Professional Documents
Culture Documents
Νέες θεωρήσεις και πολιτικές αντιμετώπισης της φτώχειας στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη
Νέες θεωρήσεις και πολιτικές αντιμετώπισης της φτώχειας στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη
Κώστας Γαγανάκης
Οι αντιδράσεις στο πρόβλημα της φτώχειας βασίστηκαν … στις αργές μεταβολές [στις
θεωρήσεις και στον τρόπο σκέψης]… που έκαναν τους φτωχούς να αντιμετωπίζονται πλέον ως
απειλή που πρέπει να τεθεί υπό έλεγχο, ή ως ευκαιρία για κεντρικό κοινωνικό και οικονομικό
του οργανισμού κοινωνικής αρωγής των φτωχών του Παρισιού (Grand Bureau
στο μείζον θέμα της αντιμετώπισης της φτώχειας, παρουσιάζοντάς τους μια
αναλυτική εικόνα της φιλοσοφίας και των διαφόρων πτυχών της αστικής
κοινωνικής πολιτικής. Η έκθεση του Martin προσφέρει μια σαφή εικόνα του
της συλλογής των τελών υπέρ των φτωχών μαζί με τον Εισπράκτορα, στα σπίτια
1
Jean Martin, La police et reiglement du grand Bureau des pauvres de la ville & faulxbourgs
de Paris, Παρίσι, Gervais Mallot, 1580, δίχως σελιδαρίθμηση.
1
και στις εκκλησίες της πόλης. Είχαν επίσης την ευθύνη της κοινοποίησης προς
το Bureau des Pauvres των απογραφών των οφειλών προς το Κοινό Ταμείο,
τους στα άσυλα, όπως και όσων δεν έφεραν τα ειδικά σήματα των απόρων, ένα
μικρότερες ομάδες δύο φορές την εβδομάδα και τα απογεύματα τις ημέρες
όλες τις αιτήσεις αρωγής και περίθαλψης, κρίνοντας κατά περίπτωση. Στο τέλος
λογοδοτούσε στις αρχές της πόλης. Υπήρχε επίσης ένας γραφέας ο οποίος
κρατούσε και τις απογραφές των φτωχών δικαιούχων αρωγής και περίθαλψης
για την αποφυγή της εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών και τον περιορισμό
2
παρεμπόδιζαν τη σύλληψη των επαιτών», θα συλλαμβάνονταν και θα
συλλογή ποσών υπέρ των απόρων από τον κλήρο, τα μοναστικά τάγματα, τα
προσφέρουν δωρεάν τις υπηρεσίες τους στους απόρους που παρουσιάζονταν στο
φτωχών, σύμφωνα με την επίσημη απογραφή του πληθυσμού της ενορίας. Επίσης,
σε κάθε διαμέρισμα ή μεγάλη ενορία υπήρχε ένας υπάλληλος για την εξυπηρέτηση
από γείτονες σχετικά με το βιοτικό επίπεδο αλλά και το χρόνο διαμονής των
αιτούντων στην πόλη. Ως ελάχιστος χρόνος πριν από την υποβολή αίτησης
Οι φτωχοί περνούσαν κατόπιν υπό την προστασία του Κοινού Ταμείου για
(δεν είχαν γεννηθεί στο Παρίσι ή δεν διέμεναν τουλάχιστον για τρία χρόνια)
άρνησης. Οι άρρωστοι και ανίκανοι προς εργασία στέλνονταν στα ιδρύματα της
3
πόλης, ανάλογα με την πάθησή τους. Όλοι οι άρρωστοι φτωχοί,
εντάσσονταν στο Hostel Dieu. Οι συφιλιδικοί «από ατύχημα» και όχι από τη
τους «αμετανόητους συφιλιδικούς» και για τις πόρνες, πέρα από τον εγκλεισμό
το Κοινό Ταμείο. Για τα έκθετα παιδιά, προσφερόταν στέγη στο Καταφύγιο της
ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, στεγάζονταν και σιτίζονταν στο Hospital
des enfans rouges, όπου και τους παρεχόταν θρησκευτική κατήχηση και
εκπαίδευση στα επαγγέλματα. Όλα τα ορφανά των φτωχών του Παρισιού και των
περιχώρων, κάτω των δώδεκα ετών για τα αγόρια και δέκα για τα κορίτσια,
τέχνες και διδάσκονταν το λόγο του Θεού. Τα κορίτσια που έφταναν σε ηλικία
δεκτά στο Hospital de la Trinité, όπου και επιδοτούνταν με μέρος από τα τέλη
των ενοριών τους. Και αυτά υφίσταντο ανάλογη εκπαίδευση. Παιδιά απόρων
τεχνιτών και κατοίκων του Παρισιού κάτω των οκτώ ή εννέα ετών
από τα ενοριακά τέλη στους γονείς, κηδεμόνες ή γείτονές τους, μέχρις ότου
4
φτάσουν σε ηλικία εκπαίδευσης στα επαγγέλματα. Το Hospital de la Trinité
ενίσχυση από τους υπεύθυνους των ενοριών τους, οι οποίοι και τους γνώριζαν.
Οι υγιείς και αρτιμελείς φτωχοί που δεν εργάζονταν από οκνηρία ή λόγω
δημόσια έργα της πόλης, με δαπάνες του Κοινού Ταμείου. Τα ημερομίσθιά τους
ήταν «λογικά», μόλις επαρκή και έπρεπε να εργάζονται υπό αυστηρή επίβλεψη.
Για τους αμετανόητους επαίτες και για τις γυναίκες που επαιτούσαν
«φέροντας παιδιά που συχνά δεν ήταν δικά τους» είχε δημιουργηθεί ένα ειδικό
άσυλο στο προάστειο Sainct Germain des Prez, όπου επίσης φιλοξενούνταν
φιλοξενούνταν χωριστά.
συνεπικουρούσαν ένας γιατρός και τέσσερις επιστάτες, για την τήρηση της τάξης
και την αστυνόμευση της συμπεριφοράς των τροφίμων. Για τις πλέον
διέμεναν επίσης δύο ιερείς για την τέλεση της θείας λειτουργίας και για
τακτά χρονικά διαστήματα επιθεωρητές για την εξακρίβωση της κατάστασης των
τροφίμων και για την απομάκρυνση όσων θεωρούνταν υγιείς και ικανοί προς
εργασία.
καθαριότητα και στις αποχετεύσεις της πόλης. Στο ίδρυμα Sainct Jacques du
5
hault-pas φιλοξενούνταν φτωχοί απόμαχοι και ανάπηροι στρατιώτες του
άπορες χήρες στο Hospital des Audriettes. Φτωχές γυναίκες και κορίτσια στο
γυναίκες φιλοξενούνταν στο Hostel des filles Dieu, το οποίο και είχε αναλάβει
τη σίτιση των θανατοποινιτών στις φυλακές της πόλης. Προσκυνητές για την
διοργάνωνε τις ημέρες της Πεντηκοστής γενική λιτανεία όλων των φτωχών του
Κοινού Ταμείου και των παιδιών της Trinité, με τη συνοδεία μελών της
Αθώων, η λιτανεία κατευθυνόταν στην Παναγία των Παρισίων ή στη μονή της
λειτουργία υπέρ της μοναρχίας και της ευημερίας του βασιλείου της Γαλλίας.
Η έκθεση του Martin έδινε μια εικόνα που απείχε πολύ από την
αστικών κοινοτήτων στα τέλη του 16ου αιώνα. Έχοντας αποστασιοποιηθεί από
παλαιότερες θεωρήσεις της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών, βασισμένες
αστικές κυβερνήσεις προωθούσαν πλέον δύο κύριους στόχους: την εξάλειψη της
επαιτείας και την παραγωγική ενσωμάτωση των φτωχών στον κόσμο της
εργασίας.
6
1. Η διόγκωση της φτώχειας: κοινωνικο-οικονομικές ανακατατάξεις στο
δυτικοευρωπαϊκό αγροτικό και αστικό χώρο, 14ος – 16ος αιώνας.
1α. Μέσα 14ου – μέσα 15ου αιώνα.
παραγωγής και την καταδίκη της πλειοψηφίας των αγροτικών πληθυσμών σε μια
Μαύρου Θανάτου οδήγησε στη Δύση στη χειραφέτηση των χωρικών, οι οποίοι
Από την άλλη, η ερήμωση της αγροτικής υπαίθρου επέφερε ένα δραστικό
περιορισμό των εσόδων των γαιοκτημόνων, γεγονός που τους έστρεψε στον
κατακερματισμό και στην ενοικίαση της γης τους στους χωρικούς. Η εδραίωση
2
Robert Brenner, “Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial
Europe”, T.H. Aston & C.H.E. Philpin (επιμ.), The Brenner Debate. Agrarian Class Structure
and Economic Development in Pre-Industrial Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1987, σ. 33-34.
7
του χρηματικού ενοικίου σε αντικατάσταση της παραδοσιακής έγγειας προσόδου
ωφέλησε τους καλλιεργητές. Εξαιτίας της πτώσης της τιμής των δημητριακών,
όπως και των πολλών νομισματικών υποτιμήσεων, το ύψος των ενοικίων γνώριζε
παντού μια σταθερή μείωση. Στα χαμηλότερα αγροτικά στρώματα, και ειδικότερα
επέφερε μια σταδιακή αύξηση των αποδοχών: Στην Αγγλία του 15ου αιώνα,
εκταρίων γης3.
μείωση του εισοδήματος, με μικρότερα κέρδη από τη διάθεση της παραγωγής και
λυκίσκος, κλπ). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή εξάρτησή τους από την
αγορά, τόσο για τη διάθεση των προϊόντων τους, όσο και για την αγορά των
3
Catharina Lis & Hugo Soly, Poverty & Capitalism in Pre-Industrial Europe, Bristol, The
Harvester Press, 1982, σ. 29-32. Werner Rösener, Οι αγρότες στην Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά
Γράμματα, 1999, σ. 144-158.
4
C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism , σ. 32-33.
8
Στη διάρκεια του 14ου αιώνα, τα παραδοσιακά αστικά κέντρα της
Φλαμανδίας, της Βραβάντης και της Βόρειας Ιταλίας στράφηκαν στην παραγωγή
ειδών πολυτελείας για τις ελίτ ενίσχυσε τη θέση των εξειδικευμένων αστών
αριστοκρατία, μειώναν την εξάρτησή τους από τις διακυμάνσεις της αγοράς,
συνεπώς και από τους εμπόρους. Η απεξάρτηση αυτή είχε και πολιτικό
ολιγαρχίες του 14ου αιώνα. Από την άλλη, η παραγωγή αγαθών υψηλής
τεχνιτών.
ύπαιθρο προσέφερε εκτός των άλλων και δυνατότητα ανοίγματος μιας νέας
9
πάντως όφελος για τους εμπόρους παρέμενε η απελευθέρωσή τους από τον
κέντρων στη μεταφορά της παραγωγής στην ύπαιθρο - λχ, των πόλεων της
την προστασία τους στις νέες κατασκευαστικές μονάδες. Στη διάρκεια του 15ου
αιώνα, στην Αγγλία, στη Νότια Γερμανία και στη Βορειοανατολική Ελβετία
επιπτώσεις στους κλάδους της αστικής οικονομίας που δεν απασχολούνταν στην
και δεκάδες τεχνιτών οδηγήθηκαν στην ανεργία, εξαιτίας της κατάκτησης της
κοινωνικής και πολιτικής ισχύος στα χέρια των αρχιμαστόρων οδήγησε και στη
μονοπώληση της αγοράς: Στην περίοδο 1388-1410 στη Brugges, δύο οικοδόμοι
και τέσσερις επιπλοποιοί ήταν υπεύθυνοι για περισσότερο του 80% των
κληρονομική διαδοχή στη θέση των αρχιμαστόρων και την εδραίωση ολιγαρχικού
εξέγερση των χαμηλότερων στρωμάτων των τεχνιτών, στο σύνολο σχεδόν των
ευρωπαϊκών χωρών. Στη διάρκεια του 14ου αιώνα στην Αγία Ρωμαϊκή
της υφαντουργίας, της επεξεργασίας δέρματος και γούνας, της ραπτικής και της
10
σιδηρουργίας, προχώρησαν στη συγκρότηση αδελφοτήτων που συνδύαζαν
αλληλοβοήθεια και την αρωγή των μελών τους. Το ότι αυτές οι οργανώσεις
περιπτώσεις5.
Μέσα από τις τοπικές αδελφότητες, αλλά και από τις περιφερειακές
έλεγχο στην πρόσβαση στα επαγγέλματα, μέσω του συστήματος της μαθητείας
σε έναν κλάδο. Για το λόγο αυτό αποτέλεσε πεδίο διαρκών αντιπαραθέσεων των
εργατικού δυναμικού.
Στη διάρκεια του 15ου αιώνα, η εξάπλωση της φτώχειας ενέτεινε την
κοινότητα της Piuvica στην Ιταλία, κανένας δεν εξαιρούνταν από την καταβολή
5
Catharina Lis & Hugo Soly, “ ‘An Irresistible Phalanx’: Journeymen’s Associations in Western
Europe, 1300-1800”, C.Lis, στο J. Lukassen, H. Soly (επιμ.), Before the Unions. Wage earners
and collective action in Europe, 1300-1850, International Review of Social History
Supplement 2, Κέμπριτζ, CUP, 1994, σ. 24-25. C. Friedrichs, The Early Modern City, 1450-
1750, Λονδίνο, Longman 1995, σ. 98-99. W.Sewell, Work and Revolution in France.The
Language of Labor from the Old Regime to 1848, Κέμπριτζ, CUP, 1980, …, σ. 16-39.
11
habentes). Στη διετία 1437-38, το 30% των χωρικών της Φλαμανδίας και της
6
C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ. 46-48. Bronislaw Geremek, Poverty. A History,
Οξφόρδη, Blackwell, 1997, σ. 113-114.
12
Στην ευρωπαϊκή ύπαιθρο των αρχών του 16ου αιώνα, η κυριαρχία της
εργασία και η οικοτεχνική παραγωγή συχνά καθόριζε τις τύχες της αγροτικής
Languedoc και στην κοιλάδα του Λίγηρα, η στροφή προς μια εξειδικευμένη
φορολογία, στο λειτουργικό κόστος των κτημάτων τους και ιδιαίτερα στις
ανάγκες διαβίωσης των οικογενειών τους, τους έσπρωχνε στον δανεισμό και
τελικά στην απώλεια της αγροτικής τους ιδιοκτησίας: Στη δεκαετία του 1540, οι
χωρικοί στα νότια του Παρισιού κατείχαν περίπου το 40% της καλλιεργήσιμης
παραγωγής και μαζική φτώχεια στις τάξεις των μικροκτηματιών χωρικών. Ο 16ος
13
ύπαιθρο. Στις Κάτω Χώρες στις αρχές του αιώνα, ένα 31% των αγροτικών
έδωσε έναν αριθμό φτωχών αγροτών που ανερχόταν στο 27%. Στη Φλάνδρα, το
ποσοστό των φτωχών της υπαίθρου ανάμεσα στα 1498 και 1544 ανέβηκε από
δεν υπήρχε κάποια πόλη ή περιοχή της Ευρώπης που να είχε αποκτήσει στην
1585, μόλις πενήντα από τους 4.000 Λυωνέζους που απασχολούνταν στην
από την εργασία τους. Ανάλογη φάση προλεταριοποίησης χαρακτήρισε και τις
7
C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ. 57-61, 72-74.
14
εργατικού τους δυναμικού, συμπιέζοντας τα ημερομίσθια. Σε έκθεσή του το
1577, ο γραμματέας της αστικής κοινότητας του Leyden απέδιδε τη φτώχεια των
τεχνιτών της ολλανδικής πόλης στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στο
ειδικότητες του κλάδου ήταν απόλυτα υποταγμένες στους λίγους και ισχυρούς
κοινότητας8.
σκληρά από μια εκτίναξη του πληθωρισμού που αποκλήθηκε από τους ιστορικούς
ζήτηση για τα αγροτικά προϊόντα, οι τιμές των οποίων γνώρισαν μια σταθερή και
και κρίσεις σιτοδείας, όπως αυτές του 1527-1531 και 1594-1597, οδήγησαν στο
Την άνοιξη του 1529 στη γαλλική Λυών, η υψηλή τιμή των δημητριακών, η
οποία αποδόθηκε στην κερδοσκοπία των εμπόρων και στη συνέργεια ορισμένων
πόλης. Για μια ημέρα το πλήθος ήταν κύριο της κατάστασης στην πόλη, ενώ οι
8
C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ.68-69.
9
Robert Jütte, Poverty and Deviance in Early Modern Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1994, σ. 28-31.
15
αντίδραση της αστικής ολιγαρχίας ήταν η σύλληψη και ο απαγχονισμός των
ηγετών της Μεγάλης Εξέγερσης (Grande Rebeyne), ενώ έγινε λόγος και για
ανάμειξη του τοπικού πυρήνα Λουθηρανών στο ξεσηκωμό των φτωχών της
κοινότητας10.
πρωτοφανή κοινωνική πόλωση στο εσωτερικό τους: Στην Αμβέρσα την περίοδο
με την αθρόα εισροή άκληρων αγρεργατών και φτωχών της υπαίθρου για να
διογκώσει απελπιστικά τον αριθμό των φτωχών στις πόλεις. Το 1498 στο
των φτωχών είχε ανέλθει περίπου στο 50% του αστικού πληθυσμού. Ανάμεσα
δωδεκαπλασιάσθηκε. Απογραφή του 1534 στη γαλλική Rouen έδειξε πως μόλις
το 15% του πληθυσμού ζούσε πάνω από τα όρια της ανέχειας. Στην ισπανική
Segovia, το 16% των κατοίκων σε απογραφή του 1561 δέχονταν βοήθεια από τις
του Πολέμου των Χωρικών στην Αλσατία. Το 1525, χρονικά ανέφεραν την άφιξη
10
Natalie Zemon Davis, Society and Culture in Early Modern France, Οξφόρδη, Polity Press,
1987, σ. 27-29.
11
C.Lis & H.Soly, Poverty and Capitalism…, σ. 75-79.
16
περίπου 3.000 προσφύγων, ανδρών, γυναικών και παιδιών στην πόλη.
φιλοξενεί 1.600 άτομα στην παλιά φραγκισκανική μονή που είχε μετατραπεί σε
άσυλο για τους πρόσφυγες. Το 1538 έφθασαν άλλοι 1.500 πρόσφυγες, φυγάδες
Προτεστάντες από τη Γαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία. Υπολογίζεται πως
κατά την περίοδο 1523-1530, η πόλη δεχόταν κάθε χρόνο ποσοστό προσφύγων
ιδεώδους της caritas, περιστοιχιζόμενοι από πλήθη επαιτών. Ωστόσο, παρά την
του Fra Angelico στην Cappella Niccolina του Βατικανού, με θέμα «ο Άγιος
Lorenzo Costa, αφιερωμένη στη «φιλανθρωπία της Αγίας Καικιλίας» στο ναό του
12
Miriam Usher Chrisman, “Urban Poor in the Sixteenth Century: The Case of Strasbourg”,
M.U. Chrisman, O. Gründler (επιμ.), Social Groups and Religious Ideas in the Sixteenth
Century, Kalamazoo, Michigan, The Medieval Institute, Western Michigan University, 1978, σ.
59-60.
17
San Giacomo Maggiore στη Bologna (1505-6) ή σε εκείνη του Masaccio με θέμα
«προσφορά ελεημοσύνης» στη Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία (1426),
όπως αυτοί εμφανίζονται στη ξυλογραφία που κοσμεί τον εσωτερικό κανονισμό
του «Κοινού Ταμείου» υπέρ των φτωχών της Λυών 13, υποδήλωναν την
αθλιότητα της καθημερινότητάς τους. Ωστόσο, στη διάρκεια του 16ου αιώνα, και
κοινωνική σύλληψη των φτωχών: η ταυτότητά τους δεν απέρρεε πλέον μόνο από
κάποια φυσική αναπηρία ή αθέλητη κακοτυχία, αλλά μάλλον από μια ηθική
επαιτών, πέρασε και στη γραμματεία της πρώιμης νεότερης περιόδου. Εκδομένο
στα γερμανικά με λατινικό τίτλο στις αρχές του 16 ου αιώνα, το Liber Vagatorum
18
και λωποδυτών που εκμεταλλεύονταν τα φιλάνθρωπα αισθήματα των ανθρώπων .
επαίτες».
έγγραφα για να στηρίξουν την απάτη τους. Υπήρχαν εκείνοι που συνωστίζονταν
έξω από τις εκκλησίες τις ημέρες της αγοράς ή στις γιορτές και εξέθεταν τις
πως έκαναν έρανο για την ανέγερση κάποιου παρεκκλησιού ή για την αγορά
ειδικοί στην ακύρωση της βλαπτικής μαύρης μαγείας και στον εξορκισμό των
σχεδόν μονοπωλούνταν από τις γυναίκες, οι οποίες και εμφανίζονταν επίσης σαν
μαντικές ικανότητες15.
15
Bronislaw Geremek, Les fils de Caïn. L’image des pauvres et des vagabonds dans la
littérature européenne du XVe au XVII siècle, Παρίσι, Flammarion, 1991, σ. 92-96.
19
συμπεριφοράς και τις ιδιαίτερες συνήθειες της κάθε κατηγορίας επαγγελματιών
του έργου δεν έκρυβε την απέχθεια που του προκαλούσε η θέα του πλήθους των
μια αναλυτική όσο και απαξιωτική εικόνα του κόσμου των φτωχών,
βιβλίο του The Description of England (1577). Στη θεώρηση του Harrison
των «οκνηρών φτωχών», όπως τους χαρακτήριζε ο Harrison, είχε τη δική του
Περιλαμβάνεται στο Arthur F. Kinney (επιμ.), Rogues, Vagabonds, and Sturdy Beggars: A
17
New Gallery of Tudor and Early Stuart Rogue Literature, Amherst, The University of
Massachussets Press, 1990, σ. 109-153.
20
αλογοκλέφτες, τους ζητιάνους στα άσυλα, τους προσποιούμενους τους τρελούς,
είτε στη βάση της άμεσης παρατήρησης – όπως, λόγου χάρη στα κοινοτικά και
δικαστικά αρχεία – είτε στη βάση ενός ετερόκλητου συνδιασμού της προφορικής
εκπρόσωποι των ελίτ προέκτειναν την κρατούσα ιεραρχική δομή των δυτικών
κοινωνιών στον κόσμο των επαιτών, όπως ακριβώς είχαν κάνει και με τις
κοινωνίες των ιθαγενών του Νέου Κόσμου. Η επαιτεία αποκτούσε με αυτό τον
βασιλιά του, την επικράτειά του, τους φόρους, τους εσωτερικούς του νόμους
όπως και τα αντιπροσωπευτικά του σώματα, σαν ένα κράτος εν κράτει στο
αποκρυφιστικές τέχνες19.
18
William Harrison, The Description of England, Νέα Υόρκη, Dover, 1994, σ. 180-185.
19
Bronislaw Geremek, Les fils de Caïn…, σ. 358-360. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του
βιβλίου La vie généreuse des mercelots, gueux et boesmiens, contenans leur façon de vivre,
21
3. Περιγραφή, αποτίμηση και μέτρα αντιμετώπισης του προβλήματος,
15ος – 17ος αιώνας. Η εδραίωση αστικών μηχανισμών κοινωνικής
αρωγής και η ποινικοποίηση της «απείθαρχης φτώχειας».
3α. Η εμπειρία των παραδοσιακών αστικών μηχανισμών αντιμετώπισης
κρίσεων και η αποκρυστάλλωση της νέας θεώρησης της φτώχειας τον 16 ο
αιώνα.
αλλά και στο διανοητικό περιβάλλον ιδιαίτερα των αστικών κοινοτήτων, όπως
αυτές σημειώθηκαν έπειτα από το πέρασμα του Μαύρου Θανάτου από την
αιώνα αντιμέτωπες με ένα νέο κοινωνικό όσο και πολιτικό μέγεθος, τις ορατές
κοινωνικές ανάγκες και τη συλλογικά αισθητή ανάγκη αντιμετώπισής τους 20. Στη
subtilitez et Gergon. Mis en lumière par Monsieur Pechon de Ruby, Gentil’homme Breton,
ayant esté avec eux en ses jeunes ans où il a exercé ce beau Mestier, εκδομένου στη Λυών το
1596 και κατόπιν ενταγμένου στη σειρά της εκλαϊκευτικής «Μπλε Βιβλιοθήκης» της Troyes τον
17ο αιώνα. Ο παρουσιαζόμενος συγγραφέας, «αριστοκράτης από τη Βρετάνη», εξιστορούσε την
ταραγμένη νιότη του, όταν ζούσε μαζί με «τους γυρολόγους, τους ζητιάνους και τους
τσιγγάνους» και «ασκούσε το ωραίο επάγγελμά τους», Roger Chartier, The Cultural Uses of
Print in Early Modern France, New Jersey, Princeton University Press, 1987, σ. 265-280.
20
Αντώνης Λιάκος, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές Γραφείο
Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Αθήνα, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της
Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1993, σ.18-19.
22
αγοράς εργασίας, σε εναρμόνιση με τις ανάγκες της επεκτεινόμενης
καπιταλιστικής οικονομίας.
Στη διάρκεια του 15ου αιώνα αρκετές αστικές κοινότητες στη Δύση
υπό συγκεντρωτικό και συνήθως κοσμικό έλεγχο. Τη δεκαετία του 1490 στην
ιταλική πόλη της Bologna, μια μικρή συμμαχία οικογενειών πατρικίων απέκτησε
συμφέροντα21.
Ήδη από τις αρχές του 14ου αιώνα, η γαλλική πόλη της Nîmes διατηρούσε
τους πάσχοντες από νευρολογικές και ψυχικές διαταραχές. Υπήρχαν επίσης δύο
Charles Parker, The Reformation of Community. Social Welfare and Calvinist Charity in
21
23
που προσέφεραν ψωμί και χρήματα στους φτωχούς της πόλης στη διάρκεια της
ευρωπαίκό χώρο από το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, η αστική κοινότητα
απόρων και σε λίγα φτωχά ορφανά, ανέλαβε επιτροπή στην οποία βαθμιαία
κληροδότημα πλούσιου νομικού μια θέση δικηγόρου των φτωχών, τον οποίο
επαιτεία στην πόλη τελούσε υπό έλεγχο. Πολιτική της αστικής ολιγαρχίας ήταν
να βοηθά μόνο όσους φτωχούς «είχαν τη μεγαλύτερη ανάγκη». Για την επαιτεία
βάση την εξακριβωμένη διαμονή του αιτούντα στην πόλη. Πριν τη δεκαετία του
1450, οι ξένοι επαιτούσαν σχετικά ελεύθερα στην πόλη, όμως η σταθερή αύξηση
έναντι χαμηλού ποσού τον τίτλο του schultheisbürger, που τους αναγνώριζε ως
νόμιμους κατοίκους της πόλης και ουσιαστικά τους ενέτασσε στους δικαιούχους
22
Raymond Mentzer, “Organizational Endeavour and Charitable Impulse in Sixteenth-Century
France: The Case of Protestant Nîmes”, French History, 5, 1, Μάρτιος 1991, σ. 5-6.
23
M.U.Chrisman, “Urban Poor in the Sixteenth Century: The Case of Strasbourg”…, σ. 60-61.
24
Τα μεταρρυθμιστικά κινήματα που γέννησε η πολυεπίπεδη κρίση της
Καθολικής Εκκλησίας τον 15ο αιώνα δεν στάθηκαν αδιάφορα απέναντι στο
οξυμένο πρόβλημα της φτώχειας στις πόλεις της Δύσης. Στην εκστρατεία τους
ηθικής ανάπλασης των ανθρώπων και επιστροφής στη λιτότητα των πρώτων
παρασιτισμό.
έπρεπε να είναι μόνον η στοιχειώδης, που θα τους επέτρεπε «να μην πεθάνουν
από την πείνα και το κρύο», ώστε να αποφευχθεί η αθέλητη ενθάρρυνση της
βάρος την προωθούμενη ποινικοποίηση της επαιτείας στο προοίμιο της νέας
έκδοσης του Liber Vagatorum του 1528, όπου καλούσε τις αστικές κοινότητες
24
Bronislaw Geremek, Poverty. A History…, σ. 180-182, Les Fils de Caïn. L’image des pauvres
et des vagabonds dans la littérature européenne du XVe au XVIIIe siècle…, σ. 103-105.
25
Στην έκδοση των Colloquia του Σεπτεμβρίου 1524, ο Έρασμος κατήγγειλε
καταχρήσεις των οποίων είχαν ενθαρρυνθεί από την ανοχή της Καθολικής
πρόβλημα της φτώχειας όσο και στη διαμόρφωση των κοινοτικών πολιτικών
φυγάς εξαιτίας της εβραϊκής ρίζας της οικογένειάς του, ο Vivés αφιέρωσε το
έργο του στις κοινοτικές αρχές της φλαμανδικής πόλης της Brugges, σε
κόσμου των φτωχών για την ηθική όσο και υλική ακεραιότητα των αστικών
τους καθήκοντα ενώ ζούσαν μέσα στην ασωτεία και την παρανομία.
της εκεί παρουσίας τους, άρρωστοι και ανήμποροι, περιφερόμενοι επαίτες και
όσοι ζούσαν μέσα στη φτώχεια, δίχως ωστόσο να καταφεύγουν στην επαιτεία. Σε
25
B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 184-186.
26
σχέση με το ποιόν των τελευταίων, οι αρχές θα έπρεπε να αντλήσουν
Το επόμενο βήμα θα ήταν η εύρεση εργασίας για όλους τους υγιείς και
άσκοπα» και να «γλυτώσουν από τις κακές σκέψεις και τα πάθη που προκαλεί η
οκνηρία»27.
έλεγχο όλων των ασύλων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων των κοινοτήτων τους.
και τους διατιθέμενους πόρους για την ανακούφιση των δικαιούχων φτωχών. Σε
να ενισχυθούν από εράνους στις κυριότερες εκκλησίες της κάθε πόλης. Ωστόσο,
ποσού, αλλά στην απλή κάλυψη των αναγκών σε εβδομαδιαία βάση, ώστε να
26
Juan Luis Vivés, On Assistance to the Poor, Toronto, University of Toronto Press, 1999, σ.
37-38.
27
Juan Luis Vivés, On Assistance to the Poor…, σ. 39-42.
27
αποφευχθεί η συνήθεια να χορηγούνται μεγάλα ποσά που θα μπορούσαν να
υπέρ των φτωχών ή να δανείσουν στα ιδρύματα της πόλης. Οι ίδιες οι αστικές
Vivés της επιφύλασσε μια περιφερειακή θέση στο νέο σύστημα κοινωνικής
αρωγής. Το πρόγραμμά του στόχευε πρώτα απ’όλα στην εξάλειψη της επαιτείας
αρωγής της γενέτειράς του πόλης Azpeitia. Σύμφωνα με το σχέδιο του Λογιόλα,
το αστικό συμβούλιο θα όριζε δύο εκπροσώπους, έναν κληρικό και έναν λαϊκό, ως
υπεύθυνους για τη συλλογή εισφορών υπέρ των φτωχών τις Κυριακές και τις
28
Vivés, On Assistance to the Poor…, σ. 48-49.
28
όνομα και το ιδιαίτερο πρόβλημα του κάθε φτωχού, ενώ δύο επίτροποι, με το
δημόσια επαιτεία απαγορευόταν και όλοι οι ξένοι φτωχοί που δεν ήταν ικανοί
οποίους και θα έπαιρναν βοήθημα για διαμονή μιας νύχτας στην πόλη.
άξιους φτωχούς αποτελούσαν ζήτημα ηθικής μεταρρύθμισης για τον ιδρυτή του
Τάγματος των Ιησουιτών, όπως και για τον Vivés. Οι επαίτες συγκαταλέγονταν
σε εκείνους που ζούσαν στην ακολασία, εκείνους που είχαν ανάγκη ηθικής
αναμόρφωσης29.
στις αρχές του 16ου αιώνα υπήρξαν κυρίως αστικές πρωτοβουλίες. Ωστόσο, και η
του κόσμου των φτωχών. Το 1530 στη γερμανική πόλη της Αυγούστας,
διάταγμα έδινε τον έλεγχο των ασύλων και ιδρυμάτων στις αρχές της κάθε
Οκτωβρίου του 1531 γινόταν περισσότερο σαφές στην αποτύπωση των στόχων
Linda Martz, Poverty and Welfare in Habsburg Spain. The Example of Toledo, Κέμπριτζ,
29
29
απαγόρευσης της δημόσιας επαιτείας. Το διάταγμα όριζε τη δημιουργία ενός
– και να καταπολεμήσει – την παρακμή στο περιβάλλον, την κοινωνία αλλά και το
άτομο. Ο λόγος αυτός εδραιώθηκε ανάμεσα στις βασιλείες των Εδουάρδου Δ’ και
Στ’. Τη δεκαετία του 1540, τα «πάθη» του αγγλικού βασιλείου είχαν μετατραπεί
φυγοπονία και ο φθόνος του άλλου. Στη διαμόρφωση του νέου κλίματος ηθικής
ιδέες που τους προσέφεραν τα ευρύτερα ευρωπαϊκά κινήματα του ουμανισμού και
της φλαμανδικής πόλης της Ypres σε μια γενικευμένη μεταρρύθμιση του αστικού
Paul Slack, From Reformation to Improvement. Public Welfare in Early Modern England,
31
30
επιφορτισμένοι με την περίθαλψη, τον έλεγχο και το διαχωρισμό των φτωχών,
ενώ γινόταν ιδιαίτερη μνεία στην εκπαίδευση των απόρων της κοινότητας.
κατηγορώντας την ότι απηχούσε αιρετικές θέσεις και ότι αντιμάχονταν την
αρχές τόνιζαν πως το φαινόμενο της φτώχειας, όπως το είχε οριοθετήσει και
φτωχοί αποτελούσαν τώρα πρόβλημα για κάθε αστική κοινότητα. Ο φόβος της
θεολόγοι έκριναν πως τα μέτρα της Ypres, αν και σκληρά, ήταν σε γενικές
των γειτονικών χωριών στις λίστες των δικαιούχων βοήθειας. Τόνιζαν τέλος
16ου αιώνα οδήγησε την αστική ολιγαρχία της γαλλικής Rouen, από κοινού με τις
εκκλησιαστικές αρχές της πόλης, στην αναδιοργάνωση του δικτύου των ασύλων
νόμος περί φτωχών όριζε πως όλοι οι αρτιμελείς και ικανοί προς εργασία φτωχοί
τους επαίτες, θα τους αλυσόδενε ανά ζεύγη και θα τους παρέδιδε στις αρχές για
εργασία στα δημόσια έργα της πόλης. Επίσης απαγορευότνα η επαιτεία, ακόμη και
32
B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 136-141.
31
για τους άρρωστους και ανήμπορους φτωχούς. Κάθε ενορία θα κατάρτιζε
κατάλογο των φτωχών της και θα όριζε έναν υπεύθυνο για τη διανομή των
Απογραφή στις αρχές του 1535 ανέφερε πως η πόλη είχε περί τους
φτωχοί», καθώς και 532 επαίτες, 275 από τους οποίους ήταν παιδιά. Ωστόσο,
εργασίας για τους φτωχούς, την προικοδότηση των απόρων κοριτσιών και την
πόλης είχαν θυροκολλήσει τους καταλόγους των φτωχών τους, ενώ οι φτωχοί
κλήθηκαν να φορέσουν ένα διακριτικό σημάδι στο μανίκι τους (έναν κίτρινο
φτωχών της Rouen απασχολούνταν στα δημόσια έργα, έναντι παροχής τροφής
Η «Μεγάλη Εξέγερση», την άνοιξη του 1529, έπεισε την αστική ολιγαρχία
της γαλλικής πόλης της Λυών για την επιτακτική αναγκαιότητα λήψης μέτρων
και ουμανιστή λογίου Jean de Vauzelles για τη δημιουργία ενός Κοινού Ταμείου
Vauzelles εξέθεσε ορισμένες από τις βασικές αρχές λειτουργίας του νέου
33
Geremek, Poverty. A History…, σ. 151-156.
32
Οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνθηκε ο Vauzelles προτρέποντάς
και του Vivés (το έργο του είχε εκδοθεί στη Λυών το 1532), έμποροι και
ταραγμένη κοινότητα34.
της Λυών του 16ου αιώνα ήταν ο συγκεντρωτισμός του: όλα τα ευαγή ιδρύματα και
των φτωχών που συλλέγονταν του Αγίου Ιωάννη και στις άλλες θρησκευτικές
απαγορευόταν με ποινή τη μαστίγωση και την εκτόπιση. Για πρώτη φορά στην
ιστορία της Λυών έγινε απογραφή των φτωχών από αξιωματούχους του Κοινού
34
Natalie Zemon Davis, Society and Culture in Early Modern France…, σ. 32-36.
33
επίτροποι αναθεωρούσαν τακτικά τον αριθμό των καταγραμμένων φτωχών με
πείσει την αστική ολιγαρχία πως η ανάπτυξη κλάδων όπως η κατασκευή μάλινων
Στο Κοινό Ταμείο, οι ουμανιστικές απόψεις για τη μόρφωση και την εκπαίδευση
και όσους τροφίμους του Hôtel-Dieu είχαν συμπληρώσει το έβδομο χρόνο της
διδάσκονταν γραφή και ανάγνωση, όπως και όσα από τα κορίτσια έδιεχναν μια
τους.
Turquet, ο οποίος και έγινε επίτροπος του Κοινού Ταμείου. Το Ταμείο νοίκιασε
κτίρια στην πόλη και μίσθωσε ιταλούς μεταξουργούς ως εκπαιδευτές όχι μόνο
των ορφανών κοριτσιών, αλλά και των κοριτσιών από οικογένειες που είχαν
35
N.Z. Davies, Society and Culture…, σ. 39-40.
34
εκαπίδευσής τους, τα κορίτσια εργάζονταν σε τεχνίτες εγκατεστημένους στην
ποσότητα ψωμιού για τη βδομάδα και χρήματα για την αγορά λίγου κρέατος.
Περίπου 300 παιδιά περιθάλπτονταν στα νέα θεραπευτήρια παιδιών της πόλης,
ενώ οι επίτροποι του Κοινού ταμείου επέβλεπαν την εκπαίδευση και διαβίωση
250-300 αρρώστους στα τέλη του 16ου αιώνα, δίχως αισθητή αύξηση στο δείκτη
όμως ο αριθμός των παιδιών στους δρόμους είχε μειωθεί δραστικά. Το 1556,
βοηθημάτων, όμως δεν στρεφόταν ανοιχτά εναντίον των ξένων φτωχών. Ξένοι
παρουσιάζονταν για εργασία στις οχυρώσεις και απείχαν από την επαιτεία. Στην
ανάμεσα στους επιτρόπους του Κοινού Ταμείου αλλά και στους δικαιούχους
αρωγής. Κύριο μέλημα των αρχών ήταν να απαλλάξουν την κοινότηταβ από τους
πεινασμένοι χώρικοί, έπαιρναν ένα και μόνο βοήθημα, την passade. Εφόσον ήταν
36
Davis, Society and Culture…, σ. 41-43.
37
Davis, Society and Culture…, σ. 48-49.
38
Davis, Society and Culture…, σ.50.
35
Η έκρηξη των θρησκευτικών πολέμων ανάμεσα σε Καθολικούς και
τις γαλλικές πόλεις με μια δραματική αύξηση του όγκου των φτωχών και
ανώτατη αρχή της κοινότητας, χώρισε την πόλη σε εννέα εποπτευόμενες ζώνες
των φτωχών (rôle des pauvres), ο οποίος κατέληγε μαζί με αυτούς των
εμφανίζονταν μεμονωμένα άτομα, άνδρες και γυναίκες, ενήλικοι και παιδιά, αλλά
δικαιούχων αρωγής για ένα χρόνο δεν εμφανίζονταν τον επόμενο (29% των
εγγραφών του 1587 επανεμφανίζονται το 1588, 25% των εγγραφών του 1589
απογραφή του 1592) καταδεικνύει πως οι φτωχοί της Nîmes συγκροτούσαν ένα
πολύ ευρύτερο όγκο από το 5% του πληθυσμού που σιτιζόταν από την κοινότητα.
Ο μέσος όρος του πληθσυμού των φτωχών για τις γαλλικές πόλεις την ίδια
36
Η καλβινιστική αρχή προσπάθησε να απαγορέψει την επαιτεία στους
δρόμους, κάτι όμως που οι συνθήκες της εποχής καθιστούσαν τραγικά ανέφικτο.
του ποιός ήταν «εντός» και ποιός «εκτός», οι αστικές κυβερνήσεις επέδειξαν μια
δεν θα αποτελούσαν βάρος στον προνοιακό μηχανισμό της κάθε πόλης. Έτσι, το
τεχνίτες, ενώ πλήρωνε και πενήντα κορώνες σε όσους έφερναν και ένα αργαλειό
μαζί τους. Αντίθετα, όσοι φτωχοί δεν είχαν συμπληρώσει την προβλεπόμενη
αντιμετωπίστηκαν όσοι φτωχοί δεν κατοικούσαν στην πόλη τουλάχιστον για δύο
χρόνια. Στα τέλη του 16ου αιώνα, η ελάχιστη περίοδος διαμονής στην ίδια
κοινότητα, για όσους φτωχούς δεν είχαν γεννηθεί στις Κάτω Χώρες, είχε
ανέλθει στα πέντε χρόνια. Ανάμεσα στα 1450 και 1550, η κοινότητα της Leyden
39
Raymond Mentzer, “Organizational Endeavour and Charitable Impusle in Sixteenth-Century
France: the Case of Protestant Nîmes”…, σ. 17-27.
37
ενώ παράλληλα επέβαλε το διήμερο ως μέγιστη περίοδο παραμονής τους στην
πόλη. Επιπλέον, απαγόρευε την επαιτεία σε άτομα ηλικίας δεκαοκτώ έως και
στις αρχές της Leyden. Η αναφορά υπογράμμιζε την ευθύνη των προκρίτων, ως
και να εκδιώξουν τους ανάξιους φτωχούς. Η επιτροπή χώριζε τους φτωχούς της
ιδρύματα και τις μονές της πόλης. Ταυτόχρονα καυτηρίαζε την πρακτική των
εργοδοτών στον κλάδο της υφαντουργίας, οι οποίοι πλήρωναν τους εργάτες τους
επιτροπή εισηγούνταν την υπαγωγή όλων των πόρων που προορίζονταν για την
ενώ οι ξένοι φτωχοί είχαν πλέον δικαίωμα παραμονής για ένα εικοσιτετράωρο,
38
Χωρών, απαρτιζόμενη κατά κύριο λόγο από εκπροσώπους αστικών κοινοτήτων,
επαιτείας στις πόλεις. Το 1579, η Συνέλευση όρισε πως όλοι οι πρόσφυγες από
όπου είχαν καταφύγει μέσα σε τρεις ημέρες από την άφιξή τους. Το 1583
έπρεπε να στερηθούν την ελευθερία τους και να μυηθούν στην εργατικότητα και
την ευλάβεια μέσα από την πειθαρχία της σκληρής, χειρωνακτικής εργασίας. Το
αναμορφωτήριο για άνδρες συμπληρώθηκε και από ένα αντίστοιχο για γυναίκες
(Spinhuis)43.
42
C. Parker, The Reformation of Community..., σ. 79-80.
43
Parker, The Reformation of Community…, σ.84.
39
αστικός αξιωματούχος, απευθείας υπόλογος στις αρχές.Το 1523, η κοινότητα
επέλεξε για τη θέση τον Lucas Hackfurt, λατινιστή και πρώην κληρικό, ο οποίος
Αναβαπτιστές.
φιλανθρωπία, επεκτείνοντάς την ακόμη και στους ξένους φτωχούς, όπως και σε
εκείνους που είχαν αγοράσει το δικαίωμα εγγραφής στα μητρώα της κοινότητας,
αρχικά την απαγόρευση εισόδου σε όλους τους ξένους. Η κοινότητα έκανε δεκτή
την εισήγησή του με διάταγμα του Σεπτεμβρίου 1530, όπου μαζί με την
απαγόρευση εισόδου και τον έλεγχο των εισερχόμενων κάρων και αμαξιών,
Στρασβούργου.
για τις κοπέλες, να προικοδοτηθούν ώστε να αποφύγουν τον ολισθηρό δρόμο της
χωρικών που είχαν έλθει φυγάδες εξαιτίας του Πολέμου των Χωρικών και της
40
θεωρούσε πως γενεσιουργοί παράγοντες της φτώχειας ήταν ο πληθωρισμός, η
ανεργία, η μετανάστευση και η εκτροπή των πόρων του Κοινού Ταμείου προς
τέσσερις βοηθούς του. Από το 1530, το Κοινό Ταμείο μίσθωσε τις υπηρεσίες
ενός γιατρού για την περίθαλψη των αρρώστων φτωχών. Πέρα από τη χορήγηση
του βοηθήματος, παρέχονταν τροφή και καυσόξυλα για τον χειμώνα. Το ψωμί
παραγγέλνονταν από αρτοποιούς της πόλης, υπό τον άμεσο έλεγχο του
αντιλήψεων, ενώ οι φωνές που καλούσαν για την εκκοσμίκευση των αστικών
ρόλο της Καθολικής Εκκλησίας. Ωστόσο, οι αντιλήψεις για την αναγκαιότητα της
παραγωγικής απασχόλησης των φτωχών και για την τιμωρία των «ανάξιων
φτωχών» βρήκαν και εκεί πρόσφορο έδαφος, παρά την - καταγγελόμενη από
Tavera και των καστιλιάνικων cortes θεσπίσθηκε Νόμος Περί Φτωχών για την
44
Miriam Usher Chrisman, “Urban Poor in the Sixteenth Century: The Case of Strasbourg”…,
σ. 61-67.
41
Καστίλη στις 24 Αυγούστου 1540. Ο νόμος ξεκινούσε με εκτενείς αναφορές σε
επαιτεία. Ο νόμος του 1540 όριζε πως μόνο οι «άξιοι φτωχοί» είχαν το δικαίωμα
ειδική άδεια επαιτείας από τους ιερείς των ενοριών τους. Αντίστοιχες άδειες θα
προϋπόθεση για την παροχή της άδειας επαιτείας ήταν η εξομολόγηση και η Θεία
τη θέσπιση του Νόμου Περί Φτωχών του Φιλίππου Β΄. Ο ισπανός μονάρχης
κάθε ενορία του βασιλείου δύο επίτροποι θα εξέταζαν τους τοπικούς φτωχούς
παροχή αδειών επαιτείας θα τελούσε υπό τον έλεγχο των δικαστικών αρχών.
Ένα χρόνο μετά, συνεχείς διαμαρτυρίες για την ατελή εφαρμογή του νόμου
45
Linda Martz, Poverty and welfare in Habsburg Spain. The Example of Toledo…, σ. 18-20.
42
διγάμων, ρουφιάνων και ληστών». Ο νόμος του 1565 περιόριζε το ρόλο των
1540, ο νέος νόμος του Φιλίππου Β΄ δεν έκανε κανένα λόγο για τον εγκλεισμό
φτωχών46.
Στις ιταλικές πόλεις του 16ου αιώνα, οι ιδέες του Vivés για
Bologna δημοσιεύθηκε ένα πρώτο συστηματικό σχέδιο για την εγκαθίδρυση ενός
κοινότητας, δεν υπήρχε ένα γενικό σύστημα περίθαλψης των φτωχών. Για την
προέβλεπε την ετήσια απογραφή των φτωχών, την εκδίωξη όσων ζούσαν στην
πόλη λιγότερο από ένα χρόνο, την απαγόρευση της επαιτείας και τη δημιουργία
Στα τέλη της δεκαετίας του 1560, το σύστημα κοινωνικής αρωγής είχε
43
κοινότητας, ή σε ημερήσια απασχόληση. Οκτώ επιθεωρητές επισκέπτονταν τους
φτωχούς που είτε είχαν προταθεί για στέγαση είτε είχαν κάνει αίτηση για
από φόρους στα μοναστικά τάγματα, από εθελοντικές εισφορές συντεχνιών, από
περιοδικές εξορμήσεις στην αγορά της πόλης καθώς και σε αγροικίες στην
ύπαιθρο.
έγκλειστων φτωχών φανέρωναν πως η ελίτ της Bologna δεν ταύτιζε ακόμη τον
προτεραιότητα από ό,τι η αναμόρφωση των επαιτών μέσα από την εργασία και
«άξιους φτωχούς» της πόλης και της παράλληλης αποθάρρυνσης των ξένων
48
N. Terpstra, “Apprenticeship in Social Welfare”…, σ. 114-119.
44
τεσσάρων ασύλων περιορισμένης διαμονής για τους φτωχούς της πόλης και την
πλήρη απαγόρευση της επαιτείας στους δρόμους και στα σπίτια της πόλης, με
από ειδικό τέλος και θα συντηρούσαν τους τροφίμους τους μέχρι τον Ιούνιο,
οπότε και αυτοί θα οδηγούνταν στην terra firma με τελικό προορισμό τους
της κρίσης προωθούσαν την εκδίωξη όλων των ξένων φτωχών, την
γαλέρες της Γαληνοτάτης και την υπαγωγή των ανήμπορων και αρρώστων στην
ενοριακή βοήθεια49.
ιδρυμάτων, υπό τον έλεγχο των συντεχνιών και των θρησκευτικών αδελφοτήτων
Penitenti για μετανοημένες πόρνες, La Pietà για έκθετα παιδιά και ορφανά,
προσωπικού, των επαιτών αλλά και των πορνών, όσων θεωρούνταν κίνδυνος για
δεκαετίας του 1590 ανάγκασαν τις βενετικές αρχές να ενισχύσουν την πολιτική
τους στο ζήτημα των φτωχών. Πέρα από το ειδικό νοσοκομείο, οι αρχές
49
B. Geremek, Poverty. A History…, σ. 131-136.
45
ασκούσαν πιέσεις στους εβραίους ενεχειροδανειστές για την εξασφάλιση φθηνών
πλειστηριασμούς περιουσιών για χρέη, ενώ μεριμνούσε και για την αποφυλάκιση
φτώχειας και των φτωχών, αλλά περιορίστηκαν στο επίπεδο της διαχείρισης
κρίσεων. Η στενή διασύνδεση ανάμεσα στην πανώλη και στη φτώχεια συχνά
λειτουργούσε σε βάρος των φτωχών. Εξαιτίας της ασωτείας και της βαθιά
αμαρτωλής τους φύσης, αλλά και της προκλητικής αδιαφορίας τους σε θέματα
της θεϊκής οργής με την αδιαφορία των αστικών κοινοτήτων απέναντι στους
πρόσκαιρη αύξηση των πόρων που διατίθενταν για την ανακούφιση των φτωχών,
είτε με τον χωροταξικό περιορισμό των φτωχών και των άλλων «αμαρτωλών
50
Christopher Black, “Early Modern Venice. An ideal welfare state?”, Χρύσα Μαλτέζου (επιμ.),
Πλούσιοι και Φτωχοί στην Κοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής, Βενετία, Ελληνικό Ινστιτούτο
Βυζαντινών & Μεταβυζαντινών Σπουδών, 1998, σ. 149-154.
51
Brian Pullan, “Plague and perceptions of the poor in early modern Italy”, Terence Ranger &
Paul Slack (επιμ.), Epidemics and Ideas. Essays on the Historical Perception of Pestilence,
Κέμπριτζ, CUP, 1992, σ. 119-123.
46
3γ. Κοινωνική πολιτική και νομοθεσία για τους φτωχούς στην τυδωριανή
Αγγλία. Κεντρικός σχεδιασμός και τοπικές πρωτοβουλίες.
προβλήματος των φτωχών από την εξουσία των Τυδώρ. Ήδη από τα τέλη του
Act) του 1495 όριζε ως ποινή για τους περιπλανώμενους επαίτες την έκθεση
στο ικρίωμα για τρεις ημέρες και κατόπιν τη βίαιη απομάκρυνση και την
επιστροφή στον τόπο καταγωγής τους52. Η διόγκωση του αριθμού των φτωχών
«οκνηρία» μια διάσταση επικινδυνότητας που ξεπερνούσε κατά πολύ το φόβο της
ηθική ευρωστία της αγγλικής κοινωνίας. στην Ουτοπία (1516) ο Thomas More
περιέγραφε μιαν ιδανική κοινωνία στην οποία η οκνηρία ήταν προγραμμένη και
απογραφής των σιτηρών και τη δημιουργία σιταποθηκών για τον εφοδιασμό της
αγοράς σε περιόδους κρίσης54. Η δεκαετία του 1530 είδε την ανάπτυξη μιας νέας
52
Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England, Λονδίνο, Longman, 1988, σ.114.
53
Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England…, σ.116, του ίδιου, From Reformation
to Improvement. Public Welfare in Early Modern England, Oξφόρδη, Clarendon Press, 1999,
σ.8-9.
54
Robert Jütte, Poverty and Deviance in Early Modern Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1994, σ.122.
47
προδιάθεση των Τυδώρ απέναντι στους περιπλανώμενους φτωχούς και τους
Starkey55.
περιπλανώμενους επαίτες και την άμεση επιστροφή τους στον τόπο διαμονής
τους κατά τα προηγούμενα τρία χρόνια από τη σύλληψή τους. Προέβλεπε επίσης
την επέκταση σε εθνική κλίμακα της παροχής αδειών επαιτείας στους «άξιους
νομοθετική πράξη του 1536, υπό την καθοδήγηση του Thomas Cromwell,
πρότεινε την καταναγκαστική εργασία των φτωχών στα δημόσια έργα, διάταξη
που αποσύρθηκε εξαιτίας των αντιδράσεων που προκάλεσε. Στην τελική του
πρώτη φορά, όπως και την υποχρεωτική μαθητεία των φτωχών παιδιών στα
επαγγέλματα. Η πράξη του 1536 προέβλεπε τη συλλογή τελών υπέρ των «άξιων
φτωχών» και την όριζε σε επίπεδο ενορίας, πρακτική που ακολουθούνταν στο
πλήθος εξαιρέσεων στις διατάξεις της. Αν και έθετε τις κατευθυντήριες γραμμές
αρωγής μέσα από την εδραίωση της ενορίας ως διοικητικής οντότητας, εργασία
και τιμωρία για τους οκνηρούς και τους ικανούς για εργασία φτωχούς,
55
Paul Slack, The English Poor Law, 1531-1782, Κέμπριτζ, CUP,1990, σ.6-7.
48
ποινικοποίηση της επαιτείας και της αδιάκριτης φιλανθρωπίας) η πράξη του
Το 1505, ο Ερρίκος Η΄ίδρυσε το ίδρυμα του Savoy, «για την εισδοχή και
της Santa Μaria Nuova της Φλωρεντίας και του «Μεγάλου Νοσοκομείου» του
ζήτησε την επαναλειτουργία των St. Bartholomew’s και St. Thomas, «όχι για
τους κληρικούς και τους μοναχούς που ζούσαν στην ακολασία», αλλά «για τους
των αστών πατρικίων που εκφραζόταν στα νέα μεταρρυθμιστικά μέτρα απηχούσε
το 1552 με στόχο την παραγωγική απασχόληση των τροφίμων στο εσωτερικό του
56
Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England..., σ.118-119. The English Poor Law...,
σ.9-10.
49
φτωχών αντανακλούσε την αποτυχία της Slavery Act του 1547, με την οποία
των φτωχών. Το Bridewell υπήρξε από αυτή την άποψη το πρώτο πτωχοκομείο
εργασίας που σημειώθηκαν στις δεκαετίες του 1540 και 1550 αντανακλούσαν τις
νέες θεωρήσεις της φτώχειας και του κόσμου των φτωχών. Το 1557,
καταλόγων των φτωχών όπως και τις καταχωρήσεις των εισφορών που
πάντα κοινωνικές αναταραχές, όπως η εξέγερση του 1569 που οδήγησε την
57
Paul Slack, From Reformation to Improvement. Public Welfare in Early Modern England…,
σ.21-25, The English Poor Law…, σ.8.
50
στους καταλόγους των δικαιούχων «ανάξιοι φτωχοί». Τέλος, για τους
Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες του 16ου αιώνα οι αστικές εξουσίες είχαν
τις απόπειρες παραγωγικής απασχόλησης των φτωχών και των παιδιών τους σε
Πουριτανοί ζηλωτές επιδίωξαν την ηθική ανάπλαση των «άσωτων και ασύδοτων
της φτώχειας59.
πράξεις περί αγυρτών και για την αρωγή των φτωχών του 1598 και ιδιαίτερα με
όριζε την ενορία ως διοικητική μονάδα υπεύθυνη για την αρωγή στους φτωχούς,
51
εκκλησιαστικούς επιτρόπους ή εκλεγμένους και άμισθους ενοριακούς επόπτες.
Προέβλεπε επίσης την παροχή πρώτης ύλης, όπως λινάρι, καννάβι και μαλλί για
την παραγωγική απασχόληση όλων των ικανών προς εργασία φτωχών. Όριζε την
****
φτώχειας και του κόσμου των φτωχών στην Αγγλία τον 16ο και 17ο αιώνα, ο
βρετανός ιστορικός Paul Slack δίνει έμφαση στην ανάδυση και εδραίωση ενός
στις αργές μεταβολές στις αντιλήψεις που έκαναν τους φτωχούς να αντιμετωπίζονται ως
απειλή που έπρεπε να τεθεί υπό έλεγχο, ή ως αφορμή για κεντρικό κοινωνικό και
60
1601 Act for the Relief of the Poor, “The Workhouse”,
http://users.ox.ac.uk/~peter/workhouse/poorlaws/1601act.html
52
αντικαταστάθηκε από ελεγχόμενη αρωγή και από τους κοινωνικούς ελέγχους της
το πεδίο για τη σύγκρουση ή και την όσμωση συμφερόντων τοπικών ελίτ και
τις παρεμβάσεις τους την κατευθυντήρια πορεία και την εφαρμοστικότητα των
φτώχειας και του κόσμου των φτωχών, οι βασικές κατευθυντήριες γραμμές του
της φτώχειας, και γι’ αυτό και δεν συνδυάσθηκαν και με άλλα μέτρα εξύψωσης
του βιοτικού επιπέδου των πληβείων της Αγγλίας. Αρχικά «κινήσεις πανικού» σε
περιόδους οξείας κρίσης, τα μέτρα που υιοθετήθηκαν στη διάρκεια της μοναρχίας
στρατηγικές ηθικής αναμόρφωσης της κοινωνίας από τις ευαγγελικές ελίτ του
τέλους του 16ου αιώνα. Κατά τον 17ο αιώνα, τα μέτρα αντανακλούσαν ολοένα και
61
Paul Slack, Poverty & Policy in Tudor & Stuart England..., σ.205.
53
εντάσσοντας την καταναγκαστική εργασία των τροφίμων των πτωχοκομείων στην
Από την άλλη, οι φτωχοί της χώρας ουδέποτε υπήρξαν μια άβουλη μάζα η
οποία ακολουθούσε παθητικά τις εκάστοτε επιταγές της τοπικής ή της εθνικής
ο ίδιος ο αριθμός των φτωχών οδήγησε τις αρχές στη σύλληψη και εφαρμογή
βιομηχανική νεωτερικότητα.
62
Όπως τον αποτυπώνει έξοχα ο Robert Jütte στο Poverty and Deviance in Early Modern
Europe, Κέμπριτζ, CUP, 1994.
54