‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‬

‫‪D‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎي ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ دوران ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫او‪‬ل‬
‫اﺣﺴﺎن اﺷﺮاﻗﻲ‬
‫اﺳﺘﺎد ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﺔ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫‪SI‬‬
‫‪of‬‬
‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﺷﺎهاﺳﻤﻌﻴﻞ اول ﻣﺆﺳﺲ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد را در ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫وﻗﻮع ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﻜﺮّر ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺻﺪﻣﺎت و ﺧﺮاﺑﻲﻫﺎي‬
‫‪ive‬‬

‫ﻓﺮاوان در ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬

‫ﺷﺎهاﺳﻤﻌﻴﻞ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ را از ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي دورﺗﺮ و اﻣﻦﺗﺮي‬
‫اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﻳﻦ را ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺧﻄﻮط‬
‫‪ch‬‬

‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و در آﻧﺠﺎ‬

‫دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎ و ﻣﻴﺪانﻫﺎ و دﻳﮕﺮ ﺗﺄﺳﻴﺴﺎﺗﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﺧﻮر ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻲ ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮوز از آن ﻫﻤﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎ‬
‫‪Ar‬‬

‫ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﻤﺎرت ﭼﻬﻠﺴﺘﻮن و ﺳﺮدرب ﻓﺎﺧﺮ ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ دلاﻧﮕﻴﺰي ﻛﻪ ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ از اﻳﻦ‬
‫دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ در ﺧﻤﺴﻪاي ﻛﻪ آن را »ﺟﻨّﺎت ﻋﺪن« ﻧﺎم ﻧﻬﺎده در ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬
‫رواﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﭼﻬﺎرﺻﺪﺳﺎﻟﻪ از ﻳﻚ داراﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1553/961‬ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ اول ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي را از‬
‫ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ ﻗﺰوﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪ .‬از دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ‪ ،‬دور ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ از ﺧﻄﺮ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﻣﻜﺮّر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﺳﺘﻘﺮار دوﻟﺖ در ﺷﻬﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪68 ،‬؛ زﻣﺴﺘﺎن ‪87‬؛ صص ‪  41-58‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪42‬‬

‫ﻣﻮاﺻﻼﺗﻲ و راهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎزي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ و در اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ‪ ،‬اراﺿﻲ‬
‫وﺳﻴﻌﻲ را ﻛﻪ در ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻗﺰوﻳﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﺎﻫﻴﺮ‬
‫دوﻟﺘﻤﺪار ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻴﺮزا ﺷﺮف ﺟﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد و ﭘﺲ از آن ﻣﻌﻤﺎران و‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان را از ﻗﺰوﻳﻦ و دﻳﮕﺮ ﻧﻘﺎط ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﻃﺮح ﺷﻬﺮي ﺑﺰرگ و‬
‫ﻧﻮﻳﻦ را ﭘﻲ اﻓﻜﻨﻨﺪ و در ﻣﺤﻮﻃﺔ آن‪ ،‬ﻋﻤﺎرات ﻋﺎﻟﻲ و اﻳﻮانﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎ و ﻣﻴﺪانﻫﺎ‬

‫‪D‬‬
‫ﺑﺮآورﻧﺪ و ﺟﻮيﻫﺎي آب روان ﺳﺎزﻧﺪ ﻛﻪ از ﺣﺎﺷﻴﺔ ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﭼﻤﻨﺰارﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي‬

‫‪SI‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮﻫﺎ و ﺣﻮضﻫﺎ ﺑﮕﺬرد؛ و اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬زﻳﻨﺖﺑﺨﺶ ﺑﺎغ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺑﺎغ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﺎ درﺧﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ و ﭼﻤﻦﻫﺎي ﻣﺜﻠﺚ و‬
‫ﻣﺴﺪ‪‬س و دروازهاي ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﻛﺎﺷﻲﻫﺎي اﻟﻮان‪) ...‬ﻗﻤﻲ‪ .(312 :1383 ،‬ﺳﻪ‬
‫‪of‬‬
‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﺟﻤﺎدياﻻول ﺳﺎل ‪ ،965‬ﻛﻪ ﻋﻤﺎرات دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ در ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻗﺎﺿﻲ اﺣﻤﺪ ﻗﻤﻲ‪،‬‬
‫»ﺳﻮاد ﻣﺼﺮ اﻋﻈﻤﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ رﺳﻴﺪ و ﻧﻮ‪‬اب ﻛﺎﻣﻴﺎب ﻟﻘﺐ آن ﺧﻄّﺔ ﭘﺎﻛﻴﺰه را ﺑﺎباﻟﺠﻨّﻪ‬
‫‪ive‬‬

‫ﻧﻬﺎده‪ ،‬ﻣﺴﻤ‪‬ﻲ ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪) «...‬ﻗﻤﻲ‪ :1383 ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(312‬‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻤﻦ ﻧﺎم ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق )ع( ﺑﻮد و ﻟﻘﺐ ﺑﺎباﻟﺠﻨّﻪ‬
‫‪ch‬‬

‫در ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺘﺐ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم در ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﻳﻦ و‬
‫اﻗﺎﻣﺖ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬دهﻫﺎ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ از ﻣﻮرخ و رواﻳﺘﮕﺮ ﻧﺎﻣﺪار ﻗﺮن ﺷﺸﻢ‬
‫ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ راﻓﻌﻲ‪ ،‬در اﺛﺮ ﻣﻌﺮوف وي اﻟﺘﺪوﻳﻦ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻗﺰوﻳﻦ )ج ‪ ،1‬ص ‪24‬ـ‪،(4‬‬
‫‪Ar‬‬

‫و از ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ )‪858 :1336‬ـ‪ (773‬ــ ﻣﻮرخ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎدان ﺑﺰرگ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ــ در ﻓﻀﺎﻳﻞ و ﺣﺴﻨﺎت اﻗﺎﻣﺖ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ آﻣﺪه و ﺑﺎرﻫﺎ از ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎباﻟﺠﻨّﻪ‬
‫ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻓﻀﺎﻳﻞ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟـﻌﻔﺮآﺑـﺎد ﻛـﺰو ﺧﻠﻖ ﺧﺪا آﺳﻮدﻧﺪ‬ ‫ﺑﺎﺑﺖ ﺟﻨﺖ ﻟﻘﺒﺶ آﻣﺪ و ﻧﺎﻣﺶ ﺑﺸﻨﻮ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  43‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫اﻣﺮوز از دوﻟﺘﺨﺎﻧﺔ ﺻﻔﻮي و ﺑﺎغ و ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت و ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي رﻳﺰ ﻗﻠﻢ در و ﭘﻴﻜﺮ‬
‫ﻛﺎخﻫﺎ و ﻛﻮﺷﻚﻫﺎي آن ﺑﻪﺟﺰ ﻋﻤﺎرت ﻛﻮﭼﻚ ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮزة ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺷﺪه و ﺳﺮدرب ﺑﺎﺷﻜﻮه ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ و ﻛﺘﻴﺒﺔ زﻳﺒﺎي آن ــ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺲ ﻧﺎﻣﺪار‬
‫دوران ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ــ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي ﻋﻤﺎرات ‪ 400‬ﺳﺎﻟﺔ آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ و آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﻛﻪ در اﻳﻮن ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﺎدري اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم اﺳﺖ ﻛﻪ در دوران ﺣﻀﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﭘﺲ از ‪ 1320‬ﺷﻤﺴﻲ در‬

‫‪D‬‬
‫ﻗﺰوﻳﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻴﺮاثﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ‬

‫‪SI‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن در ﺟﻬﺖ ﺑﺎزﻧﮕﺮي‬
‫و ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎخﻫﺎ و آﺛﺎر ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه و ﺗﺨﺮﻳﺐﺷﺪة اﻳﻦ ﻣﺤﻮﻃﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧﻲﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫‪of‬‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن و ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﻛﺸﻮر‪ ،‬در زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻪﭼﻨﺪان ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺟﺎ و ﻣﻜﺎن و ﭼﻬﺮة اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﻬﻦ از ﭘﺮدة ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺑﻴﺮون‬
‫آﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ive‬‬

‫ﺑﻪﻧﻈﺮ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﻮن ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ اول ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ اﺷﻌﺎر ﻣﻔﺼﻞ در ﭼﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺛﺮي اﺳﺖ از ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‬
‫‪ch‬‬

‫ــ ﺷﺎﻋﺮ دوران ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ــ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد و ﺑﻨﺎﻫﺎي دوﻟﺘﻲ آن ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﻴﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺎخﻫﺎ و ﻛﻮﺷﻚﻫﺎ و ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي آن اﻧﺠﺎم داده‬
‫‪Ar‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪ ،‬در آﻏﺎز ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﺧﻮد ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ روﺿﺔاﻟﺼﻔﺎت‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑــﻠﺒﻞ اﻧــﺪﻳﺸﻪ ﭼـــﻮ ﺷـﺪ ﻧﻐﻤﻪﺳﺎز‬ ‫ﺑــﺮ ﮔــﻞ اﻳـــﻦ ﺑــﺎغ ﺳﻌﺎدت ﻃﺮاز‬
‫ﺗﺎ ﺑﻜﻨﻢ وﺻﻒ ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‬ ‫ﻛــﻠﻚ ﻫــﻨﺮﭘﻴﺸﻪ ﮔــﺮﻓﺘﻢ ﺑﻪدﺳﺖ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪44‬‬

‫ﺗـــﺎ ﺑــﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﮕﺮم ﭼﻴﺴﺖ ﺣﺎل‬
‫رﺧــﺶ ﺑــﺮاﻧﺪﻧﺪ ﺑـﻪ ﻓﻜﺮت در آن‬
‫آﻣـــﺪم اﻳـــﻨﻚ ﺑـــﻪ ﺳﺮ ﻛﺎر و ﺑﺎر‬
‫و ز ﻣــﻦ ﺟـــﺎﻧـــﺒﺎز ﺑــﻪ ﺳﺮ ﺗﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺧـــﻄّﺔ ﻗــﺰوﻳﻦ ﭼﻮ ﺷﺪش ﺗﺨﺘﮕﺎه‬
‫ﮔـــﺸﺖ ﺑـــﻪ ﻳـــﻤﻦ ﻗـــﺪم او زﻳﺎد‬
‫ﺳــﻴﺮ ﻧـــﻤﻮدم ﺑــﻪ رﻳـــﺎض ﺧـﻴﺎل‬
‫زاﻧـــﭽﻪ ز ﻣــﻦ ﭘـﻴﺶ ﺳﺨﻦﭘﺮوران‬
‫ﺑــﺎ دل ﺧــﻮد داده ﻳــﻜﺎﻳﻚ ﻗـﺮار‬
‫از ﺗــــﻮ ﺑــــﻪ ﻓــﺮﻣﺎن ﻋﻠﻢ اﻓﺮاﺧﺘﻦ‬
‫ﺧـــﺴﺮو واﻻﮔــــﻬﺮ دﻳـــﻦ ﭘــــﻨﺎه‬
‫روﻧــﻖ اﻳـــﻦ ﺧــﻄّﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﺮاد‬

‫‪D‬‬
‫ﻳـــﺎﻓﺖ ﻋـــﻤﺎرت ﻫـــﻤﻪ وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎ‬ ‫ﺧـــﺎﺳﺖ ﻧــﻮاي ﻓـــﺮح از ﺧـﺎﻧﻪﻫﺎ‬

‫‪SI‬‬
‫ﻣـــﺬﻫﺐ ﺷﻴــﻌﻲ ﻫـــﻤﻪ آﻣـﻮﺧﺘﻨﺪ‬ ‫ﻣـــﺮدﻣﺶ از ﻋــﻠﻢ رخ اﻓــﺮوﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﺷــﻴﻌﻲ اﺛـــﻨﻲﻋــﺸﺮي ﺷﺪ ﭘﺪﻳﺪ‪...‬‬ ‫ﺳــﻨّﻲ از آن ﺷــﻬﺮ ﻗـــﺪم درﻛﺸﻴﺪ‬
‫)ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان(‬
‫‪of‬‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﺗﻜﻤﻠﺔاﻻﺧﺒﺎر ــ ﻛﻪ از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺧﻮد او اﺳﺖ ــ‬
‫آﻣﺪه و در ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮي از اﺣﻮال او اﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺬﻛﺮة ﺳﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻣﺎﻧﺖ و دﻳﺎﻧﺖ و ﻫﻨﺮ ﺷﺎﻋﺮي او ﺳﺘﻮده ﺷﺪه‬
‫‪ive‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬او ﻛﺘﺎب ﺗﻜﻤﻠﺔاﻟﺨﺒﺎر را درﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﻧﺜﺮي روان ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده و آن را ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﻳﺨﺎن ﺧﺎﻧﻢ دﺧﺘﺮ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار و ﻛﺎردان ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮده‬
‫‪ch‬‬

‫اﺳﺖ )ﺗﻜﻤﻠﺔاﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﻠﻚ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،389‬ﻣﻘﺪﻣﻪ(‪ .‬ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮ او‪،‬‬
‫ﺻﺮﻳﺢاﻟﻤﻠﻚ ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻠﻲ درﻣﻮرد ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت ﺑﻘﻌﺔ اردﺑﻴﻞ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺒﺴﻮﻃﻲ درﺑﺎرة ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺷﻬﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اردﺑﻴﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ذﻛﺮي ﻛﻪ در‬
‫‪Ar‬‬

‫ﻣﻮرد ﻛﺎرداﻧﻲ او در اﻣﻮر اﺳﺘﻴﻔﺎي دﻳﻮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد ﺷﺎﻋﺮي‪ ،‬در ﻛﺎرﻫﺎي دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﺰ از ﻣﻬﺎرت ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻮان اﺷﻌﺎر ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ــ ﻛﻪ ﺑﻪﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﻨﺠﻮي ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎوي ﺧﻤﺴﺔ ﺟﻨﺎت ﻋﺪن در ﭘﻨﺞ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﺳﺖ‪ :‬روﺿﺎتاﻟﺼﻔﺎت‪ ،‬دوﺣﺔاﻻزﻫﺎر‪،‬‬
‫ﺟﻨﺖاﻻﺛﻤﺎر‪ ،‬زﻳﻨﺔاﻻوراق و ﺻﺤﻴﻔﺔاﻻﺧﻼص؛ ﻛﻪ ﺑﻪﻏﻴﺮ از ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﭘﻨﺠﻢ در ﺗﻮﺻﻴﻒ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  45‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫ﻛﺎخﻫﺎ و ﻋﻤﺎرات و ﺑﺎغﻫﺎ و ﺗﺰﺋﻴﻨﺎت دﻳﻮاري و ﻫﻨﺮ دﻳﻮارﻧﮕﺎري اﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ روﺿﺎتاﻟﺼﻔﺎت را در ﺑﺤﺮ ﻣﺨﺰناﻻﺳﺮار‪ ،‬دوﺣﺔاﻻزﻫﺎر را در‬
‫ﺑﺤﺮ ﺧﺴﺮو و ﺷﻴﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻨﺖاﻻﺛﻤﺎر را در ﺑﺤﺮ ﻟﻴﻠﻲ و ﻣﺠﻨﻮن‪ ،‬زﻳﻨﺔاﻻوراق را در ﺑﺤﺮ‬
‫و ﺻﺤﻴﻔﺔاﻻﺧﻼص را در ﺑﺤﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻧﺎﻣﺔ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﺮوده )اﺷﺮاﻗﻲ‪ ،‬ص ‪(135‬‬ ‫ﻫﻔﺖ ﭘﻴﻜﺮ‬
‫و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺗﻤﺎم ﻛﻤﺎل ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻨﺎﻫﺎ‬
‫و ﺑﺎغﻫﺎي دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و دﻳﮕﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺠﺎور آن‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺧﻴﺎلﭘﺮدازيﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‬

‫‪D‬‬
‫آورده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻴﭻ اﺛﺮ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ؛ ﻛﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻤﻚ ﻓﺮاواﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ‬

‫‪SI‬‬
‫ﻓﻬﻢ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان در ﻗﺮن دﻫﻢ ﻗﻤﺮي ‪ /‬ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫دوران رﻧﺴﺎﻧﺲ اروﭘﺎ ﺗﻘﺎرن دارد‪.‬‬
‫‪of‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﻛﺎﻧﻮن ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺑﻪ رﻳﺒﺖ رﺷﻚ ﺻﻮرﺗﺨﺎﻧﺔ ﭼﻴﻦ‬ ‫ﺗــﻌﺎﻟﻲاﻟﻠّﻪ زﻫــﻲ ﺷﻬﺮي ﻧﻮآﻳﻴﻦ‬
‫‪ive‬‬

‫ﺑـــﻪ داراﻟــﺴﻠﻄﻨﻪ ﻣـﺸﻬﻮر ﮔﺸﺘﻪ‬ ‫ﺑـــﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﻜﻮ ﻣــﻌﻤﻮره ﮔﺸﺘﻪ‬

‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ در ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ روﺿﺎتاﻟﺼﻔﺎت‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آﻏﺎز وﺻﺎﻓﻲ ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد«‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ch‬‬

‫ﺷﺎه در ﺟﻨﺐ ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﻳﻦ ﻃﺮح ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪﻧﺎم ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ‬
‫ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ )ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ( ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬دو ﻃﺮف ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺑﺎ‬
‫درﺧﺘﺎن ﭼﻨﺎر و ﻧﺎرون آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه و دو ﺟﻮي آب از ﭘﺎي درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺎري و ﺑﻪ‬
‫‪Ar‬‬

‫ﺳﻮي ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدت روان ﺑﻮد‪) .‬ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت؛ ص ‪(335‬‬

‫اﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودة ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ اراﺿﻲ‬
‫آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد داراﻟﺴﻠﻄﻨﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮده ﺑﻮد و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ رودﺧﺎﻧﺔ ارﻧﺰك در ﺷﺮق و رودﺧﺎﻧﺔ دﻳﺰج در ﻏﺮب‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ دو رودﺧﺎﻧﻪ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻛﺘﺎب‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪46‬‬

‫اﻟﺘﻔﻬﻴﻢ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻗﺰوﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ راﻓﻌﻲ و ﻧﻈﺮ ﺣﻤﺪاﻟﻠّﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ )‪ (779 :1336‬و‬
‫دﻳﮕﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎداﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻧﺎم دﻳﺰج و ارﻧﺰج آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻪ ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ﻣﻨﺘﻬﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻛﺒﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎي آن ﺑﻪ دوران ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﻠﻜﺸﺎه‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ را اﻣﻴﺮ ﺧﻤﺎر ــ ﺣﺎﻛﻢ وﻗﺖ ﻗﺰوﻳﻦ ــ در ﺳﺎل ‪509‬ـ‪500‬‬
‫‪1115 /‬ـ‪ 1106‬ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ اول در ﺷﻤﺎل اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺮاب و ﺷﺒﺴﺘﺎن و‬

‫‪D‬‬
‫دو ﻣﻨﺎره ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻧﮕﻠﺒﺮت ﻛﻤﭙﻔﺮ ﻛﻪ در ‪ ،1684 / 1906‬زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫‪SI‬‬
‫اﻳﺮان آﻣﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻗﺰوﻳﻦ دﻳﺪار ﻛﺮد‪ ،‬در ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻃﺮح‬
‫از ﺳﺮدرب ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ و ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻣﻘﺎﺑﻞ آن و ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و ﺟﺒﻬﺔ ﺷﻤﺎﻟﻲ آن ــ‬
‫)‪( 1‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ــ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪of‬‬
‫ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدتآﺑﺎد و ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت‬
‫ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ ﺑﺎغ وﺳﻴﻌﻲ در ﺟﻌﻔﺮآﺑﺎد اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫‪ive‬‬

‫در ﻋﺮﺻﺔ آن‪ ،‬ﻋﻤﺎرات و ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ درﺧﻮر داراﻟﺴﻠﻄﻨﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳﺪ؛ و‬
‫ﻫﻤﺖ ﻣﻌﻤﺎران در ﺑﺪو اﻣﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻓﻀﺎي اﻳﻦ ﺑﺎغ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ‬
‫‪ch‬‬

‫و ﭼﻤﻦﻫﺎ و ﺟﺪولﻫﺎي آب ﭘﺪﻳﺪ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدت ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺑﻊ درآﻣﺪ و ﺣﺼﺎري‬
‫در ﮔﺮداﮔﺮد آن ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬دو ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب و از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﺎغ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻪ ﺣﻮض ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﻼﻗﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫در دو ﻃﺮف ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺪولﻫﺎي آب ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن آن ﺑﻪ ﺣﻮﺿﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ‬

‫ﻣﻲﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل درﺧﺘﺎن و ﭼﻤﻦﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻨﺪﺳﻲ در ﺑﻴﻦ ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬آﺑﻴﺎري ﻣﻲﻛﺮد‪) .‬ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ص ‪253‬ـ‪(252‬‬
‫در ﭼﻬﺎرﺳﻮي وﺳﻂ ﺑﺎغ ﻛﻪ در ﺗﻘﺎﻃﻊ دو ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ و ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ارﺷﻲ ﺧﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻛﺎخ ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬در ﺟﻠﻮي ارﺷﻲﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻮض‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  47‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫ﺑﺰرﮔﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و ﭼﻬﺎر ﺳﺘﻮن اﻳﻦ ﭘﻮﺷﺶ را ﻧﮕﻪ ﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬
‫ارﺷﻲﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺎرﺗﻲ ﺑﻮد زﻳﺒﺎ ﺑﺎ دﻳﻮارﻫﺎ و ﺳﻘﻒ ﻣﻨﻘﺶ ﺑﻪ ﺗﺼﺎوﻳﺮ از ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺎ دوازده ﭘﻨﺠﺮة ﺑﺰرگ و ﻣﺸﺒﻚ و اﻳﻮانﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي زرﻧﮕﺎر )ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ص ‪ .(223‬اﻳﻦ ﺑﻨﺎ ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدت و در ﺗﻘﺎﻃﻊ دو ﺧﻴﺎﺑﺎن اﺻﻠﻲ ﺑﺎغ ﺑﻪوﺟﻮد‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﻴﻤﻨﮕﺎه اﺻﻠﻲ ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﺎرت ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻣﻮزة ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻬﺮ در آن ﻗﺮار دارد‪ .‬در اﻏﻠﺐ‬

‫‪D‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺻﻔﻮي ــ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎﻟﻢآراي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺎوةاﻵﺛﺎر‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮاﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ﺧﻼﺻﺔاﻟﺘﻮارﻳﺦ ــ‬

‫‪SI‬‬
‫ﺑﻪدﻓﻌﺎت از اﻳﻦ ﻋﻤﺎرت ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﻲ آن را ﻣﺤﻞ اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﺗﺎﺟﮕﺬاري‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺮوﺳﻲ و ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ)‪ .(2‬ﭘﻴﺘﺮو‬
‫دﻻواﻟﻪ ﻛﻪ ارﺷﻲﺧﺎﻧﻪ را دﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫‪of‬‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺑﺎغ‪ ،‬ﺑﻨﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ و روﺑﻪروي اﻳﻦ ﺑﻨﺎ اﺳﺘﺨﺮ‬
‫ﺑﺰرگ ﭼﻬﺎرﮔﻮﺷﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از اﺿﻼع آن‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﺎرت‪ ،‬ﻧﺸﻴﻤﻨﮕﺎه‬
‫ﻣﺴﻘﻔﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮهاي ﺑﻮد در آب ﭘﻴﺶرﻓﺘﻪ و از ﺳﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫‪ive‬‬

‫ﻣﺸﺮف ﺑﺮ آب ﺑﻮد‪) .‬ﭘﻴﺘﺮو دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،1‬ص ‪23‬ـ‪(22‬‬

‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ دو ﻃﺒﻘﻪ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﺔ اول ﺑﺎ ﭘﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد و ﭼﻨﺪ دﻳﻮارﻧﮕﺎره ﻛﻪ از زﻳﺮ ﮔﭻ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه‬
‫‪ch‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي دوران ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ )اﺷﺮاﻗﻲ‪145 :‬ـ‪.(131‬‬
‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪ ،‬در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ارﺷﻲﺧﺎﻧﻪ‪ 23 ،‬ﺑﺎغ را ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ 14) .‬ﺑﺎغ در‬
‫‪Ar‬‬

‫ﺷﺮق و ‪ 9‬ﺑﺎغ در ﻏﺮب( و ﻇﺎﻫﺮاً ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﭼﻮن ﺳﺎﺧﺖوﺳﺎز‬
‫ﻋﻤﺎرات و ﻛﺎخﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻏﺮب ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺮاي اﺣﺪاث ﺑﺎغ ﻓﻀﺎي ﻛﻤﺘﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫وﻟﻲ در ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ وﺟﻮد ﻓﻀﺎي ﻛﺎﻓﻲ اﻣﻜﺎن درﺧﺖﻛﺎري و اﻳﺠﺎد ﺑﺎغ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎغﻫﺎ را ــ اﻋﻢ از ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ــ دوﻟﺘﻤﺮدان و ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪                                                             ‬‬
‫‪1. Pietro Della Valle, Voyage.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪48‬‬

‫ﺑﺎغﻫﺎي ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺎغ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻨﺖ ﻧﺎم اﻣﺎم رﺿﺎ )ع( ــ ﻫﺸﺘﻤﻴﻦ اﻣﺎم ﺷﻴﻌﻪ ــ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﺎه ﻗﻠﻲ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﺔ ذواﻟﻘﺪر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎغ ﻣﻴﺮﻋﻠﻲ ﻛﺴﮕﻨﻲ در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ اﻣﺎم‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺎغ و ﻛﻼهﻓﺮﻧﮕﻲ ﻛﻪ در ﺷﻤﺎل ﺑﺎغ اﻣﺎم اﺣﺪاث ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻼه ﻓﺮﻧﮕﻲ در‬
‫ﺗﻘﺎﻃﻊ ﭼﻬﺎر ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺗﻨﮓ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺎغ ﻣﺮادﺑﻴﮓ در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬در ﭼﻬﺎر ﻃﺮف ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﭼﻤﻦ‪.‬‬

‫‪SI‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺎغ ﺣﺴﻦﺑﻴﮓ اﺳﺘﺎﺟﻠﻮ‪ .‬او از ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن و اﻣﺮاي اﺳﺘﺎﺟﻠﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاري‬
‫از ﺣﻴﺪرﻣﻴﺮزا در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻤﻌﻴﻞ ﻣﻴﺮزا ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺎم او‬
‫ﺣﺴﻴﻦﺑﻴﮓ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﺴﻦﺑﻴﮓ‪.‬‬
‫‪of‬‬
‫‪ .6‬ﺑﺎغ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪﺧﺎن اﺳﺘﺎﺟﻠﻮ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ‪ .‬او در ﻋﻬﺪ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬از‬
‫اﻣﺮاي ﺑﺰرگ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺑﺎغ ﺑ‪‬ﺪرﺧﺎن در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻊ و ﻣﺪو‪‬ر‪.‬‬
‫‪ive‬‬

‫‪ .8‬ﺑﺎغ ﻗﻮرﭼﻲﺑﺎﺷﻲ‪ .‬ﻗﻮرﭼﻲﺑﺎﺷﻲ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻌﺪ از ﺷﺎه و ﻋﻀﻮ‬

‫ﺷﻮراي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﻪ »ﺟﺎﻧﻘﻲ« ﻧﺎم داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ch‬‬

‫‪ .9‬ﺑﺎغ ﻣﻴﺮﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎ و ﭼﻤﻦﻫﺎي ﭼﻬﺎرﺳﻮ‪.‬‬

‫‪ .10‬ﺑﺎغ اﻧﮕﻮرﺳﺘﺎن؛ ﺑﺎﻏﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻛﺸﺖ اﻧﮕﻮر اﺳﺖ‪) .‬ﻣ‪‬ﻮِﺳﺘﺎن(‪.‬‬
‫‪ .11‬ﺑﺎغ ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ‪ ،‬واﻗﻊ در ﭘﺸﺖ ﺑﺎغ ﻗﺒﻠﻲ‪.‬‬
‫‪Ar‬‬

‫‪ .12‬ﺑﺎغ ﻏﺮﻳﺐﻟﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻏﺮﻳﺒﺎن ﻳﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬
‫‪ .13‬ﺑﺎغ ﻓﺮخزادﺑﻴﮓ‪ .‬او اﻣﻴﺮ درﺑﺎر ﺑﻮد و ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺰرگ در دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي داﺷﺖ و‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آﺳﻴﺎﻫﺎي آﺑﻲ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪ .14‬ﺑﺎغ ﺧﻮاﺟﻪ ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ ﺟﺎﻣﻲ‪) .‬ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴ‪‬ﺎت‪ ،‬ص ‪(255‬‬
‫ﺑﺎغﻫﺎ و ﭼﻤﻦﻫﺎ در ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدت‪:‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  49‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺎغ ﺑﻬﺮامﻣﻴﺮزا‪ :‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺑﻬﺮام ﻣﻴﺮزا ﺑﺮادر ﺗﻨﻲ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻮﻃﺔ ﺑﺎغ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮر در ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﮔﻞ و ﭼﻤﻦ ﺑﻮد و ﻗﺼﺮي زﻳﺒﺎ در آن ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺷﻴﺮواﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز اﺛﺮي از آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻛﺎﺷﻴﻜﺎريﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﻇﺮﻳﻒ و دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎ و ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﺰﻳﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎي ﺷﻴﺸﻪاي ﻣﺘﻨﻮع داﺷﺖ ﻛﻪ روﺷﻨﺎﻳﻲ داﺧﻞ آن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ‬
‫ﻗﺼﺮ‪ ،‬ﺣﻮض آﺑﻲ ﺑﺰرﮔﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﻠﻲ ﺑﺮروي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﺷﺨﺎص‬

‫‪D‬‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ آن ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺗﺎﻻر ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺤﻮﻃﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻛﻼه ﻓﺮﻧﮕﻲ و در‬

‫‪SI‬‬
‫ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺣﻮض دﻛﺎﻧﻲ ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻲ و دﻳﺪﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪،‬‬
‫ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ در اﻳﻦ ﻗﺼﺮ ﻓﻮارهاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن‪ ،‬آب از ﻟﻮﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‬
‫و ﻓﻮران ﻣﻲزد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﻨﺒﺪي درﻣﻲآﻣﺪ و ﻣﻨﻈﺮة زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد‬
‫‪of‬‬
‫)ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ص ‪ .(521‬ﺷﺎﻋﺮ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﺎغ و ﻋﻤﺎرت ﺷﻴﺮواﻧﻲ‪ ،‬از ﻣﺮگ‬
‫ﺑﻬﺮامﻣﻴﺮزا ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺮﺿﺔ ﻣﻨﻈﻮﻣﺎت ﺟﻨﺎت ﻋﺪن‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮامﻣﻴﺮزا در ﺣﻴﺎت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ive‬‬

‫ﻛﺎﻣﺪه ﭼﻮن ﺧﻠﺪ ﺑﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﮔــﻠﺸﻦ زﻳـــﺒﻨﺪة ﺑــــﻬﺮاﻣﻲ اﺳﺖ‬
‫ﺣـــﻀﺮت ﺑـــﻬﺮام ﺑﻬﺸﺖ آﺷﻴﺎن‬ ‫ﺧــﺪﻣﺖ ﺷــﻬﺰادة ﺟـــﻨّﺖ ﻣﻜﺎن‬
‫‪ch‬‬

‫دﻳـــﺪه ﻛـــﻨﺪ ﺑـــﺎز ﺑـــﻪ اوﻻد او‬ ‫در ﻧـــــﻈﺮ آب آورد از ﻳــــﺎد او‬
‫ﺷـــﺎه ﻓـــﻠﻚ ﻣـــﺮﺗﺒﻪ ﭘــﺎﻳﻨﺪه ﺑﺎد‬ ‫رﻓــﺖ اﮔـﺮ آن ﮔﻞ رﻧﮕﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎد‬
‫)ﻫﻤﺎن(‬
‫‪Ar‬‬

‫ﺑﻬﺮامﻣﻴﺮزا در ﺳﻲوﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻓﻮت ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮادراﻧﺶ‪ ،‬ﻋﻼﻗﺔ‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ او داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎغ ﺳﻴ‪‬ﺪ ﺑﻴﮓ‪ :‬ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎغ ﺑﻬﺮام ﻣﻴﺮزا ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻊ‪ .‬ﺳﻴﺪﺑﻴﮓ‬
‫از ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻣﻬﻢ ﻋﺼﺮ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺮﻧﻘﺒﺎ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪50‬‬

‫‪ .3‬ﺑﺎغ ﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪ :‬در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﻫﺸﺖﮔﻮش )ﻣﺜﻤﻦ( و ﻣﺪو‪‬ر‬
‫در اﻳﻦ ﻃﺮف و آن ﻃﺮف و ﺣﻮﺿﻲ ﺑﺰرگ در ﺳﺎﻳﺔ درﺧﺘﺎن ﭼﻨﺎر‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺎغ ﻗﺎﺿﻲ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ‪ :‬در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﻣﺜﻤﻦ )ﻫﺸﺖ ﺿﻠﻌﻲ(‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺎغ ﻗﺎﺟﺎر‪ :‬ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎغ ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﻣﺪور و ﺑﺎغ ﻣﻴﻮه و ﮔﻞ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﭼﻤﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻴﮓ‪ :‬ﻣﺜﻤﻦ )ﻫﺸﺖ ﺿﻠﻌﻲ( ﺑﺎ دو ﺟﻮي آب ﻛﻪ در اﻃﺮاف ﭼﻤﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺎ درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫‪ .7‬ﺑﺎغ ﺳﻴﺪﻣﻴﺮزا‪ :‬ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎغ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺎ ﭼﻤﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﻓﺶ ﻫﺸﺖ ﺑﻬﺸﺘﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪SI‬‬
‫ﮔﻠﺰار و درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺑﺎغ ﮔﻨﺞ ﻗﺎﺿﻲ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ‪ :‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺎغ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻏﭽﻪاي‬
‫ﭼﻬﺎرﺳﻮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪of‬‬
‫‪ .9‬ﺑﺎغ ﻣﻬﻴﻦ ﺑﺎﻧﻮ ﺳﻠﻄﺎﻧﻢ‪ :‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺑﺎغ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ .(252‬ﺷﺎه‬
‫ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ اﻳﻦ ﺑﺎغ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮﺗﻨﻲ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﻬﻴﻦ ﺑﺎﻧﻮ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ او ﻫﺪﻳﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎﻫﺰاده ﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻤﺎل و ﻓﺎﺿﻠﻪ و ﻋﺎﻗﻠﻪ و ﺑﻪ زﻫﺪ و ﺻﻼح‬
‫‪ive‬‬

‫و ﺗﺪﺑﻴﺮ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ »ﺟﻤﻴﻊ اﻣﻮر ﻣﻠﻜﻲ و ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻪ رأي‬
‫و ﺻﻮاﺑﺪﻳﺪ اﻳﺸﺎن ﻣﻨﻮط و ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻲﻣﺸﻮرت و ﺻﻼح و آﮔﺎﻫﻲ او ﻋﻤﻞ‬
‫‪ch‬‬

‫ﻧﻤﻲﻧﻤﻮد‪ .‬او را ﻣﻠﻜﺔ زﻣﺎن و ﺑﺎﻧﻮي دوران ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﺑﺎ ﺑﺮﻛﺎﺗﺶ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻣﺒﺎﺣﺜﺔ ﻋﻠﻮم ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪) «...‬ﻗﻤﻲ‪(430 :1383 ،‬‬
‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﺑﻪﻏﻴﺮ از ارﺷﻲﺧﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن و ﻋﻤﺎرت ﺷﻴﺮواﻧﻲ‪ ،‬از‬
‫‪Ar‬‬

‫دو ﺑﻨﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻨﺒﺪ ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري و ﻋﻤﺎرت ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﻔﺘﺔ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪ ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻣﻌﻤﺎري و ﻫﻨﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬داﺧﻞ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﭻﺑﺮيﻫﺎي زﻳﺒﺎ و ﺷﻤﺴﻪﻫﺎ و دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻮده و ﻣﻘﺮﻧﺲﻫﺎي‬
‫اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴﺰ و ﮔﭻﺑﺮيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﮔﻠﻬﺎ را داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻜﻮه و‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺻﺤﻦ ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري ﻣﻲاﻓﺰود )ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ص ‪265‬ـ‪ .(264‬ﺷﺎﻋﺮ در‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  51‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻳﻦ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳﻮاري اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﺻﺤﻨﺔ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻗﺰﻟﺒﺎﺷﺎن ﺑﺎ روﻣﻲﻫﺎ )ﻫﻤﺎن‪،‬ص ‪ (265‬و دﻳﮕﺮ ﺻﺤﻨﻪاي اﺳﺖ از ﻳﻚ ﺷﻜﺎرﮔﺎه‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺮﺑﺎزان ﻗﺰﻟﺒﺎش را ﺑﺎ ﺗﺎج ﻗﺰﻟﺒﺎﺷﻲ و ﭘﺮﭼﻢ ﺳﺮخ و اﺳﻠﺤﺔ ﻣﺘﻌﺎرف اﻳﺮان ﻧﺸﺎن‬
‫داده و ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﻛﻼه و ﻟﺒﺎس ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻼح ﺗﻔﻨﮓ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن( و در ﺻﺤﻨﺔ ﺷﻜﺎر‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي اﺑﻠﻖ‪ ،‬ﺳﺒﺰ‬
‫ﺧﻨﮓ‪ ،‬ﮔﻠﮕﻮن و ﺷﺒﺎﻫﻨﮓ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻜﺎر درﺗﻜﺎﭘﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،(266‬ﻧﺸﺎن داده‬

‫‪D‬‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻘﺎﺷﻲ دﻳﻮاري را در ﻛﺎخ ﺷﻴﺮواﻧﻲ و ﻋﻤﺎرت‬

‫‪SI‬‬
‫ﺣﺮم و ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎخ‬
‫ارﺷﻲﺧﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﻘﺎﺷﻲ‪ ،‬از ﻣﻬﺎرت ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻫﻨﺮ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و او را اﺳﺘﺎد ﺗﺼﻮﻳﺮﮔﺮان‬
‫‪of‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺿﻲ اﺣﻤﺪ در ﻛﺘﺎب ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ و ﻛﺎر آن واﻻﮔﻬﺮ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻠﺲ در اﻳﻮان ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن‬
‫داراﻟﺴﻠﻄﻨﺔ ﻗﺰوﻳﻦ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ و ﻧﺎرﻧﺞ ﺑ‪‬ﺮي ﺧﻮاﺗﻴﻦ‬
‫‪ive‬‬

‫ﻣﺼﺮ و زﻧﺎن زﻳﺒﺎ اﺳﺖ‪) .‬ﻗﻤﻲ‪ ،‬ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‪ ،‬ص ‪138‬ـ‪(137‬‬

‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻛﺎخﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ آﻧﻬﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﻋﻤﺎرت دﻳﮕﺮ در‬
‫اﺷﻌﺎر ﺧﻮد اﺷﺎره دارد‪ :‬ﮔﻨﺒﺪ ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري‪ ،‬ﻛﺎخ ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ و ﻋﻤﺎرت ﺣ‪‬ﺮَم‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪ‬
‫‪ch‬‬

‫ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري را ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ و اﻳﻦ ﻋﻤﺎرت را ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻘﺮﻧﺲﻫﺎ و ﺗﺰﺋﻴﻨﺎت ﻣﻨﺒ‪‬ﺖ‬

‫و دﻳﻮارﻧﮕﺎرهﻫﺎ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ص ‪ (269‬و از ﻋﻤﺎرت‬
‫‪Ar‬‬

‫ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ ﻛﻪ ﺑﻨﺎي دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ارﺗﻔﺎع ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺎرت‬
‫ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺮدرب ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﻗﺮار دارد و ﭼﺸﻢاﻧﺪازي ﺑﺎﺷﻜﻮه ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ‬
‫دارد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺷﺎﻋﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎه ﺑﻪ ﺑﺎم اﻳﻦ ﻗﺼﺮ رﻓﺘﻪ و از آﻧﺠﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻨﺎﻇﺮ و‬
‫ﻣﺮاﻳﺎ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪(267‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪52‬‬

‫ﺑﻨﺎي ﺑﺎﺷﻜﻮه دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﻋﻤﺎرت ﺣﺮم ﺷﺎﻫﻲ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎرﻫﺎﻳﻲ در داﺧﻞ ﻋﻤﺎرت و ﻣﻨﺎﻇﺮ دلاﻧﮕﻴﺰ ﺑﻴﺮوﻧﻲ آن ﺑﺎ ﭼﻤﻦﻫﺎ و ﮔﻞﻫﺎ‬
‫و درﺧﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻃﺮاف ﻋﻤﺎرت را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪(266‬‬
‫در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻏﺮﺑﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدتآﺑﺎد‪ ،‬دو ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺮﺻﻪاي ﻧﺴﺒﺘﺎً وﺳﻴﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺳﻮاري و ﭼﻮﮔﺎنﺑﺎزي‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت؛ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﺳﺐ‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺎغ ﺳﻌﺎدت و‬

‫‪SI‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎزار ﺷﻬﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬وﺳﻌﺖ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در آن ﮔﺮد آﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺘﺮو دﻻواﻟﻪ ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت‪ ،‬دور از ﻗﺼﺮ ﺷﺎﻫﻲ و در ﺣﻮاﻟﻲ ﺑﺎزار واﻗﻊ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ‬
‫‪of‬‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﻴﺪان اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻃﻮﻟﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه و ﻋﺮﺿﺶ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻚ ـ‬
‫ﺳﻮم آن اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺎقﻧﻤﺎﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ دو ﻗﺼﺮ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ اﻳﻮانﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﻳﻜﻲ در اﻳﻦ ﻃﺮف و ﻳﻜﻲ در آن ﻃﺮف ﻣﻴﺪان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﺎ در ﻣﻮﻗﻊ‬
‫‪ive‬‬

‫ﺗﻤﺎﺷﺎي ﭼﻮﮔﺎنﺑﺎزي از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻮان ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﺮده ﭘﻮﺷﻴﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺮمﺳﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﭘﺸﺖ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻏﭽﻪاي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻋﻴﺐ ﻣﻴﺪان اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن دﻳﻮارﻫﺎي ﺑﺎزار ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪،‬‬
‫داﺋﻤﺎً در ﻣﻌﺮض ﺗﺎﺑﺶ آﻓﺘﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻓﻘﻂ اول ﺷﺐﻫﺎ ﻣﺮدم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي‬
‫‪ch‬‬

‫ﻗﺪم زدن و ﺗﻔﺮﻳﺢ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ روي آورﻧﺪ‪) .‬ﭘﻴﺘﺮو دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ص ‪(291‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ اﺣﻤﺪ درﺑﺎرة وﺳﻌﺖ ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ــ ﭘﺴﺮ‬
‫‪Ar‬‬

‫ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ــ از ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ دهﻫﺰار ﺳﻮاران‬
‫ﺧﻮد وارد اﻳﺮان ﺷﺪ و ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻗﺰوﻳﻦ در ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺷﺎه ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖوﻳﻜﻢ ﺷﻬﺮ ﻣﺤﺮماﻟﺤﺮام ﺳﻨﻪ ﻣﺬﻛﻮره )‪ 967‬ﻫ ‪ .‬ق‪ ،(.‬در ﻣﻴﺪان‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آن اﻟﺤﺎل ﺑﺎزار و ﻛﺎرواﻧﺴﺮا و ﺣﻤﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺰّ ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻮاب‬
‫ﻛﺎﻣﻴﺎب ﺳﺮاﻓﺮاز ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﺑﺎ ده ﻫﺰار ﺳﻮار ﻣﺴﻠﺢ ﺟﺮّار از ﻣﻮﺿﻊ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  53‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫ﻧﻈﺎمآﺑﺎد اﻗﺒﺎل راه ﻧﺼﺮآﺑﺎد و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻚ از ﺟﺎده زوﻳﺎر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﻴﺪان‬
‫ﺳﻌﺎدت درآﻣﺪ‪) .‬ﻗﻤﻲ‪ :1383 ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪(406‬‬
‫ﺗﺠﻤﻊ ده ﻫﺰار ﺳﻮار ﻣﺴﻠﺢ در ﻣﻴﺪان ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺧﻮد دﻟﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ وﺳﻌﺖ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫دوﻣﻴﻦ ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگ ﻗﺰوﻳﻦ دوران ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﻧﺎم داﺷﺖ و اﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺮدرب ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ ﻗﺮار دارد و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺨﺸﻲ از‬

‫‪D‬‬
‫ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺳﭙﻪ )ﺷﻬﺪا( ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ ﺗﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و دﻧﺒﺎﻟﺔ آن ﺗﺎ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺰوﻳﻦ اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺑﻪ ﻃﻮريﻛﻪ از اﺳﻤﺶ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪SI‬‬
‫ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﺑﻮد ﺑﺮاي اﺳﺐ ﺳﻮاري و ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم و ﺗﺠﻤﻊ رﺳﻤﻲ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺑﻪ ﻋﻤﺎرت ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ ارﺗﺒﺎط دارد و اﻳﻦ ﻋﻤﺎرت‬
‫‪of‬‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺑﻮده و از ﻋﻤﺎرت ﺣﺮم ﻧﻴﺰ راﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﺳﺐ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺐﻫﺎي ﺗﻴﺰرو در اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫درﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ )ﻋﺒﺪيﺑﻴﮓ ﻧﻮﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ص ‪ .(262‬ﺷﺎردن‬
‫‪ive‬‬

‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﻗﺰوﻳﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻴﺪان ﺷﺎه ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﺳﺐدواﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬درازاي آن ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﭘﺎ اﺳﺖ و ﭘﻬﻨﺎﻳﺶ ﺑﻪ دوﻳﺴﺖوﭘﻨﺠﺎه ﭘﺎ ﻣﻲرﺳﺪ‬
‫)ﺷﺎردن‪ (506 ،‬و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻴﺪان اﺻﻔﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺘﺮو دﻻواﻟﻪ ﮔﺰارش‬
‫‪ch‬‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »درب ﺷﺎﻫﻲ )ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ( ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻣﻴﺪان واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻧﺸﺪه و ﻓﺎﻗﺪ‬
‫ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت اﺳﺖ وﻟﻲ ﻋﻈﻤﺘﻲ ﺑﻪﺳﺰا دارد‪) «.‬ﭘﻴﺘﺮو دﻻواﻟﻪ‪ .(290،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻳﻚ‬
‫‪Ar‬‬

‫ﻣﻴﺪان وﺳﻴﻊ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺶﻫﺎي ﺳﻮاري و ﭼﻮﮔﺎنﺑﺎزي و ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ دروازة ورودي ﻛﺎخ اﺻﻠﻲ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺿﺮوري ﺑﻮده‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺪان‬
‫اﺳﺐ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺤﻮﻃﺔ وﺳﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺎرت ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ و ﻋﻤﺎرت ﺣﺮم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن راه داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻓﻮﺷﺘﻪاي ﻧﻄﻨﺰي‪ ،‬در وﻗﺎﻳﻊ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران اﺳﻤﻌﻴﻞ ﻣﻴﺮزا ــ ﭘﺴﺮ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ــ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﺧﺮوج‬
‫ﺣﻴﺪرﻣﻴﺮزا ــ ﭘﺴﺮ دﻳﮕﺮ ﺷﺎه ــ از دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﺳﻤﻌﻴﻞ ﻣﻴﺮزا را ﻛﻪ در ﻗﻠﻌﺔ ﻗﻬﻘﻬﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪54‬‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺣﺴﻴﻦﺑﻴﮓ ﻳﻮزﺑﺎﺷﻲ اﺳﺘﺎﺟﻠﻮ و‬
‫ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن دﻳﮕﺮ از دروازة ﭘﻨﺠﻪ ﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و درب ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ را ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺣﻴﺪرﻣﻴﺮزا ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ‪) ...‬ﻗﻤﻲ‪(21 :1383 ،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺷﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﻣﻴﺪان ﺷﺎه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮاً اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم از زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و آﻧﭽﻪ درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻋﻤﺎرت ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎ و ﻋﻤﺎرت ﺣﺮم ﮔﺬﺷﺘﻪ و در‬

‫‪D‬‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ‪ ،‬دروازة اﺻﻠﻲ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪SI‬‬
‫ﻋﺮﺿﻲ وﺳﻴﻊﺗﺮ از آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز در ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺳﭙﻪ ﺷﺎﻫﺪ آن ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و‬
‫آباﻧﺒﺎر ﻓﻌﻠﻲ ﻋﻠﻲﺧﺎن در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﺎزارﭼﺔ ﺿﻠﻊ ﺷﺮﻗﻲ آن اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎردن و ﻛﻤﭙﻔﺮ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﻳﺎ ﺷﺎه را در دو دورة ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫‪of‬‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ در ﺳﺮدرب ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎردن‬
‫اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻛﻪ در ﻟﻮﺣﻪاي از ﻃﻼ در ﺑﺎﻻي درب ورودي ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻲ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦﻃﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﻠﻤﺔ ﻻاﻟﻪاﻻّاﷲ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه و اﻳﻤﺎن ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫‪ive‬‬

‫ﺑﺎب ﻫﻤﺎﻳﻮن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻈﻔﺮ و ﻣﻔﺘﻮح ﺑﺎد!«؛ در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ در ﻃﺮح ﻛﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬از ﺳﺮدرب‬
‫ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ و ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺪان ﺷﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﻤﻠﺔ اﺻﻠﻲ و ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ‬
‫‪ch‬‬

‫آورده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺮوف دوران ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺸﺎده ﺑﺎد ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ درﮔﺎه‬
‫ﺑـــﻪ ﺣــــﻖ اﺷـــﻬﺪ ان ﻻ اﻟــــﻪاﻻ ﷲ‬
‫‪Ar‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ .1‬از ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ ﻣﻬﻮش ﻋﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﭙﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﻨﺪ از ﻛﻤﭙﻔﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻲﻗﺎﭘﻮ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻛﭙﻲﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ British Librery‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪  55‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ دوﻟﺘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺎخﻫﺎ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺻﻔﻮي در‪...‬‬

‫‪ .2‬اﺳﻜﻨﺪرﺑﻴﮓ ﺗﺮﻛﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢآراي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﻋﻜﺴﻲ ﺻﺺ ‪،518 ،156‬‬
‫‪ 532 ،528‬و‪ ...‬؛ اﻓﻮﺷﺘﻪاي ﻧﻄﻨﺰي‪ ،‬ﻧﻘﺎوةاﻵﺛﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﺣﺴﺎن اﺷﺮاﻗﻲ‪ ،‬ص ‪272‬؛ ﺑﺪاق ﻣﻨﺸﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻮاﻫﺮاﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ص ‪ :365‬ﺧﻼﺻﺔاﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.51‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﺎغﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪Dr. Maria Szuppe, RES ORENTALES (III: Palais et Jardins. Le complexe‬‬
‫‪royal des premiers safavides. QNZVIN), pp. 164-167.‬‬

‫‪D‬‬
‫‪SI‬‬
‫‪of‬‬
‫‪ive‬‬
‫‪ch‬‬
‫‪Ar‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ‬‬ ‫‪56‬‬

‫‪D‬‬
‫‪SI‬‬
‫‪of‬‬
‫‪ive‬‬
‫‪ch‬‬
‫‪Ar‬‬

‫ﻧﻘﺸﺔ دوﻟﺘﺨﺎﻧﺔ ﻗﺰوﻳﻦ در ﻋﻬﺪ ﺷﺎهﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول و ﺷﺎهﻋﺒﺎس اول‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﺑﻨﺎي ﭼﻬﻞﺳﺘﻮن ﻗﺰوﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪68 ،‬؛ زﻣﺴﺘﺎن ‪87‬؛ صص ‪  41-58‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪D‬‬
‫‪SI‬‬
‫‪of‬‬
‫‪ive‬‬
‫‪ch‬‬
‫‪Ar‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺰوﻳﻦ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪68 ،‬؛ زﻣﺴﺘﺎن ‪87‬؛ صص ‪  41-58‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬