FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)

PROF. EDNA M. ALON

Aralin 3. WIKA NG EKOLOHIYA

Wika ang pangunahing instrumento sa pakikipag-ugnayan ng tao sa kanyang

lipunan. Sa kabilang banda, ang kapaligiran at mga natural na kalikasan sa palibot naman
ang nagbibigay ng pundamental na mga pangangailangan ng tao. May koneksyon ang wika
at kapaligiran sa patuloy na pakikisalamuha ng tao sa lipunan. Ang halaga ng wika sa tao ay
kasinghalaga rin ng kapaligåran sa tao. Manipestasyon ito sa ugnayan ng wika, isip, at
kapaligiran sapagkat nasa impluwensya ng wika kung paano iniisip ng tao ang kanvang
mundo. Umuusbong sa ugnayang ito ang tinatawag na wika ng ekolohiya. Sabi ni Wendel
(w.t.), ang mga wika ay hindi umiiral sa kawalan. Ito ay bunga ng matagal na paninirahan
ng taong nagsasalita sa kanila at sa kapaligiran kung saan ginagamit ang mga ito.
Isinasaalang-alang ng ekolohikal na diskarte sa wika ang kumplikadong koneksyon ng mga
relasyon na umiiral sa pagitan ng kapaligiran, wika, at mga nagsasalita (p. 51).

Naniniwala si Haugen na higit na may makukuhang pakinabang sa pagbibigay ng

higit na atensyon sa ugnayan ng wika at ekolohiya mula sa pakikipagtulungan ng larangan
ng linggwistika sa larang ng antropolohiya, sosyolohiya, agham politikal, at maging sa
sikolohiya. Dagdag pa niya, iniwan man nang madalas ito ng mga linggwista sa mga
nabanggit na larang na hindi panlinggwistika ngunit may malakas na linggwistikong
komponent ang wika ng ekolohiya. Sinabi naman ni Wendel (w.p) na ang ganitong
pagdulog sa wika at ekolohiya ay nagtutulak sa atin na kilalanin ang interaktibo at
mapanlikhang katangian ng wika na nagsaalang- alang sa paano hinubog at binago ang mga
wika ng kanyang kapaligiran at bise bersa (p. 52).

Binigyan ng kabuluhan ni Haugen (1972) ang wika ng ekolohiya bilang pag-aaral sa

mga interaksyon sa pagitan ng anumang wika at kapaligiran nito. Ang tinutukoy rito na
kapaligiran ng isang wika ay ang lipunan na gumagamit nito bilang isa sa kanilang mga
simbolo o wika. kung wika ay umiiral lamang sa utak ng mga gumagamit nito at gumagana
naman ayon sa ugnayan nito sa mga gumagamit at maging sa kanyang kapaligiran (gaya ng
natural na kalikasan), halimbawa rito ang kanilang sosyal at natural na kapaligiran. Ang
ekolohiya ng isang wika ay nakilala ng mga taong nagsasalita ng wikang ito at inilipat sa iba
(p. 57).

MAY DALAWANG BAHAGI ANG EKOLOHIYA NITO:

(l) Saykolohikal, ang pakikipag-ugnayan sa ibang wika sa isip ng mga bilinggwal at

multilingguwal na tao o tagapagsalita;

(2) Sosyolohikal, ang interaksyon ng lipunan kung saan ito ginagamit bilang
midyum ng komunikasyon. Sa kabuuan, ang ekolohiyang binanggit rito ay mga entidad
(mga taong gumagamit ng wika) at ang pisikal na kapaligiran (ang lipunang kinabibilangan
1|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
ng tao) na pangunahing nmga bahagi sa pagtalakay sa usapin ng kasalukuyang kalagayan
ng kapaligiran. Nakapaloob sa gamit ng wika ang pagpapahalaga at impluwensya ng tao sa
ekolohiya lalo na sa kanyang kapaligiran. Ito ay matatagpuan sa halimbawang pagsusuri sa
ugnayan ng wikang Higaonon at kanilang ekolohiya na inilahad sa ibaba.

Aralin 3.1 HIGAONON: WIKANG KAKAMBAL NG KALIKASAN

Iba-iba ang paliwanag sa pinagmulan ng salitang Higaonon. Ayon kay Levita (1996),
galing ito sa gaon na nangangahulugang bundok. Sa maikling pakli, "taong-bundok" o
"taong taga-bundok" Ayon naman sa UNAHI Mindanao, sa tatlong mahahalagang kataga
nagmula ang pangalan ng pangkat — higa (buhay), goan (bundok) at onon (tao),
samakatuwid, taong namumuhay sa buhay na bundok. Sa papel ni Tangian (2010), ang
higa ay salitang Binukid na nangangahulugang "pinagkukutaan" at ang non naman ay
taguri sa "taong taga-itaas". Kung pagdurugtungin natin ang dalawa, makabubuo tayo ng
"pinagkukutaan ng mga taong taga-itaas". Ang "itaas" dito ay tumutukoy sa mataas na
lugar gaya ng bundok at burol. Maliban sa pagkakakilanlang ito ng pangkat, Higaonon din
ang tawag sa kanilang wika. Para sa mga taga - Mindanao, kilala ang pangkat na ito bilang
lumad.

LUMAD

Lumad ang taguri sa isang taong "isinilang at nabuhav sa iisang lugar" (grown in place).
Ang mga Higaonon ay bahagi ng 18 pangkat etnolinggwistikong Mindanaon at hindi naging
Islam. Dati silang naninirahan sa mga kapatagan ngunit ayon sa kasaysayan ay napilitang
tumungo sa pusod ng kagubatan dahil sa kalupitan ng tao at modernisasyon.
Pinaniniwalaang binubuo ng walong pangkat ang Higaonon na nasa Bukidnon, Misamis
Oriental, Agusan del Norte, Agusan del Sur at Lanao. Bagama't magkakalayo, kapansin-
pansing magkakatulad ang kanilang kasaysayan kung ihahambing sa iba pang lumad tulad
ng Tiruray, Manobo, Bagobo, Blaan, Talaandig at Suban-on. Hanggang sa kasalukuyan,
pinananatili pa rin nila ang sariling komyunal na pananaw sa paggamit ng lupa, kapatiran:
ritwal, karunungang bayan, kuwentong bayan at awiting bayan.

Kung sisiyasatin natin ang pinagmulan, masasabing sakop ng orihinal na angkan ng

Proto-Philippine o Proto-Austronesian stock ang mga Higaonon. Mula sila sa Katimugang
bahaging Tsina libo-libong taon na ang nakararaan. Mas una sila rito sa bansa kaysa mga
Ifugao. Mapayapa ang pamayanang Higaonon na matatagpuan sa mga komunidad na
nakaluklok sa mga tuktok ng kabundukang nåkapalibot Sentral Mindanao tulad ng Bundok
kitanglad at Gabunan.

May humigit-kumulang 400,000 ang populasyon ng Higaonon sa kasalukuvan at

nahahati pa rin sila sa tatlong kategorya tulad ng mga sumusunod:
2|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
l) primitibong komunidad na naninirahan sa kasukalan ng kagubatan at patuloy na
sumusunod nang walang pagbabago sa "Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha
Lana" (Hangarin ng Pagkakaisa, Pag-ibig at Kapayapaan), ang kanilang kabuuang balas ng
mapayapang pakikiparnuhay sa kapwa;

2)pinaghalong komunidad ng mayoryang di- Higaonon at lehitimo o taal na

Higaonon na naninirahan sa bukana rin ng mga kabundukan at kagubatan; at

3) nagsasamang komunidad ng mga Higaonon sa kapatagan at baybayin ng bayan.

Itinuturing nila na sila'y Higaonon ngunit bahagi na ng mayoryang nagsisikap lurnugon sa
globalisasyon at mundo ng elcktroniko.

Ayon sa kasaysayan, nakapalibot sa walong malalaking ilog ang mga pamayanan ng

indihenos na liping ito. Maiisa-isa natin ang mga ito ayon sa malalaking ilog: Tagoloan,
Pulangi, Agusan, Gingoog, Linugos, Balantukan, Odionganat Cagayan de oro. Pawang
mapayapa at palakaibigan ang mga Higaonon. Sumusunod sila sa kanilang hinirang na mga
Datu na pawang hinog na sa edad, may angking talino at bihasa sa pamamahala, edukasyon
at pananampalataya. Ang Datu ang gumagabay, sumusubaybav at may ganap na awtoridad
sa pagdaraos ng lahat ng ritwal. Sila rin ang tagahatol sa nagkakasala sa isinasaad sa
kanilang batas.

Nakatala sa kanilang katutubong panitikan Dasang [da-sang] ang salaysay ng kanilang

mga kaugalian at paniniwala na maaaring basahin sa loob ng walong araw at walong gabi
sa pamamagitan ng Dumagondong (banal na asembleya). Unang maririnig mula rito ang
pangkalahatang batas ng pag-ibig at kapayapaan. Ipinaliliwanag dito ang balangkas ng
pamayanang Higaonon kabilang na ang mga dapat gampanang tungkulin ng isang Datu.
Para sa kanila, ang kahulugan ng Datu [da-tu] ay guro na tagapag- inngat ng mga batas ng
pangkat sa iba't ibang larangan ng buhay mula pa sa pinakamatandang panahon. Sinasakop
niya ang walong angkang namumuhay sa walong ilog sa Mindanao. Mayroong Datu sa
Agrikultura (Imbabasok), Datu sa Pangangaso (Panumanod), Datu sa Panananggol
(Alimaong), Datu sa Paggalang sa Tubig (Bulalakaw), Datu sa Pananalapi (Pamahandi), Datu
sa Kalusugan (Mananambal), Datu sa Kabuhavan (Pamumuhi), Datu sa Ritwal (Salikot),
Datu sa Pagdarasal (Palayag), Datu sa Banal na Asembleya (Dumalundong Baylan) at Datu
sa Pagtatala (Giling).

WIKA NG KAPAYAPAAN

Kapag binabanggit ang wikang 'Higaonon', sinumang Higaonon ay palaging umaalala sa

mga katagang nakaukit sa salasila (batas ng pangkat), ang "Bungkatol Ha Bulawan Daw
Nang Ka Tasa Ha Lana" na pinakamataas na tunguhin ng bawat katutubo sa lahing ito.
Nagpapahalaga ito sa pagkakaisa at kapayapaan. Isinasaad sa bawat titik nito ang pag-ibig
3|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
at pagpapahalaga sa kapwa upang makamit ang katiwasayan at maligayang buhay. Ito ay
maihahambing sa Bibliya ng mga Kristiyano, Ganito ang mga tampok na katagang
mababasa rito:

1. Impakatugol intugon na hadi ug Iidason sang pamalihi—makagaba. Huwag kang

susuway sa batas — mula pa ito sa iyong mga ninuno, mamalasin ka o ikamamatay
mo;
2. Hadi yo ag Iidasa alan na intugon. Huwag mong Ialabagin ang banal na mga utos at
huwag mong bibigyan ng pansariling interpretasyon ang anumang batas ng ating
tradisyon;
3. Hadi ka Lumalabaw Huwag kang maging makasarili dahil nakamamatay iyon;
4. Hadi nog ilingi so duma. Huwag mong ihahambing ang sarili sa iba;
5. Hadi kag kasina. Iwasan mong mainggit sa iyong kapwa;
6. Manayo ka ag ila ka. Humingi ka at magbigay ka;
7. Palangga-a no sa mga duma no. Mahalin mo ang iyong kapwa;
8. Manging kauyagin kaw Ho maayad. Mamuhay kang mapayapa. Iwasan mo ang
pakikipag-away. Kung may kapayapaan, may pag-ibig;
9. Miglupung kaw/mig-iling kaw. Pantay ang lahat ng tao sapagkat nilikha silang lahat
ng Diyos;
10. Paliman kaw alan ing-ila Ho Magbabaya. Makinig ka sa sinuman, sa lahat. Ang
karunungan ay handog ng Diyos sa matatanda, sa bata, at maging sa mga
kababaihan.

Sa pananaw ng bawat Higaonon, ang buong pangkat ay isang pamilya na dapat

subaybayan ng mga Datu sa pamamagitan ng mapayapang paraan.

Mahalagang ibilang sa diksunaryong Filipino ang mga tampok nilang salita na

humuhuni ng pagkakaisa, pag-ibig at kapayapaan sapagkat kakambal ang mga ito ng
kalikasang patuloy na nilalapastangan o dinidibuho ayon sa iba't ibang panlasa ng
makabagong sibilisasyong elektroniko. Sa pag-iingat ng diksyunaryo, mababakas ng mga
tao sa hinaharap ang larawan ng daigdig ng kalikasan sa lupa, sa tubig, sa himpapawid at
maging ang makukulay na karanasan ng indihenos na pamayanang tulad ng Higaonon.

KULTURA

Ang kasaysayan ng mga Higaonon ay kapilas ng dinanas ng iba pang Lumad na

pawang nasa kabundukan sa Mindanao. Ito ang dahilan kung bakit mahalagang bigyang
pansin ang kanilang wika. Kinakatawan nila ang mga pamayanang malayo sa sentro ng
sibilisasvon sa kapatagan sa ibaba. Ang yaman ng kanilang kultura ay malinaw na
matatagpuan sa kanilang wika na nagbibigay pansin sa yaman ng lupa na sumasakop sa
kanilang daigdig at tubig sa mga ilog na nasa kanilang paligid.
4|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Minamahal nila ang kayamanang taglay ng kalikasan na para sa kanila ay Diyos lamang
ang tanging nagmamay-ari, si Magbabaya. Kasama niya ang mga espiritu na nananahan sa
gaun (lupang malayo sa dagat) at kaulo (bukal na pinagkukunan ng tubig), sa mga puno at
kalawakan, bato, mga liyang (yungib na may tubig), burol, kapakuan (sapa na maraming
halamang pako). Kinikilala nila ang mga espiritu na tagabantay sa kalikasan. Ang
pagpapanatili sa katahimikan ng paligid ay isang paggalang sa mga espiritu. Ito ano dahilan
kung bakit ang sinumang panauhin (di-Higaonon) na nais dumalaw at manatili sa
pamayanan ng pangkat ay dapat munang humingi ng pahintulot sa Agulanga
(nakatatandang Higaonon). Ang paghingi ng pahintulot ay hudyat sa pagsasagawa ng
pamuhat (ritwal) bilang handog sa mga espiritu ng kalikasan. Maliban sa ritwal na ito,
maaari ring magkaroon ng ritwal sa panggagamot, sa pagtatanim, pagtataboy sa peste,
paggapi sa kaaway, at iba pa.

PAMUHAT/LPU: (RITWAL PARA SA KAPAYAPAAN)

Kaugnay ng paggalang at pagpapanatili ng kapayapaan ang pagsasagawa ng iba't ibang

ritwal sa mga kumba (banal na lugar) ng komunidad. Pinaniniwalaan nilang sa mga
sagradong lugar na ito nananahan ang mga espiritung sumusubaybay sa bawat indibiduwal
simula sa kanyang pagsilang. Taon-taon, may takdang petsa ng pagsamba sa
pamamamagitan ng mga natatanging pamuhat. Kapag dumarating ang Pista sa Lasang
(piyesta sa kagubatan) na ginaganap sa Bundok Gabunan, nagtutungo ang mga Higaonon
suot ang kanilang pagkakakilanlang damit sa tribu (na may matitingkad na kulay asul, pula
at puti) at nag-aalay ng kadilayan (ritwal ng pasasalamat) para sa buong taong
kasaganahan.

DAIGDIG NG PANGKAT

Binubuo ng kalupaan, masinsing mga punungkahoy, mga mamamayang nagtatangi sa

mga kulay pula, puti at asul, mga bahayang yari sa matitibay na mulawiin, bundok, batisan,
mga hayop pansaka at pananim ang daigdig ng Higaonon. Masasalamin sa kanilang
kapaligiran ang pagpapahalaga nila sa kalikasan. Mahigpit na ipinagbabawal ng mga
katutubo Higaonon ang pagputol ng mga puno. Kalapastangan Ito sa mga espiritung
nagbabantay ng kalikasan at alinmang paglabag sa batas ng kalikasan ay katapat na
kaparusahan mula sa Langit.

Sa pananaw ng isang Higaonon, ang lupa ay hindi maaaring bilhin o ipagbili sapagkat
pag-aari ito ni Magbabaya. Ganito ang sinabi ng isang lumad sa "Kumperensiya sa
Pananampalataya ng mga Indihenos":

5|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Likha ni Magbabaya ang kalikasan na kinabibibilangan ng mga bundok, punungkahoy,
mga bato, ilog at lahat ng buhay sa paligid.Bawat desisyon kaugnay kaugnay rito ay
kailangang isangguni sa kalikasan sa patnubay ng mga isipiritu upang magkaroon tayo ng
Palagiang kapayapaan.
Nagmumula sa lupa ang buhay. Handog ito ng Diyos sa lahat ng tao. Anumang
nagmumula sa lupa ay tumutustos ng buhay. Ang kapirasong papel na nagpapatunay ng
pagmamay-ari ng lupa ay isang kalapastanganan ng sibilisasyon sa pangkat lalo na kung
kasama ang mga 'banal' na lugar na pinagdarausan ng iba't ibang uri ng ritwal. Sa mga
pagkakataong nagkakaroon ng sigalot hinggil sa lupa, may konseho ng mga Datu na
nagsisikap humanap ng solusyon. Mas madaling natatapos ang mga kaso hidwaan sa lupa
sa ganitong paraan.

Ang konsepto ng "Datu" ay pagpapahalaga sa isang "ama" ng tahanan at hindi sa

aspektong panrelihiyon. Kapag humarap na ang Datu at nakinig sa magkabilang panig ng
nag-aaway na indibiduwal o angkan, ang buong pamayanan ay masusing nagmamasid at
matiyagang naghihintay ng hatol. Kadalasan, ang hatol ay pagpapalipat ng tirahan sa isang
pamilya. Samantala, binabayaran ng nakaaangat sa buhay ang anumang puno o pananim na
iiwanan sa lupain.

Bago umalis, nagsasagawa ritwal ang pamilya upang mapanatili ano kaayusan at
kapayapaan sa buhay Nangangahulugan ita ng pagpatay ng puting manok, (Ang dugo nito
ay idinidilig sa lupa) at pagpapakain sa taong iiwånan ng mag-anak. Sa kabilang dako, ang
kaibigang panig na iiwanan ay nararapat maghandog sa mga tagapag-ingat na espiritu saksi
ang mga kapitbahay upang maging masaganaang buhay at makaiwas sa gaba (malas).

Isang kapansin-pansing pagbabago ang pagiging kapitan ng barangay ng mga datu sa

maraming pamayanan sa Bukidnon, dala marahil ng malakas na impluwensiya ng politika
at teknolohiya. Unti-unti, nais kong isipin, pumapasok na rin ang pagbabgo sa tradisyonal
na komunal na konsepto ng pangkat sa maraming aspekto ng lipunan.

Masalimuot ang naging kasaysayan ng mga Higaonon na kapamilya ng iba pang lumad.
Dahil dito at sa lawak din ng kanilang na sasakupan ay nagkaroon ng pagkakaiba-iba sa
bigkas at baybay ang kanilang wika, bagama't, pawang nasa ilalim pa rin ng taguring
'Binukid'.

Dumanas ng iba—ibang karanasanpangkasaysavan ang wikang Higaonon na naging

sanhi ng pagbabago sa alpabeto tulad ng sumusunod:

a. Pagkawaglit ng nga katutubo pagkatapos ideklara ng goberno na "pampublikoong

lupain" ang mga "gaop" (lupa ng mga ninuno) noong panahon ng Amerikano.
Lumipas ang ilang panahon, pinarentahan ito sa Agusan Coconut Company isang
6|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
sangay ng American-Philippines Company. Ginawa itong pastulan, kauna-unahang
pastulan sa sa Bukidnon na tinatawag na Rancho Diklum. Binubuo lamang ang
limang lugar ng relokasyon noong 1915. Noong 1920, nirentahan ng Philippine
Packing Corporation ang 20,000 ektarya ng mga lupaing ideneklara ni Gov. Gen
Dwight F. Davies na reserbasyon para sa hukbong Pandagat.
b. Noon 1935, pinahintulutan naman ni Pangulong Manuel L. Quezon ang National
Development Company (NDC) na rentahan ang mga lupain sa halagang piso sa
bawat ektarya; at
c. Noong 1988, sa tulong ng batas sa repormang pang-angrikultura, Isinalin sa Del
Monte Employees Agrarian Reform Cooperative ang napakalawak na lupain ng mga
ninuno ng Higaonon;
d. ang pag-unlad ng kabuhayan sa hilagang Bukidnon ay nagbigay-daan sa pagdagsa ng
iba't ibang pangkat mula sa Luzon at Visayas. Labis itong nakaapekto sa wikang
Higaonon.

May lantad at di lantad na kahulugan ang maraming salita sa wikang Higaonon. Ito ay
dahil itinatago ng pangkat ang walang pagpapahalagang pag-usal ng mga natatanging salita
na napakahalaga sa kanila tulad ng mga pangalan ng banal na lugar lalo na yaong mga
inuusal sa panahon ng ritwal at mga banal na asembleya. Ang alpabetong kasalukuyang
tinatanggap ang resulta ng mga daluyong sa pagbabagong wika (language change).

Ang alpabetong Higaonon ay kinabibilangan ng 20 grapema. May 22 itong tunog o

ponema: anim na patinig (a, c, i. a, o, u) at 16 katinig (b, k, d, g, h, l, m, n, ng, p, r, s, t, w, y, P).
Ang karaniwang tunog na / e/ tulad ng e sa salitang /elepante/ ay naririnig lamang sa mga
tiyak na pangalan ng taong dayo gaya ng Efren o Remy. Hindi matatagpuan ang mga hiram
na tunog ng c, f, j, q, v, x at z sa wikang ito. Maliban diyan, nagpapalitan ang mga tunog d, l,
at r sa ilang mga piling salita tulacl ng / hadi/ (huwag) sa / hari/ at /idung/(ilong) sa /
irong/.

Malapit sa kagubatan kundi man mismong kagubatan ang kanlungan ng pangkat na ito.
Sapat na itong dahilan kung bakit maraming salitang pangkalikasan ang maaari nilang
maiambag sa pambansang wikang Filipino. Magpapayamaan ng talasalitaang Filipino ang
pagdaragdag ng salitang ito sa diksyunaryo maging sa talakayang pangklase tulad ng
panitikan dahil sa denotasyon at konotasyon nito,

Agil-il [a-gil-il] pngn. -isang uri ng kuliglig na humuhuni tuwing nag-aagaw

ang dilim at liwanag; insektong pandapit- hapon; babala na may darating na hindi kanais-
nais na balita; pahiwatig ng hindi mabuting mangyayari sa hinaharap. Iba pang
kasingkahulugan ng salita ay takuling at gayang-gayang.

7|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Agulanga [a-gu-la-nga] pngn. -iginagalang na nakatatandang babae o lalaki sa
pangkat; awtoridad; sumbungan; takbuhan para humingi ng payo sa anumang suliranin sa
buhay.

Agutay [agu-tay] -uri ng punong saging na pataas ang bunga at paboritong kainin ng
unggoy.

Alumo [a-lu-mo] pdw. -paraan ng pakikipagkasundo sa kaaway sa pamamagitan ng

paghingi ng tawad sa pinagkasalaan at pagriritwal na may alay na puting manok. Hindi ito
karaniwang pakikipagbati dahil nangangailangan ito ng pagsasaoawa ng isang ritwal.

Ambubunaw -punongkahoy na may bungang parang lansones. Paboritong kainin ang

bunga nito ng unggoy.

Apo [a-po] pngn. -lolo o Iola: espiritu ng ng ninunong namatay na; kaluluwa ng banal
na ninunong Higaonon; iniidolong espiritu ng ninunong matagal nang namayapa. Sa mga
Higaonon, kailangang bigkasin ito nang pormal at may matiim na paggalang. Tuwina ay
iniuukol ito kay Apo Suminam-ang, nabuhay na isang mangingisda at walang naging lisyang
payo sa lahat ng taong lumapit sa kanya. Kahit sinong humingi ng kanyang opinyon ay
umunlad sa buhay. Sinasabing nagpapakita raw rito ang diwata at niyaya nitong alamin ang
bukal ng tubig na pinanggagalingan ng Ilog Bayug. Natunton nila ang talon ng Limunsudan
sa Barangay Rogongon sa lungsod ng Iligan. Ito ang pinakamataas na talon sa lungsod.
Dahil sa nangyaring iyon ay nakaligtas raw ang lungsod ng Iligan sa malaking baha.

Naniniwala ang mga Higaonon na hanggang sa kasalukuyan ay patuloy silang

binabantayan ng marami at iba-ibang apo na Sina Apo Palakampana na may ugaling palo-
paluin ang kawayan upang hindi bumaha sa kapatagan; Apo Pamulaw na pumipigil sa
mahabang tagtuyot kaya patuloy na umaani nang masagana ang mga magsasaka sa mga
bundok sa palibot ng lungsod ng Iligan; wala namang pahinga sa pagnganga si Apo
Pamulaw upang palagi nang maganda ang panahon. Mahalaga ang pagnganga sa anumang
anumang pamuhat o ritwal.

Apusaw [a-pu-saw] pngn. halamang namumulaklak ng kulay puti at may malalapad na

dahong tulad ng gåbi na tumutubo sa tubigang lugar, maaaring ilutong tulad sa gulay.

Ang halamang ito ay matatagpuan lamang sa mga tubigang di gaanong nasisikatan ng

araw tulad ng lugar malapit sa kuweba. lginugulay ang bulaklak ng halaman nito na parang
gabi. Ang kulay puting bulaklak nito ay inihahalo sa bas-oy o nilagang sarisaring gulay na
may tanglad, kamatis, sibuyas at kapirasong luya. Ginagamit din ito bilang halamang-gamot
na pampababa ng lag-nat at nagpapahupa ng masinsing pag-ubo.

Anibung [ani -bung] -maliit na punongkahoy na tila niyog.

8|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Bagani [ba-ga-ni] png-u. -matapang na kawal; marangal na mandirigma; hindi
natatalong kawal; katumbas- ng heneral sa sandatahang hukbo ng Pilipinas,

Bagyang [bag-yang] -isang punong may malalapad na dahon na maaaring gamiting

pansamantalang bubong ng isang bahay kubo sa kamotehan o kamaisan.

Bakusan [ba-ku-san] -isang uri ng ahas na walang lason at kinakain ng mga katutubo.

Baloy [ba-loy] pngn. -halamang may malalaking dahon na pinatutuyo at ginagawang

banig; uri ng halamang tumutubo sa latian; isang halamang kapamilya ng gåbi.

Binaki [bi-na-ki] pngn -isang uri ng suman na niluto mula sa mais na dilaw; suman na
mais na may mantikilya; nilagang mais na kinudkod at ibinalot sa balat ng mais; suman sa
Bukidnon. (tagbaki-gumawa; agbakiki-gagawa; migbakiki-gumagawa);

Ang salitang ito ay mula sa salitang- ugat na baki na nangangahulugang palaka sa

Cebuano. May sining sa pagbubukas ng sumang ito bago kainin sapagkat nakatiklop ang
balat ng mais na waring katawan ng isang palaka.

Binakion [bi-na-ki-on] p-uri. Mais na tamang-tama ang para gaswing binaki];

singkahulugan ng pintos- Higaonon- Rogoneon

Bito [bi-to] pngn. bagay na pagalaw- galaw at nakikipaglato sa hangin

buuy [bu-uy]l pngn. Iola sa tuhod; ina ng iyong Iola: asawa ng ama ng iyong Iola, Ang
antigong panawagang na ito sa Higaonon ay walang katumbas sa Tagalog o sa iba pang
wika sa Pilipinas.

Gitamod [gi-ta-mod] pngn. -saling bibig na kaugalian at pananampalatayang Higaonon

mula sa magulang at Baylan, (katumbas ng pari sa katoliko). Kabilang dito ang pinagdaang
kasaysayan ng pangkat mula pa sa sinaunang panahon. Maitutumbas din ito sa dangal ng
lahi, katarungan, paggalang sa kalikasan. Walang nasusulat na dokumentong maaaring
magpatunay nito subalit kapag binanggit ang salitang ito ay tutugunan ng paggalang ng
isang Higaonon. Ang isang bahagi ng kahulugan nito samakatuwid ay sagradong batas,
iihim na koda, banal na salaysay, pangaral, katutubong kodigo ng mabuting asal at wastong
pag-uugali; iba pang tawag: nanangen -salimbibig ria moa kuwento; dilay -binibigkas na
aralin.

Sa wikang Filipino ay walang katumbas ang gitamod. May kuwentong bayan na

tumutukoy sa mga saling-bibig na kuwento, karunungang-bayan na naman sa mga saling-
bibig na pangaral sa pamamagitan ng tugmaang taludtod. Nngunit kung patungkol sa mga
batas. wala masasabing saling-bibig na tradisyon at batas sa alinmaang panig ng bansa. Sa

9|Page
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Bibliya, mababanggit ang "Awit ni Moises" Song of' Moses (Exodo 15: 1-18) na naglalahad
ng pinagdaanan ng mga Israelita pagtawid nila sa dagat na Pula (Red Sea). Tuwing inaawit
iyon sa paglipas ng panahon av nanunumbalik ang marubdobna pananampalataya ng mga
Israelita na unti-unting nahahalina sa impluwensiya ng ibang pananampalataya.

Ilian [ili-yan] pngn. -tagong lugar na pinupuntahan sa panahon ng digmaan; kanlungan;

lugar ng taguan kapag maay lumulusob sa pamayanan ng pangkat; tag-uan; ludosanan

Iligan [i-li-gan] pngn. -daanan na pababa sa bundok; gilid na pababa ng bundok; gilid
ng matarik na bundok; singkahulugan ng salitang ludosanan na patungkol sa landas na
dapat daanan kung bababa sa a-log baba ng bundok; o pupunta sa lugna (silong) mula sa
sampaw (itaas ng burol) o sa pulo (itaas ng bundok); isang lungsod sa Lanao del Norte at
kilalang 'Lungsod ng mga Talon' sapagkat mahigit 20 talon ang matatagpuan dito kabilang
na ang kahali-halinang Mafia Cristina Falls; ilig -etimolohiya ng salitang Iligan.

Ipuan [I-pu-an] png. —taongpinag-aalayan ng ritwal. Ang salitang ito ay mula sa

salitang ugat na ipu na nangangahulugang ritwal. Kadalasan, sanhi ng hindi maipaliwanag
na pagkakasakit, isinasagawa ng ipuan ang ritwal sa paghingi ng tawad; kinatawan ng
nagkasakit na siyang dahilan kung bakit magriritwal; manok na puti ang handog sa ritwal.

Kaamulan [ka-a-mu-lan] pngn. -asembleya ng piyestang kultual; panahon ng

pagsasayaw ng mga Higaonon na nakasuot sa katutubong damit na nagtatampok ng mga
kulay puti, asul at pula; piyesta ng Higaonon tuwing Mavo ng taon: taunang pagtitipon ng
lahat ng tologan (pangkat) ng mga Higaonon sa Malaybalay, Bukidnon. Katumbas ito ng
sinulog, sa Cebu, Diyandi sa Iligan, Panagbenga sa Baguio, at iba pa.

kapu-un [ka-pu-un] pngn. -pinagmulan ng lahi; simula ng lipi; maaari itong angkan o
salaysay ng pagsisimula ng angkan na tinutunton upang malaman ang nakaraan o
pinagdaanang buhay o kasaysayan.

kaya-kaya [ka-ya-ka-ya] -punong kahoyna kung mamunga ay mula ibaba hanggang sa

dulo ng puno nito. Ginagawang laruan ng mga bata ang bunga nito.

Kolubi [ko-lu -bi] -isang uri ng punongkahoy na mababa at ang bunga ay matatagpuan
sa lupa katabi ng puno.

kumba [kum-ba] pngn. -sagradong lugar sa kagubatan na pinagriritwalan; banal na

lugar para sa pag-aalay: tiyak na lugar na pag-aalayan ng pagkain at para sa Mg espiritu.
Kasingkahulugan Ito ng salitang limunsudan na patungkol sa sagradong pook na maybukal
ng tubig.

10 | P a g e
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Nagsimula ang pagrirituwal noong ika-16 daan taon kung kailan naging kaugalian ng
matatandang Higaonon ang pag-aalay ng bigas, nganga, tabak at katutubong puting manok
sa tanging lugar kung saan nagpaparamdam ang Diyos na si Magbabaya. kapag isinasagawa
raw to sa pamamagitan ng seremonya pangungunahan ng Baylan na may dalang alak at
baryang handog kay Magbabaya. maririnig nila ang kakaibang wika na inuusal ng baylan.
Sa gayong paraan nagpaparamdam ang pinaghandungan ng sagradong ritwal. Kapag
sinaniban, ang wikang ginamit daw ng Baylan ay Latin. Ang kumba ay matatagpuan sa
pinakapusod ng kagubatan sa Tambulan. Ipinagbabawal na puntahan ito ng mga hindi taal
na Higaonon. Madalas na idinaraos na ritwal dito ay ang ritwal ng pasasalamat at paghingi
ng pahintulot para maangaso o pumatay ng hayop sa gubat. Katumbas ito ng templo ng
Diyos sa wikang Filipino.

Ang konseptong banal na lugar ay hindi gaanong bahagi ng kanilang isip sapagkat
ang mahalaga ay hindi ang lugar kundi ang akto ng pagkakatipon-tipon.

lab-o [lab-o] -isang uri ng kamoteng di pangkaraniwan na kinakain ng mga Higaonon.

Limbay [lim-bay] pngn. -balangkas ng mga araling kultural kabilang na ang salasila
(batas ng pangkat) na dapat isaulo ng isang Higaonon; mga bagay na dapat tandaan at
isabuhay mula sa kabataan hanggang tumanda na; awiting bayang Higaonon (Higaonon-
Rogongon).

Liyang [li-yang] pngn. -yungib na may tubig; kuweba na may bukal ng tubig; masukal
ngunit matubig na tagong lugurr tinutubuan ng mga pako at apusaw.

Lugimit [lu-gi-mit] -isang uripunongkahoy na ang bunga ay kinakain ng ibon.

Magnana-u [mag-na-na-u] png. -gurong iginagalang sa pangkat, tagapayo. konsultant,

tagapamayapa; tagapamagitan; tagapag-ayos sa kaguluhan o anumang sigalot.

Manggad [mang-gad] pngn. tawag sa mamahaling gamit.

Manlulunda kinaiyahan [man-lu-lun- da sa kina-iya-han] pngn. -ang espiritung

nagbabantay sa iba't ibang aspekto ng kalikasan, may pangalan ang bawat manlulunda
tulad nina

• Pinag-aso, nagbabantay sa kahayupan;

• Bulalakaw o Tagabusay; tagapangalaga sa mga tubig, batis at ilog;
• Ibabasuk o Tagabugta, nangangalaga sa pananim;
• Tagabalite, nangangalaga sa mga puno at kagubatan;
• Tagabato. nangangalaga sa mga bato;
• Tagabalito, nangangalaga sa yunib, at
11 | P a g e
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON

• Tagaliyang, nangangalaga sa loob ng yungib.

Kung papasok ang isang tao sa yungib, halimbawa, at makikitang may bukal doon,
nararapat lamang kausapin niya si Tagaliyang, umusal ng dasal, maghandog ng nganga,
barya, bigas at puting lilanok upang makaiwas sa sakit sanhi ng pagiampalasan sa
katahimikan ng lugar na iyon.

Oway [o-way] pngn. -punongkahoy na payat at kapag pinutol at pinatuyo ay maaaring

gawing basket; iba pang tawag ay balagon.

Padedeng [pa-de-deng] pngn. —hindi nakikitang nilalang na nak-atira sa puno ng

balete; masamang espiritu na nakatira sa malalaking punungkahoy upang magbigay ng
sakit sa tao; espiritung nagbibigay ng sakit sa tao kapag ginambala ang kalikasan nang
walang pahintulot sa mga diwata. sa Nagbibigay buyag o taong lapastangan, maingay,
burara, walang pagmamahal sa kalikasan; sanhi ng sakit ng biglang sakit ng ulo at walang
tigil na pagsuska; padedeng [pdw] -papunta.

Ito ay salitang panumbas sa masamang espiritu na nananahan sa mga sa punungkahoy.

kahawig ito ng malino ngunit kung ang padedeng ay nakatira lamang sa mga punongkahoy,
ang maligno ay pangkalahatang panumbas sa mga nilalang na hindl nakikita .

Pagbaton-baton [pag-baton-ba-tu-na] pndw. -Makipagpalagayang-loob;

Makkpagkasundo; makipag-ugnay tungo sa kapayapaan, singkahulugan tampoda -
makapag-ayos; pagbaton pndw. -buhatin, ialsa.

Hindi lamang sa salita kundi lalo't sa higit sa kilos dapat ipakita ang pakikiisa at
pagpapanatili ng kapayapaan sa kapwa at kalikasan. Sa pagdanas ng kapayapaan,
naniniwala ang isang Higaonon na igalang nu isang indibiduwal ang kanyang kapwa at
angkalikasan.

Pait-pait [pa-it] pngn. -isang uri ng maliit isda na kulay puti at abo na nabubuhay sa na
ilog ipinakakain sa bagong panganak na ina para maqing masustansiya ang gatas na
sususuhin ng sanggol.

Pulot [pu-lot] pngn. -isang uri ng maliit na puno na may dagtang ginagamit sa
panghuhuli ng isda.

Sudsod [sud-sud] pngn. -isang uri ng damong malapad na tumutubo sa matubig at

kubling lugar: damong pinatutuyo at ginagawang banig;

Sudsud [sud-sud] pdw. -magbungkal ng lupa - (sudsudano-bungkalin; agsudsod -

magbubungkal. Singkahulugan-paghinalap

12 | P a g e
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Tagabito [ta-ga-bito] pngn. -espiritung nagbabantay sa labas ng kuweba at sa palibot
nito; bantay-kuweba; nagpapanatili sa katahimikan ng paligid sa kagubatan; kasama ni
tagaliyang na nasa loob naman ng kweba nagbabantay; salitangugat - bito pngn. Bagay na
pagalaw-galaw at nakikipaglaro sa hangin.

Tagaliyang [taga-liyang] pngn. -tumutukoy sa espiritung nag-iingat ng kweba sa

kagubatan; pinag-uukulan ng ritwal sa kagubatan kapag nagpaplanong mangago; inuusalan
ng ritwal ng Baylan upang hindi mag ka sakit/mapinsala an sinumang papasok sa gubat.

Wala pang isang naglalarawan sa isang kuweba tulad ng salitang liyang ng mga
Higaunon na turnutukoy kuwebang may bukal at nilalagusan ng tubig. Mahalaga itong
mapatala sa hanay ng mga salitang Filipino tungo sa pagpapayaman ng wikang pambansa.

Tangkul [tang-kul] pngn. -instrumentong pangmusika na yari sa kawayang may taling

lubid; kultural na instrumentong pangmsika sa Higaonon; pinagmulan ng pangalan ng
isang bayan sa Bukidnon, ang Tangkulan: kawayang instrumentong pangmusika tulad ng
kubing.

KONKLUSYON

Nakasalalay sa yaman ng kalikasan ang mga salitang kultural ng Higaonon. Ang

pagkasira ng kalikasan ay maaaring magbunga ng paglaho ng pangkat na naninirahan dito.
Kung mangyayari ito, maglalaho rin ang wikang nagbibigay ng identidad sa pangkat o
grupo. Ang pagpapahalaga sa kalikasan ay matatagpuan sa kanilang oral at nakasulat na
kasavsayan. Sa tunguhin ng kapayapaan, sang pangangailangan ang paggalang sa kalikasan
na bumubuo ng kanilang daigdig at wika.

Ayon kay Dr. Erlinda Burton, isang antropologong Kultural ng Xavier Universiry, sa
Cagavan dc Oro, "strip a tribe of its language and you Iose its identity". Ang wika ng
Higaonon ay mahalaga para mapanatili ang kanilang identidad. Magagawa ito sa
pamamagitan ng paggalang sa kalikasan na siya nitong sandigan.

13 | P a g e
FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
Basahin! Basahin!

Aplikasyon:

Bumuo ng grupo na may limang miyembro. Mamili lamang sa sumusunod na gawain:

1. Gumawa ng digital story na nakabatay sa isang mito/alamat/kuwentong-bayan.

Lumikha kayo ng kuwento na nakabatay rito na nagpapahayag ng inyong
obserbasyon sa dulot ng globalisasyon sa ating kaalikasan. Ito ay hindi dapat
lalampas sa 5ng minuto. Narito naman ang halimbawa ng digital story:
https://youtu.be/mx_Q3mZ-y5A

at ang rubric naman para rito ay:

https://www.ucdenver.edu/faculty_staff/faculty/center-
forfacultydevelopment/Documents/Tutorials/Rubrics/documents/ex_digital_storyt
elling.pdf

2. Gumawa ng komikal na skits. Maaaring ito ay nakadrawing o sa paraang animated.

Kung sakaling nakadrawing ito, kailangang i-scan upang maipasa sa akin. Kung ito
naman ay animated, kailangan i-upload sa YOUTUBE at ibigay sa akin ang link. Ito
ang halimbawa ng animated:

https://www.facebook.com/dennis.ivan.chavez.baliguat/videos/vb.100000457360
113/3304455236246356/?type=3 at ito anang ang rubric:
https://www.nrcs.net/Downloads/Rubric_for_Comic_Strip.pdf

Mga Paalala:

1. Kontakin niyo na lamang ang inyong ka-grupo na makikita sa ibaba sa

pamamagitan ng messenger.
2. Kung ayaw ng may ka-grupo maaring magsolo.
3. Sa pagpasa, kailangang nakalagay ang kompletong pangalan ng gumawa, kung
walang naitulong huwag ilagay. Huwag kalimutang ilagay ang inyong group no.
4. Deadline ng pagpasa: November 2, 2020 (7:00am sharp).

Kinabibilangang Grupo!

14 | P a g e
 FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON

FIL 102 A22.1 FIL 102 F11

ABERDE, Andre Neu D. AGIL, Shella Mae M.

AGNA, Kristy Joy G. ARTIEDA, Hillary Marian F.
AGRAVIADOR, Jeah Jaye L. GROUP 1 BADOL, RUSSEL B. GROUP 1
APARTE, Yeongsa P. BATINGKAY, JENNYVIE L.
BADA, Aicen Royce BATOL, Christal B.
BALUCAN, Shaina R. BAWAN, ABBA MAE C.
BANDARA, MAROF M. BELGADIEL, NORBANA M.
BLUNTO, Sheila Mae K. GROUP 2 CALAMONGAY, GYPSY DAWN C. GROUP 2
BUCALI, Moel L. CAWAG, DAYLYN M.
BUNCALAN, Dann Joshua D. COSTOLA, JOSEPH T.
BUSCANO, Kienna Claire B. DAGONE, Reabel S.
CABILAN, Julina L DALANDANG, Sumaya M.
CACHUELA, Shanelle M. GROUP 3 DE-ALA, MARY CATHERINE L. GROUP 3
CLARITO, Junah Myka L. Delambaca, Kyra Patricia Jeanne B.
CUMABIG, Jamaica DIONGAL, Krizelle Shane O.
DANTE, Pia Marie V. GALLEGO, GLORILYN A.
DAVIS, THOMAS ANTHONY A. GUAYBAR, Mayvilene P.
DIAMANTE, Shainna C. GROUP 4 GUNAO, Hiyasmin A. GROUP 4
DIOLAGAN, Vanessa A. JAMIS, VINCE PAUL
DORIA, Irene F. KALIM, RAENA C.
ESTOQUIA, CHRYSTAL P. KIMBUAN, ALEYAH P.
GUIAMED, Rehana L. LEGASPI, IRENE T
GUIDAT, Zessa E. GROUP 5 LINOG, Noraiha T. GROUP 5
JALIL, Saidin I. MACBEROL, Norsheva D.
KAPITAN, MANILYN J. MANG, IVERSON K.
LANOHAN, RICHIEL P. MELGASO, jonna s.
LAURENTE, URIEL HETH M. MIRANDA, Xyrene Princess L.
LINSANGAN, JAY M. GROUP 6 MOHAMAD, ALESA D. GROUP 6
LORENZANA, Kesha M. MONTANI, Suranna H.
MARANGIT, Von Von N. MORSAL, RAIHAN A.
MARAVILLA, Marian Joy O. NALUD, Hadari A.
MASALON, Audrey Dyann P. PASION, ANGEL M.
NAILON, REYMON D. GROUP 7 RADIN, REY JHON F. GROUP 7
NOMUS, Elton James L. ROMANO, EURASIA MAY D.
ONDOY, MARIENELLA P. ROTHEM, Bai Sahara T.
ONDRAS, Matthew James D. SABID, MARFIE W.
PABELADA, Mardee T. SAMMAH, Melissa J.
PANALIGAN, SHEANNEL H. GROUP 8 SAN, Shaina Joy M. GROUP 8
PENDATON, Margie D. SARSALIJO, Ruby Mae A.
PIANG, Earl John I. SULTAN, FLORYAN B.
PITACA, Juniel Jones A. SULTAN, NIDA A.
POLGARES, Cherey Laine C. GROUP 9 TRANGIA, Keisha Angelie G. GROUP 9
SONDALO, SHERAINNEE P. ULA, MICHELLE JOY D.
SULANTING, Raymond M. UNOS, LEXTER NEIL O.
UMADHAY, WISH C B. WAHAB, Alaizamie S.
15 | P a g e
 FIL 102 (EKOKRITISISMO AT PAGPAPAHALAGA SA KALIKASAN)
PROF. EDNA M. ALON
FIL 102 G24
ACMAN, Michael Rey N.
AGREGADO, LYKA MARIE G.
ALBACIN, STACY MAE S.
BATAWNA, Theresa Joy B.
BONHAYAG, JAMES RYAN L.
DELA CRUZ, CARLOS MIGUEL S.
DULAY, Flaureen Chin N.
ECOT, ANDREA MAE
EDRADAN, Raymark M.
ETANG, Reejane Rose S.
GUCELA, AILENE B.
KASIM, Tima K.
MANAP, Amani P.
MATUCAN, Sahlah B.
OTADOY, Renel S.
PINTO, Jehan T.
SALINOGEN, Faharudin P.
SAMBOANG, Naima D.
SUMAGAYSAY, John Kyle T.
SUMAGAYSAY, Michael Jorge G.
SUMAHIT, JONATHAN, JR D.
16 | P a g e
FIL 102 014
ALCORIN, FRANCIS IVAN C.
BARROGA, LANCE VINCENT H.
GROUP 1 BAYLON, BRENT ARNOLD D. GROUP 1
BELOCURA, REJELL MAE V.
DECLARO, AIKA CATRINA A.
DELA CRUZ, NESTLE R.
DIAMANTE, CHRISTIAN JAMES B.
GROUP 2 FAMULARCANO, ALAIZA GROUP 2
JAENNICA B.
GABATO, JECEL JEAN G.
JUMANGIT, JEFF GERALD M.
LASDOCE, VAGN LOU P.
MAHUSAY, JOHN DAVE B.
GROUP 3 MINA, KENNETH PAUL A. GROUP 3
MONTEJO, JUDE VINCENT N.
OSORIO, EDCHEL JOHN P.
PADAYHAG, CEDRIC JOHN E.
PATINDOL, NICCA MAE A.
PLANCO, JULIEBE N. GROUP 4
GROUP 4 PROVIDO, GYRO T.
REYES, HANS DOMINIC G.
SALA, MARRIUS EMMANUEL E.
SIVA, XYLIN PEARL J.
TAPAYA, JHUNLY D. GROUP 5
TAYONE, RUSSEL R.
TUBERA, AYESSA GEL V.
UY, SOPHIA M.
VALENZUELA, HANNAH
MARGARET GROUP 6
VILLAGRACIA, ROMEO JR. N.
VIOLATA, TRACY AVA CLAIRE M.