გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია (გაერო)

გაეროს წესდების ტექსტი შემუშავებული იქნა სან-ფრანცისკოს კონფერენციის

მიმდინარეობისას. 1945 წლის 26 ივნისს სან-ფრანცისკოში 50 სუვერენულმა
სახელმწიფომ ხელი მოაწერა გაეროს წესდებას. იგი ძალაში შევიდა 1945 წლის 24
ოქტომბერს. გაეროს გენერალური ასამბლეის 1947 წლის გადაწყვეტილებით
წესდების ძალაში შესვლის დღე ოფიციალურად გამოცხადდა გაერთიანებული
ერების დღედ.
გაეროს წევრობა
ორგანიზაციის წევრი შეიძლება გახდეს ნებისმიერი მშიდობისმოყვარე
სახელმწიფო, რომელიც აიღებს წესდებით გათვალისწინებულ ვალდებულებებს და
რომელსაც, ორგანიზაციის შეხედულებით, შეუძლია და სურს ამ ვალდებულებების
შესრულება (მუხლი 4). წევრად მიღების შესახებ დადგენილებას იღებს გენერალური
ასამბლეა (დამსწრე და კენჭისყრაში მონაწილე ასამბლეის წევრთა ხმების ორი
მესამედის უმრავლესობით) უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციით (საჭიროა
არანაკლებ 9 ხმისა ყველა მუდმივი წევრის ხმების ჩათვლით).
ორგანიზაციის წევრი, რომელიც სისტემატურად არღვევს წესდებით
გათვალისწინებულ პრინციპებს შეიძლება გარიცხულ იქნას ორგანიზაციიდან
გენერალური ასამბლეის მიერ უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციით (მუხლი 6).
გენერალური ასამბლეას უფლება აქვს, უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციით,
შეუჩეროს წევრ სახელმწიფოს ორგანიზაციის წევრობიდან გამომდინარე უფლებები
და პრივილეგიები, თუკი მის წინააღმდეგ საბჭოს მიერ განხორციელდა
პრევენციული ან იძულებითი ხასიათის მოქმედებები (მუხლი 5).
საქართველო გაეროს წევრია 1993 წლიდან.
გაეროს ორგანოები
გაეროს ორგანოები იყოფა ძირითად და დამხმარე ორგანოებად.
გაეროს წესდებით გათვალისწინებულია 6 ძირითადი ორგანო. ძირითადი
ორგანოებია: გენერალური ასამბლეა, უშიშროების საბჭო, ეკონომიკური და
სოციალური საბჭო, სამეურვეო საბჭო, საერთაშორისო სასამართლო
(მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო), სამდივნო.
მართალია, ყველა ეს ორგანო მიეკუთვნება ძირითადი ორგანოთა კატეგორიას,
თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა მათგანს თანაბარი მნიშვნელობა და
სამართლებრივი მდგომარება აქვთ. ეკონომიკური და სოციალური საბჭო და
სამეურვეო საბჭო ფუნქციონირებენ გენერალური ასამბლეის ხელმძღვანელობით.
ისინი თავიანთი საქმიანობის შედეგებს დასამტკიცებლად წარუდგენენ გაეროს
გენერალურ ასამბლეას. თუმცა ეს გარემოება ზეგავლენას არ ახდენს მათ, როგორც
ძირითადი ორგანოების, სტატუსზე.
წესდების მიხედვით, დამხმარე ორგანოების შექმნა შეუძლია ყველა ძირითად
ორგანოს. ამასთან, დამხმარე ორგანოს კომპეტენცია უნდა შეადგენდეს ძირითადი
ორგანოს კომპეტენციის ნაწილს. გაეროს არსებობის მანძილზე დაახლოებით 300-მდე
დამხმარე ორგანოა შექმნილი.
გენერალური ასამლეა
გენერალური ასამბლეა გაეროს ერთადერთი ძირითადი ორგანოა, რომელშიც
წარმოდგენილია ყველა წევრი სახელმწიფო.
 გაეროს ფარგლებში გენერალურ ასამბლეას საკმაოდ ფართო კომპეტენცია აქვს.
ასამბლეა უფლებამოსილია განიხილოს ნებისმიერი საკითხი ან საქმე გაეროს
წესდების ანდა წესდებით გათვალისწინებული ნებისმიერი ორგანოს
უფლებამოსილებებისა და ფუნქციების ფარგლებში. ამასთან, იგი უფლებამოსილია
რეკომენდაციები მისცეს გაეროს წევრ-სახელმწიფოებს ან უშიშროების საბჭოს, ანდა
ორივეს ერთდროულად, ნებისმიერ ასეთ საკითხსა თუ საქმესთან დაკავშირებით
(მუხლი 10).
საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დაცვის სფეროში ასამბლეა:
 განიხილავს თანამშრომლობის ზოგად პრინციპებს, მათ შორის
განიარაღებისა და შეიარაღების რეგულირების განმსაზღვრელ
პრინციპებს;
 სთავაზობს რეკომენდაციებს გაეროს წევრ სახელმწიფოებს ან
უშიშროების საბჭოს, ანდა ორივეს ერთდროულად, ნებისმიერ ასეთ
პრინციპთან დაკავშირებით;
 განიხილავს ნებისმიერ საკითხს, რომელიც ეხება საერთაშორისო
მშვიდობისა და უშიშროების დაცვას;
 სთავაზობს რეკომენდაციებს დაინტერესებულ სახელმწიფოს (ან
სახელმწიფოებს) ან უშიშროების საბჭოს, ანდა ორივეს ერთდროულად,
ნებისმიერ ასეთ საკითხთან დაკავშირებით (მუხლი 11).
გაეროს წესდება ითვალისწინებს ორ შეზღუდვას, რომლებსაც არსებითი
მნიშვნელობა აქვთ საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დაცვის სფეროში
გაეროს გენერალური ასამბლეისა და უშიშროების საბჭოს კომპეტენციათა გამიჯვნის
თვალსაზრისით:
 როდესაც უშიშროების საბჭო ასრულებს წესდებით მასზე დაკისრებულ
ფუნქციებს რომელიმე დავისა თუ სიტუაციის მიმართ, გენერალურ
ასამბლეას, საბჭოს მოთხოვნის გარეშე, უფლება არა აქვს
რეკომენდაციები გააკეთოს ამ დავასა თუ სიტუაციასთან დაკავშირებით
(12 მუხლი);
 საკითხი, რომელიც მოითხოვს მოქმედებას ასამბლეის მიერ უნდა
გადაეცეს გაეროს უშიშროების საბჭოს მის განხილვამდე ან მისი
განხილვის შემდეგ (მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტი).
ამას გარდა, გენერალური ასამბლეა ძირითადი ორგანოა, რომელიც
უზრუნველყოფს ეკონომიკურ, სოციალურ, კულტურულ და ჰუმანიტარულ
სფეროებში სახელმწიფოთა თანამშრომლობას. იგი განიხილავს პოლიტიკურ,
ეკონომიკურ, სოციალურ, ეკოლოგიურ, სამეცნიერო-ტექნიკურ, კულტურულ,
ჰუმანიტარულ და სხვა სფეროებში სახელმწიფოთშორისი თანამშრომლობის
პრობლემათა საკმაოდ ფართო სპექტრს. ასამბლეა ხელს უწყობს ამ სფეროებში
სახელმწიფოთა თანამშრომლობას. ასამბლეა აწყობს გამოკვლევებს და იძლევა
რეკომენდაციებს საერთაშორისო სამართლის კოდიფიკაციისა და მისი პროგრესული
განვითარების ხელშეწყობისა და წახალისების მიზნით (მე-13 მუხლი).
გენერალურ ასამბლეა ასრულებს სხვა მნიშვნელოვან ფუნქციებს, მათ შორის
შიდასაორგანიზაციო საკითხებთან დაკავშირებით. იგი ირჩევს უშიშროების საბჭოს
არამუდმივ წევრებს; ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს ყველა წევრს; სამეურვეო
საბჭოს წევრებს; უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციით ნიშნავს გენერალურ მდივანს;
უშიშროების საბჭოსთან ერთად ირჩევს საერთაშორისო სასამართლოს
მოსამართლეებს; იღებს დადგენილებას ორგანიზაციაში ახალი წევრის მიღების
შესახებ; განიხილავს გაეროს ყველა ორგანოსა და სპეციალიზირებული
დაწესებულების ყოველწლიურ და სპეციალურ მოხსენებას; განიხილავს და
ამტკიცებს გაეროს ბიუჯეტს და აკონტროლებს ორგანიზაციის ფინანსურ
საქმიანობას; განსაზღვრავს გაეროს ბიუჯეტში წევრ სახელმწიფოთა ყოველწლიური
შენატანების ოდენობას; განიხილავს გაეროს ყველა სპეციალიზირებული
დაწესებულების ბიუჯეტს.
გენერალური ასამბლეა მუშაობს სასესიო წესით. ასამბლეა მართავს
ყოველწლიურ მორიგ სესიას (რომელიც იხსმება ყოველი წლის სექტემბრის მესამე
სამშაბათს, დროებით წყდება დეკემბრის თვეში და გრძელდება ყოველწლიური
მორიგი სესიის დაწყებამდე). გენერალური კომიტეტის რეკომენდაციით, სესიის
დაწყებისთანავე იგი განსაზღვრავს სესიის დახურვის თარიღს. მორიგი სესიის
წინასწარ დღის წესრიგს ადგენს გენერალური მდივანი. დღის წესრიგში შემავალ
საკითხთა ნუსხა ეცნობება გაეროს წევრ სახლმწიფოებს სესიის გახსნამდე არანაკლებ
60 დღით ადრე.
სესიის მიმდინარეობისას იმართება გენერალური ასამბლეის პლენუმის,
გენერალური კომიტეტის, უფლებამოსილებათა შემოწმების კომიტეტისა და ექვსი
მთავარი კომიტეტის სხდომები.
გენერალური დებატების დასრულების შემდეგ იწყება დღის წესრიგში შემავალ
საკითხთა განხილვა. ვინაიდან ასამბლეის მიერ განსახილველ საკითხთა რაოდენობა
ძალზედ დიდია, იგი დღის წესრიგში შემავალ პუნქტებს თემატურად უნაწილებს
ექვს მთავარ კომიტეტს. კომიტეტები განიხილავენ მათ და ერთ-ერთ პლენარულ
სხდომაზე განსახილველად წარუდგენენ გენერალურ ასამბლეას რეზოლუციებისა და
გადაწყვეტილებების პროექტებს. თუმცა დღის წესრიგში შემავალ ზოგიერთ
პუნქტთან დაკავშირებით (მაგალითად, პალესტინის შესახებ საკითხი, ახლო
აღმოსავლეთში შექმნილი ვითარება) გადაწყვეტილებები უშუალოდ პლენარულ
სხდომებზე გენერალური ასამბლეის მიერ მიიღება.
  მთავარი კომიტეტებია:
პირველი კომიტეტი - განიარაღებისა და საერთაშორისო უსაფრთხოების
საკითხები;
მეორე კომიტეტი - ეკონომიკური და ფინანსური საკითხები;
მესამე კომიტეტი – სოციალური, ჰუმანიტარული და კულტურის საკითხები;
მეოთხე კომიტეტი - სპეციალურ პოლიტიკური და დეკოლონიზაციის
საკითხები;
მეხუთე კომიტეტი - ადმინისტრაციული და საბიუჯეტო საკითხები;
მეექვსე კომიტეტი – სამართლებრივი საკითხები.
გენერალური ასამბლეის სესიის მუშაობას ხელმძღვანელობს გენერალური
კომიტეტი, რომელიც შედგება თავმჯდომარისგან, მისი 21 მოადგილისა და
ასამბლეის 6 მთავარი კომიტეტის თავმჯდომარეებისაგან. მათი არჩევა ხდება
ყოველწლიური მორიგი სესიის გახსნისას სამართლიანი გეოგრაფიული
წარმომადგენლობის პრინციპის დაცვითა და სახელმწიფოთა 5 ჯგუფისათვის
დადგენილი კვოტების გათვალისწინებით (ა) აფრიკა, ბ) აზია, გ) აღმოსავლეთ
ევროპა, დ) ლათინური ამერიკა და კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნები, ე) დასავლეთ
ევროპა და სხვა სახელმწიფოები).
 უშიშროების საბჭოს ან ორგანიზაციის წევრთა უმრავლესობის მოთხოვნით
შეიძლება მოწვეულ იქნას სპეციალური და საგანგებო სპეციალური სესია.
სპეციალური სესია შეიძლება გაიმართოს ნებისმიერ საკითხთან დაკავშირებით
გენერალური მდივნის მიერ მოთხოვნის მიღების დღიდან 15 დღის განმავლობაში.
საგანგებო სპეციალური სესია იკრიბება მხოლოდ მშვიდობისადმი მუქარის,
მშვიდობის დარღვევის ან აგრესიის აქტის შემთხვევაში, მოთხოვნის მიღებიდან 24
საათის განმავლობაში.
ორგანიზაციის ყოველ წევრს შეუძლია ასამბლეის სესიაზე გაგზავნოს თავისი
დელეგაცია. ამასთან, წამომადგენელთა რაოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს ხუთს.
გარდა წარმომადგენლებისა, დელეგაციის შემადგენლობაში შეიძლება შედიოდეს 5
მოადგილე, მრჩეველთა და ექსპერტთა საჭირო რაოდენობა და ა.შ. სახელმწიფო
თავად წყვეტს თუ რამდენად წარმომადგენლობითი იქნება მისი დელეგაცია.
ასამბლეის ყველა წევრს, წარმომადგენელთა რაოდენობის მიუხედავად, აქვს ერთი
ხმა. დელეგაციას შეიძლება ხელმძღვანელობდეს გაეროსთან არსებული
სახელმწიფოს მუდმივი წარმომადგენლობის მეთაური, საგარეო საქმეთა მინისტრი,
სახელმწიფოს ან მთავრობის მეთაური.
გენერალური ასამბლეა მნიშვნელოვან საკითხებზე გადაწყვეტილებებს იღებს
დამსწრე და კენჭისყრაში მონაწილე ასამბლეის წევრთა ხმების ორი მესამედის
უმრავლესობით. მნიშვნელოვან საკითხებს მიეკუთვნება: რეკომენდაციები,
რომლებიც ეხება საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დაცვას; უშიშროების
საბჭოს არამუდმივ წევრთა არჩევა; ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს წევრთა
არჩევა; სამეურვეო საბჭოს წევრთა არჩევა; ორგანიზაციაში ახალი წევრის მიღება;
ორგანიზაციის წევრებისათვის უფლებებისა და პრივილეგიების შეჩერება;
ორგანიზაციიდან წევრის გარიცხვა; საბიუჯეტო საკითხები.
სხვა საკითხებზე გადაწყვეტილებები მიიღება დამსწრე და კენჭისყრაში
მონაწილე ასამბლეის წევრთა ხმების მარტივი უმრავლესობით (მუხლი 18).
კომიტეტებში გადაწყვეტილებები მიიღება ხმათა მარტივი უმრავლესობით.
ზოგიერთ მნიშვნელოვან საკითხზე (უშიშროების საბჭოს არამუდმივ წევრთა
არჩევა, ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს წევრთა არჩევა, სამეურვეო საბჭოს
წევრთა არჩევა, ორგანიზაციაში ახალი წევრის მიღება, გენერალური მდივნის
დანიშვნა, ორგანიზაციის წევრებისათვის უფლებებისა და პრივილეგიების შეჩერება,
ორგანიზაციიდან წევრის გარიცხვა, საბიუჯეტო და სხვა ადმინისტრაციულ-
ტექნიკური საკითხები) გენერალური ასამბლეა იღებს სავალდებულო
გადაწყვეტილებებს. დანარჩენ (მათ შორის საერთაშორისო მშვიდობისა და
უშიშროების დაცვასთან დაკავშირებულ) საკითხებზე გენერალური ასამბლეა იღებს
სარეკომენდაციო ხასიათის რეზოლუციებსა და დეკლარაციებს.
გენერალური ასამბლეა, თავისი ფუნქციების უკეთ განხორციელების მიზნით,
ქმნის მუდმივ და დროებით დამხმარე ორგანოებს. მუდმივ ორგანოთა შორის უნდა
გამოვყოთ საერთაშორისო სამართლის კომისია.
გენერალური ასამბლეის ოფიციალური და სამუშაო ენებია: არაბული,
ესპანური, ინგლისური, რუსული, ფრანგული და ჩინური.
უშიშროების საბჭო
უშიშროების საბჭო შედგება გაეროს 15 წევრისაგან. მათგან 5 წევრი მუდმივია
(ამერიკის შეერთებული შტატები, დიდი ბრიტანეთისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის
გაერთიანებული სამეფო, რუსეთის ფედერაცია, საფრანგეთი და ჩინეთის სახალხო
რესპუბლიკა), ხოლო დანარჩენი 10 წევრი კი - არამუდმივი.
საბჭოს არამუდმივ წევრებს 2 წლის ვადით ირჩევს გაეროს გენერალური
ასამბლეა (ყოველწლიურად 5 წევრს). ამასთან, სათანადო ყურადღება ეთმობა
საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დაცვასა და გაეროს სხვა მიზნების
მიღწევაში წევრთა მონაწილეობის ხარისხს, აგრეთვე სამართლიანი გეოგრაფიული
წარმომადგენლობის პრინციპს. 1963 წლის გენერალური ასამბლეის რეზოლუზიით
დადგენილია უშიშროების საბჭოში ათი არამუდმივი წევრის ადგილების
განაწილების შემდეგი წესი: 5 წევრი აფრიკისა და აზიის სახელმწიფოებიდან, 2 -
ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნებიდან, 1 – აღმოსავლეთ
ევროპის სახელმწიფოებიდან და 2 – დასავლეთ ევროპისა და სხვა
სახელმწიფოებიდან (იგულისხმება კანადა, ავსტრალია და ახალი ზელანდია).
წესდების მიხედვით, საბჭოს საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების
დაცვის სფეროში ეკისრება ძირითადი პასუხისმგებლობა. უშიშროების საბჭო, თავისი
მოვალეობების შესრულებისას, მოქმედებს გაეროს წევრ სახელმწიფოთა სახელით
(მუხლი 24). სხვა სიტყვებით, უშიშროების საბჭოს დამოუკიდებელი მოქმედებები
განიხილება გაეროს მოქმედებად.
აღსანიშნავია, რომ უშიშროების საბჭო არის ერთადერთი ორგანო, რომელიც
განსაზღვრავს მშვიდობისადმი ნებისმირი მუქარის, საერთაშორისო მშვიდობის
ნებისმიერი დარღვევის ან აგრესიის აქტის არსებობას და შეიმუშავებს
რეკომენდაციებს ან წყვეტს, თუ წესდების 41-ე და 42-ე მუხლების შესაბამისად რა
ზომები უნდა იქნეს მიღებული საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების
დასაცავად ან აღსადგენად (39-ე მუხლი).
უშიშროების საბჭო გაეროს ერთადერთი ორგანოა, რომელიც, წესდების მე-VII
თავის დებულებებზე დაყრდნობით, უფლებამოსილია გამოიყენოს იძულებითი
ხასიათის ზომები. უშიშროების საბჭოს, თავისი გადაწყვეტილებების
განხორციელების მიზნით, შეუძლია მიმართოს არასამხედრო ხასიათის იძულებით
ზომებს. აღნიშნული ზომები შეიძლება მოიცავდეს ეკონომიკური ურთიერთობების,
სარკინიგზო, საზღვაო, საჰაერო, საფოსტო, სატელეგრაფო, რადიო თუ კომუნიკაციის
სხვა საშუალებათა სრულ ან ნაწილობრივ შეწყვეტას, აგრეთვე დიპლომატიური
ურთიერთობების გაწყვეტას.
უშიშროების საბჭო უფლებამოსილია მიმართოს სამხედრო ხასიათის
იძულებით ზომებსაც, თუკი ჩათვლის, რომ საერათაშორისო მშვიდობისა და
უშიშროების დასაცავად ან აღსადგენად ზემოდ აღნიშნული ზომები არასაკმარისი
შესაძლებელია აღმოჩნდეს ან, თუ ეს ზომები უკვე არასაკმარისი აღმოჩნდა. ასეთი
ზომები შეიძლება მოიცავდეს დემონსტრაციებს, ბლოკადას ან ორგანიზაციის
წევრების საჰაერო, საზღვაო თუ სახმელეთო ძალების სხვა ოპერაციებს.
უშიშროების საბჭოს მოვალეობებში, იძულებითი ხასიათის ზომების
გამოყენების გარდა, შედის ასევე საერთაშორისო დავების მშვიდობიანი გადაწყვეტა.
უშიშროების საბჭო, ამ მიზნიდან გამომდინარე, უფლებამოსილია გამოიძიოს
ნებისმიერი დავა ან სიტუაცია, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს საერთაშორისო
დაპირისპირება ან დავა იმის დასადგენად, ხომ არ დაემუქრება ამ დავის ან
სიტუაციის გაგრძელება საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების შენარჩუნებას
(მუხლი 34).
ამასთან, უშიშროების საბჭო უფლებამოსილია:
  მოთხოვოს მხარეებს (როდესაც ამას საჭიროდ მიიჩნევს) მშვიდობიანი
საშუალებების გამოყენებით მათ შორის არსებული დავის გადაწყვეტა
(33-ე მუხლის მე-2 პუნქტი). საუბარია დავებზე, რომელთა გაგრძელებას
შეუძლია საფრთხე შეუქმნას საერთაშორისო მშვიდობისა და
უშიშროების დაცვას;
 მსგავსი დავის ან სიტუაციის შემთხვევაში შესთავაზოს (რეკომენდაციის
სახით) მხარეებს მისი მოგვარების სათანადო მეთოდები და პროცედურა
(36-ე მუხლის პირველი პუნქტი).
შესაბამისად, თავდაპირველად მხარეებმა თავად უნდა სცადონ მსგავსი
ხასიათის დავის მოგვარება წესდების 33-ე მუხლში მითითებული მშვიდობიანი
საშუალებების გამოყენებით. იმ შემთხვევაში, თუ ამ საშუალებების გამოყენებით
დავის მოგვარება ვერ მოხერხდება, მაშინ იგი (წესდების 37-ე მუხლის პირველი
პუნქტის შესაბამისად) უნდა გადაეცეს გაეროს უშიშროების საბჭოს.
უშიშროების საბჭო, თავის მხრივ, უფლებამოსილია იმოქმედოს წესდების 36-ე
მუხლის საფუძველზე თუკი ჩათვლის, რომ ამ დავის გაგრძელებას საფრთხე
შეუძლია შეუქმნას საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დაცვას. სხვა
სიტყვებით, შეუძლია შესთავაზოს მხარეებს დავის მოგვარების სათანადო მეთოდები
და პროცედურა, ანდა შესთავაზოს (რეკომენდაციის სახით) მათ დავის მოგვარების
ისეთი პირობები, რომლებსაც შესაფერისად მიიჩნევს.
სხვა კატეგორიის დავებთან (ანუ იმ დავებთან დაკავშირებით, რომელთა
გაგრძელება საფრთხეს არ უქმნის საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების
დაცვას) დაკავშირებით წესდების 38-ე მუხლიში ნათქვამია, რომ უშიშროების საბჭო
უფლებამოსილია რეკომენდაციები მისცეს ნებისმიერი დავის მონაწილე მხარეებს ამ
დავის მოგვარების მიზნით, თუკი მისი მონაწილე ყველა მხარე თხოვნით მიმართავს
საბჭოს.
უშიშროების საბჭო საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების სფეროში
თავისი უფლებემოსილებების განხორციელებისას თანამშრომლობს გაეროს სხვა
ძირითად ორგანოებთან. საბჭო უფლებამოსილია რეკომენდაცია მოთხოვოს
გენერალურ ასამბლეას იმ დავასთან ან სიტუაციასთან დაკავშირებით, რომელიც
უშიშროების საბჭოს მიერ განიხილება (მუხლი 12).
გენერალური ასამბლეა, თავის მხრივ, უფლებამოსილია:
 მისცეს რეკომენდაციები უშიშროები საბჭოს (მე-10 მუხლი; მე-11
მუხლის 1 და 2 პუნქტები);
 უშიშროების საბჭოს ყურადღება გაამახვილოს ისეთ სიტუაციაზე,
რომელიც შესაძლოა დაემუქროს საერთაშორისო მშვიდობასა და
უშიშროებას (მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი).
გაეროს წესდების 94-ე მუხლი ადგენს გაეროს უშიშროების საბჭოსა და
საერთაშორისო სასამართლოს შორის ურთიერთკავშირს. ამ მუხლის თანახმად, თუკი
საქმის მონაწილე რომელიმე მხარე არ შეასრულებს სასამართლო გადაწყვეტილებით
მასზე დაკისრებულ ვალდებულებას, მეორე მხარე უფლებამოსილია მიმართოს
უშიშროების საბჭოს. საბჭო, თუკი საჭიროდ ჩათვლის, უფლებამოსილია შეიმუშაოს
რეკომენდაციები ან გადაწყვიტოს, თუ რა ზომები უნდა იქნას მიღებული
სასამართლო გადაწყვეტილების აღსასრულებლად.
უშიშროების საბჭოს შეუძლია მიიღოს ორი სახის აქტი - რეკომენდაციები და
გადაწყვეტილებები. უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციებისაგან განსხვავებით,
საბჭოს გადაწყვეტილება სავალდებულოა შესარულებლად. გაეროს წევრები
თანხმდებიან, ამ წესდების შესაბამისად, დაემორჩილონ უშიშროების საბჭოს
გადაწყვეტილებებს და შეასრულონ ისინი (მუხლი 25). ამასთან, გაეროს სტრუქტურა
გამორიცხავს საბჭოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების რომელიმე სხვა ორგანოში
გასაჩივრების ან მისი გადახედვის შესაძლებლობას. საბჭოს გადაწყვეტილება
საბოლოოა და რევიზიას არ ექვემდებარება. თუმცა უშიშროების საბჭოს შეუძლია
საკუთარი გადაწყვეტილების გადახედვა, მაგალითად, ახლად აღმოჩენილი
გარემოებების შემთხვევაში, რომლებიც უცნობი იყო საბჭოსათვის თავდაპირველი
გადაწყვეტილების მიღებისას ან შეუძლია დაუბრუნდეს რომელიმე საკითხის
განხილვას და შეცვალოს თავისი ადრინდელი რეზოლუცია.
უშიშროების საბჭოს ყოველ წევრს აქვს ერთი ხმა. პროცედურულ საკითხებზე
უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილება მიღებულად ჩაითვლება, თუკი მას მხარს
დაუჭერს საბჭოს ნებისმიერი 9 წევრი. ნებისმიერ სხვა საკითხზე საბჭოს
გადაწყვეტილების მისაღებად ასევე საჭიროა საბჭოს 9 წევრის ხმა, ოღონდ ყველა
მუდმივი წევრის თანმხვდომი ხმის ჩათვლით (უშიშროების საბჭოს მუდმივი
წევრების ერთსულოვნების პრინციპი). ამდენად, თუ არაპროცედურულ საკითხზე
საბჭოს 5 მუდმიმივი წევრიდან ერთი მაინც გადაწყვეტილების მიღების წინააღმდეგი
იქნება, რეზოლუცია მიღებულად არ ჩაითვლება. ასეთ შემთხვევაში საუბრობენ
მუდმივი წევრის მიერ ვეტოს უფლების გამოყენებაზე.
ამასთან აღსანიშნავია, რომ უშიშროების საბჭოში ჩამოყალიბებული პრაქტიკის
მიხედვით, კენჭისყრის დროს თავის შეკავება ან კენჭისყრაში არმონაწილეობა არ
ითვლება ვეტოს უფლების გამოყენებად.
აღსანიშნავია ასევე ის, რომ დავის მონაწილე მხარემ თავი უნდა შეიკავოს ხმის
მიცემისაგან, თუ იგი უშიშროების საბჭოს წევრია და გადაწყვეტილება მიიღება
წესდების VI თავის შესაბამისად (დავის მშვიდობიან მოგვარებასთან დაკავშირებით).
შეგახსენებთ, რომ ამ საკითხებთან დაკავშირებით უშიშროების საბჭოში
გადაწყვეტილებების მისაღებად საჭიროა საბჭოს წევრთა 9 ხმა, მუდმივი წევრების
თანხვდომი ხმების ჩათვლით.
როგორც ვხედავთ, უშიშროების საბჭოს ყოველ მუდმივ წევრს
არაპროცედურულ საკითხებზე აქვს ვეტოს გამოყენების უფლება. როგორ უნდა
განვასხვავოთ ერთმანეთისაგან პროცედურული და სხვა დანარჩენი საკითხები? 27
მუხლი არ იძლევა მითითებებს, თუ როგორ უნდა გავმიჯნოთ პროცედურული
საკითხები სხვა დანარჩენი საკითხებისაგან. ამ თვალსაზრისით, გარკვეულ
მინიშნებებს იძლევა სან-ფრანცისკოს კონფერენციაზე აშშ, სსრკ, ინგლისისა და
ჩინეთის დელეგაციების მიერ 1945 წლის 7 ივნისს გაკეთებული განცხადება. მასში
მოყვანილია იმ საკითხთა ჩამონათვალი, რომლებიც პროცედურულად
განიხილებიან. პროცედურულად ითვლება, მაგალითად, წესდების 28-32-ე
მუხლებით გათვალისწინებულ საკითხებზე, დღის წესრიგთან დაკავშირებულ
საკითხებზე, პროცედურის წესების მიღებისა და შეცვლის საკითხებზე,
თავმჯდომარის არჩევის მეთოდებსა და საბჭოს მუშაობის ორგანიზების საკითხზე
მიღებული გადაწყვეტილებები და ა.შ.
არაპროცედურულ საკითხებს მიეკუთვნება, მაგალითად, დავების
მშვიდობიანი გადაწყვეტის შესახებ რეკომენდაციები, იძულებითი ღონისძიებების
გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილებები. სადავო შემთხვევაში საკითხი
არაპროცედურულად განიხილება.
 უშიშროების საბჭო მუდმივმოქმედი ორგანოა. საბჭო, აუცილებლობიდან
გამომდინარე, მართავს პერიოდულ სხდომებს. პროცედურის წესების თანახმად,
სხდომებს შორის ინტერვალი არ უნდა აღემატებოდეს 14 დღეს. თუმცა ამ წესს
ყოველთვის არ იცავენ.
უშიშროების საბჭოს ოფიციალური და სამუშაო ენებია: ესპანური, ინგლისური,
რუსული, ფრანგული და ჩინური.
ეკონომიკური და სოციალური საბჭო
შედგება 54 წევრისგან, რომლებსაც ირჩევს გენერალური ასამბლეა სამი წლის
ვადით წესდებით გათვალისწინებული პროცედურის შესაბამისად (61-ე მუხლი).
ყოველწლიურად ხდება 18 წევრის არჩევა იმ 18 წევრის ნაცვლად, რომელთა
საქმიანობის სამწლიანი ვადა ამოიწურა. თუმცა საბჭოს წევრი შეიძლება ხელმეორედ
იქნეს არჩეული ახალი სამწლიანი ვადით. ტრადიციის მიხედვით, უშიშროების
საბჭოს მუდმივ წევრებს ყოველი მომდევნო ვადით ირჩევენ ეკონომიკურ და
სოციალურ საბჭოში.
საბჭოში არჩევა ხდება სამართლიანი გეოგრაფიული წარმომადგენლობის
პრინციპის დაცვით: აფრიკიდან ირჩევენ – 14 სახელმწიფოს; აზიიდან – 11;
ლათინური ამერიკიდან – 10; დასავლეთ ევროპიდან და სხვა სახელმწიფოებიდან –
13; აღმოსავლეთ ევროპიდან – 6.
ეკონომიკური და სოციალური საბჭო საერთაშორისო ეკონომიკური და
სოციალური პრობლემების განხილვის ცენტრალური ფორუმია. საბჭო აწარმოებს
კვლევებს და ამზადებს მოხსენებებს საერთაშორისო მნიშვნელობის საკითხებზე
(ეკონომიკის, ეკოლოგიის, სოციალურ ურთიერთობათა, კულტურის, განათლების,
ჯანდაცვის, ადამიანის უფლებების და სხვა სფეროებში). საბჭო უფლებამოსილია ამ
საკითხებთან დაკავშირებით რეკომენდაციები მისცეს გენერალურ ასამბლეას,
ორგანიზაციის წევრებს და დაინტერესებულ სპეციალიზებულ დაწესებულებებს.
საბჭო იწვევს საერთაშორისო კონფერენციებს და გაეროს გენერალურ ასამბლეაში
წარსადგენად ამზადებს საერთაშორისო კონვენციების პროექტებს.
საბჭო ახდენს გაეროსა და მისი 19 სპეციალიზებული დაწესებულების,
აგრეთვე გაეროს სისტემაში შემავალი სხვა სტრუქტურული ერთეულების
ეკონომიკური და სოციალური საქმიანობის კოორდინირებას. საბჭო ცენრტალურ
როლს თამაშობს სპეციალიზებული დაწესებულებების საქმიანობის კოორდინირების
პროცესში: გაეროს სახელით იგი დებს ამ დაწესებულებებთან თანამშრომლობის
შესახებ შეთანხმებებს (რომლებსაც ამტკიცებს გენერალური ასამბლეა), რომლებიც
განსაზღვრავენ მათ ურთიერთობას გაეროსთან; განიხილავს მათ ყოველწლიურ
ანგარიშებს; მართავს კონსულტაციებს. საბჭო უფლებამოსილია კონსულტაციების
მეშვეობით შეაჯეროს სპეციალიზებული დაწესებულებების საქმიანობა და
რეკომენდაციები მისცეს მათ, გენერალურ ასამბლეას და გაეროს წევრ
სახელმწიფოებს.
საბჭო, გენერალური ასამბლეის თანხმობით, უფლებამოსილია მომსახურება
გაუწიოს გაეროს წევრ სახელმწიფოებსა და სპეციალიზირებულ დაწესებულებებს.
იგი უფლებამოსილია (საბჭოს კომპეტენციაში შემავალ საკითხებზე) ასევე
კონსულტაციები გამართოს შესაბამის არასამთავრობო ორგანიზაციებთან. საბჭო
უფლებამოსილია წარუდგინოს უშიშროების საბჭოს ინფორმაცია და (უშიშროების
საბჭოს წინადადებით) ვალდებულია დაეხმაროს მას.
 ეკონომიკური და სოციალური საბჭო წლის დასაწყისში საორგანიზაციო სესიას
მართავს ნიუ-იორკში, ხოლო ძირითად სესიას ყოველი წლის ზაფხულში
მორიგეობით ნიუ-იორკსა და ჟენევაში.
ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს გადაწყვეტილებები მიიღება დამსწრე
და კენჭისყრაში მონაწილე საბჭოს წევრთა ხმების მარტივი უმრავლესობით.
წლის განმავლობაში მუშაობა მიმდინარეობს საბჭოს დამხმარე ორგანოებში,
რომლებიც რეგულარულად იკრიბებიან და წარუდგენენ მოხსენებებს საბჭოს.
საბჭოს დამხმარე ორგანოებს მიეკუთვნება 8 ფუნქციონალური კომისია:
სტატისტიკის კომისია; სოციალური განვითარები კომისია; ქალთა უფლებების
კომისია; ნარკოტიკული საშუალებების კომისია და სხვა.
დამხმარე ორგანოებს უნდა მივაკუთვნოთ ასევე 5 რეგიონალური კომისია:
აფრიკის ეკონომიკური კომისია (შტაბ-ბინა, ადის-აბება); აზიისა და წყნარი ოკეანის
ეკონომიკური და სოციალური კომისია (ბანგკოკი); ევროპის ეკონომიკური კომისია
(ჟენევა); ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის ეკონომიკური კომისია
(სანტიაგო); დასავლეთ აზიის ეკონომიკური და სოციალური კომისია (ამანი).
საბჭოს დამხმარე მექანიზმი მოიცავს ასევე 3 მუდმივმოქმედ კომიტეტს:
პროგრამებისა და კოორდინაციის; არასამთავრობო ორგანიზაციების;
მთავრობათშორის ორგანიზაციებთან მოლაპარაკებების კომიტეტი.
ამას გარდა, საბჭომ შექმნა რამდენიმე ორგანო ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა
განვითარების დაგეგმარება, ბუნებრივი რესურსები, საშიში ტვირთების
ტრანსპორტირება და სხვა.
საბჭო მჭიდროდ თანამშრომლობს საერთაშორისო არასამთავრობო
ორგანიზაციებთან. 2000 მეტი არასამთავრობო ორგანიზაცია სარგებლობს
საკონსულტაციო სტატუსით.
სამეურვეო საბჭო
სამეურვეო საბჭო შეიქმნა მეურვეობის საერთაშორისო სისტემაში შემავალი
მეურვეობის ქვეშ მყოფი ტერიტერიების მართვაზე მეთვალყურეობის მიზნით.
მეურვეობის სისტემის მთავარ მიზნებს წარმოადგენდა მეურვეობის ქვეშ მყოფი
ტერიტორიების მოსახლეობის მდგომარეობის გაუმჯობესების ხელშეწყობა და
თვითმართველობის ან დამოუკიდებლობის მიმართულებით მათი პროგრესული
განვითარება.
ამჟამად საბჭო შედგება 5 წევრისაგან (აშშ, დიდი ბრიტანეთი, რუსეთი,
საფრანგეთი, ჩინეთი). 1994 წელს ამ ორგანომ დროებით შეაჩერა ფუნქციონირება მას
შემდეგ, რაც ამოიწურა უკანასკნელი მეურვეობის ქვეშ მყოფი ტერიტორიის (წყნარი
ოკეანოს კუნძულები) მართვის შესახებ შეთანხმების ვადა და პალაუ მიღებული იქნა
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის 185-ე წევრად. მეურვეობის სისტემაში
მოქცეული თავდაპირველი 11 სამეურვეო ტერიტორიიდან 10 მოიპოვა
დამოუკიდებლობა (განა, სომალი, კამერუნი, ტოგო, რუანდა, ბურუნდი, ტანზანიის
გაერთიანებული რესპუბლიკა, სამოა, ნაურუ, პაპუა-ახალი გვინეა), ხოლო
სტრატეგიული სამეურვეო ტერიტორიის (წყნარი ოკეანის კუნძულები) კუნძულთა
ოთხი ჯგუფის (კერძოდ, ჩრდილოეთ მარიანის კუნძულები, მარშალის კუნძულების
რესპუბლიკა, მიკრონეზიის ფედერალური შტატები და პალაუ) ხალხებმა
პლებისციტის დროს თავისუფლად განახორციელეს თვითგამორკვევის უფლება და
არჩიეს თავისუფალი ასოციაცია აშშ-თან, ხოლო ჩრდილოეთ მარიანის კუნძულებმა -
თანამეგობრობის სტატუსი. ამდენად, სამეურვეო საბჭომ დაასრულა თავისი
ამოცანების შესრულება მეურვეობის სისტემაში შემავალი თერთმეტივე ტერიტორიის
მიმართ.
1994 წლის 25 მაისს საბჭოს მიერ მიღებული რეზოლუციით პროცედურის
წესებში შევიდა ცვლილება, რომელიც ითვალისწინებდა ყოველწლიური სხდომების
გამართვის ვალდებულების გაუქმებას და მომავალში საბჭო შეიკრიბება მხოლოდ
მაშინ, როდესაც ამას მოითხოვს გარემოებები და იქ, სადაც ეს ყველაზე
მიზანშეწონილად ჩაითვლება. ამ რეზოლუციის მიხედვით, სამეურვეო საბჭოს
სხდომა შეიძლება გაიმართოს თავად საბჭოს ან მისი თავმჯდომარის
გადაწყვეტილებით, აგრეთვე მისი წევრების უმრავლესობის, გენერალური ასამბლეის
ან უშიშროების საბჭოს მოთხოვნით.
გაეროს საერთაშორისო სასამართლო
გაეროს წესდების თანახმად, საერთაშორისო სასამართლო წარმოადგენს
გაეროს მთავარ სასამართლო ორგანოს (წესდების 92-ე მუხლი).
სასამართლო მოქმედებს სტატუტის (რომელიც წესდების განუყოფელი
ნაწილია) და სასამართლოს რეგლამენტის საფუზველზე (რომელიც განსაზღვრავს
სასამართლოს მიერ თავისი ფუნქციების შესრულებისა და სამართალწარმოების
წესებს). რეგლამენტს შეიმუშავებს და იღებს თავად სასამართლო გაეროს წესდებისა
და სასამართლოს სტატუტის შესაბამისად.
სასამართლოს ადგილსამყოფელია ქ. ჰააგა (ნიდერლანდები).
სასამართლოს შემადგენლობა
სასამართლო შედგება 15 დამოუკიდებელი მოსამართლისაგან, რომლებიც
აირჩევიან მათი მოქალაქეობის მიუხედავად, მაღალი მორალური თვისებების მქონე
პირთაგან, რომლებიც უნდა აკმაყოფილებდენ თავიანთ ქვეყნებში უმაღლესი
სასამართლო თანამდებობების დასაკავებლად წაყენებულ მოთხოვნებს, ანდა არიან
საერთაშორისო სამართლის სფეროში აღიარებული ავტორიტეტის მქონე იურისტები
(იხ. სტატუტის მე-2 მუხლი).
სასამართლოში ასარჩევი კანდიდატურების დასახელება ხდება სამედიატორო
სასამართლოს მუდმივი პალატის წევრი სახელმწიფოების ეროვნული ჯგუფების
მიერ, რომლებიც პალატის წევრი იურისტებისგან შედგება. იურისტთა თითოეულ
ეროვნულ ჯგუფს არ შეუძლია 4-ზე მეტი კანდიდატის დასახელება. ამასთან,
შესაბამისი ჯგუფის მიერ დასახელებულ კანდიდატთაგან ორზე მეტი არ უნდა იყოს
ამ სახელმწიფოს მოქალაქე. დანარჩენები შეიძლება იყვნენ სხვა სახელმწიფოების
მოქალაქეები. თუ რომელიმე სახელმწიფო არ არის პალატის წევრი, მაშინ იგი
სპეციალურად ქმნის ეროვნულ ჯგუფს საერთაშორისო სასამართლოში
მოსამართლეთა კანდიდატურების წამოსაყენებლად.
სასამართლოს წევრთა არჩევაში სტატუტის მონაწილე იმ სახელმწიფოების
მონაწილეობის პირობებს, რომლებიც არ არიან გაეროს წევრი სახელმწიფოები,
სპეციალური შეთანხმების არარსებობის შემთხვევაში, განსაზღვრავს გენერალური
ასამბლეა უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციით. შესაბამისი რეზოლუცია
გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული იქნა 1948 წლის 8 ოქტომბერს. ამ
რეზოლუციის მიხედვით, როგორც გაეროს წევრი, ისე არაწევრი სახელმწიფოები
კანდიდატების დასახელებისა და მათი არჩევის თვალსაზრისით თანაბარ პირობებში
იმყოფებიან. საქმე იმაშია, რომ სახელმწიფო, რომელიც არ არის ორგანიზაციის წევრი,
შეიძლება გახდეს სტატუტის მონაწილე იმ პირობების დაცვით, რომლებსაც, ყოველ
ცალკეულ შემთხვევაში, განსაზღვრავს გაეროს გენერალური ასამბლეა უშიშროების
საბჭოს რეკომენდაციით. ამ სახელმწიფოებს შეუძლიათ მონაწილეობა მიიღონ
არჩევნებში გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 264 (III)-ით გათვალისწინებული
პირობების დაცვით.
მოსამართლეები აირჩევიან გენერალური ასამბლეის და უშიშროების საბჭოს
მიერ (9 წლის ვადით) იმ პირთაგან, რომლებიც შეტანილი არიან სიაში სამედიატორო
სასამართლოს მუდმივი პალატის ეროვნული ჯგუფების წინადადებით. აღნიშნული
ორგანოები ერთდროულად, თუმცა ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, მართავენ
კენჭისყრას. გენერალური ასამბლეის სხდომას ესწრებიან სტატუტის მონაწილე
სახელმწიფოები, რომლებიც არ არიან გაეროს წევრები. არჩეულად ითვლებიან
კანდიდატები, რომლებიც მიიღებენ ხმების აბსოლუტურ უმრავლესობას გენერალურ
ასამბლეასა და უშიშროების საბჭოში. ამასთან, უშიშროების საბჭოში კანდიდატის
ასარჩევად საკმარისია 8 ხმა (როგორც მოგეხსენებათ, ნებისმიერი სხვა
გადაწყვეტილების მისაღებად საჭირო არის 9 ხმა). მოსამართლეთა არჩევისას
უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრები არ სარგებლობენ ვეტოს უფლებით.
აღსანიშნავია, რომ ერთსა და იმავე სახელმწიფოს სასამართლოში შეიძლება
ჰყავდეს მხოლოდ ერთი მოსამართლე. ამასთან, მოსამართლეთა მთელი
შემადგენლობა უნდა უზრუნველყოფდეს მსოფლიო ცივილიზაციის უმთავრესი
ფორმებისა და ძირითადი სამართლებრივი სისტემების წარმომადგენლობას.
შესაბამისად, დადგენილია ადგილების გადანაწილების შემდეგი წესი: აფრიკა – 3
წევრი; აზია - 3; ლათინური ამერიკა – 2; დასავლეთ ევროპა და სხვა სახელმწიფოები –
5, აღმოსავლეთ ევროპა – 2 წევრი. ყოველ 3 წელში ერთხელ ხდება სასამართლოს
წევრთა 1/3-ის გადარჩევა.
სასამართლოს წევრებს არ შეუძლიათ არანაირი პოლიტიკური ან
ადმინისტრაციული ფუნქციების შესრულება და არ უნდა იყვნენ დაკავებული სხვა
სახის პროფესიული საქმიანობით; მათ არ შეუძლიათ ასევე რომელიმე საქმეში
წარმომადგენლის, რწმუნებულის ან ადვოკატის მოვალეობების შესრულება ან იმ
საქმის გადაწყვეტაში მონაწილეობის მიღება, რომელშიც მონაწილეობდნენ რაიმე
სხვა სახით (იხ. სტატუტის მე-16 და მე-17 მუხლები).
სასამართლოს წევრები დამოუკიდებელნი არიან, ისინი არ წარმოადგენენ
თავიანთ სახელმწიფოებს. სასამართლოს წევრები ირჩევენ თავმჯდომარესა და ვიცე-
თავმჯდომარეს სამი წლის ვადით.
ცალკეული საქმეების განხილვაში, სასამართლოს 15 წევრის გარდა,
მონაწილეობა შეიძლება მიიღონ ე.წ. ad hoc მოსამართლეებმა. ad hoc მოსამართლეები
არ არიან სასამართლოს მუდმივი წევრები და სასამართლოს სხდომებში მათი
მონაწილეობა შემოფარგლება მხოლოდ იმ კონკრეტული საქმეებით, რომელთა
განსახილველადაც ისინი დაინიშნენ.
სტატუტის 31-ე მუხლის მიხედვით, თითოეული მხარის მოქალაქეობაში
მყოფი მოსამართლე ინარჩუნებს სასამართლოს წარმოებაში არსებული საქმის
განხილვაში მონაწილეობის უფლებას. ეს დებულება გარდაუვალს ხდის ad hoc
მოსამართლის გამოყენებას იმ შემთხვევაში, როდესაც სასამართლოს
შემადგენლობაში არ არის მეორე მხარის მოქალაქეობაში მყოფი მოსამართლე.
ამიტომ, მხარეთა თანასწორობის პრინციპის დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე,
სტატუტით გათვალისწინებულია მეორე მხარის უფლება მოსამართლედ აირჩიოს
პირი თავისი შეხედულებისამებრ (აირჩიოს ad hoc მოსამართლე ამ კონკრეტული
საქმის განსახილველად), თუკი სასამართლოს შემადგენლობაში არ არის ამ
სახელმწიფოს მოქალაქეობაში მყოფი მოსამართლე. ასეთივე წესი მოქმედებს 31-ე
მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევაში: თუკი სასამართლოს
შემადგენლობაში არ არის მხარეთა მოქალაქეობაში მყოფი არცერთი მოსამართლე,
მაშინ თითოეულ მხარეს შეუძლია მოსამართლის არჩევა ამ მუხლის მე-2 პუნქტით
გათვალისწინებული წესით.
საერთაშორისო სასამართლოს პალატები
სასამართლოს სტატუტით გათვალისწინებულია მუდმივი და დროებითი
პალატების შექმნის შესაძლებლობა. სასამართლოს შეუძლია სამი კატეგორიის
პალატის შექმნა:
1. გამარტივებული საქმისწარმოების პალატა. სასამართლო, საქმეთა
განხილვის დაჩქარების მიზნით, ყოველწლიურად ქმნის პალატას ხუთი
მოსამართლის შემადგენლობით. პალატას, მხარეთა მოთხოვნით, შეუძლია საქმის
განიხილვა და გადაწყვეტა გამარტივებული სამართალწარმოების წესით (სტატუტის
29-ე მუხლი).
2. პალატა იმ (გარკვეული) კატეგორიის საქმეების განსახილველად, რომლებიც
მოითხოვენ მოსამართლეთა განსაკუთრებულ ცოდნას ან გამოცდილებას (სტატუტის
26(1)-ე მუხლი). 1993 წელს სასამართლომ შექმნა ეკოლოგიურ საკითხთა პალატა
შვიდი მოსამართლის შემადგენლობით.
3. პალატა, რომელიც შეიძლება შეიქმნას ცალკეული საქმის განსახილველად
(სტატუტის 26(2)-ე მუხლი). სტატუტის მიხედვით, მოსამართლეთა რაოდენობას,
რომლებიც შედიან ad hoc პალატის შემადგენლობაში, მხარეთა თანხმობით
განსაზღვრავს სასამართლო. პროცედურის წესების მიხედვით, პალატის
შემადგენლობის საკითხზე მხარეებთან უნდა გაიმართოს კონსულტაციები, თუმცა
საკითხი საბოლოოდ (ფარული კენჭისყრით) სასამართლოს მიერ წყდება.
სტატუტის მიხედვით, მუდმივი ან დროებითი პალატის გადაწყვეტილება
სასამართლოს მიერ გამოტანილ გადაწყვეტილებად ითვლება.
აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოები უპირატესობას ანიჭებენ დროებით
პალატებს, რადგან მათ შემადგენლობას სასამართლო განსაზღვრავს მხოლოდ
დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაციების (მოსამართლეთა რაოდენობასთან
და მათ კანდიდატურებთან დაკავშირებით) შემდეგ. ზოგიერთი ავტორის აზრით,
დროებითი პალატის შემადგენლობის არჩევის ზემოაღნიშნული წესი
მნიშვნელოვნად აფერმკრთალებს სასამართლოსა და არბიტრაჟს შორის არსებულ
განსხვავებას და არ შეესაბამება სასამართლოს საქმიანობის უნივერსალურ ხასიათს,
რომელიც თავისი შემადგენლობით უნდა წარმოადგენდეს მსოფლიოს ძირითად
სამართლებრივ სისტემებს.
ad hoc პალატებსა და არბიტრაჟს შორის მართლაც არსებობს გარკვეული
მსგავსება (აღნიშნული მსგავსება კიდევ უფრო თვალშისაცემი ხდება, თუკი
დროებითი პალატის შექმნისას გამოყენებული იქნება სასამართლოს სტატუტის 31-ე
მუხლი). აღნიშნულის მიუხედავად, ისინი არ უნდა გავაიგივოთ არბიტრაჟთან,
რადგან მხარები სრულად ვერ განსაზღვრავენ პალატის შემადგენლობას და
მითუმეტეს სამართალწარმოების წესს. ad hoc პალატა მოქმედებს მხოლოდ
სასამართლოს სტატუტისა და რეგლამენტის შესაბამისად. როგორც აღვნიშნეთ, მისი
გადაწყვეტილება სასამართლოს მიერ გამოტანილ გადაწყვეტილებად ითვლება
(სტატუტის 27-ე მუხლი).
საერთაშორისო სასამართლოს კომპეტენცია
 საერთაშორისო სასამართლოს კომპეტენცია განისაზღვრება საერთაშორისო
სასამართლოს სტატუტის II (34-38-ე მუხლები) და IV (65-68-ე მუხლები) თავებით.
სტატუტის 34-ე მუხლის მიხედვით, მხოლოდ სახელმწიფოები შეიძლება
იყვნენ სასამართლოს მიერ განსახილველ საქმეთა მხარეები. ამიტომ, სასამართლო არ
განიხილავს სახელმწიფოსა და საერთაშორისო ორგანიზაციას, ან ორ ორგანიზაციას
შორის დავას და არ შეუძლია წარმოებაში მიიღოს კერძო პირთა და ორგანიზაციების
(მაგალითად, არასამთავრობო ორგანიზაციების) შეტყობინებები (საჩივრები).
36-ე მუხლის მიხედვით, სასამართლოს გამგებლობას (კომპეტენციას,
იურისდიქციას) განეკუთვნება ყველა საქმე, რომლებსაც მხარეები მას გადასცემენ,
ასევე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებით ან მოქმედი
ხელშეკრულებებითა და კონვენციებით სპეციალურად გათვალისწინებული ყველა
საკითხი.
დავის განხილვის საწყის ეტაპზე სასამართლო, პირველ რიგში, უნდა
დარწმუნდეს იმაში, რომ სასამართლოს აქვს იურისდიქცია ამ დავის მონაწილე ყველა
მხარის მიმართ. სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება აქვთ:
 გაეროს წევრ სახელმწიფოებს, რომლებიც ipso facto არიან საერთაშორისო
სასამართლოს სტატუტის მონაწილეები (სტატუტი წარმოადგენს გაეროს
წესდების განუყოფელ ნაწილს);
 გაეროს არაწევრ სახელმწიფოებს, რომლებიც გახდნენ სტატუტის
მონაწილეები. საქმე იმაშია, რომ სახელმწიფო, რომელიც არ არის
ორგანიზაციის წევრი შეიძლება გახდეს სტატუტის მონაწილე იმ პირობების
დაცვით, რომლებსაც, ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში, განსაზღვრავს
გენერალური ასამბლეა უშიშროების საბჭოს რეკომენდაციით (წესდების 93(2)-ე
მუხლი). პირველად ასეთი პირობები ჩამოყალიბებული იქნა გენერალური
ასამბლეის მიერ შვეიცარიის მოთხოვნით (იხ. 1946 წლის 11 დეკემბრის
რეზოლუცია).
 სხვა სახელმწიფოებისათვის (საუბარია სახელმწიფოებზე, რომლებიც არ არიან
გაეროს წევრები ან საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის მონაწილეები)
სასამართლო ღიაა იმ პირობებით, რომლებიც განისაზღვრება გაეროს
უშიშროების საბჭოს მიერ, მოქმედი ხელშეკრულებებით გათვალისწინებული
განსაკუთრებული დებულებების დაცვით (სტატუტის 35(2)-ე მუხლი).
უშიშროების საბჭოს მიერ 1946 წლის 15 ოქტომბერს მიღებული რეზოლუციის
მიხედვით, ნებისმიერმა ასეთმა სახელმწიფომ სასამართლოს სამდივნოს უნდა
გადასცეს დეკლარაციები გაეროს წესდების, სასამართლოს სტატუტისა და
რეგლამენტის შესაბამისად სასამართლოს იურისდიქციის აღიარების შესახებ
და სასამართლო გადაწყვეტილების კეთილსინდისიერად შესრულების
შესახებ.
აღსანიშნავია, რომ საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტთან სახელმწიფოს
შეერთება (გაეროს წევრობა) თავისთავად არ ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფო ცნობს
სასამართლოს უფლებას განიხილოს და გადაწყვიტოს კონკრეტული დავა ამ
სახელმწიფოს მონაწილეობით. კონკრეტული დავის გადასაწყვეტად საჭიროა დავის
მონაწილე მხარეთა დამატებითი თანხმობა. ამდენად, სასამართლოს უნდა ჰქონდეს
იურისდიქცია როგორც დავის მონაწილე სახელმწიფოების მიმართ, ისე დავის
(სარჩელის) საგნის მიმართ. დამატებითი თანხმობის საჭიროება განპირობებულია
საერთაშორისო სასამართლოს იურისდიქციის ფაკულტატური ხასიათით.
სასამართლო კომპეტენტურია განიხილოს სახელმწიფოთაშორისი დავები, თუ
მხარეებმა აღიარეს სასამართლოს იურისდიქცია (დათანხმდნენ სასამართლოში მათი
საქმის განხილვას). სახელმწიფოები არიან საერთაშორისო სამართლის სუვერენული
სუბიექტები და მათ თავისუფლად შეუძლიათ აირჩიონ დავის გადაწყვეტის
სხვადასხვა საშუალება. აღნიშნული მნიშვნელოვნად ზღუდავს საერთაშორისო
სასამართლოს იურისდიქციას და, შესაბამისად, სახელმწიფოთაშორისი დავების
მოგვარების პროცესში მისი ჩართულობის მასშტაბებს.
თუმცა, საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის მონაწილე სახელმწიფოებს
შეუძლიათ სავალდებულოდ აღიარონ გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს
იურისდიქცია. სტატუტით გათვალისწინებულია სასამართლოს იურისდიქციის
სავალდებულოდ აღიარების რამდენიმე ვარიანტი.
ვარიანტი 1. სასამართლოს იურისდიქციის აღიარება შეიძლება მოხდეს
დაინტერესებული სახელმწიფოების მიერ სპეციალური შეთანხმების დადების გზით,
რომელიც ითვალისწინებს მათ შორის არსებული დავის განხილვას გაეროს
საერთაშორისო სასამართლოში. ასეთ შეთანხმებას კომპრომისს უწოდებენ;
ვარიანტი 2. ხელშეკრულება შეიძლება ითვალისწინებდეს, რომ ნებისმიერი
დავა, რომელიც ეხება ამ ხელშეკრულების განმარტებას ან გამოყენებას,
განსახილველად გადაეცემა გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს, თუ მხარეები
სხვაგვარად არ შეთანხმდნენ;
ვარიანტი 3. სასამართლოს იურისდიქციის აღიარება შეიძლება მოხდეს
ცალმხრივი განცხადების (ფაკულტატური დათქმის) მეშვეობით. სტატუტის 36-ე
მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, ამ სტატუტის მონაწილე სახელმწიფოებს
ნებისმიერ დროს შეუძლიათ განაცხადონ, რომ ისინი, განსაკუთრებული შეთანხმების
გარეშე, ipso facto სავალდებულოდ აღიარებენ ნებისმიერი სხვა სახელმწიფოს
მიმართ, რომელმაც აიღო ასეთივე ვალდებულება, სასამართლოს იურსიდიქციას
ყველა სამართლებრივ დავასთან დაკავშირებით, რომლებიც ეხება:
a) ხელშეკრულების განმარტებას;
b) საერთაშორისო სამართლის ნებისმიერ საკითხს;
c) ფაქტის არსებობას, რომელიც, თუკი დადგინდება, ჩაითვლება
საერთაშორისო ვალდებულების დარღვევად;
d) საერთაშორისო ვალდებულების დარღვევისათვის მისაღები ანაზღაურების
ხასიათსა და ოდენობას.
აღნიშნული განცხადებები შეიძლება იყოს უპირობო, ან შეიძლება შეიცავდეს
გარკვეული სახელმწიფოების მიმართ ნაცვალგების პირობებს, ან შეიძლება გაკეთდეს
განსაზღვრული ვადით.
აღსანიშნავია, რომ გაეროს 70 წევრი (2015 წლის მონაცემებით) სახელმწიფო
დათანხმდა სასამართლოს სავალდებულო იურისდიქციას სტატუტის 36(2)-ე
მუხლის შესაბამისად, თუმცა ზოგიერთი განცხადება შეიცავს ისეთ დათქმებს,
რომლებიც ილუზორულს ხდიან ასეთ თანხმობას. 1995 წლის 20 ივნისს გაეროს
გენერალური მდივნის სახელზე გაკეთებული განცხადების საფუძველზე
საქართველომ აღიარა საერთაშორისო სასამართლოს სავალდებულო იურისდიქცია.
სტატუტის 59-ე მუხლის მიხედვით, სასამართლოს გადაწყვეტილება
სავალდებულოა მხოლოდ საქმის მონაწილე მხარეებისათვის და მხოლოდ ამ საქმის
მიმართ. აღნიშნული ნიშნავს, რომ მას არა აქვს სასამართლო პრეცედენტის ძალა.
პროცედურა
 სასამართლოში საქმე აღიძვრება ან სპეციალური შეთანხმების შესახებ
შეტყობინებით (ამ შემთხვევაში სახელმწიფოები ერთობლივად წარუდგენენ მათ
შორის არსებულ დავას გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს) ან სახელმწიფოს
ცალმხრივი განცხადებით (ან ა) ხელშეკრულების იმ დებულების საფუძველზე,
რომელიც ითვალისწინებს, რომ მისი განმარტება/გამოყენებიდან გამომდინარე
დავები განსახილველად გადაეცემა გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს ან ბ)
„ფაკულტატური დათქმის“ სისტემის ფარგლებში გაკეთებული სახელმწიფოს
ცალმხრივი განცხადების საფუძველზე). პირველ შემთხვევაში ფორმალურად არ
გვყავს “განმცხადებელი” და “მოპასუხე”. მეორე შემთხვევაში სახელმწიფო, რომელმაც
განცხადებით მიმართა სასამართლოს, იწოდება “განმცხადებელად”, ხოლო მეორე
სახელმწიფო კი – “მოპასუხედ”.
როდესაც სასამართლოში საქმე აღიძვრება სპეციალური შეთანხმების შესახებ
შეტყობინებით (ნოტიფიკაციით), მასში მითითებული უნდა იყოს დავის საგანი და
მისი მონაწილე მხარეები. განცხადება უფრო დეტალური უნდა იყოს და
ზემოხსენებული ელემენტების გარდა, განმცხადებელმა უნდა მიუთითოს
სამართლებრივი საფუძვლები, რომლებიც ასაბუთებენ, რომ სასამართლო
კომპეტენტურია განიხილოს მხარეებს შორის არსებული დავა (რომ სასამართლოს
გააჩნია იურისდიქცია საქმის განსახილველად). ამას გარდა, განმცხადებელმა უნდა
ჩამოაყალიბოს თავისი მოთხოვნის არსი და მოკლედ უნდა დაასახელოს
კონკრეტული ფაქტები (გარემოებები) და სამართლებრივი საფუძვლები, რომლებსაც
ეფუძნება მისი მოთხოვნა.
მდივანი დაუყონებლივ გადასცემს სპეციალურ შეთანხმებას ან განცხადებას
მეორე მხარეს, მოსამართლეებს, გაეროს გენერალურ მდივანსა და ყველა წევრ
სახელმწიფოს, რომლებსაც აქვთ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება.
სასამართლო, ჩვეულებრივ, საქმეს განიხილავს სრული შემადგენლობით.
კვორუმს ქმნის 9 მოსამართლე, ad hoc მოსამართლეების გამოკლებით. ad hoc
მოსამართლეების დანიშვნის შემთხვევაში, კონკრეტული საქმის განხილვაში
მონაწილე მოსამართლეთა რაოდენობა შეიძლება იყოს 15 მეტი.
საქმის განხილვა ღიაა, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა მხარეთა მოთხოვნით
სასამართლო პროცესს დახურულად აცხადებს. ყოველ სასამართლო პროცესზე დგება
ოქმი, რომელსაც ხელს აწერს თავჯდომარე და მდივანი.
სასამართლო საქმისწარმოება ორი ნაწილისაგან შედგება: წერილობითი და
ზეპირი სამართალწარმოებისაგან. წერილობითი საქმისწარმოებისას განმცხადებელი
წარუდგენს სასამართლოს მემორანდუმს, ხოლო მოპასუხე - კონტრმემორანდუმს.
მხარეთა მოთხოვნით ან სასამართლოს გადაწყვეტილებით შეიძლება გაიმართოს
წერილობითი საქმისწარმოების მეორე ეტაპი, რომლის დროსაც განმცხადებელი
წარადგენს პასუხს, ხოლო მოპასუხე სახელმწიფო კი - რეპლიკას.
სპეციალური შეთანხმებით საქმის აღძვრის შემთხვევაში, თითოეული მხარე
წარადგენს მემორანდუმსა და კონტრმემორანდუმს, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში
(თუ სასამართლო საჭიროდ ჩათვლის) - პასუხს და რეპლიკას.
სასამართლო განსაზღვრავს მხარეების მიერ მემორანდუმების,
კონტრმემორანდუმების, მათზე პასუხებისა და მათი დამადასტურებელი საბუთების
წარდგენის ვადებს. ნებისმიერი დოკუმენტი მდივნის მეშვეობით გადაეცემა მეორე
მხარეს.
 საქმის სირთულიდან, შესაბამისი დოკუმენტების რაოდენობიდან და
მოცულობიდან, აგრეთვე მათი წარდგენის ვადებიდან გამომდინარე, წერილობითი
სამართალწარმოების ეტაპი შეიძლება რამდენიმე თვე ან წელი გაგრძელდეს.
ზეპირი სამართალწარმოების დროს ხდება მოწმეების, წარმომადგენლების,
რწმუნებულებისა და ადვოკატების მოსმენა. იგი ჩვეულებრივ რამდენიმე დღე
(იშვიათად რამდენიმე კვირა) გრძელდება. მხარეები სასამართლოში გამოდიან
წარმომადგენლების მეშვეობით. წარმომადგენლებს შეუძლიათ თავიანთი საქმიანობა
განახორციელონ რწმუნებულებისა და ადვოკატების დახმარებით.
მოსმენის დასრულების შემდეგ სასამართლო იწყებს გადაწყვეტილების
მომზადებას. წინასწარი მოსაზრებების გაცვლის დროს თავმჯდომარე მოსამართლე
ზოგადად განსაზღვრავს იმ საკითხთა ჩამონათვალს, რომლებიც, მისი
შეხედულებით, მოითხოვენ განხილვასა და გადაწყვეტას. შემდეგ თითოეული
მოსამართლე წარადგენს წერილობით შენიშვნას, რომელშიც აყალიბებს თავის
მოსაზრებას გადაწყვეტილების შინაარსთან დაკავშირებით (რომელიც ვრცელდება
სამდივნოს მეშვეობით). რამდენიმე კვირის შემდეგ სასამართლოს დახურულ
სხდომაზე იმართება მეორე გაფართოებული განხილვა, რომლის დასრულების
შემდეგ იქმნება სარედაქციო კომიტეტი თავმჯდომარისა და იმ ორი მოსამართლის
შემადგენლობით, რომელთა შეხედულებები ყველაზე სრულად ასახავენ
უმრავლესობის აზრს. კომიტეტი ამზადებს გადაწყვეტილების პროექტს, რომელიც
გადაეცემათ მოსამართლეებს. მოსამართლეების შეუძლიათ წერილობით
წარმოადგინონ თავიანთი შესწორებები. შესწორებების განხილვის შემდეგ,
სარედაქციო კომიტეტი ამზადებს ახალ პროექტს. სასამართლო ორი მოსმენით
განიხილავს სარედაქციო კომიტეტის მიერ მომზადებულ პროექტს. მეორე მოსმენის
დასრულების შემდეგ იმართება სახელობითი კენჭისყრა. გადაწყვეტილება მიიღება
ხმების უმრავლესობით. არცერთ მოსამართლეს არა აქვს უფლება თავი შეიკავოს ხმის
მიცემისგან. ხმების თანაბრად განაწილების შემთხვევაში გადამწყვეტია
თავმჯდომარე მოსამართლის ხმა.
სასამართლოს ოფიციალური ენებია ფრანგული და ინგლისური. თუ მხარეები
თანახმანი არიან, რომ საქმისწარმოება განხორციელდეს ფრანგულ ენაზე, მაშინ
გადაწყვეტილებაც მიიღება ფრანგულ ენაზე, ხოლო თუ ინგლისურზე -
გადაწყვეტილება, შესაბამისად, ინგლისურ ენაზე მიიღება.
სტატუტის 57-ე მუხლის მიხედვით, თითოეულ მოსამართლეს უფლება აქვს
ჩამოაყალიბოს (მოტივების განმარტებით) თავისი განსაკუთრებული ან
განსხვავებული აზრი, თუ გადაწყვეტილება მთლიანად ან ნაწილობრივ არ
გამოხატავს მის აზრს. მოსამართლეს შეუძლია გადაწყვეტილებას დაურთოს
განსაკუთრებული აზრი, თუ იგი არ ეთანხმება გადაწყვეტილებას ან განსხვავებული
აზრი, თუ იგი არ ეთანხმება გადაწყვეტილების მიღების მოტივებს.
ამას გარდა, სასამართლოს რეგლამენტის 95(2)-ე მუხლის მიხედვით,
მოსამართლეს შეუძლია გადაწყვეტილებას დაურთოს ინდივიდუალური აზრი, თუ
იგი არ ეთანხმება უმრავლესობის გადაწყვეტილებას. სხვა სიტყვებით, თუ
მოსამართლეს მოტივების მითითების გარეშე სურს თავისი პოზიციის დაფიქსირება,
მას შეუძლია განცხადების ფორმით დააფიქსიროს თავისი (ინდივიდუალური) აზრი.
სასამართლოს გადაწყვეტილება ცხადდება ღია სასამართლო სხდომაზე. იგი
საბოლოოა და გასაჩივრებას არ ექვემდებარება. სასამართლოს მიერ
გადაწყვეტილების გამოტანის შემდეგ მხარეებს უფლება აქვთ მიმართონ
სასამართლოს მხოლოდ:
1. მისი განმარტების მოთხოვნით (თუ სადავოა მისი მნიშვნელობა (არსი) ან
მოქმედების სფერო); ან
2. მისი გადასინჯვის თხოვნით ახლად აღმოჩენილი გარემოებების საფუძველზე,
რომლებსაც თავიანთი ხასიათით შეუძლიათ გადამწყვეტი გავლენა იქონიონ
საქმის შედეგზე და რომლებიც გადაწყვეტილების გამოტანის დროს უცნობი
იყო როგორც სასამართლოსთვის, ისე იმ მხარისათვის, რომელიც ითხოვს ამ
საფუძვლით საქმის გადასინჯვას (იმ უსათუო პირობით, რომ ასეთი არცოდნა
არ იყო დაუდევრობის შედეგი). საქმის გადასინჯვის თხოვნის შესახებ უნდა
გაცხადდეს ახალი გარემოებების გამოვლენიდან ექვსთვიანი ვადის
გასვლამდე. გადასინჯვის შესახებ თხოვნა არ შეიძლება გაცხადდეს
გადაწყვეტილების გამოტანის მომენტიდან ათწლიანი ვადის გასვლის შემდეგ.
გადაწყვეტილების შესრულებაზე ზედამხედველობას ახორციელებს გაეროს
უშიშროების საბჭო. გაეროს წესდების 94-ე მუხლის მიხედვით, თუკი საქმის
მონაწილე რომელიმე მხარე არ შეასრულებს სასამართლო გადაწყვეტილებით მასზე
დაკისრებულ ვალდებულებას, მეორე მხარე უფლებამოსილია მიმართოს
უშიშროების საბჭოს. საბჭო, თუკი საჭიროდ ჩათვლის, უფლებამოსილია შეიმუშაოს
რეკომენდაციები ან გადაწყვიტოს, თუ რა ზომები უნდა იქნას მიღებული
სასამართლო გადაწყვეტილების აღსასრულებლად.
საკონსულტაციო დასკვნები
სახელმწიფოებს შორის დავების განხილვა/გადაწყვეტის გარდა, სასამართლო
უფლებამოსილია მოამზადოს და გასცეს საკონსულტაციო დასკვნები ნებისმიერ
იურიდიულ საკითხზე ნებისმიერი იმ დაწესებულების შუამდგომლობის
საფუძველზე, რომელიც უფლებამოსილია მოითხოვოს ასეთი დასკვნა ან თავად
გაეროს წესდების საფუძველზე ან წესდების შესაბამისად. აღნიშნული
გამომდინარეობს გაეროს წესდების 96-ე და საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის
65-ე მუხლებიდან.
წესდების 96-ე მუხლის მიხედვით, გენერალურ ასამბლეას და უშიშროების
საბჭოს შეუძლიათ მოსთხოვონ საერთაშორისო სასამართლოს საკონსულტაციო
დასკვნა ნებისმიერ იურიდიულ საკითზე.
გაეროს სხვა ორგანოებსა და სპეციალიზებულ დაწესებულებებს (რომლებსაც
გენერალურმა ასამბლეამ ნებისმიერ დროს შეიძლება მისცეს ამის ნებართვა)
შეუძლიათ მოსთხოვონ სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნები მხოლოდ მათი
საქმიანობის სფეროს ფარგლებში წამოჭრილ იურიდიულ საკითხებზე. აღსანიშნავია,
რომ სახელმწიფოებს არა აქვთ საკონსულტაციო დასკვნის მოთხოვნის უფლება.
საკონსულტაციო დასკვნის მოთხოვნის უფლება გენერალურმა ასამბლეამ
(წესდების შესაბამისად) მიანიჭა გაეროს სამ ორგანოს (ეკონომიკურ და სოციალურ
საბჭოს, სამეურვეო საბჭოს და გენერალური ასამბლეის სესიათშორის კომიტეტს) და
ყველა სპეციალიზებულ დაწესებულებას.
სასამართლო, თავისი საკონსულტაციო ფუნქციების განხორციელებისას
ხელმძღვანელობს სტატუტის იმ დებულებებით, რომლებიც ეხება სახელმწიფოებს
შორის დავების განხილვის პროცედურას (გარდა დამფუძნებელი დოკუმენტებით
სპეციალურად გათვალისწინებული ზოგიერთი წესისა).
 საკონსულტაციო დასკვნის მოთხოვნის შეტყობინება სასამართლოს
გადაეგზავნება გაეროს გენერალური მდივნის ან უფლებამოსილი ორგანიზაციის
მთავარი ადმინისტრაციული თანამდებობის პირის მიერ. სასამართლოს მდივანი
საკონსულტაციო დასკვნის მოთხოვნის შესახებ განცხადებას დაუყონებლივ აცნობებს
ყველა იმ სახელწიფოს, რომლებსაც აქვთ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება.
სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებს, რომლებსაც შეუძლიათ ამ
საკითხთან დაკავშირებით ინფორმაციის მიწოდება, ეძლევათ წერილობით ან
ზეპირად ასეთი ინფორმაციის მიწოდების (მოხსენების წარდგენის) შესაძლებლობა.
სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნა გამოაქვს ღია სხდომაზე, რის
შესახებაც აფრთხილებს გაეროს გენერალურ მდივანს, გაეროს უშუალოდ
დაინტერესებულ წევრების, სხვა სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო
ორგანიზაციის წარმომადგენლებს.
სასამართლოს გადაწყვეტილებისაგან განსხვავებით, საკონსულტაციო
დასკვნას სარეკომენდაციო ხასიათისაა და არ არის სავალდებულო იმ საერთაშორისო
ორგანიზაციისათვის (ორგანოსათვის), რომელმაც დასკვნის მოთხოვნით მიმართა
საერთაშორისო სასამართლოს.

საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება

ხელშეკრულებების დადების უფლება

ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-6 მუხლის მიხედვით, ყველა სახელმწიფოს აქვს
ხელშეკრულებების დადების უფლება.
მართალია, ხელშეკრულებების დადების უფლება აქვს ყველა სახელმწიფოს,
თუმცა სახელმწიფოს ეს უფლება შეიძლება შეიზღუდოს ზოგიერთი სახის
ხელშეკრულებების მიმართ. მაგალითად, მუდმივად ნეიტრალურ სახელმწიფოს
უფლება არ აქვს დადოს სამხედრო ბაზების განლაგების შესახებ შეთანხმება,
სამხედრო დახმარების აღმოჩენის შესახებ ხელშეკრულება და ა.შ.
განსხვავებული სურათი გვაქვს საერთაშორისო მთავრობათშორისი
ორგანიზაციების შემთხვევაში. სახელმწიფოებისაგან განსხვავებით, საერთაშორისო
ორგანიზაციის სახელშეკრულებო უფლებაუნარიანობის ფარგლები შეზღუდულია
მისი მიზნებითა და ფუნქციებით. იგი კანონიერად ვერ გასცდება ამ ფარგლებს.
ამასთან დაკავშირებით 1986 წლის კონვენციის პრეამბულაში ნათქვამია, რომ
”საერთაშორისო ორგანიზაცია სარგებლობს მისი ფუნქციების შესასრულებლად და
მიზნების მისაღწევად აუცილებელი სახელშეკრულებო უფლებაუნარიანობით”.
ამასთან, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ორგანიზაციამ, მოცემულ ფარგლებში ამ
უფლების განხორციელებისას, უნდა იხელმძღვანელოს საკუთარი წესებით. ვენის
1986 წლის კონვენციის მე-6 მუხლში ნათქვამია, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციის
სახელშეკრულებო უფლებაუნარიანობა რეგულირდება ამ ორგანიზაციის წესებით
(მე-6 მუხლი).
კონვენციის მე-2 მუხლის მიხედვით, „ორგანიზაციის წესები“ ნიშნავს, კერძოდ,
ორგანიზაციის დამფუძნებელ აქტს, მის შესაბამისად მიღებულ გადაწყვეტილებებსა
და რეზოლუციებს, აგრეთვე ორგანიზაციის დამკვიდრებულ პრაქტიკას (მე-2
მუხლი).
იქიდან გამომდინარე, რომ თითოეულ ორგანიზაციას საკუთარი წესები აქვს, მათი
სახელშეკრულებო უფლებაუნარიაონის საფუძვლები განსხვდება. ამიტომ, ერთი
ორგანიზაციის შემთხვევაში წესებში შეიძლება შედიოდეს მხოლოდ დამფუძნებელი
აქტი, ხოლო სხვა ორგანიზაციების შემთხვევაში, წესები, დამფუძნებელ აქტთან
ერთად, შეიძლება მოიცავდეს საერთაშორისო სამართლის სხვა წყაროებსაც.
როგორც ვხედავთ, თითორული საერთაშორისო ორგანიზაციის სახელშეკრულებო
უფლებაუნარიანობა ინდივიდუალურია. ერთი საერთაშორისო ორგანიზაცია, ამ
თვალსაზრისით, მნიშვნელოვნად განსხვავდება მეორისაგან.
ხელშეკრულების დადების ცნება და სტადიები
ვენის 1969 კონვენცია არ განსაზღვრავს ხელშეკრულების დადების ცნებას.
საერთაშორისო პრაქტიკიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ
საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება არის პროცესი, რომელიც შედგება
რამდენიმე თანმიმდევრული სტადიისაგან, რომელთა შორის მთავარია -
ხელშეკრულების ტექსტის შედგენა და მიღება, მისი ავთენტურობის დადგენა და
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვა (ხელმოწერა,
რატიფიცირება, მიღება, დამტკიცება და ა.შ.).
ფართო გაგებით, ხელშეკრულების დადებაში მოიაზრებენ ხელშეკრულების
ტექსტის შედგენასა და მიღებას, მისი ავთენტურობის დადგენას, ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვასა და ხელშეკრულების ძალაში
შესვლას. საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ საქართველოს
კანონი ხელშეკრულების დადებას განმარტავს ვიწრო მნიშვნელობით. კანონის
თანახმად, ხელშეკრულების დადება ნიშნავს ყველა მოქმედებას, რომელსაც
საქართველო ხელშეკრულების მიმართ ახორციელებს საერთაშორისო დონეზე,
მოლაპარაკებათა გამართვის, ხელშეკრულების ხელმოწერისა და მისი
სავალდებულოდ აღიარების ჩათვლით (მე-3 მუხლი).
სავალდებულო არ არის, რომ ყოველმა ხელშეკრულებამ განვლოს ყველა ეს ეტაპი,
თუმცა, ნებისმიერი ხელშეკრულების შემთხვევაში თანხმდება მისი ტექსტი
(შინაარსი) და ამა თუ იმ ფორმით ხდება ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვა.
ორგანოები, რომლებიც წარმოადგინონ სახელმწიფო საერთაშორისო
ხელშეკრულების დადებისას
ყოველი სახელმწიფო თავად განსაზღვრავს იმ ორგანოებს, რომლებიც
წარმოადგენენ მას ხელშეკრულებების დადების დროს, მათ შორის ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვის მიზნით. თავიდანვე უნდა
აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს წარმომადგენლობასთან დაკავშირებული საკითხები
რეგულირდება როგორც საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფოებრივი სამართლით.
ხელშეკრულების დადების დროს სახელმწიფოები უნდა იყვნენ წარმოდგენილი
თანაბარი დონის ორგანოებით.
აღსანიშნავია, რომ საერთაშორისო სამართლებრივი თვალსაზრისით მნიშვნელობა
არა აქვს იმას, თუ სახელმწიფო ხელისუფლების რომელი ორგანო (სახელმწიფოს
მეთაური, მთავრობა თუ კონკრეტული უწყება) დადებს საერთაშორისო
ხელშეკრულებას. ყველა შემთხვევაში, იმის მიუხედავად, თუ რომელმა ორგანომ
დადო საერთაშორისო ხელშეკრულება (გამოხატა საერთაშორისო დონეზე
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ სახელმწიფოს თანხმობა), მის
მონაწილედ ითვლება სახელმწიფო და არა რომელიმე ორგანო ან თანამდებობის
პირი; ყველა შემთხვევაში ხელშეკრულება (რომელიც ძალაში არის შესული)
თანაბრად სავალდებულოა სახელმწიფოსათვის და მის მიერ კეთილსინდისიერად
უნდა შესრულდეს. ამ ხელშეკრულებებს შორის განსხვავება შეიძლება დადგინდეს
მხოლოდ შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის თვალსაზრისით, კერძოდ, მათი
დადების პროცედურისა და იურიდიული ძალის მიხედვით.
იმისდა მიხედვით, თუ რომელი ორგანოები გამოხატავენ საერთაშორისო დონეზე
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე შესაბამისი სახელმწიფოს თანხმობას,
სახელმწიფოები პირობითად შეიძლება დავყოთ 4 ჯგუფად:
 ზოგიერთ სახელმწიფოში, ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
სახელმწიფოს თანხმობას საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს სახელმწიფოს
მეთაური (აშშ, ბელგია, თურქეთი, ფინეთი, ჩეხეთი);
  სხვა სახელმწიფოების შემთვევაში, ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვის უფლებამოსილება
გადანაწილებულია სახელმწიფოს მეთაურსა და მთავრობას შორის;
 სახელმწიფოთა მესამე ჯგუფის შემთხვევაში, საერთაშორისო ხელშეკრულების
დადება განიხილება გვირგვინის პრეროგატივად;
 ზოგიერთი სახელმწიფოს შემთხვევაში, საერთაშორისო ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობას საერთაშორისო
დონეზე გამოხატავს მხოლოდ მთავრობა.
სახელმწიფოთა უმეტეს ნაწილში საერთაშორისო ხელშეკრულების დადების
უფლებამოსილება გადანაწილებულია სახელმწიფოს მეთაურსა და მთავრობას
შორის. ყველაზე მნიშვნელოვანი ხელშეკრულებების სავალდებულოდ აღიარებაზე
სახელმწიფოს თანხმობას საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს სახელმწიფოს
მეთაური. მთავრობათშორისი ხელშეკრულებები შეიძლება დადოს მთავრობამ,
ხოლო უწყებათშორისი შეთანხმება, შესაბამისი სამინისტროს კომპეტენციის
ფარგლებში, შეიძლება დადოს ცალკეულმა მინისტრმა (უწყების ხელმძღვანელმა).
საკანონმდებლო ორგანოები, ჩვეულებრივ, არ მონაწილეობენ საერთაშორისო
დონეზე ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის
გამოხატვის პროცესში. საერთაშორისო დონეზე სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვა,
როგორც წესი, სახელმწიფოს მეთაურის და აღმასრულებელი ხელისუფლების
ორგანოების განსაკუთრებულ კომპეტენციას განეკუთვნება.
საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ საქართველოს კანონის
მე-4 მუხლის მიხედვით, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება უცხო
სახელმწიფოსთან და საერთაშორისო ორგანიზაციასთან იდება:
ა) საქართველოს სახელით - სახელმწიფოთაშორისი ხელშეკრულება;
ბ) საქართველოს მთავრობის სახელით - მთავრობათაშორისი ხელშეკრულება;
გ) საქართველოს სამინისტროს, საქართველოს სახელმწიფო უსაფრთხოების
სამსახურის სახელით ან საქართველოს პროკურატურის სახელით -
უწყებათაშორისი ხასიათის საერთაშორისო ხელშეკრულება.
საქართველოს სახელით იდება საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელსაც
მხარეთა შეთანხმებით ენიჭება სახელმწიფოთაშორისი ხასიათი, აგრეთვე
ხელშეკრულება რომელიც ეხება:
ა) ტერიტორიულ და ზავის საკითხებს;
ბ) ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს;
გ) მოქალაქეობას;
დ) საქართველოს მონაწილეობას სახელმწიფოთაშორის კავშირებსა და სხვა
საერთაშორისო გაერთიანებებში (ორგანიზაციებში);
ვ) საქართველოს ტერიტორიისა და ბუნებრივი რესურსების გამოყენებას;
ზ) სახელმწიფოს მიერ სესხის აღებასა და გაცემას, სახელმწიფო გარანტიის გაცემას.
საქართველოს სახელით სახელმწიფოთაშორის ხელშეკრულებებს დებს
საქართველოს პრემიერ-მინისტრი, რომელიც წარმოადგენს საქართველოს საგარეო
ურთიერთობებში. საქართველოს პრეზიდენტი საქართველოს მთავრობის
თანხმობით ახორციელებს წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს საგარეო
ურთიერთობებში. საქართველოს მთავრობა წარმართავს ყველა მოქმედებას,
რომლებსაც საქართველო საერთაშორისო დონეზე ახორციელებს
სახელმწიფოთაშორისი ხელშეკრულების მიმართ, მოლაპარაკებათა გამართვის,
ხელშეკრულების ხელმოწერის და მისი სავალდებულოდ აღიარების ჩათვლით.
საქართველოს მთავრობის თანხმობით, აღნიშნული მოქმედებები1 ან მათი ნაწილი
შეიძლება განახორციელოს საქართველოს პრეზიდენტმა (იხ. მე-4(2 ) მუხლი).
საქართველოს მთავრობის სახელით იდება ყველა საერთაშორისო ხელშეკრულება,
რომლებიც არ ეხება მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოთვლილ საკითხებს ან
რომელთაც მხარეთა შეთანხმებით ენიჭება მთავრობათაშორისი ხასიათი.
საქართველოს სამინისტროს სახელით იდება უწყებათაშორისი ხასიათის
საერთაშორისო ხელშეკრულება იმ საკითხებზე, რომლებიც მის კომპეტენციას
განეკუთვნება.
უფლებამოსილება და უფლებამოსილი პირები
 საერთაშორისო ხელშეკრულების დადების დროს სახელმწიფოს სახელით
მოქმედებს ამ სახელმწიფოს კომპეტენტური ორგანოს მიერ სპეციალურად
უფლებამოსილი ერთი ან რამდენიმე პირი. შესაბამისი პირი (სახელმწიფოს
წარმომადგენლი) აღიჭურვება სპეციალური დოკუმენტით, რომელსაც ეწოდება
უფლებამოსილება. უფლებამოსილება, ვენის კონვენციის მიხედვით, ნიშნავს
სახელმწიფოს კომპეტენტური ორგანოს მიერ გაცემულ დოკუმენტს, რომლის
მეშვეობით ერთი ან რამდენიმე პირი ინიშნება ამ სახელმწიფოს წარმომადგენლად
მოლაპარაკებათა გამართვის, ხელშეკრულების ტექსტის მიღების ან მისი
ავთენტურობის დადგენის, ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ
სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვის ან ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული
ნებისმიერი სხვა აქტის განხორციელების მიზნით (მე-2 მუხლი).
შესაბამისი პირები (სახელმწიფოს წარმომადგენლები) საერთაშორისო
ხელშეკრულების დადებისას მოქმედებენ ამ სახელმწიფოს სახელით ან გაცემული
უფლებამოსილების საფუძველზე ან ex officio.
საერთო წესის მიხედვით, პირი ითვლება სახელმწიფოს წარმომადგენლად
ხელშეკრულების ტექსტის მიღების ან მისი ავთენტურობის დადგენის, ანდა
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის
გამოხატვის მიზნით, თუ იგი წარმოადგენს შესაბამისს უფლებამოსილებას (ვენის
1969 წლის კონვენციის მე-7(1) მუხლი).
ამავე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებულია ამ საერთო წესიდან
გამონაკლისი. საერთაშორისო სამართალის მიხედვით, სახელმწიფოს მეთაურები,
მთავრობის მეთაურები და საგარეო საქმეთა მინისტრები უფლებამოსილების
წარდგენის გარეშე ითვლებიან თავიანთი სახელმწიფოების წარმომადგენლებად.
ითვლება, რომ აღნიშნულ პირებს, მათი ფუნქციებიდან გამომდინარე და ex officio
(დაკავებული თანამდებობის ძალით), უფლება აქვთ განახორციელონ საერთაშორისო
ხელშეკრულების მიმართ ყველა სახის მოქმედება, ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვის ჩათვლით.
დიპლომატიური წარმომადგენლობის მეთაურებს, მათი ფუნქციებიდან
გამომდინარე, უფლება აქვთ უფლებამოსილების წარდგენის გარეშე აწარმოონ
მოლაპარაკება ადგილსამყოფელ სახელმწიფოსთან, მაგრამ მხოლოდ საერთაშორისო
ხელშეკრულების ტექსტის მიღების მიზნით (სხვა სიტყვებით, მათ არ ესაჭიროებათ
უფლებამოსილება ხელშეკრულების დადების საწყის ეტაპზე). აღნიშნული
განპირობებულია იმით, რომ რწმუნების სიგელი (წერილი), რომლითაც აღიჭურვება
შესაბამისი სახელმწიფოს დიპლომატიური წარმომადგენელი, ითვლება მისი
ზოგადი უფლებამოსილების დამადასტურებელ დოკუმენტად. თუმცა,
დიპლომატიურ წარმომადგენელს არ შეუძლია ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვა, თუკი შესაბამისი პირი არ
აღიჭურვა სპეციალური უფლებამოსილებით. ანალოგიურად წყდება საკითხი,
როდესაც ხელშეკრულების ტექსტი მიიღება საერთაშორისო კონფერენციაზე ან
საერთაშორისო ორგანიზაციის (ან მისი რომელიმე ორგანოს) ფარგლებში.
სახელმწიფოს წარმომადგენლებს, საერთაშორისო ხელშეკრულების ტექსტის
მიღების მიზნით, უფლებამოსილების წარდგენის გარეშე შეუძლიათ აწარმოონ
მოლაპარაკება მოცემული საერთაშორისო ორგანიზაციის (ან მისი რომელიმე
ორგანოს) ან კონფერენციის ფარგლებში (მე-7 მუხლი).
სათანადო უფლებამოსილების გარეშე (არაუფლებამოსილი პირის მიერ)
ხელშეკრულების მიმართ განხორციელებულ მოქმედებას არ ექნება იურიდიული
ძალა, არ მოყვება არანაირი საერთაშორისო სამართლებრივი შედეგი. ასეთი
მოქმედება არ ჩაითვლება სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულ აქტად. ასეთ
შეთხვევაში, სახელმწიფოს უფლება, მოახდინოს ამ პირის მიერ ხელშეკრულების
მიმართ განხორციელებული ნებისმიერი აქტის დეზავუირება, ბუნებრივია. მეორე
მხრივ, სახელმწიფოს შეუძლია ასევე დაადასტუროს, “მოიწონოს“ მის მიერ
შესრულებული აქტი. ამასთან დაკავშირებით ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-8
მუხლში ნათქვამია, რომ ხელშეკრულების დადებასთან დაკავშირებით იმ პირის
მიერ შესრულებულ აქტს, რომელიც მე-7 მუხლის საფუძველზე არ შეიძლება
ჩაითვალოს ამ მიზნით თავისი სახელმწიფოს უფლებამოსილ წარმომადგენლად, არა
აქვს იურიდიული ძალა, თუ იგი შემდგომში არ დადასტურდება ამ სახელმწიფოს
მიერ.
უფლებამოსილების გაცემის წესი განისაზღვრება შესაბამისი სახელმწიფოს
კანონმდებლობითა და პრაქტიკით. საქართველოს საერთაშორისო
ხელშეკრულებების შესახებ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მიხედვით,
უფლებამოსილება უნდა განსაზღვრავდეს მოლაპარაკებების ობიექტსა და პირის
კომპეტენციის ფარგლებს. ამ მუხლის მიხედვით, უფლებამოსილებას
სახელმწიფოთაშორისი ხელშეკრულების ან მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების
დადებასთან დაკავშირებით გასცემს საქართველოს პრემიერ-მინისტრი (ბრძანებით).
უფლებამოსილებას უწყებათაშორისი ხასიათის საერთაშორისო ხელშეკრულების
დადებასთან დაკავშირებით გასცემს საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრი
(ბრძანებით). უფლებამოსილებას, ორივე შემთხვევაში, აფორმებს საქართველოს
საგარეო საქმეთა სამინისტრო.
ტექსტის შედგენა და მიღება
ხელშეკრულების დადების საწყისი სტადიაა ხელშეკრულების შეთანხმებული
ტექსტის შედგენა. დაინტერესებულ მხარეებს შორის მოლაპარაკებები არის
ხელშეკრულების ტექსტის შედგენის ძირითადი მეთოდი. ტექსტის შედგენასთან
დაკავშირებით მოლაპარაკება იმართება ან დიპლომატიური არხების გამოყენებით,
ან საერთაშორისო კონფერენციის ან ორგანიზაციის ფარგლებში. მრავალმხრივი
ხელშეკრულებების პროექტებს, ხშირად, საერთაშორისო ორგანიზაციის ორგანოები
შეიმუშავებენ.
ტექსტის შედგენასთან დაკავშირებით სახელმწიფოებს შორის მოლაპარაკება
სრულდება ხელშეკრულების ტექსტის მიღებით. ტექსტის მიღება ნიშნავს, რომ
მხარეებმა აწარმოეს მოლაპარაკება და შეაჯერეს პოზიციები ხელშეკრულების
საბოლოო შინაარსთან დაკავშირებით. სხვა სიტყვებით, მიაღწიეს შეთანხმებას
საერთაშორისო ხელშეკრულების საბოლოო ტექსტის მიმართ.
1969 წლის კონვენციის მიხედვით, ორმხრივი და შეზღუდული მრავალმხრივი
ხელშეკრულების ტექსტი მიიღება მის შედგენაში მონაწილე ყველა სახელმწიფოს
თანხმობით. ხელშეკრულების ტექსტი ფართო საერთაშორისო კონფერენციაზე
მიიღება დამსწრე და კენჭისყრაში მონაწილე სახელმწიფოების ხმების ორი
მესამედით (მე-9 მუხლი). თუმცა, ეს წესი არ არის იმპერატიული. ამავე
უმრავლესობით მათ შეუძლიათ დადგინონ განსხვავებული წესი.
საერთაშორისო ხელშეკრულების ტექსტის ავთენტურობის დადგენა
ხელშეკრულების ტექსტის მიღების შემდეგ აუცილებელია რაიმე ფორმით
დადასტურდეს, რომ ხელშეკრულების ტექსტი ნამდვილი და საბოლოოა.
პროცედურას, რომლის მეშვეობით დგინდება, რომ ხელშეკრულების ტექსტი არის
ნამდვილი და საბოლოო საერთაშორისო ხელშეკრულების ტექსტის ავთენტურობის
დადგენა (აუთენტიფიკაცია) ჰქვია. ავთენტურობის დადგენის პროცედურა
განისაზღვრება ან თავად ხელშეკრულების ტექსტით ან მის შედგენაში მონაწილე
სახელმწიფოების შეთანხმებით. ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-10 მუხლით
გათვალისწინებული წესი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ შესაბამისი
სახელმწიფოები ამ საკითხს თავად არ გადაწყვეტენ. კონვენციის მიხედვით,
ხელშეკრულების ტექსტი ხდება ავთენტური და საბოლოო სახელმწიფოთა
წარმომადგენლების მიერ ხელშეკრულების ტექსტის ან ამ ტექსტის შემცველი
კონფერენციის დასკვნითი აქტის ხელმოწერის, ad referendum ხელმოწერის ან
პარაფირების გზით.
ხელმოწერა შეიძლება იყოს სრული ან წინასწარი. სრული ხელმოწერა, ტექსტის
ავთენტურობის დადგენის გარდა, შეიძლება ასრულებდეს სხვა ფუნქციასაც.
ხელმოწერა, ზოგიერთ შემთხვევაში, გამოხატავს ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობას. ხელმოწერა არ ასრულებს საერთაშორისო
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის
გამოხატვის ფუნქციას (სხვა სიტყვებით, არ გამოხატავს საერთაშორისო დონეზე
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობას), თუ
საერთაშორისო ხელშეკრულება მისი ხელმოწერის შემდეგ ექვემდებარება
რატიფიცირებას, მიღებას ან დამტკიცებას. საქმე იმაშია, რომ ხელმოსაწერად
გახსნილ მრავალმხრივ ხელშეკრულებას ხელი შეიძლება მოეწეროს მხოლოდ
გარკვეული ვადის განმავლობაში. ამას, როგორც წესი, ადგილი აქვს იმ შემთხვევაში,
როდესაც ხელშეკრულება ხელმოწერის შემდეგ ექვემდებარება რატიფიცირებას,
მიღებას ან დამტკიცებას. ასეთ შემთხვევაში, როგორც აღვნიშნეთ, ხელმოწერა არ
ასრულებს ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის
გამოხატვის ფუნქციას. თუმცა იგი უფლებას აძლევს ხელმომწერ სახელმწიფოს
მოახდინოს მისი რატიფიცირება, მიღება ან დამტკიცება.
წინასწარი ხელმოწერის სახეა პარაფირება, რომლის მეშვეობით დგინდება
ხელშეკრულების ტექსტის ნამდვილობა. იგი ხორციელდება უფლებამოსილ პირთა
მიერ ტექსტის თითოეული გვერდის გასწვრივ (კუთხეში) ინიციალების დასმის
გზით. ტექსტის ბოლოს, იქ სადაც უნდა განთავსდეს ხელმოწერები, ინიციალების
დასმა არ ხდება. ამით ხაზი ესმება იმას, რომ ადგილი ჰქონდა ტესტის პარაფირებას
და არა სრულ ხელმოწერას. აღნიშნული პროცედურა, ჩვეულებრივ, გამოიყენება
ისეთ შემთხვევაში, როდესაც წარმომადგენლების მიერ შედგენილი და
პარაფირებული ხელშეკრულების ტექსტის ხელმოწერა უფრო მაღალ დონეზე
იგეგმება. ამდენად, პარაფირების შემდეგ, როგორც წესი, საჭიროა სრული
ხელმოწერა. პარაფირების შემდეგ სახელმწიფოთა წარმომადგენლებს არ შეუძლიათ
შეთანხმებულ ტექსტში შესწორების შეტანა (შესაბამისი სახელმწიფოების
კომპეტენტური ორგანოების თანხმობის გარეშე).
ხელმოწერა შეიძლება იყოს პირობითი. პირობითი ხელმოწერის მაგალითია ad
referendum ხელმოწერა. ad referendum (დადასტურებამდე) ხელმოწერა გამოიყენება
ისეთ შემთხვევაში, როდესაც წარმომადგენელი მთლიანობაში ეთანხმება შედგენილ
ტექსტს, თუმცა მიზანშეწონილად მიაჩნია, რომ ამ ხელშეკრულებასთან
დაკავშირებით საბოლოო გადაწყვეტილება მიიღოს ამ სახელმწიფოს კომპეტენტურმა
ორგანომ (ასეთი ხელმოწერის მნიშვნელობა მოგვიანებით დაკონკრეტდება).
მაგალითად, თუ ხელშეკრულების ტექსტის შინაარსი სრულად არ შეესაბამება
მთავრობის მიერ გაცემულ ინსტრუქციებს. შესაბამისად, ad referendum ხელმოწერა
საჭიროებს სახელმწიფოს კომპეტენტური ორგანოს მიერ დადასტურებას. ad
referendum ხელმოწერა, იმის მიუხედავად, რომ იგი პირობითია, მაინც ითვლება
ხელშეკრულების ხელმოწერად და კომპეტენტური ორგანოს მიერ მისი
დადასტურების შემთხვევაში, ასეთი ხელმოწერა ხდება საბოლოო. ახალი, სრული
ხელმოწერა ასეთ შემთხვევაში საჭირო არ არის. ამით პარაფირება განსხვავდება ad
referendum ხელმოწერისგან. პარაფირების შემდეგ, როგორც წესი, საჭიროა
ხელშეკრულების ტექსტის სრული ხელმოწერა.
საერთაშორისო პრაქტიკის საფუძველზე შემუშავებული იქნა ხელშეკრულებების
ხელმოწერის გარკვეული წესები. ორმხრივი ხელშეკრულების ხელმოწერა უნდა
მოხდეს ალტერნატის (მონაცვლეობის) პრინციპის დაცვით. ამ პრინციპის მიხედვით,
ხელშეკრულების ხელმოწერის დროს პირველი (მარცხენა ან ზედა) ადგილი უნდა
დაიკავოს იმ სახელმწიფოს წარმომადგენლის ხელმოწერამ, რომელთანაც რჩება
ხელშეკრულების მოცემული ეგზემპლარი. არაბულ ენოვან ტექსტში პირველად
ადგილად ითვლება მარჯვენა მხარე. ამის გარდა, ხელშეკრულების ტიტულში,
პრეამბულასა და დანარჩენ ტექსტში პირველ ადგილს დაიკავებს ასევე იმ
სახელმწიფოს ოფიციალური სახელწოდება, რომელსაც ეკუთვნის ხელშეკრულების
მოცემული ეგზემპლარი. ალტერნატის პრინციპი სახელმწიფოთა სუვერენული
თანასწორობის პრინციპის გამოხატულებაა. ამიტომ, ეს პრინციპი არ გამოიყენება
საერთაშორისო ორგანიზაციასთან ხელშეკრულების ხელმოწერის შემთხვევაში.
ალტერნატი არ გამოიყენება ასევე მრავალმხრივი საერთაშორისო ხელშეკრულების
ხელმოწერისას. ამ შემთხვევაში ხელმოწერები უნდა განთავსდეს მოლაპარაკებებში
მონაწილე სახელმწიფოების ოფიციალური სახელწოდებების გასწვრივ. ამასთან,
სახელწოდებების განლაგება უნდა მოხდეს ანბანური თანმიმდევრობის დაცვით,
ხოლო ხელმოწერის რიგითობა განისაზღვრება კენჭისყრით.
ხელშეკრულების ტექსტის ავთენტურობა შეიძლება დადგინდეს საერთაშორისო
კონფერენციის დასკვნითი აქტის ხელმოწერის გზით. დასკვნით აქტს, რომელიც
შეიცავს ხელშეკრულების ტექსტს, საერთაშორისო კონფერენციაზე მიღებულ სხვა
აქტებს, დანართებს, განცხადებებს, ხელს აწერს კონფერენციის მონაწილე ყველა
სახელმწიფოს წარმომადგენელი. ამ აქტის ხელმოწერა ნიშნავს მხოლოდ
ხელშეკრულების ტექსტის ავთენტურობის დადგენას. დასკვნითი აქტის ხელმოწერა
არ განიხილება საერთაშორისო ხელშეკრულების ხელმოწერად. დასკვნით აქტში
მოცემული ყველა საერთაშორისო შეთანხმება ცალკე უნდა იქნეს ხელმოწერილი.
საერთაშორისო ორგანიზაციის ფარგლებში მიღებული ხელშეკრულების ტექსტის
ავთენტურობა დგინდება ორგანიზაციის თანამდებობის პირის ხელმოწერით ან
შესაბამის რეზოლუციაში მისი ჩართვის გზით.
ტექსტის ავთენტურობის დადგენა არ წარმოშობს იურიდიულ ვალდებულებებს.
გამონაკლისს წარმოადგენს ხელშეკრულების დასკვნითი დებულებები, რომლებიც
გამოიყენება ხელშეკრულების ტექსტის მიღების მომენტიდან (ამ საკითხს
მოგვიანებით განვიხილავთ).
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვა
საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის
გამოხატვა, ხელშეკრულების დადების დასკვნითი და იურიდიული თვალსაზრისით
გადამწყვეტი ეტაპია. სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თავისი თანხმობის გამოხატვის შედეგად იღებს
ვალდებულებას, რომ კეთილსინდისიერად შეასრულებს ხელშეკრულებას მისი
ძალაში შესვლის მომენტიდან.
 ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-11 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოს თანხმობა
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე გამოიხატება მისი ხელმოწერით,
მისი შემადგენელი დოკუმენტების გაცვლით, რატიფიცირებით, მიღებით,
დამტკიცებით, მასთან შეერთებით ან ნებისმიერი სხვა საშუალებით, რომელზეც
შეთანხმდნენ.
ხელმოწერით გამოხატული თანხმობა
როგორც ვნახეთ, ხელმოწერა შეიძლება ასრულებდეს ხელშეკრულების ტექსტის
საბოლოო მიღების ან ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს
თანხმობის გამოხატვის ფუნქციას. ხელმოწერა არ გამოხატავს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობას, თუ იგი, მისი ხელმოწერის
შემდეგ, ექვემდებარება რატიფიცირებას, მიღებას ან დამტკიცებას.
ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-12(1) მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოს თანხმობა
მისთვის ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე გამოიხატება სახელმწიფოს
წარმომადგენლის მიერ ხელშეკრულების ხელმოწერის გზით, თუ:
a) ხელშეკრულება ითვალისწინებს, რომ ხელმოწერას აქვს ასეთი ძალა;
b) სხვაგვარად მიღწეულია შეთანხმება მოლაპარაკებაში მონაწილე
სახელმწიფოებს შორის იმის შესახებ, რომ ხელმოწერას უნდა ჰქონდეს ასეთი
ძალა; ან
c) სახელმწიფოს განზრახვა ხელმოწერისთვის ასეთი ძალის მინიჭების შესახებ
გამომდინარეობს მისი წარმომადგენლის უფლებამოსილებიდან ან გამოიხატა
მოლაპარაკების დროს.
აღსანიშნავია, რომ ეს მუხლი არ ეხება ისეთ ხელმოწერას, რომელიც ასრულებს
ხელშეკრულების ტექსტის ავთენტურობის დადგენის ფუნქციას (იხ. კონვენციის მე-
10 მუხლი). ეს მუხლი ეხება მხოლოდ ისეთ ხელმოწერას, რომლის მეშვეობით
სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე თავის თანხმობას.
ზოგიერთ შემთხვევაში, მოლაპარაკებაში მონაწილე მხოლოდ რამდენიმე
სახელმწიფო, თავისი კანონმდებლობის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, შეიძლება
საჭიროდ მიიჩნევდეს საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირებას, ხოლო
დანარჩენი სახელმწიფოები კი თვლიდენ, რომ ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე თანხმობა შეიძლება გამოიხატოს ხელმოწერის მეშვეობით. ასეთ
შემთხვევაში, მე-12 მუხლის 1(c)-ლი პუნქტის მიხედვით, სახელმწიფოთა ნაწილი ამ
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას გამოხატავს
ხელშეკრულების რატიფიცირების გზით, ხოლო დანარჩენი ნაწილი კი - მისი
ხელმოწერის მეშვეობით.
ხელშეკრულების ხელმოწერა შეიძლება იყოს საბოლოო (full signature, definitive
signature – სრული, საბოლოო, უპირობო ხელმოწერა, ანუ ხელმოწერა, რომელიც არ
კეთდება ხელშეკრულების რატიფიცირების, მიღების ან დამტკიცების პირობით) ან
პირობითი. როგორც აღვნიშნეთ, პირობითი ხელმოწერის მაგალითია ad referendum
ხელმოწერა. ვენის 1969 წლის კონვენციის მიხედვით, სახელმწიფოს
წარმომადგენლის მიერ ხელშეკრულების ad referendum ხელმოწერა, თუ ეს
დასტურდება ამ სახელმწიფოს მიერ, ნიშნავს ხელშეკრულების საბოლოო
ხელმოწერას. (მე-12 მუხლის მე-2(b) პუნქტი).
ad referendum ხელმოწერის დადასტურება, ხელშეკრულების რატიფიცირების,
მიღების, დამტკიცებისა და მასთან შეერთებისგან განსხვავებით, ნიშნავს არა
ხელშეკრულების, არამედ მხოლოდ ხელმოწერის დადასტურებას. სახელმწიფოს
კომპეტენტური ორგანოს მიერ ad referendum ხელმოწერის დადასტურების
შემთხვევაში, პირობითი ხელმოწერა ხდება საბოლოო. მეორე, სრული ხელმოწერა
ასეთ შემთხვევაში საჭირო არ არის. შესაბამისად, ad referendum ხელმოწერა, მისი
დადასტურების შემთხვევაში, გამოხატავს ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობას. აქედან გამომდინარეობს, რომ, პრინციპში,
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობა
გამოხატულად უნდა ჩაითვალოს პირობითი ხელმოწერის თარიღიდან. ამ შინაარსის
დებულებას მართლაც შეიცავდა საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ 1962
წელს მომზადებული პროექტის შესაბამისი მუხლი. ამ მუხლთან დაკავშირებით
ზოგიერთი მთავრობის მიერ გაკეთებულ შენიშვნაში გამოითქვა წინადადება, რომ ამ
პუნქტს დამატებოდა შემდეგი შინაარსის ფრაზა „თუ შესაბამისი სახელმწიფო არ
მიუთითებს ხელმოწერის დადასტურების თარიღს“. საერთაშორისო სამართლის
კომისიამ უარყო ეს წინადადება, რადგან ასეთი დამატება სახელმწიფოს მისცემდა ამ
თარიღის ცალმხრივად განსაზღვრის შესაძლებლობას. ამის გათვალისწინებით, ამ
მუხლის პროექტიდან ამოღებულ იქნა პუნქტი, რომელიც განსაზღვრავდა, თუ რა
მომენტიდან იძენდა ad referendum ხელმოწერა სრული ხელმოწერის სტატუსს.
საბოლოო ჯამში შეთანხმდნენ, რომ ეს საკითხი უნდა გადაწყდეს მოლაპარაკებაში
მონაწილე სახელმწიფოების მიერ: სახელმწიფოს შეუძლია მიუთითოს ხელმოწერის
დადასტურების თარიღი, თუ მოლაპარაკებებში მონაწილე სახელმწიფოები
წინააღმდეგი არ იქნებიან.
ხელშეკრულების შემადგენელი საბუთების გაცვლით გამოხატული თანხმობა
ხელშეკრულების შემადგენელი საბუთების გაცვლა, ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვის
(ხელშეკრულების დადების) ფართოდ გავრცელებული ხერხია. როგორც წესი,
იცვლება იდენტური შინაარსის ნოტები ან წერილები (გამოიყენება ძირითადად
ორმხრივი ხელშეკრულებების დადების შემთხვევაში).
1969 წლის ვენის კონვენციის მიხედვით, სახელმწიფოთა თანხმობა მათთვის იმ
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე, რომელიც შედგება
დოკუმენტებისაგან, რომლებსაც ისინი ერთმანეთს შორის ცვლიან, გამოიხატება
ასეთი გაცვლის მეშვეობით, თუ:
a) ეს დოკუმენტები ითვალისწინებენ, რომ მათ გაცვლას ექნება ასეთი ძალა; ან
b) სხვაგვარად არის დადგენილი, რომ ეს სახელმწიფოები შეთანხმდნენ იმაზე,
რომ ამ დოკუმენტების გაცვლას უნდა მიენიჭოს ასეთი ძალა (მე-13 მუხლი).
ჩვეულებრივ, შესაბამისი ნოტებისა და წერილების გავლით სრულდება
ხელშეკრულების დადების პროცესი და ამ გზით მიღწეული შეთანხმება ძალაში
შედის ამ საბუთების გაცვლის მომენტიდან. თუმცა, ამ დოკუმენტების გაცვლა
ყოველთვის არ ნიშნავს იმას, რომ ხელშეკრულების დადების პროცესი
დასრულებულია. ამას ადგილი აქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი გაცვლის
მეშვეობით ხდება ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის
გამოხატვა. საქმე იმაშია, რომ თავად ნოტა (ან წერილი) ან მხარეებს შორის მიღწეული
დამატებითი შეთანხმება შეიძლება ითვალისწინებდეს მათი რატიფიცირების,
მიღების ან დამტკიცების საჭიროებას. ნოტების გაცვლა, ასეთ შემთხვევაში, არ
შეასრულებს, რა თქმა უნდა, ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ
სახელმწიფოების თანხმობის გამოხატვის ფუნქციას.
რატიფიცირებით, მიღებით ან დამტკიცებით გამოხატული თანხმობა
ხელშეკრულების რატიფიცირება საერთაშორისო ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობის გამოხატვის ყველაზე
ავტორიტეტული ფორმაა. თუ რომელი ორგანო არის უფლებამოსილი მოახდინოს
ხელშეკრულების რატიფიკაცია, ეს საკითხი განისაზღვრება თითოეული ქვეყნის
ეროვნული სამართლით. თუ სახელმწიფოთა ერთ ჯგუფში რატიფიკაცია ნიშნავს
პარლამენტის მიერ ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის
გამოხატვის ფორმას, სხვა სახელმწიფოებში ხელშეკრულების რატიფიცირებას
ახდენს სახელმწიფოს მეთაური ან მთავრობა. ზოგიერთ სახელმწიფოში
საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიცირება (ზოგადად დადება) მთავრობის
განსაკუთრებულ კომპეტენციას განეკუთვნება. ასე, მაგალითად, შვეციასა და
იაპონიაში სახელმწიფოს მეთაური (მონარქი) საერთოდ არ მონაწილეობს
ხელშეკრულებების დადების პროცესში.
საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირების საკითხის განხილვისას
მხედველობაშია მისაღები მისი ორი ასპექტი: შიდასახელმწიფოებრივი და
საერთაშორისო-სამართლებრივი. საქმე იმაშია, რომ ტერმინ რატიფიკაციას შეიძლება
ჰქონდეს განსხვავებული მნიშვნელობა იმისდა მიხედვით, გამოიყენება იგი
საერთაშორისო სამართლებრივი თუ ეროვნული სამართლის მიზნებისათვის. ვენის
1969 წლის კონვენციის მე-2 მუხლის მიხედვით, რატიფიკაცია (მიღება, დამტკიცება,
შეერთება) ნიშნავს ისეთი სახელწოდების მქონე საერთაშორისო აქტს, რომლის
მეშვეობით სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს თანხმობას მისთვის
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე (მე-2 მუხლი).
როგორც ვხედავთ, ვენის კონვენცია განმარტავს რატიფიკაციას როგორ
საერთაშორისო აქტს. კონვენციის მიზნებისათვის ასეთი მიდგომა მისაღებია, თუმცა
იგი სრულად ვერ ასახავს ამ ინსტიტუტის იურიდიულ ბუნებას.
შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის თვალსაზრისით, რატიფიკაცია ნიშნავს
სახელმწიფოს კომპეტენტური ორგანოს მიერ მიღებულ აქტს, რომელიც გამოხატავს
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ სახელმწიფოს თანხმობას. ასე,
მაგალითად, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ
საქართველოს კანონის თანახმად, რატიფიკაცია (დამტკიცება, შეერთება) ნიშნავს
საქართველოს მიერ მისთვის საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვის ფორმას (მე-3 მუხლი). მაგრამ ასეთი თანხმობა
არ ითვლება საერთაშორისო დონეზე გამოხატულ თანხმობად და შესაბამისი აქტი
(კანონი, რეზოლუცია, დადგენილება), რომლის მეშვეობითაც ასეთი თანხმობა
გამოიხატება, არ წარმოადგენს საერთაშორისო აქტს ვენის კონვენციის მე-2 მუხლის
გაგებით. საქმე იმაშია, რომ ხელშეკრულების რატიფიცირების შესახებ
გადაწყვეტილება ორ განსხვავებულ აქტში ჰპოვებს გამოხატულებას:
შიდასახელმწიფოებრივ აქტში (კანონი, რეზოლუცია, დადგენილება და სხვა) და
საერთაშორისო (სარატიფიკაციო სიგელი) აქტში.
რატიფიკაციის შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურა სრულდება
გადაწყვეტილების მიღებით, რომლის საფუძველზეც შესაბამისი სახელმწიფოს
კომპეტენტური ორგანო საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ სახელმწიფოს თანხმობას. სხვა სიტყვებით, ხელს
აწერს სარატიფიკაციო სიგელს, ახდენს მის გაცვლას ან დეპოზიტართან მის
დეპონირებას.
საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიცირებას ახდენს
საქართველოს პარლამენტი, რომელიც განიხილავს მთავრობის მიერ
რატიფირებისათვის (ან მასთან შეერთებისათვის) წარდგენილ საერთაშორისო
ხელშეკრულებას და სრული შემადგენლობის უმრავლესობით იღებს შესაბამის
გადაწყვეტილებას (დადგენილებით). თუ სარატიფიკაციოდ წარდგენილი
საერთაშორისო ხელშეკრულება ეხება სახელმწიფოს ტერიტორიულ მთლიანობას ან
სახელმწიფო საზღვრის შეცვლას, საქართველოს პარლამენტი ამ საერთაშორისო
ხელშეკრულების რატიფიცირებას (ან მასთან შეერთებას) ახორციელებს სრული
შემადგენლობის არანაკლებ სამი მეოთხედის უმრავლესობით.
საერთაშორისო-სამართლებრივი მნიშვნელობით, რატიფიკაცია არის პროცესი,
რომლის მეშვეობით სახელმწიფოს კომპეტენტური ორგანოს მიერ გამოხატული
თანხმობა იძენს საერთაშორისო-სამართლებრივ მნიშვნელობას, წარმოშობს
საერთაშორისო-სამართლებრივ შედეგებს.
საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებული საერთაშორისო ხელშეკრულების
რატიფიცირების (ან მასთან შეერთების) შესახებ დადგენილების საფუძველზე
საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტრო გასცემს სარატიფიკაციო სიგელს,
რომელსაც ხელს აწერს საქართველოს პრემიერ-მინისტრი და ადასტურებს
საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრი (მე-17 მუხლი).
შესაბამისად, საქართველოში საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირებას,
შიდასახელმწიფოებრივი თვალსაზრისით, ახდენს საქრთველოა პარლამენტი, ხოლო
საერთაშორისო სამართლებრივი თვალსაზრისით – საქართველოს პრემიერ-
მინისტრი.
სარატიფიკაციო სიგელის ხელმოწერა რატიფიკაციის პროცესის მნიშვნელოვანი
შემადგენელი ნაწილია, რომლის გარეშეც იგი განხორციელებულად არ ჩაითვლება.
რატიფიკაციის პროცესი დასრულებულად ჩაითვლება სარატიფიკაციო სიგელების
გაცვლის (ორმხრივი ხელშეკრულებების შემთხვევაში) ან დეპოზიტართან მისი
ჩაბარების (დეპონირების) მომენტიდან (გამოიყენება მრავალმხრივი საერთაშორისო
ხელშეკრულებების შემთხვევაში).
ვენის 1969 წლის კონვენციის მიხედვით, სახელმწიფოს თანხმობა მისთვის
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე გამოიხატება რატიფოიცირებით, თუ:
a) ხელშეკრულება ითვალისწინებს, რომ ასეთი თანხმობა გამოიხატება
რატიფიცირებით;
b) სხვაგვარად არის დადგენილი, რომ მოლაპარაკებებში მონაწილე
სახელმწიფოები შეთანხმდნენ რატიფიცირების აუცილებლობაზე;
c) სახელმწიფოს წარმომადგენელმა ხელშეკრულებას ხელი მოაწერა
რატიფიცირების პირობით; ან
d) სახელმწიფოს განზრახვა რატიფიცირების პირობით ხელშეკრულების
ხელმოწერის შესახებ, გამომდინარეობს მისი წარმომადგენლის
უფლებამოსილებიდან ან გამოიხატა მოლაპარაკების დროს (მე-14(1) მუხლი).
თუ რა შინაარსისა და კატეგორიის ხელშეკრულებები ექვემდებარება
სავალდებულო რატიფიცირებას განისაზღვრება თითოეული სახელმწიფოს შიდა
სამართლით. საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე ამის განსაზღვრა
შეუძლებელია. საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს იმ საერთაშორისო
ხელშეკრულებების ჩამონათვალს, რომლებიც საჭიროებენ რატიფიცირებას.
საქართველოს კონსტიტუციის 47(2)-ე მუხლის მიხედვით, იმ საერთაშორისო
ხელშეკრულების გარდა, რომელიც ითვალისწინებს რატიფიცირებას,
სავალდებულოა აგრეთვე ისეთი საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირება,
რომელიც:
ა) ითვალისწინებს საერთაშორისო ორგანიზაციაში ან სახელმწიფოთაშორის
კავშირში საქართველოს შესვლას;
ბ) სამხედრო ხასიათისაა;
გ) ეხება სახელმწიფოს ტერიტორიულ მთლიანობას ან სახელმწიფო საზღვრის
შეცვლას;
დ) დაკავშირებულია სახელმწიფოს მიერ სესხის აღებასთან ან გაცემასთან;
ე) მოითხოვს შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის შეცვლას, ნაკისრ
საერთაშორისო ვალდებულებათა შესასრულებლად აუცილებელი კანონების
მიღებას.
საქათველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ საქართველოს კანონის
მე-14 მუხლის ვ) პუნქტი ადგენს კიდევ ერთი კატეგორიის საერთაშორისო
ხელშეკრულების რატიფიცირების საჭიროებას. კერძოდ, კანონის ხსენებული
დებულების თანახმად, საქართველოს პარლამენტს რატიფიცირების მიზნით უნდა
წარედგინოს საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელიც რატიფიცირებას საჭიროებს
საქართველოს სხვა საკანონმდებლო აქტის თანახმად. სავარაუდოდ, ამ კატეგორიის
საერთაშორისო ხელშეკრულებებს განეკუთვნება ისეთი ხელშეკრულებები,
რომლებიც აწესრიგებენ მხოლოდ საქართველოს პარლამენტის კომპეტენციაში
შემავალ საკითხებს. მაგალითად, მხოლოდ საქართველოს პარლამენტს შეუძლია
გამოხატოს თანხმობა ისეთი საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე, რომელიც ითვალისწინებს გადასახადებისაგან განთავისუფლებას.
საერთაშორისო ორგანიზაციების პრაქტიკაში ტერმინი „რატიფიკაცია“ არ
გამოიყენება, რადგან იგი სახელმწიფოს სუვერენული ხელისუფლების გამომხატველ
აქტად აღიქმება. საერთაშორისო ორგანიზაციების შემთხვევაში, რატიფიკაციის
ნაცვლად, გამოიყენება ოფიციალური დადასტურების აქტი, რომელიც თავისი
მნიშვნელობით უთანაბრდება ხელშეკრულების რატიფიცირებას. ამ პროცედურის
მეშვეობით საერთაშორისო ორგანიზაცია გამოხატავს საერთაშორისო დონეზე
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას.
საერთაშორისო ხელშეკრულების ხელმოწერა არ წარმოშობს მისი რატიფიცირების
ვალდებულებას. შესაბამისად, საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირებაზე
ხელმომწერი სახელმწიფოს უარი არ ჩაითვლება საერთაშორისო ვალდებულების
დარღვევად. წინააღმდეგ შემთხვევაში, აღნიშნული ინსტიტუტი დაკარგავდა
ყოველგვარ აზრს. ხელშეკრულების რატიფიცირების ინსტიტუტის შემოღების ერთ-
ერთ მიზეზს წარმოადგენდა ის, რომ სახელმწიფოს კიდევ ერთხელ მისცემოდა
სახელშეკრულებო ვალდებულებების მიღების მიზანშეწონილობის განხილვის
შესაძლებლობა.
რატიფიკაციის საერთაშორისო პროცედურის განხორციელებასთან დაკავშირებით
ზემოაღნიშნული მეტწილად ეხება ხელშეკრულების მიღებისა და დამტკიცების
პროცედურებსაც. უნდა აღინიშნოს მხლოდ ის, რომ ეს აქტები, როგორც წესი,
სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა ორგანოების მიერ ხორციელდება.
ტერმინი „მიღება“ მოიცავს ორ განსხვავებულ პროცედურას. თუკი
ხელშეკრულებით გათვალისწინებულია, რომ ხელმოწერა ექვემდებარება მიღებას,
მაშინ იგი, საერთაშორისო თვალსაზრისით, არ განსხვავდება რატიფიცირების
პირობით ხელშეკრულების ხელმოწერის შემთხვევისგან. ეს ფორმულა („ხელმოწერა
ექვემდებარება მიღებას“) შემუშავებული იქნა რატიფიცირების გამარტივებული
პროცედურის შემოღების მიზნით. იგი იძლევა ხელშეკრულებაში სახელწიფოს
მონაწილეობის საკითხის განხილვის დამატებით შესაძლებლობას, როდესაც
ხელშეკრულების დადება არ მოითხოვს რატიფიცირების შიდასახელმწიფოებრივ
პროცედურას. ხოლო თუ გათვალისწინებულია, რომ ხელშეკრულება ექვემდებარება
მიღებას (საუბარია ხელმოწერის გარეშე ხელშეკრულების მიღებაზე), მაშინ საქმე
გვაქვს შეერთების ანალოგიურ პროცედურასთან.
ვენის კონვენცია განასხვავებს ხელშეკრულების მიღებასა და ხელშეკრულების
ტექსტის მიღებას. ხელშეკრულების მიღება წარმოადგენს საერთაშორისო აქტს,
რომლის მეშვეობით სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს თანხმობას
მისთვის ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე, ხოლო ხელშეკრულების
ტექსტის მიღება ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს წარმომადგენელი ეთანხმება
ხელშეკრულების ტექსტის ფორმულირებებს. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვა არ ხდება.
 ხელშეკრულებების დამტკიცებას, ჩვეულებრივ, ახდენს მთავრობა ან
აღმასრულებელი ხელისუფლების სხვა ორგანო (სამინისტრო, უწყება), თუ
კონკრეტული ხელშეკრულების დადება მის კომპეტენციას განეკუთვნება. ამ
შემთხვევაში გამოიყენება შემდეგი ფორმულა: „ხელმოწერა ექვემდებარება
დამტკიცებას“.
მრავალმხრივ ხელშეკრულებებში ხშირად გათვალისწინებულია ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვის ერთდროულად რამდენიმე
ალტერნატიული ხერხი (რატიფიკაცია, მიღება, დამტკიცება, შეერთება). კეთდება ეს
იმ მიზნით, რომ სახელმწიფოებმა აირჩიონ თანხმობის გამოხატვის ის ხერხი,
რომელიც ყველაზე უკეთ პასუხობს მათი კანონმდებლობის მოთხოვნებს. ფართოდაა
გავრცელებული ასევე შემდეგი შინაარსის დებულება: „თითოეული ხელშემკვრელი
მხარე ატყობინებს მეორე მხარეს წინამდებარე შეთანხმების ძალაში შესასვლელად
საჭირო შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურების დასრულების შესახებ. შეთანხმება
ძალაში შევა უკანასკნელი წერილობითი შეტყობინების მიღების (ან შესაბამისი
ნოტების გაცვლის) დღიდან”. აღნიშნული არ ეხება მნიშვნელოვან საერთაშორისო
ხელშეკრულებებს, რომლებიც ითვალისწინებენ მათი რატიფიცირების საჭიროებას.
საერთაშორისო ხელშეკრულების მიღება და დამტკიცება, რატიფიცირებისაგან
განსხვავებით, სხვა საბუთების მეშვეობით ფორმდება. ხელშეკრულების
დამტკიცების (მიღების) შესახებ ატყობინებენ ნოტით ან წერილით, რომელსაც
მთავრობის სახელით ხელს აწერს საგარეო საქმეთა მინისტრი ან მისი მოადგილე.
თუმცა ამ შემთხვევაშიც შესაძლებელია შესაბამისი საბუთების გაცვლა (ორმხრივი
ხელშეკრულების შემთხვევაში) ან დეპოზიტართან მათი დეპონირება (მრავალმხრივი
ხელშეკრულების შემთხვევაში).
საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ საქართველოს კანონის
18-ე მუხლის მიხედვით, საქართველოს მთავრობა დადგენილებით იღებს
გადაწყვეტილებას იმ საერთაშორისო ხელშეკრულების დამტკიცების ან მასთან
შეერთების შესახებ, რომელიც არ ექვემდებარება საქართველოს პარლამენტის მიერ
რატიფიცირებას ან მასთან შეერთებას და ძალაში შესვლის მიზნით საჭიროებს
შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურების განხორციელებას.
ხელშეკრულებასთან შეერთებით გამოხატული თანხმობა
მრავალმხრივი ხელშეკრულებები, როგორც წესი, ღიაა ხელმოსაწერად გარკვეულ
თარიღამდე (ან ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე). ამ ვადის გასვლის შემდეგ
სახელმწიფოს შეუძლია გახდეს მისი მონაწილე მხოლოდ ხელშეკრულებასთან
შეერთების გზით. მესამე სახელმწიფო შეიძლება შეუერთდეს როგორც ძალაში
შესულ ხელშეკრულებას, ისე ხელშეკრულებას, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის ძალაში
შესული. ამის გარეშე ზოგიერთი მრავალმხრივი ხელშეკრულება საერთოდ ვერ
შევიდოდა ძალაში. საუბარია ხელშეკრულებებზე, რომლებიც ითვალისწინებენ, რომ
ისინი ძალაში შევლენ მას შემდეგ, რაც ხელშეკრულების დეპოზიტარს შესანახად
ჩაბარდება სარატიფიკაციო სიგელების ან შეერთების საბუთების ხელშეკრულებით
განსაზღვრული რაოდენობა (მაგალითად, 35 სახელმწიფოს). ასეთ შემთხვევაში,
შეერთება იურიდიულ ძალას შეიძენს ხელშეკრულების ძალაში შესვლის
თარიღიდან. აქვე აღსანიშნავია, რომ გვხვდება ისეთი საერთაშორისო
ხელშეკრულებებიც, რომლებიც ითვალისწინებენ, რომ მათთან შეერთება
შესაძლებელია მხოლოდ ხელშეკრულების ძალაში შესვლის შემდეგ.
ხელშეკრულებასთან შეერთება შეუძლია როგორც სახელმწიფოს, რომელიც არ
მონაწილეობდა ხელშეკრულების ტექსტის შედგენასა და მიღებაში, ისე
სახელმწიფოს, რომელმაც ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას, მაგრამ ხელშეკრულების
ძალაში შესვლამდე არ მოახდინა მისი რატიფიცირება, მიღება ან დამტკიცება.
იშვიათია მრავალმხრივი ხელშეკრულებები, რომელთა სავალდებულოდ
აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობა შეიძლება გამოიხატოს მხოლოდ შეერთების
გზით. ასეთი წესი გათვალისწინებულია, მაგალითად, გაეროს იმუნიტეტებისა და
პრივილეგიების შესახებ 1946 წლის კონვენციით (იხ. 34-ე მუხლი).
შეერთება საერთაშორისო ხელშეკრულების დადების თავისებური ხერხია.
ხელშეკრულება შეიძლება ითვალისწინებდეს მასთან შეერთების გარკვეულ
პირობებს. ამ თვალსაზრისით მნიშვნელობა აქვს კონკრეტული ხელშეკრულების
ხასიათს. ხელშეკრულება შეიძლება იყოს ღია, ნახევრად დახურული ან დახურული.
ღია ხელშეკრულებას შეუძლია შეუერთდეს ნებისმიერი სახელმწიფო (ზოგიერთ
შემთხვევაში გამოიყენება შემდეგი ფორმულა: „სახელმწიფო, რომელიც იზიარებს
ხელშეკრულების ობიექტსა და მიზნებს“). ნახევრად დახურულ ხელშეკრულებასთან
შეერთება შესაძლებელია მხოლოდ ყველა მონაწილე სახელმწიფოს თანხმობით.
ასეთი ხელშეკრულება შეიძლება ითვალისწინებდეს შეერთების პირობებთან
დაკავშირებით თავდაპირველ მონაწილეებთან წინასწარი მოლაპარაკებების
გამართვის ან ხელშეკრულების დეპოზიტართან კონსულტაციების წარმოების
საჭიროებას. თუ ხელშეკრულება შეიცავს ასეთ პირობებს, ისინი უნდა შესრულდეს.
დახურული ხელშეკრულების მონაწილე შეიძლება იყოს მხოლოდ ის სახელმწიფო,
რომელიც აკმაყოფილებს გარკვეულ კრიტერიუმებს, მაგალითად, არის ამა თუ იმ
რეგიონის წევრი, ნავთობის მომპოვებელი სახელმწიფო და ა.შ.
ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-15 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოს თანხმობა
მისთვის ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე გამოიხატება შეერთებით,
თუ:
a) ხელშეკრულება ითვალისწინებს, რომ ასეთი თანხმობა ამ სახელმწიფომ
შეიძლება გამოხატოს შეერთების გზით;
b) სხვაგვარად დადგენილია, რომ მოლაპარაკებებში მონაწილე სახელმწიფოები
შეთანხმდნენ, რომ ასეთი თანხმობა ამ სახელმწიფომ შეიძლება გამოხატოს
შეერთების გზით; ან
c) ყველა მონაწილე შემდგომში შეთანხმდა, რომ ასეთი თანხმობა ამ
სახელმწიფომ შეიძლება გამოხატოს შეერთების გზით.
შეერთება შეიძლება განხორციელდეს, მაგალითად, ხელშეკრულების
რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან შეერთების შესახებ ოქმის ხელმოწერის
გზით. შესაბამისი საბუთი (ნოტა ან წერილი) ეგზავნება მრავალმხრივი
ხელშეკრულების დეპოზიტარს ან ხდება დეპოზიტართან მისი (სარატიფიკაციო
სიგელის ან შეერთების საბუთის) დეპონირება.
საერთაშორისო ხელშეკრულებასთან საქართველოს შეერთების საკითხი
სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებს შორის კომპეტენციათა გამიჯვნის გზით
წყდება. საქართველოს პარლამენტი იღებს გადაწყვეტილებას ხელშეკრულებასთან
საქართველოს შეერთების შესახებ, თუ ამ ხელშეკრულებით მოწესრიგებული
საკითხები კონსტიტუციის 47(2)-ე მუხლის თანახმად, საქართველოს პარლამენტის
კომპეტენციას განეკუთვნება. თუ საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელიც ძალაში
შესვლის მიზნით საჭიროებს შეერთების პროცედურის განხორციელებას, მისი
შინაარსიდან გამომდინარე, არ ექვემდებარება საქართველოს პარლამენტში
წარდგენას, მაშინ ხელშეკრულებასთან საქართველოს შეერთების შესახებ
გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს მთავრობა (დადგენილებით).
სარატიფიკაციო სიგელებისა და სხვა დოკუმენტების გაცვლა და დეპონირება
თუ ხელშეკრულებით სხვა არ არის გათვალისწინებული, სარატიფიკაციო სიგელი,
მიღების, დამტკიცების ან შეერთების საბუთი ნიშნავს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობას იმ მომენტიდან, როდესაც:
a) ისინი გაიცვლება ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს შორის;
b) მოხდება დეპოზიტართან მათი დეპონირება; ან
c) მათ შესახებ შეატყობინებენ ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს ან დეპოზიტარს,
თუ ამაზე შეთანხმდნენ (მე-16 მუხლი).
აღნიშნული პროცედურების მეშვეობით დგინდება, თუ რა მომენტიდან ითვლება
საერთაშორისო დონეზე ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
სახელმწიფოს თანხმობა გამოხატულად; რა მომენტიდან მყარდება ამ სახელმწიფოსა
და სხვა ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს შორის იურიდიული კავშირი.
სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლისას, რომელიც, როგორც წესი, გამოიყენება
ორმხრივი ხელშეკრულებების შემთხვევაში, ეს თარიღი ფიქსირდება სარატიფიკაციო
სიგელების გაცვლის ოქმში. სიგელების გაცვლის ადგილი ზოგჯერ მითითებულია
ხელშეკრულებაში ან მხარეთა შეთანხმებით განისაზღვრება. ჩვეულებრივ ეს იმ
ხელშემკვრელი სახელმწიფოს დედაქალაქია, სადაც ხელშეკრულებას ხელი არ
მოეწერა. აღნიშნული წესი ალტერნატის ერთგვარ გამოვლინებად შეიძლება
განვიხილოთ. თუმცა, მხარეთა შეთანხმებით ამ წესიდან გადახვევა დასაშვებია.
მრავალმხრივი ხელშეკრულებების შემთხვევაში, სარატიფიკაციო სიგელები ან
სხვა დოკუმენტები (მიღების, დამტკიცების, შეერთების საბუთები) შესანახად
ბარდება დეპოზიტარს. აღნიშნული მოქმედებები შესაბამისი წესის დაცვით
ფიქსირდება, ჩვეულებრივ, შესაბამისი ოქმის ხელმოწერის გზით. ამდენად, სხვა
ხელშემკვრელ სახელმწიფოებთან იურიდიული კავშირი, რომელზეც ზემოდ
გვქონდა საუბარი, მყარდება დეპოზიტართან შესაბამისი საბუთების ჩაბარების
მომენტიდან, თუ ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის დადგენილი. სხვა სიტყვებით,
თუ ხელშეკრულება არ ითვალისწინებს, რომ თანხმობა საერთაშორისო დონეზე
გამოხატულად ჩაითვლება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც შესაბამისი საბუთის
დეპონირების ფაქტის შესახებ აცნობებენ სხვა ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს. ეს
სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ ხელშეკრულება, ყველა შემთხვევაში, ძალაში
შედის ამ სახელმწიფოსათვის სწორედ ამ მომენტიდან. ზოგიერთი საერთაშორისო
ხელშეკრულება განსაზღვრავს ვადას, რომლის გასვლის შემდეგ ხელშეკრულება
ძალაში შევა. ეს ვადა აითვლება სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის დღიდან ან
დეპოზიტართან უკანასკნელი საბუთის ჩაბარების თარიღიდან (მრავალმხრივი
ხელშეკრულებების შემთხვევაში).
აღსანიშნავია, რომ ზოგჯერ შესაბამისი საბუთების გაცვლისა და დეპოზიტართან
მათი ჩაბარების ნაცვლად, გამოიყენება ისეთი გამარტივებული პროცედურა,
როგორიცაა საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
თანხმობის გამოხატვის შესახებ შეტყობინების გაგზავნა. აღნიშნული პროცედურა
გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ იგი გათვალისწინებულია ხელშეკრულებით. თუ
ასეთი პროცედურა შეთანხმებულია, მაშინ სახელმწიფოს თანხმობა ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოების მიმართ
გამოხატულად ჩაითვლება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ამ უკანასკნელთ მიუვათ
შესაბამისი შეტყობინება. შეტყობინება, როგორც წესი, ხორციელდება ნოტის ან
წერილის ფორმით. თუ შეთანხმებულია დეპოზიტარისთვის შეტყობინების
გაგზავნის პროცედურა, მაშინ ასეთი თანხმობა გამოხატულად ჩაითვლება იმ
მომენტიდან, როდესაც დეპოზიტარი მიიღებს შესაბამის შეტყობინებას.
სახელმწიფოს ვალდებულება არ მოსპოს ხელშეკრულების ობიექტი და მიზნები
ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე
ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-18 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფო ვალდებულია
თავი შეიკავოს მოქმედებისგან, რომელმაც შეიძლება მოსპოს ხელშეკრულების
ობიექტი და მიზნები, თუ:
a) მან ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას ან გაცვალა ხელშეკრულების
შემადგენელი დოკუმენტი რატიფიცირების, მიღების ან დამტკიცების
პირობით მანამ, სანამ იგი ნათლად არ გამოხატავს თავის განზრახვას, არ
გახდეს ამ ხელშეკრულების მონაწილე; ან
b) მან გამოხატა თანხმობა მისთვის ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე და იმ პირობით, რომ მისი
ძალაში შესვლა მეტისმეტად არ გაჭიანურდება.
მართალია, საერთაშორისო ხელშეკრულება იურიდიულად სავალდებულოა
ძალაში შესვლის მომენტიდან, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ხელმომწერ ან
ხელშემკვრელ სახელმწიფოს ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე არ ეკისრება
არანაირი ვალდებულება. ხელმომწერი სახელმწიფო ვალდებულია თავი შეიკავოს
ისეთი მოქმედებისაგან, რომელმაც შეიძლება მოსპოს საერთაშორისო
ხელშეკრულების ობიექტი და მიზნები. ანალოგიური ვალდებულება ეკისრება
ხელშემკვრელ სახელმწიფოსაც.
სახელმწიფოს სუვერენული უფლებაა უარი განაცხადოს საერთაშორისო
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე, მაგრამ იმ მომენტამდე, სანამ
სახელმწიფო არ განაცხადებს ასეთ უარს, იგი ვალდებულია თავი შეიკავოს
მოქმედებისგან, რომელმაც შეიძლება მოსპოს ხელშეკრულების ობიექტი და მიზანი.
აღნიშნული განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ სახელმწიფომ საერთაშორისო
ხელშეკრულების მიმართ თავისი მოქმედებები უნდა განახორციელოს
თანმიმდევრულად და არ უნდა იმოქმედოს იმდაგვარად, რომ საერთაშორისო
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარების შემთხვევაში, შეუძლებელი გახდეს
მისი გამოყენება. ამ ფორმულირებასთან დაკავშირებით აღინიშნა, რომ იგი ეყრდნობა
ინგლისის სამართალში გავრცელებულ ცნებას და ნიშნავს, რომ ხელშეკრულება
ასეთი მოქმედების შედეგად ყოველგვარ აზრს კარგავს. ასეთი მოქმედებებისაგან
სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს მანამ, სანამ იგი ნათლად არ გამოხატავს თავის
განზრახვას, რომ არ სურს ამ ხელშეკრულებაში მონაწილეობა. ამ დებულებების
მიღება მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო საერთაშორისო სამართლის პროგრესული
განვითარებისა და საერთაშორისო სამართლებრივ ურთიერთობებში
კეთილსინდისიერების პრინციპის განმტკიცების თვალსაზრისით.
ხელშეკრულების დეპოზიტარი
დეპოზიტარი არის ის ვინც ინახავს საერთაშორისო ხელშეკრულების დედანს (მის
ავთენტურ ტექსტს). დეპოზიტარი ინიშნება მრავალმხრივი ხელშეკრულებების
მიმართ. დეპოზიტარი შეიძლება იყოს ერთი ან რამდენიმე სახელმწიფო,
საერთაშორისო ორგანიზაცია ან ასეთი ორგანიზაციის უმაღლესი
ადმინისტრაციული თანამდებობის პირი. ასე, მაგალითად, ვენის 1969 და 1986
წლების კონვენციების დეპოზიტარია გაეროს გენერალური მდივანი.
 დეპოზიტარის ფუნქციები მოცემულია 1969 წლის ვენის კონვენციის 77-ე მუხლში.
დეპოზიტარის ძირითადი ფუნქციებია:
 ხელშეკრულების ტექსტის დედნისა და დეპოზიტარისთვის გადაცემული
უფლებამოსილებების შენახვა;
 ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ ენებზე დედნის დამოწმებული ასლების
მომზადება და მონაწილეებისა და იმ სახელმწიფოებისთვის მათი გადაგზავნა,
რომლებსაც უფლება აქვთ გახდნენ ამ ხელშეკრულების მონაწილეები;
 ხელმოწერების მიღება და ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული ნებისმიერი
სხვა დოკუმენტისა და შეტყობინების მიღება-შენახვა;
 იმ საკითხის შესწავლა, იმყოფება თუ არა ხელშეკრულებასთან
დაკავშირებული ხელმოწერები, დოკუმენტები და შეტყობინებები სრულ
წესრიგში და არიან თუ არა ისინი სათანადო ფორმის დაცვით შედგენილი;
 ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული ნებისმიერი დოკუმენტისა და
შეტყობინების შესახებ მონაწილეებისა და იმ სახელმწიფოების ინფორმირება,
რომლებსაც უფლება აქვთ გახდნენ ამ ხელშეკრულების მონაწილეები;
 ხელშეკრულებაში მონაწილეობის უფლების მქონე სახელმწიფოების
ინფორმირება იმის შესახებ, თუ როდის იქნა მიღებული ან დეპონირებული
ხელმოწერების, სარატიფიკაციო სიგელების, მიღების, დამტკიცების ან
შეერთების დოკუმენტების ის რაოდენობა, რაც საჭიროა ხელშეკრულების
ძალაში შესასვლელად;
 გაეროს სამდივნოში ხელშეკრულებების რეგისტრაცია.
დეპოზიტარის ფუნქციები, თავისი ხასიათით, საერთაშორისოა და ამ ფუნქციებს
იგი უნდა ასრულებდეს მიუკერძოებლად.

საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება

 საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება ნიშნავს, რომ იგი წარმოშობს
უფლებებსა და მოვალეობებს ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოებისათვის.
საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება მოიცავს:
- სუბიექტურ სფეროს (მოქმედებას პირთა წრის მიმართ);
- სივრცით სფეროს;
- ხელშეკრულების დროში მოქმედებას.
საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება, ხშირ შემთხვევაში, მოლაპარაკებაში
მონაწილე სახელმწიფოების ნებაზეა დამოკიდებული, რომლებიც განსაზღვრავენ
ხელშეკრულების ძალაში შესვლის წესსა და მომენტს, მოქმედების ვადას, შეწყვეტისა
და მოქმედების შეჩერების ხერხებს. მათი ნების შესაბამისად განისაზღვრება ასევე
ხელშეკრულების მოქმედებისა და გამოყენების სივრცითი (ტერიტორიული) სფერო,
ანუ სივრცეში ხელშეკრულების მოქმედებისა და გამოყენების საკითხი.
საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება სივრცეში
საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება სივრცეში განისაზღვრება იმ
ტერიტორიით, რომლის ფარგლებშიც მას მინიჭებული აქვს იურიდიული ძალა.
სივრცით სფეროში იგულისხმება ტერიტორია ან მისი ნაწილი, რომელზეც
ვრცელდება მისი მოქმედება. ნებისმიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებას აქვს
მოქმედების სივრცითი (ტერიტორიული) სფერო. ზოგიერთ შემთხვევაში
სპეციალურად კეთდება შესაბამის ტერიტორიაზე მითითება. მაგალითად, 1920 წლის
პარიზის ხელშეკრულება შპიცბერგენის შესახებ, 1959 წლის ხელშეკრულება
ანტარქტიდის შესახებ.
ხელშეკრულების მოქმედების სივრცითი სფერო განისაზღვრება მონაწილეების
მიერ. საერთო წესის თანახმად, ხელშეკრულება სავალდებულოა სახელმწიფოს
მთელი ტერიტორიის მიმართ. ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია
უზრუნველყოს ხელშეკრულების გამოყენება მთელს მის ტერიტორიაზე.
შესაბამისად, საერთაშორისო სამართალი არ წყვეტს სახელმწიფოს ტერიტორიის
ფარგლებში ხელშეკრულების უშუალო გამოყენების საკითხს. ხელშეკრულების
უშუალო გამოყენების საკითხი სხვადასხვა სახელმწიფოში განსხვავებულად წყდება.
ვენის 1969 წლის კონვენციის 29-ე მუხლის მიხედვით, თუ ხელშეკრულება სხვა
განზრახვას არ ცხადყოფს ან განზრახვა სხვაგვარად არ არის დადგენილი, მაშინ
ხელშეკრულება თითოეული მონაწილისათვის სავალდებულოა მთელი მისი
ტერიტორიის მიმართ.
როგორც ვხედავთ, საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, ყოველ კონკრეტულ
შემთხვევაში, საკითხის რეგულირება დასაშვებია სახელმწიფოებს შორის
შეთანხმების საფუძველზე. ამდენად, ხელშეკრულების მოქმედების სივრცითი
სფერო მხარეთა შეთანხმებით, მათი განზრახვის შესაბამისად განისაზღვრება. ასე,
მაგალითად, დიდი ბრიტანეთის ზოგიერთი ხელშეკრულების მოქმედების
სივრცითი სფერო შემოფარგლება მხოლოდ დიდი ბრიტანეთით და ჩრდილოეთ
ირლანდიით და არ ვრცელდება ნორმანდიის კუნძულებსა და კუნძულ მანზე.
სახელმწიფო, რომელსაც აქვს თავისუფალი ეკონომიკური ზონა, არ ავრცელებს ამ
ზონაზე სავაჭრო ხელშეკრულების მოქმედებას.
ზოგიერთ მრავალმხრივ საერთაშორისო ხელშეკრულებას განსხვავებული
სივრცითი მოქმედების სფერო აქვს (არ მოიცავს სახელმწიფო ტერიტორიას). ასეთ
ხელშეკრულებებს მიეკუთვნება, მაგალითად, 1959 წლის ხელშეკრულება
ანტარქტიდის შესახებ, 1967 წლის ხელშეკრულება კოსმიური სივრცის, მათ შორის
მთვარის და სხვა ციური სხეულების გამოკვლევასა და გამოყენებასთან
დაკავშირებით სახელმწიფოთა საქმიანობის მარეგულირებელი პრინციპების შესახებ.
ძალზედ რთული მოქმედების სივრცითი სფეროა გათვალისწინებული საზღვაო
სამართლის შესახებ 1982 წლის კონვენციით, რომელიც მოიცავს განსხვავებული
სამართლებრივი რეჟიმის სივრცეებს.
საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედება დროში
საერთაშორისო ხელშეკრულების დროში მოქმედების საკითხის განხილვა
მოითხოვს ორი მომენტის განსაზღვრას: რა მომენტიდან შედის ხელშეკრულება
ძალაში და რა ვადით არის დადებული შესაბამისი ხელშეკრულება.
საერთაშორისო ხელშეკრულების ძალაში შესვლა
ხელშეკრულების ძალაში შესვლა ნიშნავს, რომ იგი იურიდიულად სავალდებულო
ხდება მონაწილეებისათვის და მისი დებულებების დარღვევას მოყვება გარკვეული
საერთაშორისო სამართლებრივი შედეგები, კერძოდ, დამრღვევი სახელმწიფოს
საერთაშორისო სამართლებრივი პასუხისმგებლობა.
ვენის 1969 წლის კონვენციის 24-ე მუხლის მიხედვით, „საერთაშორისო
ხელშეკრულება ძალაში შედის იმ წესით და იმ თარიღიდან, რომელიც
გათვალისწინებულია ხელშეკრულებით ან შეთანხმებულია მოლაპარაკებაში
მონაწილე სახელმწიფოებს შორის“.
ძალაში შესვლის შესახებ ხელშეკრულებების დებულებები მრავალფეროვნებით
გამოირჩევა. ამ თვალსაზრისით, სახელშეკრულებო პრაქტიკა არ არის
ერთგვაროვანი. ამის მიზეზი უნდა ვეძებოთ ხელშეკრულების ხასიათში (კერძოდ,
ორმხრივია თუ მრავალმხრივი ხელშეკრულება, ზოგადი მრავალმხრივია
ხელშეკრულებაა თუ მასში მონაწილეობს სახელმწიფოთა შეზღუდული რაოდენობა),
მონაწილეთა პოზიციებში და ა.შ. ხელშეკრულების ძალაში შესვლა მჭიდროდაა
დაკავშირებული ასევე ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის
გამოხატვის კონკრეტულ ხერხთან.
ხელშეკრულებაში შეიძლება მითითებული იყოს, რომ იგი ძალაში შედის
ხელმოწერის თარიღიდან. ასეთ შემთხვევაში გამოიყენება შემდეგი ფორმულა:
„წინამდებარე ხელშეკრულება ძალაში შედის მისი ხელმოწერის თარიღიდან
(დღიდან, მომენტიდან)“. შეიძლება გათვალისწინებული იყოს მისი ძალაში შესვლის
ზუსტი თარიღი (მაგალითად, 2021 წლის 1 იანვარი) ან მითითებული იყოს, რომ
ხელშეკრულება ძალაში შევა ხელმოწერიდან გარკვეული დროის (ვადის) გასვლის
შემდეგ. მაგალითად, „წინამდებარე ხელშეკრულება ძალაში შედის მისი
ხელმოწერიდან ოცდამეათე დღეს“.
ხელშეკრულების შემადგენელი საბუთების გაცვლის შემთხვევაში,
ხელშეკრულება, როგორც წესი, ძალაში შედის შესაბამისი ნოტების (ან წერილების)
გაცვლის ან საპასუხო ნოტის (ან წერილის) მიღების თარიღიდან. თუმცა
ხელშეკრულებით შეიძლება განსაზღვრული იყოს, რომ ხელშეკრულება ძალაში
შედის ხელმოწერიდან გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ. თუკი ხელშეკრულებით
გათვალისწინებულია, მაგალითად, ამ დოკუმენტების (ნოტების, წერილების)
დამტკიცების პროცედურა, მაშინ ხელშეკრულება ძალაში შედის ამ პროცედურის
დასრულების შესახებ უკანასკნელი შეტყობინების მიღების (ან შესაბამისი საბუთების
გაცვლის) დღიდან.
ზოგიერთი ორმხრივი ხელშეკრულების შემთხვევაში, გათვალისწინებულია, რომ
იგი ძალაში შედის სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის თარიღიდან. თუმცა, ამ
შემთხვევაშიც შეიძლება გათვალისწინებული იყოს, რომ ხელშეკრულება ძალაში შევა
სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლიდან გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ.
მაგალითად, „ხელშეკრულება ძალაში შევა სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის
თარიღიდან მეორე თვის პირველ დღეს“; „წინამდებარე ხელშეკრულება
ექვემდებარება რატიფიცირებას და ძალაში შედის სარატიფიკაციო სიგელების
გაცვლიდან ოცდამეათე დღეს“.
მრავალმხრივ საერთაშორისო ხელშეკრულებებში ხშირად გათვალისწინებულია,
რომ ხელშეკრულება ძალაში შედის მას შემდეგ, რაც ხელშეკრულებით
განსაზღვრული სახელმწიფოთა რაოდენობა (მაგალითად, 20 სახელმწიფო)
მოახდენეს დეპოზიტართან სარატიფიკაციო სიგელების (მიღების, დამტკიცების ან
მასთან შეერთების საბუთების) დეპონირებას (შესანახად ჩაბარებას). საზღვაო
სამართლის შესახებ 1982 წლის კონვენციის შემთხვევაში, ეს რაოდენობა შეადგენს 60,
საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სამართლის შესახებ ვენის 1969 წლის კონვენციის
შემთხვევაში - 35. ზოგიერთი მრავალმხრივი საერთაშორისო ხელშეკრულება
განსაზღვრავს ვადას, რომლის გასვლის შემდეგ იგი ძალაში შევა. ეს ვადა აითვლება
დეპოზიტარისათვის უკანასკნელი საბუთის ჩაბარების თარიღიდან. მაგალითად,
საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სამართლის შესახებ ვენის 1969 წლის კონვენციის
84-ე მუხლით დადგენილია, რომ იგი „ძალაში შედის ოცდამეთხუთმეტე
სარატიფიკაციო სიგელის ან შეერთების შესახებ დოკუმენტის შესანახად
ჩაბარებიდან ოცდამეათე დღეს“. საზღვაო სამართლის შესახებ 1982 წლის კონვენციის
შემთხვევაში, ეს ვადა შეადგენს 12 თვეს.
როგორც ვხედავთ, ხელშეკრულების დადებისა დ ძალაში შესვლის თარიღები
ყოველთვის არ ემთხვევა. ხელშეკრულების დადების მომენტიდან მის ძალაში
შესვლამდე შეიძლება საკმაო დრო გავიდეს. ჩვენს შემთხვევაში, ვენის 1969 წლის
კონვენცია ხელმოსაწერად გაიხსნა 1969 წლის 23 მაისს, ხოლო ძალაში შევიდა 1980
წლის 27 იანვარს. დროის ეს ინტერვალი ადასტურებს იმას, რომ ხელშეკრულების
დადება და მისი ძალაში შესვლა ურთიერთდაკავშირებული, თუმცა
დამოუკიდებელი სტადიებია. დადებული ხელშეკრულება შეიძლება ძალაში
საერთოდ არ შევიდეს.
ხელშეკრულება შეიძლება ძალაში შევიდეს მისი მიღების, დამტკიცების ან
ხელშეკრულებასთან შეერთების შესახებ შეტყობინებების გაცვლის თარიღიდან.
ხელშეკრულებით შეიძლება გათვალისწინებული იყოს, რომ იგი ძალაში შევა
მასში მითითებული სხვა ხელშეკრულების ძალაში შესვლის თარიღიდან.
როგორ უნდა გადაწყდეს ხელშეკრულების ძალაში შესვლის საკითხი, თუ
ხელშეკრულება არ შეიცავს ძალაში შესვლის შესახებ დებულებას და ამ საკითხთან
დაკავშირებით არ არსებობს სპეციალური შეთანხმება? სახელმწიფოთა პრაქტიკა
არაერთგვაროვნად წყვეტდა ამ საკითხს. ითვლებოდა, რომ ასეთ შემთხვევაში
ხელშეკრულება ძალაში შედიოდა მისი ხელმოწერის (თუ მისი რატიფიცირება არ
ითვლებოდა საჭიროდ) ან მისი რატიფიცირებისა და სარატიფიკაციო სიგელების
გაცვლის მომენტიდან (თუ აღნიშნული პროცედურა სავალდებულოდ მიიჩნეოდა).
ვენის 1969 წლის კონვენციით დადგინდა შემდეგი წესი, რომელიც ასახულია
კონვენციის 24-ე მუხლში: „ხელშეკრულება ძალაში შედის, როგორც კი
მოლაპარაკებაში მონაწილე ყველა სახელმწიფო გამოხატავს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას”.
როგორც ვხედავთ, საუბარია თანხმობის გამოხატვაზე და არა თანხმობის
გამოხატვის რომელიმე ერთ, კონკრეტულ ხერხზე. შესაბამისად, სხვადასხვა
სახელმწიფომ, ეროვნული კანონმდებლობის მოთხოვნებიდან გამომდინარე,
განსხვავებული ფორმით შეიძლება გამოხატოს ასეთი თანხმობა (ხელმოწერით,
რატიფიცირებით, დამტკიცებით და ა.შ.).
სახელშეკრულებო პრაქტიკა, იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფოები, მათი
კანონმდებლობის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე თანხმობას ხშირად განსხვავებული პროცედურების მეშვეობით
გამოხატავენ, ფართოდ იყენებს შემდეგ ფორმულას: „წინამდებარე ხელშეკრულება
ძალაში შედის მისი ძალაში შესვლისათვის საჭირო შიდასახელმწიფოებრივი
პროცედურების დასრულების შესახებ უკანასკნელი წერილობითი შეტყობინების
მიღების (ან შეტყობინებების გაცვლის) დღიდან”.
მოქმედ (ძალაში შესულ) საერთაშორისო ხელშეკრულებასთან ახალი
სახელმწიფოს შეერთების შემთხვევაში, ხელშეკრულება ამ სახელმწიფოსათვის
ძალაში შედის ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის
გამოხატვის თარიღიდან, თუ ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის
გათვალისწინებული (24-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).
ფორმულა „ხელშეკრულება ძალაში შედის ამ სახელმწიფოსათვის“ ნიშნავს, რომ ეს
სახელმწიფო ხდება მოქმედი ხელშეკრულების მონაწილე.
ხელშეკრულების ზოგიერთი დებულება გამოიყენება ხელშეკრულების ძალაში
შესვლამდე. საუბარია ხელშეკრულების დასკვნითი ნაწილის დებულებებზე,
რომლებიც განსაზღვრავენ ხელშეკრულების ტექსტის ავთენტურობის დადგენის,
მისი ხელმოწერის, რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების
წესს, ხელშეკრულების ძალაში შესვლის წესსა და თარიღს, დეპოზიტარის
ფუნქციებს, დათქმებთან დაკავშირებულ და სხვა მსგავს საკითხებს. აღნიშნული
დებულებები გამოიყენება ხელშეკრულების ტექსტის მიღების მომენტიდან (24-ე
მუხლის მე-4 პუნქტი).
საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედების ვადა
ხელშეკრულების მოქმედება დროში განისაზღვრება მისი ძალაში შესვლის და მისი
მოქმედების შეწყვეტის თარიღებით, ე.ი. დროის იმ მონაკვეთით, რომლის
განმავლობაში ხელშეკრულებას აქვს იურიდიული ძალა. შესაბამისად, მოქმედების
ვადა კავშირშია ხელშეკრულების ძალაში შესვლასთან, რომელიც როგორც წესი,
ხელშეკრულების დებულებებით განისაზღვრება. ხელშეკრულება შეიძლება დაიდოს
განსაზღვრული ვადით, განუსაზღვრელი ვადით (მოქმედების ვადის მითითების
გარეშე) ან უვადოდ.
განსაზღვრული ვადით შეიძლება დაიდოს როგორც ორმხრივი, ისე მრავალმხრივი
ხელშეკრულება. განსაზღვრულ ვადად ითვლება დროის მონაკვეთი, რომელიც
ხელშეკრულებით ზუსტად არის განსაზღვრული. განსაზღვრული ვადა შეიძლება
იყოს უპირობო ან შეიძლება შეიცავდეს გარკვეულ პირობას.
უპირობოდ განსაზღვრული ვადით დადებულ ხელშეკრულებებში გამოიყენება
შემდეგი ფორმულირება: “წინამდებარე ხელშეკრულება იმოქმედებს ძალაში
შესვლის დღიდან 5 წლის განმავლობაში”; ან შეიძლება მითითებული იყოს, რომ
ხელშეკრულება ძალაშია (მოქმედებს) ამა და ამ წლის 31 დეკემბრამდე.
პირობითად განსაზღვრული ვადაც განსაზღვრული ვადაა, ოღონდ იმ დამატებითი
პირობით, რომ ამ ვადის გასვლის შემდეგ იმოქმედებს ახალი განსაზღვრული ვადა,
თუკი მისი ერთ-ერთი მონაწილე ამ ხელშეკრულებით წინასწარ განსაზღვრულ
ვადაში არ განაცხადებს, რომ სურს ამ ხელშეკრულების შეწყვეტა. ჩვეულებრივ
გამოიყენება შემდეგი ფორმულა: “წინამდებარე ხელშეკრულება იდება 10 წლიანი
ვადით და ყველა შემთხვევაში ავტომატურად გაგრძელდება შემდეგი 10 წლით, თუ
შესაბამისი ვადის გასვლამდე 12 თვით ადრე რომელიმე მონაწილე შეტყობინების
მეშვეობით არ განაცხადებს, რომ სურს ამ ხელშეკრულების შეწყვეტა”.
როგორც ვხედავთ, მოცემული დებულება შეიცავს ხელშეკრულების ავტომატური
პროლონგაციის შესახებ პირობას. პროლონგაცია ნიშნავს ხელშეკრულების
მოქმედების ვადის ამოწურვამდე, მისი მოქმედების ვადის გაგრძელებას. იგი
შეიძლება განხორციელდეს ავტომატურად (თუ ხელშეკრულება შეიცავს
ავტომატური პროლონგაციის პირობას) ან მონაწილეთა სპეციალური შეთანხმებით
(თუ ხელშეკრულების მოქმედების ვადა უპირობოდ არის განსაზღვრული).
უპირობოდ განსაზღვრული ვადით დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულების
მოქმედების ვადა შეიძლება გაგრძელდეს სპეციალური ოქმის ხელმოწერის გზით ან
მხარეთა ზეპირი შეთანხმებით.
თუკი ხელშეკრულება შეწყდა მოქმედების ვადის გასვლის გამო ან რაიმე სხვა
მიზეზით, მაშინ შესაძლებელია მხოლოდ მისი მოქმედების განახლების საკითხი
დაისვას. ხელშეკრულების განახლება (რენოვაცია) ნიშნავს ძალადაკარგული, უკვე
შეწყვეტილი ხელშეკრულების ამოქმედებას. ძალადაკარგული ხელშეკრულების
ამოქმედება შესაძლებელია მხოლოდ მონაწილეთა შეთანხმებით.
განუსაზღვრელი ვადით დადებული ხელშეკრულების შემთხვევაში,
ხელშეკრულების მოქმედების ვადა კონკრეტული თარიღებით არ განისაზღვრება.
მისი მოქმედების ვადა დამოკიდებულია იმაზე, განახორციელებენ თუ არა მისი
მონაწილეები ამ ხელშეკრულების მიმართ გარკვეულ მოქმედებებს (მაგალითად,
მოახდენენ თუ არა ხელშეკრულების დენონსირებას). განუსაზღვრელი ვადით
დადებულ ხელშეკრულებებში ჩვეულებრივ გვხვდება შემდეგი ფორმულა:
“წინამდებარე შეთანხმება იდება განუსაზღვრელი ვადით... მისი დენონსირება
შესაძლებელია ერთ-ერთი მონაწილის სურვილით, 6 თვით ადრე მეორე მონაწილე
სახელმწიფოს გაფრთხილების შემდეგ“.
იშვიათად გვხვდება საერთაშორისო ხელშეკრულებები, რომლებიც დადებულია
მათი გაუქმების (სარეზოლუციო) პირობით; იმ პირობით, რომ ხელშეკრულებით
გათვალისწინებული გარემოების დადგომისთანავე მისი მოქმედება ავტომატურად
შეწყდება. მაგალითად, ხელშეკრულება შეიძლება ითვალისწინებდეს, რომ იგი
ძალადაკარგულად ჩაითვლება, თუ ამავე საკითხზე დაიდება ახალი ხელშეკრულება.
უვადო ხელშეკრულება, განუსაზღვრელი ვადით დადებული ხელშეკრულებისგან
განსხვავებით, საერთოდ არ შეიცავს მისი მოქმედების შეწყვეტის შესაძლებლობაზე
რაიმე მითითებას. ასეთ ხელშეკრულებებს მიეკუთვნება სამშვიდობო და საზღვრების
შესახებ ხელშეკრულებები (ისინი განსაკუთრებული სტაბილურობით გამოირჩევიან,
მათზე ზეგავლენას ვერ ახდენს გარემოებათა ძირეული ცვლილებაც), აგრეთვე
(რამდენიმე გამონაკლისის გათვალისწინებით) ზოგადი მრავალმხრივი
ხელშეკრულებები, რომლებიც ახდენენ საერთაშორისო სამართლის კოდიფიცირებასა
და განვითარებას.

საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენება

საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენება რეგულირდება ვენის 1969 წლის

კონვენციის 28-30-ე მუხლებით. შესაბამისი მუხლების გათვალისწინებით, შეიძლება
გამოვყოთ საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენების 3 ასპექტი:
- ხელშეკრულების გამოყენება ratione temporis (ხელშეკრულებას არ აქვს
უკუქცევითი ძალა, რეტროსპექტიული ეფექტი);
- ხელშეკრულების გამოყენების ტერიტორიული სფერო;
- ერთსა და იმავე საკითზე თანმიმდევრულად დადებული ხელშეკრულებების
გამოყენება.
 საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენება მჭიდრო კავშირშია ხელშეკრულების
ძალაში შესვლასთან. ხშირად ამ ორ ცნებას ერთმანეთთან აიგივებენ. საერთო წესის
მიხედვით, ხელშეკრულების დებულებების გამოყენება იწყება ხელშეკრულების
ძალაში შესვლის მომენტიდან. თუმცა, ეს ყოველთვის არ ნიშნავს, რომ მონაწილეებმა
დაუყონებლივ უნდა დაიწყონ ამ ხელშეკრულების გამოყენება. საერთაშორისო
ხელშეკრულება შეიძლება ითვალისწინებს, რომ მისი გამოყენება დაიწყება
ხელშეკრულების ძალაში შესვლიდან გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ.
საერთაშორისო სამართლის ნორმები, რომლებიც გამოიყენება შეიარაღებული
კონფლიქტის დროს, მშვიდობიან დროს მოქმედებენ, მაგრამ არ გამოიყენებიან.
მოქმედ ჯარში დაჭრილთა და ავადმყოფთა მდგომარეობის გაუმჯობესების შესახებ
ჟენევის 1949 წლის კონვენციით გათვალისწინებულია, რომ კონვენცია თითოეული
მონაწილისათვის ძალაში შედის სარატიფიკაციო სიგელის დეპონირებიდან ექვსი
თვის გასვლის შემდეგ (58-ე მუხლი), ხოლო გამოიყენება შეიარაღებული
კონფლიქტის შემთხვევაში (მე-2 მუხლი). ამ მუხლის მიხედვით, „კონვენცია, გარდა
იმ დებულებებისა, რომლებიც უნდა მოქმედებდეს მშვიდობიან დროს, გამოიყენება
გამოცხადებული ომის ყველა შემთხვევაში ან ნებისმიერი სხვა სახის შეიარაღებული
კონფლიქტის დროს, რომელიც შეიძლება წარმოიშვას ორ არ რამდენიმე მაღალ
ხელშემკვრელ მხარეს შორის, მაშინაც კი, როცა ერთ-ერთი მხარე არ ცნობს ომის
მდგომარეობას“.
საერთაშორისო ხელშეკრულება ცალმხრივად შეიძლება გამოიყენოს სახელმწიფომ,
რომელიც არ არის ამ ხელშეკრულების მონაწილე. შესაძლებელია ისეთი
ხელშეკრულების გამოყენება, რომელიც საერთოდ არ არის ძალაში შესული. ასე,
მაგალითად, სახელმწიფოები იყენებენ საზღვაო ომის სამართლის შესახებ
ლონდონის 1909 წლის დეკლარაციას, რომელიც ძალაში არ არის შესული. ითვლება,
რომ მისი დებულებები ასახავს, იმეორებს საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის
ნორმების შინაარს. შესაბამისად, ხელშეკრულების ძალაში შესვლა და მისი
გამოყენება ორი ახლოს მდგომი, თუმცა განსხვავებული ცნებებია.
საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენება
საერთაშორისო პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ სახელმწიფოები (საერთაშორისო
სამართლის სხვა სუბიექტები) ზოგჯერ დაინტერესებული არიან იმით, რომ
ხელშეკრულება ან მისი ზოგიერთი დებულება ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე
გამოიყენონ დროებით. დაინტერესება განპირობებული შეიძლება იყოს, როგორც
საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფოებრივი მოსაზრებებითა (მოტივებით) და
ფაქტორებით. დროებითი გამოყენება განპირობებული შეიძლება იყოს შესაბამის
სახელმწიფოებს შორის ნდობის გამყარების მოტივით. მაგალითად, მნიშვნელოვანი
პოლიტიკური ხელშეკრულების დადების შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფოებს
უნდათ დარწმუნდნენ იმაში, რომ რატიფიკაციის პროცესის დასრულებამდე არ
შეიცვლება ხელმომწერ სახელმწიფოთა განზრახვა, უზრუნველყონ შესაბამისი
ხელშეკრულების ძალაში შესვლა (ამ მხრივ თვალსაჩინოა ევროპაში ჩვეულებრივი
შეიარაღებული ძალების შესახებ ხელშეკრულების ზოგიერთი დებულების
დროებითი გამოყენების შესახებ 1990 წლის ოქმის, ღია ცის შესახებ 1992 წლის
ხელშეკრულების, რუსეთის ფედერაციასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებს შორის
სტრატეგიული შეტევითი იარაღის შემდგომი შემცირებისა და შეზღუდვის შესახებ
1993 წლის ხელშეკრულების მაგალითები). დროებითი გამოყენება ამ შემთხვევაში,
ხელს უწყობს შესაბამის სახელმწიფოებს შორის ნდობის გამყარებას.
ამას გარდა, ხელშეკრულება გამოიყენება დროებით იმ შემთხვევებში, როდესაც
მისი შესრულების უზრუნველყოფა აუცილებელია მანამ, სანამ არ დასრულდება
საერთაშორისო დონეზე ხელშეკრულების რატიფიცირებისა (მიღების, დამტკიცების
ან მასთან შეერთებისათვის) და ძალაში შესვლისათვის საჭირო
შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურები. მაგალითად, როდესაც ხელმომწერ
სახელმწიფოებს უნდათ ხელშეკრულების ან მისი ნაწილის გამოყენება, მაგრამ მისი
ძალაში შესვლა მოითხოვს შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურების
განხორციელებას (მაგალითად, თუ ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად
საჭიროა პარლამენტის მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირების
ხანგრძლივი და რთული პროცედურა). ითვლება, რომ დროებითი გამოყენება
ხელშეკრულების რატიფიცირების ერთ-ერთი სტიმულია. აღნიშნული არ ეხება
გამარტივებული ფორმით დადებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, რომლებიც
ძალაში შედიან მათი ხელმოწერის ან შესაბამისი ნოტების ან წერილების გაცვლის
მომენტიდან1. შესაბამისად, შესაძლებელია მხოლოდ იმ ხელშეკრულების დროებით

1 Robert E. Dalton, “Provisional Application of Treaties” in Duncan B. Hollis, ed., The Oxford Guide to
Treaties (Oxford, Oxford University Press, 2012), p. 221.
გამოყენება, რომელიც ითვალისწინებს მისი რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების
ან მათთან შეერთების საჭიროებას.
ამდენად, დროებითი გამოყენება არის მექანიზმი, რომელიც შესაძლებელს ხდის
ხელშეკრულების ძალაში შესვლისათვის საჭირო ყველა შიდასახელმწიფოებრივი და
საერთაშორისო პროცედურის დასრულებამდე ხელშეკრულების ან მისი ზოგიერთი
დებულების გამოყენებას.
დროებითი გამოყენება არ უნდა გავაიგივოთ საერთაშორისო ხელშეკრულების
ძალაში შესვლასთან. საქმე იმაშია, რომ სახელშეკრულებო პრაქტიკაში ფართოდ
გამოყენება ისეთი ტერმინი, როგორიცაა "დროებით ძალაში შესვლა" (განსხვავებით
"საბოლოოდ ძალაში შესვლისგან”). ამ ტერმინის გამოყენებამ შესაძლოა შექმნას
მცდარი 2 წარმოდგენა, რომ ხელშეკრულება, გარკვეული დათქმებით, ძალაშია
შესული . აღნიშნული ტერმინი არ არის კორექტული: ხელშეკრულება ორჯერ ვერ
შევა ძალაში; დროებითი გამოყენება ვერ ჩაანაცვლებს ხელშეკრულების ძალაში
შესვლას. სახელმწიფო ხდება ხელშეკრულების „მონაწილე“ მხოლოდ იმ
მომენტიდან, როდესაც საერთაშორისო ხელშეკრულება ამ სახელმწიფოსათვის
ძალაში შევა. „დროებითი“ («provisional») გამოყენების ნაცვლად, საერთაშორისო
ხელშეკრულებებში ხშირად გამოიყენება სხვა ტერმინებიც, კერძოდ, "შუალედური"
(«temporary»), "წინასწარი" («interim») გამოყენება.
1969 წლის ვენის კონვენციის 25-ე მუხლში ნათქვამია, რომ ხელშეკრულება ან მისი
ნაწილი ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე გამოიყენება დროებით, თუ:
a) ეს გათვალისწინებულია ხელშეკრულებით; ან
b) მოლაპარაკებებში მონაწილე სახელმწიფოები სხვაგვარად შეთანხმდნენ ამის
თაობაზე.
ხელშეკრულების ან მისი ნაწილის დროებით გამოყენების შესაძლებლობა
შეიძლება გათვალისწინებული იყოს თავად ხელშეკრულებით. ხელშეკრულების
დროებით გამოყენების შესახებ შეთანხმება შეიძლება იქნეს მიღებული
გამარტივებული ფორმით (მაგალითად, ნოტების ან წერილების გაცვლით),
სპეციალური ოქმის ხელმოწერის გზით და ა.შ. თუმცა ორივე შემთხვევაში,
საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენების პროცედურა არა
ცალმხრივი, არამედ შეთანხმებულია. ორივე შემთხვევაში, ხელშეკრულება
სავალდებულოა ამ სახელმწიფოებისათვის. შესაბამისი სახელმწიფოები ვალდებული
არიან გამოიყენონ და დაიცვან საერთაშორისო ხელშეკრულების დებულებები
ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე. შესაბამისად, pacta sunt servanda-ს
(ხელშეკრულება უნდა შესრულდეს) პრინციპი მოქმედებს ხელშეკრულების
დროებით გამოყენების შემთხვევაშიც. ამ თვალსაზრისით, დროებითი გამოყენება,
თავისი იურიდიული შედეგებით, არ განსხვავდება ხელშეკრულების ძალაში
შესვლისგან. საერთაშორისო ხელშეკრულება ორივე შემთხვევაში უნდა შესრულდეს
კეთილსინდისიერად. შესაბამისად, ამ ხელშეკრულებიდან (ან ხელშეკრულების
ნაწილიდან) გამომდინარე ვალდებულების დარღვევის შემთხვევაში, სახელმწიფოს,
რომელიც დროებით იყენებს ამ ხელშეკრულებას (ან მის ნაწილს), დაეკისრება
საერთაშორისო სამართლებრივი პასუხისმგებლობა საერთაშორისო სამართლის
მოქმედი ნორმების შესაბამისად. ამასთან, სახელმწიფო, რომელიც დროებით იყენებს
ხელშეკრულებას, ვერ დაეყრდნობა თავისი შიდა სამართლის დებულებებს ამ
ხელშეკრულებიდან გამომდინარე ვალდებულების შეუსრულებლობის
გასამართლებლად.
დროებით გამოყენებისგან უნდა გავმიჯნოთ ასევე ხელშეკრულების ხელმომწერი
სახელმწიფოს ცალმხრივი განცხადება, რომ იგი იხელმძღვანელებს ამ
ხელშეკრულების დებულებებით. ასეთ განცხადებას არ მოყვება დროებითი
გამოყენების ანალოგიური იურიდიული შედეგები. ასეთ შემთხვევაში, შესაბამის
სახელმწიფოს არ ეკისრება ასეთივე მკაცრი იურიდიული ვალდებულებები.
დროებითი გამოყენება გულისხმობს, რომ მიღწეულია დაინტერესებულ
სახელმწიფოებს შორის შესაბამისი შეთანხმება.
ხელშეკრულება ან ხელშეკრულების ნაწილი, რომელიც გამოიყენება დროებით,
სავალდებულოა სახელმწიფოებისათვის, რომლებიც იყენებენ მას, ხელშეკრულების
დროებითი გამოყენების დაწყების მომენტიდან. თუ ხელშეკრულებით
გათვალისწინებულია, რომ იგი გამოიყენება დროებით ხელშეკრულების ტექსტის
მიღების მომენტიდან, მაშინ დროებით გამოყენება დაიწყება საერთაშორისო
ხელშეკრულების ტექსტის მიღებისა და მისი ავთენტურობის დადგენის შემდეგ.

2 Anthony Aust, Modern Treaty Law and Practice (Cambridge, Cambridge University Press, 2000), p.
139.
საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენება შეიძლება დაიწყოს მისი
ტექსტის ხელმოწერის მომენტიდან.
დროებითი გამოყენება შეზღუდულია დროის გარკვეული პერიოდით.
საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებითი გამოყენება არ უნდა გაგრძელდეს
უვადოდ. შესაბამისად, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება ამ ორ
(ხელშეკრულების ძალაში შესვლის და მისი დროებითი გამოყენების) ინსტიტუტს
შორის დროის ფაქტორშია. ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების არსი
მდგომარეობს იმაში, რომ სახელმწიფომ შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურების
განხორციელების პერიოდში შექმნას ამ ხელშეკრულების შესრულების პირობები.
ხელშეკრულების შესრულების პირობების შექმნა მოიცავს ისეთი ნორმატიული
აქტების მიღებას, რომელთა მეშვეობით შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე
შესაძლებელი გახდება საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენება.
რადგან საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებითი გამოყენება ეფუძნება
დაინტერესებულ სახელმწიფოებს შორის შეთანხმებას, მისი შეწყვეტა არ უნდა
მოხდეს თვითნებურად. საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებითი გამოყენება
შეიძლება შეწყდეს ყველა იმ სახელმწიფოს შეთანხმებით, რომლებიც დროებით
იყენებენ მას. მისი დროებითი გამოყენება დასრულდება ასევე, როდესაც
საერთაშორისო ხელშეკრულება ძალაში შევა შესაბამისი სახელმწიფოებისათვის.
აღსანიშნავია, რომ მრავალმრივი საერთაშორისო ხეკშეკრულება ძალაში შეიძლება
შევიდეს მხოლოდ რამდენიმე სახელმწიფოსათვის. ასეთ შემთხვევაში, დანარჩენ
სახელნწიფოებს შორის ურთიერთობაში ხელშეკრულების ან მისი გარკვეული
ნაწილის დროებით გამოყენება გაგრძელდება.
საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენება შეიძლება შეწყდეს
მხოლოდ ერთი სახელმწიფოს მიმართაც. 1969 წლის კონვენციის 25(2)-ე მუხლში
ნათქვამია, რომ თუ ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული ან
მოლაპარაკებებში მონაწილე სახელმწიფოები სხვაგვარად არ შეთანხმდნენ,
ხელშეკრულების ან მისი ნაწილის დროებით გამოყენება სახელმწიფოს მიმართ
შეწყდება, თუ ეს სახელმწიფო აცნობებს სხვა სახელმწიფოებს, რომელთა შორის
ხელშეკრულება გამოიყენება დროებით, თავისი განზრახვის შესახებ, რომ არ სურს
გახდეს ხელშეკრულების მონაწილე.
აღსანიშნავია, რომ ვენის 1969 წლის კონვენციით გათვალისწინებული წესები,
რომლებიც ეხება ხელშეკრულების შეწყვეტას ან დენონსირებას, არ გამოიყენება
ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების მიმართ, რადგან საერთაშორისო
ხელშეკრულება ძალაში არ არის შესული შესაბამისი სახელმწიფოებისათვის. ამიტომ,
შესაძლებელია ვისაუბროთ არა ხელშეკრულების შეწყვეტაზე, არამედ
მოლაპარაკებებში მონაწილე რომელიმე ერთი სახელმწიფოს მიმართ
ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების შეწყვეტაზე.
ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს
სახელმწიფო ხელისუფლების ის ორგანო, რომელიც უფლებამოსილია გამოხატოს
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს თანხმობა. თუ
ხელშეკრულების დადება არ საჭიროებს პარლამენტის წინასწარ თანხმობას ან
სახელშეკრულებო ვალდებულებების რეალიზაცია არ მოითხოვს არსებული
კანონების შეცვლას ან მათ შესასრულებლად აუცილებელი კანონების მიღებას, მაშინ
ასეთი ხელშეკრულების დროებითი გამოყენება დიდ სირთულეებთან არ არის
დაკავშირებული. ასეთ შემთხვევებში, ხელშეკრულების დროებით გამოყენების
შესახებ გადაწყვეტილება მიიღება აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების
კომპეტენციის ფარგლებში, ხოლო შიდასახელმწიფოებრივი ურთიერთობების
სფეროში ხელშეკრულებიდან გამომდინარე ვალდებულებების რეალიზაციისათვის
საჭირო პირობების შექმნას აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოები
უზრუნველყოფენ დამოუკიდებლად.
სახელმწიფოების უმრავლესობა ზღუდავს ხელშეკრულების დროებითი
გამოყენების შესაძლებლობას მხოლოდ იმ კატეგორიის საერთაშორისო
ხელშეკრულებებით, რომელთა დადება და რეალიზება შესაძლებელია
აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების კომპეტენციის ფარგლებში
(პარლამენტის მონაწილეობის გარეშე). შესაბამისად, თუ აღმასრულებელი
ხელისუფლების შესაბამის ორგანოს შეუძლია დამოუკიდებლად, პარლამენტის
მონაწილეობის გარეშე, მიიღოს გარკვეული კატეგორიის ხელშეკრულებების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის შესახებ გადაწყვეტილება, მაშინ ეს ორგანო
უფლებამოსილია ასევე მიიღოს ამ ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების შესახებ
გადაწყვეტილებაც.
 მეორე მხრივ, თუკი აღმასრულებელი ხელისუფლების კომპეტენციის ფარგლებში
შეუძლებელია საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება (თუ ხელშეკრულების
დასადებად საჭიროა პარლამენტის წინასწარი თანხმობა ან პარლამენტის მიერ
ხელშეკრულების რატიფიცირება) ან ხელშეკრულებიდან გამომდინარე
ვალდებულებების რეალიზაცია მოითხოვს არსებული კანონების შეცვლას, ან მათ
შესასრულებლად აუცილებელი კანონების მიღებას, მაშინ ასეთი ხელშეკრულების
დროებითი გამოყენება ან საერთოდ შეუძლებელი იქნება, ან შესაბამისმა ორგანომ
ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილება შეიძლება
მიიღოს პარლამენტის თანხმობით, ან ასეთი გადაწყვეტილების მიღებამდე უნდა
გატარდეს საერთაშორისო ვალდებულებების შესრულების უზრუნველსაყოფად
საჭირო საკანონმდებლო ღონისძიებები.
აღსანიშნავია, რომ მხოლოდ რამდენიმე სახელმწიფოს (აშშ, ესპანეთი, შვეიცარია,
ხორვატია, რუსეთი, საბერძნეთი) კანონმდებლობა (სამართალი) უშვებს
სახელმწიფოს მეთაურის ან აღმასრულებელი ხელისუფლების გადაწყვეტილების
საფუძველზე ისეთი საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენებას,
რომლის დადება მოითხოვს პარლამენტის წინასწარ თანხმობას ან პარლამენტის მიერ
ხელშეკრულების რატიფიცირებას. პრაქტიკულად ყველა ამ სახელმწიფოს ეროვნულ
სამართალში საერთაშორისო ხელშეკრულებების ინტეგრირება ხდება ავტომატურად,
ხოლო მათი უმეტესობა ანიჭებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს კანონის
უპირატეს იურიდიულ ძალას. ამიტომ, იურიდიული თვალსაზრისით, შეუძლებელი
ხდება მხოლოდ იმ საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენება,
რომელიც შეიცავს ქვეყნის კონსტიტუციასთან შეუთავსებელ დებულებებს.
ასე, მაგალითად, რუსეთის ფედერაციის კანონმდებლობით გათვალისწინებულია
ისეთი საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების შესაძლებლობა,
რომლის სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს
პარლამენტი (კანონის მიღების გზით). თუმცა, ასეთ შემთხვევაში მოქმედებს
განსაკუთრებული წესი: შესაბამისი ხელშეკრულება, რომელიც გამოიყენება
დროებით ან რატიფირებისათვის ან დროებითი გამოყენების ვადის
გასაგრძელებლად უნდა წარედგინოს სახელმწიფო დუმას (ქვეყნის პრეზიდენტის ან
მთავრობის მიერ), მისი დროებითი გამოყენების დაწყების თარიღიდან არაუგვიანეს
6 თვის ვადაში (საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ კანონის 23(2)-ე მუხლი).
აღსანიშნავია, რომ ეს დებულება არ ზღუდავს ხელშეკრულების დროებით
გამოყენებას 6 თვიანი ვადით. საუბარია იმაზე, რომ ამ ვადაში სახელმწიფო დუმას ან
რატიფიცირებისათვის უნდა წარედგინოს შესაბამისი საერთაშორისო
ხელშეკრულება ან ამ ხელშეკრულების დროებითი გამოყენების გაგრძელების
შესახებ წინადადება.
ზოგიერთი სახელმწიფოს (ავსტრია, კვიპროსი, მექსიკა, პორტუგალია,
საქართველო) სამართალი საერთოდ კრძალავს ხელშეკრულების დროებით
გამოყენებას. საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ
საქართველოს კანონის მე-20 მუხლის მიხედვით, თუ საერთაშორისო ხელშეკრულება
ითვალისწინებს მთლიანად ხელშეკრულების ან მისი ზოგიერთი დებულების
დროებით გამოყენებას, ან ამის შესახებ მხარეებს შორის მიღწეულია შეთანხმება,
საქართველო იყენებს ასეთ ხელშეკრულებას მისი ძალაში შესვლის მომენტიდან.
ზოგიერთმა სახელმწიფომ (გვატემალა, კოლუმბია, კოსტა-რიკა) კონვენციის 25-ე
მუხლის მიმართ გააკეთა დათქმა, რომელიც გამორიცხავს შესაბამისი სახელმწიფოს
მიმართ ამ მუხლის იურიდიულ მოქმედებას.
საერთაშორისო ხელშეკრულების უკუქცევითი ძალა
საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სამართლის შესახებ 1969 წლის ვენის
კონვენციის მიხედვით, თუ ხელშეკრულებიდან არ გამომდინარეობს სხვა განზრახვა
ან ასეთი განზრახვა სხვაგვარად არ არის დადგენილი, ხელშეკრულების დებულებები
სავალდებულო არ არის ხელშეკრულების მონაწილის ნებისმიერი მოქმედებისა და
ფაქტის მიმართ, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ამ მონაწილისათვის ხელშეკრულების
ძალაში შესვლის თარიღამდე ან ნებისმიერი სიტუაციის მიმართ, რომლებმაც
არსებობა შეწყვიტა ამ თარიღამდე.
ხელშეკრულებას არ აქვს უკუძალა, ე.ი. მისი დანაწესი არ ვრცელდება იმ
ურთიერთობებსა და ნებისმიერ იმ ფაქტზე, რომლებსაც ადგილი ჰქონდათ
ხელშეკრულების ძალაში შესვლის თარიღამდე. ეს ნიშნავს, რომ ხელშეკრულების
დებულებები სავალდებულოა ხელშეკრულების მონაწილისათვის ნებისმიერი
მოქმედების ან ფაქტის მიმართ, რომლებსაც ადგილი ჰქონდათ ამ მონაწილისათვის
ხელშეკრულების ძალაში შესვლის შემდეგ, ან ნებისმიერი სიტუაციის მიმართ,
რომელიც განაგრძობდა არსებობას და არ შეწყვეტილა ამ თარიღის შემდეგ.
 ამასთან, მოცემული წესი არ უკრძალავს ხელშეკრულების მონაწილეებს საერთო
თანხმობით გაავრცელონ ხელშეკრულების მოქმედება იმ მოქმედებებსა და
ნებისმიერ იმ ფაქტზე, რომლებსაც ადგილი ჰქონდათ ამ მონაწილეებისათვის
ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე, ან ნებისმიერ სიტუაციაზე, რომელმაც
შეწყვიტა არსებობა ამ თარიღამდე. საერთო თანხმობა (უკუქცევითი ძალის მინიჭების
შესახებ) შეიძლება დაფიქსირდეს ხელშეკრულების ტექსტში, მის დამატებით ოქმში
და ა.შ. იგი შეიძლება დადგინდეს სხვაგვარად, ანუ შეიძლება ივარაუდებოდეს
ხელშეკრულების განსაკუთრებული ბუნებიდან გამომდინარე. უკუძალა შეიძლება
მიეცეს ხელშეკრულების გარკვეულ ნაწილს ან მის ცალკეულ დებულებებს.
ერთსა და ომავე საკითხზე თანმიმდევრულად დადენული ხელშეკრულებების
გამოყენება
თუ ხელშეკრულებაში დადგენილია, რომ იგი განპირობებულია წინა ან მომდევნო
ხელშეკრულებით ან იგი ასეთ ხელშეკრულებასთან შეუთავსებლად არ უნდა
ჩაითვალოს, მაშინ უპირატესი ძალა აქვთ ამ სხვა ხელშეკრულების დებულებს.
სხვა სიტყვებით, შეუთავსებლობის შემთხვევაში უპირატესი ძალა ენიჭება სხვა
წინა ან მომდევნო ხელშეკრულებას. ხელშეკრულება თავად ადგენს ერთსა და იმავე
საკითხზე ახლად დადებული, წინა და მომდევნო ხელშეკრულებების გამოყენების
წესს. ჩვეულებრივ ხელშეკრულება შეიცავს დებულებას, რომელიც წყვეტს აღნიშნულ
საკითხს. ზოგიერთ შემთვევაში იგი განსაზღვრავს მოცემული ხელშეკრულების
დამოკიდებულებას მომავალ ხელშეკრულებებთან, ზოგჯერ კი - როგორც ადრე
დადებულ, ისე მომავალ ხელშეკრულებებთან. ასეთი დებულებები მხედველობაში
უნდა იქნეს მიღებული ერთსა და იმავე საკითხზე დადებული ხელშეკრულებების
უპირატესი ძალის შეფასებისას.
საზღვაო სამართლის შესახებ 1982 წლის კონვენციით გათვალისწინებლია, რომ მას
უპირატესი ძალა აქვს მონაწილე სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობებში საზღვაო
სამართლის შესახებ 1958 წლის 29 აპრილის ჟენევის კონვენციების მიმართ.
გაეროს წესდების 103 მუხლის დაცვით, ერთსა და იმავე საკითხზე
თანმიმდევრულად დადებული ხელშეკრულებების მონაწილე სახელმწიფოების
უფლებები და მოვალეობები განისაზღვრება შემდეგი პუნქტებით.
ხელშეკრულებებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უკავია გაეროს წესდებას.
წესდების 103-ე მუხლში ნათქვამია: იმ შემთხვევაში, როდესაც წინამდებარე წესდების
მიხედვით ორგანიზაციის წევრების ვალდებულებები წინააღმდეგობაში
აღმოჩნდებიან სხვა რომელიმე საერთაშორისო შეთანხმებით მათ მიერ ნაკისრ
ვალდებულებებთან, უპირატესი ძალა აქვს წინამდებარე წესდებით
გათვალისწინებულ ვალდებულებებს ექნება ვენის კონფერენციაზე შვეიცარიის
წარმომადგენელმა განაცხადა აღნიშნული დებულება ავალდებულებს გაეროს
არაწევრ სახელმწიფოებს დაიცვან 103-ე მუხლი
თუ წინა ხელშეკრულების ყველა მონაწილე არის მომდევნო ხელშეკრულების
მონაწილეც და წინა ხელშეკრულების მოქმედება არ შეწყდა ან არ შეჩერდა 59-ე
მუხლის შესაბამისად (ხელშეკრულების შეწყვეტა ან მისი მოქმედების შეჩერება,
რომელიც გამომდინარეობს მომდევნო ხელშეკრულების დადებიდან), წინა
ხელშეკრულება გამოიყენება იმ ფარგლებში, რა ფარგლებშიც მისი დებულებები
შეესაბამება მომდევნო ხელშეკრულების დებულებებს.
თუ მომდევნო ხელშეკრულების ყველა მონაწილე არ არის წინა ხელშეკრულების
მონაწილე, მაშინ ორივე ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოებს შორის
ურთიერთობაში გამოიყენება ზემოაღნიშნული წესი, ხოლო ორივე ხელშეკრულების
მონაწილე სახელმწიფოსა და მხოლოდ ერთი ხელშეკრულების მონაწილე
სახელმწიფოს შორის ურთიერთობაში გამოიყენება ხელშეკრულება, რომლის
მონაწილეცაა ორივე სახელმწიფო.

საერთაშორისო ხელშეკრულებით გათვალისწინრბულია, რომ „წინამდებარე

ხელშეკრულება ძალაში შედის მისი ხელმოწერიდან ოთხმოცდამეათე დღეს“.
შესაძლებელია თუ არა ამ საერთაშორისო ხელშეკრულების დროებით გამოყენება?
გაეცით დასაბუთებული პასუხი.
 საერთაშორისო ხელშეკრულება და მესამე სახელმწიფოები

მესამე სახელმწიფოს ცნება

ხელშეკრულების მოქმედება მჭიდრო კავშირშია მესამე სახელმწიფოების
საკითხთან. ვენის 1969 წლის კონვენციიდან გამომდინარეობს, რომ მესამედ უნდა
ჩაითვალოს ყველა ის სახელმწიფო, რომელიც არ არის ხელშეკრულების მონაწილე.
მონაწილე, კონვენციის მიხედვით, ნიშნავს სახელმწიფოს, რომელმაც გამოხატა
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თავისი თანხმობა და
რომლისთვისაც ხელშეკრულება ძალაშია შესული (მე-2 მუხლი). შესაბამისად,
ხელშემკვრელი სახელმწიფოც, რომელმაც მოახდინა ხელშეკრულების
რატიფიცირება, ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდე მესამე სახელმწიფოდ უნდა
ჩაითვალოს.
მესამე სახელმწიფოები, ხელშეკრულებასთან მათი კავშირის მიხედვით, ორ
ძირითად კატეგორიად შეგვიძლია დავყოთ. პირველს მიეკუთვნებიან
სახელმწიფოები, რომლებიც არანაირ კავშირში არ არიან ხელშეკრულებასთან. მეორე
კატეგორიას შეადგენენ მოლაპარაკებაში მონაწილე (სახელმწიფო, რომელიც
მონაწილეობდა ხელშეკრულების ტექსტის შედგენასა და მიღებაში), ხელმომწერი
(სახელმწიფო, რომელმაც ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას მისი რატიფიცირების,
მიღების ან დამტკიცების პირობით) და ხელშემკვრელი (სახელმწიფო, რომელმაც
გამოხატა საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობა,
ხელშეკრულების ძალაში შესვლის მიუხედავად) სახელმწიფოები. ყველა ამ
სახელმწიფოს უფლება აქვს გახდეს ხელშეკრულების მონაწილე.
ყველა კატეგორიის მესამე სახელმწიფოსთვის საერთო გახლავთ ის, რომ
ხელშეკრულება არ არის მათთვის იურიდიულად სავალდებულო. თუმცა იმ
სახელმწიფოსთვის, რომელსაც არანაირი კავშირი არ აქვს ხელშეკრულებასთან, იგი
ნამდვილად არის res inter alios acta (სხვების ხელშეკრულება), რასაც ვერ ვიტყვით
მოლაპარაკებაში მონაწილე, ხელმომწერი და ხელშემკვრელი სახელმწიფოების
მიმართ.
მოლაპარაკებაში მონაწილე სახელმწიფოს უფლება აქვს ხელი მოაწეროს
ხელშეკრულებას. ხელმომწერ სახელმწიფოს უფლება აქვს მოახდინოს ამ
ხელშეკრულების რატიფიცირება, მიღება ან დამტკიცება. ხელმომწერი სახელმწიფო
ისევე, როგორც ხელშემკვრელი სახელმწიფო, ვალდებულია თავი შეიკავოს
მოქმედებისგან, რომელმაც შეიძლება მოსპოს ხელშეკრულების ობიექტი და მიზნები
(მე-18 მუხლი). ხელშემკვრელი სახელმწიფო სარგებლობს კიდევ ერთი
მნიშვნელოვანი უფლებით. კერძოდ, ხელშეკრულება შეიძლება შეწყდეს ყველა
მონაწილის თანხმობით, სხვა ხელშემკვრელ სახელმწიფოებთან კონსულტაციების
შედეგად (54-ე მუხლი).
სახელმწიფოს, რომელიც არ მონაწილეობდა ხელშეკრულების ტექსტის შედგენასა
და მიღებაში უფლება აქვს შეუერთდეს მას, თუ ეს გათვალისწინებულია
ხელშეკრულებით. დეპოზიტარმა უნდა გადაუგზავნოს სახელმწიფოებს, რომლებსაც
უფლება აქვთ გახდნენ ამ ხელშეკრულების მონაწილეები, ხელშეკრულების ტექსტის
დედნის დამოწმებული ასლები; აცნობოს მათ მიღებული ხელმოწერებისა და
ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული ნებისმიერი სხვა დოკუმენტის შესახებ (77-ე
მუხლი).
საერთო წესი
საერთაშორისო ხელშეკრულება წარმოშობს უფლებებსა და ვალდებულებებს
ხელშეკრულების მონაწილეებისათვის. მესამე სახელმწიფოებთან დაკავშირებით
საერთაშორისო სამართალში დიდი ხანია დამკვიდრდა ნორმა, რომლის მიხედვითაც
ხელშეკრულება, საერთო წესის თანახმად, არ ქმნის უფლებებსა და ვალდებულებებს
მესამე მხარეებისათვის (pacta tertiis nec nocent nec prosunt - სხვების ხელშეკრულებას
არც ზიანი და არც სარგებელი არ მოაქვს). მესამე სახელმწიფოსთვის იგი არის res inter
alios acta (სხვების მიერ განხორციელებული აქტი, საქმე). აღნიშნულმა წესმა ასახვა
ჰპოვა ვენის 1969 წლის კონვენციის 34-ე მუხლში, რომლის მიხედვითაც
ხელშეკრულება არ ქმნის ვალდებულებებს ან უფლებებს მესამე სახელმწიფოსთვის
მისი თანხმობის გარეშე. ამ ნორმის მნიშვნელობა იმდენად დიდია, რომ ხშირად მას
საერთაშორისო სამართლის პრინციპების კატეგორიას მიაკუთვნებენ.
 აღნიშნული პრინციპი მჭიდრო კავშირშია საერთაშორისო სამართლის ძირითად
პრინციპებთან. ამიტომ მისი განმარტება და გამოყენება უნდა მოხდეს ამ
პრინციპების, უპირველეს ყოვლისა, სუვერენული თანასწორობისა და ჩაურევლობის
პრინციპების გათვალისწინებით. ამ პრინციპის კავშირს საერთაშორისო სამართლის
ძირითად პრინციპებთან მნიშვნელობა აქვს იმ საკითხების გადაწყვეტისას,
რომლებმაც ვერ ჰპოვეს ასახვა 1969 წლის კონვენციაში. სუვერენული თანასწორობისა
და ჩაურევლობის პრინციპებიდან გამომდინარეობს კონკრეტული ნორმა, რომელიც
ითვალისწინებს სხვა სახელმწიფოების მიერ დადებული ხელშეკრულებების
პატივისცემის ვალდებულებას. საერთაშორისო პრაქტიკა, მათ შორის სასამართლო
პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ ეს ნორმა ჩამოყალიბდა ზოგადი საერთაშორისო
ჩვეულებითი სამართლის დამოუკიდებელ ნორმად. მესამე სახელმწიფოები არ უნდა
ერეოდენ ხელშეკრულების დადებისა და განხორციელების პროცესში, თუ იგი არ
ხელყოფს მათ უფლებებსა და კანონიერ ინტერესებს. საუბარია არა ნებისმიერ,
არამედ კანონიერ, სამართლით დაცულ ინტერესზე. თუ ხელშეკრულება ეხება
სახელმწიფოს კანონიერ ინტერებს და იგი არ ეთანხმება მის დებულებებს, მაშინ ამ
სახელმწიფომ უნდა განაცხადოს პროტესტი. ასეთ შემთხვევაში, ხელშეკრულებას არ
ექნება ამ სახელმწიფოსთვის იურიდიული მნიშვნელობა.
1969 წლის ვენის კონვენცია განასხვავებს ხელშეკრულებებს, რომლებიც
ითვალისწინებენ ვალდებულებებს მესამე სახელმწიფოებისათვის (35-ე მუხლი) და
ხელშეკრულებებს, რომლებიც ითვალისწინებენ უფლებებს მესამე
სახელმწიფოებისათვის (36-ე მუხლი).
ხელშეკრულება, რომელიც ითვალისწინებს ვალდებულებებს მესამე
სახელმწიფოებისათვის
შესაბამისი მუხლი ვენის 1969 წლის კონვენციაში ჩამოყალიბებულია შემდეგი
სახით: ხელშეკრულების დებულებიდან ვალდებულება მესამე სახელმწიფოსათვის
წარმოიქმნება, თუ ამ ხელშეკრულების მონაწილეებს განზრახული აქვთ ეს
დებულება აქციონ ვალდებულების წარმოშობის საშუალებად და თუ მესამე
სახელმწიფო განსაზღვრულად წერილობითი ფორმით მიიღებს ამ ვალდებულებას
(35-მუხლი).
როგორც ვხედავთ, ვალდებულების წარმოქმნისათვის, ერთი მხრივ,
აუცილებელია, რომ მონაწილეებმა ხელშეკრულებაში გაითვალისწინონ ასეთი
შესაძლებლობა, ხოლო, მეორე მხრივ, საჭიროა, რომ მესამე სახელმწიფომ
განსაზღვრულად წერილობითი ფორმით მიიღოს ეს ვალდებულება. აქედან
გამომდინარეობს, რომ საუბარია ხელშეკრულების მონაწილეებსა და მესამე
სახელმწიფოს შორის მიღწეულ დამატებით, პარალელურ შეთანხმებაზე.
შესაბამისად, მესამე სახელმწიფოს ვალდებულების იურიდიულ საფუძველს
წარმოადგენს არა საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომლის მონაწილე ეს
სახელმწიფო არ არის, არამედ ასეთი დამატებითი შეთანხმება.
ხელშეკრულება, რომელიც ითვალისწინებს უფლებას მესამე
სახელმწიფოებისთვის
საერთაშორისო ხელშეკრულებები ხშირად ითვალისწინებენ უფლებებს მესამე
სახელმწიფოებისთვის. მაგალითად, საერთაშორისო ხელშეკრულებები, რომლებიც
ეხება საერთაშორისო მდინარეებით, არხებით და სრუტეებით სარგებლობას.
შესაბამისი მუხლი ვენის 1969 წლის კონვენციაში ჩამოყალიბებულია შემდეგი
სახით: ხელშეკრულების დებულებიდან უფლება მესამე სახელმწიფოსათვის
წარმოიქმნება, თუ ამ ხელშეკრულების მონაწილეებს განზრახული აქვთ ამ
დებულების მეშვეობით ასეთი უფლება მიანიჭონ მესამე სახელმწიფოს ან
სახელმწიფოთა ჯგუფს, რომელსაც იგი მიეკუთვნება ან ყველა სახელმწიფოს და თუ
მესამე სახელმწიფო ეთანხმება ამას (36-ე მუხლი).
მაშასადამე, ხელშეკრულების დებულებიდან უფლება მესამე სახელმწიფოსათვის
წარმოიქმნება იმ პირობით, რომ ამ ხელშეკრულების მონაწილეებს ჰქონდათ ასეთი
განზრახვა და მესამე სახელმწიფო ამას ეთანხმება. უფლების მინიჭებასთან
დაკავშირებით მონაწილეთა განზრახვის არსებობა გადამწყვეტი ფაქტორია. მეორე
პირობაა იმ სახელმწიფოს თანხმობა, რომელსაც ეს უფლება ენიჭება. უფლებით
სარგებლობის შემთხვევაში, მესამე სახელმწიფოს თანხმობა ივარაუდება მანამ, სანამ
საპირისპირო არ დამტკიცდება, ანუ სანამ არ დადგინდება, რომ მესამე სახელმწიფო
უარს აცხადებს ისარგებლოს ხელშეკრულებით მინიჭებული უფლებით.
შესაბამისად, ხელშეკრულების დებულებიდან გამომდინარე უფლებით სარგებლობა
არ მოითხოვს მესამე სახელმწიფოს წერილობითი ფორმით გამოხატულ თანხმობას.
 უფლებით სარგებლობასთან დაკავშირებით დოქტრინაში განსხვავებული
შეხედულებები გამოითქვა. იურისტთა ნაწილი თვლის, რომ ვალდებულების
მსგავსად, უფლება მესამე სახელმწიფომ შეიძლება შეიძინოს მხოლოდ დამატებითი
შეთანხმების საფუძველზე. მეორე ნაწილი მიიჩნევს, რომ ორ ან მეტ სახელმწიფოს
შეუძლია შექმნას უფლება მესამე სახელმწიფოსათვის, ხოლო ეს უკანასკნელი, რა
თქმა უნდა, არ არის ვალდებული ისარგებლოს ამ უფლებით. აღნიშნულმა
შეხედულებებმა თავი იჩინეს საერთაშორისო სამართლის კომისიაში შესაბამისი
მუხლის პროექტზე მუშაობის დროს. თუმცა განხილვის დროს გაირკვა, რომ
განსხვავებები მნიშვნელოვანწილად თეორიული ხასიათის იყო. ორივე
შეხედულების მომხრეები აღიარებდნენ, რომ ხელშეკრულებით, პრინციპში,
შესაძლებელია მესამე სახელმწიფოს სასარგებლოდ უფლების შექმნა, ხოლო მესამე
სახელმწიფო უფლებამოსილია მიიღოს ან უარყოს ეს უფლება.
თუ მესამე სახელმწიფო სარგებლობს ხელშეკრულების დებულებიდან
გამომდინარე უფლებით, მაშინ მან უნდა დაიცვას ამ უფლებით სარგებლობის
პირობები. ამასთან, საუბარია არა მარტო ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ
წესებზე, აღნიშნული ეხება ასევე იმ წესებს, რომლებიც დადგენილია საერთაშორისო
ხელშეკრულების შესაბამისად. მაგალითად, საერთაშორისო არხებით ან სრუტეებით
სარგებლობის წესები. აღნიშნული წესები უნდა შეესაბამებოდეს ხელშეკრულებით
გათვალისწინებულ პირობებს და არ უნდა ცვლიდნენ ან აუქმებდნენ
ხელშეკრულებით მესამე სახელმწიფოებისათვის მინიჭებულ უფლებას.
სახელმწიფოებისგან განსხვავებით, საერთაშორისო ორგანიზაციის თანხმობა
უფლებით სარგებლობასთან დაკავშირებით არ ივარაუდება. საერთაშორისო
ორგანიზაციის თანხმობა 1986 წლის ვენის კონვენციის თანახმად, რეგულირდება ამ
ორგანიზაციის წესებით (36-ე მუხლი). აღნიშნული აიხსნება იმ გარემოებით, რომ
საერთაშორისო ორგანიზაციები არ არიან სუვერენული წარმონაქმნები, მათ,
სახელმწიფოებისაგან განსხვავებით, არა აქვთ შეუზღუდავი კომპეტენცია.
ორგანიზაციის მიერ დამატებითი უფლებების შეძენამ შესაძლოა ზეგავლენა იქონიოს
შესაბამისი საერთაშორისო ორგანიზაციის წესდებით გათვალისწინებულ
ფუნქციებზე. სწორედ ამიტომ მესამე ორგანიზაციის თანხმობა უფლებით
სარგებლობასთან დაკავშირებით არ ივარაუდება. აღნიშნული მუხლი არ
განსაზღვრავს თანხმობის ფორმას. ეს საკითხი უნდა გადაწყდეს კონკრეტული
ორგანიზაციის წესების შესაბამისად.
მესამე სახელმწიფოს ვალდებულების და უფლების შეცვლა ან გაუქმება
ვენის 1969 წლის კონვენციის 37-ე მუხლის მიხედვით:
"1. თუ მესამე სახელმწიფოსთვის წარმოიქმნება ვალდებულება 35-ე მუხლის
შესაბამისად, მაშინ ეს ვალდებულება შეიძლება გაუქმდეს ან შეიცვალოს მხოლოდ
ხელშეკრულების მონაწილეებისა და მესამე სახელმწიფოს თანხმობით, თუკი
დადგენილი არ არის, რომ ისინი სხვაგვარად შეთანხმდნენ.
2. თუ მესამე სახელმწიფოსათვის წარმოიქმნება უფლება 36-ე მუხლის
შესაბამისად, მაშინ ეს უფლება არ შეიძლება გაუქმდეს ან შეიცვალოს მონაწილეების
მიერ, თუკი დადგენილია, რომ არსებული განზრახვის შესაბამისად, ეს უფლება არ
ექვემდებარებოდა ამ მესამე სახელმწიფოს თანხმობის გარეშე გაუქმებას ან შეცვლას".
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მუხლი ეხება მესამე სახელმწიფოს
ვალდებულების ან უფლების გაუქმებას ან შეცვლას. აქ საუბარი არ არის
ხელშეკრულების შესაბამისი დებულებების შეცვლასა და გაუქმებაზე, რაც მონაწილე
სახელმწიფოთა პრეროგატივაა. შესაბამისად, ეს მუხლი ეხება მხოლოდ მესამე
სახელმწიფოსა და ხელშეკრულების მონაწილეებს შორის ურთიერთობებს.
როგორც ვხედავთ, დადგენილია გაუქმებისა და შეცვლის განსხვავებული წესი,
ერთი მხრივ, ვალდებულებების, ხოლო, მეორე მხრივ, უფლებების შემთხვევაში.
უფლების გაუქმებისა და შეცვლის შედარებით გამარტივებული წესია
გათვალისწინებული. უფლება არ შეიძლება გაუქმდეს ან შეიცვალოს მონაწილეების
მიერ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დადგენილია, რომ არსებული განზრახვის
თანახმად, ეს უფლება არ ექვემდებარებოდა მესამე სახელმწიფოს თანხმობის გარეშე
გაუქმებას ან შეცვლას. შესაბამისად, საერთო წესის თანახმად, მონაწილეებს
შეუძლიათ ურთიერთშეთანხმებით შეცვალონ ან გააუქმონ მესამე სახელმწიფოს
სასარგებლოდ გათვალისწინებული უფლება. მხედველობაში იქნა მიღებული მესამე
სახელმწიფოებისათვის უფლებების მინიჭების მზარდი პრაქტიკა, ასევე ის, რომ
განსხვავებული წესის დადგენის შემთხვევაში, მონაწილეები თავს შეიკავებდნენ
მესამე სახელმწიფოების სასარგებლოდ უფლების შექმნისაგან.
 სახელმწიფომ არ უნდა დადოს ხელშეკრულება, რომელიც შეუთავსებელი იქნება
სხვა სახელმწიფოსთან ადრე დადებული ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ
ვალდებულებებთან. ასეთი ხელშეკრულების დადება ჩაითვლება საერთაშორისო
ვალდებულებების კეთილსინდისიერად შესრულების პრინციპის დარღვევად.
აღნიშნული ხომ არ ნიშნავს იმას, რომ ახლად დადებული ხელშეკრულების
ნამდვილობა დამოკიდებულია ადრე დადებულ, მათ შორის მესამე
სახელმწიფოებთან დადებულ ხელშეკრულებებზე? წარსულში დომინირებდა
სწორედ ასეთი შეხედულება, ადრე დადებულ ხელშეკრულებასთან შეუთავსებელი
შეთანხმება ითვლებოდა ბათილად. საერთაშორისო პრაქტიკის ზეგავლენით ეს
შეხედულება შეიცვალა. როგორც აღვნიშნეთ, 1969 წლის ვენის კონვენცია შეიცავს
წესებს, რომლებიც ეხება ერთსა და იმავე საკითზე თანმიმდევრულად დადებული
ხელშეკრულებების გამოყენებას. კონვენციის 30-ე მუხლის დებულებები ეფუძნებიან
არა ხელშეკრულების ბათილობის (ვალდებულებს შორის კოლიზიის შემთხვევაში),
არამედ გამოყენების დროს უპირატესობის აღიარების იდეას. თუმცა ეს წესები
გამოიყენება ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობაში.
მესამე სახელმწიფოებთან დაკავშირებით კონვენციის 30-ე მუხლის მე-5 პუნქტში
აღნიშნულია, რომ ამ მუხლის მე-4 პუნქტი გამოიყენება სახელმწიფოს
პასუხისმგებლობის ნებისმიერი საკითხის მიმართ ზიანის მიუყენებლად, რომელიც
შეიძლება წარმოიშვას იმ ხელშეკრულების დადების ან მისი გამოყენების შედეგად,
რომლის დებულებები შეუთავსებელია სხვა ხელშეკრულების მიხედვით ამ
სახელმწიფოს მიერ სხვა სახელმწიფოს მიმართ ნაკისრ ვალდებულებებთან.
ამ დებულებიდან გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფოს საერთაშორისო
სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველი შეიძლება გახდეს როგორც
საერთაშორისო ხელშეკრულების დადების, ისე მისი გამოყენების ფაქტი. ასეთ
პასუხისმგებლობას იწვევს საკმაოდ მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობა, რომელიც
ხასიათდება როგორც შეუთავსებლობა. სახელშეკრულებო ვალდებულებებს შორის
შეუსაბამობის სხვა შემთხვევებში, კოლიზია უნდა დაიძლიოს ამ აქტების თანაბარი
იურიდიული ძალის აღიარების საფუძველზე, ძირითადად, მათი ისეთი
განმარტების გზით, რომელიც შესაბამისი ვალდებულებების შეჯერების მეშვეობით
ათანხმებს მათ შინაარს და ხსნის შეუსაბამობას.
ამას გარდა, თუ ხელშეკრულება არსებითად არღვევს ამ სახელმწიფოს მიერ მესამე
სახელმწიფოსთან ადრე დადებული ხელშეკრულებით ნაკისრ ვალდებულებებს,
უკანასკნელი სახელმწიფო კონვენციის მე-60 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად
უფლებამოსილია დაეყრდნოს ამ დარღვევას, როგორც ხელშეკრულების ან მისი
ნაწილის შეწყვეტის ან შეჩერების საფუძველს.

საერთაშორისო ხელშეკრულების მიმართ დათქმები

დათქმის ცნება
 საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სამართლის შესახებ ვენის 1969 კონვენციის მე-
2(d) მუხლის მიხედვით, “დათქმა ნიშნავს ხელშეკრულების ხელმოწერის,
რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს სახელმწიფოს
მიერ ნებისმიერი ფორმულირებითა და ნებისმიერი სახელწოდებით გაკეთებულ
ცალმხრივ განცხადებას, რომლის მეშვეობით მას სურს გამორიცხოს ან შეცვალოს
ხელშეკრულების გარკვეული დებულებების იურიდიული მოქმედება მოცემული
სახელმწიფოს მიმართ“.
საერთაშორისო ხელშეკრულებათა სამართლის შესახებ ვენის 1969 კონვენციის მე-
2(d) მუხლის მიხედვით, “დათქმა ნიშნავს ხელშეკრულების ხელმოწერის,
რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს სახელმწიფოს
მიერ ნებისმიერი ფორმულირებით და ნებისმიერი სახელწოდებით გაკეთებულ
ცალმხრივ განცხადებას, რომლის მეშვეობით მას სურს მის მიმართ ხელშეკრულების
გარკვეული დებულებების იურიდიული მოქმედების გამორიცხვა ან შეცვლა“.
დათქმის ცნების უკეთ გააზრების მიზნით, განვიხილოთ მისი შემადგენელი
ელემენტები.
ვენის 1969 წლის კონვენციის მიხედვით, დათქმა არის სახელმწიფოს მიერ
ფორმულირებული ცალმხრივი განცხადება. დათქმა სახელმწიფოს ოფიციალური
აქტია, რომელიც განსხვავდება იმ ხელშეკრულებისაგან, რომლის დებულებებსაც იგი
ეხება. თუმცა დათქმა არ წარმოადგენს ავტონომიურ სამართლებრივ აქტს, პირველ
რიგში, იმ თვალსაზრისით, რომ იგი უშუალო კავშირშია იმ ხელშეკრულებასთან,
რომლის მიმართაც იქნა ფორმულირებული; დათქმა წარმოშობს იურიდიულ
შედეგებს მხოლოდ იმ ხელშეკრულების მიმართ, რომლის დებულებებსაც იგი ეხება.
მეორე მხრივ, იმ თვალსაზრისით, რომ მისი მოქმედება დამოკიდებულია ასევე სხვა
სახელმწიფოების ცალმხრივ რეაქციაზე. დათქმა წარმოშობს იურიდიულ შედეგებს
მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მას მიიღებს სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფო ან
სახელმწიფოები.
დათქმის მიღების შედეგად საერთაშორისო ხელშეკრულების ფარგლებში
თითქოსდა იდება რამდენიმე დამატებითი შეთანხმება, რომლებიც ადგენენ
ერთმანეთისგან განსხვავებულ რამდენიმე სამართლებრივ რეჟიმს. ასე, მაგალითად,
თუ ხელშეკრულებაში მონაწილეობს ხუთი სახელმწიფო და ერთ-ერთმა მათგანმა
გააკეთა დათქმა, მაშინ ამ ხელშეკრულების ფარგლებში გვექნება ორი რეჟიმი: ერთი
ოთხ სახელმწიფოსა და დათქმის ავტორ სახელმწიფოს შორის, ხოლო მეორე ოთხ
სახელმწიფოს შორის, რომლებსაც დათქმა არ გაუკეთებიათ.
ფრაზა - ’’ნებისმიერი ფორმულირებით და ნებისმიერი სახელწოდებით“ ნიშნავს,
რომ დათქმის იურდიული არსი არ არის დამოკიდებული არც მის ფორმულირებაზე
და არც სახელწოდებაზე. ეს დებულება ყურადღებას ამახვილებს დათქმის
იურიდიულ ბუნებაზე და არა მის ფორმულირებაზე ან სახელწოდებაზე. თუ
სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებული ცალმხრივი განცხადების მიზანს
წარმოადგენს ამ სახელმწიფოს მიმართ ხელშეკრულების კონკრეტული დებულების
იურიდიული მოქმედების შეცვლა ან გამორიცხვა, მაშინ ეს განცხადება უნდა
ჩაითვალოს დათქმად, მისი ფორმულირებისა და კონკრეტული სახელწოდების
მიუხედავად.
ვენის 1969 წლის კონვენციის მიხედვით, დათქმის ფორმულირება შესაძლებელია
’’ხელშეკრულების ხელმოწერის, რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან
შეერთების დროს“. ამდენად, დათქმის ინსტიტუტი უშუალო კავშირშია
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვასთან. დათქმა
შეიძლება გაცხადდეს ხელშეკრულების დადების ნებისმიერ სტადიაზე, მაგრამ
იურიდიულ მნიშვნელობას იძენს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ასახვას ჰპოვებს აქტში,
რომლის მეშვეობითაც სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას (მაგალითად,
სარატიფიკაციო სიგელში).
თუ დათქმა ფორმულირებული იქნა, მაგალითად, იმ საერთაშორისო
ხელშეკრულების ხელმოწერის დროს, რომელიც ექვემდებარება რატიფიცირებას,
მიღებას, ან დამტკიცებას, იგი ოფიციალურად უნდა დადასტურდეს დათქმის
განმცხადებელი სახელმწიფოს მიერ ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
თავისი თანხმობის გამოხატვის დროს. დათქმა, ასეთ შემთხვევაში,
ფორმულირებულად ჩაითვლება მისი დადასტურების თარიღიდან (23(2)-ე მუხლი).
აქედან გამომდინარე შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ სახელმწიფოს ცალმხრივ
განცხადებას არ ექნება იურიდული ძალა, თუ მისი ფორმულირება მოხდა
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვის შემდეგ.
 დათქმის ფორმულირების უფლების განსაზღვრული მომენტით შეზღუდვის
აუცილებლობა განპირობებული იყო დათქმების რეგისტრაციის გამარტივების
სურვილით, აგრეთვე იმ მოსაზრებით, რომ სხვა ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს,
რომლებიც იღებენ დათქმის ფორმულირების შესახებ შეტყობინებას, გარკვეული
ვადის განმავლობაში მისცემოდათ მასზე რეაგირების შესაძლებლობა.
1969 წლის კონვენციის მიხედვით, დათქმის მიზანს წარმოადგენს
ხელშეკრულების გარკვეული დებულებების იურიდიული მოქმედების ’’გამორიცხვა
ან შეცვალა“. დათქმის მეშვეობით შესაძლებელია ხელშეკრულების დებულების
იურიდიული მოქმედების და არა თავად ამ დებულების შეცვლა ან გამორიცხვა.
შესაბამისად, პირველ რიგში, უნდა განისაზღვროს წარმოადგენს თუ არა ამ
განცხადების მიზანს ხელშეკრულების გარვეული დებულების იურიდიული
მოქმედების გამორიცხვა ან შეცვლა. თუკი ასეთი მიზანი დადგინდება, მაშინ
შესაბამისი განცხადება ჩაითვლება დათქმად ვენის 1969 წლის კონვენციის
შესაბამისად, მისი კონკრეტული სახელწოდების მიუხედავად.
ცალმხრივი განცხადების დათქმად კვალიფიცირების გადამწყვეტ კრიტერიუმს
წარმოადგენს შედეგი, რომლის მიღწევას მიზნად ისახავდა ამ განცხადების ავტორი.
ასეთი დაზუსტება მნიშნელოვანია იმ თვალსაზრისით, რომ მხედველობაში უნდა
იქნეს მიღებული განცხადების შინაარსი და ის იურიდული შედეგები, რომელიც
შეიძლება მოყვეს მის ფორმულირებას.
დეფინიციის ეს ელემენტი მიზნად ისახავს ასევე დათქმებისა და ისეთი
ცალმხრივი განცხადებების გამიჯვნას, რომელთა მიზანს წარმოადგენს, მაგალითად,
არა იურიდიული, არამედ პოლიტიკური ეფექტის მოხდენა, ან ხელშეკრულების ან
მისი ცალკეული დებულებების განმარტება. დეფინიციის ეს ელემენტი ამ მუხლის
მოქმედების სფეროდან გამორიცხავს ასევე ისეთ ცალმხრივ განცხადებას, რომლის
ეფექტი (შედეგი) ზეგავლენას ახდენს არა საერთაშორისო, არამედ
შიდასახელმწიფოებრივ ურთიერთობებზე.
რაც შეეხება ტერმინს ’’გარკვეული დებულებები“, მისი გამოყენება
განპირობებული იყო იმ მოსაზრებით, რომ თავიდან აეცილებინათ ზოგადი და
არაზუსტი დათქმების ფორმულირების შესაძლებლობა, რომლებიც, საბოლოო ჯამში,
ეფემერულს გახდიდნენ ხელშეკრულების სავალდებულო ხასიათს. დათქმა ზოგადი
ხასიათისაა, თუკი იგი ფორმულირებულია იმდაგვარად, რომ შეუძლებელია მისი
მოქმედების სფეროს განსაზღვრა. დაუშვებელია, მაგალითად, ისეთი ზოგადი
დათქმის ფორმულირება, რომელიც საერთაშორისო ხელშეკრულებასა და ქვეყნის
კანონმდებლობას შორის კოლიზიის შემთხვევაში, უპირატესობას ანიჭებს ეროვნულ
კანონმდებლობას.
ასე, მაგალითად, ქალთა მიმართ რასობრივი დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმის
ლიკვიდაციის შესახებ ნიუ-იორკის 1979 წლის კონვენციის რატიფიცირება
მავრიტანიამ მოახდინა შემდეგი პირობით: მავრიტანიის თანხმობა ეხება მხოლოდ იმ
დებულებებს, რომლებიც არ ეწინააღმდეგება ისლამური შარიათის კანონებს. დანიამ
მავრიტანიის დათქმაზე განაცხადა საწინააღმდეგო პოზიცია, რომელშიც აღნიშნული
იყო, რომ ისლამური შარიათის წესებზე მითითებას, რომლებსაც შეიცავს
მავრიტანიის დათქმა, შეუზღუდავი მოქმედების სფერო და განუსაზღვრელი
ხასიათი აქვს. ბავშვთა უფლებების დაცვის შესახებ 1989 წლის კონვენციის
რატიფიცირება წმინდა საყდარმა მოახდინა შემდეგი პირობით: კონვენციის
გამოყენება უნდა შეესაბამებოდეს ვატიკანის ქალაქ-სახელმწიფოს განსაკუთრებულ
ბუნებასა და მისი ობიექტური სამართლის წყაროებს. გაერთიანებულმა სამეფომ ამ
დათქმაზე განაცხადა საწინააღმდეგო პოზიცია, რომელშიც აღნიშნული იყო შემდეგი:
ასეთი დათქმა, რომელიც კონკრეტული დებულებების დაზუსტების გარეშე შეიცავს
შიდა სამართალზე ზოგად მითითებას, საშუალებას არ აძლევს კონვენციის დანარჩენ
წევრ-სახელმწიფოებს განსაზღვრონ, თუ რა მოცულობით ეთანხმება დათქმის
ავტორი სახელმწიფო კონვენციით გათვალისწინებულ ვალდებულებებს.
თუმცა, ერთმანეთთან არ უნდა გავაიგივოთ ზოგადი დათქმები, რომლებსაც
ზოგადი შინაარსი და განუსაზღვრელი მოქმედების სფერო აქვთ და ე. წ. „გამჭოლი
დათქმები“. „გამჭოლი დათქმის“ მეშვეობით სახელმწიფო აცხადებს, თუ როგორ
აპირებს ამ ხელშეკრულების გამოყენებას. გამჭოლად განიხილება, მაგალითად,
ისეთი დათქმა, რომელიც გამორიცხავს გარკვეული კატეგორიის პირების ან
ობიექტების, მიმართ ხელშეკრულების გამოყენებას, ან დათქმა, რომელიც
გამორიცხავს გარკვეული ტერიტორიის მიმართ ხელშეკრულების გამოყენებას
(დათქმა ეხება არა კონკრეტულ დებულებებს, არამედ ხელშეკრულების მოქმედების
სივრცით (ტერიტორიულ) სფეროს), ან კიდევ დათქმა, რომელიც ზღუდავს ან
გამორიცხავს ხელშეკრულების გამოყენებას გარკვეული გარემოებების დადგომის
შემთხვევაში. მართალია, ასეთი დათქმა არ ეხება საერთაშორისო ხელშეკრულების
გარკვეულ დებულებებს, მაგრამ ეს სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ ასეთ
დათქმებს, ყველა შემთხვევაში, ზოგადი შინაარსი და განუსაზღვრელი მოქმედების
სფერო აქვთ. ასეთი დათქმა შეიძლება ეხებოდეს ხელშეკრულების გამოყენების
რომელიმე კონკრეტულ ასპექტს. „გამჭოლი დათქმები“ საკმაოდ ხშირად გვხვდება
და მათ ფორმულირებას მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობა არ მოყვება.
დათქმები და სახელმწიფოების მიერ ფორმულირებული სხვა ცალმხრივი
განცხადებები
სახელმწიფოები ხელშეკრულების ხელმოწერის, რატიფიცირების, მიღების,
დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს აკეთებენ სხვადასხვა სახის განცხადებებს,
რომლებიც წარმოაჩენენ მათ დამოკიდებულებას ხელშეკრულების ან მისი
გარკვეული დებულებების მიმართ. ასეთი ცალმხრივი განცხადება ზეგავლენას არ
ახდენს ხელშეკრულების გამოყენებაზე, იგი არ ცვლის და არ გამორიცხავს
ხელშეკრულების გარკეეული დებულებების იურიდიულ მოქმედებას განცხადების
ავტორი სახელმწიფოს მიმართ. ამ სახის განცხადებებს შეიძლება მივაკუთვნოთ
ხელშეკრულების ხელმოწერის, რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან
შეერთების დროს გაკეთებული ცალმხრივი განცხადება, რომლის მეშვეობით
სახელმწიფო ახდენს ხელშეკრულების ან მისი გარკვეული დებულებების
პოლიტიკურ შეფასებას.
ზოგიერთ შემთხვევაში სახელმწიფო აცხადებს, თუ რა მეთოდებისა და
საშუალებების გამოყენებით მოახდენს შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე
სახელშეკრულებო ვალდებულებების იმპლემენტაციას. თუკი ასეთი განცხადება
ზეგავლენას არ ახდენს სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოების უფლება-
მოვალეობებზე, მაშინ იგი საინფორმაციო ხასიათის განცხადებად უნდა შეფასდეს.
არ წარმოადგენს დათქმას არც საინტერპრეტაციო დეკლარაცია (განცხადება).
საინტერპრეტაციო დეკლარაცია ნიშნავს ხელშეკრულების ხელმოწერის,
რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს სახელმწიფოს
მიერ ნებისმიერი სახელწოდებითა და ფორმულირებით გაკეთებულ ცალმხრივ
განცხადებას, რომლის მეშვეობით მას სურს განსაზღვროს ან დააზუსტოს
ხელშეკრულების გარკვეული დებულებების შინაარსი ან მოქმედების სფერო.
ვინაიდან ხელშეკრულების ნორმატიული შინაარსი, როგორც წესი, არ იცვლება
მისი განმარტების შედეგად, ამიტომ ასეთი განცხადება არ შეიძლება ჩაითვალოს
დათქმად. საინტერპრეტაციო დეკლარაცია არ ცვლის ხელშეკრულებით
გათვალისწინებულ უფლება-მოვალეობათა მოცულობას, იგი მხოლოდ
განსაზღვრავს, თუ როგორ განმარტავს ხელშეკრულების ერთ-ერთი ხელშემკვრელი
მხარე მის დებულებებს და როგორ აპირებს მათ შესრულებას. ამიტომ,
საინტერპრეტაციო დეკლარაციების გაკეთება შესაძლებელია იმ შემთხვევაშიც,
როდესაც ხელშეკრულებით აკრძალულია დათქმების ფორმულირება.
ზემოხსენებულის მიუხედავად, ხშირად რთულია შესაბამისი აქტის იურიდიული
ბუნების განსაზღვრა (შესაბამისი აქტი წარმოადგენს დათქმას თუ საინტერპრეტაციო
დეკლარაციას). სირთულე მდგომარეობს იმაში, რომ საინტერპრეტაციო განცხადება
წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ წერილობით ფორმულირებულ ცალმხრივ
განცხადებას. ამ შემთხვევაშიც, მნიშვნელობა არა აქვს კონკრეტული განცხადების
ფორმულირებასა და სახელწოდებას. სწორედ ეს საერთო ელემენტები განაპირობებენ
მათი გამიჯვნის სირთულეს.
ამავდროულად, ამ ორ ინსტრუმენტს ერთმანეთისგან განასხვავებს მიზანი,
რომლის მიღწევაც სურს შესაბამისი განცხადების ავტორს. დათქმის ფუნქცია
მდგომარეობს იმაში, რომ შეცვალოს ან გამორიცხოს ხელშეკრულების გარკვეული
დებულებების იურიდიული მოქმედება, ხოლო საინტერპრეტაციო განცხადების
მიზანი ხელშეკრულების დებულებების მნიშვნელობის განსაზღვრით ან
დაზუსტებით შემოიფარგლება. ამიტომ, მნიშვნელოვანია განისაზღვროს თუ რა
განზრახვით ხელმძღვანელობდა სახელმწიფო შესაბამისი განცხადების
ფორმულირების დროს: მის მიზანს წარმოადგენდა ხელშეკრულების გარკვეული
დებულებების იურიდიული მოქმედების გამორიცხვა ან შეცვლა, თუ მას სურდა
ხელშეკრულების გარკვეული დებულებების შინაარსის, მათი მნიშვნელობის
განსაზღვრა ან დაზუსტება. შესაბამისად, პირველ შემთხვევაში სახეზე იქნება
დათქმა, ხოლო მეორე შემთხვევაში კი - საინტერპრეტაციო დეკლარაცია. ამდენად,
მიზნის ელემენტი წარმოადგენს იმ კრიტერიუმს, რომელიც განასხვავებს დათქმას
საინტერპრეტაციო განცხადებისგან. საინტერპრეტაციო განცხადების მიზანს,
როგორც აღვნიშნეთ, არ წარმოადგენს ხელშეკრულების გარკეეული დებულებების
იურიდიული მოქმედების გამორიცხვა ან შეცვლა.
 თეორიაში განსხვავებული შეხედულებები გამოითქვა იმასთან დაკავშირებით, თუ
რომელი კრიტერიუმით უნდა ვიხელმძღვანელოთ ამ პრობლემის გადაწყვეტისას:
სუბიექტურით (რის მიღწევა სურდა განცხადების ავტორს?) თუ ობიექტურით (რა
შედეგი მოყვება ფორმულირებულ განცხადებას?). ჩვენი აზრით, აღნიშნული დავა
ხელოვნურია. დათქმის დეფინიციაში გამოყენებული სიტყვა „სურს“ ნიშნავს იმას,
რომ იურიდიული შედეგი, რომლის მიღწევაც სურს მის ავტორს შეიძლება
სხვადასხვა მიზეზით (დათქმის ბათილობის ან სხვა ხელშემკვრელი მხარეების მიერ
საწინაღმდეგო პოზიციის გაცხადების გამო) ვერ იქნეს უზრუნველყოფილი. თუმცა,
ეს არ ნიშნავს, რომ გამოიყენება მხოლოდ სუბიექტური კრიტერიუმი: დასახული
მიზნის განსაზღვრა შესაძლებელია მხოლოდ განცხადების პოტენციური შედეგების
ობიექტური ანალიზის საფუძველზე. თუ განცხადებას ობიექტურად მოყვება
ხელშეკრულების დებულების იურიდიული მოქმედების შეცვლა ან გამორიცხვა,
მაშინ ასეთი განცხადება წარმოადგენს დათქმას, მისი კონკრეტული სახელწოდების
მიუხედავად.
შესაბამისად, აქტის იურიდიული ბუნების დადგენის გადამწყვეტი კრიტერიუმია -
შედეგი, რომლის მიღწევას მიზნად ისახავს ეს განცხადება. ასეთი დაზუსტება
მნიშნელოვანია იმ თვალსაზრისით, რომ მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული
განცხადების შინაარსი და ის იურიდული შედეგები, რომლებიც შეიძლება მოყვეს
მის ფორმულირებას. ეს სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ ცალმხრივი განცხადების
სახელწოდებას საერთოდ არანაირი მნიშვნელობა არა აქვს. შესაბამისი სახელწოდება
მოწმობს იმაზე, თუ რა მიზანს ისახავდა განცხადების ავტორი სახელმწოფო.
განცხადების კვალიფიკაციის მიზნებისათვის, მას გარკვეული (თუმცა არა
გადაწყვეტი) მნიშვნელობა აქვს. სახელწოდება წარმოადგენს შეფასების ელემენტს,
რომელიც მხედველობაში მიიღება, მაგალითად, ისეთ შემთხვევაში, როდესაც
სახელმწოფო ერთდროულად აკეთებს რამდენიმე განცხადებას ერთიდაიმავე
ხელშეკრულების მიმართ და ზოგიერთ მათგანს უწოდებს დათქმას, ხოლო
დანარჩენებს კი - საინტერპრეტაციო დეკლარაციებს. თავისთავად ცხადია, რომ
ასეთი ვარაუდი უდავო არ გახლავთ. საინტერპრეტაციო განცხადება, მისი
სახელწოდების მიუხედავად, ჩაითვლება დათქმად, თუ იგი, ხელშეკრულების
ზოგიერთი დებულების განმარტებასთან ერთად, ობიექტურად ცვლის ან
გამორიცხავს განცხადების ავტორ სახელმწიფოსთან მიმართებით ხელშეკრულების
ცალკეული დებულებების იურიდიულ მოქმედებას. საკითხი, ყველა კონკრეტულ
შემთხვევაში, უნდა გადაწყდეს განცხადების შინაარსის ანალიზის საფუძველზე.
აქედან გამომდინარეობს, რომ ცალმხრივი აქტი შეიძლება იწოდებოდეს
განცხადებად ან დეკლარაციად, მაგრამ არსებითად წარმოადგენდეს დათქმას.
საერთაშორისო სამართლის კომისიამ მე-2 მუხლის საბოლოო პროექტის მიმართ
თავის კომენტარში დააზუსტა, რომ ხელშეკრულების ხელმოწერის, რატიფიცირების,
მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს ფორმულირებულ განცხადებას
შეიძლება ჰქონდეს „დათქმის მნიშვნელობა“, თუკი მის მიზანს წარმოადგენს
ხელშეკრულების დებულების იურიდიული მოქმედების შეცვლა ან გამორიცხვა“.
შესაბამისად, დაუშვებელია დეკლარაციის ან განცხადების სახით დათქმის
ფორმულირება, თუ ხელშეკრულება კრძალავს მათ ფორმულირებას. წინააღმდეგ
შემთხვევაში, ასეთი განცხადება ჩაითვლება უკანონო, ბათილ დათქმად.
ზოგჯერ სახელმწიფო განცხადების ფორმულირების დროს გარკვევით მიუთითებს
იმაზე, რომ მის მიერ შეთავაზებული განმარტება წარმოადგენს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე მისი თანხმობის აუცილებელ პირობას. სხვა
სიტყვებით, ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე ამ სახელმწიფოს
თანხმობა გამოხატულად ჩაითვლება მხოლოდ იმ ხელშემკვრელი სახელმწიფოს (ან
სახელმწიფოების) მიმართ, რომელიც მიიღებს მითითებული მნიშვნელობით
ხელშეკრულების შესაბამისი დებულებების განმარტებას. ასეთ საინტერპრეტაციო
განცხადებას შეიძლება ვუწოდოთ „პირობითი საინტერპრეტაციო განცხადება“.
პირობითი საინტერპრეტაციო განცხადება ნიშნავს ხელშეკრულების ხელმოწერის,
რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს სახელმწიფოს
მიერ ნებისმიერი ფორმულირებითა და ნებისმიერი სახელწოდებით გაკეთებულ
ცალმხრივ განცხადებას, რომლის მეშვეობით ეს სახელმწოფო ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას დამოკიდებულს ხდის
ხელშეკრულების გარკვეული დებულებების მის მიერ მითითებულ განმარტებაზე.
ასე, მაგალითად, ლათინურ ამერიკაში ბირთვული იარაღის აკრძალვის შესახებ
ხელშეკრულების მეორე დამატებითი ოქმის ხელმოწერის დროს საფრანგეთმა
განაცხადა: „თუ საფრანგეთის მთავრობის მიერ გაკეთებულ საინტერპრეტაციო
განცხადებას ნაწილობრივ ან მთლიანად სადავოდ აქცევს ხელშეკრულების ან II
ოქმის მონაწილე ერთი ან რამდენიმე მხარე, მაშინ მითითებულ დოკუმენტებს არ
ექნებათ ძალა საფრანგეთის რესპუბლიკასა და ამ სახელმწიფოს ან სახელმწიფოებს
შორის ურთიერთობაში“. საფრანგეთის მიერ გაკეთებული განცხადება
ითვალისწინებდა შეიარაღებული თავდასხმის საპასუხოდ ბირთვული იარაღის
გამოყენების შესაძლებლობას.
ამდენად, პირობითი საინტერპრეტაციო განცხადების მიზანი არ შემოიფარგლება
მხოლოდ ხელშეკრულების დებულებების მნიშვნელობის განსაზღვრით ან
დაზუსტებით, სახელმწიფო ცდილობს ასეთი განმარტება სავალდებულოდ აქციოს
სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოებისათვის. ამ თვალსაზრისით, საინტერპრეტაციო
დეკლარაციასა და პირობით საინტერპრეტაციო დეკლარაციას შორის განსხვავების
დადგენა დაკავშირებულია ისეთივე სირთულეებთან, როგორიც გვაქვს დათქმებისა
და საინტერპრეტაციო განცხადებების შემთხვევაში. შესაბამისად, ამ შემთხვევაშიც
უნდა ვიხელმძღვანელოთ იმავე კრიტერიუმებით.
როგორც ვხედავთ, პირობითი საინტერპრეტაციო განცხადება დათქმებთან უფრო
ახლოს მდგომი ინსტრუმენტია, რადგან ორივე შემთხვევაში სახელმწიფო თანხმდება
გახდეს ხელშეკრულების მონაწილე მხოლოდ იმ პირობით, რომ ხელშეკრულების
იურიდული მოქმედება რაღაც ნაწილში (ან მისი გარკვეული დებულებების
იურიდიული მოქმედების შეცვლის ან გამორიცხვის გზით, ან მათი განმარტების
მეშვეობით) მასზე არ გავრცელდება. აქედან გამომდინარეობს, რომ პირობითი
საინტერპრეტაციო დეკლარაცია, როგორც ფორმალური, ისე შინაარსობრივი
მოთხოვნების თვალსაზრისით ექვემდებარება იმავე რეჟიმს, რომელიც გამოიყენება
დათქმების მიმართ: მათზე ვრცელდება 1969 წლის კონვენციის მე-2 კარით
გათვალისწინებული ნორმების მოქმედება.
პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფოები ხელშეკრულების სავალდებულოდ
აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვისას ხშირად აკეთებენ განცხადებებს, რომელთა
მიზანს არ წარმოადგენს ხელშეკრულების დებულებების იურიდული მოქმედების
გამორიცხვა ან შეცვლა და არც მათი შინაარსის განმარტება. შესაბამისად, ასეთი
განცხადება არ წარმოადგენს არც დათქმას და არც საინტერპრეტაციო დეკლარაციას.
ასე, მაგალითად, გარკვეული მსგავსების მიუხედავად, დათქმას არ წარმოადგენს
არცნობის შესახებ განცხადება.
სახელმწიფოები ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის
გამოხატვისას ხშირად აკეთებენ განცხადებებს, რომლებშიც მიუთითებენ, რომ
მრავალმხრივ ხელშეკრულებაში ისეთი წარმონაქმნის მონაწილეობა, რომელიც არ
არის აღიარებული ამ სახელმწიფოს მიერ, არ ნიშნავს ამ წარმონაქმნის აღიარებას.
ასეთი განცხადება არ ითვლება დათქმად, რადგან მის მიზანს არ წარმოადგენს
განცხადების ავტორი სახელმწიფოს მიმართ ხელშეკრულების ცალკეული
დებულებების იურიდიული მოქმედების შეცვლა ან გამორიცხვა.
საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, მრავალმხრივ ხელშეკრულებაში ისეთი
სახელმწიფოების მონაწილეობა, რომელებიც არ ცნობენ ერთმანეთს, არ ნიშნავს ამ
სახელმწიფოების მიერ ერთმანეთის აღიარებას. აღნიშნულის მიუხედავად, ასეთ
შემთხვევაში, შესაბამისი მხარეები ხელშეკრულების განხორცილებისათვის საჭირო
ფარგლებში მაინც აღიარებენ ერთმანეთს. თუ რომელიმე მხარე დამატებით
განაცხადებს, რომ ხელშეკრულება არ იმოქმედებს ამ სახელმწიფოსა და
არაღიარებულ წარმონაქმნს შორის, მაშინ ხელშეკრულება ძალაში არ შევა შესაბამის
სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობაში.
ასე, მაგალითად, საუდის არაბეთმა სასოფლო-სამეურნეო განვითარების ფონდის
დაფუძნების შესახებ შეთანხმების ხელმოწერისას განაცხადა: ამ შეთანხმებაში
საუდის არაბეთის მთავრობის მონაწილეობა არანაირად არ ნიშნავს მის მიერ
ისრაელის აღიარებას ან ისრაელთან ამ ხელშეკრულებით მოწესრიგებული
ურთიერთობების დამყარებას.
შეიძლება თუ არა ეს განცხადება ჩაითვალოს დათქმად?
ამ საკითხთან დაკავშირებით დოქტრინაში არ გვაქვს ერთმნიშვნელოვანი
პოზიცია. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ასეთი განცხადება წარმოადგენს დათქმას
მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი მისი ავტორი მიუთითებს, რომ იგი გამორიცხავს
ხელშეკრულების გამოყენებას მასსა და იმ წარმონაქმნს შორის ურთიერთობაში,
რომელსაც იგი არ აღიარებს.
განსხვავებული შეხედულების მიხედვით, ასეთი განცხადება არ წარმოდგენს
დათქმას, რადგან იგი გამორიცხავს ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ყველა
ნორმის გამოყენებას; მათ მიზანს არ წარმოადგენს ხელშეკრულების გარკვეული
დებულებების იურიდიული მოქმედების გამორიცხვა ან მოდიფიცირება.
 სხვა მეცნიერები თვლიან, რომ ამ არგუმენტს არ შეიძლება მიენიჭოს გადამწყვეტი
მნიშვნელობა, რადგან პრაქტიკაში ხშირად გვხდება ე. წ. „გამჭოლი დათქმები“,
რომლებიც არ ეხებიან რა ხელშეკრულების კონკრეტულ დებულებებს, ზუსტად
განსზღვრული შემთხვევებში გამორიცხავენ მის გამოყენებას. თანაც ასეთი პრაქტიკა,
რომელიც საკმაოდ ფართოდ არის გავრცელებული, არასდროს სადაოდ არ ქცეულა.
მათი აზრით, ასეთი განცხადება არ უნდა ჩაითვალოს დათქმად იმის გამო, რომ იგი
არ ეხება ხელშეკრულებას ან მის დებულებებს. ამ განცხადების მეშვეობით
სახელმწიფო აცხადებს, რომ არაღიარებულ სუბიექტს არ შესწევს სახელშეკრულებო
ვალდებულებების მიღებისა და მათი რეალიზების უნარი; რომ მოცემული
წარმონაქმნი არ განიხილება სახელმწიფოდ საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად.
შესაბამისად, განცხადება ეხება არა ხელშეკრულებას და მის დებულებებს, არამედ ამ
წარმონაქმნის სახელშეკრულებო უფლებაუნარიანობას, რომელსაც განცხადების
ავტორი უარყოფს. ამას გარდა, ასეთი განცხადების მიმართ პრაქტიკულად
შეუძლებელია ვენის კონვენციით გათვალისწინებული ნორმების გამოყენება,
კერძოდ, შეუძლებელია ამ განცხადების მიმართ საწინააღმდეგო პოზიციის
დაფიქსირება.
ორმხრივი ხელშეკრულებების მიმართ დათქმები
ორმხრივი ხელშეკრულების მიმართ დათქმის ფორმულირება ყოველთვის
წარმოდგენდა დისკუსიის საგანს. იმის მიუხედავად, რომ ვენის 1969 წლის
კონვენციაში ამის შესახებ პირდაპირ არაფერია ნათქვამი ზოგადად მიჩნეულია, რომ
დათქმის ფორმულირება შესაძლებელია მხოლოდ მრავალმხრივი ხელშეკრულების
დებულებების მიმართ. საერთაშორისო სამართლის კომისიის თავდაპირველ
პროექტში შესაბამისი კარი იწოდებოდა „მრავალმხრივი ხელშეკრულების მიმართ
დათქმები“. ვენის კონფერენციის მსვლელობისას (1968-1969) სარედაქციო კომიტეტის
მიერ ამოღებული იქნა მრავალმხრივ ხელშეკრულებებზე ყოველგვარი მითითება.
ამის მიუხედავად, ვენის 1969 წლის კონვენციით გათვალისწინებული
სამართლებრივი რეჟიმი მხოლოდ მრავალმხრივი ხელშეკრულების მიმართ
ფორმულირებულ დათქმებს ეხება.
ორმხრივი ხელშეკრულება არის ერთიანი აქტი, რომელიც წარმოშობს ურთიერთ
სანაცვლო უფლებებსა და მოვალეობებს. მრავალმხრივი ხელშეკრულების მიმართ
ფორმულირებული დათქმის მიღების შემთხვევაში, დათქმის ავტორ სახელმწიფოსა
და დათქმის მიმღებ სახელმწიფოს შორის თითქოსდა მიიღწევა დამატებითი
შეთანხმება, რომელიც არსებობს მრავალმხრივი ხელშეკრულების პარალელურად.
ამიტომ, ორმხრივი ხელშეკრულების მიმართ ფორმულირებული დათქმა
ეწინააღმდეგება თავად ასეთი ხელშეკრულების იდეას. ორმხრივი
ხელშეკრულებების მიმართ დათქმების ფორმულირების პრაქტიკას ხშირად
მიმართავს ამერიკის შეერთებული შტატები.
ორმხრივი და მრავალმხრივი ხელშეკრულებების მიმართ დათქმებს შორის
გარკვეული მსგავსების მიუხედავად, არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავებები.
მთავარი განსხვავება მდგომარეობს იმ იურიდიულ შედეგებში, რომლებიც მოყვება
დათქმის მიღებას. მეორე სახელმწიფოს მიერ ორმხრივი ხელშეკრულების მიმართ
ფორმულირებული დათქმის მიღების შემთხვევაში იცვლება თავად ხელშეკრულება
და არა ხელშეკრულების დებულებების იურიდიული მოქმედება დათქმის ავტორი
სახელმწიფოს მიმართ. ამდენად, განსხვავება განისაზღვრება არა დათქმის მიღების
საჭიროებით (დათქმის მიღება საჭიროა ორივე შემთხვევაში), არამედ იმ
იურიდიული შედეგებით, რომელიც მოყვება მის მიღებას.
ორმხრივი ხელშეკრულების მიმართ დათქმის მიზანს წარმოადგენს
ხელშეკრულების ტექსტის შინაარსთან დაკავშირებით მოლაპარაკების განახლება ან
ხელშეკრულების ტექსტში ცვლილებების შეტანა. იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი
წინადადება მიღებული იქნება სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ, მაშინ
ხელშეკრულება ძალაში შევა იმ ცვლილებებით, რომლებიც წარადგინა დათქმის
ავტორმა სახელმწიფომ. თუ მოლაპარაკებაში მონაწილე მეორე მხარე უარყოფს ამ
წინადადებას, მაშინ დათქმის ავტორმა სახელმწიფომ ან უნდა მოხსნას თავისი
დათქმა (ამ შემთხვევაში ხელშეკრულება ძალაში შევა თავდაპირველი რედაქციით) ან
ხელშეკრულების დადების პროცესი შეწყდება.
აქედან გამომდინარე, შეუძლებლად მიგვაჩნია დათქმების ინსტიტუტის ნაწილად
განვიხილოთ ორმხრივი ხელშეკრულების მიმართ დათქმა, რადგან ორმხრივი
ხელშეკრულების მიმართ დათქმა იგივეა, რაც შეთანხმებული ტექსტის გადახედვის
წინადადება.
საერთო წესი
 საერთო წესი მდგომარეობს იმაში, რომ სახელმწიფოს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვის დროს შეუძლია დათქმის
ფორმულირება (მე-19 მუხლი). „შეუძლია“ ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს აქვს
შესაბამისი უფლება. თუმცა, საუბარია მხოლოდ დათქმის ფორმულირების
უფლებაზე. დათქმა არ წარმოშობს იურიდიულ შედეგებს მხოლოდ იმ ფაქტის გამო,
რომ იგი ფორმულირებული იქნა. სწორედ ამ მიზეზით უარყო ვენის კონფერენციის
სარედაქციო კომიტეტმა ჩინეთის შესწორება, რომელიც ითვალისწინებდა, რომ
სიტყვები “დათქმის ფორმულირება“ შეცვლილიყო სიტყვებით “დათქმის გაკეთება“.
სხვა სიტყვებით, დათქმის ფორმულირება არ ნიშნავს მის გაკეთებას.
დათქმის ფორმულირების უფლება შეზღუდულია რამდენიმე პირობით. პირველ
რიგში, აღსანიშნავია დროის ფაქტორი. დათქმის ფორმულირება შესაძლებელია
„ხელშეკრულების ხელმოწერის, რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან
შეერთებისას“. სხვა სიტყვებით, დათქმის ინსტიტუტი კავშირშია ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვასთან. დათქმის ფორმულირება
შესაძლებელია ხელშეკრულების დადების ადრეულ სტადიაზეც, მაგრამ იურიდიულ
მნიშვნელობას იგი შეიძენს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ასახვას ჰპოვებს იმ აქტში
(მაგალითად, სარატიფიკაციო სიგელი, მიღების, დამტკიცების, შეერთების საბუთი),
რომლის მეშვეობით სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას. თუ დათქმა
ფორმულირებული იქნა, მაგალითად, ხელშეკრულების ტექსტის მიღების ან მისი
ავთენტურობის დადგენის დროს, ანდა ისეთი ხელშეკრულების ხელმოწერისას,
რომელიც ექვემდებარებოდა რატიფიცირებას, მიღებას, ან დამტკიცებას, იგი
ოფიციალურად უნდა დადასტურდეს დათქმის განმცხადებელი სახელმწიფოს მიერ
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თანხმობის გამოხატვისას. ამ
შემთხვევაში, დათქმა ფორმულირებულად ჩაითვლება მისი დადასტურების
თარიღიდან.
დათქმის დასაშვებობა
იმისათვის, რომ დათქმა მოქმედად ჩაითვალოს დაკმაყოფილებული უნდა იქნას
შემდეგი ორი პირობა:
1) დათქმა უნდა იყოს დასაშვები (დათქმის დასაშვებობა სავალდებულო,
მაგრამ არასაკმარისი პირობაა);
2) დათქმა უნდა მიიღოს სხვა ხელშემკვრელმა სახელმწიფომ .
ვენის კონვენცია ადგენს ნებისმიერი დათქმის დასაშვებობის პრეზუმფციას
(სახელმწიფოს შეუძლია დათქმის ფორმულირება), გარდა იმ შემთხვევებისა,
როდესაც:
a) ეს დათქმა აკრძალულია ხელშეკრულებით;
b) ხელშეკრულება ითვალისწინებს, რომ შეიძლება მხოლოდ გარკვეული
დათქმების გაკეთება, რომელთა რიცხვში არ შედის ეს დათქმა;
c) იმ შემთხვევებში, რომლებზეც არ ვრცელდება a) და b) ქვეპუნქტების
მოქმედება, დათქმა შეუთავსებელია ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზნებთან (მე-19 მუხლი).
იმ შემთხვევაში, თუ დათქმა არ მიეკუთვნება არცერთ ამ აკრძალულ კატეგორიას,
სხვა სიტყვებით, თუ იგი დასაშვებია, მაშინ ხელშემკვრელი სახელმწიფოების წინაშე
დგება ამ დათქმის მიღების ან მასზე საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადების საკითხი.
მე-19 მუხლის a) ქვეპუნქტი ეხება მხოლოდ იმ დათქმებს, რომლებიც
პირდაპირაა აკრძალული ხელშეკრულებით. დათქმა აკრძალულია
ხელშეკრულებით, თუკი იგი შეიცავს დებულებას, რომელიც: ა) საერთოდ კრძალავს
დათქმებს; ბ) კრძალავს დათქმებს კონკრეტულად განსაზღვრული დებულებების
მიმართ და ეს დათქმა ამ დებულებებს ეხება; ან გ) კრძალავს გარკვეული კატეგორიის
დათქმებს, მათ შორის მოცემულ დათქმას. თუ აკრძალვა ფორმულირებულია
გარკვევით, მაშინ არანაირი პრობლემა (გარდა იმისა, რომ უნდა განისაზღვროს,
წარმოადგენს თუ არა შესაბამისი განცხადება დათქმას) არ წარმოიქმნება.
მრავალმხრივი ხელშეკრულებები, რომლებიც საერთოდ კრძალავენ დათქმების
ფორმულირების შესაძლებლობას იშვიათად გვხვდება. ასე, მაგალითად, სისხლის
სამართლის სასამართლოს სტატუტის 120-ე მუხლში ნათქვამია, რომ „წინამდებარე
სტატუტის მიმართ არანაირი დათქმა არ შეიძლება გაკეთდეს“. ხშირად აკრძალვა
ნაწილობრივი ხასიათისაა და ხელშეკრულების კონკრეტული დებულებების მიმართ
დათქმებს გამორიცხავს. კონტინენტური შელფის შესახებ 1958 წლის კონვენციის მე-
12(1) მუხლში ნათქვამია, რომ „ხელმოწერის, რატიფიცირების ან შეერთების დროს
ნებისმიერ სახელმწიფოს შეუძლია გააკეთოს დათქმები კონვენციის მუხლების
მიმართ, გარდა 1-ლი, მე-2 და მე-3 მუხლებისა“. ზოგიერთ შემთხვევაში,
ხელშეკრულებით დადგენილი აკრძალვა არ ეხება კონკრეტულ დებულებებს, იგი
გარკვეული კატეგორიის დათქმებს გამორიცხავს. ასე, მაგალითად, შაქრის შესახებ
1977 წლის შეთანხმების 78(3)-ე მუხლის მიხედვით, „ნებისმიერ მთავრობას,
რომელსაც უფლება აქვს გახდეს ამ შეთანხმების მხარე, შეუძლია ამ შეთანხმების
ხელმოწერის, რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს
გააკეთოს დათქმა, რომელიც არ ეხება ამ შეთანხმების ეკონომიკურ ასპექტებს“.
მე-19 მუხლის b) ქვეპუნქტიც აკრძალულ დათქმებს ეხება, ოღონდ იმ
განსხვავებით, რომ პირველ შემთხვევაში აკრძალვა ჩამოყალიბებულია გარკვევით,
ხოლო მეორე შემთხვევაში კი - იგულისხმება. თუმცა, ამ დებულებიდან
გამომდინარე ირიბი აკრძალვა გაცილებით რთულია, ვიდრე შეიძლება მოგვეჩვენოს.
ამ ქვეპუნქტში საუბარი არ არის იმაზე, რომ აკრძალულია ნებისმიერი დათქმა, გარდა
ხელშეკრულებით პირდაპირ გათვალისწინებული დათქმებისა. ეს რომ ასე იყოს,
მაშინ ეს დებულება ჩამოყალიბებული უნდა ყოფილიყო შემდეგი სახით: როდესაც
ხელშეკრულება გარკვევით უშვებს ზოგიერთი დებულების მიმართ დათქმებს ან
გარკვეული კატეგორიის დათქმებს, მაშინ ყველა სხვა დათქმის ფორმულირება
აკრძალულია. მე-19 მუხლის b) პუნქტის მიხედვით კი, სახელმწიფოს შეუძლია
დათქმის ფორმულირება, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც „ხელშეკრულება
ითვალისწინებს, რომ შეიძლება მხოლოდ გარკვეული დათქმების გაკეთება,
რომელთა რიცხვში არ შედის ეს დათქმა“. ეს დებულება გულისხმობს სამ პირობას,
რომელთა არსებობისას დათქმის ფორმულირება იკრძალება:
 ხელშეკრულების დებულება უნდა ითვალისწინებდეს დათქმების
ფორმულირების შესაძლებლობას;
 ხელშეკრულებით გარკვევით დაშვებული დათქმები კონკრეტულად უნდა
იყოს მითითებული;
 მითითებული უნდა იყოს, რომ დასაშვებია მხოლოდ ამ დათქმების გაკეთება.
მეორე მხრივ, თუ ხელშეკრულება უშვებს კონკრეტული დებულებების მიმართ
დათქმებს, მაგრამ ამავდროულად არ შეიცავს მითითებას, რომ სხვა დათქმების
ფორმულირება აკრძალულია, მაშინ ხელშეკრულების სხვა დებულებების მიმართ
დათქმების ფორმულირება არ გამოირიცხება. ამიტომ, იყო მნიშვნელოვანი ეს
დაზუსტება. აღნიშნულის გათვალისწინებით უნდა მოხდეს ამ დებულების
განმარტება. ასე, მაგალითად, მოქალაქეობის არმქონე პირთა შემცირების შესახებ
კონვენციის მე-17 მუხლში ნათქვამია, რომ „1. ხელმოწერის, რატიფიცირების ან
შეერთების დროს ნებისმიერ სახელმწიფოს შეუძლია ამ კონვენციის მე-11, მე-14 და
მე-15 მუხლების მიმართ დათქმის გაკეთება; 2. წინამდებარე კონვენციის მიმართ სხვა
დათქმის გაკეთება დაუშვებელია“. 17-ე მუხლი, რომ არ შეიცავდეს მე-2 პუნქტს,
მაშინ დათქმების ფორმულირება შესაძლებელი იქნებოდა სხვა მუხლების მიმართაც.
აქვე უნდა დაზუსტდეს ამ ფრაზის (”გარკვეული დათქმები”) მნიშვნელობა,
რომელიც ვენის კონვენციით არ არის განსაზღვრული. მისი განსაზღვრა
მნიშვნელოვანია გამოყენებადი სამართლებრივი რეჟიმის თვალსაზრისით, რადგან
იმ დათქმების მიმართ, რომლებიც არ არიან ”გარკვეული“, გამოიყენება
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან დათქმის თავსებადობის კრიტერიუმი.
მეორე მხრივ, როდესაც დათქმების შესახებ ხელშეკრულების დებულება
განსაზღვრავს გარკვეული დათქმის შინაარს, ამ დებულების შესაბამისად
გაკეთებული დათქმის მიმართ არ გამოიყენება ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზანთან დათქმის თავსებადობის კრიტერიუმი.
გარკვევით (გარკვეულ) დაშვებულ დათქმად უნდა ჩაითვალოს:
 ხელშეკრულების იმ მუხლის შესაბამისად გაკეთებული დათქმა, რომელიც
უშვებს მისი რომელიმე დებულების ან ხელშეკრულების ნაწილის მოქმედების
გამორიცხვის შესაძლებლობას (ასე, მაგალითად, 1930 წლის ჰააგის კონვენციის
მე-20 მუხლში, რომელიც არეგულირებს მოქალაქეობის შესახებ კანონების
კოლიზიებთან დაკავშირებულ გარკვეულ საკითხებს, ნათქვამია, რომ
„ნებისმიერ მაღალ ხელშემკვრელ მხარეს ამ კონვენციის ხელმოწერის,
რატიფიცირების ან მასთან შეერთების დროს შეუძლია გააკეთოს დათქმა,
რომელიც გამორიცხავს კონვენციის 1-17-ე და 21-ე მუხლებში მოცემული
რომელიმე დებულების გამოყენებას“);
 შეთანხმებული დათქმა. შეთანხმებული ნიშნავს, რომ მოლაპარაკების საგანს
წარმოადგენს თავად დათქმა და არა უბრალოდ დათქმების ფორმულირების
საკითხი. საქმე იმაშია, რომ ზოგიერთი საერთაშორისო ხელშეკრულება
შეიცავს იმ დათქმების ამომწურავ ჩამონათვალს, რომელთა შორის
სახელმწიფოს შეუძლია გააკეთოს არჩევანი. აღსანიშნავია, რომ ასეთი
 საერთაშორისო ხელშეკრულებები არ უშვებენ კონკრეტული დებულებების
მიმართ დათქმებს. შესაბამისად, საუბარია ხელშეკრულების ტექსტის
შედგენის დროს გათვალისწინებულ დებულებაზე, რომელიც განსაზღვრავს
ხელშეკრულებით დაშვებული დათქმების მკაფიო და ამომწურავ
ჩამონათვალს.
ხელშეკრულებით "გარკვევით დაშვებული" დათქმა ნამდვილია მისი
ფორმულირების მომენტიდან და არ საჭიროებს სხვა ხელშემკვრელი
სახელმწიფოების მხრიდან მიღებას. შესაბამისად, ასეთ დათქმაზე არ ვრცელდება
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან თავსებადობის კრიტერიუმის მოქმედება.
განსხვავებული სურათი გვექნება შემდეგ ორ შემთხვევაში, რომლებიც ირიბად
გამომდინარეობენ მე-19 მუხლის а) და b) ქვეპუნქტებიდან, კერძოდ: ა) როდესაც
ზოგიერთი დებულებების მიმართ დათქმების ფორმულირების უფლება
ივარაუდება, რადგან მოცემული დათქმა არ შედის ხელშეკრულებით აკრძალულ
დათქმების კატეგორიაში (მე-19-ე მუხლის a) ქვეპუნქტით გათვალისწინებული
შემთხვევა) და ბ) როდესაც დათქმების ფორმულირების შესაძლებლობა
გათვალისწინებულია ხელშეკრულებით, მაგრამ მოცემული დათქმა არ წარმოადგენს
მე-19 მუხლის b) ქვეპუნქტის მნიშვნელობით “გარკვეულ, გარკვევით დაშვებულ“
დათქმას.
როდესაც ხელშეკრულება კრძალავს ზოგიერთ დათქმას, სახელმწიფოს შეუძლია
მოახდინოს იმ დათქმების ფორმულირება, რომლებიც არ არიან აკრძალული ამ
ხელშეკრულებით, ოღონდ იმ პირობით, რომ იგი შეუთავსებელი არ იქნება
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან.
იგივე უნდა ითქვას იმ შემთხვევის მიმართაც, როდესაც ხელშეკრულება, დათქმის
შინაარსის დაზუსტების გარეშე, ითვალისწინებს კონკრეტული დებულებების
მიმართ მათი ფორმულირების შესაძლებლობას. დათქმის ფორმულირება, ასეთ
შემთხვევაში, შესაძლებელია მხოლოდ იმ პირობით, რომ იგი შეუთავსებელი არ
იქნება ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან. ამ თვალსაზრისით,
ერთმანეთისგან უნდა გავმიჯნოთ გარკვევით დაშვებული დათქმები, რომელთა
შინაარსი დაზუსტებულია ხელშეკრულების იმ მუხლით, რომელიც ეხება დათქმებს
და ხელშეკრულების დებულებით გათვალისწინებული დათქმები, რომელთა
შინაარსი დაკონკრეტებული არ არის. ამ უკანასკნელი დათქმების მიმართ მოქმედებს
იგივე მოთხოვნა: ასეთი დათქმა არ უნდა იყოს შეუთავსებელი ხელშეკრულების
ობიექტთან და მიზანთან. შესაბამისად, თუ დათქმაზე არ ვრცელდება b) ქვეპუნქტის
მოქმედება (იმიტომ, რომ იგი არ არის გარკვეული), მაშინ მასზე უნდა გავრცელდეს
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან დათქმის თავსებადობის კრიტერიუმის
მოქმედება. მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ხელშეკრულების კონკრეტული მუხლი,
დათქმის შინაარსის დაზუსტების გარეშე, ითვალისწინებს ზოგიერთი დებულებების
მიმართ მათი ფორმულირების შესაძლებლობას არ ნიშნავს იმას, რომ ასეთი დათქმა
ავტომატურად უნდა ჩაითვალოს ნამდვილად.
მე-19 მუხლის c) ქვეპუნქტი კრძალავს ისეთი დათქმის ფორმულირებას, რომელიც
შეუთავსებელია მოცემული საერთაშორისო ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზანთან. ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან დათქმის თავსებადობის
კრიტერიუმთან დაკავშირებით მრავალი სადავო საკითხი წამოიჭრება. ვინ
განსაზღვრავს ამ თავსებადობას? ადვილად დასაშვებია, რომ სახელმწიფოებმა
განსხვავებული პოზიციები დაიკავონ ამ საკითხთან მიმართებით. ნაწილი
შესაძლებელია თვლიდეს, რომ დათქმა თავსებადია ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზანთან, ხოლო მეორე ნაწილი კი თვლიდეს, რომ დათქმა ვერ აკმაყოფილებს
დასაშვებობის კრიტერიუმებს. ამ საკითხთან დაკავშირებით დოქტრინაში
ჩამოყალიბდა ორი მიდგომა, რომლებიც წარმოდგენილნი არიან
დასაშვებობისა ( permissibility ) და ( opposability ) შეპირისპირების სკოლებით.
პირველი მიდგომის მომხრეები (დ. ბოუეტი, ფ. ჰორნი) თვლიან, რომ დათქმის
დასაშვებობა წარმოადგენს წინაწარი შეფასების საკითხს. იგი უნდა გადაწყდეს
ხელშეკრულების ანალიზის საფუძველზე და პრინციპში ხელშეკრულების
განმარტების საკითხია. ეს საკითხი მოითხოვს ობიექტურ შეფასებას და
ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა სუბიექტურ შეხედულებებზე არ არის
დამოკიდებული. ამ სკოლის წარმომადგენლები თვლიან, რომ დაუშვებელია
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან შეუთავსებელი დათქმის ფორმულირება,
რადგან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მის ფორმულირებას მოყვება ან თავად დათქმის,
ან ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს მიერ გამოხატული
თანხმობის ბათილობა. შესაბამისად, ასეთი დათქმის მიღების საკითხი საერთოდ არ
წამოიჭრება. ამდენად, დათქმის მიღება მეორადი საკითხია და გულისხმობს მის
დასაშვებობას. დათქმის მიღების საკითხი არ რეგულირდება დასაშვებობის
კრიტერიუმით და არ შეიძლება გახდეს სასამართლო განხილვის საგანი.
თითოეულმა ხელშემკვრელმა სახელმწიფომ თავად უნდა გადაწყვიტოს მიიღებს თუ
არა სხვა სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებულ დათქმას, განაცხადებს თუ არა მასზე
საწინააღმდეგო პოზიციას, თუ საწინააღმდეგო პოზიციას გამოთქვამს როგორც
დათქმის, ისე მასსა და დათქმის ავტორ სახელმწიფოს შორის ურთიერთობაში
ხელშეკრულების ძალაში შესვლის მიმართ.
მეორე სკოლის წარმომადგენლები (ჯ. რუდა) თვლიან, რომ ნებისმიერი დათქმის
ნამდვილობა მხოლოდ ხელშემკვრელი სახელმწიფოების მიერ ამ დათქმის
მიღება/არმიღებაზეა დამოკიდებული. ამდენად, თავსებადობის კრიტერიუმი
წარმოადგენს მხოლოდ ერთგვარ ორიენტირს, რომლითაც ხელმძღვანელობს ყოველი
ხელშემკვრელი სახელმწიფო დათქმის მიღების საკითხის გადაწყვეტისას:
თითოეული სახელმწიფო თავად განსაზღვრავს პასუხობს თუ არა დათქმა ამ
კრიტერიუმს.
ამდენად, მთავარი შეკითხვა, რომელზეც ვენის 1969 წლის კონვენცია თითქმის არ
პასუხობს, მდგომარეობს შემდეგში: დათქმის ნამდვილობა ობიექტური შეფასების
საკითხია თუ მისი ნამდვილობა ხელშემკვრელი სახელმწიფოების სუბიექტურ
შეფასებაზეა დამოკიდებული? შეუძლიათ თუ არა ხელშემკვრელ სახელმწიფოს
ცალმხრივად მიიღოს დათქმა, რომელიც ვერ პასუხობს 19-ე მუხლის რომელიმე ერთ-
ერთი ქვეპუნქტით განსაზღვრულ მოთხოვნებს? ავტორთა უმრავლესობა თვლის,
რომ დათქმა ბათილია, თუ იგი ფორმულირებულია კონვენციის მე-19 მუხლში
მოცემული აკრძალვების დარღვევით. ორივე კონცეფციის მიმდევრები აღიარებენ,
რომ დაუშვებელია პირდაპირ ან ირიბად აკრძალული დათქმის მიღება; რომ ასეთი
დათქმას, ისევე როგორც მის მიღებას არ მოყვება არანაირი იურიდიული შედეგი.
ჩვენი აზრით, 19-ე მუხლით აკრძალული სამივე კატეგორიის დათქმები ერთიან
კონტექსტში უნდა იქნენ განხილულნი. თუ 19-ე მუხლის a) და b) ქვეპუნქტებით
გათვალისწინებული დათქმების ფორმულირება ცალსახად დაუშვებელია, მაშინ,
ანალოგიურად, უნდა გამოირიცხოს ისეთი დათქმის მიღების შესაძლებლობა,
რომელიც შეუთავსებელია ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან.
განსხვავებულად ფიქრობს პროფ. ა. ტალალაევი, რომელიც თვლის, რომ ვენის
კონვენციის მე-20 მუხლი (დათქმის მიღება) განუყოფელ კავშირშია მის მე-19
მუხლთან (დათქმის ფორმულირების პირობები); რომ მე-19 მუხლის c) ქვეპუნქტი
(თავსებადობის კრიტერიუმი) გამოყენებულ უნდა იქნას კონვენციის მე-20 მუხლთან
(დათქმის მიღება) ერთად. თუკი დავუშვებთ იმის შესაძლებლობას, რომ
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან დათქმის თავსებადობა განისაზღვრება
კონვენციის მე-20 მუხლით, რომელიც დათქმების მიღებას ეხება, მაშინ საერთოდ
გაუგებარია რა სასარგებლო ფუნქციას შეიძლება ასრულებდეს კონვენციის 19-ე
მუხლის c)ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზანთან დათქმის თავსებადობის მოთხოვნა. სახელმწიფოს ისედაც, კონკრეტული
მოტივების ახსნის გარეშე, შეუძლია განაცხადოს საწინააღმდეგო პოზიცია
ნებისმიერი დათქმის მიმართ.
ამ მხრივ საინტერესოა ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან შეუთავსებელ
დათქმებზე სახელმწიფოთა რეაგირების პრაქტიკა. სახელმწიფოები, რომლებიც
საწინააღმდეგო პოზიციას აფიქსირებენ სხვა სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებული
დათქმის მიმართ, ხშირად აზუსტებენ, რომ ისინი არარად მიიჩნევენ დათქმას,
რომელიც შეუთავსებელია ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან. შეიძლება
ითქვას, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩამოყალიბდა ზოგადი და არსებითად
ერთგვაროვანი პრაქტიკა, რომელიც არ შემოიფარგლება მხოლოდ გარკვეული
ჯგუფის სახელმწიფოებით. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ხელშემკვრელი
სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებული საწინააღმდეგო პოზიცია არ განაპირობებს
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზნებთან შეუთავსებელი დათქმის ბათილობას.
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზნებთან დათქმის თავსებადობა, ჩვენი აზრით,
ობიექტური შეფასების საკითხია, რომელიც დამოკიდებული არ არის ხელშემკვრელ
სახელმწიფოთა რეაქციაზე. თუმცა ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა ნეგატიურმა
რეაქციამ შეიძლება ხელი შეუწყოს კონვენციის 19-ე მუხლის მოთხოვნებთან
დათქმის თავსებადობის შეფასებას, რადგან მათ მიერ გამოხატული საწინააღმდეგო
პოზიცია ასახავს ამ სახელმწიფოთა დამოკიდებულებას სხვა სახელმწიფოს მიერ
ფორმულირებული დათქმის ნამდვილობისა და მისი ბათილობის შედეგების
მიმართ.
ზემოაღნიშნულიდან ჩანს, რომ ვენის კონვენციის არსებით ნაკლს წარმოადგენს ის,
რომ მკაფიოდ არ არის განსაზღვრული ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან
დათქმის თავსებადობის კრიტერიუმი, აგრეთვე ის, რომ არ არსებობს დათქმის
დასაშვებობის დადგენის ობიექტური პროცედურა. საერთაშორისო სამართლის
დოქტრინაში (ისევე როგორც გაეროს ფარგლებში) არაერთხელ გამოითქვა შემდეგი
შინაარსის წინადადება: დათქმა ნამდვილად ჩათვლილიყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში,
თუკი მას მიიღებდა ხელშეკრულების ტექსტის მიღებაში მონაწილე სახელმწიფოთა
2/3. მსგავსი პროცედურა გათვალისწინებულია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა
ფორმის აღმოფხვრის შესახებ 1966 წლის კონვენციის მე-20(2) მუხლით. ამ მუხლის
მიხედვით, დათქმა შეუთავსებელია კონვენციის მიზნებთან და ამოცანებთან, თუკი
კონვენციის მონაწილეთა არანაკლებ 2/3 განაცხადებს ამ დათქმის მიმართ
საწინააღმდეგო პოზიციას. კიდევ უფრო საინტერესო იყო სპეციალური მექანიზმის
შექმნის იდეა, რომელსაც უნდა განესაზღვრა დათქმის ხელშეკრულების ობიექტთან
და მიზანთან თავსებადობა. თუმცა ვერცერთმა ამ წინადადებებმა ვერ მოიპოვა ვენის
კონფერენციის მონაწილეთა უმრავლესობის მხარდაჭერა.
ხელშეკრულების ობიექტი და მიზანი
ობიექტთან და მიზანთან დათქმის თავსებადობა წარმოადგენს მისი ნამდვილობის
ძირითად კრიტერიუმს. ხელშეკრულების ობიექტსა და მიზანზე მითითება ვენის
კონვენციის რვა დებულებაში გვხვდება, რომელთაგან მხოლოდ ორი ეხება დათქმებს
(კერძოდ, 19-ე მუხლის с) ქვეპუნქტი და მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტი). აღსანიშნავია,
რომ არცერთი მათგანი არ განსაზღვრავს ხელშეკრულების ობიექტისა და მიზნის
ცნებას. ხელშეკრულების ობიექტისა და მიზნის დადგენა უნდა მოხდეს მისი
განმარტების საფუძველზე. ამასთან, საუბარია არა ხელშეკრულების მუხლობრივ
ანალიზზე, არამედ მისი არსის ან ძირითადი დანიშნულების გამოვლენაზე.
დათქმა შეუთავსებელია ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან, თუკი იგი
ეხება ხელშეკრულების საერთო სტრუქტურისათვის აუცილებელ არსებითი
მნიშვნელობის ელემენტს ისე, რომ საფრთხეს უქმნის ხელშეკრულების არსებობის
მიზანს (raison d'être).
შესაბამისად, დათქმა შეუთავსებელია ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან,
თუკი ა) იგი ეხება რომელიმე ძირითად ელემენტს; ბ) ეს ელემენტი აუცილებელი
უნდა იყოს ხელშეკრულების საერთო სტრუქტურისათვის; გ) ამით საფრთხე უნდა
ექმნებოდეს ხელშეკრულების არსებობის მიზანს.
ამ მხრივ, უნდა გამოვყოთ ორი ძირითადი მომენტი: ხელშეკრულების ობიექტი და
მიზანი შეიძლება განისაზღვროს მხოლოდ მთლიანი ტექსტის ანალიზის
საფუძველზე; და თავსებადობის კრიტერიუმის საფუძველზე ხელშეკრულების
ობიექტთან და მიზანთან შეუთავსებლად უნდა ჩაითვალოს მხოლოდ ისეთი დათქმა,
რომელიც ფორმულირებული იქნა ხელშეკრულების არსებითი მნიშვნელობის
დებულებების მიმართ. სხვა სიტყვებით, შენარჩუნებული უნდა იყოს
ხელშეკრულების არსებობის მიზანი, მისი ძირითადი არსი. ეს მიდგომა გულისხმობს
ფუნდამენტური ვალდებულებების დანარჩენი სხვა ვალდებულებებისგან გამიჯვნას.
ხელშეკრულებით გარანტირებული ზოგიერთი უფლება შეიძლება იყოს უფრო
მნიშვნელოვანი სხვა უფლებებთან შედარებით, ან სახელშეკრულებო დებულებას,
რომლითაც გათვალისწინებულია ეს უფლება, შეიძლება ეკავოს ცენტრალური
ადგილი ხელშეკრულების საერთო სტრუქტურაში.
„ძირითადი ელემენტი“ არ შემოიფარგლება მხოლოდ ხელშეკრულების
კონკრეტული დებულებით. „ძირითადი ელემენტი“ შეიძლება იყოს ნორმა, უფლება
ან მოვალეობა, რომელიც, შესაბამის კონტექსტში, შეიძლება წარმოადგენდეს
ხელშეკრულების საერთო სტრუქტურისათვის აუცილებელ ისეთ ელემენტს, რომ
მისი შეცვლა ან გამორიცხვა საფრთხეს შეუქმნიდა ხელშეკრულების არსებობის
მიზანს. ამას, როგორც წესი, ადგილი აქვს იმ შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფო
ცდილობს გამორიცხოს ან მნიშვნელოვნად შეცვალოს ხელშეკრულების იმ
დებულების იურიდიული მოქმედება, რომელიც თავისთავად ასახავს მის ობიექტსა
და მიზანს. მაგალითად, ხელშეკრულების იმ მუხლის იურიდიული მოქმედება,
რომელიც ადგენს მიზანს, რომლის გათვალისწინებითაც უნდა მოხდეს ყველა სხვა
დებულების განმარტება და გამოყენება.
ამდენად, „ძირითადი ელემენტი“ უნდა იყოს ხელშეკრულების საერთო
სტრუქტურისათვის აუცილებელი ელემენტი:
 იმ უფლებებსა და მოვალეობებს შორის ბალანსის თვალსაზრისით, რომლებიც
ქმნიან მის არსს; ან
 იმ საერთო იდეისათვის, რომელსაც ეფუძნება მოცემული საერთაშორისო
ხელშეკრულება.
საერთაშორისო ხელშეკრულების ობიექტი და მიზანი (‘raison d'être') შეიძლება
იყოს მარტივი და ერთმნიშვნელოვანი (გენოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებისა
და დასჯის შესახებ 1948 წლის კონვენციის არსებობის მიზანი მკაფიოდაა
განსაზღვრული მისი სახელწოდებით) ან შედარებით უფრო რთული (როდესაც
კონვენცია შეიცავს ურთიერთდამოკიდებულ უფლება-მოვალეობებს). მაგალითად,
ადამიანის უფლებათა სფეროში მოქმედი ზოგადი მრავალმხრივი ხელშეკრულებები.
ხელშეკრულების ობიექტი და მიზანი უნდა დადგინდეს კეთილსინდისიერად,
ჩვეულებრივი მნიშვნელობის შესაბამისად, რომელიც უნდა მიენიჭოს
ხელშეკრულების ტერმინებს მათ კონტექსტში, კერძოდ, ხელშეკრულების
სახელწოდებისა და მისი პრეამბულის გათვალისწინებით. საჭიროების შემთხვევაში
შესაძლებელია ასევე ხელშეკრულების მოსამზადებელი მასალების გამოყენება და
მისი დადების გარემოებების გათვალისწინება.
გაეროს საერთაშორისო სასამართლო ხელშეკრულების ობიექტისა და მიზნების
დადგენისას ხელმძღვანელობს შემდეგი ერთობ ცვალებადი ელემენტებით:
 ხელშეკრულების სახელწოდება, ტიტული;
 პრეამბულა;
 ხელშეკრულების მუხლი, რომელიც ადგენს მიზანს, რომლის
გათვალისწინებით უნდა მოხდეს ყველა სხვა დებულების განმარტება და
გამოყენება;
 ხელშეკრულების ის მუხლები, რომლებიც ასახავდნენ თითოეული
ხელშემკვრელი მხარის ძირითად ინტერესებს ხელშეკრულების დადებისას;
 ხელშეკრულების მოსამზადებელი მასალები; ან
 მისი საერთო სტრუქტურა.
ამ ელემენტებს სასამართლო განიხილავდა როგორც ერთობლივად, ისე
ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად.
განსაკუთრებულ პრობლემას ქმნის დათქმა იმ (კომპლექსური) ხელშეკრულების
მიმართ, რომელიც შეიცავს ურთიერთდამოკიდებულ უფლება-მოვალეობათა
კომპლექსს. ამ საკითხის სპეციფიკურობა განპირობებულია იმით, რომ ასეთი
ხელშეკრულების მიმართ ფორმულირებული დათქმა შეიძლება შეეხოს
ხელშეკრულებით გათვალისწინებული უფლებების ურთიერთდამოკიდებულებას
(კომპლექსურობისა და ურთიერთდამოკიდებულების საკითხი). ამ კატეგორიის
ხელშეკრულებებს უნდა მივაკუთვნოთ, პირველ რიგში, ადამიანის უფლებათა
შესახებ ზოგადი მრავალმხრივი ხელშეკრულებები. ზოგად მრავალმხრივ
კონვენციებს, იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებისგან განსხვავებით, რომელიც
ადამიანის რომელიმე კონკრეტულ უფლებას ეხება, აქვთ კომპლექსური ხასიათის
ობიექტი და მიზნები და მოიცავენ ადამიანის უფლებათა მთელ სპექტრს, რომელთა
მიმართ გამოიყენება თანაბარი მიდგომა (ადამიანის ყველა უფლება მნიშვნელოვანი
და ურთიერთდამოკიდებულია). დოქტრინაში აღნიშნავენ, რომ ამ კატეგორიას
მიკუთვნებული ხელშეკრულებები არ შემოიფარგლება მხოლოდ ადამიანის
უფლებათა სფეროში მოქმედი მრავალმხრივი კონვენციებით. ამ კატეგორიას უნდა
მივაკუთვნოთ ასევე კონვენციები, რომლებიც ეხება გარემოს დაცვას, ბირთვული
იარაღის გამოცდის ან გავრცელების აკრძალვას და სხვა.
საქმე იმაშია, რომ ძალზედ რთულია იმის განსაზღვრა, თუ როდის, რა
შემთხვევაში ირღვევა ეს ურთიერთდამოკიდებულება (რომელიც შეადგენს
ხელშეკრულების არსებობის მიზანს) დათქმის ფორმულირების შედეგად, რომელიც
ეხება ამ ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ რომელიმე ერთ უფლებას. ადამიანის
უფლებათა კომიტეტმა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ
საერთაშორისო პაქტთან დაკავშირებით თავის ზოგადი ხასიათის შენიშვნაში (№ 24)
განაცხადა შემდეგი: „ისეთი ხელშეკრულების შემთხვევაში, რომელიც მოიცავს
მრავალ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებას, მისი მრავალრიცხოვანი
მუხლებიდან ყოველი, ხოლო არსობრივად კი მათი ურთიერთდამოკიდებულება,
უზრუნველყოფს ამ ხელშეკრულების მიზნებს. პაქტის ობიექტი და მიზანი
მდგომარეობს იმაში, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების განსაზღვრისა
და მათთვის ვალდებულებების ფორმის მინიჭების გზით დაადგინოს ადამიანის
უფლებათა სტანდარტები, რომლებსაც სავალდებულო ძალა აქვთ იმ მონაწილე
სახელმწიფოებისთვის, რომლებმაც მოახდინეს ამ პაქტის რატიფიცირება, აგრეთვე
ეფექტიანი მექანიზმის შექმნაში, რომელიც ზედამხედველობას გაუწევს ამ
ვალდებულებების შესრულებას“.
თუ ამ პოზიციას პირდაპირი მნიშვნელობით გავიგებთ, მაშინ ბათილად უნდა
ჩაითვალოს ყველა ის დათქმა, რომელიც პაქტით გარანტირებულ ნებისმიერ
უფლებას ეხება. აღსანიშნავია, რომ ამ პოზიციას არ იზიარებენ პაქტის მონაწილე
სახელმწიფოები. ასეთ შორს მიმავალ დასკვნებს არ აკეთებს არც კომიტეტი.
შესაბამისად, აღნიშნული არ ნიშნავს, რომ ნებისმიერი დათქმა შეუთავსებლად უნდა
ჩაითვალოს ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან, თუკი იგი ეხება პაქტით
გარანტირებულ ნებისმიერ უფლებას. ასე, მაგალითად, საკმაოდ ბევრი დათქმა იქნა
გაცხადებული ბავშვთა უფლებების შესახებ 1989 წლის კონვენციის იმ დებულებების
მიმართ, რომლებიც შვილად აყვანას ეხება (კონვენციის მე-20 და 21-ე მუხლები).
რთულია დაეთანხმო შეხედულებას, რომლის თანახმადაც ეს დებულებები იმდენად
მნიშვნელოვანია ხელშეკრულების საერთო სტრუქტურისათვის, რომ მათ მიმართ
ფორმულირებული დათქმები შეუთავსებლად უნდა ჩაითვალონ ამ ხელშეკრულების
ობიექტთან და მიზანთან.
ამ თვალსაზრისით უნდა გამოვყოთ სამი მნიშვნელოვანი ელემენტი, რომლებიც ამ
საკითხის გადაწყვეტისას მხედველობაში უნდა იქნენ მიღებული:
 ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ უფლება-მოვალეობათა
ურთიერთდამოკიდებულება;
 იმ დებულების მნიშვნელობა ხელშეკრულების საერთო სტრუქტურაში,
რომლის მიმართაც დათქმა იქნა ფორმულირებული;
 რა ხარისხით ზემოქმედებს დათქმა შესაბამის დებულებაზე.
პირველი ელემენტი, რომელიც ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ უფლება-
მოვალეობათა ურთიერთდამოკიდებულებას ეხება, ყურადღებას ამახვილებს იმაზე,
რომ ხელშეკრულების მიზანი უნივერსალური მასშტაბით უნდა იქნეს მიღწეული და
მიმართულია იმაზე, რომ არ დაუშვას ამ კომპლექსური ვალდებულებების ხელყოფა,
რადგან რომელიმე ერთი ან რამდენიმე მათგანის განხორციელება თავისთავად ვერ
უზრუნველყოფს ხელშეკრულების ობიექტისა და მიზნის რეალიზებას.
მეორე ელემენტი ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ შესაბამისი
ხელშეკრულებით გარანტირებული ზოგიერთი უფლება, სხვა უფლებებთან
შედარებით, უფრო ნაკლებად მნიშვნელოვანია. კერძოდ, იმ უფლებებთან
შედარებით, რომელთაგანაც გადახვევა დაუშვებელია. შესაბამისი დებულების
მნიშვნელობა, რა თქმა უნდა, უნდა შეფასდეს ხელშეკრულების საერთო
სტრუქტურაში მისი ადგილის გათვალისწინებით.
მესამე ელემენტი მიუთითებს იმაზე, რომ დათქმის ფორმულირება გამორიცხული
არ არის უმნიშვნელოვანესი უფლების შემთხვევაშიც, თუკი იგი ეხება მისი
განხორციელების შედარებით უმნიშვნელო ასპექტს; თუ იგი არ გამორიცხავს ამ
უფლებით სარგებლობას ან მნიშვნელოვნად არ ცვლის მის შინაარს.
დათქმის მიღება და მასზე საწინააღმდეგო პოზიციის გამოხატვა
ვენის კონვენციიდან გამომდინარეობს, რომ დათქმის მიღება შეიძლება იყოს
ნათლად გამოხატული ან განხორციელდეს დუმილის გზით. კონვენციის ტექსტი და
მისი მოსამზადებელი მასალები ცხადყოფს, რომ დათქმის დუმილით მიღება
წარმოადგენს წესს, ხოლო ნათლად გამოხატული მიღება კი - გამონაკლისს.
საერთო წესის მიხედვით, დათქმა სახელმწიფოს მიერ მიღებულად ითვლება,
თუკი შესაბამისი სახელმწიფო თორმეტი თვის განმავლობაში არ განაცხადებს ამ
დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციას. ეს ვადა, იმისდა მიხედვით, თუ ამ
თარიღებიდან რომელია უფრო გვიანი, აითვლება: ან იმ მომენტიდან, როდესაც
შესაბამისი სახელმწიფო მიიღებს შეტყობინებას დათქმის ფორმულირების შესახებ,
ან იმ თარიღამდე, როდესაც მოცემული სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე
გამოხატავს ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თავის თანხმობას (მე-
20(5) მუხლი). ამ დებულებას დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს. მის გარეშე
დათქმებთან დაკავშირებული მრავალი საკითხი გადაუწყვეტელი დარჩებოდა.
ამდენად, მე-20 მუხლის მე-5 პუნქტი ადგენს დათქმის დუმილით მიღების
პრეზუმფციას. დათქმა მიღებულად ჩაითვლება, თუ შესაბამისი სახელმწიფო
თორმეტი თვის განმავლობაში არ განაცხადებს ამ დათქმაზე საწინააღმდეგო
პოზიციას. ამას გარდა, იგი ირიბად განსაზღვრავს ვადას, რომლის განმავლობაშიც
შესაძლებელია საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადება. ითვლება, რომ ამ ვადის
გასვლის შემდეგ სახელმწიფო ეთანხმება დათქმას და კანონიერად საწინააღმდეგო
პოზიციის გაცხადება აღარ შეუძლია. თუმცა, სახელმწიფო უფლებამოსილია
გარკვევით მიიღოს სხვა სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებულ დათქმა. აღსანიშნავია,
რომ დათქმის მიღება ორივე შეთხვევაში საბოლოო და შეუქცევადია.
1969 წლის ვენის კონვენციით დადგენილია შემდეგი წესები, თუ, რა თქმა უნდა,
ხელშეკრულება სხვა რამეს არ ითვალისწინებს:
a) სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ დათქმის მიღება დათქმის ავტორ
სახელმწიფოს ხდის ამ ხელშეკრულების მონაწილედ დათქმის მიმღები
სახელმწიფოს მიმართ, თუ ხელშეკრულება ამ სახელმწიფოებისათვის ძალაშია ან
როდესაც იგი ძალაში შევა;
 b) სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციის
გაცხადება ხელს არ უშლის ხელშეკრულების ძალაში შესვლას დათქმის ავტორ
სახელმწიფოსა და დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციის განმცხადებელ
სახელმწიფოს შორის, თუკი ეს უკანასკნელი ნათლად არ გამოხატავს საპირისპირო
განზრახვას (მე-20(4) მუხლი).
როგორც ვხედავთ, დათქმის ავტორი სახელმწიფო ხდება ხელშეკრულების
მონაწილე მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მისი დათქმა მიღებული იქნება სხვა
ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ და ხელშეკრულება ამ სახელმწიფოებისათვის
შევა ძალაში. სხვა ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს შეუძლიათ მიიღონ ეს დათქმა ან
გამოხატონ ამ დათქმის მიმართ პროტესტი. სახელმწიფოს შეუძლია განაცხადოს სხვა
სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებულ დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიცია
ნებისმიერი მიზეზით, მათ შორის პოლიტიკური მოტივებით ან მიზანშეწონილობის
მოსაზრებებიდან გამომდინარე. საწინააღმდეგო პოზიციის ფორმულირების უფლება
წარმოადგენს სახელმწიფოს სუვერენულ უფლებას, ამიტომ იგი შეიძლება
განხორციელდეს მოტივების მითითების გარეშეც. თუმცა ეს უფლება არ არის
აბსოლუტური. იგი უნდა განხორციელდეს იმ პროცედურული და ფორმალური
შეზღუდვების ფარგლებში, რომლებიც დადგენილია 1969 წლის ვენის კონვენციის
შესაბამისი დებულებებით. ასე, მაგალითად, სახელმწიფოს, რომელმაც მიიღო
დათქმა, უფლება აღარ აქვს ჩამოაყალიბოს ამ დათქმის მიმართ საწინააღმდეგო
პოზიცია. აღნიშნული ირიბად გამომდინარეობს 1969 წლის მე-20 მუხლის მე-5
პუნქტიდან.
ამას გარდა, სახელმწიფოს, რომელიც აფიქსირებს დათქმაზე საწინააღმდეგო
პოზიციას, შეუძლია ხელი შეუშალოს მასსა და დათქმის ავტორ სახელმწიფოს შორის
ურთიერთობაში ხელშეკრულების ძალაში შესვლას. ამ შემთხვევაში, კონვენციის მე-
20 მუხლის მე-4(b) პუნქტის მიხედვით აუცილებელია, რომ ასეთი განზრახვა
ნათლად იქნას გამოხატული. თუ საწინააღმდეგო პოზიციის ავტორ სახელმწიფოს
განზრახული აქვს, რომ ხელი შეუშალოს მასსა და დათქმის ავტორ სახელმწიფოს
შორის ურთიერთობაში ხელშეკრულების ძალაში შესვლას, მაშინ საწინააღმდეგო
პოზიციის დაფიქსირებისას მან ნათლად უნდა გამოხატოს ეს განზრახვა. აღნიშნული
არ ნიშნავს იმას, რომ დათქმის ავტორი სახელმწიფო ვერ გახდება ხელშეკრულების
მონაწილე. ამ შემთხვევაში სახელშეკრულებო ურთიერთობები არ მყარდება
მხოლოდ დათქმის ავტორ და საწინააღმდეგო პოზიციის (ასეთ საწინააღმდეგო
პოზიციას შეიძლება ვუწოდოთ საწინააღმდეგო პოზიცია მაქსიმალური ეფექტით)
ავტორ სახელმწიფოებს შორის. დათქმის ავტორ სახელმწიფოსა და სხვა
ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობაში ხელშეკრულება ძალაში შევა.
თუმცა აქ დასაზუსტებელია ერთი დეტალი. აღსანიშნავია, რომ მარტივი
საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადებას, თავისთავად, არ მოყვება დათქმის ავტორ და
მარტივი საწინააღმდეგო პოზიციის ავტორ სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობაში
ხელშეკრულების ძალაში შესვლა (როგორც ეს დათქმის მიღების შემთხვევაში გვაქვს).
კონვენციის მე-20 მუხლის მე-4(b) პუნქტის მიხედვით, მარტივი საწინააღმდეგო
პოზიციის გაცხადება ხელს არ უშლის ხელშეკრულების ძალაში შესვლას დათქმის
ავტორ სახელმწიფოსა და დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციის განმცხადებელ
სახელმწიფოს შორის. “ხელს არ უშლის“, თავის მხრივ, არ ნიშნავს, რომ დათქმაზე
გაცხადებული მარტივი საწინააღმდეგო პოზიცია განაპირობებს ამ სახელმწიფოებს
შორის ურთიერთობაში ხელშეკრულების ძალაში შესვლას. დათქმის ავტორი
სახელმწიფო ჩაითვლება ხელშემკვრელ მხარედ მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ერთი
რომელიმე ხელშემკვრელი სახელმწიფო მაინც გარკვევით ან დუმილით მიიღებს ამ
დათქმას.
ვენის 1969 წლის კონვენციის მიხედვით, „აქტი, რომელიც გამოხატავს
სახელმწიფოს თანხმობას მისთვის ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
და შეიცავს დათქმას, ძალაში შედის როგორც კი სხვა ხელშემკვრელი
სახელმწიფოებიდან სულ ცოტა ერთი სახელმწიფო მაინც მიიღებს ამ დათქმას“.
მე-17 მუხლის (კონვენციის მე-20 მუხლი) პროექტის მიმართ საერთაშორისო
სამართლის კომისიის მიერ მომზადებულ კომენტარში ნათქვამია: „ეს
მნიშვნელოვანი დებულებაა, რადგან იგი განსაზღვრავს თუ რა მომენტიდან
მოახდინა დათქმის ავტორმა სახელმწიფომ ხელშეკრულების რატიფიცირება ან
მიღება“. ამდენად, ვენის კონვენციის მე-20 მუხლის მე-4(с) ქვეპუნქტის მიხედვით
დათქმის ავტორი სახელმწიფო ხდება ხელშემკვრელი სახელმწიფო როგორც კი სხვა
ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს შორის სულ ცოტა ერთი სახელმწიფო მაინც
გარკვევით ან დუმილით მიიღებს ამ დათქმას. ხოლო მონაწილე გახდება მას შემდეგ,
რაც ამ სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობაში ხელშეკრულება ძალაში შევა.
დათქმების მიღების საერთო წესიდან გამონაკლისები
 დათქმის დუმილით მიღების პრინციპი ეხება მხოლოდ იმ შემთხვევებს, როდესაც
დათქმა გარკვევით არ არის დაშვებული ხელშეკრულებით. თუ ხელშეკრულება
გარკვევით უშვებს დათქმის გაკეთების შესაძლებლობას, მაშინ არ არსებობს სხვა
ხელშემკვრელი სახელმწიფოების მხრიდან მისი შემდგომი მიღების არანაირი
საჭიროება, თუ ხელშეკრულება არ ითვალისწინებს ასეთ მიღებას (იხ. მე-20(1)
მუხლი). მე-17 მუხლის პროექტის (კონვენციის მე-20 მუხლი) მიმართ საერთაშორისო
სამართლის კომისიის მიერ მომზადებულ კომენტარში ნათქვამია, რომ „ამ მუხლის
პირველი პუნქტი ეხება ისეთ სიტუაციებს, როდესაც დათქმა პირდაპირაა
დაშვებული ხელშეკრულებით: სხვა სიტყვებით, შემთხვევებს, როდესაც
ხელშეკრულება შეიცავს სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოების წინასწარ თანხმობას.
ამ თვალსაზრისით არ არსებობს მისი შემდგომი მიღების არანაირი საჭიროება“.
შედეგად, სხვა ხელშემკვრელ მხარეებს არ შეუძლიათ ასეთ დათქმაზე
საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადება, რადგან ამ სახელმწიფოებმა სპეციალური
შეთანხმების მეშვეობით წინასწარ აღიარეს ამ დებულების შესაბამისად გაკეთებული
დათქმების ნამდვილობა. აქედან გამომდინარეობს, რომ "გარკვევით დაშვებული"
დათქმა ნამდვილია (გაკეთებულია) მისი ფორმულირების მომენტიდან (იმ პირობით,
რომ იგი ფორმულირებული იქნა ხელშეკრულებაში მითითებული ფორმალური და
პროცედურული მოთხოვნების დაცვით) და, შესაბამისად, არ საჭიროებს სხვა
ხელშემკვრელი სახელმწიფოების მხრიდან მიღებას. ამდენად, "გარკვევით
დაშვებული" დათქმა გაკეთებულად ითვლება დადგენილი წესის შესაბამისად მისი
ფორმულირების მომენტიდან.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გარკვევით დაშვებულ დათქმად უნდა ჩაითვალოს
ხელშეკრულების იმ დებულების შესაბამისად გაკეთებული დათქმა, რომელიც
უშვებს მისი რომელიმე დებულების ან ხელშეკრულების ნაწილის მოქმედების
გამორიცხვის შესაძლებლობას. ასე, მაგალითად, 1930 წლის ჰააგის კონვენციის მე-20
მუხლში, რომელიც არეგულირებს მოქალაქეობის შესახებ კანონების კოლიზიებთან
დაკავშირებულ გარკვეულ საკითხებს, ნათქვამია, რომ „ნებისმიერ მაღალ
ხელშემკვრელ მხარეს ამ კონვენციის ხელმოწერის, რატიფიცირების ან მასთან
შეერთების დროს შეუძლია გააკეთოს დათქმა, რომელიც გამორიცხავს კონვენციის 1-
17-ე და 21-ე მუხლებში მოცემული რომელიმე დებულების გამოყენებას“; გემებიდან
დაბინძურების თავიდან აცილების შესახებ 1973 წლის საერთაშორისო კონვენციის
მე-14 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, "ამ კონვენციის ხელმოწერის,
რატიფიცირების, მიღების, დამტკიცების ან მასთან შეერთების დროს სახელმწიფოს
შეუძლია განაცხადოს, რომ იგი არ იღებს ამ კონვენციის დანართ III, IV და V ან
რომელიმე მათგანს"; დავების მშვიდობიანი გადაწყვეტის შესახებ 1957 წლის
ევროპული კონვენციის 34-ე მუხლის პირველ პუნქტში ნათქვამია, რომ „თითოეულ
მაღალ ხელშემკვრელ მხარეს სარატიფიკაციო სიგელის დეპონირებისას შეუძლია
განაცხადოს, რომ მისი თანხმობა არ მოიცავს: а) III თავს, რომელიც ეხება არბიტრაჟს;
ან b) II და III თავებს, რომლებიც ეხებიან შერიგებასა და არბიტრაჟს“. გარკვევით
დაშვებულ უნდა ჩაითვალონ ასევე ე. წ. შეთანხმებული დათქმები. როგორც ზემოდ
აღვნიშნეთ, ზოგიერთი საერთაშორისო ხელშეკრულება შეიცავს დათქმების
ამომწურავ ჩამონათვალს, რომელთა შორის სახელმწიფოს შეუძლია გააკეთოს
არჩევანი. ამ ორ შემთხვევაში დათქმის შინაარსი იმდენად საკმარისად ზუსტად არის
განსაზღვრული თავად ხელშეკრულებით, რომ ასეთი დათქმები შეგვიძლია
განვიხილოთ “გარკვევით დაშვებულ დათქმებად“ მე-20 მუხლის პირველი პუნქტის
შესაბამისად. აღსანიშნავია, რომ მხოლოდ ასეთი დათქმების მიმართ არ გამოიყენება
ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან დათქმის თავსებადობის კრიტერიუმი.
ამას გარდა, მითითებულ იქნა კრიტერიუმი, რომელიც იძლევა გარკვევით
დაშვებული დათქმების ხელშეკრულების დებულებით გათვალისწინებული იმ
დათქმებისგან გამიჯვნის შესაძლებლობას, რომელთა შინაარსი დაკონკრეტებული არ
არის: როდესაც ხელშეკრულება, დათქმის შინაარსის დაზუსტების გარეშე,
ითვალისწინებს კონკრეტული დებულებების მიმართ მათი ფორმულირების
შესაძლებლობას, სახელმწიფოს შეუძლია დათქმის ფორმულირება მხოლოდ იმ
პირობით, რომ იგი შეუთავსებელი არ იქნება ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზანთან. მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ხელშეკრულების კონკრეტული მუხლი, დათქმის
შინაარსის (მისი მოქმედების სფეროს და ფორმულირების შედეგების) დაზუსტების
გარეშე, ითვალისწინებს ზოგიერთი დებულებების მიმართ მათი ფორმულირების
შესაძლებლობას არ ნიშნავს იმას, რომ ასეთი დათქმა ავტომატურად უნდა
ჩაითვალოს ნამდვილად (გაკეთებულად). წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწიფოს
მიეცემოდა საკუთარი საერთაშორისო ხელშეკრულების შედგენის შესაძლებლობა,
რაც აშკარად არ შეიძლება წარმოადგენდეს დათქმების შესახებ ხელშეკრულების
შესაბამისი მუხლის მიზანს.
სიტყვები "თუ ხელშეკრულება არ ითვალისწინებს ასეთ მიღებას" ეხება ისეთ
შემთხვევებს, როდესაც ხელშეკრულება გარკვევით უშვებს დათქმებს, მაგრამ იმ
პირობით, რომ დათქმას მიიღებს მონაწილეთა წინასწარ განსაზღვრული რაოდენობა
ან მონაწილე სახელმწიფოთა საერთო რაოდენობის გარკვეული პროცენტი.
დათქმების მიღების საერთო წესიდან გამონაკლისები დადგენილია ზოგიერთი
კატეგორიის ხელშეკრულებების მიმართაც. კონვენციის მე-20(2) მუხლის მიხედვით,
"თუ მოლაპარაკებაში მონაწილე სახელმწიფოთა შეზღუდული რაოდენობა და
ხელშეკრულების ობიექტი და მიზნები ცხადყოფს, რომ ყველა მონაწილეს შორის
მთლიანი ხელშეკრულების გამოყენება წარმოადგენს ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე თითოეული მონაწილის თანხმობის არსებით პირობას,
მაშინ დათქმა უნდა მიიღოს ყველა მონაწილემ.
მთავარ პრობლემას წარმოადგენს იმ ხელშეკრულებათა იდენტიფიცირება,
რომლებზეც უნდა გავრცელდეს ამ დებულების მოქმედება ან, შესაბამისად,
რომელთა მიმართ გამოირიცხება კონვენციის მე-20(4) მუხლით გათვალისწინებული
“მოქნილი“ სისტემის გამოყენება. თავდაპირველად საერთაშორისო სამართლის
კომისიამ ჩათვალა, რომ დათქმის ერთხმად მიღების პრინციპი გამოიყენება ყველა იმ
ხელშეკრულების მიმართ, რომელშიც მონაწილეობს სახელმწიფოთა შეზღუდული
რაოდენობა. სახელმწიფოებმა თავიანთ შენიშვნებში ეჭვ ქვეშ დააყენეს ამ ფორმულის
(იგულისხმება მონაწილეთა შეზღუდული რაოდენობა) სიზუსტე. საქმე იმაშია, რომ
აბსოლუტური სიზუსტით შეუძლებელია ამ კატეგორიის ხელშეკრულებების
განსაზღვრა. აღნიშნული კრიტერიუმი არ იძლევა ამ ხელშეკრულებებისა და ზოგადი
მრავალმხრივი ხელშეკრულებების მკაფიოდ გამიჯვნის შესაძლებლობას. ზოგადი
მრავალმხრივი ხელშეკრულება შეიძლება დაიდოს მხოლოდ რამდენმე სახელმწიფოს
მონაწილეობით. ამიტომ, კომისიამ გადაწყვიტა ეხელმძღვანელა მხარეთა განზრახვის
კრიტერიუმით - ყველა მონაწილეს შორის მთლიანი ხელშეკრულების გამოყენება
უნდა ჩაითვალოს ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე თითოეული
მონაწილის თანხმობის პრინციპული მნიშვნელობის წინაპირობად. ამდენად,
მოლაპარაკებაში მონაწილე სახელმწიფოების განზრახვა შეინარჩუნონ
ხელშეკრულების მთლიანობა წარმოადგენს იმ კრიტერიუმს, რომლიც გამორიცხავს
კონვენციით გათვალისწინებული “მოქნილი“ სისტემის გამოყენებას. ამ შემთხვევაში
დათქმა ერთხმად უნდა მიიღოს ყველა მონაწილემ. შესაბამისად, “მონაწილეთა
რაოდენობისა“ და “ხელშეკრულების ობიექტისა და მიზნის“ კრიტერიუმები
გამოიყენება მხარეთა განზრახვის დასაზუსტებლად.
“მოქნილი“ სისტემიდან მესამე გამონაკლისი გათვალისწინებულია 1969 წლის
კონვენციის მე-20 მუხლის მე-3 პუნქტით და ეხება საერთაშორისო ორგანიზაციის
დამფუძნებელ აქტს. ამ დებულების მიხედვით, იმ შემთხვევაში, როდესაც
ხელშეკრულება საერთაშორისო ორგანიზაციის დამფუძნებელი აქტია და თუ ამ
აქტით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, დათქმა უნდა მიიღოს ამ
ორგანიზაციის კომპეტენტურმა ორგანომ.
საერთაშორისო ორგანიზაციის დამფუძნებელი აქტი არ შეიძლება
დაექვემდებაროს 1969 წლის კონვენციის მე-20(4) მუხლით გათვალისწინებულ
“მოქნილი“ სისტემას, იგი საჭიროებს განსაკუთრებულ მთლიანობას. დამფუძნებელი
აქტის მთავარ მიზანს წარმოადგენს ახალი საერთაშორისო ორგანიზაციის შექმნა,
რომლის ფარგლებშიც დაუშვებელია ორმხრივი სამართლებრივი რეჟიმების
სიმრავლე, წევრ სახელმწიფოთა უფლებებსა და მოვალეობებს შორის დისბალანსი.
აქედან გამომდინარე, დათქმა უნდა მიიღოს შესაბამისი საერთაშორისო
ორგანიზაციის კომპეტენტურმა ორგანომ. დამფუძნებელი აქტის მთლიანობა
წარმოადგენს იმ ფაქტორს, რომელიც პრევალირებს ყველა სხვა მოსაზრებაზე.
ამიტომ ორგანიზაციის წევრებმა, რომლებიც მოქმედებენ ორგანიზაციის
კომპეტენტური ორგანოს მეშვეობით, თავად უნდა განსაზღვრონ, თუ რა ხარისხითაა
შესაძლებელი ამ დოკუმენტის მთლიანობის ხელყოფა.
აქვე უნდა დავაზუსტოთ, რომ დამფუძნებელი აქტის მიმართ ფორმულირებული
დათქმის მიღება არ ივარაუდება. კონვენციის მე-20 მუხლის მე-5 პუნქტის მიხედვით,
დათქმის დუმილით მიღების პრეზუმპცია ეხება ამავე მუხლის მე-2 და მე-4
პუნქტებით გათვალისწინებულ შემთხვევებს. ეს ნიშნავს იმას, რომ თუ
საერთაშორისო ორგანიზაციის დამფუძნებელი აქტით სხვა რამ არ არის
გათვალისწინებული, მიღება გარკვევით უნდა იყოს გამოხატული.
შესაბამისი საერთაშორისო ორგანიზაციის წესებით განისაზღვრება:
 თუ რომელმა ორგანომ უნდა მიიღოს საერთაშორისო ორგანიზაციის
დამფუძნებელი აქტის მიმართ ფორმულირებული დათქმის მიღების შესახებ
გადაწყვეტილება;
 კენჭისყრის პროცედურა;
 გადაწყვეტილების მისაღებად საჭირო უმრავლესობის საკითხი.
 დათქმისა და დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადების იურიდიული
შედეგები
დათქმის, დათქმის მიღებისა და დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადების
იურიდიული შედეგები საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის ერთ-ერთი
ყველაზე წინააღმდეგობრივი საკითხია. 1969 წლის ვენის კონვენციის 21-ე მუხლი
ადგენს, რომ დათქმა, რომელიც მოქმედებს სხვა მონაწილის მიმართ მე-19, 20-ე და
23-ე მუხლების შესაბამისად:
a) დათქმის გამკეთებელი სახელმწიფოსთვის ცვლის ამ სხვა მონაწილესთან
ურთიერთობაში ხელშეკრულების იმ დებულებებს, რომლებსაც ეხება დათქმა,
მხოლოდ დათქმის მოქმედების ფარგლებში; და
b) იმავე ფარგლებში ცვლის აღნიშნულ დებულებებს ამ სხვა მონაწილისათვის მის
ურთიერთობაში დათქმის გამკეთებელ სახელმწიფოსთან.
21-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, ამ პუნქტის а) და b) ქვეპუნქტებით
გათვალისწინებულ იურიდიულ შედეგებს წარმოშობს დათქმა, რომელიც მოქმედებს
კონვენციის მე-19, 20-ე და 23-ე მუხლების შესაბამისად. ეს ნიშნავს, რომ
სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებული დათქმა მოქმედებს სხვა მონაწილე
სახელმწიფოს მიმართ, თუ იგი:
 მატერიალურად ნამდვილია (მე-19 მუხლი);
 ფორმულირებულია დადგენილი ფორმისა და შესაბამისი პროცედურის
დაცვით (23-ე მუხლი);
 მიღებულია სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ და ხელშეკრულება
ძალაშია შესული ამ სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობაში (მე-20 მუხლი).
დათქმის ავტორი სახელმწიფოსა და იმ სახელმწიფოს უფლებებისა და
მოვალეობების შინაარსის დაზუსტების მიზნით, რომლის მიმართაც მოქმედებს ეს
დათქმა, მიზანშეწონილია ერთმანეთისგან გავმიჯნოთ დათქმები, რომლებსაც აქვთ
გამომრიცხავი ეფექტი და დათქმები, რომლებსაც შემცვლელი ეფექტი აქვთ. ცხადია,
რომ მათი გამიჯვნა ყოველთვის არ არის მარტივი, რადგან ერთსა და იმავე დათქმას
შეიძლება ერთდროულად ჰქონდეს როგორც გამომრიცხავი, ისე შემცვლელი ეფექტი.
ასე, მაგალითად, დათქმა, რომლის მიზანია მხოლოდ გარკვეული კატეგორიის
პირებით სახელშეკრულებო ვალდებულების გამოყენების სფეროს შეზღუდვა,
შეიძლება ჩაითვალოს როგორც გამომრიცხავ(იგი გამორიცხავს სახელშეკრულებო
ვალდებულების გამოყენებას ყველა იმ პირის მიმართ, რომელიც არ მიეკუთვნება
დადგენილ კატეგორიას), ისე შემცვლელ (ზღუდავს რა შესაბამისს პირთა წრეს, იგი
ცვლის თავდაპირველი ვალდებულების იურიდიული მოქმედების სფეროს)
დათქმად.
გამომრიცხავი ეფექტის მქონე დათქმების მიმართ კონვენციის 21-ე მუხლის 1(a)-
ლი პუნქტის გამოყენება შედარებით ადვილია. დათქმა, მისი მოქმედების
ფარგლებში, ცვლის ხელშეკრულების იმ დებულების იურდიულ მოქმედებას,
რომელსაც იგი ეხება, ანუ საერთოდ გამორიცხავს ამ დებულების იურიდიულ
მოქმედებას. შესაბამისად, იმ სახელმწიფოებთან ურთიერთობაში, რომელთა
მიმართაც მოქმედებს დათქმა, დათქმის ავტორ სახელმწიფოს არ გააჩნია უფლებები
და მოვალეობები იმ მოცულობით, რა მოცულობითაც დათქმა გამორიცხავს
ხელშეკრულების ზოგიერთი დებულების იურიდიულ მოქმედებას. ანალოგიური
უნდა ითქვას ამ სხვა მონაწილე სახელმწიფოების მიმართაც.
შემცვლელი დათქმის ავტორი სახელმწიფო, გამომრიცხავი დათქმის ავტორი
სახელმწიფოსგან განსხვავებით, არ ცდილობს განთავისუფლდეს ხელშეკრულების
იმ დებულებიდან გამომდინარე ვალდებულებისგან, რომელსაც ეხება ეს დათქმა.
მისი მიზანია ხელშეკრულებიდან გამომდინარე ვალდებულების სხვა, დათქმით
გათვალისწინებული განსხვავებული ვალდებულებით შეცვლა.
რაც შეეხება ხელშეკრულების სხვა მონაწილეებს, 1969 წლის კონვენციის
მიხედვით, დათქმა არ ცვლის ხელშეკრულების დებულებებს სხვა
მონაწილეებისათვის ერთმანეთს შორის მათ ურთიერთობებში (21(2)-ე მუხლი).
კონვენციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტში საუბარია იმ დათქმის იურიდიულ
შედეგებზე, რომლის მიმართაც ხელშემკვრელმა სახელმწიფომ განაცხადა
საწინააღმდეგო პოზიცია. 1969 წლის კონვენციის მიხედვით, „თუ დათქმაზე
საწინააღმდეგო პოზიციის განმცხადებელი სახელმწიფო წინააღმდეგი არ იყო, რომ
ხელშეკრულება ძალაში შესულიყო მასსა და დათქმის გამკეთებელ სახელმწიფოს
შორის, მაშინ დებულებები, რომლებსაც ეხება დათქმა, არ გამოიყენება ამ ორ
სახელმწიფოს შორის ამ დათქმის მოქმედების ფარგლებში“.
 ამდენად, დათქმაზე საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადების იურიდიული
შედეგები დიამეტრულად განსხვავდება მისი მიღების შედეგებისაგან. დათქმის
მიღება, მისი მოქმედების ფარგლებში, ცვლის ხელშეკრულების იმ დებულებების
იურიდიულ მოქმედებას, რომლებსაც იგი ეხება, ხოლო საწინააღმდეგო პოზიცია,
თავის მხრივ, იმავე მოცულობით გამორიცხავს ამ დებულებების მოქმედებას.
მართალია, საწინააღმდეგო პოზიციის გაცხადებას ზოგიერთ შემთხვევაში შეიძლება
მოყვეს დათქმის მიღების (მხედველობაში გვაქვს გამომრიცხავი დათქმის მიღება)
იდენტური იურიდიული შედეგები, თუმცა შემცვლელი დათქმის მაგალითი
მკაფიოდ გვიჩვენებს მიღებასა და საწინააღმდეგო პოზიციას შორის განსხვავებას.
შემცვლელი დათქმის მიღება, დათქმის მოქმედების ფარგლებში, ცვლის იურიდიულ
ვალდებულებას დათქმის ავტორ და იმ მონაწილე სახელმწიფოს შორის
ურთიერთობაში, რომლის მიმართაც მოქმედებს ეს დათქმა, ხოლო საწინააღმდეგო
პოზიციის გაცხადება, დათქმის მოქმედების ფარგლებში, გამორიცხავს ნებისმიერი
იმ დებულების გამოყენებას, რომლის მოქმედება პოტენციურად შეიძლება
შეცვლილიყო ამ დათქმით (მისი მიღების შემთხვევაში). ასე, მაგალითად, თუ
რომელიმე სახელმწიფომ ჩამოაყალიბა დათქმა, რომელიც მიზნად ისახავდა
კონკრეტული სახელშეკრულებო ვალდებულების სხვა ვალდებულებით შეცვლას,
მაშინ 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, დათქმის ავტორ სახელმწიფოსა და
მარტივი საწინააღმდეგო პოზიციის განმცხადებელ სახელმწიფოს შორის
ურთიერთობაში, ამ დათქმის მოქმედების ფარგლებში, არ გამოიყენება
ხელშეკრულების ის დებულებები, რომლებიც შეიცავენ დათქმის მეშვეობით
შეცვლილ ვალდებულებას. ამ შემთხვევაში არ გამოიყენება არც თავდაპირველი და
არც დათქმით გათვალისწინებული შეცვლილი ვალდებულება.
რაც შეეხება ხელშეკრულების სხვა დებულებებს, ანუ დებულებებს, რომლებსაც
დათქმა არ ეხება, ისინი ჩვეულებრივ გამოიყენება დათქმის ავტორ სახელმწიფოსა და
მარტივი საწინააღმდეგო პოზიციის განმცხადებელ სახელმწიფოს შორის
ურთიერთობაში.
აღსანიშნავია, რომ ვენის 1969 წლის კონვენცია არ შეიცავს წესებს ბათილ
დათქმებთან დაკავშირებით, რაც, რა თქმა უნდა, მისი ერთ-ერთი ყველაზე
სერიოზული ხარვეზია. კონვენციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის შინაარსიდან
გამომდინარეობს, რომ სამართლებრივ შედეგებს წარმოშობს მხოლოდ ის დათქმა,
რომელიც მოქმედებს კონვენციის მე-19, 20-ე და 23-ე მუხლების შესაბამისად. ეს
ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებული დათქმა მოქმედებს სხვა
მონაწილე სახელმწიფოს მიმართ, თუკი იგი დასაშვებია მე-19 მუხლის პირობების
შესაბამისად, ფორმულირებულია 23-ე მუხლის დებულებების დაცვით, მიღებულია
მე-20 მუხლის შესაბამისად მინიმუმ ერთი სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ
მაინც და ხელშეკრულება ძალაშია შესული ამ სახელმწიფოებს შორის
ურთიერთობაში. გასაგებია, რომ ბათილი დათქმა ერთმნიშვნელოვნად ვერ
აკმაყოფილებს ყველა ამ მოთხოვნას, იმის მიუხედავად, არის თუ არა ეს დათქმა
მიღებული რომელიმე ხელშემკვრელი მხარის მიერ. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ,
დათქმა არ შეიძლება იყოს ნამდვილი მხოლოდ სხვა მონაწილის მიმართ. ეს საკითხი
არ არის დამოკიდებული სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოების შეხედულებაზე,
გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ისინი ერთობლივი გადაწყვეტილებით იღებენ
ასეთ დათქმას (დათქმას, რომელიც მიჩნეულია, მაგალითად, ამ ხელშეკრულების
ობიექტთან და მიზანთან შეუთავსებლად). შესაბამისად, დათქმა, რომელიც ვერ
აკმაყოფილებს ვენის კონვენციაში მითითებულ ნამდვილობის პირობებს, ბათილია
და არ წარმოშობს იურიდიულ შედეგებს.
მართალია, ბათილი დათქმა არ წარმოშობს სამართლებრივ შედეგებს, მაგრამ, ამის
მიუხედავად, პასუხი უნდა გაეცეს შემდეგ შეკითხვას: ხდება თუ არა დათქმის
ავტორი სახელმწიფო ხელშემკვრელი მხარე მის მიერ ფორმულირებული დათქმის
გათვალისწინების გარეშე თუ დათქმის ბათილობა ეხება ასევე (ზეგავლენას ახდენს)
ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე სახელმწიფოს მიერ გამოხატულ
თანხმობასაც? არსებობს მხოლოდ ორი შესაძლო გამოსავალი: ან დათქმის ავტორი
სახელმწიფო ხდება ხელშემკვრელი მხარე, ოღონდ ბათილი დათქმის გარეშე (ეს
უკანასკნელი ვერ დაეყრდნობა ამ დათქმას); ან დათქმის ავტორი სახელმწიფო უარს
აცხადებს ამ საერთაშორისო ხელშეკრულებაში მონაწილეობაზე.
პირველმა მიდგომამ გარკვეული მხარდაჭერა მოიპოვა სახელმწიფოთა
პრაქტიკაში, ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულებების
საფუძველზე შექმნილ საზედამხედველო ორგანოებისა (მაგალითად, ადამიანის
უფლებათა კომიტეტის) და რეგიონალური სასამართლოების გადაწყვეტილებებში
(მაგალითად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო).
 მეორე მიდგომა ემყარება იმ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც ბათილობა ეხება
როგორც დათქმას, ისევე მთლიანად იმ აქტს (მაგალითად, სარატიფიკაციო სიგელი),
რომელიც შეიცავს ამ დათქმას და რომლის მეშვეობითაც ეს სახელმწიფო
საერთაშორისო დონეზე გამოხატავს ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
თავის თანხმობას. ეს მიდგომა წარმოაჩენს დათქმას როგორც ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე დათქმის ავტორი სახელმწიფოს თანხმობის sine qua
non (აუცილებელ) პირობას. თუკი სახელმწიფოს მიერ გაცხადებული დათქმა არ არის
დასაშვები (მაგალითად, იმის გამო, რომ მიჩნეულია ამ შეთანხმების ობიექტთან და
მიზანთან შეუთავსებლად), მაშინ ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე
დათქმის ავტორი სახელმწიფოს თანხმობა საერთაშორისო დონეზე გამოხატულად არ
უნდა ჩაითვალოს. ასეთ პირობებში, მხოლოდ დათქმის ავტორ სახელმწიფოს
შეუძლია მიიღოს სათანადო ზომები შესაბამისი დათქმის ნამდვილობის
დამაბრკოლებელი გარემოებების აღმოფხვრის მიზნით. ასეთი ზომები შეიძლება
მოიცავდეს, მაგალითად, დათქმის შეცვლას ან მის მოხსნას, ან კიდევ
ხელშეკრულებაში მონაწილეობაზე უარს. შესაბამისად, დათქმის ავტორი
სახელმწიფო არ განიხილება ხელშეკრულების მონაწილედ მანამ, სანამ იგი არ
გამოითხოვს თავის დათქმას (შესაბამის სახელმწიფოს შეუძლია ასევე შეცვალოს
თავისი დათქმა).
ეს საკითხი უნდა გადაწყდეს დათქმის ავტორი სახელმწიფოს ნების შესაბამისად,
ანუ უნდა დადგინდეს თანახმა არის დათქმის ავტორი სახელმწიფო, რომ გახდეს
ხელშეკრულების მონაწილე მის მიერ ფორმულირებული დათქმის გარეშე თუ
შესაბამისი სახელმწიფო განიხილავს თავის დათქმას ამ ხელშეკრულების
სავალდებულოდ აღიარებაზე მისი თანხმობის sine qua non პირობად. შესაბამისად,
დათქმის ავტორი სახელმწიფო ჩაითვლება ხელშემკვრელ მხარედ მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, თუ დადგენილია, რომ იგი არ მიიჩნევს თავის (ბათილ) დათქმას
საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარებაზე მისი თანხმობის
პრინციპული მნიშვნელობის ელემენტად.

დავალება (ფასდება 3 ქულით): იროიზიის ზღვის სასამართლო საქმის

განხილვისას დიდმა ბრიტანეთმა განაცხადა, რომ საფრანგეთის ცალმხრივი
განცხადება კონტინენტური შელფის შესახებ 1958 წლის ჟენევის კონვენციის მე-6
მუხლის მიმართ არ წარმოადგენს დათქმას, რადგან იგი არსებითად
საინტერპრეტაციო განცხადებაა, რომლის მიზანს წარმოადგენს იმ საზღვაო
რაიონების შესახებ წინასწარ ინფორმირება, სადაც, საფრანგეთის მთავრობის აზრით,
ადგილი აქვს განსაკუთრებულ პირობებს.
საფრანგეთის განცხადება ჩამოყალიბებული იყო შემდეგი სახით:
სპეციალური შეთანხმების არ არსებობის შემთხვევაში, საფრანგეთის მთავრობა არ
დაეთანხმება თანაბარი დაშორების პრინციპის შესაბამისად კონტინენტური შელფის
დელიმიტაციას: თუ იგი გაივლის ისეთ რაიონებზე, სადაც, მთავრობის აზრით,
არსებობს ,,განსაკუთრებული პირობები” მე-6 მუხლის 1-ლი და მე-2 პუნქტების
თანახმად, კერძოდ: ბისკაის ყურეზე, გრანვილის ყურეზე, დუვრის არხის საზღვაო
რაიონებსა და ჩრდილოეთის ზღვის აკვატორიაზე, რომლებითაც გარშემორტყმულია
საფრანგეთის სანაპირო.
ეთანხმებით თუ არა ბრიტანეთის მთავრობის შეხედულებას? რას წარმოადგენს
საფრანგეთის მიერ ფორმულირებული ცალმხრივი განცხადება: საინტერპრეტაციო
დეკლარაციას, პირობით საინტერპრეტაციო განცხადებას თუ დათქმას? დაასაბუთეთ
თქვენი პასუხი.
1958 წლის კონვენციის მე-6 მუხლი (ამ დებულებების მიმართ ფორმულირებული
იქნა შესაბამისი განცხადება):
1. თუ ერთი და იგივე კონტინენტური შელფი ეკვრის ორ ან მეტ მოპირდაპირე
სახელმწიფოთა ტერიტორიებს, თითოეული სახელმწიფოს კონტინენტური შელფის
საზღვრები განისაზღვრება მათ შორის შეთანხმებით. შეთანხმების არ არსებობის
შემთხვევაში და თუ განსხვავებული სასაზღვრო ხაზის გავლება გამართლებული არ
არის განსაკუთრებული გარემოებებით, საზღვარი იქნება შუა ხაზი, რომლის ყოველი
წერტილი თანაბრადაა დაშორებული იმ საწყისი ხაზების უახლოესი წერტილებიდან,
საიდანაც აითვლება თითოეული ამ სახელმწიფოს ტერიტორიული ზღვის სიგანე.
 2. თუ ერთი და იგივე კონტინენტური შელფი ეკვრის ორ მომიჯნავე სახელმწიფოს
ტერიტორიას, კონტინენტური შელფის საზღვრები განისაზღვრება მათ შორის
შეთანხმებით. შეთანხმების არ არსებობის შემთხვევაში და თუ განსხვავებული
სასაზღვრო ხაზის გავლება გამართლებული არ არის განსაკუთრებული
გარემოებებით, საზღვარი განისაზღვრება თანაბარი დაშორების პრინციპის
მიხედვით იმ საწყისი ხაზების უახლოესი წერტილებიდან, საიდანაც აითვლება
თითოეული ამ სახელმწიფოს ტერიტორიული ზღვის სიგანე.

დავალება (ფასდება 1 ქულით):საუდის არაბეთმა სასოფლო-სამეურნეო

განვითარების ფონდის დაფუძნების შესახებ შეთანხმების ხელმოწერისას განაცხადა:
ამ შეთანხმებაში საუდის არაბეთის მთავრობის მონაწილეობა არანაირად არ
ნიშნავს მის მიერ ისრაელის აღიარებას ან ისრაელთან ამ ხელშეკრულებით
მოწესრიგებული ურთიერთობების დამყარებას.
შეიძლება თუ არა ეს განცხადება ჩაითვალოს დათქმად? დაასაბუთეთ თქვენი
პასუხი.
დავალება (ფასდება 1 ქულით): კონტინენტური შელფის შესახებ 1958 წლის
კონვენციის მე-12(1) მუხლში ნათქვამია, რომ „ნებისმიერ სახელმწიფოს კონვენციის
ხელმოწერის, რატიფიცირების ან მასთან შეერთების დროს შეუძლია მისი მუხლების
მიმართ დათქმების გაკეთება, გარდა 1-ლი, მე-2 და მე-3 მუხლებისა“.
როგორ ფიქრობთ, სხვა (კერძოდ, მე-4-15) მუხლების მიმართ ფორმულირებული
დათქმები შეიძლება ჩაითვალონ გარკვევით დაშვებულ დათქმებად? თუ მათი
ფორმულირება დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს დათქმა შეუთავსებელი
არ არის ხელშეკრულების ობიექტთან და მიზანთან? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.

A, B და C სახელმწიფოებმა დადეს განიარაღებისა და შეიარაღების შეზღუდვის შესახებ

რეგიონალური ხელშეკრულება, რომელიც ითვალისწინებს შეიარაღებული ძალებისა და
ჩვეულებრივი შეიარაღების ერთობლივ შემცირებას და გარკვეულ დონეზე მათ
შენარჩუნებას.
ხელშეკრულების მიზანს წარმოადგენს უსაფრთხო და სტაბილური რეგიონალური
ბალანსის შენარჩუნება, ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შემცირება, მოულოდნელი
თავდასხმისათვის საჭირო სამხედრო პოტენციალის თანმიმდევრული შემცირება და
ხელშეკრულებით განსაზღვრულ დონეზე მისი შენარჩუნება.
ხელშეკრულება ეხება შემდეგი 5 კატეგორიის ჩვეულებრივ შეიარაღებასა და ტექნიკას:
სამხედრო ტანკებს, სამხედრო ბრონირებულ მანქანებს, არტილერიას, სამხედრო
თვითმფრინავებსა და სამხედრო ვერტმფრენებს, რომლებიც ხელშეკრულების მიხედვით
ქმნიან მოულოდნელი თავდასხმისათვის საჭირო პოტენციალს.
D სახელმწიფომ, რომელიც დასკვნით ეტაპზე გამოეთიშა მოლაპარაკების პროცესს,
ხელშეკრულების ძალაში შესვლის შემდეგ გადაწყვიტა მასთან შეერთება. ამ სახელმწიფომ
ხელშეკრულების რატიფიცირებისას ჩამოაყალიბა დათქმა, რომელიც გამორიცხავდა
სამხედრო ტანკების მიმართ ხელშეკრულების დებულებების გამოყენებას.
ხელშეკრულება არ შეიცავს დათქმების შესახებ დებულებას.
მონაწილე სახელმწიფოების რეაქცია იყო შემდეგი:
A სახელმწიფომ შეტყობინების მიღებიდან 12 თვის განმავლობაში არ მოახდინა D
სახელმწიფოს მიერ ფორმულირებულ დათქმაზე რეაგირება;
B სახელმწიფომ განაცხადა, რომ იგი წინააღმდეგია D სახელმწიფოს მიერ
ფორმულირებული დათქმის, რადგან იგი შეუთავსებელია ხელშეკრულების ობიექტთან და
მიზანთან;
C სახელმწიფომ საწინააღმდეგო პოზიცია დააფიქსირა დათქმის მიმართ და იქვე
დააზუსტა, რომ ხელშეკრულება ძალაში არ შედის მასსა და D სახელმწიფოს შორის
ურთიერთობაში.
ჩაითვალოს უნდა თუ არა D სახელმწიფო ამ ხელშეკრულების მონაწილედ? დაასაბუთეთ
თქვენი პასუხი.