Klucz do rozpoznawania porostów

GLONY 1    GLONY 2 POROSTY 3 4 5

Jakim
powietrzem
oddycham?

Z czym mylimy porosty? Czasem ich barwa może być Liszajec Brudziec kropkowaty Misecznica proszkowata
Centrum Informacyjne Z zielenicami (Chlorophyta) rdzawoczerwona (trentepolia) Lepraria sp. Amandinea punctata Lecanora conizaeoides

Co to są porosty?
Porosty to grzyby, ale wyjątkowe, bo na trwałe związały się z jednym lub
wieloma fotosyntetyzującymi partnerami: zielenicami, sinicami lub brunat-
6 7 8 9 10
nicami. Najczęściej do tego „małżeństwa” wybierają zielenice, z którymi two-
rzą prawie 90% związków porostowych. Chociaż są grzybami, to w niczym
nie przypominają znanych przedstawicieli grzybów owocnikowych z kapelu-
szem i trzonem, po które chętnie wybieramy się do lasu. Organizm porostów
wytworzył całkiem nową formę zwaną plechą, która do życia nie potrzebuje
ani korzenia, ani pędu. Specjalistyczna nazwa porostów to grzyby lichenizo-
wane, a nauka o nich to lichenologia.

Gdzie ich szukać?

Właściwie wszędzie! Mogą występować na drzewach i krzewach (często
mylone są z mchami), na drewnie, gruncie oraz na skałach. Ich organizmy
świetnie przystosowały się do życia obok człowieka, ponieważ rosną
także na betonie, cegłach czy metalowej skrzynce energetycznej. W klu-
czu, który właśnie trzymasz w rękach, przedstawione są tylko wybrane
gatunki porostów epifitycznych (nadrzewnych), stanowiących wskaźniki
czystości powietrza.

Czego nie lubią?

Porosty są wrażliwe na te same substancje zanieczyszczające powie-
trze, co człowiek. Jednak reagują na nie zdecydowanie szybciej, ponieważ
wymiana gazowa zachodzi w całym ich organizmie. Budowa plechy po-
woduje, że nie wszystkie są tak samo wrażliwe, np. plechy skorupiaste
„oddychają” tylko górną stroną, bo dolną kurczowo trzymają się podłoża,
dlatego najtrudniej je otruć.

Wydano na zlecenie Redakcja

Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych Anna Wikło
Warszawa 2017 Rysunki
© Centrum Informacyjne Lasów Państwowych Alexey Alchakov
ul. Grójecka 127, 02-124 Warszawa Zdjęcia
tel.: 22 185 53 53 Wiesław Fałtynowicz: 3, 5, 6, 9, 13, 14, 15
e-mail: cilp@cilp.lasy.gov.pl Dagny Nowak-Staszewska: 1, 2, 8, 10, 12
Koncepcja i opracowanie merytoryczne Amelia Piegdoń: 4, 7, 11
Dagny Nowak-Staszewska Andrzej Ryś: 16
Recenzja
prof. dr hab. Wiesław Fałtynowicz
Projekt graficzny i DTP
Paweł Kamiński
Złotorost postrzępiony Obrost wzniesiony Pustułka pęcherzykowata Tarczownica bruzdkowana Mąkla tarniowa
Konsultacja
Jolanta Błasiak
Druk
ORWLP w Bedoniu Polycauliona candelaria Physcia adscendens Hypogymnia physodes Parmelia sulcata Evernia prunastri

11 12 13 14 15 16

Mąklik otrębiasty Odnożyca Włostka brązowa Brodaczka kępkowa Płucnik modry Granicznik płucnik
Pseudevernia furfuracea Ramalina sp. Bryoria fuscescens Usnea hirta Platismatia glauca Lobaria pulmonaria
 Jak wyglądają porosty? STREFY
START BIOINDYKACJA nam się również rozpoznać gatunki nadrzewne, wówczas informacje 1 2 Jeżeli na drzewach występuje tylko
Przeróżnie, bo porosty to organizmy o bardzo fantazyjnych kształ-
tach. Pod względem morfologicznym możemy wśród nich wyróżnić
To metoda oceny poziomu zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby na pod-
stawie występowania lub reakcji organizmów żywych. W naszym przypad-
o składzie powietrza będą dokładniejsze. Stopień wrażliwości na za-
nieczyszczenia poszczególnych form plech wygląda następująco:
zielony lub rdzawy proszek, czyli glony (zielenice),
to niestety jesteś na pustyni porostowej.
CZYSTOŚCI POWIETRZA
7 typów budowy zewnętrznej: ku rozpoznanie poszczególnych gatunków porostów na danym terenie po- krzaczkowate > listkowate > łuseczkowate > skorupiaste
Rozpoczynamy rozpoznawanie wybranych gatunków zwoli nam odpowiedzieć na pytanie: czy oddychamy czystym powietrzem?
1. Plecha proszkowata bardzo  wrażliwe mało wrażliwe
porostów występujących na korze drzew. Samo prawidłowe określenie budowy plechy mówi wiele, a jeżeli uda
– gdybyśmy do jej opisu zastosowali
słownictwo kulinarne, to taką plechę można
porównać do posypki z cukru pudru lub bułki TAK
tartej (większe ziarna).
Czy na korze drzewa widoczny jest STREFA I*
2. Plecha skorupiasta
rozsypany proszek? TAK Czy proszek ma kolor zielony lub rdzawy?
Niestety, powietrze, którym oddychasz, jest skrajnie
– jeżeli przeniesiemy do skali mikro obraz ziemi
spękanej podczas suszy, to uzyskamy wygląd zanieczyszczone.
„skorupek”, tworzących właśnie taką plechę. NIE Jesteś na pustyni porostowej!
3. Plecha łuseczkowata NIE
– wygląda jak łuski ryby, które mogą bardziej
lub mniej odstawać od podłoża, ale zawsze mają
dokładnie taki kształt.
Czy na korze drzewa widoczne są porosty, Czy na plesze widoczne są brunatne lub 5 MISECZNICA PROSZKOWATA 3 LISZAJEC STREFA II*
4. Plecha plakodiowa
– prościej nazywana rozetkową; jest okrągła, które mają plechę skorupiastą? TAK czarne kropki? NIE Plecha jasnoszara lub białawoszara, widoczne koliste Proszek na korze drzew koloru białego, szarego, Jeżeli znalazłeś tylko porosty o plesze proszkowatej
a środek rozetki ma postać skorupiastą. owocniki (podobne do talerzy). żółtawozielonego, ale nigdy złotożółtego. i skorupiastej, to i tak jesteś na pustyni porostowej,
tyle że względnej. Powietrze jest tu trochę lepszej
5. Plecha listkowata NIE TAK jakości, ale wciąż bardzo silnie zanieczyszczone.
– przybiera formę listków, jednak nie o tak
regularnych kształtach, jak np. liście drzew;
przypomina raczej fantazyjne liście
sałaty ozdobnej. 4 BRUDZIEC KROPKOWATY *Co to jest pustynia porostowa?
6. Plecha krzaczkowata Częściej występuje na drzewach liściastych niż iglastych. Lubi Powstaje, gdy powietrze jest suche i silnie zanieczyszczone dwutlen-
– ma postać drobnego „krzaka” przyczepionego drzewa rosnące pojedynczo lub przydrożne. Plecha szara, kiem siarki. Obszary pustyń porostowych występują głównie w cen-
do kory. Podobnie jak u krzewów, pień pokryta wypukłymi, kulistymi, brunatnoczarnymi owocnikami. trach miast, przy drogach o dużym natężeniu ruchu samochodowego, STREFA III
przewodni plechy jest znacznie grubszy w dużych ośrodkach przemysłowych oraz w sąsiedztwie wysypisk
niż drobne zakończenia gałązek. śmieci. W skali porostowej za pustynne uznaje się strefy I i II. Jeżeli na drzewach znajdujesz porosty o plechach
7. Plecha nitkowata Plecha ma kolor żółty lub pomarańczowy. TAK 6 ZŁOTOROST POSTRZĘPIONY Strefa I to bezwzględna pustynia porostowa, czyli obszar o szcze-
skorupiastej i łuseczkowatej, a także porosty
– tworzą ją pęki nitek różnej długości, ale Plecha złożona z drobnych listków, przypominających gólnie silnie zanieczyszczonym powietrzu. Całkowicie brak tu
w postaci rozetki, to jesteś w miejscu o mocno
podobnej grubości. Wyglądem przypominają łuski. Na końcach listków ziarenkowate wybrzuszenia. porostów nadrzewnych, a na korze drzew pojawiają się jedynie zanieczyszczonym powietrzu.
korzenie traw. NIE jednokomórkowe zielenice, które pokrywają pnie proszkowatym,
zielonkawym nalotem.

Jak wykonać monitoring czystości 7

W strefie II, zwanej względną pustynią porostową, rosną jedynie
OBROST WZNIESIONY najbardziej odporne porosty o plesze skorupiastej lub proszko-
powietrza za pomocą porostów? Czy plecha jest głęboko powcinana i ma Rozetki wielkości 2–5 cm, często łączą się w większe watej, co niestety oznacza, że powietrze nadal jest bardzo sil-
Plecha rozetkowa. TAK wyraźne rzęski na brzegach? TAK odcinki. Końce rozetek rozszerzone i lekko wzniesione nie zanieczyszczone, chociaż stężenie dwutlenku siarki – nieco
Pomoże Ci w  tym skala porostowa, za pomocą której, poprzez niższe.
obserwacje typów plech, można ocenić poziom zanieczyszcze- – stąd nazwa gatunku. Dolna strona rozetki jasna.
nia powietrza na danym terenie. Porosty pełnią tu rolę gatunku NIE Rośnie na drzewach liściastych, a najbardziej lubi drzewa W miastach za powstanie pustyń porostowych odpowiedzialni
wskaźnikowego (bioindykatora) dla danej strefy. NIE przy drodze. są głównie… mieszkańcy. Powodem tak znacznych zanieczysz-
czeń jest niska emisja, czyli przedostawanie się szkodliwych py-
1. Wybierz teren do badań, którym może być nawet całe miasto lub jego łów i gazów do powietrza, którym oddychamy. Trujące substancje
duży fragment. Oznaczenie porostów tylko na jednej ulicy to trochę za pochodzą nie tylko z silników spalinowych – główną przyczyną
mało, żeby móc ocenić, jakim powietrzem oddychasz. powstawania miejskiego smogu są przestarzałe domowe piece
2. Zdobądź mapę! Może to być zwykły plan miasta, jaki z pewnością znaj­ grzewcze, w których spalanie węgla (często o bardzo niskiej jako-
dziesz na stronach internetowych urzędów miast i gmin. ści!), odbywa się w nieefektywny sposób lub, co gorsza, spalane
3. Zaznacz na mapie stanowiska, na których będziesz oznaczać po-
8 PUSTUŁKA PĘCHERZYKOWATA są w nich śmieci.
rosty. Tymi stanowiskami będą oczywiście drzewa. Jeżeli badasz Plecha rozetkowa, listkowata, o średnicy 2–6 cm. Górna Czy możesz coś zrobić? Zajrzyj razem z rodzicami na stronę Mini-
Listki tworzące rozetkę nachodzą na siebie
teren całego miasta, to postaraj się, aby były od siebie oddalone
od kilkudziesięciu do kilkuset metrów. Jeśli wybrane przez Cie- lub mocno do siebie przylegają. TAK strona plechy ma kolor szarozielony, dół jest czarny, choć sterstwa Zdrowia www.tworzymyatmosfere.pl, a tymczasem war-
na brzegach także brunatny. Plecha luźno przyczepiona do to przesiąść się na rower i zadbać o zieleń, która tworzy doskonały
bie okazy rosną na skwerze, w  parku lub na cmentarzu, wybierz te
kory. To najbardziej pospolity porost listkowaty w Polsce. naturalny filtr. STREFA IV
o  największym stopniu pokrycia porostami. Drzewa pojedyncze,
Na drzewach znajdujesz porosty o plechach listkowatych,
rosnące przy ulicach, niepokryte żadnymi porostami, powinieneś
również zaznaczyć na mapie – będą ważnym źródłem informacji dla
NIE łuseczkowatych i skorupiastych. Jesteś w miejscu
Twojego monitoringu. o średnio zanieczyszczonym powietrzu.
4. Opisujemy stanowisko: Prawdopodobnie jesteś na obrzeżach miasta,
• dane podstawowe: miasto, ulica, numer stanowiska; 9 TARCZOWNICA BRUZDKOWANA w parku lub innym zazielenionym miejscu.
• gatunki wyróżniające dla stref I-VII (patrz: klucz obok);
• kwalifikacja stanowisk, na których: Plecha rozetkowa, luźna, nieregularna, o średnicy do 20 cm.
A: nie znaleziono żadnych porostów na drzewach lub stwierdzono Górna strona plechy koloru białoszarego lub szaroniebieskiego.
występowanie tylko glonów – strefa I; Dolna strona cała czarna, z licznymi chwytnikami.
B: znaleziono wyłącznie gatunki charakterystyczne dla strefy II;
C: znaleziono porosty wyróżniające dla strefy I, II i III lub wyłącznie
dla strefy III;
D: znaleziono porosty wyróżniające dla strefy IV, a oprócz nich
porosty wyróżniające dla stref I-III;
E: znaleziono gatunki charakterystyczne dla strefy V albo, oprócz 11
MĄKLIK OTRĘBIASTY
nich, wyróżniające dla stref I-IV; Czy plecha jest krzaczkowata, listkowata,
TAK NIE Plecha krzaczkowata, listkowata. Listki lekko wypukłe,
F: znaleziono gatunki charakterystyczne dla strefy VI albo, oprócz Plecha krzaczkowata.
jednakowo zabarwiona po obu stronach?
Listki tworzące krzaczek są podwinięte. TAK podwinięte, długości do 10 cm i szerokości około 1 cm.
nich, wyróżniające dla stref I-V;
G: znaleziono gatunki charakterystyczne dla strefy VII albo, oprócz Na plesze igiełkowate lub wałeczkowate wyrostki. Górna STREFA V
nich, wyróżniające dla stref I-VI. NIE NIE strona plechy jasnoszara do ciemnoszarej, dół zmienny,
5. Kreślimy mapę. Stanowiska zakwalifikowane jako A łączymy jedną TAK często szaroczarny lub czarny.
Na drzewach rosną porosty w postaci krzaczków. Jesteś
linią, podobnie postępujemy z pozostałymi (B, C, D itd.), czyli łączy­my w lesie lub w jego pobliżu, być może w alei utworzonej
ze sobą stanowiska spełniające te same kryteria. Powstałe obszary przez stare, rozłożyste drzewa.
zaznaczamy różnymi kolorami. Tu powietrze jest względnie mało zanieczyszczone.

Przyk³adowa mapa czystoœci powietrza

Przykładowa wykonana
mapa w Po³czynie
czystości Zdroju powietrza
12 ODNOŻYCA 10 MĄKLA TARNIOWA
wykonana w Połczynie Zdroju Porosty krzaczkowate złożone z listków spłaszczonych. Plecha krzaczkowata, złożona ze spłaszczonych, rozgałęzionych
Ko

Jednakowo zabarwiona plecha po obu stronach. nieregularnie lub widełkowo listków. Plecha miękka, może
sza

gra
liñs

tta

zwisać z kory drzew lub sterczeć. Górna strona szarozielona, dół

u
ka

Wo

ug
Tra
M³yñska

biały. Cała plecha obsypana białymi, mączystymi wyrostkami.

go
163 skie Ko
nta

ew lej
rcz ow
mo

ie a
Œw
y
Re

Chopina
a

a
zic
13 14 WŁOSTKA LUB BRODACZKA 14 BRODACZKI
wicz

tas
.S Po naciągnięciu pojedynczej nitki pojawia się
Mickie

St W¹ska
Plecha nitkowata. TAK Te dwa gatunki są trudne do rozróżnienia, gdy znajdują się TAK Plecha brodaczek to zwisające, obłe,
W¹s

Boles³awa
Chr ob rego biały sprężysty rdzeń.
ka

Mar
na drzewie. Jeżeli jednak pod drzewem znajdziesz kawałek
Cmentarn

iack szarozielone nitki z białym rdzeniem.

Piwna
wa

a
Browarna STREFA VI
o

plechy, to rozpoznanie staje się banalnie proste!

Targ

172
NIE NIE
a

Zdro Wystarczy sprawdzić, czy plecha kryje w sobie biały rdzeń. Jesteś w lesie, parku lub w małej miejscowości położonej
ra

jow
g

a Uwaga!! Nie niszcz porostów, żeby rozpoznać, jaki to wśród zieleni. Spotykasz tu porosty o wszelkich formach,
Wo

Nowa

gatunek – są pod ochroną, więc jeśli nie znalazłeś kawałka w tym w postaci zwisających z drzew nitek. Oddychaj
a
Miodow
wa

oderwanej plechy, wróć w to miejsce po wichurze, głęboko, ponieważ jesteś w miejscu o nieznacznie
13 WŁOSTKI
iego

Staw
nko
iesk

Pó³nocny
Sola

a wówczas na pewno coś znajdziesz. zanieczyszczonym powietrzu.

Sob

163 Plecha nitkowata, długa do kilkunastu centymetrów, nitki rozgałę-

Stra

Staw
zione i splątane, pojedyncze spłaszczone i pogięte. Wyglądają jak
¿ack

Po³udniowy
włosy (stąd nazwa) o odcieniu od szarobrązowego do brązowego.
a

PARK
ZDROJOWY
Wars
za
wska

TAK TAK 15 PŁUCNIK MODRY

Wogra

rzeki Plecha listkowata. Czy listki przypominają liście sałaty ozdobnej?

jeziora i stawy Plecha zielona lub zielononiebieska. Listki duże, szerokości
0 200 m
lasy 0,5–3 cm, długości 1–4 cm, brzegi wzniesione i pofalowane. STREFA VII
³¹ki
NIE NIE Na brzegach listków znajdują się wargowate wypustki.
a

Jesteś w dużym kompleksie leśnym - w Puszczy

nkow

Zalew parki i ogrody Strefy skali porostowej

Dolna strona plechy jest czarna, na brzegach jaśniejsza,
Sola

Strefa III - o silnie

cmentarze
zanieczyszczonym powietrzu Białowieskiej, Augustowskiej, Knyszyńskiej lub
zabudowa z nielicznymi chwytnikami.
ulice
Strefa IV - o œrednio
zanieczyszczonym powietrzu 16 GRANICZNIK PŁUCNIK Boreckiej. Powietrze jest tu czyste lub ze znikomą ilością
drogi Strefa V - o wzglêdnie ma³o
Plecha o średniej długości 10 cm (może osiągać aż 30 cm), zanieczyszczeń. Znajdujesz wszystkie formy porostów,
alejki
173
163 zanieczyszczonym powietrzu
jasnobrunatna, zielonobrunatna lub zielona. Zewnętrzna strona a wśród nich jeden z najrzadszych gatunków – granicznika
Literatura: listków charakterystycznie pomarszczona, przypomina system płucnika, dla którego tworzy się specjalne strefy ochrony.
Fałtynowicz W., Wykorzystanie porostów do oceny zanieczyszczenia powietrza, żyłek. Od spodu plecha biała na obrzeżu, czasem (rzadko) Gatunek objęty Gatunek objęty Oddychaj bardzo głęboko, bo tutaj powietrze jest
Fundacja Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi, 1995. widoczne są owocniki: owalne, pomarańczowobrązowe. ochroną ścisłą ochroną częściową Twoim wielkim sprzymierzeńcem!
Fałtynowicz W., Porosty LKP. Lasy Środkowopomorskie, Nadleśnictwo Karnieszewice, 2016.