NOP http://www.oc-praktikum.

de

ქიმიური რეაქციები და ენერგია

შესავალი

ტერმინის „ენერგია“ (ბერძნ.: energeia) ქვეშ იგულისხმება ნივთიერების ან სისტემის

თვისება შეასრულოს მუშაობა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ: ენერგია არის
მუშაობის შენახული ფორმა. აღსანიშნავია სხვაობა ენერგიასა (მაქსიმალურად
სასარგებლო მუშაობა ანუ სისტემის მუშაობის უნარიანობა) და ენერგიას (ენერგიის
ტექნიკურად გამოუყენებადი ნაწილი: დანაკარგი) შორის. SI-სისტემაში ენერგიის
განზომილებაა: ჯოული, ვატი /წუთში, ელექტრონვოლტი და ნიუტონმეტრი.

თუ ენერგიას განვიხილავთ ატომური ან მოლეკულური თვალსაზრისით, მაშინ მას

შეიძლება თავისუფალი ან შინაგანი ენერგია (ენთალპია) ეწოდოს, რომელიც თავის
მხრივ ემორჩილება თერმოდინამიკის კანონებს. ამ ენერგიის კერძო სახეობას
წარმოადგენს აქტივაციის, აგზნების, ბმის, დისოციაციის, ელექტრული,
რეზონანსის, კრისტალური მესრის, ბრუნვის, რხევის ენერგიები.

ხოლო, თუ ამ ტერმინს განვიხილავთ მაკროფიზიკის და ტექნიკის

თვალსაზრისით, ის წარმოადგენს ქიმიურ, ელექტრულ, კინეტიკურ და
პოტენციურ, სითბურ, ბირთვულ და გამოსხივების ენერგიას. ანსხვავებენ აგრეთვე
გეოთერმულ, მზის, მოქცევის, წვის და ქარის ენერგიებს.

1
NOP http://www.oc-praktikum.de

ენერგეტიკული მახასიათებლები და ენერგიის შენახვის პრინციპები

ენერგიის აღსანიშნავად იყენებენ სხვადასხვა სიმბოლოებს (E, W, O, G). მუშაობას

აღნიშნავენ სიმბოლოთი W. ორივე სიდიდე (ენერგია და მუშაობა) გარდაიქმნება
ერთმანეთში და აქვთ საერთო ფიზიკური განზომილება ჯოული (J).
ერთმანეთისაგან ანსხვავებენ ენერგიის შემდეგ სახეებს:

ენერგიის ფორმები განტოლებები

პოტენციური (მექანიკური) ენერგია (გრავიტაციის ენერგია) Ep = m g h
კინეტიკური (მექანიკური) ენერგია Ek = ½ m v2
ელექტრული ენერგია W=UIt
სითბური ენერგია Q = m c Δθ oder Q = T ΔS
ატომური ენერგია E = m c2
ქიმიური ენერგია (ნივთიერებათა ცვლა) G = H – TS

ძალზედ მნიშვნელოვანია ენერგიის მუდმივობის კანონი: ენერგია არც არსაიდან

წარმოიქმნება და არც იკარგება. ერთი სახის ენერგია გარდაიქმნება სხვა სახის
ენერგიად.

თერმოქიმია

ენერგიის გამოვლინების სხვადასხვა ფორმები ექვივალენტურია. ისინი ზუსტად

განსაზღვრული თანაფარდობით გარდაიქმნებიან ერთმანეთში. ამას მივყავართ
მოსაზრებამდე, რომ რეაქციის დროს გამოთავისუფლებული ან შთანთქმული
ენერგია გარდაიქმნება სითბურ ენერგიად. ის წარმოადგენს რეაქციის სითბოს
საზომს ან რეაქციის სითბოს. სინამდვილეში ეს წარმოადგენს რეაქციის ენერგიას,
თუმცა უფრო ხშირად იყენნებენ ტერმინს „რეაქციის სითბო“. ეს ენერგია (სითბო),
რომელსაც რეაქციის სითბოს უწოდებენ, შთაინთქმება რეაქციის პროდუქტების
მიერ ან გამოიყოფა მათ მიერ მუდმივი ტემპერატურის შესანარჩუნებლად.

2
NOP http://www.oc-praktikum.de

მოცემული განსაზღვრება შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ: რეაქციის სითბური ეფექტი

განიხილება რეაქციის სისტემის თვალსაზრისით. როდესაც სისტემა გამოყოფს
სითბოს მას ეგზოთერმულს (-) უწოდებენ, ხოლო როდესაც შთანთქავს
ენდოთერმულს (+).

1. თერმოქიმიის კანონი (ლავუაზიეს და ლაპლასის კანონი)

სითბო, რომელიც შთაინთქმება ელემენტების მიერ ნაერთის წარმოქმნისას,
ტოლია, სითბოსი, რომელიც გამოიყოფა ამ ნაერთის ელემენტებად დაშლისას.
პირდაპირი რეაქციის სითბური ეფექტი ტოლია შებრუნებული რეაქციის
სითბური ეფექტისა შებრუნებული ნიშნით.

2. თერმოქიმიის კანონი (ჰესის კანონი)

ერთი რეაქციის ენთალპია (რეაქციის სითბო მუდმივი წნევის დროს) ერთმანეთის
თანმიმდევრობით მიმდინარე რექაციებში ტოლია ნებისმიერი რეაქციის
ენთალპიისა, რომელშიც საწყისი (ედუქტი) და საბოლოო პროდუქტები ორივე
შემთხვევაში ერთი და იგივეა, არიან მსგავს მდგომარეობაში და მსგავს პირობებში:
რეაქციის ენთალპია არაა დამოკიდებულია რეაქციის მსვლელობის გზაზე, არამედ
საწყის და საბოლოო მდგომარეობაზე.

ენერგიის გარდაქმნის სხვადასხვა ფორმები

ქიმიური რექციის მსვლელობისას ენერგია არა მხოლოდ სითბოს სახით გამოიყოფა

ან მოიხმარება. მაგალითად, მაგნიუმის წვის დროს ენერგია გამოიყოფა სითბოსა
და სინათლის სახით. ამასთან, შესაძლებელია ენერგიის შემდგომი საინტერესო
გარდაქმნა. ქიმიური გარდაქმნისას შესაძლებელია ელექტრული ენერგიის
გამოყოფა (მაგ. აკუმლატორებში). სინთეზის ან დაშლის რეაქციების ჩატარებისას
მიკრო (ან რადიო), ასევე ულტრაბგერითი ტალღების მეშვეობით
ელექტრომაგნიტური სხივების ენერგია გარდაიქმნება დისიპატიურ ან
კავიტატიურ ენერგიად. მექანოქიმიური დამუშავებისას ენერგია გარდაიქმნება

3
NOP http://www.oc-praktikum.de

შეჯახების, დარტყმის ან დაცემის ენერგიაში. ანსხვავებენ ქიმიური აქტივაციის

სხვადასხვა მეთოდებს: ელექტროქიმიას, ფოტოქიმიას და მიკროტალღების ქიმიას.
და მათ ანსხვავებენ ქიმიური აქტივაციის ზოგადი მეთოდებისაგან: პიეზოქიმია
საჭიროებს მაღალ წნევას, თერმოქიმია - თერმულ ენერგიას (სითბოს), ასევე
სონოქიმია - ულტრაბგერების ენერგიას და სითხეები.

ენერგიის ცვლილება ქიმიური რეაქციებისას

ქიმიური რეაქციები, როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, დაკავშირებული ენერგიის

ტრანსფორმაციასთან. რეაგენტების შინაგანი ენერგია იცვლება გარემოში ენერგიის
მიმოცვლის გამო. ლაბორატორიული სინთეზებისათვის ხელსაყრელია ენერგიის
ბალანსის შედგენა რეაქციის პირობების შერჩევის მიზნით. ამ მონაცემების ცოდნა
შეუცვლელია ტექნიკურ სინთეზებში.

სურ.1 სქემატურადაა მოცემული ერთსაფეხურიანი ქიმიური რეაქციისათვის

ენერგიის ცვლილების ენერგეტიკულად ხელსაყრელი რეაქციის გზა საწყისი
პროდუქტიდან (ედუქტი) საბოლოო პროდუქტამდე.

შინაგანი ენერგია, ენთალპია და თავისუფალი ენთალპია საწყისი და საბოლოო

პროდუქტებისათვის არ არის დამოკიდებული რეაქციის მიმდინარეობის გზაზე.

4
NOP http://www.oc-praktikum.de

სურ. 1: სქემატურად გამოსახული ერთსაფეხურიანი ქიმიური რეაქციის

მიმდინარეობა

Übergangszustand
E

Aktivierungsenergie

Edukte

molare
Standardreaktions-
enthalpie

Produkte

Reaktionskoordinate

მოლარულად თავისუფალი პროდუქტის და ედუქტის სტანდარტული

ენთალპიებს ΔBGo შორის სხვაობა არის მოლარულად თავისუფალი

სტანდარტული ენთალპიის ტოლი ΔRGo:

ΔRGo = ΔBGoP - ΔBGoE

ის დაკავშირებულია რეაქციის წონასწორობის თერმოდინამიკურ მუდმივასთან K :

K = exp ( -ΔRGo / RT )

რამდენადაც დიდია K, იმდენად დაბალია ΔRGo . აქედან გამომდინარეობს:

ΔRGo < 0 ან ΔRGo > 0, მაშინ K > 1 ან K < 1.

როცა K > 1, მაშინ რეაქციის წონასწორობა გადაიხრება საბოლოო პროდუქტისაკენ.

როცა K < 1, სარეაქციო არიდან მიზნობრივი პროდუქტების მოშორების
საშუალებით შესაძლებელია რეაქციის წონასწორობის გადახრა მარცხნიდან
მარჯვნივ. (მაგ. ესტერიფიკაციის რეაქციიდან წყლის მოშორებით). საწყის და

5
NOP http://www.oc-praktikum.de

საბოლოო პროდუქტების მოლურ სტანდატულ ენთალპიებს (ΔBHo) შორის სხვაობა

არის რეაქციის სტანდარტული ენთალპია ΔRHo:

ΔRHo = ΔBHoP - ΔBHoE

ეს არის რეაქციის სითბო (რეაქციის სითბური ეფექტი) და განისაზღვრება (ვანტ
ჰოფის რეაქციის იზობარის შესაბამისად) ტემპერატურული დამოკიდებულებით
რეაქციის წონასწორობის მუდმივაზე:

ΔRHo < 0 ნიშნავს ეგზოთერმულ რეაქციას (ტემპერატურის მომატება K -ან )

ΔRHo > 0 ნიშნავს ენდოთერმულ რეაქციას (ტემპერატურის მომატება K -მდე)

რეაქციებისათვის სტანდარტული ენთალპიის მნიშვნელობები მოტანილია

ცხრილში. ამ მნიშვნელობების დახმარებით მარტივად შეიძლება შეიქმნას
წარმოდგენა რეაქციის სითბური ეფექტის შესახებ და შესაბამისად ამოირჩეს
ექსპერიმენტის ოპრტიმალურად ჩატარების გზები.

ჰესის კანონის თანახმად სტანდარტული რეაქციის მოლური ენთალპია ΔRHo

ტოლია რეაქციაში ბმის გახლეჩის და წარმოქმნის ენთალპიების სხვაობისა.
სტანდარტული ენთალპიის ΔBHo ნაცვლად შეიძლება გამოყენებული იქნას
რეაქციის სტანდარტული მოლური ენთალპია ΔRHo.

ΔRGo და ΔRHo სიდიდეები ერთმანეთთან დაკავშირებულია გიბს–ჰელმჰოლცის

განტოლებით:

ΔRGo = ΔRHo - TΔRSo

რეაქციის სტანდარტული ენტროპია ΔRSo ტოლია პროდუქტის და ედუქტის

ენტროპიების სხვაობისა.

ΔRSo > 0 ნიშნავს, ,,უწესრიგობა"იზრდება ედუქტიდან პროდუქტისკენ; სხვა

სიტყვებით, საწყისი ნივთიერების რაოდენობა მცირეა საბოლოოსთან შედარებით.

6
NOP http://www.oc-praktikum.de

ΔRSo < 0 ნიშნავს, „წესრიგი“ იმატებს (შეადარეთ ზემოთ) მხოლოდ შებრუნებულ

მიმართულებით.

აუცილებელია ასევე აღინიშნოს, რომ უარყოფითი თავისუფალი სტანდარტული

რეაქციის ენტროპია (ან K > 1) ემყარება უარყოფით რეაქციის ენტალპიას
(ეგზოთერმული რეაქცია) ან დადებით რეაქციის ენტროპიას. წონასწორობის
მუდმივა K მნიშვნელობა მკვეთრად ეცემა, როცა ΔRHo < 0 და ΔRSo > 0. ეს
მტკიცებულობა განვიხილოთ ჰიდრირება/დეჰიდრირების რეაქციის მაგალთზე.

ოლეფინი + წყალბადი  ალკანი ალკანი  ოლეფინი + წყალბადი

ჰიდრირებისათვის ΔRHohydr ან ΔRSohydr არის უარყოფითი (ეკზოთერმული რეაქცია

ანუ „უწესრიგობა“ მცირდება), ენტროპია (- TΔRSohydr) არის დადებითი. მაგრამ

რადგან ΔRHohydr არის ბევრად მცირე ოთახის ტემპერატურაზე, ΔRGohydr იღებს

უარყოფით მნიშვნელობას: რეაქციის წონასწორობა გადახრილია ჰიდრირების

პროდუქტისაკენ. ტემპერატურის გაზრდით შესაძლებელია ენტროპიის ΔRHohydr
შემდგომი კომპენსაცია, ისე რომ ΔRGohydr დადებითი გახდეს და ჰიდრირება
შეწყდეს. ტემპერატურულ შუალედში 200-დან 300°C-მდე, პირიქით ადგილი აქვს
დეჰიდრირებას, მიუხედავად იმისა რომ რეაქცია ენდოთერმულია, ΔRSodehydr იღებს
დადებით მნიშვნელობას.

თავისუფალი რეაქციის ენტროპია ΔRGo იძლევა ინფორმაცია რეაქციის

თერმოდინამიკის შესახებ, მაგრამ არა სიჩქარის შესახებ. როგორც წესი, საჭიროა
რეაქციის ენერგეტიკული ბარიერის გადალახვა. მაგალითად, შეიძლება
მოვიყვანოთ რეაქცია წყალბადსა და ჟანგბადს შორის, რომლის დასაწყებად
საჭიროა ანთება და მხოლოდ ამის შემდეგ მიმდინარეობს ფეთქებით.

იმისათვის, რომ თერმოდინამიკურად შესაძლებელი იყოს რეაქციის

მიმდინარეობა, საჭიროა გარკვეული ენერგეტიკული ბარიერის გადალახვა
ედუქტიდან პროდუქტამდე (სურათი 1). სხვაობა თავისუფალი ენთალპიებისა

7
NOP http://www.oc-praktikum.de

(ანუ ენერგიის) და ასევე შუალედური მდგომარეობა (აქტივირებული კომპლექსი,

კომპლექსის გარდამავალი მდგომარეობა) და ედუქტი არის აქტივაციის ენერგია
EA (ან თავისუფალი აქტივაციის ენთალპია ΔRG). ის განსაზღვრავს რეაქციის
სიჩქარეს. ერთმანეთისაგან განასხვავებენ შეჯახების ანუ არენიუსის თეორიის
(არენიუსის განტოლება) და აქტივირებული გარდამავალი მდგომარეობის
თეორიების (ეირინგის განტოლება) ქიმიურ კინეტიკას :

არენიუსის განტოლება: k = A exp ( - Ea / RT )

ეირინგის განტოლება: k = ( kB T ) / h exp ( -ΔG/ RT )

k = ( kB T ) / h exp ( -ΔS/ R ) exp ( -ΔH/ RT )

ამასთან რამდენჯერაც იზრდება k, იმდენჯერ მცირდება ΔG, ΔH ან Ea და
იმდენად მეტია ΔS ასევე A (შენიშვნა: ΔH = Ea – RT).

პრედექსპონენტის ფაქტორი A არენიუსის განტოლებაში ასევე აქტივაციის

ენტროპია ΔS¹ ეიერინგის განტოლებაში გავლენას ახდენენ გარდამავალი

მდგომარეობის სტერიულ მდგომარეობაზე. A, ასევე ΔS არის ისე მცირე, რომ
გარდამავალი მდგომარეობა წარმოადგენს ედუქტს.

სურათი 1 ჩანს, რომ შექცევადი რეაქციისათვის თავისუფალი აქტივაციის

ენთალპია (აქტივაციის ენერგია) წარმოადგენს პირდაპირი რეაქციის თავისუფალი
ენთალპიის (აქტივაციის ენერგიის და თავისუფალი) და სტანდარტული რეაქციის
ენთალპიების ჯამს. ქვემოთ მოცემულია თერმოდინამიკასა და კინეტიკას შორის
დამოკიდებულება:

K = kHin / kRück
აქტივაციის ენერგია არ უნდა იყოს მცირე რეაქციის ენთალპიაზე. რამდენადაც
მცირეა მისი მნიშვნელობა, იმდენად ძლიერად ეგზოთერმულია რეაქცია და
იმავდროულად დიდი ენერგია აქვს საწყის ნივთიერებას და დაბალენერგიულია
საბოლოო პროდუქტი (სურ. 2).

8
NOP http://www.oc-praktikum.de

სურ. 2: შერჩეული რეაქციების განსხვავებული (თავისუფალი) რეაქციის

ენთალპიების ენერგიების პროფილების სქემა

Übergangszustand
E

EA3

EA2

EA1

Edukte Produkte

Reaktionskoordinate

ევანსის და პოლანის თანახმად, როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, ორივე სიდიდეს

შორის არსებობს წრფივი დამოკიდებულება:

Ea =  ΔRH + 
ბევრ შემთხვევაში არსებობს აგრეთვე წრფივი დამოკიდებულება თავისუფალ
რეაქციის ენთალპიასა და თავისუფალ აქტივაციის ენთალპიას შორის (წრფივი-
თვისუფალი-ენთალპია-(LFE)):

ΔG = a ΔRG + b
თუმცა, ეს ორი ემპირიული დამოკიდებულება სამართლიანია მხოლოდ მსგავსი
რეაქციებისათვის.

სურათი 2 ჩანს, ურთიერთდამოკიდებულება რეაქციის სითბოსა (ან. ΔRG) და

გარდამავალ მდგომარეობას შორის რეაქციის კოორდინატის მიხედვით (ჰამონდის
პოსტულატი): ეგზოთერმული რეაქციის აქტივირებული კომპლექსი უნდა
მდებარეობდეს რეაქციის კოორდინატზე „ადრე“ და ედუქტის სტრუქტურას უნდა
ჰგავდეს. ხოლო ენდოთერმული რეაქციისათვის აქტივირებული კომპლექსი

9
NOP http://www.oc-praktikum.de

რეაქციის კოორდინატზე „გვიან“, პროდუქტის მსგავსი შუალედურ

მდგომარეობასთან ახლოს უნდა მდებარეობდეს. მიახლოებისთვის საბოლოო
პროდუქტი შეიძლება იქნას გამოყენებული გარდამავალი მდგომარეობის
მოდელად და ΔG დაახლოებით ΔRG ტოლად იქნას დაშვებული, ისე რომ
რეაქციის პროდუქტის წარმოქმნის სიჩქარე მით უფრო დაბალი იქნება, რაც უფრო
დიდი ენერგია ექნება მას. ჰამონდის პოსტულატის დახმარებით შეიძლება
ვალიდირებულ იქნას ექსპერიმენტულად ნაპოვნი სელექტიურობის
დამოკიდებულებები.

ლიტერატურა

H. Hug, W. Reiser, Physikalische Chemie, Verlag Europa Lehrmittel, Nourney, Vollmer

GmbH & Co, Haan-Gruiten 1999, Kap. 4
I. N. Semonov, R. V. Bogdanov, Energie und chemischer Prozeß, VEB Deutscher Verlag für
Grundstoffindustrie, Leipzig 1975
W. Stiller, Nichtthermisch aktivierte Chemie, VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften,
Berlin 1987.
Autorenkollektiv, Organikum – Organisch-chemisches Grundpraktikum, 21. neu bearb. und
erw. Auflage, Wiley VCH Weinheim – New York – Chichester – Brisbane – Singapore –
Toronto 2001, 148-151
D. R. Lide (ed.), Handbook of Chemistry and Physics, 76. Ed., CRC Press, Boca Raton –New
York – London - Tokyo 1995, Chap. 5

10