EKOKRITISISMO- nanggaling sa dalawang salita na “ekolohiya” at “kritisismo”.

 Isang interdisiplinaryong larangan ng makaagham na pagsulat ng panitikan.

(Interdisiplinaryo meaning sakop ng usaping ito ang mga larang na nagsasama-sama
o nagkakaugnay-ugnay na mga disiplina.
 Sinusuri ng mga awtor kung paanong mapalalawak ng panitikan ang paksa hinggil sa
pag-iingat, pangangalaga at pagbibigay-babala ng kalikasan sa tao upang mapanatili
ang kaayusan ng mapayapang buhay sa daigdig.
 Isang dulog na nakaangkla sa pagpapalagay na may ugnayan ang panitikan at ang
pisikal na kapaligiran.
 Ayon kay Glotfelty, ang ekokritisismo ay tinatawag ding Green Studies na kapwa
nangangahulugang isang kritikal na dulog sa pagbasa ng panitikan.
 pinaikling anyo ng “Ecological Literary Criticism” na nagtatanghal sa kalikasan hindi
lamang bilang teksto kundi isang indibidwal na may sariling entidad na may
malaking papel bilang protagonist ng akda.
 Mula sa mga salitang oikos- nature o kalikasan at kritos- arbiter of taste o
tagapaghatol sa kalidad at integridad o karangalan ng akda. (Glotfelty at Fromm)
 Ayon kay Thomas K. Dean, ito ay pag-aaral ng kultura na may koneksiyon sa
ugnayan ng tao sa kalikasan. Ito ay tugon sa mga pangangailangan, suliranin, o krisis
na pangkapaligiran.
 Isang larangan na magtutulay sa siwang na namamagitan sa panitikan at agham.

EKOLOHIYA- tawag sa pag-aaral ng ugnayan o interaksyon sa pagitan ng hayop, halaman at ng kalikasan.

KRITISISMO- teknikal na katumbas ng mga salitang “puna”, “saloobin”, o “persepsyon” na pawing bunga
ng maagham na pagsusuri ng mga bagay-bagay sa paligid.

PROPESOR CHERYLL BURGESS GLOTFELTY (1996)- unang nagtambal sa dalawang salitang na ito na
nagpapahalaga sa kaugnayan ng panitikan sa kalikasan.

 Namuno sa pagtatag ng “Samahan para sa pagsulong ng pag-aaral sa panitikan at

kalikasan.”

“Klasikong Antolohiya ng mga Piyesang Pampanitikan”- inilathala ni Harold Fromm. Dito sumibol ang
teorya ng Ekokritisismo.

TEORYA NG EKOKRITISISMO- bagong teorya ng panitikan, kultura at kalikasan.

 Tinututukan sa teoryang ito ang pandaigdig na krisis sa kalikasan sa pamamagitan ng

panitikan na detalyeng naglalantad ng mga di kanais-nais na kaganapan sa kultura at
pisikal na kapaligiran dahil sa walang humpay na pagpapalalo ng tao sa luntiang
kalikasan.

William Ruckert (1978)- itinambal nya ang salitang “ecopoetics”.

“Hinuhubog ng kalikasan ang lipunan at kultura ng tao, sa parehong paraan, hinuhubog ng lipunan at
kultura ang kalikasan. “ = timbang na ekolohiya
PANITIKAN- repleksiyon ng lipunan at kulturang umiiral .

“Para sa mga ekokritiko, ang kalikasan ay umiiral bilang isang likha na may sariling buhay. May epekto sa
mga tao ang kalikasan at sa ganong kaparaanan ay naapektuhan din ng mga tao.”- Barry, 1996

“Ang buhay na walang kalikasan at buhay na walang panitikan ay halos imposible.” – Hitesh Parmar

“Tinitingnan ang kalikasan hindi lamang bilang isang konteksto kundi isang entidad na may katumbas
na halaga sa mga bidang tauhan ng akda.”

Mga Ekokritiko:

USA:

HENRY DAVD THOREAU- isang ekokritiko na nagsabing kapag ang tao ay nabigong matuto mula sa
kanyang kalikasan, siya ay hindi lubos na nabubuhay.

John Muir- isa ding ekokritiko na may akda ng My First Summer in the Sierra.

Ralph Waldo Emerson – “Nature”

Margarette Fuller- “Summer on the Lakes, During 1843”

=ginagamit nilang termino ay ecocritisism na nagbibigay-tuon ng kagandahang dulot ng kalikasan.

BRITAIN:

Jonathan Bate, Laurence Coup, Richard Kerridge, Greg Garrard at Terry Gifford.

=Green Studies ang kaninlang tawag na nagbibigay-tuon naman sa paglimi sa mga distraksyon o
panganib na dala ng tao sa kalikasan.

BAHAGI NG KAPALIGIRAN: (Barry)

1. Kaparangan – disyerto, karagatan, di natitirahang kontinente.

2. Nakakamanghang tanawin- kagubatan, lawa, bundok, bangin, talon.
3. Kanayunan – nurol, bukid kakahuyan at iba pa.
4. Lokal na tanawin – parke, hardin, daan at iba pang tanawing likha ng tao.

NARRATOLOGY- isang teoryang panliteratura na nagsusuri sa estruktura ng salaysay batay sa panahon

na ito ay umiral.

 Pag-aaral sa estruktura ng kwento.

 Pag-aaral kung oaano nakalikha ng kahulugan ang diskurso at kung ano-anong mga
pamantayan at pamamaraan sa pagsasalaysay ng kwento sa akda.

DAVID LODGE- used “fabula” para sa kwento at “sjuzhet” para sa banghay.

Makabagong Manunulat- “kuwento” and “diskurso” sa halip na banghay.

Gerrard Genette – used “histoire’ para sa pabula o kwento at “Recit” para sa banghay.

TATLONG ELEMENTO NG BANGHAY (ARISTOTLE) :

1. Hamartia – nagsisiwalat ng kasalanan ng tauhan

2. Anagnorisis – reyalisasyon o pagtuklas ng sarili sa kasalanan
3. Peripetia – pagbabalintuna ng tauhan kumbaga, guhit ng tadhana.

“Upang higit na maunawaan ang konsepto ng kultura, kailangang pag ugnayin ang likas na agham at likas
na pag-unlad ng kalikasan.” – A.L Kroeber

“Ang panitikan ay pagpapahayag ng mga damdamin ng tao sa lalong pinakamarangal na paraan hinggil
sa lipunan at pamahalaan, at sa kaugnayan ng kaluluwa sa Bathalang Lumikha.” – Honorio Azarias

Sa Lente ng Ekokritisismo- sinusuri ang ugnayan ng tao at kalikasan na naging bahagi ng panitikan.

Tuon ng ekokritisismo ang interaksyon sa pagitan ng kalikasan at kultura, particular na sa kultural na

artifacts na wika at panitikan.

“ Ang pag-aaral ng Panitikan at Kultura ay hindi maaaring paghiwalayin.” (Gesdorf at Mayer, 2006)

“We are facing a global crises today, not because of how are ecology systems function but rather
because of our ethical system function. “ – Glotfelty

Tulong ng mga manunulat sa paglutas ng usaping kalikasan- thru their akda, maipapaunawa sa mga tao
ang etikal na pagkalinga sa kalikasan para na rin sa kanyang kapakanan.

ANTROPOCENTRIC- nagsaalang-alang sa tao bilang sentral na element ng sanlibutan at nagbibigay

kahulugan sa mga katotohanan batay sa mga pagpapahalaga at karanasan ng tao. Hal: “Si matsing at
Pagong”

JOHN IREMIL E. TEODORO- gumamit sa salitang “Bagong luma”

 na nangangahulugang na ang isyung pangkalikasan ay luma na ngunit bago pa

lamang gumigitaw ang pagpupunyagi na mabigyang-tuon ang mga isyung
pangkalikasan sa mga panitikan.
 Lumang akda na nilapatan ng bagong perspektiba o pagtingin sa isyung nakapaloob.
PAZ V.M SANTOS- nagsagawa ng pag-aaral sa mga tulang Bikol o Rawitdawit gamit ang lente ng
ekokritisismo.

 Naniniwalang magkaugnay ang pang-aabuso sa babae at kalikasan.

FENN – “hindi lamang ang harmonya ng mga tao at kalikasan, bagkus isyu din ito ng kapahamakan ng
kapaligiran.”

BARRY (2009) – “Ang dulog ekokritisismo ay maaring isang unibersal na modelo.”

LARSON- (2012) – nagsagawa ng pag-aaral sa mga aklat pambata.

ZAPF- sumulat sa librong “Literature as Cultural Ecology: Sustainable texts.”

RINA GARCIA CHUA (2017) – nagbigay diin sa malakihang papel ng edukasyon sa pagkakaroon ng eco-
literacy.

 Naniniwala syang sa paraan ng panitikan magkakaroon ng pangmatagalang kilusan

tungo sa pagpapahalaga ng kalikasan sa tulong ng paghikayat sa kabataan na
makilahok sa paghahabi ng pangmatagalang solusyon sa krisis pangkapaligiran.

SANTIAGO (1992) – sinuri nya ang mga feministang isyung ipinnapapahiwatig ng mga awtor sa mga
piling akda.

KATUNGKULAN NG ISANG EKO-KRITIKO: - MISHRA

1. Magbasa ng magagamit na piyesang panitikan at suriin ito sa lente ng ekokritisismo.

2. Maggalugad ng mga panulat pangkalikasan upang matuklasan ang mga impliskasyon ng mga ito.
3. Magtaya sa ugnayang namayani sa pagitan ng tao at kalikasan.
4. Makasikap na makahanap ng solusyon sa mga krisis,
5. Manawagan ng pangmatagalang debelopment.
6. Maghantad kung paanong naapektuhan ang kalikasan sa kultura ng tao,
7. Subuking lubos na maunawaan ang kahalagahan ng kalikasan.

WIKA- pangunahing instrument sa pakikipag-ugnayan ng tao sa kanyang lipunan.

KAPALIGIRAN AT MGA NATURAL NA KALIKASAN- nagbibigay ng pundamental na mga pangangailangan

ng tao.

Ayon kay WENDEL- ang mga wika ay hindi umiiral sa kawalan. Ito ay bunga ng matagal na paninirahan ng
taog nagsasalita sa kanila at sa kapaligiran kung saan ginagamit ang mga ito.
Ayon kay DOBIE (2012) – ekokritisismo ang pag-aaral ng panitikan at kapaligiran mula sa
interdisiplinaryong pananaw kung saan ang lahat ng agham ay pinagsama sama uoang suriin ang
kapaligiran.

EINAR HAUGEN- nagpalawak sa ugnayang nabanggit sa kanyang sanaysay na The Ecology of Language
(1972).

 Naniniwaa na higit na may makukuhang pakinabang sa pagbibigay ng higit na

atensyon sa ugnayan ng wika at ekolohiya mula sa pakikipagtulungan ng larang ng
linggwistika sa larang ng antropo, sosyo, agham pol.,sikolohiya.
 Binigyang kahulugan na ang wika ng ekolohiya bilang pag-aaral sa mga interaksyon
sa pagitan ng anumang wika at kapaligiran nito.

Dalawang bahagi ng Ekolohiya ng wika:

1. Saykolohikal – pakikipag ugnayan sa ibang wika sa isip ng mga bilinggwal at multilinggwal na tao
o tagapagsalita.
2. Sosyolohikal – interaksyon ng lipunan kung saan ito ginagamit na bilang midyum ng
komunikasyon.

HIGAONON: WIKANG KAKAMBAL NG KALIKASAN

 Ayon kay Levita (1996), galling ito sa salitang “gaon” na nangangahulugang bundok.
= taong bundok o taong taga-bundok
 Ayon naman sa UNAHI MINDANAO, mula ito sa: “higa”- buhay, “gaon”-bundok,
“onon”-tao = taong namumuhay sa buhay na bundok.
 Ayon kay Tangian (2010), ang “higa” ay salitang binukid == pinagkukutaan at “non”
taguri sa == taong taga itaas. = pinagkukutaan ng taong taga itaas.

Walong pangkat: Bukidnon, Mis.Or, Agusan del Norte, Agusan del Sur, Lanao

Mga Ilog: Tagoloan, Pulangi, Agusan, Gingoog, Linugos, Balantukan, Odiongan, at Cagayan de Oro.

TATLONG KATEGORYA NG HIGAONON:

1. Primitibong komunidad- naninirahan sa kasukalan ng kagubatan at patuloy na sumusunod nang

walang pagbabago sa “Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha Lana”, ang kanilang
kabuuang batas (SALASILA) ng mapayapang pakikipamuhay sa kapwa.
2. Pinaghalong komunidad ng mayoryang di higaonon at lehitimo o taal na Higaonon- naninirahan
sa bukana ng mga kabundukan at kagubatan.
3. Nagsasamang komunidad ng mga Higaonon – naninirahan sa kapatagan at baybaying bayan.

LUMAD- taong “isinilang at nabuhay sa iisang lugar” .

DATU- ang gumagabay at may ganap na awtoridad sa pagdaraos ng lahat ng ritwal. Tagahtol din sila.

 Guru na tagapag ingat ng mga batas ng pangkat.

URI NG DATU:

 IMBABASOK--------------------------Agrikultura
 PANUMANOD-----------------------Pangangaso
 ALIMAONG---------------------------Panananggol
 BULALAKAW-------------------------Paggalang sa Tubig
 PAMAHANDI-------------------------Pananalapi
 MANANAMBAL---------------------Kalusugan
 PAMUMUHI--------------------------Kabuhayan
 SALIKOT------------------------------Ritwal
 PALAYAG-----------------------------Pagdarasal
 DUMALUNDONG BAYLAN-------Banal na Asembleya
 GILING--------------------------------Pagtatala

DASANG- katutubon panitikan. Nakatala rito ang salaysay ng kanilang mga kaugalian at paniniwala na
maaaring basahin sa loob ng walong araw at walong gabi sa pamamagitan ng Dumagondong (banal na
asembleya).

MAGBABAYA- Diyos.

PAMUHAT/IPU – Ritwal para sa Kapayapaan

- PIYESTA SA LASANG (pista ng kagubatan)

- Damit sa tribu: kulay asul, pula at puti.

KADILAYAN- ritwal ng pasasalamat

Ps: Pagpatay ng manok at pagdidilig ng dugo nito sa lupa as a sign of peace

TALASALITAANG HIGAONON:

1. Agil-il ----- isang uri ng kuliglig na humuhuni tuwing nag aagaw ang dilim at liwanag; insektong
pan dapit hapon; babala
2. Agulanga--- nakatatandang higaonon.
3. Agutay---- uri ng punong saging na pataas ang bunga.
4. Alumo--- paraan ng pakikipagsundo sa kaaway (thru apologies)
5. Ambubunaw---- punongkahoy na may bungang parang lansones.
6. Apo--- lolo o lola; espiritu ng iginagalang ng ninunong namatay na; kaluluwa
Ex: Apo Suminam-ang –---- mangingisda
7. Apusaw--- halamang namumulaklak ng kulay puti at dahoon like gabi.
8. Anibung--- maliliit na punongkahoy na tila niyog. (basin palmera)
9. Bagani---- matapang na kawal
10. Bagyang---- isang punong may malalapad na dahoon na maaring gamiting pansamantalang
bubung.
11. Bakusan--- isang uri ng ahas na walang lason.
12. Baloy—halamang may malalaking dahoon na ginagawang banig
 13. Binaki ---- isang uri ng suman na niluto mula sa mais.
14. Binakion---- mais na himuon para binaki
15. Bito --- bagay na paggalaw-galaw at nakikipaglaro sa hangin
16. Buuy--- lola sa tuhod
17. Gitamod---- saling bibig nga mga kaugalian at pananampalatayang Higaonon.
18. Ilian--- tagong lugar na pinupuntahan sa panahon ng digmaan; kanlungan
19. Iligan--- daanan pababa sa bundok
20. Ipuan --- taong pinag aalayan ng ritwal
21. Kaamulan--- asembleya ng piyestang kultural
22. Kapu-un ---- pinagmulan ng lahi
23. Kaya-kaya ----punong kahoy na kung mamunga ay mula ibaba hanggang dulo ng puno.
24. Kolubi --- puno na ang bunga ay matatagpuan sa lupa katabi ng puno
25. Kumba --- Sagradong lugar sa kagubatan na pinagriritwalan
26. Lab-o ---- kamoteng di pangkaraniwan
27. Limbay ---- balangkas ng salasila na dapat isaulo ng Higaonon.
28. Liyang--- yungib na may tubig.
29. Lugimit ---- puno na ang bunga ay kinakain ng ibon
30. Magnana-u ---- gurung iginagalang sa pangkat
31. Manggad--- tawag sa mamahaling gamit
32. Manlulunda sa Kinaiyahan--- espiritung nagbabantay sabawat aspekto ng kalikasan
33. Oway ---- kahoy na payat, ginagawang basket
34. Padedeng ---- hindi nakikitang nilalang na nakatira sa balite
35. Pagbaton-baton ---- pakipagpalagayang loob
36. Pait-pait ----isang uri ng isda na kulay puti
37. Pulot ---- puno na may dagtang ginagamit sa panghuhuli ng isda
38. Sudsod ---- isang uri ng damo na malapad na tumutubo sa matutubig na lugar
39. Sudsud --- magbungkal ng lupa
40. Tagabito --- espiritung tagabantay sa labas ng kweba
41. Tagaliyang ---- “” sa loob ng kweba
42. Tangkul ---- instrumenting pangmusika

“strip a tribe of it’s language and you lose it’s identity” – DR. ERLINDA BURTON