Professional Documents
Culture Documents
MPSC Rajyaseva Syllabus in Marathi PreMains PDF
MPSC Rajyaseva Syllabus in Marathi PreMains PDF
www.mpscmaterial.com Page 1
Paper II - (200 marks)(80 Questions)
1 Comprehension
आकलन
2 Interpersonal skills including communication skills.
वैयतिक कौशल्य संवाद कौशल्यासह.
3 Logical reasoning and analytical ability.
तार्थकक तका आणि तवश्लेषिात्मक क्षमता
4 Decision - making and problem - solving.
निर्वय निर्ावरर् आणर् समस्येचे निराकरर्.
5 General mental ability.
सवासामान्य मानतसक क्षमता.
6 Basic numeracy (numbers and their relations, orders of magnitude, etc.) (Class X
level), Data
interpretation(Charts, graphs, tables, data sufficiency etc.- Class X level)
मूलभूत संख्याशास्त्र, मानितीचे पृथक्करर्.
7 Marathi and English Language Comprehension skills (Class X/XII level).
मराठी आणि इंख्ललश भाषेचे आकलन कौशल्य.
Note 1 :
Questions relating to Marathi and English Language Comprehension skill of Class
X/XII level (last item in the Syllabus of Paper II) will be tested through passages from Marathi
and English language without providing cross translation thereof in the question paper.
Note 2 :
The questions will be of multiple choices, objective type.
Note 3 :
It is mandatory for the candidate to appear in both the Papers of State Services
(Prelim) Examination for the purpose of evaluation. Therefore a candidate will be disqualified
in case he / she does not appear in both the papers of State Services (Prelim) Examination.
(www.mpscmaterial.com)
सच
ू ना : भाषाांतर केलेला अभ्यासक्रम जश्याच्या तसा नाही पण १००% Syllabus कळे ल
अश्याप्रकारे त्याला भाषाांतर केलेले आहे . त्यामुळे इांग्ललशमध्ये पण दिलेला आहे .
www.mpscmaterial.com Page 2
रा य सेवा (मु य) परी ा -2016 पासून
State Service (Main) Examination – from 2016
सूचना – 1. सन -2016 या रा य सेवा (मु य) परी े पासून मराठी व इं जी या िवषया या नपि केचे
व प बदल यात आले असून सुधािरत परी ा योजना व अ यास म खालील माणे लागू राहील. सामा य
अ ययन-- I, II, III, IV या िवषयां या नपि कां या अ यास मात कोणताही बदल कर यात आलेला नाही.
2. तीन चुकी या उ रांकिरता एका नाचे गुण वजा कर यात ये तील.
-: परी ा योजना :-
परी े चे ट पे :- लेखी परी ा - 800 गुण, मुलाखत - 100 गुण,
नपि कांची सं या:- सहा (अिनवाय)
न
नपि केचे
पेपर . व िवषय गुण सं या दज मा यम कालावधी
व प
संकेतांक
-- उ च मा यिमक
1 मराठी 50 मराठी
शालांत परी ा पारं पिरक/
(अिनवाय) तीन तास
-- उ च मा यिमक वणना मक
(संकेतांक 042) इं जी 50 इं जी
शालांत परी ा
पेपर .1 मधील दो ही िवषयांसाठी एकच संय ु त नपि का रािहल. मा दो ही भागांसाठी दोन वतं उ रपु तका
राहतील.
2 मराठी 50 -- पदवी मराठी
(अिनवाय) एक तास व तुिन ठ बहु पय यी
इं जी 50 --- पदवी इं जी
(संकेतांक 043)
पेपर .2 मधील दो ही िवषयांसाठी एकच संय ु त नपु तका व उ रपि का राहील.
मराठी
3 सामा य
150 150 पदवी व इं जी दोन तास व तुिन ठ
(अिनवाय) अ ययन
बहु पय यी
(संकेतांक 031) (पेपर - 1)
4 सामा य
150 150 पदवी मराठी दोन तास व तुिन ठ
(अिनवाय) अ ययन
व इं जी बहु पय यी
(संकेतांक 032) (पेपर - 2)
5 सामा य मराठी
व तुिन ठ
(अिनवाय) अ ययन 150 150 पदवी व इं जी दोन तास
बहु पय यी
(संकेतांक 033) (पेपर - 3)
6 सामा य मराठी
व तुिन ठ
(अिनवाय) अ ययन 150 150 पदवी व इं जी दोन तास
बहु पय यी
(संकेतांक 034) (पेपर - 4)
मांक िवषय
सारांश लेखन
मांक िवषय
Comprehension
1.1 आधुिनक भारताचा िवशे षत: महारा ाचा इितहास (1818-1857) : आधुिनक िश णाची
ओळख - वृ प े, रे वे, टपाल व तार, उ ोगधंदे, जमीन सुधारणा व सामािजक - धा मक सुधारणा - यांचा
समाजावरील पिरणाम.
1.2 ि िटश स तेची भारताम ये थापना : मुख भारतीय स ां या िव द यु दे , तैनाती फौज धोरण,
खालसा धोरण, 1857 पयतची ि िटश रा याची रचना.
1.4 सामािजक व आ थक जागृती : भारतीय रा वाद - 1857 चा उठाव आिण यानंतर, इंिडयन
न ॅशनल का ँ ेस (1885-1947), आझाद हद सेना, मह वा या य त ची भूिमका, वातं यपूव भारतातील
सामािजक जागृत मधील वृ प े व िश ण यांची भूिमका.
1.6 गांधी युगातील रा ीय चळवळ : गांधीज चे नेत ृ व आिण ितकाराचे त व, गांधीज या लोक
चळवळी, असहकार, सिवनय कायदे भंग, वैय तक स या ह, चलेजाव चळवळ, स यशोधक समाज,
गांधीजी आिण अ पृ यता िनमूलन, डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकरांचा अ पृ यां या सम येबाबतचा टीकोन,
मु लम राजकारण आिण वातं य चळवळ (सर स यद अहमद खान व अिलगढ चळवळ, मु लम लीग व
अली बंध,ू इ बाल, िजना), संयु त प (युिनयिन ट पाट ) व कृ षक जा पाट , हदू महासभेचे राजकारण,
सा यवादी नेते आिण भारतीय वातं य चळवळ, का ँ ेस समाजवादी पाट , रा ीय चळवळीतील मिहला
सहभाग, सं थानातील जनतेची चळवळ, सा यवादी (डावी) चळवळ - शेतमजुरांची चळवळ - आिदवास चे
बंड, ेड युिनयन चळवळ व आिदवासी चळवळ
1.7…
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
1.7 वातं यो तर भारत : फाळणीचे पिरणाम, सं थानांचे िवलीनीकरण, भाषावार ांतरचना, नेह ं चे
अिल ततेचे धोरण, संयु त महारा चळवळ : यात सहभागी झालेले मह वाचे राजकीय प व य ती,
शेजारील रा ांशी संबंध, आंतररा ीय राजकारणामधील भारताची भूिमका, कृ षी, उ ोगधंदे, िश ण, िव ान
व तं ान यांमधील गती, इंिदरा गांध या नेत ृ वाचा उदय, बांगला दे शाची मु ती, इंिदरा गांध या
काळातील अिल ततावाद, रा यांतील आघाडीची सरकारे , िव ा य मधील असंतोष, जय काश नारायण
आिण आणीबाणी, पंजाब व आसाममधील दहशतवाद, न लवाद व माओवाद, पय वरण चळवळ, मिहला
चळवळ व वांिशक चळवळ
1.8 महारा ातील िनवडक समाजसुधारक - यांची िवचार णाली व काय : गोपाळ गणेश
आगरकर, महा मा फु ले, मा.गो. रानडे , बोधनकार ठाकरे , मह ष कव, राज ष शाहू महाराज, मह ष िव ल
शदे , बाबासाहे ब आंबेडकर, लोकमा य िटळक, महा मा गांधी, िवनोबा भावे, िवनायक दा. सावरकर,
अ णाभाऊ साठे , ांतीवीर नाना पाटील, लहु जी साळवे, कमवीर भाऊराव पाटील.
1.9 महारा ाचा सां कृ ितक वारसा ( ाचीन ते आधुिनक) : ायोिगक कला ( नृ य, नाटक, िच पट,
संगीत व लोककला, लावणी, तमाशा, पोवाडा, भा ड व इतर लोकनृ ये ), य कला ( वा तु रचना,
िच कला व वा तुिश प ) आिण उ सव, महारा ा या सामािजक व मानिसक िवकासावरील वा .मयाचा
भाव:, भ ती वा .मय, दिलत वा .मय, नागरी व ामीण वा .मय.
2.2. महारा ाचा आ थक भूगोल : खिनजे व ऊज साधनसंप ी: महारा ातील खिनज संपतीचे िवतरण,
मह व व िवकास, महारा ातील पयटन - धा मक पयटन, वै कीय पयटन, पय वरणािभमूख (इको) पयटन
व सां कृ ितक वारसा, महारा ातील संरि त वने, अभयार ये, रा ीय उ ाने व िक ले, या क प.
2.3 महारा ाचा मानवी व सामािजक भूगोल : जनतेचे थलांतर - कारणे व पिरणाम, ऊसतोडणी
कामगार साधनसंप ी व या दे शात थलांतर होते या दे शावरील थलांतराचा पिरणाम, महारा ातील
ामीण व या, शहरी व ामीण व यांमधील सम या- पय वरण, गृहिनम ण, झोपडपटृी, पाणीपुरवठा व
व छता, शहरी वाहतूक व दुषण.
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
2.5 जन, भूगोलशा (महारा ा या संदभ त) : थलांतराची कारणे व पिरणाम, ामीण व शहरी
वसाहती - िठकाण, पिर थती, कार, आकारमान, मोकळया जागा व भू िपकीय व प, शहरीकरण -
ि या व सम या, ामीण - शहरी िकनार, शहरी भावाचे े , ादे िशक असमतोल
3. भूगोल व कृ िष
3.1 कृ िष पािर थतीकी : कृ िष पािर थितकी व याचा मानवाशी, नैस गक साधनसंप ीशी संबंध, याचे
कायम व पी यव थापन व संवधन, पीक िवतरण व उ पादनाचे घटक हणून ाकृ ितक व सामािजक
पय वरण, पीक वाढीचे घटक हणून हवामान घटक, पय वरणीय दूषण व पीके, ाणी व मानव यां या
संबंधातील धोके.
3.2 हवामान : वातावरण - रचना व संरचना, सौर उ सजन व उ मा समतोल, हवामानाचे घटक - तापमान,
वायुदाब, हीय व थािनक वारे , मा सून, वायुराशी आिण पुरोभाग व च ीवादळे , भारतीय मा सूनचे तं ,
पावसाचे पुव नुमान, पज यवृ टी, च ीवादळे , अवषण व पूर व हवामान दे श, महारा ातील पज यवृ टीचे
िवतरण - अिभ े ीय व कािलक पिरवतनशीलता - महारा ाचे कृ िष हवामान े े - अवषण व टं चाईची
सम या, अवषण वण े काय म - कृ िष, उ ोग व घरगुती े ातील पा याची आव यकता, िप या या
पा याची सम या, महारा ा या िविवध कृ िष हवामान े ातील पीक प, पीक लागवडी या प दतीतील
बदलांवर उ च उ प ना या व कमी वेळेत या िविवध कार या िपकांचा भाव, बहु िवध पीक लागवडीची
संक पना व आंतर पीक लागवड व याचे मह व, सि य शेतीची आधुिनक संक पना, वधन म कृ िष.
3.3 मृदा : मृदा - ाकृ ितक, रासायिनक व जैिवक गुणधम, मृदा तयार हो याची ि या व घटक, खिनजे
आिण मातीचे सि य घटकआिण मातीची उ पादकता कायम ठे व यामधील यांची भूिमका, मातीतील
आव यक असे वृ लागवडीसाठीचे पोषक घटक आिण इतर लाभदायक घटक आिण सम या त जिमनी
व या लागवडी यो य कर या या प दती, महारा ातील मृदा अप रण व जमीन ओसाड हो या या सम या,
जल िवभाजका या आधारे मृद संधारणाचे िनयोजन करणे, ड गराळ, ड गरा या पाय यावरील व दरीतील
जिमनीची धूप व पृ ठवाह यव थापन, यां यावर पिरणाम करणा या कायप दती व घटक.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
सामा य अ ययन - दोन
भारतीय संिवधान व भारतीय राजकारण
( महारा ा या िवशे ष संदभ सह ) व कायदा
दज : पदवी एकू ण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी : 2 तास
टीप:
(1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती
कोणताही िवशेष अ यास न करता उ रे दे ऊ शकेल आिण िविवध िवषयांतील उमेदवारा या सामा य
ानाची चाचणी घे णे हा याचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. भारताचे संिवधान : संिवधानाची िन मती ि या, संिवधानाची ठळक वैिश टये, उ े िशकेतील त व ान
( धमिनरपे , लोकशाही आिण समाजवादी ), मूलभूत अिधकार व कत ये, रा य धोरणाची िनदे शक त वे, मोफत
आिण स तीचे ाथिमक िश ण, सामाियक नागरी संिहता आिण मूलभूत कत ये, क रा य संबंध आिण नवीन
रा यांची िन मती, वतं याय यव था सुधारणेची ि या आिण संिवधानातील मुख सुधारणा: संिवधानाचा
अथ लावताना वापर यात आलेले ऐितहािसक यायिनणय, मुख आयोग आिण मंडळांची रचना आिण काय:
िनवडणूक आयोग, संघरा य आिण रा य लोकसेवा आयोग, रा ीय मिहला आयोग, मानवी ह क आयोग,
रा ीय अ पसं यांक अनुसचू ीत जाती / अनुसच
ु ीत जमाती आयोग - नदी पाणी िववाद िनवारण मंडळ, इ.
(1) क सरकार : कि य कायकारी मंडळ: रा पती, उपरा पती, पंत धान व मंि मंडळ - भारताचा
महाअिधव ता - भारताचा िनयं क आिण महालेखा परी क
(2) कि य िविधमंडळ : संसद, सभापती व उपसभापती, संसदीय सिम या, कायकारी मंडळावरील
संसदे चे िनयं ण
3. रा य सरकार व शासन (महारा ाचा िवशे ष संदभ सह) : महारा रा याची िन मती आिण पुनरचना,
रा यपाल, मु यमं ी, मंि मंडळ, मु य सिचव, रा य सिचवालय, संचालनालये, िवधानसभा, िवधानपिरषद -
अिधकार, काय व भूिमका - िविधमंडळ सिम या, मुंबईचा नगरपाल (शेरीफ).
5…
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
5. ामीण आिण नागरी थािनक शासन : 73 या व 74 या घटना दु तीचे मह व, थािनक शासनाचे
सबलीकरण व िवकासातील यांची भूिमका.
(1) ामीण थािनक शासन : िज हा पिरषद, पंचायत सिमती आिण ाम पंचायतीची रचना, अिधकार
व काय, महारा ातील पंचायत राज सं थेची खास वैिश टये पंचायतराज सं थां या थतीचा अहवाल व
यां या कामिगरीचे मू यन, 73 या घटनादु तीची मह वाची वैिश टये, अंमलबजावणीतील अडचणी,
मुख ामीण िवकास काय म आिण यांचे यव थापन.
(2) नागरी थािनक शासन : महानगरपािलका, नगरपिरषद आिण कटक मंडळाची रचना व काय.
रचना, अिधकारी, साधन संप ी, अिधकार- काय आिण िनयं ण. 74 या घटनादु तीची मह वाची
वैिश टये: अंमलबजावणीतील सम या, मुख नागरी िवकास काय म व यांची यव थापन.
8. सार मा यमे : मु ण व इले ॉिनक सार मा यमे - धोरण िनध रणावर यांचा होणारा पिरणाम, जनमत
तयार करणे व लोकजागृती करणे; भारतीय वृ प पिरषद ( ेस काऊ सल ऑफ इंिडया); भारतासार या
धमिनरपे लोकशाहीमधील जनसंपक सारमा यमांसाठी आचारसंिहता; मु य वाहातील जनसंपक
सारमा यमांमधील मिहलांचा सहभाग : व तु थती व मानके; भाषण व अिभ य ती वातं य आिण यावरील
मय दा.
9. िनवडणूक ि या : िनवडणूक ि येची ठळक वैिश टये - एक सद यीय ादे िशक मतदारसंघ, दुबल
घटकांकिरता राखीव मतदारसंघ, ौढ मतािधकार - िनवडणूक आयोगाची भूिमका - सावि क
िनवडणुका - मुख कल - मतदान वतनाचे व प आिण मतदान वतनावर भाव पाडणारे घटक- खु या व
िन:प वातावरणात िनवडणुका घे यामधील सम या व अडचणी - िनवडणूकिवषयक सुधारणा- इले टॉिनक
मतदान यं े.
10. शासिनक कायदा : काय ाचे रा य, शासकीय वे छािनणय आिण याचे िनयं ण व याियक आढावा.
शासिनक यायािधकरणे, यांची थापना व कायशीलता, नैस गक यायाची त वे .
11. क सरकारचे व रा य शासनाचे िवशे षािधकार : भारतीय सा ीपुरावा अिधिनयमाचे कलम 123,
शासकीय गुिपते अिधिनयम, मािहतीचा अिधकार आिण शासकीय गुिपते अिधिनयमावर याचा होणारा पिरणाम.
12…
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
12. काही सुसंब द कायदे :
(1) पय वरण ( संर ण ) अिधिनयम, 1986 : उि टे , यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(2) ाहक संर ण अिधिनयम, 1986 : या या - ाहक िववाद - िनवारण यं णा
(3) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 : अपीलक य चे अिधकार, सावजिनक
ािधकरणाचे कत य, मािहती मधीलअपवाद.
(4) मािहती तं ान अिधिनयम,2000 (सायबरिवषयक कायदा): या या- ािधकरणे -
अपराध
(5) टाचार ितबं ध अिधिनयम : उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(6) अनुसिू चत जाती आिण अनुसिू चत जनजाती (अ याचार ितबं ध) अिधिनयम, 1989 :
उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(7) अनुसिू चत जाती, अनुसिू चत जमाती ( अ याचार ितबं ध ) िनयम 1995 : उि ट,
यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(8) नागरी ह क संर ण अिधिनयम, 1955 : उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
13. समाज क याण व सामािजक िविधिवधान : सामािजक बदलाचे साधन हणून सामािजक िविधिवधान;
मानवी ह क; भारताचे संिवधान व फौजदारी कायदा ( फौजदारी ि या संिहता ), घरगुती हसाचार ( ितबंध)
अिधिनयम, नागरी ह क संर ण अिधिनयम, 1955, अनुसिू चत जाती आिण अनुसिू चत जमाती (अ याचार
ितबंध ) अिधिनयम, 1989 आिण मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 अंतगत मिहलांना संर ण.
14. सावजिनक सेवा : अिखल भारतीय सेवा, सांिवधािनक दज , भूिमका व काय; क ीय सेवा: व प व
काय: क ीय लोकसेवा आयोग; रा य सेवा व महारा रा य लोकसेवा आयोग; शासन यवहारा या बदल या
संदभ त िश ण - यशदा, लाल बहादूर शा ी शासन अकादमी, सरदार व लभभाई पटे ल रा ीय पोलीस
अकादमी.
15. सरकारी खच वर िनयं ण : संसदीय िनयं ण, अंदाज सिमती, लोकलेखा सिमती, सावजिनक
उप मांवरील सिमती, भारताचे िनयं क व महा लेखापरी क (कॅ ग) यांचे काय लय, पैसािवषयक व राजकोषीय
धोरणामधील िव मं ालयाची भूिमका,महा लेखापाल, महारा यांची रचना व काय.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
सामा य अ ययन - तीन
मानव संसाधन िवभाग आिण मानवी ह क
दज : पदवी एकू ण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी : 2 तास
टीप:
(1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती
कोणताही िवशेष अ यास न करता उ र दे ऊ शकेल आिण िविवध िवषयातील उमेदवारा या सामा य
ानाची चाचणी घे णे हा यांचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. मानव संसाधन िवभाग
1.1 भारतातील मानव संसाधन िवकास - भारतातील लोकसं येची स थती - सं या मक व प
( आकारमान आिण वाढ - लग, वय, नागरी आिण ामीण ) आिण गुणा मक व प ( िश ण व आरो य
िवषयक काळजी ), लोकसं यािवषयक धोरण आिण 2050 पयत या योजना, आधुिनक समाजातील मानव
संसाधन िनयोजनाचे मह व आिण गरज, मानव संसाधन िनयोजनाम ये अंतभूत असलेले घटक आिण
कारणीभूत गो टी, भारतातील बेरोजगारीचे व प, कार आिण सम या, भारतातील सेवायोजनाचा कल,
िविभ न िवभागांतील व े ातील कुशल कामगारांचे मागणी दर, मनु यबळ िवकासाकिरता कायरत
असले या शासकीय आिण वयंसेवी संघटना उदा: एनसीईआरटी, एनआयईपीए, िव ापीठ अनुदान आयोग
( युजीसी ), मु त िव ापीठे , एआयसीटीई, एनसीटीई, आयटीआय, एनसी हीटी, आयएमसी इ यादी, मानव
संसाधन िवकासाशी संबंिधत सम या आिण बाबी, शासनाचे नोकरीिवषयक धोरण, बेरोजगारी आिण यून
बेरोजगारी कमी कर यासाठी िविवध योजना.
1.2 िश ण : मानव संसाधन िवकासाचे आिण सामािजक बदलाचे साधन हणून िश णाचा िवचार,
भारतातील ( पूव ाथिमक ते उ च िश ण ) िश ण णाली ( िश णाचे सावि कीकरण, िश णाचे
यवसाियकीकरण, दज वाढ, गळतीचे माण इ यादी ) सम या आिण न, मुल किरता िश ण,
सामािजक टया व आ थक टया गरीब वग, अधू, अ पसं य, कौश य शोध इ यादी, शासनाची शै िणक
धोरणे, योजना व काय म, अनौपचािरक, औपचािरक आिण ौढ िश णाचा सार िविनयमन आिण
सिनयं ण करणा या शासकीय व वयंसेवी सं था, ई - अ ययन, जागितकीकरण आिण खाजगीकरण याचा
भारतीय िश णावरील पिरणाम, रा ीय ान आयोग, रा ीय उ च िश ण व संशोधन आयोग, आयआयटी,
आयआयएम, एनआयटी.
1.3 यावसाियक िश ण : मानव संसाधन िवकासाचे साधन हणून यावसाियक िश णाचा िवचार,
यावसाियक / तं िश ण - भारतातील, िवशेषत: महरा ातील स थती, िश ण णाली व िश ण,
शासकीय धोरणे, योजना व काय म - सम या, न व यावर मात कर यासाठी य न, यावसाियक आिण
तं िश णाचा सार, िविनयमन करणा या आिण अिध वीकृ ती दे णा या सं था.
1.4…
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
1.4 आरो य : मानव संसाधन िवकासाचा अ याव यक आिण मुख घटक हणून आरो याचा िवचार,
जीवनिवषयक आकडे वारी, जागितक आरो य संघटना - उ े श, रचना, काय व काय म, भारताम ये
शासनाची आरो यिवषयक धोरणे, योजना आिण काय म, आरो य िवषयक काळजी घे णारी यं णा,
आरो याशी संबंिधत सम या आिण यावर मात कर यासाठी करावयाचे य न, जननी - बाल सुर ा योजना,
रा ीय ामीण आरो य अिभयान.
1.5 ामीण िवकास : पंचायत राज यव थे ला अिधकार दान करणे, ाम पंचायत आिण
ामिवकासातील ितची भूिमका, जमीन सुधारणा व िवकास, ामिवकासातील सहकारी सं थांची भूिमका,
ामिवकासाम ये अंतभूत असणा या िव ीय सं था, ामीण रोजगार योजना, ामीण पाणीपुरवठा व
व छता काय म, ामीण े ातील पायाभूत िवकास उदा. ऊज , पिरवहन, गृहिनम ण व दळणवळण,
रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना.
2. मानवी ह क :
2.1 जागितक मानवी ह क ित ाप (युडीएचआर 1948) : मानवी ह काची आंतररा ीय मानके,
याचे भारता या संिवधानातील ित बब, भारतात मानवी ह क राबिव याची आिण याचे संर ण कर याची
यं णा, भारतातील मानवी ह क चळवळ, मानवी ह कापासून वंिचत असले यां या सम या जसे गरीबी,
िनर रता, बेरोजगारी, सामािजक - सां कृ ितक - धा मक था, हसा, टाचार, दहशतवाद, कामगारांचे
शोषण, हवालतीतील गु हे गारी इ यादी. लोकशाही चौकटीत मानवी ह क आिण मानवी स यतेचे पालन
कर यासाठी िश ण दे याची गरज, जागितकीकरण आिण याचा िविभ न े ांवरील पिरणाम, मानवी
िवकास िनदशांक, बालमृ यू माण, लग गुणो र.
2.2 बाल िवकास : सम या व न ( अभक मृ युसं या, कुपोषण, बाल कामगार, मुलांचे िश ण
इ यादी ) - शासकीय धोरणे, क याण योजना आिण काय म - आंतररा ीय अिभकरणे, वयंसेवी संघटना,
सामूिहक साधने यांची भूिमका, लोकक याणाम ये लोकांचा सहभाग.
2.5 आिदवासी िवकास : सम या व न ( कुपोषण, अिल तता, एका मीकरण व िवकास इ यादी ) -
आिदवासी चळवळ - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, वयंसेवी
संघटना व सामूिहक साधने यांची भूिमका, लोकक याणाम ये लोकांचा सहभाग
2.6 सामािजकदृ टया वंिचत वग चा िवकास (अ.जा.,अ.ज, िव.जा/भ.ज, इतर मागासवग इ यादी ):
सम या व न ( संधीतील असमानता इ यादी ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व िवकास काय म,
आंतररा ीय सं था, वयंसेवा संघटना व साधन संप ी संघिटत क न कामी लावणे व सामूिहक सहभाग.
2.10 लोकांचे पुनवसन ( िवकास क प व नैस गक आप ती यांमळ ु े बािधत लोक ) : कायतं धोरण
व काय म - कायदे िवषयक तरतुदी - आ थक, सां कृ ितक, सामािजक, मानसशा ीय इ याद सार या
िनरिनराळया पैलंच
ू ा िवचार.
2.11 आंतररा ीय व ादे िशक संघटना : संयु त रा े आिण ितची िवशेषीकृ त अिभकरणे -
युएनसीटीएडी, युएनडीपी, आयसीजे, आयएलओ, युिनसेफ, युने को, युएनसीएचआर, इयु, ॲपेक, एिशयन,
ओपेक, ओएयु, साक, नाम, रा कुल रा े ( कॉमनवे य ऑफ नेश स ) आिण युरोिपयन युिनयन.
2.12 ाहक संर ण : िव मान अिधिनयमाची ठळक वैिश टये - ाहकांचे ह क - ाहक िववाद व
िनवारण यं णा, मंचाचे िनरिनराळे कार - उि टये, अिधकार, काय, कायप दती, ाहक क याण िनधी.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
सामा य अ ययन - चार
अथ यव था व िनयोजन, िवकासिवषयक अथशा आिण कृ िष, िव ान व तं ान िवकास
दज : पदवी एकू ण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी :2 तास
टीप:
(1) नपि केमधील नांचे व प व दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती कोणताही
िवशेष अ यास न करता उ रे दे ऊ शकेल; आिण िविवध िवषयातील उमेदवारा या सामा य ानाची
चाचणी घे णे, हा यांचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी, खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. अथ यव था व िनयोजन -
1.1 भारतीय अथ यव था : भारतीय अथ यव थेमधील आ हाने- गिरबी, बेरोजगारी व ादे िशक
असमतोल, िनयोजन : ि या कार, भारता या पिह या ते दहा या पंचवा षक योजनांचा आढावा,
मू यमापन, िवकासाचे सामािजक व आ थक िनदशक, रा य व थािनक तरावरील िनयोजन,
िवक ीकरण - संिवधानातील 73 वी व 74 वी सुधारणा.
1.3 उ योग - गरजा : आ थक व सामािजक िवकासात उ ोगाचे मह व व भूिमका वाढीचा आकृ ितबंध,
िवशेषत: महारा ा या संदभ त भारतातील मोठया उ ोगांची संरचना, लघुउ ोग, कुटीर व ामो ोग, यां या
सम या व टकोन, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण यांचे लघुउ ोगांवरील पिरणाम,
लघुउ ोगांचा िवकास, चालन व संिनयं ण यांकिरता महारा ाचे धोरण, उपाययोजना व काय म,
लघुउ ोग व कुटीर उ ोग यांची िनम ण संभा यता, िवशेष आ थक े ( एसईझेड ), एसजीवीएस.
1.4 सहकार : सहकाराची संक पना, अथ, समुिद ट, जुनी व नवीन त वे, भारतातील सहकार चळवळीची
वाढ व िविवधीकरण, महारा ातील सहकारी सं था - कार, भूिमका, मह व व िविवधीकरण, रा यधोरण व
सहकार े - िवधानमंडळ, पयवे ण, लेखापरी ण व सहा य, महारा ातील सहकारी सं थां या सम या -
जागितक पध या युगात सहकारी सं थांचे भिवत य, महारा ातील सहकार चळवळीचा आढावा, सुधारणा
व भिवत य - कृ िष पणन यातील पय यी धोरणिवषयक व उप मशीलता - रोजगार हमी योजना.
1.5…
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial
1.5 आ थक सुधारणा : पा वभूमी, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण - ( संक पना, अथ,
या ती व मय दा ), क व रा य तरावरील आ थक सुधारणा, जागितक यापार संघटनेची मुदत, तरतुदी व
यांची अंमलबजावणी आिण भारतीय अथ यव थे वरील याचा पिरणाम व सम या
1.7 गिरबीचे िनदशांकन व अंदाज: दािर य रे षा-संक पना व व तु थती, दािर यरे षेखालील, दािर य
िनमूलना या उपाययोजना-भारतातील जनन मता, िववाहदर, मृ युसं या व रोगटपणा- लग स मीकरण धोरण.
1.9 महारा ाची अथ यव था : कृ िष, उ ोग व सेवा े ांची ठळक वैिश टये - महारा ातील दु काळ
यव थापन - महारा ातील एफडीआय.
2.5 कृ िष :
(1) रा ीय अथ यव थे त कृ िषचे मह व : कमी उ पादकतेची कारणे आिण कृ िषिवषयक उ पादन
व जमीन सुधारणा व जिमनीचा वापर; मृद व जल संधारणा, पज या यी शेती यांसार या
िवकासकामांकिरता सचन आिण या या प दती शेतीचे यांि कीकरण, आयसीएआर,
एमसीएईआर यांची भूिमका.
3.2 संगणक व मािहती तं ान : आधुिनक समाजातील संगणकाची भूिमका आिण मािहतीची दे वाण
घे वाण, नेटव कग व वेबतं ान यांसार या जीवना या िविवध े ामधील याचे उपयोजन, सायबर गु हे व
यावरील ितबंध, िविवध सेवांमधील मािहती तं ानाचा वापर, िमिडया लॅब आिशया, िव ा वािहनी, ान
वािहनी, क युिनटी मािहती क इ. सारखे शासकीय काय म, मािहती तं ान उ ोगातील मह वाचे न -
याचे भिवत य.
3.4 जैव तं ान : कृ िष, औ ोिगक िवकास व रोजगार िन मती ारे मानवी जीवन व रा ीय अथ यव था
सुधार यासाठी संभा य श यता, नैस गक साधनसंप ी िवकासाचे आव यक व मह वाचे साधन हणून
जैवतं ान उपयोजनाची े े - कृ िष, पशु पैदास व पशुवै कीय आरो य क , औषधिनम णिव ा, मानवी
आरो य क , अ न तं ान, ऊज िन मती, पय वरण संर ण इ., दे शातील जैवतं ानाबाबत चालन,
िनयमन व िवकास यांमधील शासनाची भूिमका व य न, जैवतं ाना या िवकासाशी संबंिधत नैितक,
सामािजक व कायदे शीर न, जैवतं ान िवकासाचे श य ते ितकूल पिरणाम, िबयाणे तं ान, याचे
मह व, िबयाणांची गुणव ा, िबयाणांचे िविवध कार आिण यांचे िबयाणे उ पादन व ि या तं े, बी.टी
कापूस, बी.टी. वांगे इ.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
www.mpscmaterial.com fb.me/mpscmaterial