შექცევადი თერმოდინამიკური პროცესების გამოკვლევა

ყველა პარამეტრი p, ,T,u,i,s - იცვლება, შესაბამისად იცვლება მუშა სხეულის

მდგომარეობა.
თერმოდინამიკური პროცესები მიმდინარეობს მუშა სხეულის გარემოსთან
სითბური და მექანიკური ურთიერთქმედების შედეგად. მდგომარეობის
პარამეტრების ცვლილებასთან ერთად თერმოდინამიკურ პროცესებში ყოველთვის
მონაწილეობენ სითბოს რაოდენობა q, მოცულობის ცვლილების მუშაობა ℓ, როგორც
დადებითი <<+>>, ასევე უარყოფითი <<->> ნიშნით.
თერმოდინამიკური პროცესების განხილვისას კვლევის ობიექტს წარმოადგენს
მუშა სხეულზე მიწოდებული (არინებული) სითბოს რაოდენობა და პროცესში
შესრულებული მუშაობა.
შეიძლება გამოვყოთ ოთხი სახის პროცესი, რომლებიც ხასიათდებიან ერთ-
ერთი მდგომარეობის პარამეტრის მუდმივობით.
 იზოქორული
 იზობარული
 იზოთერმული
 ადიაბატური
გარდა აღნიშნულისა არსებობს აგრეთვე მრავალი შექცევადი იდეალური
პროცესები, რომლებსაც ეწოდება პოლიტროპული პროცესები.
ზოქორული პროცესი. იზოქორული პროცესის დროს მუშა სხეულის მოცულობა
უცვლელია (მაგალითად აირის გაცხელება ან გაციება დახშულ ჭურჭელში) ე.ი. =
Const და d = 0 . პროცესი P დიაგრამაზე და მისი შესაბამისი ენერგობალანსი
მოცემულია ნახ. 3-ზე. 1-2 პროცესში პარამეტრებს შორის კავშირი დგინდება შარლის
2
კანონის მიხედვით =R = ℓ =  Pd = 0
1

=R q= ( − ), როცა = 0, dQ=dU

ds = = - = კჯ/კგ·გრად.
ნახ. 3. იზოქორული პროცესი P დიაგრამაზე და მისი ენერგეტიკული ბალანსი

იზობარული პროცესი. იზობარულ პროცესში წნევა უცვლელია ე.ი. = Const და

d = 0 . პროცესი დიაგრამაზე და მისი შესაბამისი ენერგობალანსი მოცემულია
ნახ. 4-ზე. პარამეტრებს შორის კავშირი დგინდება გეი-ლუსაკის კანონის მიხედვით :
q

∆ ℓ

ნახ. 4. იზობარული პროცესი დიაგრამაზე და მისი ენერგეტიკული ბალანსი

=R , =R და მივიღებთ, =
2
ℓ =  Pd = p ( - ) = R ( - ), თუ - = 1K , R= ℓ
1

q= ( 2 − 1) Δ = − = ( - )

= = = 0,72 Δ = − = ( 2 − 1)
 = − , ( 2 − 1 )= ( 2 − 1) = ( − ), - =R

ds = = , - = ln

იზოთერმული პროცესი. იზოთერმულ პროცესში მუშა სხეულზე სითბოს მიწოდება

ან არინება მიმდინარეობს მუდმივი ტემპერატურის დროს, ე.ი. T= const , dT = 0 .
მდგომარეობის განტოლებიდან =R გამომდინარეობს, რომ = const -
ბოილ-მარიოტის კანონი. დიაგრამაზე ეს განტოლება გამოსახავს ტოლფერდა
ჰიპერბოლას (ნახ.5).

ℓ
∆

ნახ.5 იზოთერმული პროცესი დიაგრამაზე და მისი ენერგეტიკული ბალანსი

თერმოდინამიკის I კანონიდან იზოთერმული პროცესისათვის მივიღებთ

q = Δ +ℓ, Δ = ( - )= 0 ე.ი. q = ℓ,
ანუ მუშა სხეულზე მიწოდებული მთელი სითბური ენერგია იხარჯება მუშაობის
შესრულებაზე.

= ( − )= 0,

= = = =

რადგან p= , = 0, - = ln = ln
ადიაბატური პროცესი. ეს პროცესი მიმდინარეობს გარემოსთან თბოცვლის გარეშე
ე.ი. მუშა სხეულს არც მიეწოდება და არც აერინება სითბო და მისი პირობაა dq = 0 და
შესაბამისად q = 0 . ადიაბატური პროცესისათვის თერმოდინამიკის I კანონი
შეიძლება ჩავწეროთ შემდეგი სახით:

1. d =di– =0 ან - =0
2. d = d u + =0 ან + =0
თუ პირველ განტოლებას გავყოფთ მეორეზე მივიღებთ

=- ან k=- ან k =-
თუ მოვახდენთ ამ ბოლო გამოსახულების ინტეგრირებას სასრული 1-2
პროცესისათვის მივიღებთ

=( ) ან = const

მიღებული გამოსახულება წარმოადგენს ადიაბატური პროცესის განტოლებას და

დიაგრამაზე მას აქვს არატოლფერდა ჰიპერბოლის სახე (ნახ.6).

d = =0 და რადგან T ≠0, =0 ე.ი. = const

∆ ℓ

ნახ.6 ადიაბატური პროცესი დიაგრამაზე და მისი ენერგეტიკული ბალანსი

პარამეტრებს შორის თანაფარდობა ასეთია:

=( ) და =( )
გაფართოების მუშაობა ტოლია

= = = ( − )= ( − )
− −

k = - ადიაბატის ხარისხის მაჩვენებელია და მისი მნიშვნელობა

დამოკიდებულია აირის ატომების რიცხვზე:

k = 1,66 ერთატომიანი აირებისათვის

k = 1,4 ორატომიანი აირებისათვის
k = 1,3 სამატომიანი აირებისათვის

გამოდინების პროცესები
აირების და ორთქლის ნაკადების სიჩქარის გასაზრდელად გამოიყენება
ჭავლური აპარატები - საქშენები - დიფუზორები და კონფუზორები.
საქშენი აპარატების გასაანგარიშებლად საჭიროა აირის ნაკადის საწყისი
პარამეტრები (G ,V,W), რომლებიც დაკავშირებულია აირის ნაკადის უწყვეტობის
განტოლებასთან. ეს პარამეტრებია:
G - ნაკადის მასური ხარჯი კგ/წმ

V – ნაკადის მოცულობითი ხარჯი მ /წმ

W - ნაკადის სიჩქარე მ/წმ

ხარჯი ეწოდება ნივთიერების რაოდენობას კგ-ში ან მ -ში, რომელიც გადის

მოცემული არხის განივ კვეთში დროის ერთეულში.
ნაკადის სიჩქარე ეწოდება მოცულობითი ხარჯის შეფარდებას არხის განივი
კვეთის ფართობთან ე.ი.
·
W= მ/წმ, W= მ/წმ, V= ·W მ /წმ G=  კგ/წმ

სადაც – ნაკადის (აირის, ორთქლის) ხვედრითი მოცულობაა მ /კგ. დამყარებულ

რეჟიმში ნაკადის მასური ხარჯი არხის ყველა კვეთში ერთნაირია:
 = = = idem , G= = =

ასევე = = = idem = = = idem

ეს განტოლებები სამართლიანია უკუმში, ხახუნის გარეშე მოძრავი ნაკადებისათვის და
ადგენს კავშირს სიჩქარის და წნევის ცვლილებებს შორის და მიიღება ენერგიის
შენახვის ზოგადი კანონის საფუძველზე შემდეგ ნაირად: i = u+ ენთალპია
წარმოადგენს ნაკადის სითბურ ენერგიას, მაგრამ მოძრავი ნაკადის მასას გააჩნია

კინეტიკური ენერგიაც (ჯოული), ხოლო 1კგ მასის ნაკადს (ჯ/კგ), მაშინ

1კგ მოძრავი ნაკადის სრული ენერგია იქნება i+ ენერგიის შენახვის კანონის

თანახმად „1“ და „2“ კვეთისათვის შეიძლება ჩაიწეროს შემდეგი განტოლება:

+ + = +

ნახ.7 ნაკადის უწყვეტობის განტოლებისთვის

სადაც - სითბოს რაოდენობაა, რომელიც მიეწოდა ნაკადს „1“ და „2“ კვეთებს

შორის,ანუ =( − )+ −

უკანასკნელი განტოლება წარმოადგენს თერმოდინამიკის I კანონს არხში მოძრავი

მუშა სხეულისათვის. შექცევადი პროცესისათვის

−
=−
თუ ნაკადი მოძრაობს ხახუნის გარეშე d( )=−

ამრიგად უძრავ არხში მოძრაობისას ნაკადის კინეტიკური ენერგიის ცვლილება

რიცხობრივად ტოლია ნაკადის გამოყენებადი (ხელმისაწვდომი) მუშაობის WdW= -
.
თუ ნაკადი მოძრაობს აჩქარებით ( > ), მაშინ < ; თუ ნაკადი
მოძრაობს შენელებით ( < ), მაშინ > ; შესაბამისად ტექნიკაში
გამოიყენებენ ჭავლური აპარატების ორ სახეს: საქშენები და დიფუზორები.
საქშენებში პოტენციალური ენერგია გარდაიქმნება კინეტიკურში, ამ დროს
წნევა მცირდება < ხოლო ნაკადის სიჩქარე იზრდება (ტურბინები, რაკეტები,
ფრქვევანები და ა.შ.)
დიფუზორებში კინეტიკური ენერგიის შემცირების ხარჯზე იზრდება
პოტენციალური ენერგია; ნაკადის სიჩქარე მცირდება, წნევა იზრდება (ეჟექტორები,
ინჟექტორები და ა.შ.)
ჭავლური აპარატების გაანგარიშებისას ერთ-ერთ ძირითად კრიტერიუმს
წარმოადგენს მახის რიცხვი , რომელიც წარმოადგენს ნაკადის სიჩქარის შეფარდებას
იმავე კვეთში ბგერის გავრცელების სიჩქარესთან = . ყველა სხეულებისათვის
ბგერის სიჩქარე = ( ). ტემპერატურის შემცირებით ბგერის სიჩქარე მცირდება და
პირიქით. იდეალური აირებისათვის
= =√ მ/წმ
ნაკადის ასაჩქარებლად გამოიყენებენ სამი სახის საქშენს: ვიწროვდებადი,
ფართოვდებადი და კომბინირებული ანუ ლავალის საქშენი (ნახ.7).
ვიწროვდებადი საქშენები გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა ნაკადის საწყისი
სიჩქარე < . ამ დროს აჩქარებული აირის (ორთქლის) სიჩქარე მკაცრად
შეზღუდულია და იგი ვერ იქნება ბგერის სიჩქარეზე მეტი ე.ი. ≤ .
ფართოვდებადი საქშენი გამოიყენება ბგერითი ან ზებგერითი ნაკადების კიდევ
უფრო ასაჩქარებლად ე.ი. როცა საჭიროა, რომ ≥ .
ლავალის ანუ კომბინირებული საქშენი გამოიყენება ქვებგერითი სიჩქარის
მქონე ნაკადების ( < ) ზებგერით სიჩქარემდე ასაჩქარებლად ( ≥ ).
საქშენის მინიმალურ კვეთში ნაკადის სიჩქარე ტოლია ბგერის გავრცელების სიჩქარის
და ამ კვეთში მუშა სხეულის ყველა პარამეტრს ეწოდება კრიტიკული პარამეტრები:
კრ = , = კრ , = კრ , = კრ ..
საქშენის გამოსასვლელი კვეთის ფართობია გამ , ხოლო მინიმალური ანუ
კრიტიკული კვეთის ფართობია კრ . შემდგომი ანალიზის გასამარტივებლად
შემოღებულია ისეთი კვეთი, სადაც = . ამ კვეთში ნაკადის პარამეტრებს ეწოდება
დამუხრუჭების პარამეტრები ( , , , , , ). შემოაქვთ აგრეთვე საქშენის
გარეთ ატმოსფერული წნევის მნიშვნელობა გარ . საქშენში ნაკადის მოძრაობის
ხასიათი განისაზღვრება სწორედ და გარ შორის თანაფარდობით. შემოვიღოთ
აღნიშვნა

გარ კრ ,
= და კრ =
დამუხრუჭების პარამეტრები განისაზღვრება შემდეგნაირად:

( − )
= +

( − )
= +

( − )
= +

სადაც = - მახის რიცხვია. ვიწროვდებადი საქშენის გამოყენებისას, როცა

> კრ
ნახ. 8 ლავალის საქშენში პარამეტრების ცვლილების გრაფიკი

( გარ > კრ ) მიმდინარეობს ქვებგერითი გამოდინება. როცა ≤ კრ ( გარ ≤

კრ )

ვიწროვდებადი საქშენი იკეტება და გამოსასვლელ კვეთში (მინიმალურ) ნაკადის

პარამეტრები აღწევს კრიტიკულ მნიშვნელობებს.

ლავალის საქშენი (ნახ.8) გამოიყენება ნაკადის ზებგერითი სიჩქარეების

მისაღწევად, ამიტომ მისი მუშაობა განიხილება შემდეგი პირობებისათვის:

≤ კრ ( გარ ≤ კრ ) , გამოს = გარ

ადიაბატური გამოდინების შემთხვევაში

კრ =
+
ერთატომიანი იდეალური აირისათვის k=1,67 კრ = 0,484

ორატომიანი იდეალური აირისათვის k=1,40 კრ = 0,528

სამატომიანი იდეალური აირისათვის k = 1,29 კრ = 0,546

წყლის ორთქლისათვის k = 1,3 კრ = 0,55
საერთოდ ჭავლური აპარატების ანგარიშის მიზანია ნაკადის სიჩქარეების
დადგენა გამ და კრ და შესაბამისი განივი კვეთების გამ და კრ -
განსაზღვრა.