“Rizal Without the Overcoat”
bansang Pilipinas.
 Ambeth R. Ocampo
Si Ambeth R. Ocampo ay isang
mananalaysa na may interes sa mga
pangyayari noong ika-19 siglo. Nakatuon
ang kanyang pag-aaral sa sining, kultura, at
• The Paintings of E. Aguilar Cruz (1986)
• Ang Buhay at Musika ni Maestro Nicanor
Abelardo  Philippine National Library (1993)
• Looking Back (1990)
• Rizal Without the Overcoat (1990)
• Makamisa: The Search for Rizal's Third
Novel (1992)
PAMAGAT NG LIBRO
 Bakit pinamagatang Rizal Without the
Overcoat ni Ocampo ang kanyang akda?
Ang salitang overcoat sa pamagat ay
tumutukoy sa Yuropeyong sobretodo na suot
ni Rizal na makikita sa kanyang mga rebulto
sa mga plasa ng bawat lugar dito sa
Pilipinas.
Ang mga sanaysay ni Ocampo sa
kanyang aklat ay tinatangkang “tanggalin”
ang sobretodong ito upang ipakita si Rizal sa
kanyang pambahay na kasuotan; bilang
isang anak, kapatid, kaibigan, doctor,
estudyante, manunulat, skolar, at bilang isa
ring ginoong may pusong umiibig.
Dagdag pa ni Ocampo, ang salitang
overcoat ay tumutukoy sa mga di mabilang
na mito at mga haka-haka na bumabalot sa
kataohan ni Rizal bilang isang lalaki at
bilang isang bayani.
I. Ang Maraming Rizal
A. Rizal: Ama ni Hitler? Jack the Ripper
Si Rizal daw ay ang ama ng sikat na
diktador na si Adolf Hitler, sapagkat noong
nag-aaral daw si Rizal sa Heidelberg
University sa Germany nakabuntis daw ito
ng isang di nakilalang babae. Noong 1887,
umalis si Rizal sa Germany at makalipas ang
sa mga taong humulma sa pagsilang ng
Si Ocampo ay isang Associate
Professor at dating Tagapangulo ng
Kagawaran ng Kasaysayan sa Ateneo de
Manila University.
Sa kasalukuyan, isa rin siyang
kolumnista sa Philippine Daily Inquirer.
ILANG MGA AKDA NI OCAMPO
• Aguinaldo's Breakfast (1993)
• A Calendar of Rizaliana in the Vault of the
• Bonifacio's Bolo (1995)
• Teodora Alonso (1995)
• Talking History: Conversations with
Teodoro A. Agoncillo (1995)
dalawang taon ay ipinanganak na si Hitler.
Nasabing si Hitler ay anak ni Rizal dahil
tulad ng karaniwang German, si Hitler ay
hindi raw matangkad, hindi dilaw ang
buhok, at hindi rin daw bughaw ang kulay
ng kanyang mga mata. Ngunit taliwas sa
kaalaman ng marami, ang katotohanang
Austrian si Hitler att hindi isang German.
Kaya sinasabi din ng iba na si Rizal pa rin
ang ama ni Hitler kasi noong nasa Austria si
Rizal noong 1887, may nakasama daw itong
isang prostityut na kanyang nabuntis at ito
raw ang nagging ina ni Hitler.
Noong nasa British Library si Rizal
sa London para kopyahin ang aklat
“Sucesos de las Islas Filipinas”, talamak
ang pamamatay ng isang taong tinatawag na
Jack the Ripper. Ayon sa mga sabi-sabi, ito
raw ay si Rizal dahil tuwing aalis si Rizal sa
London, humihinto rin ang papamatay, at
kung naroroon siya, doon rin naman daw
nagaganap ang pamamatay ni Jack the
Ripper. Ngunit isa pang basehan ng mga tao
kung bakit nila nasabi na si Rizal ay si Jack
the Ripper ay ang pamamaraan nito sa
pagpatay. Ang mga bangkay na nakita ay
parang pinatay raw sa paraang medikal,
kaya naman si Rizal, bilang isang doctor, ay
napagsususpetyahan na si Jack the Ripper.
Pero hanggang ngayon, wala pa ring
matibay na ibidensya na maaring
1
 magpatunay na totoo nga ang mga
paniniwalang ito.
B. Hindi isinulat ni Rizal ang “Sa Aking mga
Kababata”
Noong 1869, ang walong-taong
gulang na si Rizal ay nagsulat daw ng
kanyang kauna-unahang tula na may
pamagat na Sa Aking mga Kababata.
Marami ang nagdududa rito dahil noong
walong-taong gulang pa lamang si Rizal,
hindi pa raw niya alam ang salitang
“kalayaan” na kabilang sa mga salitang
bumubuo sa tula. Labing-isang taong gulang
na raw siya nang matutunan niya ang
salitang ito. Dagdag pa rito, nakakapagduda
rin daw ang paggamit ni Rizal ng “k” sa
halip na “c”, dahil noong kabataan ni Rizal
ang ginagamit ay ang letrang “c” at hindi
“k”.
C. Bakit si Rizal ang Pambansang Bayani?
Bata pa lang daw si Rizal, mahilig na
daw ito sa mga kwento tungkol sa mga
higante at mga tanyag na mga pinuno sa
mundo. At pangarap na niya raw talaga ang
maging isang bayani. Base sa kanyang mga
isinulat, para maging isang bayani, plinano
raw ni Rizal ng maiigi ang mga detalye sa
kanyang buhay hanggang sa kanyang
pagkamatay. Inamin niya na ang kanyang
mga panaginip ay gumabay sa kaniyang mga
kilos at gawain.
D. Isa bang bayani si Rizal dahil sa suporta
ng mga Amerikano?
Si Rizal daw ay pambansang bayani
dahil pagdating ng mga Amerikano sa
Pilipinas, mas binigyang halaga nila ang
kabayanihan si Rizal kaysa sa iba, tulad nina
Bonifacio at Aguinaldo. Pero ayon sa mga
kasulatan, bago pa man ituring pambansang
bayani si Rizal, siya na raw ay isang bayani
kung maituturing noong nabubuhay pa ito.
Mataas daw ang respeto sa kanya ng mga
miyembro ng Katipunan na kahit password
nila ay “Rizal” din.
E. Pagbabawas sa Makasaysayang
Kapurihan
Lahat siguro ng mga mag-aaral dito
sa Pilipinas ay napag-atasan ng kani-
kanilang mga guro na gawing modelo si
Rizal dahil sa kanyang mga natamo sa
buhay dulot ng kanyang katalinuhan.
Paniniwala ng marami na sa lahat ng klase
ni Rizal siya ay nanguna.
Batay sa mga tala sa Ateneo de
Manila University, kung saan nag-aral si
Rizal, nagtapos si Rizal na may marking
sobresaliente na nangangahulugang
mahusay. Ngunit, sa labing-dalawang
studyante sa klase nina Rizal, siyam sa
kanila ang nakakuha ng marking ito, kaya
naman hindi lang si Rizal ang matalino sa
klase nila noong mga panahon na nabubuhay
pa siya. Dagdag pa rito, hindi rin daw
kagandahan ang mga marka ni Rizal sa
Unibersidad ng Santo Tomas. At panghuli,
hindi raw dapat tawagin si Rizal bilang “Dr.
Jose Rizal” dahil hindi raw siya isang
opisyal na doctor sapagkat di raw siya
sumabak sa pagsusulit para maging isang
ganap na doctor.
F. Ang Pagbisita ni Rizal sa Amerika
Hindi raw ordinaryong biyahero si
Rizal, siya raw kasi ang kauna-unahang
Asyanong bumiyahe sa abrod na primera-
klase.
Isang beses noong pumunta siya sa
Amerika noong Abril-Mayo, 1888,
nagandahan si Rizal sa Amerika bilang isang
bansa. Nagustuhan niya ang mga tanawin
doon at napabilib din siya sa pagiging
moderno ng New York. Pero ayon kay Rizal,
nagustuhan lamang niya ang bansang
Amerika, at hindi ang mga tao dito, sapagkat
hindi raw maganda ang pag-uugali ng mga
tao doon at hindi niya nagustuhan ang
diskriminasyon ng mga puti sa mga itim na
Amerikano.
G. Ang Anti-Amerikanismo ni Rizal
Hindi gusto ni Rizal ang mga
Amerikano dahil sabi niya ang mga
Amerikano daw ay parang mga robot na
ginawa lamang upang sabihan ng kung ano-
anong negatibong kritisismo ang Yuropa.
Tinawag niya pa ngang hambog ang isang
2
 Amerikano na nakasabay niya sa pagsakay
sa isang tren sa Pransya dahil sa
masasamang sinabi nito tungkol sa mga
napuntahan nitong lugar sa Yuropa.
H. Ang Panukalang-Batas Rizal ni Recto
Lumaban talaga ang dating senador
na si Claro M. Recto para lang maisabatas
ang Panukalang-Batas Rizal noong 1956.
Tinuligsa man siya ng simbahan at
binalaang “parurusahan” ng mga opisyales
nito, ipinaglaban pa rin ni Sen. Recto ng
“ngipin at kuko” ang kanyang paniniwala na
dapat talagang maisabatas ang pag-aaral sa
buhay ni Rizal.
I. Bakla ba si Rizal?
Ang rason kung bakit walang anak si
Rizal ay dahil bakla daw ito. Nung nakunan
si Josephine Bracken, asawa ni Rizal, ng
dinadala nito, sinabing ang nalaglag na
sanggol daw ay hindi kay Rizal, ngunit sa
tatay ni Bracken dahil ginahasa raw nito ang
kanyang mga anak at kabilang na nga rito ay
si Bracken. Dagdag pa rito, sa isang sulat ni
Rizal, kanyang sinabi ang mga salitang, “I
am gay.” Pero sabi ng marami, hindi raw
nangangahulugan na bakla si Rizal dahil
isinulat niya ang mga salitang ito, dahil
maaring ang ibig-sabihin lamang ng gay ay
masayahin. Hindi raw “homosexual” si
Rizal, siya raw ay “metrosexual” o isang tao
na maraming nalalaman sa pag-aayos,
pananamit, at kultura.
II. Mga Katotohanan at Mga Posibilidad
A. Buhay pa ng aba si Rizal?
Naniniwala ang mga Rizalista na si
Rizal ay buhay pa nasa mabuting kalagayan
sa Bundok Banahaw at magbabalik sa
katapusan ng mundo at sa oras na ito, pitong
araw raw ang sisikat sa buong kapuluan ng
Pilipinas.
Matapos ang kanyang eksikusyon,
naiulat dawn a ang kanyang bangkay ay
nawala at napalitan ng isang putting manok
na lumipad patungo sa direksyon ng Cavite,
at sinasabing simuma sa kaluluwa sa isa sa
tatlong paring martir na si Padre Burgos na
pinaniniwalaan ding buhay pa.
B. Ang Saykiko kay Rizal
Ang mga manunulat sa buhay ni
Rizal na sina Austin Coates at Lean Ma.
Guerrero ay naniniwalang may kakayahan si
Rizal ng isang saykiko dahil ang mga
panaginip ni Rizal ay parang mga propesiya
sa mga pangyayari sa kanyang buhay.
Tinawag nga ni Rizal ang sarili niya bilang
Laong Laan na nangangahulugang lagging
handa sapagkat ayon sa isang tala, nanaginip
daw si Rizal na siya ay namamatay. At ang
panaginip niyang ito ay naitala labing-
tatlong taon bago siya mamatay. Dahil sa
kakayahan niyang ito, nagsilbing gabay ang
mga panaginip ni Rizal sa kanyang mga
desisyon sa buhay.
C. Ang Writ na Nakapagpabago Sana sa
Kasaysayan
Isang writ of habeas corpus ang
hiningi para kay Rizal habang siya ay nasa
Singapore papuntang Barcelona para
ikulong noong Hulyo, 1896 dahil nasali siya
sa rebolusyong nagaganap noon sa Maynila.
Ngunit hindi dininig ng Korte Suprema ng
Singapore ang hiling na ito dahil si Rizal
daw ay nasa ilalim ng mga Kastila kaya
wala raw silang karapattan sa kanya.
Kung naibigay sana kay Rizal ito,
maaring hindi siya agad namatay at hindi
siya nagging isang kilalang bayani ng
Pilipinas.
D. Ang Bagong Calamba ni Rizal sa Sabah
Dahil nagdesisyon ang mga
Calambeño na magbayad ng renta ng lupa sa
mga Dominikano, pinaalis sila sa Calamba
at kasama na ditto si Rizal at ang kanyang
pamilya. Dahil sa pangyayaring ito, naging
kaibigan ni Rizal ang isang Ingles na si
William Pryer. Si Pryer ay ang unang
residente at tagapagtatag ng Sandakan
(Sabah sa kasalukuyan). Habang nasa
Sandakan, ipinangako kay Rizal ang limang-
libong akre ng lupa na walang renta kapalit
ng pagtatanim ng mga Pilipino ng bigas sa
loob ng tatlong taon. Hiniling ni Rizal sa
3
 isang kastilang gobernador na palitan ang
pagkamamamayan ng mga pinaalis na
Calambeño ngunit tinaggihan ito.
III. Pamilya at Iba pa
A. Ang Nadiskubrehan sa Biñan
Ang dalawampu’t apat na taong-
gulang na si Lorenzo Alberto Alonso, lolo ni
Rizal, ay nagpakasal sa isang labing-
dalawang taong gulang na Ilocana na si
Paula Florentino noong 1814. Makalipas ang
isang taon, nadiskubrehan na isang Alberto
Alonso rin ang nanirahan sa Biñan na
kinakasama (o kasal?) kay Brigida Quintos.
Si Quintos at Alberto ay nagkaroon ng
limang anak, isa rito ay si Teodora Alonso
Quintos na noong 1849, sa Kautusang
Clavaria na nagbibigay ng mga apelyido sa
mga Pilipino, ay nagging Teodora Alonso
Quintos Realonda. Noong nanirahan sa
Calamba ang mag-asawang Alberto at
Quintos, nagpakasal si Teodora kay
Francisco Mercado. Nagkaroon sila ng
labing-isang anak, isa rito ay si Jose Rizal.
B. Ang Isa pang Rizal
Si Paciano Rizal ay ang
naktatandang kapatid ni Jose Rizal. Isa
siyang heneral sa rebolusyon. Sinasabing si
Paciano ang tumingin sa kanilang hacienda
habang sekretong ipinadala si Rizal sa
Yuropa para mag-aral. Ipinangako ni
Paciano at jose sa isa’t isa na magtutulungan
sila para sa bayan at isa lamang sa kanila
ang dapat na ikasal. Ayon sa kanyang mga
apo, si Paciano raw ay gwapo at matangos
ang ilong di tulad kay Rizal pero, ito raw ay
sakang.
C. Humanap ng Pari sa Iyong Silid
Ang mga Pilipino raw na tinutunton
ang kanilang mga ninuno ay kadalasang
nakakakita ng pari sa puno ng pamilya, tulad
na lamang ni Rizal na kamag-anak ang isang
prayle na si Padre Leoncio Lopez na ang
anak na si Antonio Lopez ay napangasawa
ni Narcisa Rizal, kapatid ni Jose Rizal.
D. Ang Ginampanan ni Blumentritt sa
Propagandang Digmaan
Si Ferdinand Blumentritt ay isa sa
mga unang Yuropeyong skolar na
nagpakadalubhasa sa pag-aaral sa Pilipinas.
Nagtrabaho siya laban sa mga
imperyalismong disenyo ng mga
Amerikano. At kanya ring inatake ang mga
manunulat na tumuligsa sa mga Pilipino. Isa
siyang matalik na kaibigan ni Rizal mula sa
Prague, Czech Republic na nagkaisa sa mga
Pilipino at sa mga dayuhang opisina ng
Berlin para ipaglaban ang kalayaan ng mga
Pilipino sa mga Kastila.
E. Kargamentong Ventura
Si Valentin Ventura ay isang
repormista noong mga panahon ng
rebolusyon. Ipinanganak siya sa Bacoor,
Pampangga. Siya ang nagbigay ng suportang
pinansiyal sa publikasyon ng El
Filibusterimo.
F. Si Ho Chi Minh at Si Rizal
Si Ho Chi Minh ang ama ng
modernong Vietnam. Ikinukumpara siya kay
Rizal sapagkat parehong umigting ang
kanilang pagmamahal sa bayan noong sila
ay nasa bansa ng kanilang mga mananakop.
Parehong malakas ang kanilang
nasyonalismo dahil Nakita nilang dalwa ang
miserableng buhay ng kanilang mga kapatid
IV. Si Rizal sa Pang-araw-araw
A. Agahan ni Rizal ang Tuyo
Kabilang sa agahan ni Rizal ang
maiinit na tsokolate, isang tasa ng kanin, at
tuyo. Ang kanyang tanghalian naman ay
kanin at ayungin.
B. Sa Serbisyo kay Rizal
Sa panayam kay Faustino “Tinong”
Alfon, tagpagluto ni Rizal, sinabi niya na
paborito ni Rizal ang lansones at manga at
ang kanyang pagkain ay mayroong tatlong
ulam: isang Pilipino, isang kinastila, at isang
mestisong putahe.
Ayon naman kay Asing, isang
Tsinong tagaluto ni Rizal, si Rizal ay isang
4
 mabait na amo. Ni isang beses, ika niya, ay
hindi siya nasigawan nito. Hindi ram mapili
sa pagkain si Rizal, lahat kinakain nito, pero
mas sanay raw ito sa kanin at tinapay. Hindi
rin daw umiinom si Rizal. Abala siya sa
trabaho at hindi raw nagsisiyesta.
C. Ang Pagkakuripot ni Rizal
Kuripot daw itong si Jose, at
ipinagmamalaki pa niya ito. Sa Germany
nga, madalas niyang iiwan ang apartamento
niya tuwing tanghalian at hapunan para
maglakad sa siyudad, habang nakatitig at
naglalaway sa mga taong kumakain sa mga
restorant. Matapos siyang maglakad ng isa o
dalawang oras, babalik siya sa kanyang
tintirahan para bigyan ng impresyon ang
kanyang kasera kumain na siya sa labas.
Isang beses pa nga sa isang
pagtitipon sa New York, hiniling sa kanya
na bumili ng inumin, pero bago matapos ang
okasyon, pinagbayad niya ang lahat ng
nandoon sa kanyang nagastos sa pagbili.
D. Anong Klaseng Klinika Mayroon si Dr.
Rizal?
Ipinakita ni Dr. Pio Valenzuela’s sa
kanyang Memoirs of the KKK and the
Philippine Revolution showed kung ano si
Rizal bilang isang doktor. Ayon sa kanya,
dahil si Rizal lamang ang doctor noon na
nakapag-aral sa Yuropa, pinupuntahan din
ng mga tao noon si Rizal para manggamot sa
ibang uri ng sakit, maliban sa mga sakit sa
mata. Alam din daw ni Rizal kung paano
gamutin ang syphilis, at nag-oopera rin daw
siya sa luslos at hydrocele.
E. Sa Kalye ng mga Naninigarilyo at Buyo
Noong 1879, bumili si Rizal ng
hashish sa isang parmasya sa Maynila para
sa eksperimental na kadahilanan. Ayon sa
kanya, ang mga Pilipino noon ay walang
hashish at ang ginagamit lamang ay ang
arak, alak mula sa niyog, at buyo.
F. Ano ang mga binabasa noon ni Rizal?
Lumaki si Rizal sa isang tahanan na
may malaking aklatan kaya naman nahilig
siya mga libro. Ayon pa nga sa mga
mananaysay, nag-iipon talaga noon si Rizal
para lamang makabili ng mga libro sa
Yuropa. Mayroon siyang koleksyon noon na
2,000 na mga aklat at gusting-gusto niya ang
mga librong Pranses, Ingles, at Pilipino.
G. Ang Palabasang kay Rizal
Itinuro kay Rizal ang pagmmahal at
pag-aalaga sa mga libro. Ang kanilang
bahay sa Calamba ay ipinagmamalaki dahil
ito ang mayroong pinakamalaking aklatan
doon. Dahil sa hilig niya sa libro, mas
pipiliin pa niyang isangla ang kanyang
singsing kaysa rito tuwing kinakapos siya sa
pera.
H. Si Luna, Sa Isang Sulat
Sa mga sulat ni Jose Rizal at Juan
Luna sa isa’t isa, napag—alamang
inspirasyon rin ni Luna ang mga
inirekomendang libro ni Rizal sa kanyang
mga obra maestrang ipininta.
I. Ang Dakilang Tindahan ng Istaking sa
Dapitan
Nagkimkim si Rizal ng galit sa mga
Tsino dahil sa isang Tsinong may ari ng
isang sari-sari store sa Dapitan. Noong
1895, nagkademandahan sila ng Tsinong
iyon dahil lamang sa istaking. Hindi kasi
noon nagsusuot ang mga babae ng istaking,
sa halip ginagamit nila ang mga medyas na
panglalaki. Pero isang araw sinabi sa mga
babae na dapat silang magsuot ng istocking
tuwing magsisimba, at dahil ditto nagkaroon
ng kompetisyon si Rizal sa katauhan ng
Tsinong iyon sa pagbebenta ng kanyang
medyas. Dahil istaking na ang kailangan ng
mga babae, hindi na kumite si Rizal dahil sa
monopoly ng Tsino sa pagbebenta ng
istaking.
J. Rizal Bilang Isang Modelo sa Mga
Estudyante
Hindi sumasang-ayon si Rizal na
lahat ay mgahangad ng diploma para
magkaroon ng putting-kolar na trabaho. Giit
niya, hindi dapat lahat mgahangad na
maging doctor dahil dapat piliin ng mga
estudyante ang isang propesyon o trabaho na
5
 naangkop sa kakayahang mental at E. Ang Hindi Napirmahan at
inklinasyon. Napamagatang Manuskrito ng Tula ni
Rizal
V. Ang Maalamat na Talento Sa araw bago barilin si Rizal, binisita
siya ng kanyang kapatid na si Trinidad sa
A. Si Rizal at Orwell
kanyang selda ay binigyan niya ito ng
Ang Los Animales de Suan ni Rizal
lampara at, sa kaalamang hindi nakaiintindi
na isang hindi natapos na akda ay
ang mga kastilang gwardiya sa Ingles, ay
nagkakapareho sa kwentong Animal Fram ni
kanying sinabi sa kapatid niya na may bagay
Eric Arthur Blaire o mas kilala bilang
na nasa loob ng lampara. Noong kinalog ni
George Orwell, isang Ingles na manunulat.
Trinidad ang lamparang ito, nahulog ang
Parang nauna daw na bersyon ang kay Rizal
isang maliit na nakatuping papel na
sa Animal farm ni Orwell.
naglalaman ng tula ni Rizal na Mi Ultimo
Adios.
B. Rizal sa Linggo ng Palaspas
Ang orihinal na manuskrito ni Rizal
Isang hindi kilalang sanaysay na
sa kanyang tulang Mi Ultimo Adios ay
isinulat ni Rizal ang Dimanche des Rameux
ibinigay niya sa kanyang kapatid na si
o Domingo de Ramos o Linggo ng Palaspas.
Trinidad ngunit ito ay nawala at
Sa kanyang sanaysay sinabi ni Rizal na ang
pinaniniwalaang dinala ito ni Josephine
kristiyanismo ay hindi na relihiyon ng mga
Bracken noong bumalik siya sa Hong Kong
mahihirap, ito na ay simbahan ng mga
noong 1897.
mayayaman at makapangyariha laban sa
mahihirap at mahihina.
F. Isang Gabing Tula
Marami ang nagsasabi na ang Mi
C. Ang mga Hadlang sa Pagbabasa sa mga
Ultimo Adios ni Rizal ay isinulat lamang ni
Nobela ni Rizal
Rizal sa loob ng isang gabi. Pero ayon kay
Sa ngayon, ang mga mambabasang
Nick Joaquin, ang tula ay nasa isip na ni
Pilipino ay babasahin lamang ang mga akda
Rizal habang siya ay nakabilanggo at hindi
ni Rizal dahil ito ay isang pangangailangan
lamang inabot ng isang gabi ang pagsusulat
sa paaralan.
sa dalawampu’t walong saknong na tula ni
Malaking isyu hanggang ngayon ang
Rizal.
kaibahan ng mga interpretasyon sa ibig
ipakahulugan ng mga akda ni Rizal mula sa
G. Mga Pagsasalin sa Mi Ultimo Adios
isang henerasyon tungo sa isa pa.
Ang Mi Ultimo Adios ay maituturing
Ang pagsasalin ditto mula sa ibang
na pianakanasalin na huling akda ng isang
wika tungo sa Filipino o Ingles ay isa ring
manunulat sa buong mundo. Mayroong
problema dahil sa mga panganib ng
apatnapu’t anim na translayon sa Mi Ultimo
translasyon.
Adios ni Rizal sa mga linggwaheng Pilipino.
At noong 2005, mayroon nang talumpu’t
D. Ang Ikatlong Nobela ni Rizal
limang pagsasalin na ginawa sa winkang
Dahil sa mga ginawang pananaliksik
Inggles. Sa kasulukuyan, ang pinakabagong
sa mga tala ni at tungkol kay Rizal, napag-
translasyon ay ang pagsasalin ng dating
alaman na ang ikatlong nobela ni Rizal ay
Czech ambsassador to the Republic of the
ang Makamisa, ngunit hindi raw ito ang
Philippines na si H. E. Jaroslav Ludva.
tunay na pamagat ng ikatlong nobelang ito
na hindi tinapos ni Rizal, dahil ang VI. Ang Walang Katapusang Kwento
Makamisa ay ang pamagat lamang ng isang
kabanata sa nobela. A. Pamumuhay Kasama si Rizal
Si Austin Coates, isang
mananalambuhay ni Rizal na ipinanganak sa
6
 London, ay nakipanayam noong 1950 sa
mga taong nakakilala kay Rizal. Sa kanyang
mga panayam nadiskubrehan niya na ang
komunidad ng mga intelektwal sa Hong
Kong noon ay binubuo ng mga Portuges at
hindi ng mga Briton. Nalaman din niya na si
Rizal ang kauna-unahang optalmikong
siruhano na natuto sa ilalim ng gabay ng
mga pinakamahusay na optalmiko sa
Yuropa na sina Louis de Wecker at Otto
Becker.
Si Coates ay kilala rin sa kanyang
mga natamo sa buhay bilang isang
mananalambuhay. Nakilala niya at
nakasama si Mahatma Gandhi noong
panahon ng digmaan sa India. Nakilala rin
niya ang pamilya ni Rabindranath Tagore,
isang manunulat na nagantimpalaan ng
Nobel Prize sa literature noong 1913. At
nagkaroon rin siya ng pagkakataon na
makilala ang pamilya ni Sun Yat Sen, ama
ng Republika ng Tsina.
B. Si Rizal ay biktima ng hamok sa pagitan
ng Espanya at Espanya
Sa isang interbyu kay Manuel
Sarkisyanz, isang mananalumbahay ni Rizal
na ipinanganak sa Armenya noong 1923,
kanyang inilahad na si Rizal ay hindi isang
martir ng kalayaan ng mga Pilipino, dahil
sinabi niya na si Rizal daw ay biktima
lamang at naipit lamang ito sa digmaang
sibil sa pagitan ng Espanya at Espanya. Sa
isang dako, siya ay martir para sa
demokrasya ng Espanya. Bilang
pagpapatunay ditto, kanyang ibinahagi ang
kanyang nalalaman tungkol sa isang
Kastilang pulitiko na si Francisco pi Y
Margall. Sinabi raw noon ni Margall
matapos mamatay si Rizal na nasangkot
lamang si Rizal sa pulitika ng mga Kastila at
nabaril habang nasa proseso, “That Filipino
gentleman got involved in politics and got
shot in the process.” SI Margall ay isang
nangungunang Republikanong Pederalista.
Ninais niya ang awtonomya ng mga
rehiyong nasakop nilang mga Kastila, tulad
ng Cuba, Puerto Rico, at Pilipinas. Dahil
dito, naakusahan siya na siya raw ang
nagpasimula at pumukaw sap ag-aalsa ng
mga Pilipino para sa kalayaan.
VII. Ibang mga Pananaw
A. Ang mga Pangarap ni Rizal
Hinangad ni Rizal ang pagkakaroon
ng International Association of
Philippinologists at International Philippine
Studies Conference noong siya ay nasa
Paris. Kanya pa ngang hiniling kay
Ferdinand Blumentritt na gumanap bilang
pangulo ng nasabing asosasyon. Ginusto ni
Rizal na sa kanyang gaganapin na
pagpupulong, ang balangkas ay may limang
bahagi: (I) Ang Pilipinas bago dumating ang
mga Kastila; (II) Pagdating ng mga Kastila;
(III) Inkorporasyon ng Pilipinas sa bansang
Espanya; (IV) Linggwistiko; at (V) Mga lahi
at Mga nagsasariling rehiyon.
Ang mga pangarap na ito ni Rizal,
hindi man natupad noong nabubuhay pa
siya, ay nabigyan naman ng katuparan noon
1989, isang-daang taon mula nang alukin
niya si Blumentritt.
B. Mga Huling Sulat ni Rizal
Sa sulat ni Rizal para sa kanyang
kapatid na si paciano at sa kanilang ama,
humingi siya ng tawad sa mga gulo at
problemang ibinigay niya sa kanila.
Sa kabilang banda, marami naman
ang nagdududa kung minahal nga ba ni
Rizal o pinakasalan nga ba niya si Josephine
Bracken, sapagkat sa kanyang huling sulat
para sa kanya sinabi niya na “To my dear
and unhappy wife, Josephine”. Ang mga
salitang ito ni Rizal para kay Bracken ay
taliwas sa kanyang isinulat sa kanyang Mi
Ultimo Adios na, “Farewell sweet foreigner,
my darling, my delight.”
Para naman sa kanyang inang si
Teodora Alonso, ang isinulat lamang ni
Rizal ay:
To my very beloved mother:
Doña Teodora Alonso.
6:00 o'clock, morning, 30
December, 1896.
Jose Rizal
7
 Maaring mayroon talagang maigting na
relasyon si Rizal sa kanyang ina na hindi
kayang ipakita ng mga salita lamang.
C. Huwag niyong pakialaman ang mga labi
ni Rizal
Ang National Historical Institute
(NHI), ngayon ay National Historical
Commission of the Philippines ay
nagkaroon ng isyu dahil may mga nagbigay
ng mungkahi na hukayin ang mga labi ni
Rizal para ito ay ipreserba. Pero kanilang na
pagtanto at itinanong sa sarili nila na, “Para
ano pa?” Hindi naman daw ito itinatanghal
sa mga museo bilang mga relikiya na dapat
gamutin para mapreserba.
D. Ang Kagila-gilalas na Pagnanakaw
Noong Disyembre 8, 1961, may mga
hindi nakilalang lalaki na nagnakaw sa
orihinal na manuskrito ng Noli Mi Tangere,
El Filibusterismo, at Mi Ultimo Adios mula
sa kanilang mga lalagyan sa Pambansang
Aklatan ng Pilipinas. Sumunod dito ay ang
natanggap na tala ng Manila Times para sa
ransom mula sa mga magnanakaw noong
Disyembre 15, 1961. Nagbanta ang mga
kawatan na susunugin daw nila ang mga
manuskritong ito kung hindi ito matutubos
ng P1,400,000. Ngunit dahil sa hindi
nalamang pamamaraan ni Alejandro Roces,
dating Kalihim ng Kagawaran ng
Edukasyon, nakuha niya ang manuskrito ng
Adios na hindi nagbabayad ng kahit katiting
na sentimo sa mga kawatan. Nakuha rin niya
ang Fili sa halagang P10,000, at ang Noli
nang wala ring bayad. Ipinangako ni Anding
na hindi niya ilalahad ang pagkakakilanlan
ng mga salarin sa pagnanakaw.
E. Paghahambing sa Mga Bayani
Base sa mga tala, sinabi raw ni
Emilio Jacinto na marami raw nasasabing
masama noon si Apolinario Mabini kay
Rizal. Parang ibig raw ipakahulugan ni
Mabini na mas magaling siya kaysa kay
Rizal. Pero ayon kay Jacinto, si Mabina raw
ay parang isang uri ng tao na dumarating
lang kung handa na ang pagkain.
F. Si Rizal at Si Mariang Makiling
Gustong-gusto raw ng batang Rizal
ang mga kuwentong bibit o fairy tales lalo
na raw ang kwento tungkol kay Mariang
Makiling, na dahil sa kahiligan niya rito,
inakyat niya ang Bundok Makiling para
lamang masulyapan ang kagandahan ni
Mariang Makiling, pero siyempre, sa huli
wala siyang napala.
Ayon kay Ocampo, ginamit ni Rizal
ang kwento ni Mariang Makiling para
magbigay ng mga puna sa mga pang-
aabusong ginawa ng mga Dominikano at ng
mga sundalong kastila.
G. Ang Vital Statistics ni Rizal
Ang taas ni Rizal ay umaabot ng
limang talampakan at tatlong pulgada (5’3”)
at mayroon siyang sukat sa baywang na nasa
25” hanggang 26”. Malaki ang ulo niya:
6.5” ang sukat ng paligid ng sombrero niya
at 8” naman ang sukat nito sa loob mula
harap patungong likod. Hindi naman siya
kakaiba kung titingnan dahil malapad ang
kanyang balikat at angkop na angkop sa
katawan niya ang kanyang leeg.
H. Ano bang klase ng sulat-kamay mayroon
ang ating mga bayani?
Noong 1938, inanalisa sa
pamamaraang grapolohikal ang sulat-kamay
ni Rizal. Ayon sa resulta, ang kanyang sulat-
kamay ay ngapapakita ng isang
makapangyarihang personalidad na palaging
maasahan, matapang sa mga ambisyon,
mapagbigay, at may kakaibang kakayahang
mental at konsentrasyon. Dagdag pa,
mayroon din daw siyang pambihirang
damdamin sa katarungan, matinding
kamalayan, at iba. Bagama’t halos lahat ng
mga nasabing ito ay positibo,
pinaniniwalaang ang resultang ito ay
naimpluwensyahan lamang ng ating
8
 pagkakakilala kay Rizal bilang isang
magiting na bayani.
I. Ang Malikhaing si Rizal
Ang mga kwaderno ni Rizal ay
naglalaman ng kanyang mga guhit na
nagpapatunay na isa siyang malikhaing
indibidwal. Mayroon rin siyang kamangha-
manghang mga lilok. At pang huli, gustong-
gusto niya ang musika ng tinig dahil sa
kanyang dinaluhang mga opera sa abrod.
J. Si Rizal nga ba ang ugat ng rebolusyon?
Sinasabing si Rizal ang ugat ng
rebolusyon sapagkat siya ang pangulong
pandangal ng Katipunan. Ang kanyang mga
larawan ay nakasabit sa mga dingding ng
Kataas-taasang Konseho ng KKK. Dagdag
pa rito, sa mga talumpati nina Tiktik o Jose
Turian Santiago at Pinkian o Emilio Jacinto,
palagi nilang isinisigaw ang pangalan ni
Rizal.
Tiktik: Mabuhay ang Pilipinas!
Mabuhay ang Kalayaan! Mabuhay si
Dr. Rizal! Pagkakaisa!
Pinkian: Sama-sama tayong
sumigaw: Mabuhay ang Pilipinas!
Mabuhay ang Kalayaa! Mabuhay
ang Dakilang Dr. Jose Rizal!
Kamatayan para sa mapang-abusong
bansa!
K. Recto kay Rizal
Noon, sinabi ng dating senador Claro
M. Recto na ang ating kaalaman tungkol kay
Rizal ay nagkakaiba-iba dahil sa iba’t ibang
sanggunian na ating ginagamit. Ang mga
mananalambuhay ay inihahalo ang kanilang
mga sariling opinyon, paniniwala, at mga
palagay sa kanilang pagsusulat tungkol kay
Rizal. Ayon pa sa kanya, halos lahat tayo ay
gumagawa ng sarili nating imahe ni Rizal.
Kaya naman dapat daw na kilalanin nating
muli ang totoong Rizal sa pamamagitan ng
pagbalik sa kanyang mga orihinal na
kasulatan. Dahil dito lamang natin makikita
ang tunay at eksaktong imahe ni Rizal.
VIII. Sa Inang-Bayan at Sa Ibang Bansa
A. Rizal, Ama ng Pilipinong Komiks
Hindi alam ng marami na si Rizal ay
ang ititnuturing na Ama ng Pilipinong
Komiks dahil kabilang sa kanyang
napakaraming iginuhit, tatlo ang pasok sa
titulong ito: “The Monkey and the Turtle”
(Paris, 1885), “The Baptism of R. Pfeiffer at
Holy Cross Steinach” (Wilhelmsfeld, 1886)
at “The Cure of the Bewitched” (Dapitan,
1895).
B. Ang Payo ni Rizal para sa Kulam
Ayon kay Rizal, ang mga sakit na
hindi idinulot ng hangin, init, lamig, at
singaw ay maituturing kulam. Naniniwala
siya na kapag ang isang tao ay nasa ilalim
ng kulam at kumikilos na parang ito ay
sinasapian, nagiging alipin siya ng kanyang
sariling pag-iisip. Ito ay isang klasikong
kaso ng auto-suggestion o hipnotismo sa
sarili. Ang kanyang kondisyon na
nakakaapekto sa kanya sa pisikal at mental
na aspeto ay hindi resulta ng pagsanib ng
demonyo, kundi ng kapangyarihan ng pag-
iisip. Kaya mungakhi ni Rizal na kung ang
kulam ay isang uri ng auto-suggestion,
maaring ang gamut dito ay gumagamit ng
pamamaraang hindi bayolente at hindi
pisikal.
C. Mga Mamahaling Pagkakamali
Kahit gaano kaingat si Rizal, madala
pa rin siyang madaya ng mga tao sa kanyang
pinupuntahang hotel tuwing siya ay mag-
aabrod. Hindi rin daw siya palaging naliligo,
base sa kanyang mga sulat, dahil mahal daw
ang bayad nito sa Yuropa noon, at
masyadong malamig doon na hindi na nga
siya nagpapawis para maligo siya. Palagi rin
siyang nagrereklamo noon sa sapilitang
pagbibigay ng tip sa mga empleyadong
nagbibigay ng serbisyo sa kanya. At higit sa
lahat, ang mga pagkakamali raw ni rizal ay
mahal dahil palagi siyang primera-klase
kung nangingibayong-dagat.
D. Saan at paano mo natutunan ang Inggles?
9
 Madalas na pagkamalang ibang lahi
si Rizal at sabi niya ni isa walang nagsabi na
Pilipino siya. Kaya nga minsan nasabi niya
na, “...kawawang bansa, ni isang tao, wala
pang nakarinig sa iyo.”
Ang pagmamahal ni Rizal sa
Pilipinas ay mas tumindi ng siya ay nasa
Yuropa dahil sa kanyang pangungulila sa
bayan. Adobo, lechon, kamayan, at Tagalog
sa Madrid? Ang patriyotismo ni Rizal ay
hindi abstraksyon. Ang pagmamahal niya sa
bayan ay kasing natural ng pagkain at
paghinga.
E. Ang Pagkukunwari ni Rizal bilang Hapon
Grabe ang interes ni Rizal sa kultura,
na natural na sa kanya ang pagpunta sa mga
museo tuwing naroroon siya sa Paris.
Gustong-gusto niyang binibisita ang Louvre.
Ang mga tao, isang beses, sa museong iyon,
ay napagkamalang hapon si Rizal kaya
nilapitan siya nito at tinanong tungkol sa
mga pinintang larawan tungkol sa mga
Hapon. Dahil dito, iniugnay na lamang niya
ang kanyang mga nalalaman tungkol sa mga
Hapon sa mga obrang Nakita nila. Pero
noong hilingin na sa kanya ng mga tao na
isalin sa Inggles ang mga simbolong Hapon
sa isang pinta, nagpalusot si Rizal at sinabi
niya na bata pa lamang siya ng ipinadala na
siya sa Yuropa kaya hindi niya natutunan
ang wikang Hapon.
F. Ang Pagnanakaw sa Mga Inosente Noong
Panahon ni Rizal
Sa Madrid, noong 1884, iniugnay ni
Rizal ang kwento tungkol sa isang Pedro
Tobino mula Nagcarlan sa Laguna na
inilarawan niya bilang isang “hindi
katalinuhan, kakaunti lamang ang
naiintidihan nito kung nagsasalita siya ng
Kinastilang wika.” Dumating ang taong ito
sa Espanya na may dalang USD 1,150 at,
taliwas sa mga payo ng kapwa niya Pilipino,
pinili niyang manirahan sa isang masamang
lugar na kung saan siya ay nanakawan ng
mga manloloko.
G. Ang Mga Sulat ni Rizal sa Inggles
Nagsulat rin si Rizal sa wikang
Inggles at tinuruan pa nga niyang mag-
Inggles ang kanyang kapatid na si Josefa
Rizal. Pero hindi rin naman ganon
kaperpekto ang Inggles ni Rizal dahil tuwing
susulat siya, nag-iisip siya sa wikang
Tagalog at isinasalin niya ito sa wikang
Inggles tuwing susulat siya. Halimbawa,
sulat niya kay Josefa: “Tell to Trining she
must write too and study.” Ang sinabi
niyang ito ay katugma ng, “Sabihin mo kay
Trining, sumulat rin siya at mag-aral.” Ito ay
mali. Dapat sinabi niyang, “Tell Trining to
write andstudy as well.”
H. Ang Ilog Pasig ay Nagsimulang Mabuhay
Muli
Ang unang biyahe ni Rizal sa labas
ng Calamba ay nagbigay talaga sa kanya ng
lubos na kasiyahan. Sa kanyang biyaheng
ito, masayang-masaya si Rizal habang
nilalakbay nila ang Ilog Pasig.
I. Si Rizal sa Aklatan ng Mga Briton
Binisita ni Rizal ang British Library
sa London para kopyahin ang 1609 na
edisyon ng Sucesos de las Islas Filipinas ni
Antonio Morga. Kapag nagsasalita raw si
Rizal sa wikang Inggles, ang punto niya ay
Briton at hindi Amerikano.
J. Ang Interior Designer kay Rizal
Matindi daw ang attention na
ibinibigay ni Rizal sa mga detalye sa
kanyang mga lugar na binibisita. Klarong-
klaro kung kanyang ilarawan ang kanyang
paligid kaya naman sinasabi na para siyang
isang interior designer tulad na lamang ng
paglalarawan niya sa bahay ni Kapitan
Tiyago sa Noli. Isa pang patunay rito ay ang
tala sa ibaba:
10
 “On the other hand, hanging
on the walls of Italian houses are
pretty flasks of Chianti wine, the
lower part wrapped in straw, with
very thin neck, and in the corners
are small baskets of fruits which are
also very pretty. In some houses they
have parasites (dapo) alternating
them with cages of birds like
cananries, linnets etc...”
K. Rizal, Ang Guro at Ang Kanyang Mga
Estudyante
Tinuruan ni Rizal ang labing-anim
na mga batang lalaki mula sa
pinakaprominenteng pamilya sa kanilang
lugar. Nagturo siya ng wikang Espanyol at
Pranses; Alhebra, Heometriya, at
Aritmetika; Paglangoy, Himnastiko, at iba
pang isports. Kabilang sa pagtuturo ang
pagtatrabahong pisikal tulad ng paglilinis sa
mga lupain, pag-aani ng mga prutas, at ang
pagtulong kay Rizal sa kanyang klinika.
Dahil dito, maituturing si Rizal bilang isang
guro sa puso.
L. Si Rizal sa Malayong Dapitan
Nang itapon si Rizal sa Dapitan,
noong una ay nangungulila siya sa kanyang
pamilya at sa kanyang kalayaan, pero noong
nasanay na siya, hindi na siya masyadong
nangulila. Naging masaya na siya sa
malusog na pangangatawan at sa kanyang
kinikita para suportahan ang kanyang sarili.
Ang kanya nalang namimiss ay ang kanyang
pamilya at ang kanyang mga libro, Ayon pa
sa kanya, kung makakya lamang ng pamilya
niya na manirahan sa Dapitan kasama siya,
hindi na niya gugustuhin pang umalis sa
lugar na iyon.
M. Ang Panulaan ni Rizal sa Dapitan
Kung nais nating malaman ang mga
karanasan ni Rizal Dapitan, kailangan nating
pumunta at bumisita sa kanyang dambana sa
Dapitan at basahin ang mga taludtod ng: Mi
Retiro, ang tula para kay Josephine Bracken
na may pamagat na “A Josefina:” ang tula
para sa kanyang tagakulong na nagging
kaibigan niya na, “A Ricardo Carcinero:” at
ang “Hymn to Talisay.” na kinakanta ng mga
estudyante sa himno ng “Sampaguita”.
N. Pagtingin sa Ilalim ng Kadakilaan ni
Rizal
Habang nasa abrod, pursigido at
determinado talaga si Rizal na matuto at
makapag-aral. Sa Germany nga, para na
agad siyang katutubong German kung
magsalita. Nagpapatunay lamang ito na
pinaghirapan talaga ni Rizal na makamit ang
kung ano mang mayroon siya noon, ang
kaniyang mga kakayahan at ang kanyan
talino.
O. Si Rizal at Ang Mga Bata
Si Rizal ay sinasabing mapagmahal
daw sa kanyang mga pamangkin. Para
siyang matandang binata at palagi siyang
umaastang parang guro sa paaralan.
Naniniwala siya sa makalumang paniniwala
na dapat ang mga bata ay hindi nakikita at
hindi naririnig. Gayunpaman, may puso
parin talaga si Rizal para sa mga bata.
P. Rizal, Ang Magsasaka at Negosyante
Sa Dapitan, ang buong kalupaan ni
Rizal ay umaabot ng 70 ektarya. At mayroon
itong 6,000 pananim na abaka, 1,000 mga
niyog, napakaraming kape at puno ng
kakaw, at iba’t ibang uri ng mga puno
nagbubunga ng prutas:
50 puno ng lansnes; 50
langka, santol, balanos; 18
manggostana
1,400 na binhi ng kape; at
200 kakaw.
Sa knayang mga kalupaan,
ibinabahagi niya ang mga pamamaraan sa
agrikultura na kanyang natutunan noong
siya ay nasa Yuropa at Amerika sa ibang
mga mamamayan doon.
11

Q. Ang Malawak na Kaalamang Medikal ni
Rizal
Si Rizal ay isang espesyalista ng mga
mata, ngunit hindi dito nagtatapos ang
kanyang kaalamang medikal. May kaalaman
din siya sa Dentisterya na sa katunayan ay
naranasan rin niyang magbunot ng ngipin.
Nagrereseta rin siya ng gamut para sa
malaria, reyumatismo, at iba pa.
IX. Ang Ating Rizal
A. Fence-sitter ba si Rizal?
Ang fence-sitter ay isang klase ng
taong walang pinapanigan sa isang
argumento o kontrobersiya.
Ayon kay Pio Valenzuela, dating
miyembro ng Katipunan, tumututol daw si
Rizal sa rebolusyon. Pero noong pinahirapan
siya para magsalita, pinabulaanan niya ang
sinabi niyang ito. Pero kanya rin naming
inilahad na ininsulto umano ni Bonifacio si
Rizal, tinawag itong duwag at kung ano-ano
pang mapanglait na pangalan. Noon 1917,
binaliktad uli niya ang kanyang istorya at
kanyang sinabi na hindi tumutol si Rizal sa
rebolusyon, pero pinayuhan nito ang
Katipunan na maghintay ng tamang
pagkakataon. Dagdag pa niya, gusto sana ni
Rizal na humingi ng suporta ang KKK sa
mga mayayaman at mga intelektwal tulad ni
Antonio Luna, pero hindi ito naisakaturan
umano kasi hindi pumayag ang mga
mayayaman.
Kontrobersyal talaga si Valenzuela
dahil iniwan niya sa mga mananaysay ang
apat na di nagkakatugmang mga tala ukol sa
kanyang kaugnayan kay Rizal.
B. Tinalikuran ng aba ni Riza ang pagiging
mason?
Ginamit ni Rizal ang pangalang
Mason na Dimasalang noong napabilang
siya sa Gran Oriente de España.
Naimpluwensyahan umano si Rizal na
sumali sa Mason ni Miguel Morayta, isang
propesor ng Kasaysayan sa Unibersidad ng
Madrid. Ayon sa mga tala, mayroong tatlong
katunayan na si Rizal ay tumalikod sa
Mason:
1. Ayon kay na Padre Balaguer at
Viza ng Kapisanan ni Jesus at
Kapitan Rafael Dominguez, si
Rizal daw ay pumirma ng isang
dokumento ng pagtalikwas at
konbersyon bago siya patayin.
2. Si Kapitan Rafael Dominguez na
kasama ni Rizal sa kanyang mga
huling sandali, ay binanggit ito sa
kanyang mga tala, na talaan ng
bawat oras sa mga huling sandal
ni RIzal (Zafra, 1951).
3. Sa kabilang banda, ang iba ay
naniniwala na ang mga
dokumentong ginawa ng mga
Heswita ay peke at binago, at ang
mga testimonya na ibinigay ay
mga kasinungalingan lamang.
Iginiit nila na nagsimula na
lamang ng Simbahang
Katolikong tanggapin si Rizal
bilang kabilang nila noong
malaman nila na siya ay
tinatangkilik at minamahal ng
marami.
C. Isang manghuhula o may kamalayang
bayani nga ba si Rizal?
Noong Enero 1, 1883 nanaginip si
Rizal na namamatay siya. Minsan sinabi
niya sa kanyang kapatid na si Paciano na
ang kanyang mga panaginip ay ang mga
nagsisilbing gabay sa kanyang mga aksyon.
Nanaginip din siya na kumukuha siya ng
isang pagsusulit sa UST na magaganap sa
susunod na mga araw. Nagising siya nang
may malinaw na memorya ng mga tanong sa
pagsusulit sa kanyang panaginip ngunit
hindi niya talaga ito pinansin. Nang umupo
na siya para sa eksaminasyon, siya ay
nagulat dahil ang mga tanong na kanyang
hinaharap ay katulad nung nandoon sa
kanyang panaginip.
Si Rizal ay ginagabayan ng kanyang
paniniwala mula sa pagkabata na hindi niya
maabot ang edad na 30. Kaya bumalik siya
sa Pilipinas noong 1892, malamang na
iniisip na niya na siya ay papatayin dahil sa
12
 kanyang mga sinulat. Mali ang kanyang niya ang mga kastila at humarap siya sa
kalkulasyon dahil apat na taon pa mula ng karagatan. Ang kapitan ay sumigaw ng
taong iyon bago siya barilin. “Preparen!” upang maghanda na ang mga
sundalo. Sumunod ang “Apunten!” para
D. Ang Sentenaryong Hindi ni Rizal Ginusto ihanda ang mga baril. Ang panghuling
Sa isang sulat para sa kanyang isinigaw ng kapitan ay “Fuego!” upang
pamilya, sinabi ni Rizal na:"Ilibing niyo ako barilin na si Rizal. Ang huling salita ni Rizal
sa lupa, ilagay niyo ang isang bato at isang : “Consummatum Est!” Nang ibaril siya,
krus sa ibabaw nito. Ang pangalan ko, ang pinilit niyang ipakanan ang kanyang
petsa ng aking kapanganakan at ng aking katawan upang nakaharap siya sa sumisikat
kamatayan. Wala nang iba pa. Kung gusto na araw. Sa kanyang kamatayan, sumigaw
niyong palibutan ang aking libingan ng ang mga Kastila nang, “Viva España!”
bakod, maaari niyo itong gawin. Walang
anibersaryo. Mas gusto ko ang Paang
Bundok [ang lugar kung saan nakatayo
ngayon ang Manila North at Chinese
Cemeteries].
Wala sa alinman sa mga huling
tagubilin na ito ang sinunod, maliban sa
bakod sa paligid ng kanyang libingan.
Walang krus sa kanyang libingan. May
ibang mga inskripsiyon maliban sa kanyang
mga binanggit. Ang kanyang kahilingan na
ilibing sa Paan Bundok ay hindi rin nasunod.
At ang mas masama pa rito ay bawat taon,
mayroong dalawang anibersaryo para sa
kanya. Hunyo 19, ang kanyang araw ng
kapanganakan, at Disyembre 30, araw ng
kamatayan.

E. O, kay gandang umaga!

Disyembre 30, 1896; Fort Santiago,
ika-6:30 ng umaga: Naghanda nang umalis
si Rizal kasama ang kanyang apat na bantay
patungong Bagumbayan. Siya ay nasa
pagitan nina Tinyente Luis Taviel Andrande,
Padre Villaclara at Padre March. Siya ay
nakasuot ng itim na kurbata, itim na
sombrero, itim sa sapatos, at puting tsaleko.
Bagumbayan: Nagpaalam si Rizal sa
mga mananaggol at pari. Itinanggi ng
kapitang Kastila ang kanyang hiling na
barilin siyang nakaharap, ngunit
pinagbigyan ang kanyang hiling na barilin
siya sa puso sa halip na sa ulo. Kinuha ni Dr.
Felipe Ruiz Castillo ang pulso ni Rizal at
sinabing ito ay normal parang hindi
mamamatay.
Disyembre 30, 1896; Bagumbayan,
ika-7 hanggang 7:03 ng umaga: Tinalikuran
13