےتںیہ ہک درتقیقح وسال ہی ےہ ہکایک اتکب اہلل ےک اکی اعممکح وک اخص رک دانی خسن‬
‫ےہایںیہن؟ ِ‬
‫اشفعیوں ےک زندکی ہی خسن ںیہن اور ویفنحں ےک زندکی ہی یھب خسن ےہ۔ویکہکن اُن ےک‬
‫زندکیاعماےنپامتمارفادرپیعطقادلال ۃےہاورصیصختےسمکحضعبارفادےساس طوہاجاتےہ‬
‫او رضعب رپ ابیق راتہ ےہ۔اس ےیل اس صیصخت ےس اُن ارفاد رپ نج ےسمکح اس ط وہا وگای الہپمکح‬
‫وسنمخ وہ ایگ۔ اس االتخف یک وہج ےس وشاعف ربخ وادح ےس اتکب اہلل یک صیصخت رک ےتیل ںیہ نکیل‬
‫اانحفےکزندکیویکہکنہی خسنےہاسےیلربخوادحےسزایدیتعنمےہہکلباسےکےیلربخوہشمر‬
‫ای ربخ وتمارت دراکر ےہ۔ اانحفہی رہزگںیہن ےتہک ہکتنس اسونعمںںیمانخساتکب ےہ ہک ااسیمکح‬
‫وجصن اتکب ےس اثتب ےہ اےس یھب اس ط االرم اہک ایگ ےہ ہکلب اہیں وت اایتحط اک ہی اعمل ےہ ہک یسک‬
‫اعممکح یکصیصختش ےوشاعفیھباجزئہ ےتھجںیہخسنےسامشرایکےہاوررھپاسےکےیلیھبربخوادح‬
‫وکاکیفںیہناھجمسایگہکلباسےکےیلربخوہشمرایوتمارترضورییھجمسیئگ۔(‪ِ )۳۲‬‬
‫اصجص خسن رقٓاین ےک اقلئںیہ اور اس‬
‫ؒ‬ ‫دنمرہج ابال ثحب ےس ہی ابت واحض وہیئ ہک اامم‬
‫وحا ے ےس ان ےک ایبن رکدہ داللئوک دعب ںیم ٓاےن وا ے اہقفء و رسفمنی ےن اایتخرایک ےہ۔ ایس‬
‫رطحاوہنںےنتنسےکذرےعیرقٓانےکخسنیکواضتحاوراسوحا ےےسرفنیقیےکداللئ‬
 ‫‪۱۶‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫اک اجزئہ شیپایک ےہسجیکروینشںیم ہیاہک اج اتکسےہ ہک اانحفاوروہمجرےکاہںخسناک وہفممتہب‬
‫و عیس ےہ انچہچن وہ قلطم وک دیقم اور اعم یک صیصخت رکےنوک یھب خسن رقار دےتی ںیہ ہکب وشاعف ےک‬
‫اہں ہی ابمثح خسن ےک دارئہ اکر ںیم ںیہن ٓاںیت۔ اس احلظ ےس اانحف اور وشاعف ےکامنیب خسن ےک‬
‫وحا ےےسہطقنرظناکاالتخفاوصیلوہےنےکالعوہاالطصیحیھبےہ۔ ِ‬
 ‫‪۱7‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬

‫وحاہلاجتووحایش ِ‬
‫ِ‬
‫‪ .۱‬ا ورفعااحنلساوحنلی‪،‬ادمحنبدمحمؒ‪:‬اانلخسواوسنملخ(اوکلتی‪:‬ہبتکماالفلح‪۱۴۰۸،‬ھ)‪۴7/۱،‬۔‪۴۸‬‬
‫ل‬
‫‪ .۲‬احکہل‪ ،‬رمع راض‪ ،‬مجعم المونیفل‪ ،‬دا ر اایحء ارتلاث ارعلیب‪ ،‬ریبوت‪7/۲ ،‬؛اونھکلی‪ ،‬دبعا حئ‪ :‬اوفلادئ البھیۃ یف‬
‫رتامج اہیفنحل‪ ،‬وبطمہع دنہواتسن‪ ،‬عبط اول‪۱۳۲۴ ،‬ھ‪ ،‬ص ‪۲۸‬؛ ازلریلک‪ ،‬ریخ ادلنی‪ ،‬االالعم‪،‬دار املعل‬
‫للملنیی‪،‬ریبوت‪،‬انبلن‪۱9۸۰،‬ء‪ِ ۱۶۵/۱،‬‬
‫‪ .۳‬ارقلیش‪،‬یحم ادلنی انب دمحم دبع ااقلدر ایفنحل‪ :‬اوجلارھ المضیۃ یف اقبطت اۃیفنحل‪،‬قیقحت‪:‬ڈارٹک دبعااتفلح دمحم‬
‫اولحل‪ ،‬مطیعۃ ٰیسیع اابلیب ایبلحل‪۱۳۸9 ،‬ھ‪۱97۸/‬ء‪۲۲۳،۲۲۲/۱ ،‬؛ اونھکلی‪ :‬اوفلادئ البھیۃ‪ ،‬ص‪۲۸‬؛‬
‫ل‬
‫اریشلازی‪ ،‬ا و ااحسق‪ :‬اقبطت ا فقھاء‪ ،‬قیقحت‪ :‬ااسحن ابعس‪ ،‬مطیعۃ ارلادئ ارعلیب‪ ،‬ریبوت‪۱97۰ ،‬ء‪،‬‬
‫ص‪ِ ۱۴۲‬‬
‫اصجص ےن خسن یک یلیصفت ثحب اینپ اتکب اوصفلل یف االوصل ںیم یک ےہ۔ اس اتکب ےک وج دو ےخسن‬
‫ؒ‬ ‫‪ .۴‬اامم‬
‫ع‬
‫وبطمہعلکشںیماسےنمٓاےئںیہانںیم ےساکیاوصفللیفاالوصلےکانمےسااتسددمحم جیلاجمساور‬
‫دورسا اوصفلل یف االوصل اب واب االاہتجد واایقلس ےک انم ےس ڈارٹک دیعس اہلل اقیض ےن دمون ےیک ںیہ۔‬
‫اصجص ےن اس ٓاتی ےک تحت ایک‬ ‫ِؒ‬ ‫نکیل اس ثحب اک دمار اںیہن ٓاراء وک انبای ایگےہ نج اک ذرک اامم‬
‫س‬ ‫لن‬ ‫ع‬
‫ےہ۔ااصجلص‪ ،‬ادمح نب یلع ارلازی‪ :‬اوصفلل یف االوصل‪ ،‬قیقحت‪ :‬ادلعرور جیل اجمس ا ‪،‬ئ‪ ،‬الطیعۃ االوٰیل‪،‬‬
‫‪۱۴۰۵‬ھ‪۱9۸۵/‬ء؛ااصجلص‪،‬ادمح نبیلع ارلازی‪،‬اوصفللیف االوصل (ا واب االاہتجدواایقلس)‪،‬قیقحت‪:‬‬
‫ڈارٹکدیعساہللااقلیض‪،‬الطیعۃاالوٰیل‪۱9۸۱،‬ء ِ‬
‫‪ .۵‬ارقبلۃ‪۱۰۶:‬‬
‫‪ .۶‬اجحل‪۵۲:‬‬
‫‪ .7‬ااجلۃیث‪۲9:‬‬
‫‪ .۸‬ااصجلص‪،‬انبیلعارلازیِؒ‪:،‬ااکحمارقلٓان‪،‬اویررگنیرپسی‪،‬الوہر‪۱۴۰۰،‬ھ‪۱9۸۰/‬ء‪ِ ۵۸،۵9/۱،‬‬
‫‪ .9‬اوتلہب‪۳7:‬‬
‫‪ .۱۰‬االافنل‪۶۶:‬‬
‫‪ .۱۱‬ارتلذمی‪ ،‬ا و ٰیسیع دمحم نب ٰیسیع‪ ،‬ننس ارتلذمی‪ ،‬ا واب ریسفت ارقلٓان‪ ،‬ابب اماجء یف اذلی نفسر ارقلٓان‬
‫رباۃی‪،‬دحثی‪،۴۰۲۴:‬داراالسلم‪،‬ارلایض‪۱۴۱9،‬ھ‪۱999/‬ء ِ‬
‫‪ .۱۲‬تلصف‪۴۲:‬‬
‫‪ .۱۳‬ارقبلۃ‪۱۰۶:‬‬
 ‫‪۱۸‬‬ ‫ایضےئقیقحت‪،‬امشرہ‪،۱۵‬ہبعشولعمِاالسہیمورعیب‪،‬وگرٹنمناکجلویوینریٹس‪،‬لصیفٓاابد‬
‫‪ .۱۴‬الحنل‪۱۰۱:‬‬
‫‪ .۱۵‬ارقبلۃ‪۱۴۲:‬‬
‫‪ .۱۶‬ارقبلۃ‪۱۴۴:‬‬
‫‪ .۱7‬ارقبلۃ‪۲۴۰:‬‬
‫‪ .۱۸‬ارقبلۃ‪۲۳۴:‬‬
‫‪ .۱9‬االافنل‪۶۵:‬‬
‫‪ .۲۰‬االافنل‪۶۶:‬‬
‫‪ .۲۱‬ااسنلء‪۸۲:‬‬
‫‪ .۲۲‬دولہی‪ ،‬اشہ ویل اہلل‪ ،‬اوفلز اریبکل یف اوصل اریسفتل‪ ،‬مطیعۃ اوغلاثین دللرااست ارقلٓاۃین‪ ،‬دقشم‪۱۴۲9 ،‬ھ ‪/‬‬
‫‪۲۰۰۸‬ء‪،‬ص‪۵7‬۔‪۱۳۴،۶۸‬‬
‫‪ .۲۳‬ارقبلۃ‪۱۰۶:‬‬
‫ااصجلصؒ‪،‬االامم‪:‬ااکحمارقلٓان‪ِ ۵9/۱،‬‬
‫ؒؒ‬ ‫‪.۲۴‬‬
‫‪ .۲۵‬الحنل‪۱۰۱:‬‬
‫‪ .۲۶‬امجنل‪۴،۳:‬‬
‫‪ .۲7‬ارقبلۃ‪۱۸۰:‬‬
‫‪ .۲۸‬انب امہج‪،‬ا و دبعاہلل دمحم انب زیدی ازقلوینی‪ ،‬ننس انب امہج‪ ،‬اتکب اولاصای‪ ،‬ابب الوۃیص ولارث‪ ،‬دحثی‬
‫رمق‪ِ 9۰۵/۲،۲7۱۴،۲7۱۳:‬‬
‫‪ .۲9‬اونلر‪۲:‬‬
‫‪ .۳۰‬ااصل وین‪ ،‬دمحم یلع‪ :‬رواعئ اایبلن یف ریسفت ٓاایت االاکحم نم ارقلٓان‪،‬مطیعۃ و اترخی ااشتع دنارد‪،‬‬
‫‪۱۰۳/۱‬۔‪ِ ۱۰7‬‬
‫‪ .۳۱‬االزرہی‪،‬دمحمرکماشہ‪،‬تنسریخاالانم‪،‬ایضءارقلٓانیلبپزنشیک‪،‬الوہر‪،‬اترخیااشتعدنارد‪،‬ص‪۲۲۶‬‬
‫‪ .۳۲‬االزرہی‪،‬تنسریخاالانم‪،‬ص‪۲۲۶‬‬