WIKA NG EKOLOHIYA HIGAONON:

Aralin 3
WIKA NG EKOLOHIYA:
 Wika ang pangunahing instrumento sa
pakikipag-ugnayan sa kanyang lipunan.
 ang tao, wika at ng kapaligiran ay konektado.
- nasa impluwensiya ng wika kung paano iniisip ng tao
ang kaniyang mundo.
Ayon kay Dobie(2012), ang ekokritismo ay ang pag-aaral
ng kapaligiran at panitikan sa pamamagitan ng mga iba’t
ibang interdisiplinaryong pananaw.
- Hindi lamang umiiral ang halaga ng ekolohiya
sa panitikan sapagkat ito ay umaalingaw-ngaw din sa
disiplina ng pag aaral ng wika.
Ayon kay Einar Huagen sa kayang sanaysay na The
ecology of language ( 1972), higit na maiintindihan ang
ugnayan ng wika at ekolohiya sa pamamagitan ng
pakikipagtulungan ng :
* antropolohiya
* sosyolohiya
* agham politikal
* sikolohiya
Tangian (2010)
Higa-pinagkukutaan
Non- taong taga itaas
“pinagkukutaan ng mga taong taga itaas.”
*para sa taga Mindanao kinikilala sila bilang mga
LUMAD.
LUMAD
Lumad -miyembro ng 18 pangkat etnolinggwistikong
Mindanaon.
-dating nanirahan sa kapatagan at napilitang tumungo
sa pusod ng kagubatan dahil sa kalupitan ng tao at
modernisasyon.
ng Tsina.
-Sila ay nauna sa bansa kaysa sa mga Ifugao.
-mahigit-kumulang 400,000 ang populasyon nila sa
kasalukuyan.
- Pawang mapayapa at palakaibigan ang mga Higaonon
ng Kalikasan
-Datu ang kanilang tagapamuno sa komunidad. Ang
Datu rin ang gumagabay, sumusubaybay, at may ganap
na awtoridad sa pagdaraos ng lahat ng ritwal.
-siya rin ang tagahatol sa may sala.

Ang ekolohiya ng isang wika ay nakilala ng mga taong Dumagondong (Banal na Asembleya) – Kaugalian at
nagsasalita ng wikang ito at inilipat sa iba. Paniniwala na maaring basahin sa loob ng walong araw
at walong gabi
Bahagi ng ekolohiya ng wika:
Pangkalatang Batas ng Pagibig at Kapayapaan – unang
*Saykolohikal- ang pakikipag-ugnayan sa ibang maririnig mula sa Dumagondong
wika sa isip ng mga bilinggwal at multilinggwal na tao o
tagapagsalita. ng pamayanang Higaonon at mga tungkulin ng isang
Datu
*Sosyolohikal- ang interaksiyon ng lipunan kung saan ito
ginagamit bilang midyum ng komunikasyon. Datu – Guro na tagapagingat ng mga batas ng pangkat
sa ibat-ibang larangan ng buhay mula pa sa
HIGAONON: pinakamatandang panahon.
Wikang kakambal ng Kalikasan
Walong angkang namumuhay sa Ilog ng Mindanao
Levita(1996) : (Datu sa)
Mula sa salitang “gaon” – “bundok”;
 Agrikultura (Imbabasok),
Higaonon- “taong-bundok”, “taong-taga bundok”  Pangangaso (Panumanod),
 Panananggol (Alimaong),
 Paggalang sa Tubig (Bulalakaw),
UNAHI Mindanao :
 Pananalapi (Pamahandi),
Higa - buhay
 Kalusugan (Mananambal),
Goan- bundok
 Kabuhayan (Pamumuhi),
Onon- tao =taong namumuhay sa bundok.
 Ritwal (Salikot),
  Pagdarasal (palayag),
 Banal na Asembliya (Dumalundong Baylan),
 Pagtatala (Giling)
Ang Katagang nakaukit sa Salasila (Batas ng Pagkat);
“Bungkatol Ha Bulawan Daaw Nangka Tasa Ha Lana”.
Nagpapahalaga sa pagkakaisa at kapayapaan, pag-ibig
at pagpapahalaga sa kapwa.
Ito ay maihahambing sa Bibliya ng mga kristiyano
1. Ipakatugol intugon na hadi ug lidason sang
pamalihi-makagaba. Huwag kang susuway sa
batas- mula pa ito sa iyong mga ninuno,
mamalasin ka o ikakamatay mo.
2. Hadi yo ag lidasa alan na intugon. Huwag mong
lalabagin ang banal na mga utos at huwag mong
bibigyan ng pansariling interpretasyon ang
anumang batas sa ating tradisyon.
3. Hadi ka Lumalabaw. Huwag kang maging
makasarili dahil nakakamatay iyon.
4. Hadi nog ilingi sa duma. Huwag mong
ihahambing ang sarili sa iba.
5. Hadi kag kasina. Iwasan mong mainggit sa iyong
kapwa.
6. Manayo ka ag ila ka. Humingi ka at magbigay ka.
7. Palangga- a ni sa mga duma no. Mahalin moa ng
iyong kapwa.
8. Manging kauyagin kaw Ho maayad. Mamuhay
kang mapayapa. Iwasan moa ng pakikipag-
away. Kung may kapayapaan, may pag- ibig.
9. Miglupung kaw? Mug- iling kaw. Pantay- pantay
ang lahat ng tao sapagkat nilikha silang lahat ng
Diyos.
10. Paliman kaw alan ing- ila Ho Magbabaya.
Makinig ka sa sinuman, sa lahat. Ang
karunungan ay handog ng Diyos sa matatanda,
sa bata, at sa maging sa mga kababaihan.
Ang Buong pangkat ay isang pamilya
Mahirap isalin sa diksyunaryong Filipino ang mga
tampok nilang salita tulad ng Pagkakaisa, Pagibig, at
kapayapaan
KULTURA
 Dahilan kung bakit dapat bigyang pansin ang
kanilang wika
 Kinakatawan nila ang mga pamayanang malayo
sa sentro ng sibilsasyon o kapatagan
 Ang yaman ng kanilang kultura ay makikita sa
kanilang wika.
●Magbabaya - kinikilalang Diyos
●Espirutu - kinikilalang tagabantay ng kalikasan
》nananahan sa:
- Gaun - kaulo
- puno at kalawakan - bato
- Liyang - burol
- kapakuan
●Ang mga sinaunang panauhin (di-Hagaonon) na nais
dumalaw at manatili sa pamayanan ng pangkat ay dapat
munang humingi ng pahintulot sa Agulanga
(nakakatandang Higaonon).
●Ang pahingi ng pahintulot ay hudyat sa pagsasagawa
ng pamuhat (ritwal) biglang handog sa mga espiritu.
Pamuhat/Ipu
(Ritwal para sa Kapayapaan)
Paggalang
Pagsasagawa ng iba't-ibang ritwal sa mga
kumba
Pagpapanatili ng Kapayapaan
Pamuhat/Ipu
(Ritwal para sa Kapayapaan)
●Taon-taon, may takdang petsa ng pagsamba sa
pamamagitan ng mga natataning pamuhat.
¤》Pista ng Lasang (piyesta sa kagubatan)
¤》Nag-aalay ng kadilayan (ritwal na
pasasalamat)
Daigdig ng Pangkat
●Binubuo ng kalupaan, masinsing mga punungkahoy,
mga mamamayang nagtatangi sa mga kulay pula, puti,
at asul, mga bahayang yari sa matitibay na mulawin,
bundok, batisan, mga hayop pansaka at pananim ang
daigdig ng Higaonon.
●Mahigpit na pinagbabawal ang ng mga katutubo
Higaonon ang pagputol ng puno.
●Sa pananaw ng isang Higaonon, ang lupa ay hindi
maaaring bilhin o ipagbili sapagkat pag-aari ito ni
Magbabaya. Ganito ang sinabi ng isang lumad sa
"Kumperensiya sa Pananampalataya ng mga Indihenos"
Likha ni Magbabaya ang kalikasan na kinabibilangan ng
mga bundok punungkahoy, mga bato, ilog at lahat ng
buhay sa paligid. Bawat desisyon kaugnay rito ay
kailangang isangguni sa kalikasan sa patnubay ng mga
ispiritu upang magkaroon tayo ng palagiang
kapayapaan.
●Nagmumula sa lupa ang buhay. Handog ito ng Diyos sa o -uri ng punong saging
lahat ng tao. Anumang nagmumula sa lupa ay o paborito ng unggoy
tumutustos ng buhay.  alumo (a-lu-mo) pdw.
o pakikipagkasundo sa pamamagitan ng
》sigalot hinggil sa lupa = konseho ng mga Datu paghingi ng tawad sa kaaway
●Ang konsepto ng "Datu" ay pagpapahalaga sa isang o pagriritwal na may alay na puting
"ama" ng tahanan at hindi sa aspektong panrelihiyon. manok

MGA KARANASANG PANGKASAYSAYAN NA

NAGING SANHI NG PAGBABAGO SA ALPABETO NG
WIKANG HIGAONON:
 ambubunaw
Panahon ng Amerikano o punong kahoy
>Pagkawaglit ng mga katutubo pagkatapos o bunga’y parang lansones
ideklara ng gobyerno na “pampublikong lupain” ang  apo (a-po) pangn.
mga “gaop” o lolo o lola
Rancho Diklum o ginagalang na espiritu ng ninunong
>Pinarentahan ito sa Agusan Coconut Company namayapa
Mga karanasang pangkasaysayan na naging sanhi ng o kaluluwa ng banal na ninunong
pagbabago sa alpabeto ng wikang Higaonon:
Higanoon
1920
 apusaw (a-pu-saw) pangn.
>Nirentahan ng Philippine Packing Corporation
o halamang namumulaklak ng puting
1935
kulay
>Pinahintulutan ni Pangulong Manuel L. Quezon
o tumutubo sa tubigang lugar
ang NDC
o may malalapad na dahon tulad ng gabi
1988
>Isinalin sa Del Monte Employees Agrarian  anibung (ani-bung)
Reform Cooperative napakalawak na lupain ng mga o tila niyo na maliliit na punong kahoy
ninuno ng Higaonon.  bagani (ba-ga-ni) pang-u.
o marangal na mandirigma
 bagyang (bag-yang)
o punong may dahong malalapa
Pagunlad ng kabuhayan sa hilagang Bukidnon. o maaaring gamiting pansamantalang
May Lantad at Di lantad na kahulugan sa wikang bubong ng isang bahay kubo sa
kamaisan o kamotehan
Higaonon.
 bakusan (ba-ku-san)
 Ang alpabetong Higaonon ay kinabibilangan ng o isang uri ng ahas
20 grapema. o walang lason kayay’y kinakain ng
 May 22 itong tunog o ponema. katutubo
 Hindi matatagpuan ang mga hiram na tunog  baloy (ba-loy) pangn.
 Mga karanasang pangkasaysayan na naging o halamang may malalaking dahoon
sanhi ng pagbabago sa alpabeto ng wikang o pinatutuyo at ginagawang banig
Higaonon:  binaki (bi-na-Ki) pangn.
 Malapit sa kagubatan o sa mismong kagubatan o uri ng suman na niluto mula sa mais na
ang kanlungan ng pangkat na ito. dilaw
 Agil-il [a-gil-il] pngn. o suman na mais na may mantikilya
o isang uri ng insekto na humuhuni  BINAKION
tuwing nag-aagaw ang dilim at liwanag. o mais na tamang-tama para gawing
 Agulanga [a-gu-la-nga] pngn. binaki.
o iginagalang na nakakatandang babae o  BITO
lalaki sa pangkat. o bagay na pagalaw-galaw.
 Agutay (agu-tay  BUUY
 o lola sa tuhod; ina ng iyong lola
 GITAMOD
o saling bibig ng mga kaugalian at
pananampalatayang Higaonon mula sa
magulang at Baylan(katumbas ng pari
sa katoliko)
 Ilian
o lugar ng taguan kapag may lumulusob
 Iligan
o daanan pababa sa bundok
 Ipuan
o taong pinag-aalayan ng ritwal. Mula sa
salitang ugat na ipu na
nangangahulugang ritwal
 Kaamulan
o piyesta ng Higaonon sa Malaybalay,
Bukidnon tuwing Mayo. Katumbas ng
Sinulog sa Cebu.
 Kapu-un
o pinagmulan ng lahi
 Kaya-kaya
o punong kahoy na kung mamunga ay
mula sa ibaba hanggang sa dulo ng
puno nito
 Kolubi
o uri ng punong kahoy na mababa
o Natatagpuan sa lupa ang bunga
 Kumba
o Pangngalan (noun)
o Sagradong lugar sa kagubatan
(ginaganapan ng ritwal)
o Banal na lugar sa pag-aalay (pagkain
para sa espiritu)
 Limunsudan
o Sagradong pook na may bukal na tubig
Pagriritwal ng mga Higaonon
 Ikalabing-anim na dantaon
 Nagsimula ang pagriritwal ng mga matatandang
Higaonon.
 Magbabaya
o Tinuturing na diyos.
o Pinag-aalayan ng bigas, nganga, tabako
at katutubong puting manok.
o May tanging lugar kung saan
nagpaparamdam.
 Baylan
o Pinangungunah ang seremonya
o Naghahandog ng alak at barya sa
Magbabaya
o May kakaibang wika na pinaniniwalang
naririnig ng Magbabaya
o Sinasaniban tsaka nagbibigkas ng
salitang Latin.
 Kumba
o Nasa pinakapusod ng kagubatan sa
Tambulan
o Tanging mga Higaonon ang
nakakapunta
o Ritwal na dinadaos: Pasasalamat,
Panghingi ng pahintulot sa
pangangaso o pumatay ng hayop
o Katumbas sa “Templo ng Diyos.”
 Lab-o
o Kamoteng di pangkaraniwang kinakain
ng mga Higaonon
 Limbay
o Pangngalan
o Balangkas ng mga araling kultural na
dapat isaulo (Salasila-batas ng
pangkat)
o awiting bayang ng mga Higaonon
(Higaonon-Rogongon)
 Liyang
o >Pangngalan
o >Kweba na may bukal na tubig
o >Tinutubuan ng pako at apusaw
 Lugimit
o >Punong kahoy na ang bunga’y kinakain
ng mga ibon.
 Magnanau
o >Pangalan
o >Gurong ginagalang
o >Tagapayo at tagapamayapa
 Manggad
o >Pangngalan
o >Tawag sa mamahaling damit
 Manlulunda sa Kinaiyahan
o >Pangngalan
o >Ispiritung nagbabantay sa ibat;-ibang
aspeto ng kalikasan
o >May iba’t-ibang pangalan:
 Pinag-aso (Kahayupan)
 Bulalakaw o Tagabusay (Tubig, batis at ilog)
 Ibabasuk o Tagabugta (Pananim)
 Tagabalite (Puno at Kagubatan)
 Tagabato (Bato)
 Tagabalito (Yungib)
 Tagaliyang (Loob ng Yungib)
 Kumakausap sa mga taong pumasok
 Hinahandugan ng dasal, nganga, bigas at puting  Tagaliyang
manok o >Nag-iingat sa loob ng mga kuweba sa
 Oway kagubatan
o >Pangngalan o >Pinag-uukulan ng rituwal ng baylan
o >Payat na puno upang hindi mapinsala ang sinumang
o >Maaring gawing basket papasok sa kagubatan kapag
o >Ibang tawag: balagon nagpaplanong mangaso
o >Salitang liyang sa Higaonon ay
tumutukoy sa kuwebang may bukal
at nilalahusan ng tubig.

 Padedeng
o >Pangngalan  Tangkul
o >Nilalang na di nakikita, nakatira sa o >Kultural na instrumentong pang
balete musika sa Higaonon
o >Masamang espiritung nagbibigay ng o >Yari sa kawayan na may taling lubid
sakit sa tao tulad ng kubing
o >Nagbibigay buyag sa mga taong o >Pinag Mulan ng pangalan sa isang
walang pagmamahal sa kalikasan bayan sa Bukidnon, ang
o >Sanhi ng sakit na hindi maipaliwanag Tangkulan.
ang sanhi
o >Kahawig ng maligno. KONKLUSIYON
 Pagbaton-baton
 Nakasalalay sa yaman ng kalikasan ang salitang
o >Makipagpalgayang- loob,
kultural ng Higaonon.
makipagsundo; makipag-uganay tungo
 Ang pagsira ng kalikasan ay maging sanhi ng
sa kapayapaan.
paglaho ng wikang nagbibigay identidad sa
o >Ayon sa mga higaonon, kailangan
pangkat o grupo.
igalang ang kanyang kapwa at ang
 Sa kalikasan sapagkat dito matatagpuan ang
kalikasan upang mapanatili ang
kanilang oral at nakasulat na kasaysayan.
pagkakaisa at kapayapaan sa kalikasan.
 Kalikasan ang bumubuo ng kanilang daigdig at
 Pait-pait
wika
o >Isang uri ng kulay puti na isda
o >Pinapakain sa bagong panganak na ina
upang mabigyan sustansya ang gatas
na sususuhin ng sanggol.
 Pulot
o >Maliit na punong may dagta na
ginagamit sa pangingisda
 Sudsod
o >Malapad na damong tumutubo sa
matubig at kubling lugar
o >Pinatutuyo at ginagawang banig
 Sudsud
o >Magbungkal ng lupa
 Tagabito
o >Espiritung bantay ng labas ng kweba
o >Pinapanatili ang katahimikan ng
kagubatan
o >Kasama ni Tagaliyang na nasa loob ng
kuweba
o >Bantay na pagalaw-galaw at
nakikipaglaro sa hangin.