Το μοιρολόγι της φώκιας

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Βιογραφικά στοιχεία

 Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στη Σκιάθο και ήταν γιος φτωχού ιερέα.
 Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους νεοέλληνες πεζογράφους και ο κυριότερος
εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος (βλ. πιο κάτω: Χαρακτηριστικά της
πεζογραφίας του Παπαδιαμάντη).
 Το έργο του το χαρακτηρίζεται από μια βαθιά θρησκευτική πίστη, προσήλωση στην
παράδοση, συμπάθεια απέναντι στις αδυναμίες και τις δυστυχίες των ανθρώπων, αλλά
και ευαισθησία απέναντι στη φύση και στη ζωή.
 Χρησιμοποιεί μια γλώσσα ιδιότυπη (καθαρεύουσα με στοιχεία δημοτικής και συχνούς
ιδωματισμούς της Σκιάθου)

Εισαγωγικά για το διήγημα

Θέμα του διηγήματος είναι ο πνιγμός ενός μικρού κοριτσιού, της Ακριβούλας, και το μοιρολόγι
μιας φώκιας για τον θάνατό του.

Ο συγγραφέας πραγματεύεται το θέμα του θανάτου, ένα θέμα που απασχολεί διαρκώς την
παγκόσμια λογοτεχνία και τους ανθρώπους γενικότερα.

 Ηθογραφικά στοιχεία

Ηθογραφικά στοιχεία είναι τα στοιχεία που έχουν σχέση με τα πρόσωπα (τις ασχολίες, την
κοινωνική τους κατάσταση κτλ.), με τον χώρο στον οποίο κινούνται, γενικά με τη λαïκή παράδοση
και με την ύπαιθρο. Τα κυριότερα από τα στοιχεία που δίνουν ηθογραφικό χαρακτήρα στο
διήγημα είναι:

1
Α. Πρόσωπα- ασχολίες

- η φτωχή χωρική γριά, η αβασταγή, το πλύσιμο των ρούχων στη θάλασσα και το ξέβγαλμα στο
γλυκό νερό (... η γριά-Λούκαινα, μία χαροκαμένη πτωχή γραία,.. το Γλυφονέρι,...)

- το καθημερινό μοιρολόγι της γριάς Λούκαινας (Κατέβαινε σιγά τον κατήφορον... εν πένθιμον
βαθύ μοιρολόγι)

- το κολύμπι των μαγκόπαιδων του χωριού (...τα μαγκόπαιδα του χωρίου... κολυμβούν εκεί
τριγύρω)

- η μετανάστευση του ενός γιου της γριάς σε μακρινή χώρα και η απουσία του άλλου στα
καράβια, όπου εργαζόταν (της είχον μείνει μόνον δύο υιοί, ξενιτευμένοι... κάποτε την ενθυμείτο
ακόμη)

- ο νεαρός βοσκός και το παίξιμο της φλογέρας του στην ύπαιθρο (νεαρός βοσκός,.. φαιδρόν
ποιμενικόν άσμα)

- οι γεωργοί που επιστρέφουν μετά το ηλιοβασίλεμα από τα χωράφια (οι επιστρέφοντες από τους

αγρούς... ο ήλιος)

- η απομάκρυνση του κοριτσιού από τη μητέρα του (την είχε στείλετι η μάνα της... από την
άγρυπνον επιτήρησίν της)

- το όνομα της γριάς Λούκαινας, που παραπέμπει στο όνομα του άντρα της, όπως συνηθιζόταν
για τις γυναίκες στα χωριά. Επίσης, το όνομα της Ακριβούλας είναι λαïκό.

- Το θέμα του θανάτου μικρών παιδιών (της Ακριβούλας και των πέντε παιδιών της γριάς
Λούκαινας) παραπέμπει στην κοινωνία της υπαίθρου κατά την εποχή του Παπαδιαμάντη, όπου οι
μεγάλοι δεν μεριμνούσαν επαρκώς για την προστασία των παιδιών, με αποτέλεσμα αυτά να
κινούνται ανεξέλεγκτα μέσα στο φυσικό περιβάλλον και να βρίσκονται εκτεθειμένα σε διάφορους
κινδύνους. Επιπλέον, τα μέσα περίθαλψης σε περίπτωση προσβολής ενός παιδιού από κάποια
ασθένεια, ήταν πενιχρά. Είναι λογικό λοιπόν ο δείκτης παιδικής θνησιμότητας να παρουσιάζεται
αυξημένος την εποχή εκείνη.

Β. Χώρος (τα στοιχεία παραπέμπουν πιθανώς στη Σκιάθο)

- Το ακρογιάλι με τον βράχο

- Το νεκροταφείο και τα αντικείμενα από τα ξεχώματα

- Το λιμάνι και η γολέτα που προσπαθεί να αποπλεύσει (Μία γολέτα ήτο σηκωμένη... εντός του
λιμένος)

- Τα λαïκά τοπωνύμια (Μνημούρια, Κοχύλι, ο ανεμόμυλος του Μαμογιάννη, Γλυφονέρι)

2
  Ρεαλιστικά στοιχεία

Τα ρεαλιστικά στοιχεία είναι εκείνα που αναπαριστούν πιστά την πραγματικότητα, χωρίς
εξωραïσμούς. Παραδείγματα στο διήγημα:

- Το μακάβριο θέαμα με τα λείψανα των νεκρών (ανακομιδάς ανθρωπίνων σκελετών... λάφυρα)

- Η σκηνή του πνιγμού της Ακριβούλας (Η μικρά κατέβη ολίγα βήματα... μπλουμ!)

 Λυρικά στοιχεία

Με τον όρο «λυρικά στοιχεία» αναφερόμαστε στα ποιητικά στοιχεία, εκείνα που

α)εξωτερικεύουν τον εσωτερικό κόσμο του λογοτέχνη και

β)μεταφέρονται στον αναγνώστη με πολλά και εντυπωσιακά εκφραστικά μέσα.

Τα λυρικά στοιχεία δημιουργούν μια εικόνα πέρα από την πραγματικότητα, αντιθέτως, δηλαδή, με
τα ρεαλιστικά.

Παραδείγματα στο διήγημα:

- η χρήση μεταφορών για τον χαρακτηρισμό του κοιμητηρίου (αλώνι του χάρου, κήπος της
φθοράς)

- η αντικατάσταση του πένθιμου μοιρολογιού από τη χαρωπή μουσική της φλογέρας

- προσωποποιήσεις, μεταφορές

- η εικόνα της ασέληνης νύχτας, στη χάσιν του φεγγαριού

- το μοιρολόγι της φώκιας, ένα στοιχείο εντελώς φανταστικό

Τα λ υ ρ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α απαλύνουν τα σκληρά συναισθήματα που δημιουργούν στον

αναγνώστη οι ρ ε α λ ι σ τ ι κ έ ς π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς.

 Στοιχεία διαχρονικότητας

Στο διήγημα υπάρχουν στοιχεία που δίνουν σε αυτό διαχρονική και παναθρώπινη αξία. Τα
κυριότερα είναι:

- Ο προβληματισμός ως προς την ανθρώπινη μέριμνα των μεγάλων για τα παιδιά και τους
κινδύνους που αυτά διατρέχουν

- Οι συμφορές και τα πάθη των ανθρώπων, που δεν έχουν τελειωμό

3
  Ο αντιθετικός άξονας του κειμένου

Η κύρια αντίθεση πάνω στην οποία βασίζονται και άλλες επιμέρους αντιθέσεις είναι η αντίθεση
θάνατος ≠ ζωή. Με τις εικόνες που παραπέμπουν στον θάνατο ο συγγραφέας προοικονομεί την
κατάληξη του διηγήματος, τον θάνατο της Ακριβούλας, ενώ παράλληλα, με τις εικόνες που
παραπέμπουν στη ζωή υπενθυμίζει στον αναγνώστη ότι παρά την έντονη παρουσία του θανάτου
γύρω μας, η ζωή συνεχίζεται.

Εικόνες θανάτου Εικόνες ζωής

Νεκροταφείο του χωριού (Μνημούρια) Εικόνα των παιδιών που κολυμπούν τριγύρω

Μακάβρια εικόνα κοιμητηρίου Τραγούδι του βοσκού

Μοιρολόγι της γριάς Ήχος της φλογέρας του βοσκού

Η αναφορά στη χαροκαμένη γραία
Η αναφορά στους έξι νεκρούς της
οικογένειας (πέντε παιδιά και ο άντρας
της γριάς)
Ο πνιγμός της Ακριβούλας
≠ Αγρότες που επιστρέφουν στα σπίτια τους και
χαίρονται με τη μουσική
Το κοριτσάκι που ξεφεύγει από τη μητέρα του
για να πάει να παίξει με τα κύματα και στον
δρόμο μαγεύεται από το άκουσμα της
φλογέρας

Η κίνηση της γολέτας

Γριά γυναίκα Νεαρός βοσκός

Πένθιμο μοιρολόγι Χαρούμενη μελωδία φλογέρας

 Η γριά Λούκαινα

Στο πρόσωπο της γριάς Λούκαινας διαγράφεται η γυναίκα του λαού, η Ελληνίδα, που αν και τη
χτυπάει η μοίρα πέρα από κάθε όριο αντοχής (χαροκαμένη πτωχή γραία που έχει χάσει πέντε
παιδιά και τον άντρα της, ενώ τα δύο της αγόρια βρίσκονται στη ξενιτιά), βρίσκει τη δύναμη να
παλέψει. Είναι ένα τραγικό πρόσωπο, που παθαίνει χωρίς να φταίει. Θαυμάζει όμως κανείς το
κουράγιο και τον αγώνα της.

 Η προετοιμασία του πνιγμού της Ακριβούλας

Ο Παπαδιαμάντης δεν παρουσιάζει τον θάνατο της Ακριβούλας αιφνιδιαστικά αλλά μας
προετοιμάζει ψυχολογικά, ώστε να τον δεχτούμε.

Η παρουσία του θανάτου γίνεται αισθητή από την αρχή κιόλας του κειμένου πρώτα – πρώτα
μέσω του τίτλου κι αμέσως μετά με την αναφορά στα Μνημούρια, το νεκροταφείο της περιοχής,
με τον χαρακτηρισμό της γριάς-Λούκαινας ως χαροκαμένης αλλά και με το πένθιμο μοιρολόγι
της.

4
Ο θάνατος συνεχίζει να κυριαρχεί στο κείμενο με την εικόνα των μνημάτων, που λάμπουν στον
ήλιο, καθώς και με την αναφορά στα πένθη της ηρωίδας.

Ακολούθως, η μακάβρια εικόνα των υπολειμμάτων του νεκροταφείου που κυλούν από το γήλοφο
προς τη θάλασσα, επαναφέρει θεαματικά το θάνατο στη σκέψη του αναγνώστη.

Η σκηνή του πνιγμού αρχίζει κλιμακωτά, από τη στιγμή που η Ακριβούλα «είχε ξεκλεφθή από την
άγρυπνον επιτήρησιν» της μητέρας της. Στη συνέχεια, βγαίνει από το σπίτι για να πάει να παίξει
στη θάλασσα, μαγεύεται από το άσμα του βοσκού και χάνει τον δρόμο. Καθώς αρχίζει να
νυκτώνει περισσότερο, ανησυχεί και φωνάζει, ψάχνει μάταια να βει το μονοπάτι που θα την γυρίσει
πίσω, ανεβαίνει σε απόκρημνα βράχια, σκοτεινιάζει πολύ, τα άστρα κρύβονται στα σύννεφα, δεν
υπάρχει φεγγάρι, κάνει μια τελευταία προσπάθεια να βρει διέξοδο αλλά γλιστράει και πέφτει στη
θάλασσα.

Ο θάνατος αποκτά, εν τέλει, πρωταγωνιστική θέση στο διήγημα με τη σκηνή του θανάτου της
Ακριβούλας και ολοκληρώνει την παρουσία του με το μοιρολόγι της φώκιας και τον υπαινιγμό του
δείπνου της (βλ. και παρακάτω: Τραγικά στοιχεία, β. Προοικονομία).

 Τραγικά στοιχεία (στοιχεία αρχαίας τραγωδίας)

α. Αρχή, μέση και τέλος

«Το μοιρολόγι της φώκιας έχει όλα τα στοιχεία μιας σuμπυκνωμένης τραγωδίας». Σύμφωνα με τον
ορισμό του Αριστοτέλη, η τραγωδία είναι μίμηση μιας πράξης σπουδαίας και ολοκληρωμένης, η
οποία έχει αρχή, μέση και τέλος και εκτελείται από πρόσωπα, τα οποία προκαλούν τη συμπάθεια
του θεατή για τον ήρωα που πάσχει και τον φόβο μήπως βρεθεί στη θέση του, και τον
αποκαθάρει (λυτρώνει) από παρόμοια ψυχικά πάθη.

Στο μοιρολόγι της φώκιας η σπουδαία (σημαντική) πράξη που αναπαριστάται είναι ο πνιγμός της
Ακριβούλας και η πράξη αυτή έχει αρχή (η Ακριβούλα απομακρύνεται από τη μητέρα της και
πορεύεται προς τη θάλασσα, για να βρει τη γιαγιά της και να παίξει), μέση (η Ακριβούλα
παρασύρεται από τη μελωδία του βοσκού, το φως της ημέρας αρχίζει να πέφτει και η ηρωίδα
κατηφορίζει σε μονοπάτι δύσβατο και επικίνδυνο) και τέλος (η Ακριβούλα γλιστρά, πέφτει στη
θάλασσα και πνίγεται).

Το γεγονός αυτό, το οποίο ενισχύεται από τη δραματική αφήγηση του συγγραφέα, μας προκαλεί
αγωνία και συμπάθεια για την αδικοχαμένη Ακριβούλα και τη γιαγιά της, της οποίας τα πάθη και
τα βάσανα δεν έχουν τελειωμό. Ταυτόχρονα, μας προβληματίζει, μας βάζει στη θέση των ηρώων
και μας δημιουργεί τον φόβο μήπως συμβεί και σε εμάς κάτι παρόμοιο, να χάσουμε δηλαδή
κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο και, μάλιστα, ένα παιδί. Στο τέλος ωστόσο, έρχεται η κάθαρση,
δηλαδή η λύτρωση του αναγνώστη από τα αρνητικά συναισθήματα, γιατί ο συγγραφέας
υπενθυμίζει με την περιγραφή του ότι η ζωή συνεχίζεται, οι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι
απορροφημένοι με τις καθημερινές ασχολίες τους, παρόλο που δεν έχουν τελειωμό τα πάθη και οι
καημοί τους.

β. Προοικονομία

5
Χαρακτηριστικό στοιχείο της τεχνικής των τραγικών ποιητών είναι η προοικονομία. Ο όρος
δηλώνει την προετοιμασία του θεατή ή του αναγνώστη για κάτι που πρόκειται να συμβεί ή να
ακολουθήσει στη μελλοντική πορεία και εξέλιξη της πλοκής.

Στο μοιρολόγι της φώκιας ο θάνατος της Ακριβούλας προοικονομείται πρώτα – πρώτα μέσω του
τίτλου... και τον υπαινιγμό του δείπνου της(βλ. παραπάνω: Η προετοιμασία του πνιγμού της
Ακριβούλας). Η τεχνική της προοικονομίας βοηθά τον αναγνώστη να δεχτεί αργότερα κάτι, στην
προκειμένη περίπτωση τον πνιγμό της Ακριβούλας, και να το βιώσει ως απόλυτα φυσικό και
λογικό.

γ. Τραγική ειρωνεία

Άλλο ένα χαρακτηριστικό της αρχαίας τραγωδίας που συναντούμε στο διήγημα είναι το στοιχείο
της τραγικής ειρωνείας, δηλαδή της άγνοιας της αλήθειας από τους πρωταγωνιστές, οι οποίοι
εξακολουθούν να ενεργούν απελπισμένοι και πάσχοντας, τη στιγμή που οι θεατές/ αναγνώστες
γνωρίζουν την αλήθεια.

Η τραγική ειρωνεία του διηγήματος συγκλονίζει τον αναγνώστη όταν η γιαγιά της Ακριβούλας
ακούει ένα πλατάγισμα, το οποίο αποδίδει στον βοσκό και στον θόρυβο που κάνει «ξυπνώντας
τους πεθαμένους», έναν θόρυβο «σημαδιακό κι αταίριαστο». Έτσι, την Ακριβούλα δεν μοιρολογεί η
γιαγιά της, η οποία δεν γνωρίζει ότι έχει πεθάνει, αλλά μια φώκια.

Αυτή η παρερμηνεία δεν αποτελεί αδυναμία του κειμένου, αλλά εξυπηρετεί την αφήγηση, γιατί
δημιουργεί τις προüποθέσεις για την εμφάνιση του μοιρολογιού της φώκιας, που είναι το κύριο
λογοτεχνικό στοιχείο του διηγήματος. Επίσης, σκοπός του Παπαδιαμάντη είναι να δείξει την
τραγικότητα της ίδιας της ζωής, η οποία συνεχίζεται παρά τον θάνατο της Ακριβούλας.

 Το μοιρολόγι της γριάς και το μοιρολόγι της φώκιας

Το μοιρολόγι της φώκιας προκαλεί στον αναγνώστη μεγαλύτερη συγκίνηση από το μοιρολόγι της
γριάς, γιατί αιφνιδιάζει τον αναγνώστη και γίνεται για τον θάνατο ενός μικρού κοριτσιού, έναν
θάνατο για τον οποίο η χαροκαμένη γιαγιά του και η μητέρα του ακόμη δεν γνωρίζουν.

Πρόκειται μάλιστα για ένα πρόσωπο το οποίο έχουμε γνωρίσει και παρακολουθήσει μέσα από το
διήγημα. Αναφέρεται λοιπόν το μοιρολόγι της φώκιας στο παρόν, σε αντίθεση με το μοιρολόγι
της γριάς, που αναφέρεται στο παρελθόν, σε θανάτους που έχουν γίνει πριν από χρόνια και για
άτομα που δεν έχουμε γνωρίσει.

Ακόμη, το μοιρολόγι της φώκιας είναι ιδαίτερα λυρικό, γιατί τραγουδιέται από ένα «πρόσωπο»
εξωπραγματικό, ένα ζώο της θάλασσας, ξένο προς το νεκρό πρόσωπο.

 Βιοθεωρία (κοσμοθεωρία) συγγραφέα

Μέσα από το διήγημα, και ιδαίτερα στο τέλος του, αναδεικνύεται η βιοθεωρία του Παπαδιαμάντη,
δηλαδή η θεωρία του για τη ζωή. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι τα βάσανα και οι καημοί του κόσμου

6
δεν σταματούν ποτέ (Σαν να 'χαν ποτέ τελειωμό τα πάθια κ' οι καημοί του κόσμου), παρ΄όλα αυτά
όμως η ζωή συνεχίζεται. Σε αυτή τη διαπίστωση συντελούν και οι ενέργειες των ηρώων. Η γριά
Λούκαινα, ακούγοντας τον πλαταγισμό σκέφτηκε πως προκλήθηκε από τον βοσκό και
«εξηκολούθησε τον δρόμο της». Το ίδιο συνέβη και με τη γολέτα, η οποία «εξηκολούθει ακόμη να
βολταντζάρη εις τον λιμένα» καθώς και με τον νεαρό βοσκό, ο οποίος «εξηκολούθει να φυσά τον
αυλόν του εις την σιγήν της νυκτός».

Το ρήμα «εξηκολούθει» επαναλαμβάνεται τρεις φορές για να δηλώσει τη συνέχιση της ζωής. Ο
θάνατος είναι ένα αναπόφευκτο και φευγαλέο γεγονός και μετά από αυτόν, οι εναπομείναντες
εξακολουθούν να είναι απορροφημένοι με τις ταλαιπωρίες, τα βάσανα και τις ασχολίες τους (οι
ναυτικοί με τη γολέτα, ο βοσκός με τη φλογέρα).

 Γλώσσα - Ύφος

- Ιδιότυπη καθαρεύουσα με πολλές λόγιες λέξεις και εκφράσεις (κατέρχεται, από πρωίας μέχρι
εσπέρας, σινδόνια κτλ), συνδυασμένη με τύπους της δημοτικής (μαγκόπαιδα, σουραύλι,
ξεγλυκάνη, βολταντζάρη κτλ) και ιδιωματισμούς της Σκιάθου.

- Το ύφος είναι γλαφυρό, παραστατικό και ρέει με απαράμιλλη φυσικότητα.

 Σχήματα λόγου
- Αντιθέσεις
- Εικόνες
- Μεταφορές, προσωποποιήσεις (εις τον κήπον της φθοράς, του θανάτου λάφυρα,
αλώνι του χάρου, αι ακτίνες εθώπευον, είχε θερίσει ο χάρος, βρύσιν... οπού
δακρύζει, μια γολέτα... έκαμνε βόλτες κ.ά)
- Εικόνες: στατικές, κινητικές, ηχητικές (εικόνα του φυσικού περιβάλλοντος, εικόνα
του νεκροταφείου, εικόνα της γολέτας, εικόνα της γριάς που πλένει τα ρούχα,
εικόνα του βοσκού, εικόνα της Ακριβούλας, εικόνα της φώκιας)

 Χαρακτηριστικά πεζογραφίας Παπαδιαμάντη

- ηθογραφικά στοιχεία *

- ψυχογραφικά στοιχεία **

- ρεαλισμός ***

- λυρισμός ****

- ιδιότυπη γλώσσα (καθαρεύουσα συνδυασμένη με λέξεις τοπικών ιδιωμάτων)

- συμβολισμός

7
- σκηνογραφικά στοιχεία

- θρησκευτικότητα

* Ηθογραφικά στοιχεία: σκιαγραφείται ο τρόπος ζωής και οι αντιλήψεις των ανθρώπων της εποχής.

** Ψυχογραφικά στοιχεία: περιγράφεται ο ψυχισμός, τα βαθύτερα συναισθήματα των ηρώων. Δίνονται έτσι
ολοκληρωμένοι χαρακτήρες.

*** ρεαλισμός: αντικειμενική αναπαράσταση της πραγματικότητας, χωρίς εξιδανικεύσεις. Ο ρεαλιστής

συγγραφέας αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα τους. Ωστόσο, δεν πρόκειται για φωτογραφική
αναπαράσταση της ζωής αλλά αναπαράσταση κάποιας άποψης της ζωής με τρόπο ζωντανό και πειστικό.

**** λυρισμός: η χρήση ποιητικών στοιχείων, που εξωτερικεύουν τον εσωτερικό κόσμο του λογοτέχνη και
μεταφέρονται στον αναγνώστη με πολλά και εντυπωσιακά εκφραστικά μέσα.