შინაარსი

1. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია -2

2. კონვენციის ძირეული პრინცპები -5
3. კონვენცია და ევროპის კავშირი, მომავლის ხედვა -29
4. სასამართლოს ფუნქციობის წესი - 32
5. საჩივრის დასაშვებობა - 52
6. გადაწყვეტილების აღსრულება - 73
7. კონვენციის განმარტების პრინციპები -80
8. კონვენციის ოქმები - 86
9. კონვენციის უფლებები.....

1
 ადამიანის უფლებათა ევროპული
კონვენცია

კონვენციის მიღება, მისი მიზანი და დანიშნულება

 კონვენცია მიღებულ იქნა 1950 წლის 4 ნოემბერს, რომში, ევროპის საბჭოს ეგიდით; ეს
იყო ომის შემდეგ პირველი მცდელობა იმ ევროპული ქვეყნების გაერთიანებისა,
რომლებსაც გააჩნდათ პოლიტიკური ტრადიციების, იდეალების, თავისუფლებისა და
სამართლის უზენაესობის საერთო მემკვიდრეობა. ის იყო პასუხი ევროპაში მომხდარ
მოვლენებზე და რეაქცია ადამიანის უფლებათა იმ აღმაშფოთებელ დარღვევებზე,
რისი მოწმეც გახდა ევროპა მე-2 მსოფლიო ომის დროს.

 კონვენცია ძალაში შევიდა 1953 წელს ;

 რუსეთისა და სხვა პოსტ-კომუნისტური ქვეყნების ევროპის საბჭოში გაერთიანების

პოლიტიკის შედეგად მონაწილე სახელმწიფოების რიცხვი გაიზარდა 22- დან (1989
წლს) 47- მდე (2008 წელს). ამჟამად ევროპის 47 სახელმწიფოა კონვენციის მონაწილე;
ამან წარმოშვა კონვენციის ინტერპრეტაციის ახალი პრობლემები და მნიშვნელოვნად
გაზარდა სასამართლოს სამუშაო ტვირთი. განუზომლად გაიზარდა საქმეების
რაოდენობა : 1998 წლამდე, 44 წლის განმავლობაში, სასამართლომ მიიღო - 38, 5 ათასი
გადაწყვეტილება, ხოლო ბოლო 5 წლის განმავლობაში 61, 5 ათასი.

 კონვენციის მიზანია: ადამიანის უფლებათა დაცვა, პლურალისტული დემოკრატიის

განმტკიცება, სამართლის უზენაესობა. კონვენცია არის მექანიზმი, რომელიც არ
დაუშვებს დაუსჯელობას, ტირანიასა და ტოტალიტარულ მმართველობას ევროპაში;

 კონვენცია არის ადამიანის უფლებათა უნივერსალური და რეგიონული

საერთაშორისო ხელშეკრულებების ქსელის ნაწილი. რეგიონულ დონეზე იგი
შეიძლება შევადაროთ ადამიანის უფლებათა ამერიკულ კონვენციას (1969) და
ადამიანისა და ხალხის უფლებათა აფრიკულ ქარტიას (1981).

 ევროპული კონვენცია იცავს ძირითად სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს.

ასეთი არჩევანი განპირობებული იყო ღირებულებითი პრიორიტეტებით, რაც მე-2
მსოფლიო ომის შემდეგ ჩამოყალიბდა, ვინაიდან ეს უფლებები არსებითია
დემოკრატიული ცხოვრების წესისათვის. კონვენცია პირდაპირ არ იცავს
უმცირესობის უფლებებს, თავისუფლებას რასისტული პროპაგანდისაგან, ანდა,

2
 ადამიანის უფლებას, კანონით იქნეს აღიარებული მისი იურიდიული სტატუსი,
მაგრამ კოვენციის ტექსტი სტრასბურგის სასამართლოს მიერ განმარტებული იქნა
ფართოდ, რათა ამოევსო ზოგიერთი ხარვეზი და გამოესწორებინა მისი
ნაკლოვანებანი.

 კონვენცია ასახავს ადამიანის უფლებათა მინიმალურ სტანდარტებს, რაზედაც 70

წლის წინ სახელმწიფოებმა შეძლეს შეთანხმება.

 კონვენციამ პირველად მსოფლიოში შექმნა ინდივიდუალური მიმართვის უფლება

სახელმწიფოს წინააღმდეგ;

 ევროპული კონვენცია აღჭურვილია აღსრულების ძალზე ძლიერი მექანიზმით. იგი

არის ყველაზე ეფექტიანი საერთაშორისო ხელშეკრულება, რამდენადაც მან დააარსა
განვითარებული საერთაშორისო ზედამხედველობის მექანიზმი - საერთაშორისო
სასამართლო, რომელიც განიხილავს ინდივიდუალურ საჩივრებს სახელმწიფოთა
წინააღმდეგ. კონვენციის 34-ე მუხლის თანახმად, ყველა ხელშემკვრელი მხარე
აღიარებს ნებისმიერი პირის, არასამთავრობო ორგანიზაციისა და ინდივიდთა
ჯგუფის უფლებას, მიუხედავად მოქალაქეობისა, ამტკიცოს, რომ არის კონვენციის
დარღვევის მსხვერპლი და საჩივარი შეიტანოს სტრასბურგის სასამართლოში თავისი
ან კონვენციის სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს წინააღმდეგ.

 კონვენცია ითვლება ადამიანის უფლებათა ყველაზე წარმატებულ სისტემად მთელს

მსოფლიოში, განსაკუთრებით, მისი აღსრულების ეფექტიანი მექანიზმის გამო.
კონვენციამ დიდი გავლენა იქონია კანონმდებლობისა და პოლიტიკის განვითარებაზე
მთელს მსოფლიოში.

 1998 წელს გაუქმდა ორრგოლიანი სისტემა - ადამიანის უფლებათა ევროპული

კომისია და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო - და შეიქმნა
მუდმივმოქმედი სრულფასოვანი სასამართლო. კომისიამ კი შეწყვიტა
ფუნქციონირება. ეს განხორციელდა კონვენციის მე-11 ოქმით. სასამართლო
მუდმივმოქმედია და შედგება სრული ვადით (9 წელი) არჩეული
მოსამართლეებისაგან. სასამართლოში იმდენი მოსამართლეა, კონვენციის რამდენი
ხელშემკვრელი სახელმწიფოც არსებობს (47). მისი გადაწყვეტილებები
სავალდებულოა ყველა ხელშემკვრელი მხარისათვის. მხარეების მიერ ამ
გადაწყვეტილებათა აღსრულებას მონიტორინგს უწევს ევროპის საბჭოს მინისტრთა
კომიტეტი.

3
  ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციასთან ერთად ევროპის საბჭომ მიიღო 200
ზე მეტი კონვენცია: მათ შორის:

 ევროპის სოციალური ქარტია - 1961

 წამების წინააღმდეგ ევროპული კონვენცია - 1987
 ევროპული კონვენია რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ – 1993
 ეროვნულ უმცირესობების დაცვის ჩარჩო-კონვენცია- 1994
 კონვენცია ტრეფიკინგის წინააღმდეგ - 2005

კონვენციის ხელმოწერა საქართველოს მიერ და ძალაში შესვლა

 საქართველომ კონვენციას ხელი მოაწერა 1999 წლის 27 აპრილს;

 ძალაში შევიდა 1999 წლის 20 მაისს;
 გამოქვეყნდა 1999 წლის 4 ივნისს და ამიტომ ამ დღიდან ითვლება ქვეყნის
კანონმდებლობის ნაწილად, თუმცა მისი პირდაპირი ინკორპორაცია ქართულ
კანონმდებლობაში არასდროს მომხდარა.

4
 კონვენციის ძირეული პრინციპები

1. სუბსუდიურობა

 იდეა : სახელმწიფოები თავისუფლდებიან საერთაშორისო ორგანოს წინაშე

პასუხისმგებლობისაგან, სანამ მათ არ მიეცემათ საშუალება, თავად გამოასწორონ
დარღვევები საკუთარი სამართლებრივი სისტემის მეშვეობით. პირველ რიგში,
სწორედ ეროვნული სახელმწიფოა უფლებათა დაცვაზე პასუხისმგებელი. კონვენციით
უზრუნველყოფილი დაცვა კი დამატებითია, ანუ სუბსიდიური.
 ეს პირდაპირ არის დაკავშირებული კონვენციის მე-13 მუხლთან - სახელმწიფოს
ვალდებულებასთან იქონიოს უფლებათა აღდგენა-გამოსწორების ქმედითი
სამართლებრივი საშუალებები.
 სუბსიდიურობის პრინციპი ნათელს ხდის ეროვნული ორგანოების - მთავრობის,
პარლამენტისა და სასამართლოების - ფუნდამენტურ როლს ადამიანის უფლებათა
დაცვის საქმეში;
 მასვე უკავშირდება შეფასების თავისუფლების კონცეფცია.

2. ევროპული ზედამხედველობის ბუნება

 სტრასბურგის სასამართლომ ნათლად განაცხადა, რომ იგი არ არის მეოთხე ინსტანცის

სასამართლო. მისი საქმე არ არის ეროვნული სასამართლოების მიერ ფაქტისა და
სამართლის საკითხებზე დაშვებულ შეცდომებზე მსჯელობა, გარდა იმგვარი
შემთხვევებისა, თუ სავარაუდოდ დარღვეულია კონვენციით დაცული უფლებები და
თავისუფლებები. საჩივარი, რომლებიც მხოლოდ იმას ამტკიცებს, რომ ეროვნულმა
სასამართლომ დაუშვა ფაქტის ან სამართლის საკითხზე შეცდომა, მიჩნეულ იქნება
მიუღებლად ratione materiae. მტკიცება, რომ ფაქტის ან სამართლის საკითხზე
დაშვებული ამგვარი შეცდომა არღვევს კონვენციის მე-6 მუხლს, უშედეგოდ
დამთავრდება, რადგან მე-6 მუხლი მხოლოდ პროცედურულ გარანტიებს იცავს და
იგი არ უზრუნველყოფს ამ პროცედურის შედეგების სამართლიანობას. აქვე ისიც
უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ზღვრის დაცვა ყოველთვის იოლი არ არის და ნამდვილად
გვხვდება პრაქტიკაში ისეთი შემთხვევები, როდესაც ეს ზღვარი გადალახულად
შეიძლება მივიჩნიოთ სტრასბურგის სამართლოს მხრიდან.

 იქიდან გამომდინარე, რომ სტრასბურგის სასამართლო არ წარმოადგენს მე-4

ინსტანციის სასამართლოს, იგი პირდაპირ ვერ გააუქმებს შიდა კანონს ან
სასამართლოს გადაწყვეტილებას. თუმცა, შეუძლია აღიაროს ეროვნული კანონის,

5
 პოლიტიკის ან ადმინისტრაციული პრაქტიკის კონვენციასთან შეუსაბამობა და
მოითხოვოს მათი შეცვლა. აქედან გამომდინარეობს გადაწყვეტილებით
ინდივიდუალური და საერთო ხასიათის ღონისძიებების დავალდებულება
მთავრობებისათვის.

 კონკრეტული საქმეებიდან გამომდინარე, სასამართლო ხშირად აწყობს ფაქტების

დამდგენ მისიებს ეროვნულ სახელმწიფოებში ვითარების შეფასების მიზნით.
ეროვნული ხელისუფლება ვალდებულია ყველა პირობა შეუქმნას ამ მისიის
წარმატებით საქმიანობას და არ შეუქმნას რაიმე დაბრკოლება. ასეთი მისიები ხშირად
ეწყობა საპატიმრო ადგილების მოსანახულებლად პატიმართა ცხოვრების პირობების
შესამოწმებლად, როდესაც სჩივარი სწორედ ამ თემას შეეხება.

 არის შემთხვევები, როდესაც სასამართლო მიუთითებს, რომ მხოლოდ საქმის

ხელახალი განხილვით შეიძლება დარღვეული უფლებების სრულად აღდგენა-
გამოსწორება. ამ მიზეზთა გამო, უმეტესმა ხელშემკვრელმა სახელმწიფომ შემოიღო
წესი, რომლის თანახმადაც, კონვენციის დარღვევის აღიარება წარმოადგენს ახლად
გამოვლენილ გარემოებას, რომელიც შეიძლება საფუძვლად დაედოს კანონიერ ძალაში
შესული სასამართლო გადაწყვეტილების გადასინჯვას. ასეთი წესი საქართველოშიც
არის შემოღებული.

3. დემოკრატიული საზოგადოება

 ამ იდეით გაჟღენთილია მთელი კონვენცია. დემოკრატია არის ევროპის საჯარო

წესრიგის ფუნდამენტური ნიშანი. დემოკრატია არის ერთადერთი პოლიტიკური
მოდელი, რომელიც ნაგულისხმევია კონვენციაში.
 ამ პრინციპს ასახავს უფლების შეზღუდვის გამართლებულობის შეფასების
კრიტერიუმი - „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ .
 ამ მიზეზთა გამო, კონვენცია განსაკუთრებულ როლს ანიჭებს პოლიტიკური
დებატების , შეკრებისა და მანიფესტაციების თავისუფლების განსაკუთრებულ დაცვას
და აწესებს პრევენციული ღონისძიებების სავალდებულობას.

4. სამართლებრივი განსაზღვრულობა

 სამართლის უზენაესობის პრინციპი ნახსენებია კონვენციის პრეამბულაში, ევროპის

საბჭოს წესდებაში. იგი ყველა მუხლის განუყოფელი ნაწილია.
 სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპი თავისთავად იგულისხმება
კონვენციის მთელ სამართალში. მაგალითად, მე-8-11 მუხლებში - რომლებიც აწესებენ
უფლებათა შეზღუდვის შესაძლებლობას მხოლოდ კანონის საფუძველზე. ამასთან, ეს

6
 მოთხოვნა თანაბრად ვრცელდება როგორც პროცედურულ, ისე მატერიალურ
ნორმებზე.
 ნებისმიერი ჩარევა უნდა ეფუძნებოდეს ხელმისაწვდომ და განჭვრატად კანონს.
კანონი უნდა იყოს მკვეთრი და განსაზღვრული - აწესებდეს უფლებაში ჩარევის
ფარგლებს. ჩარევის ხარისხი უნდა იყოს განჭვრეტადი, თუნდაც სამართლებრივი
კონსულტაციის გზით. დისკრეცია დასაშვებია, მაგრამ დისკრეციის ხარისხიც
განსაზღვრული უნდა იყოს. კანონი თვითნებობას არ უნდა აძლევდეს გასაქანს და
შეიცავდეს უფლებათა დაცვის გარანტიებს.

5. სამართლიანი ბალანსის პრინციპი

 კონვენციის უფლებების შეზღუდვის გამართლებულობა ეფუძნება სამართლიანი

ბალანსის იდეას დაპირისპირებულ ინტერესებს შორის. როგორც სასამართლომ
განმარტა საქმეში Soering v. The United Kingdom ,1 მთელი კონვენციის დედააზრი არის
სამართლიანი ბალანსის ძიება საზოგადოების საჯარო ინტერესების მოთხოვნებსა და
ინდივიდური უფლებების დაცვას შორის.

 სასამართლო ერიდება უფლებებსა და ინტერესებს შორის მკვეთრი პრიორიტეტების

დაწესებას და საკითხს კონკრეტული გარემოებების გათვალისწინებით წყვეტს.
შესაბამისად, ბალანსი დინამიკურია და არა სტატიკური. უპირატესობა ხან ერთ
უფლებას ენიჭება, ხან მეორეს, ხან - ინდივიდის უფლებას, ხან - საჯარო ინტერესებს.
მთავარი იმისი შეფასებაა, თუ კონკრეტულ გარემოებებში რა არის გონივრული და
სამართლიანი. ბალანსის სამართლიანობის შეფასება კი პროპორციულობის
პრინციპის მიხედვით ფასდება.

6. პროპორციულობა

 დაპირისპირებულ ინტერსესებს შორის სამართლიანი ბალანსის მიღწევა მოითხოვს

მიდგომის გამოყენებას, რომელიც ეფუძნება თანაზომიერებას (პროპორციულობას).
სახელმწიფოს აქვს უფლება, შეზღუდოს კონვენციის ზოგიერთი უფლება იმ ზომით,
რა ზომითაც ეს „აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ შესაბამის მუხლში
მითითებული საჯარო ინტერესის დასაცავად. ეს ფორმულა განმარტებულია
იმგვარად, რომ იგი გულისხმობს შეზღუდვის პროპორციულობას დასახულ კანონიერ
მიზანთან მიმართებაში. ამასთან, კონკრეტული შემზღუდველი ღონისძიება
ნაკარნახევი უნდა იყოს საამისო „მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებით“.

1
Judgment of 7 July 1989.

7
  ეს მოთხოვნები ძირითადად უკავშირდება კონვენციის მე-8- მე-11 მუხლებს, მაგრამ
მეტ-ნაკლებად, საერთოდ ყველა უფლებას - საკუთრებით შეუფერხებელი
სარგებლობის უფლებას, გადაადგილების თავისუფლებას, თავისუფალი არჩევნების
უფლებას და სხვა. კონვენციის მე-15 მუხლის განმარტებისას, რომელიც შეეხება
კონვენციის უფლებებიდან გადახვევას საგანგებო მდგომარეობის დროს,
სასამართლომ თქვა, რომ უფლებიდან გადახვევა „მკაცრად განპირობებული უნდა
იყოს ვითარების სიმწვავით“.

 შემზღუდველი ღონისძიება პროპორციული უნდა იყოს დასახული მიზნისა, ხოლო

გამოყენებული საშუალებები კი - ადეკვატური და მიზნის მიმღწევი. ( მაგალითად,
2
საქმე Campbell and Fell v. The United Kingdom შეეხებოდა პატიმრების წერილების
გახსნას. დაშვებული იყო ყველა პატიმრის წერილების გახსნა. სასამართლოს
განმარტებით, მიმოწერის თავისუფლებაში ჩარევა პროპორციული მაშინ იქნებოდა,
თუ დაშვებული იქნებოდა მხოლოდ იმ წერილების გახსნა, რომლების სავარაუდოდ
შეიცავდნენ აკრძალულ მასალებს).

 პროპორციულობის პრინციპი მოიცავს ნაკლებად შემზღუდველი ღონისძიების

გამოყენების სავალდებულობასაც. ეს მოთხოვნა განსაკუთრებით არსებითია
ადამიანის წინააღმდეგ გამოყენებული ძალის პროპორციულობის შეფასებისას
კონვენციის მე-2 მუხლის კონტექსტში. თუ მიზნის მიღწევა შესაძლებელი იყო უფრო
ნაკლებად შემზღუდველი ღონისძიებით, მაშინ უფლების უფრო მეტად
შემზღუდველი ღონისძიება ვერასდროს ჩაითვლება „პროპორციულად“ კონვენციის
გაგებით.

 შემზღუდველი ღონისძიების პრპორციულობის შეფასებისას ხშირად გამოიყენება ე. წ.

„მსუსხავი ეფექტის“ კონცეფცია. ღირებულებათა კონკრეტული კონფლიქტის
გადაჭრისას, სასამართლო აფასებს, ხომ არ არის შემზღუდველი ღონისძიება ისეთი
შინაარსისა, რომლის გამოყენებაც მსუსხავ ეფექტს იქონიებს კონვენციის უფლებების
განხორციელებაზე მომავალში. მაგალითად, ერთ-ერთ საქმეში მან მიიჩნია, რომ
სახელმწიფო მოხელის დიფამაციის გამო ჟურნალისტისათვის პატიმრობის
შეფარდება მსუსხავ ეფექტს იქონიებდა ჟურნალისტურ თავისუფლებაზე და
საპატიმრო სანქციების შიში ხელს ააღებინებდა ჟურნალისტებს საზოგადოებრივი
ინტერესესის მქონე საკითხებზე კრიტიკული შინაარსის პუბლიკაციების
მომზადებისაგან.

2
Judgment of 28 June 1984.

8
 თუ უფლებაში ჩარევა არ არის დასახული კანონიერი მიზნის პროპორციული,
დაპირისპირებულ ინტერესებს შორის მიღწეული ბალანსი ვერ იქნება მიჩნეული
„სამართლიანად“ კონვენციის გაგებით.

 პროპორციულობის შეფასებისას წევრებს ენიჭებათ გარკვეული დისკრეცია-

შეფასების თავისუფლება - რომლის ფარგლების დაცულობასაც ამოწმებს
სტრასბურგის სასამართლო.

7. სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა

 ევროპული ზედამხედველობა ვრცელდება როგორც ეროვნულ კანონზე, ისე ამ

კანონის გამოყენების პრაქტიკაზე, ასევე სახელმწიფოს მიერ ჩადენილ ქმედებებზე.
ამიტომ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეფუძნოს როგორც
ნორმატიულ, ისე პრაქტიკულ დარღვევებს;
 კონვენციის დარღვევის აღიარებისათვის მნიშვნელობა არა აქვს, ხელისუფლების
რომელი განშტოება არღვევს კონვენციას, ანდა რომელი სახელმწიფო ორგანო ან
დაწესებულება. ყოველთვის სახელმწიფოა პასუხისმგებელი და ის არის მოპასუხე
მხარე ყოველ საქმეში.
 პასუხისმგებლობა ეფუძნება სახელმწიფოს მიერ ნეგატიური ან პოზიტიური
ვალდებულებების დარღვევას, ხოლო ზოგჯერ კი ერთდროულად ორივეს.

8. შეფასების თავისუფლება

 შეფასების თავისუფლების დოქტრინა ასრულებს უმნიშვნელოვანეს როლს

კონვენციის განმარტებისა და გამოყენების საკითხში. იგი ასახავს კონვენციის
სუბსიდიურ როლს ადამიანის უფლებათა დაცვის საქმეში.

 იგი ეფუძნება სახელმწიფოთა სუვერენიტეტის პრინციპს;

 გულისხმობს იმას, „სახელმწიფოებს გადაცემული აქვთ ევროპულ

რომ
ზედამხედველობას დაქვემდებარებული შეფასების თავისუფლების გარკვეული
ფარგლები, როდესაც იღებენ უფლებათა შემზღუდველ საკანონმდებლო,
ადმინისტრაციულ ან სასამართლო ღონისძიებებს. დოქტრინის არსი იმაში
მდგომარეობს, რომ სახელმწიფოს ღონისძიებების შეფასებისას ევროპული
სასამართლო გარკვეული ხარისხით ანგარიშს უწევს ეროვნული ხელისუფლების
გადაწყვეტილებებს, რომელიც წონის კონკურენტულ ინტერესებს თავისი ცოდნით და

9
 შიდა სამართლის წინაშე თავისი პასუხისმგებლობით“. როგორც სასამართლო
განმარტავს, „მტკიცებულებათა შეფასება - ეს ეროვნული სასამართლოს საქმეა“.

 შეფასების თავისუფლების დოქტრინა ეფუძნება რწმენას, რომ ეროვნული

მოსამართლე, რომელიც უკეთ იცნობს ადგილობრივ რეალობებს, უკეთეს
მდგომარეობაშია, ვიდრე საერთაშორისო მოსამართლე, შეაფასოს საქმის ვითარება და
უფლების შეზღუდვის საჭიროება; ასევე - პრეზუმფციას, რომ ეროვნული ორგანოები
მოქმედებენ სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებების შესაბამისად.

 ეს დოქტრინა სასამართლოს მიერ პირველად აღწერილი და განმარტებული იქნა

საქმეში Handyside v. The United Kingdom : „ თავიანთი ქვეყნის ცოცხალ რეალიებთან
პირდაპირი და განუწყვეტელი კონტაქტის წყალობით, სახელმწიფო ხელისუფლება,
საერთაშორისო მოსამართლესთან შედარებით, პრინციპულად უკეთეს
მდგომარეობაშია, გამოთქვას აზრი ამ (მორალის) მოთხოვნების თაობაზე, ისევე
როგორც იმ შეზღუდვებისა თუ სასჯელების აუცილებლობის შესახებ, რომლებიც
მოწოდებულია მათ საპასუხოდ“ ამის მიუხედავად, მე-10 მუხლი არ ანიჭებს
სახელმწიფოს შეფასების განუსაზღვრელ თავისუფლებას. სასამართლო
უფლებამოსილია საბოლოო გადაწყვეტილება გამოიტანოს საკითხზე, შეესაბამება თუ
არა შეზღუდვა თუ სანქცია მე-10 მუხლით დაცულ გამოხატვის თავისუფლებას.
ამგვარად, ეროვნული შეფასების თავისუფლება გადადის ევროპული
3
ზედამხედველობის ხელში“.

 შეფასების თავისუფლების დოქტრინა ფართოდ გამოიყენება მე-8-მე-11 მუხლებთან,

ასევე მე-5, მე-6, მე-14 და მე-15 მუხლებთან მიმართებაში, როდესაც საქმე უფლებათა
შეზღუდვას შეეხება. ასევე მაშინ, როდესაც სასამართლო აფასებს, განახორციელა თუ
არა სახელმწიფომ საკმარისი ღონისძიებები ამა თუ იმ მუხლით დაკისრებული
თავისი პოზიტიური ვალდებულებების შესასრულებლად.

 შეფასების თავისუფლების ფარგლების დოქტრინა გამოიყენება განსხვავებულად. ეს

ფარგლები განსხვავებულია სხვადასხვა სფეროებში. ფარგლები ფართოა საკითხებში,
სადაც არ არსებობს ერთიანი ევროპული კონსენსუსი, მაგალითად, აბორტის,
ევთანაზიის, საკუთრებაზე კონტროლის განხორციელების, კომერციის, სოციალურ-
ეკონომიკური პოლიტიკის, საგანგებო მდგომარეობის შეფასების, ეროვნული
უშიშროებისა თუ მორალის დაცვის საკითხებში. ფარგლები ვიწროა სასამართლოს
დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველყოფის სფეროში, ასევე მაშინ,
როდესაც ადამიანის იდენტურობაა საფრთხის ქვეშ.

3
Judgment of 7 December 1977.

10
  ის, თუ როგორია შესაბამის სფეროში ეროვნული სახელმწიფოებისათვის მინიჭებული
შეფასების თავისუფლების ფარგლები, განსაზღვრავს, რამდენად კრიტიკული იქნება
სტრასბურგის სასამართლო ეროვნული ორგანოების გადაწყვეტილებების მიმართ და
რამდენად იქნება ისინი ანგარიშგასაწევი მისთვის. იქ, სადაც ეს ფარგლები ფართოა,
სასამართლო ნაკლებად კრიტიკულია ეროვნული გადაწყვეტილებების მიმართ,
ხოლო სადაც ვიწრო - პირიქით.

9. შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპი

 კონვენციის სამართალში მოქმედებს ეროვნული კანონმდებლობის კონვენციასთან

შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპი. ამ პრეზუმფციაში ის იგულისხმება, რომ
ეროვნული კანონმდებლობა შეესაბამება კონვენციას, ხოლო შიდა სასამართლოები კი
დამოუკიდებელნი არიან. ეს პრეზუმფცია ლოგიკურად ეფუძნება იმ გარემოებას, რომ
ევროპული კონვენცია საერთაშორისო ხელშეკრულებაა, რომელშიც ხელშემკვრელი
ქვეყნები ნებაყოფლობით მონაწილეობან, მათ საკუთარი ნებით აღიარეს კონვენციის
დებულებები და მათი დარღვევის გამო - თავიანთი პასუხისმგებლობა. კონვენცია
არის იმ სახელმწიფოთა გაერთიანება, რომლებსაც აქვთ ღირებულებების, სამართლის
უზენაესობისა და დემოკრატიის საერთო ტრადიციები. შესაბამისად იგულისხმება,
რომ მათი შიდა მართლწესრიგი, კანონმდებლობა და პრაქტიკა შეესაბამება
ევროპული კონვენციის ღირებულებებსა და მოთხოვნებს.

10. კონვენცია, როგორც „ცოცხალი ინსტრუმენტი“

სასამართლომ კონვენციას უწოდა „ცოცხალი ინსტრუმენტი“, რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი
განიმარტება და გამოიყენება თანამედროვე პირობების და რეალობის გათვალისწინებით.
ამის თაობაზე პირველად მან მიუთითა საქმეში Tyrer v. The United Kingdom : სასამართლომ
პრაქტიკულად გაიზიარა ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის მიდგომა და
განაცხადა: “ სასამართლო შეახსენებს, რომ, როგორც კომისიამ მიუთითა მართებულად,
4
კონვენცია უნდა განიმარტოს დღევანდელობის გათვალისწინებით” Tyrer-ის საქმიდან
არცთუ დიდი ხნის შემდეგ სასამართლომ განიხილა საქმე Marckx v. Belgium5 , რომელიც
შეეხებოდა ე.წ. „ლეგიტიმურ“ და „არალეგიტიმურ“ ოჯახებში დაბადებული ბავშვების
მიმართ განსხვავებულ მოპყრობას. მართალია, მიჩნეულ იქნა, რომ ამგვარი განსხვავების
დაწესება იმ დროისათვის, როდესაც კონვენცია იქმნებოდა, დაშვებული იყო, მაგრამ უნდა
4
Tyrer v. The United Kingdom, Judgment of 25 April 1978, § 31, Series A no. 26 „ The Court must also recall
that the Convention is a living instrument which, as the Commission rightly stressed, must be interpreted in
the light of present-day conditions“.
5
no. 6833/74, 13 June 1979, § 41.

11
გათვალისწინებული ყოფილიყო, რომ წევრი სახელმწიფოების უდიდესი უმრავლესობის
შიდა სამართლმა ამ მიმართებით განიციდა მნიშვნელოვანი ევულუცია და ეს პროცესი კვლავ
გრძელდებოდა შესაბამისი საერთაშორისო ინსტრუმენტების შესატყვისად. სწორედ ამიტომ
განსხვავებული მოპყრობა „კანონიერ“ და „უკანონო“ ოჯახებში დაბადებული ბავშვების
მიმართ ვეღარ იქნებოდა გამართლებული.

„ცოცხალი ინსტრუმენტის“ პრინციპის გამოყენება აგრეთვე მოხდა საქმეში Dudgeon v United

Kingdom 6. განიხილა რა ჩრდილოეთ ირლანდიაში ჰომოსექსუალიზმის აკრძალვის
კონვენციასთან შესაბამისობა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ იმ პერიოდთან შედარებით,
როდესაც შესაბამისი შიდა კანონმდებლობა შემუშავდა, ახლა გაცილებით გაზრდილი იყო
ჰომოსექსუალური ქცევისადმი ტოლერანტული დამოკიდებულება და ამიტომ, აღარ
არსებობდა აუცილებლობა და გამართლებულობა იმისა, რომ ჰომოსექსუალური პრაქტიკის
წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი სანქციები გამოყენებულიყო.

საქმეში Matthews v United Kingdom 7 სასამართლომ 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლი გაავრცელა
ევროპულ პარლამენტზეც, მიუხედავად იმისა, რომ 1950 წელს ევროპული პარლამენტი არ
არსებობდა და ამიტომ ვერც იქნებოდა თავიდანვე ნაგულისხმევი კონვენციაში. საქმეში
Selmouni v. France 8, რომელიც შეეხებოდა არასათანადო მოპყრობის საკითხებს,
სასამართლომ თქვა, რომ ქმედებები, რომელიც ადრე კვალიფიცირდებოდა არაადამიანურ და
ღირსების შემლახავ მოპყრობად, მომავალში შეიძლება სხვაგვარად
დაკვალიფიცირებულიყო.

„ცოცხალი ინსტრუმენტის“ პრინციპი შემდგომ პრეცედენტებში კიდევ უფრო განვითარდა და

დაიხვეწა: “[…] კონვენცია არის ცოცხალი ინსტრუმენტი, რომელიც განმარტებული უნდა
იქნეს დღევანდელობის შუქზე და საერთაშორისო სამართლის განვითარების შესატყვისად,
რათა მან ასახოს მუდმივად მზარდი მაღალი სტანდარტები ადამიანის უფლებათა დაცვის
სფეროში და ამ გზით სავალდებულო გახადოს აუცილებელი სიმტკიცის გამოჩენა
დემოკრატიული საზოგადოების ფუნდამენტური ღირებულებების დარღვევის შეფასებისას “
9
.

იმის გასარკვევად, უნდა მოხდეს თუ არა კონვენციის უფლებებისა და თავისუფლებების

შემდგომი განვითარება, საასამართლო იკვლევს, თუ რა მიმართულებით განვითარდა შიდა
ეროვნული სისტემები, რაც აჩვენებს ამ სეფროში არსებული განვითარების საერთო
მიდგომებსა და ტენდენციებს ხელშემკვრელ სახელმწიფოებში. ამას უწოდებენ „ევროპული
კონსენსუსის“ ძიებას (search for a “European consensus”) ან „ახალგამოვლენილ ტენდენციას“
6
no. 7525/76, 22 October 1981, § 60
7
Judgment of 12 February 1999.
8
no. 25803/94, § 101, 28 July 1999
9
Demir and Baykara v. Turkey [GC], no. 34503/97, § 146, 12 November 2008. იხ. აგრეთვე Öcalan v. Turkey [GC],
no. 46221/99, § 163, 12 May 2005.

12
(“an emerging trend”). კონსენსუსის არსებობა არის საფუძველი კონვენციის სტანდარტების
განვითარებისა, რაც გაცილებით შორს შეიძლება წავიდეს იმისაგან, რაც მხედველობაში
ჰქონდათ კონვენციის ტექსტის შემქმნელებს მისი შემუშავებისა და მიღების პროცესში.
საერთო ნიადაგის არსებობა სასამართლოს ეხმარება განმარტოს კონვენციის ცნებები, ხორცი
შეასხას მათ, მოახდინოს მათი განახლება, გაცოცხლება, გათანამედროვება, და გადაწყვიტოს,
ფართო უნდა იყოს თუ ვიწრო შესაბამის სფეროში სახელმწიფოსათვის გადაცემული
შეფასების თავისუფლების არეალი. მიუხედავად იმისა, რომ კონსენსუსის არსებობა
გადამწყვეტი არ არის საქმის შედეგისათვის, მაგრამ იგი ნამდვილად წარმოადგენს
მნიშვნელოვან ფაქტორს სასამართლოსათვის გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.
ჩვეულებრივ, როდესაც ასეთი კონსენსუსი საკმაოდ ფართოა, სახელმწიფოს შეფასების
თავისუფლება დავიწროვდება. და პირიქით, როდესაც ფართო კონსენსუსი არ არსებობს,
მხარე-სახელმწიფოები შეფასების ფართო თავისუფლებით ისარგებლებენ.

სასამართლო ასევე იღებს მხედველობაში საერთაშორისო სამართლის ცნებებისა და

პრინციპების განვითარებას კონვენციის დებულებების საერთაშორისო სამართლის
შესაბამისად განმარტების მიზენით. როგორც არაერთხელ აღნიშნა სასამართლომ, კონვენცია
ვერ იქნება განმარტებული ვაკუუმში და ის უნდა განიმარტებოდეს საერთაშორისო
სამართლთან ჰარმონიულად, რომლის ნაწილსაც ის წარმოადგენს.

პრეცედენტის დოქტრინის არარსებობა

 სასამართლო, ჩვეულებრივ მიჰყვება თავის წინა პრეცდენტებს. სასამართლოს მიერ

შექმნილი პრეცედენტული სამართალი კონვენციის და მისი ოქმების ტექსტებთან
ერთად ქმნის ევროპული კონვენციის სამართალს. პრეცედენტები არანაკლებ
მნიშვნელოვანია, ვიდრე საკუთრივ კონვენციის ტექსტი. ზოგჯერ უფრო მეტადაც
მნიშვნელოვანია, რამდენადაც სწორედ სასამართლოს გადაწყვეტილებებით ხდება
კონვენციის ამა თუ იმ ნორმის შინაარის დაზუსტება და ზოგჯერ, მისი ახლებური და
თანამედროვე განმარტება. სასამართლოს გადაწყვეტილებები ყოველთვის წინა
პრეცედენტებით არის დასაბუთებული. წინა პრეცედენტების მოშველიებისას
სასამართლო განასხვავებს ორ კომპონენტს: ა)obiter dictum, რაც გულისხმობს რაიმე
სამართლებრივ აზრს, რომელიც სხვათა შორის, რაიმეს ილუსტრაციის ან
ანალოგიისათვის არის ნათქვამი, ანდა წარმოადგენს დამატებით არგუმენტს
ძირითადი აზრის სარწმუნობის გასამყარებლად. მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად
მნიშვნელოვანია ეს აზრი, მოცემულ კონკრეტულ საქმეში მას გადამწყვეტი როლი არა
აქვს და არც სავალდებულო არ არის. აზრის. ბ) ratio decidendi, რაც არის მთავარი,
გადამწყვეტი აზრი მოცემულ ამა თუ იმ საკითხზე, რომელიც საფუძვლად ედება ამ
საკითხზე გადაწყვეტილების მიღებას.

13
  ამის მიუხედავად, სასამართლო მკაცრად პრეცედენტული სამართლის სასამართლო
არ არის. პრეცედენტის ფორმალური დოქტრინა არ არსებობს: სასამართლო არ
იბოჭება წინა გადაწყვეტილებებით, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც „ცოცხალი
ინსტრუმენტის“ დოქტრინას იყენებს. თუმცა, როდესაც წინა პრეცედენტიდან
გადაუხვევს, მან ეს შესაბამისად უნდა დაასაბუთოს.

 პრეცედენტები ქმნიან კონვენციის სამართლის სხეულს. ის ხელს უწყობს

სამართლებრივ განსაზღვრულობასა და შედეგების განჭვრეტადობას.

11. პრაქტიკული და ეფექტიანი უფლებები

 კონვენციის დებულებები იმგვარად უნდა იქნეს განმარტებული და გამოყენებული,

რომ კონვენციის დაცვითი გარანტიები იყოს პრაქტიკული და ეფექტიანი, და არა
თეორიული ან ილუზორული. მაგალითად, ეს პრინციპი იყო გამოყენებული საქმეში
Airey v. Ireland. მოქალაქეს, სახსრების ნაკლებობის გამო, არ ჰყავდა დამცველი
განქორწინების საქმეზე სასამართლოში, და არც ირლანდიური სისტემა
ითვალისწინებდა სახელმწიფოს მხრიდან დახმარებას სამოქალაქო საქმეებზე.
სასამართლომ აღნიშნა, რომ არარეალური იყო, ასეთ სასამართლოში ადამიანს
ეფექტიანად დაეცვა თავის უფლებები.10

 საზოგადოდ მე-6 მუხლი არ მოიცავს მოთხოვნას, რომ სახელმწიფომ უზრუნველყოს

მოქალაქე უფასო იურიდიული დახმარებით სამოქალაქო საქმეებზე, მაგრამ ზოგიერთ
შემთხვევაში ეს აუცილებელია სასამართლოს ეფექტიანი ხელმისაწვდომობისთვის.
საქმეში Artico v. Italy სისხლის სამართლის საქმეზე სახელმწიფომ მომჩივანს ერთხელ
დაუნიშნა უფასო ადვოკატი, მაგრამ ის ავად გახდა და ვეღარ შეძლო დაცვის
გაგრძელება, მეორედ კი სახელმწიფომ აღარ დაუნიშნა მომჩივანს ადვოკატი და იგი
დარჩა ეფექტიანი დაცვის გარეშე.11

 საქმეში Siliadin v. France, რომელიც ტოგოელი გოგონას შინაყმის მდგომარეობას

შეეხებოდა, სასამართლომ კონვენციის მე-4 მუხლი დარღვეულად ჩათვალა, რადგან
საფრანგეთის შიდა კანონმდებლობა არ არეგულირებდა ამგვარ სიტუაციას. 12

 ამავე იდეას უკავშირდება ის პრინციპიც, რომ ადამიანს მოეთხოვება მხოლოდ იმ

საშუალების ამოწურვა, რომელიც ქმედითია და არა თეორიული.

10
Airey v. Ireland, Judgment of 9 October 1979.
11
Artico v. Italy, Judgment of 13 May 1980;
12
Siliadin v. France, Judgment of 26 July 2005;

14
  პოზიტიური ვალდებულებების პრინციპიც უფლებების ეფექტიან განხორციელებას
უკავშირდება. საკმარისი არ არის სახელმწიფომ თვითონ არ დაარღვიოს უფლება,
რათა კონვენციის წინაშე პირნათელი იყოს. იგი ვალდებულია გაატაროს ყველა
ღონისძიება უფლებათა ეფექტიანი განხორციელებისათვის. საკმარისი არ არის, რომ
ხელისუფლებამ თავად არ შეუშალოს ხელი მშვიდობიან მანიფესტაციას. იგი
ვალდებულია ფიზიკურად დაიცვას დემონსტრანტები მათი მოწინააღმდეგეებისაგან,
მათ შორის, კონტრდემონსტრანტებისაგან (მაგალითისათვის იხ. საქმე „ Identoba” and
Others v. Georgia).13

12. ავტონომიური ცნებები

 კონვენციის ტერმინებს ავტონომიური ხასიათი/შინაარსი აქვთ და არ ემთხვევა

ეროვნული კანონმდებლობით ნაგულისხმებ შინაარსს. მაგალითად, ისეთი
ტერმინები, როგორიცა „სისხლისსამართლებრივი ბრალდება“ (criminal charge) ,
„სამოქალაქო უფლებები“ (civil rights), „ გაერთიანება“ (association) , „ საკუთრება“
(property) გამოიყენება კონვენციის გაგებით და არა შესაბამისი ეროვნული
სახელმწიფოს შიდა სამართლის გაგებით. მართალია, ეროვნული სამართლით მათ
კლასიფიკაციას მნიშვნელობა ენიჭება, მაგრამ ის არ არის გადამწყვეტი.

13. პოზიტიური და ნეგატიური ვალდებულებები

 კონვენციის 1-ლი მუხლი მოითხოვს ხელშემკვრელი სახელმწიფოებისაგან დაიცვან

კონვენციით გათვალისინებული უფლებები და თავისუფლებები. ეს სიტყვები
განმარტებული იქნა იმგვარად, რომ იგი სახელმწიფოებს როგორც ნეგატიურ, ისე
პოზიტიურ ვალდებულებეს აკისრებს.

 ა) ნეგატიური ვალდებულება სახელმწიფოსაგან მოითხოვს, თავი შეიკავოს უფლებაში

ჩარევისაგან. მაგალითად, მან თავი უნდა შეიკავოს წამებისა და არაადამიანური
მოპყრობისაგან, ანდა გამოხატვის თავისუფლებაში გაუმართლებელი ჩარევისაგან.
ამრიგად, სახელმწიფო ყოველთვის დაარღვევს ნეგატიურ ვალდებულებას, თუ იგი
ჩაერევა რომელიმე აბსოლუტური უფლების განხორციელებაში და მას შეზღუდავს
(მაგალითად, აქ/წამებს ადამიანს, დისკრიმინაციულად მოეპყრობა ადაიანთა
რომელიმე ჯგუფს და სხვა). ასევე არღვევს სახელმწიფო ნეგატიურ ვალდებულებას,
როდესაც ერევა რომელიმე არააბსოლუტურ უფლებაში მაშინ, როდესაც უფლების
შეზღუდვის გამამართლებელი საფუძველი საერთოდ არ არსებობდა (მაგალითად,
მშვიდობიანი დემონსტრანტების წინააღმდეგ გამოიყენებს ძალას) და მაშინაც,

13
Identoba” and Others v. Georgia, judgment of 12 May 2005.

15
 როდესაც ჩარევის საფუძველი არსებობდა, მაგრამ ჩაერია ექსცესიურად და იმაზე
მეტად შეზღუდა უფლება, ვიდრე ეს შესაბამის გარემოებებში გამართლებულად და
გონივრულად ჩაითვლებოდა (მაგალითად, მოკლავს გაცქეულ პატიმარს, როდესაც
მისი შეჩერება უფრო ნაკლები ძალის გამოყენებითაც შესაძლებელი იყო). ნეგატიური
ვალდებულების შესრულების მოთხოვნა სახელმწიფოზე დაკისრებული მინიმალური
მოთხოვნაა - თვითონ არ ჩაერიოს, ან გაუმართლებლად არ ჩაერიოს კონვენციის
უფლებებში.

 ბ) პოზიტიურ ვალდებულებათა შინაარსი ის არის, რომ სახელმწიფომ გაატაროს

ყველა ქმედითი ღონისძიება კონვენციის უფლებების დასაცავად და მათი დარღვევის
აღსაკვეთად. სახელმწიფო ვერ გაიმართლებს თავს იმით, რომ უშუალოდ არ არღვევს
ვისიმე უფლებას. პოზიტიური ვალდებულებების დარღვევის დროს, სახელმწიფო
პასუხს აგებს სწორედ უმოქმედობისათვის - სრული უმოქმედობის ან საკმარისი
ღონისძიებების გაუტარებლობისათვის. ამრიგად, პოზიტიური ვალდებულების
შესრულება სახელმწიფოზე დაკისრებული მაქსიმალური მოთხოვნაა.

 ეს ვალდებულებები გულისხმობს, მათ შორის, მესამე პირთა ჩარევისგან დაცვას;

 პოზიტიური ვალდებულებები, ზოგადად, ყველა სფეროს უკავშირდება, ხოლო

გაძლიერებულად - სიცოცხლის დაცვას. მაგალითად, სახელმწიფო ვალდებულია
კანონით ჰქონდეს დაცული ადამიანის სიცოცხლე და ჯანმრთელობა. ეს გულისხმობს
ვალდებულებას, იქონიოს შესაბამისი სისხლისსამართლის კანონმდებლობა და
გაატაროს პრევენციული ღონისძიებები, მათ შორის სიცოცხლის საფრთხის აცილების
სფეროში, მაგალითად, გარემოს დაცვის საკითხებში, ეპიდემიების გავრცელების
თავიდან ასაცილებლად, ან ბუნებრივი კატასტროფების დროს. თუმცა პოზიტიური
ვალდებულებები კატასტოფის დროს სიცოცხლისა და საკუთრების დაცვის საქმეში
სხვადასხვაგვარია. საქმეში Budayeva v. Russia სასამართლომ თქვა: „სიცოცხლის
უფლების ფუნდამენტური მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ხელისუფლების
ორგანოებს ევალებათ იღონონ ყველაფერი კატასტროფის ადგილზე სიცოცხლის
დასაცავად, მაშინ, როდესაც საკუთრებით შეუფერხებელი სარგებლობის უფლების
დაცვის მოვალება არ არის აბსოლუტური. იგი ვერ გასცდება იმის შესრულებას, რაც
გონივრული იქნებოდა შესაბამის გარემოებებში. სახელმწიფოებს ეკუთვნით უფრო
ფართო შეფასების თავისუფლება, გადაწყვიტონ, თუ რა ზომები უნდა მიიღონ
ამინდის საფრთხეებისაგან ინდივიდის საკუთრების დასაცავად, ვიდრე იმის
გადაწყვეტისას, თუ რა ზომების მიღებაა საჭირო სიცოცხლის დასაცავად.“ 14

14
Budayeva v. Russia , Judgment of 20 March 2008;

16
  პოზიტიური ვალდებულებები ასევე ძლიერია პირადი ცხოვრების პატივისცემის
სფეროში. საქმე Christine Goodwin v. The United Kingdom შეეხებოდა ტრანსსექსუალს,
რომელსაც არ ეძლეოდა შესაძლებლობა, აეღო ახალი დაბადების მოწმობა თავისი
ახალი შეცვლილი სქესის შესაბამისად და ამ სტატუსით წარემართა თავისი შემდგომი
ცხოვრება. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 (პირადი ცხოვრების დაცულობის
უფლება) და მე-12 (ქორწინების უფლება) მუხლების დარღვევა, რადგან არ
არსებობდა კანონი, რომელიც მას დაბადების მოწმობაში ცვლილების შეტანის
შესაძლებლობას მისცემდა. სასამართლომ „პოზიტიური
აღნიშნა, რომ
ვალდებულების შესრულების სფეროში სახელმწიფომ მარცხი განიცადა“. 15 ასევე
წარმოიშობა პოზიტიური ვალდებულებები საცხოვრებლით შეუფერხებელი და
სრულფასოვანი სარგებლობის სფეროში, მათ შორის, ხმაურისა და გამონაბოლქვისგან
მაცხოვრებლების დასაცავად.16

 პოზიტიური ვალდებულებები განსაკუთრებით ძლიერია რასობრივი მოტივით

ძალადობის დროს. საქმეში ნაჩოვა ბულგარეთის წინააღმდეგ, სასამართლომ ხაზი
გაუსვა, რომ სახელმწიფოს ეკისრებოდა ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება
მასობრივი ძალადობის გამოძიებისას : „როცა არსებობს ეჭვი, რომ ძალადობა
რასობრივი შეხედულებებით არის მოტივირებული, ოფიციალური გამოძიება უნდა
ჩატარდეს ენერგიულად და მიუკერძოებლად, იმისათვის, რათა შენარჩუნებულ იქნეს
უმცირესობების ნდობა ხელისუფლების უნარისადმი, დაიცვან ისინი რასობრივი
ძალადობის საფრთხისაგან“.

 მასვე უკავშირდება სისხლის სამართლის საქმეების დროული და ეფექტიანი

გამოძიებისა და დამნაშავეთა ადეკვატურად დასჯის ვალდებულება. ამ
ვალდებულების შეუსრულებლობისას აღიარებული იქნება შესაბამისი მუხლის
პროცედურული დარღვევა.

 კონვენციის მე-4 მუხლი შეიცავს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას, სისხლის

სამართლის დანაშაულად გამოაცხადოს და ეფექტიანი დევნა განახორციელოს
მონობის, ყმობის, იძულებითი შრომისა და ტრეფიკინგის წინააღმდეგ.

 ასევე ძლიერი პოზიტიური ვალდებულებები წარმოიშობა პატიმრების სიცოცხლისა

და ჯანმრთელობის დაცვის, წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის საქმეების
გამოძიების და დამნაშავე პირთა დასჯის, ასევე, მშვიდობიან დემონსტრანტთა
დაცვის სფეროებში.

15
Christine Goodwin v. The United Kingdom, Judgment of 11 July 2020.

16
. López Ostra,Lopez Ostra v. Spain, Judgment of 9 December 1994.

17
  სასამართლო ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში არკვევს, წარმოეშვა თუ არა
სახელმწიფოს უფლებათა დაცვის პოზიტიური ვალდებულება და შეასრულა თუ არა
ის. ზოგიერთ შემთხვევაში საქმე გვაქვს, როგორ პოზიტიური, ისე ნეგატიური
ვალდებულების დარღვევასთან. მაგალითად, თუ დადგინდა, რომ პატიმარი ციხის
თანამშრომელმა სცემა და მიღებული დაზიანებებისაგან ის გარდაიცვალა, ხოლო
შემდეგ სახელმწიფომ არ ჩაატრა ეფექტიანი გამოძიება, ვერ დაადგინა დამნაშავე
პირი, ანდა დაადგინა, მაგრამ ადეკვატურად არ დასაჯა, სახეზე გვექნება
ერთდროულად ნეგატიური და პოზიტიური ვალდებულებების დარღვევა.
შესაბამისად, კონვენციის შესაბამისი მუხლი როგორც მატერიალურ, ისე
პროცედურულ ნაწილში დარღვეულად იქნება ცნობილი.

14. უფლებათა ბოროტად გამოყენების აკრძალვა ( კონვენციის მე-17 მუხლი)

 შეეხება როგორც მოპასუხე სახელმწიფოს, ისე მომჩივანს;

 კონვენციაში არაფერი შეიძლება განიმარტოს იმგვარად, რომ იგი გულისხმობდეს

სახელმწიფოს ან ინდივიდის უფლებას, განახორციელოს ისეთი ქმედება, რომელიც
მიზნად ისახავს არარად აქციოს კონვენციის უფლება ან შეზღუდოს იგი იმაზე მეტად,
ვიდრე ეს კონვენციით არის გათვალისწინებული.

 იდეა - კონვენცია არ უნდა იქნეს გამოყენებული დემოკრატიის წინააღმდეგ ან

დემოკრატიული ინსტიტუტების დამხობის მიზნით. ადამიანის უფლებათა
ევროპულმა კომისიამ არ მიიღო გერმანიის პოლიტიკური პარტიის საჩივარი პარტიის
დაშლასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების წინააღმდეგ და მიუთითა, რომ
პროლეტარიატის დიქტატურის მეშვეობით კომუნისტური საზოგადოების შექმნის
მიზანი არ შეესაბამებოდა კონვენციას. 17

 საქმეში Glimmerveen and Hagenbeek v. Netherlands მომჩივნებს ბრალი დასდეს

რასობრივი დისკრიმინაციისაკენ მიმართული პროკლამაციების ფლობისათვის და არ
მისცეს მუნიციპალურ არჩევნებში მონაწილეობის უფლება. მათი აზრით,
დარღვეული იყო მე-10 მუხლი და არჩევნების უფლება. კომისიამ დაადგინა, რომ
ამგვარი ქცევა ეწინააღმდეგებოდა კონვენციის არსსა და სულისკვეთებას და
წარმოადგენდა უფლების ბოროტად გამოყენებას მე-17 მუხლის გაგებით. 18

17
RetimagAG v. Germany; No. 712/60, (1962) 4, Annual edition, 38.
18
Glimmerveen and Hagenbeek v. Netherlands , 18DR 187, (1979).

18
  საქმეში Kuhnen v. Germany ჟურნალისტი დაისაჯა პამფლეტების
გამოქვეყნებისათვის, სადაც გამოდიოდა ნაციზმისა და რასობრივი დისკრიმინაციის
იდეების გადასინჯვის მოწოდებით. გამოყენებულ იქნა მე-17 მუხლი. 19

 Garaudy v. France შეეხებოდა ებრაელთა საზოგადოების ცილისწამებას და

ჰოლოკოსტის უარყოფას. ეს საქმეც მე-17 მუხლის საფუძველზე უფლებების
ბოროტად გამოყენებად იქნა მიჩნეული. შესაბამისად, წიგნის აკრძალვა და მისი
ავტორის დასჯა არ წარმოადგენდა კონვენციის დარღვევას. 20

 საქმე Norwood v. The United Kingdom ასევე გადაწყდა კონვენციის მე-17 მუხლის
მოსველიებით. იგი შეეხებოდა ფანჯარაში გამოფენილ პლაკატს წარწერით -
„ბრიტანეთი ისლამის გარეშე! - დაიცავით ბრიტანელი ხალხი!“ (Islam out of Britain!
Protect British People!). მისი ავტორის საჩივარი გამოცხადდა გამოხატვის
თავისუფლების ბოროტად გამოყენებად და დაუშვებლად, რამდენადაც პლაკატის
შინაარსი მიმართული იყო ბრიტანეთში მცხოვრები ყველა მუსლიმის წინააღმდეგ. 21

 თუმცა, ზემოაღნიშნული იმას არ ნიშნავს, რომ პირებს, რომლებიც კონვენციის ამა თუ

იმ უფლებას ბოროტად იყენებენ, სხვა უფლებებიც უნდა ჩამოერთვათ. საქმეში lawless
v Ireland 22 „ირას“-ს23 წევრი ჩიოდა მისი თვითნებური დაკავების გამო. ირლანდიის
მთავრობამ მოიშველია მე-17 მუხლი და ამტკიცებდა, რომ მომჩივანზე, როგორც
„ირას“ წევრზე, ვერ გავრცელდებოდა კონვენციის მე-5, მე-6 ან მე-7 მუხლებით
გათვალისწინებული დაცვა. სტრასბურგის სასამართლომ ეს უარყო და განაცხადა,
რომ მე-17 მუხლი არ ართმევდა პირს უკანონო პატიმრობისაგან დაცვის ანდა
სამართლიანი სასამრთლოს უფლებებს.

15. უფლებათა შეზღუდვის სხვა მიზნებით გამოყენების აკრძალვა (კონვენციის მე-18

მუხლი)

 ეს მუხლი შეეხება მხოლოდ სახელმწიფოს; მას დამოუკიდებელი გამოყენება არა აქვს

და მისი დარღვევის აღიარება ხდება კონვენციის რომელიმე სხვა უფლებასთან
ერთობლიობაში, თუმცა, არ არის აუცილებელი, საკუთრივ ის უფლება დარღვეული
იყოს, რომელთან ერთობლიობაშიც მე-18 მუხლი დარღვეულად ცხადდება.

19
Kuhnen v. Germany, 56 DR 205 (1988).
20
Garaudy v. France , No.65831/01. Decision of 7 July 2003.
21
Norwood v. The United Kingdom, No. 23131/03. Decisin of 16 November 2004.
22
lawless v Ireland , Judgment of 1 July 1961.
23
იგულისხმება ირლანდიის რესპუბლიკური არმია - ორგანიზაცია, რომელიც სხვადასხვა, მათ შორის
ძალადობრივი მეთოდებით, იბრძოდა ბრიტანეთისაგან ირლანდიის დამოუკიდებლობისათვის.

19
  კონვენციით დაშვებული შეზღუდვები გამოიყენება მხოლოდ მათთვის
გათვალისწინებული მიზნებისათვის. სასამართლო ამოწმებს, რაიმე სხვა მიზნით ხომ
არ იყო ესა თუ ის შეზღუდვა გამოყენებული.
 ემსახურება ხელისუფლების თვითნებობის აღკვეთას;
 სასამართლო მაშინც არკვევს ამ საკითხს, როცა მომჩივანი არ აყენებს ამ პრობლემას.
 საქმეში Gusinskiy v. Russia, სასამართლომ ცნო მე-18 მუხლის დარღვევა, ვინაიდან
დადგინდა რომ გუსინსკი, მედიამაგნატი, დააპატიმრეს არა მარტო თაღლითობაში
არაგონივრული ეჭვის საფუძველზე, არამედ მისი დაშინების მიზნითაც, რათა მას
დაეთმო თავის წილი მედიასაწარმოში და გადაეცა სახელმწიფოსათვის. მას სწორედ
ციხეში მოაწერინეს ხელი თავისი წილის სხვისთვის გადაცემის შეთანხმებაზე.24

 კონვენციის მე-18 მუხლი დაირღვა ასევე ქართულ საქმეში Merabishvili v. Georgia,

რომელიც შეეხებოდა საქართველოს ყოფილი შინაგან საქმეთა მინისტრის წინააღმდეგ
არსებული სისხლის სამართლის საქმის გამოძიების დროს ხელისუფლების
ქმედებებს. მომჩივანი ჩიოდა, რომ მისი დაკავება და წინასწარი პატიმრობა მოხდა
უკანონოდ, და იგი ემსახურებოდა არა სასამართლოს წინაშე მისი წარდგენის მიზანს,
არამედ მის ჩამოცილებას პოლიტიკური ცხოვრებიდან და 2013 წლის საპრეზიდენტო
არჩევნებში მონაწილეობისათვის ხელის შეშლას. მანვე მიუთითას, რომ მისი
წინასწარი პატიმრობის პერიოდში გენერალური პროკურორი, მათან ღამით
შეხვედრის დროს, შეეცადა მასზე ზეგავლენის მოხდენას, რათა მიეღო მისგან
ინფორმაცია მ. სააკაშვილის საბანკო ანგარიშებისა და ყოფილი პრემიერ- მინისტრის
ზ. ჟვანიას სიკვდილის გარემოებების შესახებ. სტრასბურგის სასამართლოს დიდმა
პალატამ არ გაიზიარა მოსაზრება, თითქოს მომჩივნის დაკავება და წინასწარი
პატიმრობის გამოყენება ემსახურებოდა მისი პოლიტიკური საქმიანობიდან
ჩამოცილების ამოცანას. მან ასევე მიიჩნია, რომ მერაბიშვილის დაკავება და მისთვის
წინასწარი პატიმრობის შეფარდება მოხდა დანაშაულის ჩადენის გონივრული ეჭვის
საფუძველზე, ამიტომ კონვენციის მე-5 მუხლი მის მიმართ დარღვეული არ იყო.
თუმცა, სასამართლოს დასკვნით, წინასწარ პატიმრობაში მისი შემდგომი დატოვების
დროს, ხელისუფლებას დამატებითი მოტივაცია გაუჩნდა, მიეღო მისგან ინფორმაცია,
რაც არ წარმოადგენდა თავისუფლების შეზღუდვის კონვენციით გამართლებულ
მიზანს. სწორედ ამიტომ, კონვენციის მე-18 მუხლი კონვენციის მე-5(1) მუხლთან
ერთობლიობაში დარღვეული იყო.25 გადაწყვეტილება მე-18 მუხლის (მე-5(1)
მუხლთან ერთობლიობაში) დარღვეულად ცნობაზე მიღებულ იქნა 9 ხმით 8-ის
წინააღმდეგ. უმცირესობაში დარჩენილმა 8 მოსამართლემ საქმეზე შეადგინა
განსხვავებული აზრი, სადაც დაასაბუთეს, თუ რატომ არ ეთანხმებოდნენ კონვენციის
მე-18 მუხლის დარღვეულად აღიარებას.26

24
Gusinskiy v. Russia, Judgment of 19 May 2004.
25
Merabishvili v. Georgia, Judgment of 28 November 2017.

20
  მე-18 მუხლის დარღვევის დადგენა ჩვეულებრივ, რთულია, რადგან შესაბამისი
მტკიცებულებების წარმოდგენა ძალზე ჭირს.

16. მატერიალური უფლებების შინაარსის განმარტება

 მატერიალური უფლებები განიმარტება ფართოდ, და არა ისე, რაც სახელმწიფოს

პასუხისმგებლობას შეზღუდავს.
 საზოგადოდ, უფლებათა შინაარსი განიმარტება ფართოდ, ხოლო მათი
შემზღუდველი დებულებები - ვიწროდ.
 სახელმწიფოს უფლება აქვს, თავისი შიდა სამართლით კონვენციის უფლებების უფრო
მაღალი სტანდარტი დაამკვიდროს, უფრო დაბალ სტნდარტს ვერ შემოიღებს.

17. სახელმწიფო რესურსების ნაკლებობის არგუმენტის არარელევანტურობა

 სოციალური თუ ეკონომიკური პრობლემები და რესურსების ნაკლებობა ვერ

გაამართლებს სახელმწიფოს ვალდებულებების შეუსრულებლობას, მათ შორის, ვერც
სტრასბურგის სასამართლოს გადაწყვეტილებების აღუსრულებლობას.
 Poltoratskiy v. Ukraine : სასამართლომ განმარტა, რომ უკრაინის ეკონომიკური
მდგომარეობა და რესურსების ნაკლებობა ვერ გაამართლებდა სიკვდილმისჯილთა
საკანში პატიმრობის ისეთ პირობებს, რომელიც მე-3 მუხლით აკრძალული
მოპყრობის ზღვარს აღწევდა. 27
 საქმე Burdov v. Russia შეხებოდა რადიოაქტიული ნივთიერების გამოსხივების
ზეგავლენის გამო კომპენსაციის გადაუხდელობას - სასამართლომ თქვა, რომ
სახელმწიფოს ფინანსური სირთულეები ვერ გაამართლებდა მომჩივნისათვის ვალის
გადაუხდელობას.28
 აღსანიშნავია, რომ ამ კონტექსტში სასამართლო მხედველობაში იღებს კონკრეტული
საქმის გარემოებებს, კერძოდ ფაქტორებს, არამაც სახელმწიფოს მხრიდან
ვალდებულებების შუსრულებლობა განაპირობა და მათ საფუძველზე აფასებს,
მიღწეულ იქნა თუ არა ეროვნული ხელისუფლების მიერ სამართლიანი ბალანსი
დაპირისპირებულ ღირებულებებს შორის. მაგალითად, საქმეში Broniowski v. Poland,
სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ საქმე შეეხებოდა ძალიან დიდი რაოდენობის- 80
000 მომჩივნისათვის კომპენსაციის გადაუხდელობას პოლონეთის მიერ მეორე

26
იხ. გვიდო რაიმონდის, რობერტ სპანოს, იონ ფრიდრიკ კიელბროს, იონკო გროზევის, ჟორჟ
პავარანის, პერი პასტორ ვილანოვას, ალიონა პოლაჩკოვასა და ლატიფ ჰუსეინოვის ნაწილობრივ
განსაკუთრებული აზრი.
27
Poltoratskiy v. Ukraine, Judgment of 29 April 2003;
28
Burdov v. Russia, Judgment of 7 May 2002.

21
 მსოფლიო ომის შემდეგ მიტოვებული საკუთრებისათვის და მოთხოვნების ძალიან
დიდ საერთო ღირებულებას.29

18. საკითხები სასამართლოს ინიციატივით

 სასამართლო არ იბოჭება მხარეების მიერ ნაგულვები ან აღიარებული დარღვევებით.

იგი წყვეტს ფაქტების სამართლებრივი კვალიფიკაციის საკითხს და შეუძლია
გამოიყენოს ის მუხლი, რომლის დარღვევის საკითხიც მომჩივანს არ დაუყენებია.
ამგვარად, jura novit curia პრინციპზე დაყრდნობით, მას შეუძლია აღიაროს იმ მუხლის
დარღვევა, რასაც მომჩივანი არ მოითხოვს.
 სასამართლოს გააჩნია სრული იურისდიქცია საქმის ფარგლებში იმსჯელოს
ნებისმიერ ფაქტობრივ და სამართლებრივ საკითხზე proprio muto მოპოვებული (ანუ
სათანადო წესით მოპოვებული) მტკიცებულების საფუძველზე.

19. საჩივრის აბსტრაქტული განხილვის შეუძლებლობა

 სასამართლო არ ცნობს საჩივარს დასაშვებად, რომელიც თეორიულია ან

აბსტრაქტული. მისი საქმე არ არის შეაფასოს, არღვევს თუ არა კონვენციას ზოგადად
ქვეყნის კანონმდებლობა ან სახელმწიფოს პოლიტიკა თუ პრაქტიკა. ის მხოლოდ იმას
აფასებს, დაარღვია თუ არა კონვენცია კონკრეტულ საქმეში შესაბამისი პოლიტიკის ან
კანონის გამოყენებამ.
 ეს თემა პირდაპირ უკავშირდება საჩივრის დასაშვებობის საკითხს, კერძოდ იმას,
შეტანილია თუ არა სჩივარი სათანადო სუბიექტის მიერ, ვინც არის კონვენციის
დარღვევის მსხვერპლი. როგორც აღინიშნა, actio popularis დაშვებული არ არის.

20. მტკიცებულების წესი და მტკიცების ტვირთი

 სასამართლო არ იბოჭება მტკიცებულებებთან დაკავშირებით მკაცრი წესებით და

შეუძლია დაეყრდნოს ნებისმიერ მტკიცებულებას, რომელიც მიღებულია სათანადო
წესით.
 გამოყენებული მტკიცების სტანდარტი არის „გონივრულ ეჭვს მიღმა“, თუმცა -
შერბილებული, და არა ისეთი, როგორიც გამოიყენება სისხლის სამართალში.
ალბათობის უფრო დაბალი ხარისხი განპირობებულია იმით, რომ მისი მიზანია
სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის განსაზღვრა და არა ინდივიდისა. სასამართლოს
განმარტებით, „მტკიცებულებას ქმნის საკმარისად ძლიერი, ნათელი და
29
Broniowski v. Poland, Judgment of 28 September 2005.

22
 თანმიმდევრული დასკვნების ან გაუქარწყლებელი ფაქტობრივი პრეზუმფციების
თანაარსებობა“.30

 მტკიცების ტვირთი ეკისრება მომჩივანს. მან უნდა დაამტკიცოს, რომ მოპასუხე

მთავრობამ დაარღვია კონვენციით გათვალისწინებული ესა თუ ის უფლება. თუმცა,
ზოგიერთი კატეგორიის საქმეზე მტკიცების ტვირთი გადადის სახელმწიფოზე და მან
უნდა ამტკიცოს, რომ უფლება არ დაურღვევია. ასეთ შემთხვევაში მოქმედებს
სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის პრეზუმფცია. მაგალითად, პატიმრის სიკვდილის
შემთხვევაში სახელმწიფოა პასუხისმგებელი, ვინაიდან იგი მთლიანად სახელმწიფოს
განკარგულებაშია. მან უნდა დაამტკიცოს, რომ პატიმრის სიკვდილი მისი ბრალი არ
არის და რომ მას არც ნეგატიური და არც პოზიტიური ვალდებულებები (მისი
სიცოსხლის დაცვისა) დარღვეული არა აქვს. პატიმრის სხეულზე სხეულის
დაზიანების არსებობის შემთხვევაში, მოქმედებეს პრეზუმფცია, რომ დაზიანებანი
მიყენებულია სახელმწიფოს აგენტის მიერ (პოლიციელი, ციხისნთანამშრომელი...),
სანამ სახელმწიფო საწინააღმდეგოს არ დაამტკიცებს. იმის დამტკიცების
შემთხვევაშიც კი, რომ დაზიანება პატიმარს სხვა პატიმარმა მიაყენა, არ
ათავისუფელბს მას პასუხისმგებლობისგან, ვინაიდან იგი ვალდებული იყო დაეცვა
მისი უსაფრთხოება. ასევე, დისკრიმინაციის საქმეებში, მომჩივანს ევალება მხოლოდ
prima facie 31 დისკრიმინაციის საქმის წარმოდგენა. ეს არის ისეთი ინფორმაცია და
მტკიცებულებები, რომლებიც ერთი შეეხედვითაც სარწმუნოს ქმნის დისკრიმინაციის
ალბათობას. ამის შემდეგ მტკიცების ტვირთი გადადის სახელმწიფოზე და მან უნდა
დაამტკიცოს, რომ დისკრიმინაცია არ ჩაუდენია.

21. კონვენციის უფლებებზე ნებაყოფლობით უარის თქმა

 მომჩივანს შეუძლია ნებაყოფლობით უარი თქვას კონვენციის უფლებების

განხორციელებაზე, მაგრამ ეს უნდა იყოს ცალსახა და არ უნდა არღვევდეს საჯარო
ინტერესს.32 მაგალითად, ნებაყოფლობითი მონობა არღვევს საჯარო ინტერესს.
შესაბამისად, არ არსებობს უფლება, პირმა ნებაყოფლობით აირჩიოს მონის
მდგომარეობაში ყოფნა.

22. საჩივრის უფლების ეფექტიანი განხორციელება

30
Ireland v. The United Kingdom, Judgment of 18 January 1978; §161;
31
ლათ: ერთი შეხედვით, პირველადი შთაბეჭდილებით; ერთგვარ პრეზუმფციაა, რომ ეს
წინასწარი აზრი, შთაბეჭდილება ძალაშია, სანამ საპირისპირო არ დამტკიცდება. სამართალში იგი
უკავშირდება მტკიცების ტვირთის საკითხებს.
32
იხ. Hakansson and Sturesson v. Sweden, Judgment of 21 february 1990.§ 66.

23
  კონვენციის 34-ე მუხლში მითითებულია, რომ ხელშემკვრელი მხარეები კისრულობენ
ვალდებულებას, არაფრით შეუშალონ ხელი ამ უფლების (სასამართლოსადმი
მიმართვის უფლების) ეფექტიან განხორციელებას.

 როცა სახელმწიფო აბრკოლებს ამ უფლების რეალიზაციას, სასამართლოს შეუძლია

დაადგინოს 34-ე მუხლის დარღვევა, რომელიც სუბიექტის პროცესუალური და არა
მატერიალური უფლებაა. დაბრკოლება შეიძლება გამოიხატოს გზავნილის ან
იურისტთან შეხვედრის დაბრკოლებაში, მომჩივნის დაშინებაში, სხვაგვარ ზეწოლაში,
მის გადარწმუნებასა თუ დემოტივაციაში საჩივრის შეტანის საკითხებთან
დაკავშირებით.

 არაერთი ასეთი შემთხვევა გამოვლინდა თურქეთში ქურთი მომჩივნების მიმართ.

ზოგს მომჩივანს გამოატანინეს საჩივარი, ზოგიერთი ადვოკატის მიმართ დევნა
დაიწყეს... გარდა ამისა, სასამართლოში შემოვიდა არაერთი განცხადება საჩივრების
უკან გატანაზე, და აღმოჩნდა, რომ ისინი მომჩივნების მიერ არ იყო დაწერილი.

 Illascu-ს საქმეში სასამართლომ დაადგინა 34-ე მუხლის დარღვევა იმ მუქარისა და

დაშინების გამო, რასაც დნესტრისპირეთის ციხის ადმინისტრაცია ეწეოდა
მომჩივნების მიმართ. ასევე შეშფოთება გამოიწვია რუსეთის დიპლომატიურმა ნოტამ,
რომელიც გაეგზავნა მოლდოვას მთავრობას, სადაც მოითხოვდნენ უკან გამოეტანათ
სტრასბურგში გაგზავნილი მოსაზრებები.33

 საქმეში Cotlet v. Romania ცნეს 34-ე მუხლის დარღვევა იმის გამო, რომ მომჩივანი
პატიმრის წერილი გახსნეს, წერილის ფოსტით გაგზავნა კი შეაფერხეს, ხოლო
მომჩივანს არ მისცეს საწერი საშუალება და ემუქრებოდნენ სხვა ციხეში გადაყვანით. 34

 როდესაც სახელმწიფო არ ასრულებს რეგლამენტის 39-ე მუხლის საფუძველზე

სტრასბურგის სასამართლოს მიერ ნაბრძანებ შუალედურ ღონისძიებას, ესეც 34-ე
მუხლის დარღვევაა.

 Colibaba v.Moldova : ადვოკატს დაემუქრნენ დევნით სტრასბურგის სასამართლოში

ვითომდა უკანონო საჩივრის წარდგენის გამო. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს მსუსხავ
ეფექტს იქონიებდა ადვოკატზე, გაეგრძელებინა სამართალწარმოება სტრასბურგში. 35

 გარდა ამისა, კონვენციის 38-ე მუხლი სახელმწიფოს აკისრებს „ყველა საჭირო

პირობის შექმნის მოვალეობას“. მასში იგულისხმება ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა,
33
Illascu and Others v. Russia and Moldova, Judgment of 8 July 2004;
34
Cotlet v. Romania, Judgment of 3 June 2003.
35
Colibaba v.Moldova, Judgment of 20 October 2007;

24
 პროცედურების შექმნა, რაც აუცილებელია სასამართლოსთან დოკუმენტების თუ
სხვაგვარი კომუნიკაციისათვის; მასში ასევე იგულისხმება მომჩივნისათვის საქმის
მასალებისა და დოკუმენტაციის გადაცემა, რაც მას საჭიროდ მიაჩნია სტრასბურგში
წარსადგენად. ამგვარი ვალდებულება განსაკუთრებით ძლიერია მაშინ, როდესაც
საქმე შეეხება ისეთ ინფორმაციას, რომელზედაც ხელი მხოლოდ სახელმწიფოს
მიუწვდება. თუ სახელმწიფო უარს აცხადებს ასეთი ინფორმაციის გადაცემაზე,
სტრასბურგის სასამართლო მიდრეკილია ირწმუნოს, რომ ეს ინფორმაცია შეიცავს
მოქალაქის სასარგებლო ინფორმაციას.

 საქმეში Shamaev and Others v. Georgia and Russia, სასამართლომ დაადგინა, რომ
რუსეთის ხელისუფლების ქცევა არ შეესაბამებოდა 38-ე მუხლის ვალდებულებებს,
რადგან იგი ხელს უშლიდა სასამართლოს მიერ დაგეგმილ ფაქტების დამდგენ მისიას
და არ მისცა მათ შესაძლებლობა ენახათ მომჩივნები, რომლებიც პატიმრობაში
იმყოფებდნენ რუსეთში. დაირღვა 34-ე მუხლიც, რადგან მომჩივნებს არ მიეცათ
თავიანთ ადვოკატებთან შეხვედრის შესაძლებლობა. 36

 სასამართლომ არაერთხელ დაადგინა, რომ სახელმწიფოს მიერ მხოლოდ ერთი

დოკუმენტის წარმოუდგენლობასაც კი შეიძლება გამოეწვია 38-ე მუხლის დარღვევა.

23. გადახვევა (დეროგაცია ) - კონვენციის მე-15 მუხლი

 კონვენცია სახელმწიფოებს ანიჭებს უფლებათა დაცვის ვალდებულებიდან

დროებითი გადახვევის უფლებას საომარი ან საგანგებო მდგომარეობის დროს.
 გადახვევა დასაშვებია მხოლოდ იმ ზომით, რასაც მკაცრად მოითხოვს მდგომარეობის
სიმწვავე.
 შესაბამისი ინფორმაცია და დასაბუთება უნდა წარედგინოს ევროპის საბჭოს
გენერალურ მდივანს. მასვე რეგულარულად უნდა ეცნობოს საქმის ვითარება და
კონვენციის სრულად ამოქმედების ვადა.
 მე-15 მუხლი ითვალისწინებს, თუ რომელი უფლებებიდან გადახვევა არის
დაუშვებელი. ესენია:
 სიცოცხლის უფლება (2) (ნაწილობრივ)
 წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის აკრძალვა (მე-3
მუხლი)
 მონობისადა ყმობის აკრძალვა (მე4 მუხლის 1-ლი პუნქტი)
 სისხლის სამართლის კანონისათვის უკუქცევითი ძალის მინიჭების აკრძალვა
( მე-7 მუხლი).

36
Shamaev and Others v. Georgia and Russia, Judgment of 12 April 2005; § 504;

25
24. დათქმები

 კონვენციის 57-ე მუხლი ნებას რთავს სახელმწიფოს, გააკეთოს დათქმები კონვენციის

რომელიმე კონკრეტულ დებულებასთან მიმართებში, რამდენადაც მის ტერიტორიაზე
მოქმედი რომელიმე კანონი არ არის კონვენციასთან შესაბამისობაში. საერთაშორისო-
სახელშკრულებო სამართლის შესახებ ვენის 1969 წლის კონვენციის თანახმად,
დათქმა შეიძლება გაკეთდეს ხელშკრულების სავალდებულოდ აღიარების - მისი
ხელმოწერის ან რატიფიკაციის დროს.

 სხვადასხვა დებულებასთან მიმართებაში გაკეთებულია 20 დათქმა 47 ხელშემკვრელი

მხარის მიერ, თუმცა, ყველა დათქმა არ იქნა ცნობილი ლეგიტიმურად. კონვენციის 57-
ე მუხლი მოითხოვს, რომ დათქმა არ უნდა იყოს „ზოგადი ხასიათისა“.

 გონივრული და საქმიანი დათქმის კარგი მაგალითია, დათქმა, რომელიც

გაერთიანებულმა სამეფომ გააკეთა განათლების უფლებასთან მიმართებში, კერძოდ
იმ დებულების მიმართ, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო პატივს მიაგებს
მშობლების რელიგიურ და ფილოსოფიურ შეხედულებეს მათი შვილების
განათლების საკითხში. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპული კონვენცია, კონვენციის
პირველი ოქმის მე-2 მუხლთან ერთად, რომელიც განათლების უფლებას იცავს,
ინკორპორირებული იქნა ეროვნულ სამართალში 1998 წელს მიღებული ადამიანის
უფლებათა აქტის საფუძველზე, გაერთიანებულმა სამეფომ გააკეთა დათქმა ამ
მუხლთან მიმართებაში, რომელიც შეეხება მის შიდა ეროვნულ განმარტებას და
კონვენციის წინაშე სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას საერთაშორისო დონეზე. ამ
დათქმის მიხედვით, სახელმწიფო აღიარებს მშობელთა რელიგიური და
ფილოსოფიური მრწამსის შესაბამის განათლების პრინციპს „მხოლოდ იმდენად,
რამდენადაც ეს შესაბამისი იქნება სათანადო სწავლებასა და ინსტრუქტაჟთან და
თავიდან იქნება აცილებული საჯარო სახსრების არაგონივრული დანახარჯი“.

 საქართველოს არ გაუკეთებია დათქმები, გარდა:

 1-ლი ოქმისა
 და მე-12 ოქმისა, აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში იურისდიქციის
აღდგენამდე;

25. საკონსულტაციო დასკვნები

26
 ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის თხოვნით სასამართლომ შეიძლება გამოსცეს
საკონსულტაციო დასკვნა კონვენციის ინტერპრეტაციასთან დაკავშირებით;

 საკონსულტაციო დასკვნა არ შეიძლება ეხებოდეს კონვენციით გათვალისწინებული

უფლებების შინაარსობრივ მხარეს. დასკვნა შეიძლება შეეხებოდეს სხვა საკითხებს,
მაგალითად, მოსამართლეობის კანდიდატთა სიის შემადგენლობას. (მაგალითად,
როდესაც 2006 წელს მალტამ წარმოადგინა სასამართლოში ასარჩევი
მოსამართლეობის კანდიდატთა სია, სადაც მხოლოდ მამაკაცები იყვნენ,
სასამართლომ დაადგინა, რომ ასეთი გენდერული დისბალანსი შეუთავსებელი იყო
კონვენციასთან).

 კონვენციის მე-16 ოქმით სასამართლოს დიდ პალატას მიეცა უფლება, გამოსცეს

საკონსულტაციო დასკვნა ეროვნული სასამართლოების უმაღლესი ორგანოების
მოთხონის საფუძველზე მათ განხილვაში მყოფ კონკრეტულ საქმესთან დაკავშირებით
(ოქმი 2018 წელს შევიდა კანონიერ ძალაში მისი ხელმომწერი 10 სახელმწიფოსათვის
და ამის შემდეგ კიდევ 6 სახელმწიფოსათვის, ვინც შმდგე მოახდინა ოქმის ხელმოწერა
ან რატიფიკაცია). ამ სფეროში სასამართლომ უკვე დააგროვა გარკვეული პრაქტიკა.

26. კონვენცია, როგორც პირდაპირ მოქმედი სამართალი

 კონვენცია პირდაპირ მოქმედი სამართალია. კონვენცია, ბევრი სხვა საერთაშორისო

ხელშკრულების დებულებებისაგან განსხვავებით, თვითშემსრულებელ ნორმებად
არის მიჩნეული ეროვნული სასამართლოების მიერ.

 ადამიანის უფლებათა სფეროში შიდა ნორმების განმარტება უნდა ხდებოდეს

კონვენციის სამართლის საფუძველზე. გერმანია, ინგლისი, შვეიცარია, კვიპროსი,
პოლონეთი, ნორვეგია - ამ ქვეყნების საკონსტიტუციო ან უზენაესმა სასამართლოებმა
პირდაპირ დაადგინეს, რომ შიდა ნორმების განმარტება უნდა მომხდარიყო
კონვენციისა და მისი პრეცედენტული სამართლის საფუძველზე.

 ქვეყნის საკონსტიტუციო სასამართლოს არა აქვს უფლება, კონსტიტუციასთან

შეუსაბამოდ ცნოს კონვენცია და ამ საფუძველზე მისი რაიფიცირება გააუქმოს.
კოლიზიის შემთხვევაში, ჯობს საკუთრივ კონსტიტუცია შეიცვალოს.

 საქართველოში კონსტიტუციის უზენაესობაა. გარდა ამისა, სახელმწიფოს

კონსტიტუციურ შეთანხმებას ავტოკეფალურ ეკლესიასთან (2002)აქვს საერთაშორისო
ხელშეკრულებაზე მაღალი იერარქიული ადგილი. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თუ

27
 საქართველოს კონსტიტუცია ან ხსენებული ხელშეკრულება ეწინააღმდეგება
კონვენციას, საქართველო არ არღვევს კონვენციის წინაშე აღებულ ვალდებულებებს.

 სახელმწიფოს შეუძლია კონვენციის ხელშკრულების დენონსაცია კონვენციის 58- ე

მუხლის მიხედვით, მაგრამ არაუადრეს 5 წლისა ხელშეკრულების ძალაში შესვლიდან
(საბერძნეთმა სამხედრო გადატრიალების შემდეგ მოახდინა კონვენციის დენონსირება
1970 წელს, როდესაც დატოვა ევროპის საბჭო, მაგრამ 1974 წელს იგი ხელახლა გახდა
საბჭოს წევრი და კონვენციის მონაწილე.)

28
 კონვენცია და ევროპის კავშირი

 ევროპის კავშირის ყველა 27 წევრი ქვეყანა იმავდროულად ევროპის საბჭოს წევრიც

არის. ევროპის კავშირის წევრი ქვეყნები ვალდებულნი არიან შეასრულონ ევროპის
კავშირის რეგულაციები და იმავდროულად ადამიანის უფლებათა ევროპული
კონვენცია. ზოგჯერ ეს სპეციფიკურ სამართლებრივ პრობლემებს წარმოშობს.
კერძოდ: ევროპის კავშირს გააჩნია საკანონმდებლო და აღმასრულებელი
იურისდიქცია და ამ იურისდიქციის განხორციელებისას, შესაძლებელია, რომ მათ
იმოქმედონ წევრი სახელმწიფოებისა თუ კერძო პირების წინააღმდეგ და დაარღვიონ
კონვენციით დაცული უფლებები. შესაბამისად, ორი საკითხი წარმოიშობა: უნდა
დაიცვან თუ არა ევროპის კავშირის ინტიტუციებმა ევროპული კონვენცია, როდესაც
მოქმედებენ, და არიან თუ არა შესაბამისი სახელმწიფოები პასუხისმგებელნი
კონვენციის წინაშე თავიანთი ეროვნული კანონმდებლობით ან საჯარო აქტებით
კერძო პირებისათვის მიყენებული ზიანის გამო, თუ ეს კანონმდებლობა და საჯარო
აქტი მათი ევროპის კავშირის წევრობის შედეგია.

 ევროპის კავშირთან , ანუ მის ინსტიტუციებთან მიმართებაში : სტრასბურგის

სასამართლოში ვერ იქნება საჩივარი შეტანილი ევროპის კავშირის ინსტიტუციების
მიმართ, ვინაიდან ევროპის კავშირი არ არის კონვენციის ხელშემკვრელი მხარე.
თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ კონვენცია მაინც აკონტროლებს ევროპის კავშირის
ქმედებებს მის შიდა სამართლებრივ მართლწესრიგში, რამდენადაც კონვენცია
ინკორპორირებულია ევროპის კავშირის სამართალში. ევროპის კავშირის
ხელშეკრულება (TEU) ადგენს, რომ კავშირი დაიცავს ძირითად უფლებებს, რომლებიც
კონვენციით არის დაცული. შესაბამისად, საჩივრები შეიძლება შეტანილი იქნეს
მართლმსაჯულების ევროპულ სასამართლოში (EJC), რომელიც ლუქსემბურგში
ფუნქციონირებს, იმ სამდურავითა და საფუძვლით, რომ ევროპის კავშირის სადავო
ქმედება შეუთავსებელია კონვენციასთან. მაგრამ, ეს, როგორც ზემოთ აღინიშნა,
ინდივიდს, კერძო პირს არ აძლევს უფლებას, საჩივარი შეიტანოს სტრასბურგის
სასამართლოში იმავე სამდურავით.

 ევროპის კავშირის წევრ ინდივიდუალურ წევრ სახელმწიფოებთან მიმართებაში:

კონვენცია არ უკრძალავს წევრ სახელმწიფოებს თავიანთი სუვერენული
ხელისუფლების ნაწილი გადასცენ ისეთ საერთაშორისო ორგანიზაციებს, როგორიც
არის, მაგალითად, ევროპის კავშირი. მაგრამ ეს არ ათავისუფლებს მათ კონვენციის
წინაშე პასუხისმგებლობისაგან, როდესაც ისინი მოქმედებენ, როგორც ევროპის
კავშირის წევრები. თუმცა, არსებობს ერთგვარი ვარაუდი თუ პრეზუმფცია, რომ წევრი
სახელმწიფო არ არღვევს კონვენციის წინაშე აღებულ ვალდებულებებს, რამდენადაც

29
 ევროპის კავშირის სამართალი უზრუნველყოფს კონვენციის უფლებების
ეკვივალენტურ დაცვას. თუმცაღა, ეს პრეზუმფცია შეიძლება უარყოფილ იქნეს, თუ
ევროპის კავშირის მიერ უზრუნველყოფილი დაცვა აშკარად არასაკმარისია
კონკრეტული საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე.

 ძირითადი წესი სტრასბურგის სასამართლოს მიერ ფორმულირებულ იქნა საქმეში

“Bosphorous Airways” v. Ireland. ამ საქმეში ირლანდიის ხელისუფლებამ მოახდინა
ჩამორთმევა იუგოსლავიის ეროვნული ხაზების თურქული ავიაკომპანიის
თვითმფრინავისა, რომელიც დაფრინდა დუბლინში. ხელისუფლებამ ეს გააკეთა
თავისი სამართლებრივი ვალდებულების შესაბამისად, რომელიც ევროპის კავშირის
წევრებს ეკისრებოდათ ევროპის კავშირის რეგულაციების თანახმად, რომელიც, თავის
მხრივ, მიღებული იყო გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციის საფუძველზე,
იუგოსლავიის ფედერაციული რესპუბლიკის მიმართ სანქციების დაწესებას რომ
მოითხოვდა ბალკანეთის კონფლიქტის კონტექსტში. სტრასბურგის სასამართლომ
უარი უთხრა საჩივარს და უარყო მოსაზრება, თითქოს თვითმფრინავის ჩამორთმევა
წარმოადგენდა კონვენციით დაცული საკუთრების უფლების ხელყოფას, რამდენადაც
მიიჩნია, რომ ირლანია ევროპის კავშირის წევრობიდან გამომდინარე ვალდებულებას
ასრულებდა, ხოლო ეკვივალენტური დაცვა კი უზრუნველყოფილი იყო. 37

ამასთან ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ბოსფორუსის საქმით დადგენილი იმუნიტეტი არ

ვრცელდება შემთხვევებზე, როდესაც სახელმწიფოს ევროპის კავშირის სამართლის
გამოყენებისას მიხედულების გარკვეული თავისუფლებით სარგებლობს.

მიუხედავად იმისა, რომ ამ სფეროში ძირითადი მიდგომები შემუშავებული იქნა,

მაინც, თანამედროვე ვითარება დამაკმაყოფილებელი არ არის. ყველაზე კარგ
გამოსავლად ამ მიმართებით მიჩნეულია ევროპის კავშირის, როგორც ინსტიტუციის
მიერთება ევროპულ კონვენციასთან, ცალკე ხელშემკვრელ მხარედ. ამჟამად,
მრავალწლიანი დებატებისა და ყოყმანის შემდეგ, ევროპის კავშირის ხელშეკრულება,
რომელიც შეცვლილი იქნა ლისაბონის ხელშეკრულებით, ითვალისწინებს, რომ
ევროპის კავშირი, როგორც ინსტიტუცია, უნდა შეუერთდეს ადამიანის უფლებათა
ევროპულ კონვენციას. თავის მხრივ, ევროპულმა კონვენციამაც კარი გაუღო ევროპის
კავშირს და კონვენციის მე-14 ოქმმა მიუთითა, რომ ევროპის კავშირს შეუძლია
შეუერთდეს კონვენციას.

37
Bosphorous Airways” v. Ireland; Grand Chamber Judgment of 30 June 2005;

30
 მომავლის ხედვა

სტრასბურგის სასამართლოს მომავალი მისი იურისპრუდენციის კონსოლიდაციასა

და შემდგომ განვითარებაში ძევს, განსაკუთრებით, იმ საქმეთა საფუძველზე,
რომლებიც პოსტ-კომუნისტური ქვეყნებიდან შემოდის. სასამართლოს სამუშაო
ტვირთი განსაკუთრებით გაიზარდა ბილო წლებში. 1998 წლის შემდეგ საჩივართა
რაოდენობის განუზომელი გაზრდით განპირობებული სირთულეები, რომელმაც
სისტემის გადატვირთულობა გამოიწვია, ყველაზე დიდი პრობლემაა, რომლის
წინაშეც დღეს დგას სასამართლო. გადაიდგა ზოგიერთი ნაბიჯი საჩივრების
შემცირების მიზნით. მაგალითად, მე-14 ოქმმა შემოიტანა დასაშვებობის ახალი
საფუძველი - მნიშვნელოვანი ზიანის არსების სავალდებულობა, მე-15 ოქმმა კი
გასაჩივრების ვადა 6 თვიდან შეამცირა 4 თვემდე. მუშავდება და იგეგმება შემდგომი
რეფორმებიც. თუმცა, არსებობს მზარდი შეხედულება, რომ რაც არ უნდა
პროცედურული რეფორმები იყოს შემოღებული, სასამართლოსთვის მალე
შეუძლებელი გახდება კონკრეტული საქმეების განხილვით გაუმკლავდეს იმ
უზარმაზარ რაოდენობას საჩვრებისა, რომლებიც მთელი ევროპის 800 მილიონი
მოსახლეობიდან შემოდის.

გამოთქმულია მოსაზრება, რომ სტრასბურგის სასამართლომ თავისი თავი უნდა

გარდაქმნას საკონსტიტუციო სასამართლოდ. ეს იმას ნიშნავს, რომ მართალია, იგი
გააგრძელებს თავისი იურისპრუდენციის შექმნას საშუალო რაოდენობის საქმეების
განხილვით, მაგრამ ფოკუსურებას მოახდენს არა კონკრეტულ საქმეებზე
მართლმსაჯულების განხორციელებაზე, არამედ საერთო მიდგომების
ჩამოყალიბებაზე იმ საკითხებთან დაკავშირებით, თუ რას გულისხმობს და მოითხოვს
კონვენცია კონკრეტულ კონტექსტში. მის მიერ შერჩეულ საქმეებზე, სასამართლო
გამოიტანს გადაწყვეტილებას, რომ ამა თუ იმ ქვეყნის ესა თუ ის კანონი თუ პრაქტიკა
ეწინააღმდეგება კონვენციას. შესაბამისად, იგი აღარ მიიღებს და განიხილავს მსგავს
საქმეებს, სულ მცირე, იმავე ქვეყნიდან, იმედოვნებს რა, რომ შესაბამისი სახელმწიფო,
თავისი იურისდიქციის ფარგლებში, გაატარებს აუცილებელ ცვლილებებს მოცემულ
სფეროში სხვა პირთა უფლებების დაცვის სასარგებლოდ.

31
 სასამართლოს ფუნქციობის წესი

სასამართლოს სექციები, პალატები და დიდი პალატა

 სასამართლოში ფუნქციონირებს 3 წლის ვადით არჩეული 5 სექცია;

 სასამართლოს პლენარული სხდომა ირჩევს სასამართლოს პრეზიდენტს,
ვიცეპრეზიდენტებს, პალატების პრეზიდენტებს, სასამართლოს გამწესრიგებელს და
მის მოადგილეს.
 საქმეებს განიხილავს ერთი მოსამართლე, 3 მოსამართლის კომიტეტი, 7
მოსამართლისგან შემდგარი პალატა და 17 მოსამართლისაგან შემდგარი დიდი
პალატა;
 სასამართლოს ხარჯებს ფარავს ევროპის საბჭოს ბიუჯეტი, რომელიც ფინანსდება
სახელმწიფოების შენატანებისაგან. აქედან იფარება ხელფასების, ინფორმაციული
უზრუნველყოფის, პუბლიკაციების, სამართლებრივი დახმარების, თარგმანებისა და
ფაქტების დამდგენ მისიებთან დაკავშირებული ხარჯები.

სასამართლოს ხელმისაწვდომობის გაადვილება

 ენები - საჩივრის წარდგენა შესაძლებელია მშობლიურ ენაზე, კომუნიკაციის შემდეგ -

მხოლოდ ოფიციალურ ენებზე.
 წარმომადგენლობა - ადვოკატის ყოლა არ არის აუცილებელი. არც ის, რომ
წარმომადგენელი იურისტი იყოს. თუმცა, კომუნიკაციის შემდეგ ადვოკატის
მონაწილეობა სავალდებულოა. იგი უნდა ეწეოდეს პრაქტიკას რომელიმე წევრ
სახელმწიფოში და ცხოვრობდეს ამ სახელმწიფოში. მეცნიერ იურისტსაც შეუძლია
გასწიოს წარმომადგენლობა, მაგრამ ამისათვის მას ესაჭიროება სასამართლოს
ნებართვა. არასამთავრობო ორგანიზაციები ხშირად უწევენ წარმომადგენლობას
მომჩივნებს, ზოგჯერ კი ერთვებიან მესამე მხარედ.
 შესაძლებელია უფასო სამართლებრივი დახმარების მიღება სასამართლოდანაც.
ამისათვის, მომჩივანმა სასამართლოს უნდა წარუდგინოს მტკიცებულებები იმის
თაობაზე, რომ არ გააჩნია რესურსები სამართლებრივი დახმარების მიღების მიზნით
ადვოკატის ასაყვანად ან ადვოკატის მგზავრობის ხარჯის დასაფარად.
 ბაჟი - არავითარი ბაჟი დადგენილი არ არის და არავის ეშინია, რომ წაგების
შემთხვევაში ბაჟს გადაახდევინებენ ან ფინანსურად სხვაგვარად იზარალებს.

32
ინდივიდუალური და სახელმწიფოთაშორისი საჩივარი

 ინდივიდუალური საჩივარი - მისი შეტანა შეუძლია ნებისმიერი ფიზიკურ პირს,

პირთა ჯგუფს, ან არასამთავრობო ორგანიზაციას, ვინც ამტკიცებს, რომ არის
კონვენციის დარღვევის მსხვერპლი. სახელმწიფო ორგანოები ვერ წარადგენენ
საჩივრებს, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ხდება სხვა სახელმწიფოს წინააღმდეგ
საჩივრის შეტანა.
 სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები -მისი შეტანა შეუძლია ნებისმიერ ხელშემკვრელ
სახელმწიფოს სხვა ხელშემკვრელი სახელმწიფოს წინააღმდეგ ადამიანის უფლებების
დარღვევისათვის, რა თქმა უნდა, დასაშვებობის შესაბამისი პირობების დაცვით. ეს
ხელშემკვრელ სახელმწიფოებისათვის ურთიერთკონტროლისა და ერთმანეთისათვის
პასუხის მოთხოვნის საშუალებაა მოქმედებისა თუ უმოქმედობისათვის, რამაც,
სავარაუდოდ, უფლებების დარღვევა გამოიწვია.
 პრაქტიკაში სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები იშვიათია, თუმცა, როდესაც ასეთი
შემთხვევები ხდება, ეს საქმეები პოლიტიკურ მნიშვნელობას იძენს ხოლმე.
მაგალითად, კვიპროსმა არაერთხელ უჩივლა თურქეთს ადამიანის უფლებათა
ევროპულ კომისიასა და სასამართლოში 1974 წელს კვიპროსის ჩრდილოეთ ნაწილის
ოკუპაციის შემდეგ უფლებათა მრავლობითი დარღვევების, განგრძობადი ოკუპაციის
და ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკის შექმნის გამო; მათ შორის,
იძულებით გადაადგილებულ, გაუჩინარებულ ადამიანთა და ჩრდილოეთ კვიპროსის
ტერიტორიაზე დარჩენილი კვიპროსელების უფლებების დარღვევისათვის. 38
საქართველომ - რუსეთს 2000 - ზე მეტი საქართველოს მოქალაქის უკანონოდ
დაპატიმრებისა და დეპორტაციისათვის, რაც მოჰყვა თბილისში რუსეთის
სახელმწიფოს წარმომადგენლების დაკავებას ჯაშუშობის ბრალდებით. 39 ასევე, 2008
წლის ომის ფაქტებთან დაკავშირებით. ირლანდიამ - გაერთიანებულ სამეფოს
დაკითხვის იმ მეთოდების გამო, რომელსაც ბრიტანეთის უშიშროების სამსახური
იყენებდა „ირლანდიის რესპუბლიკური არმიის“ წევრების მიმართ;40 დანიამ -
თურქეთს პოლიციაში მისი მოქალაქის სავარაუდო წამების გამო 41 და სხვა.

38
მაგალითისათვის იხილეთ საქმეები Cyprus v. Turkey, No 6780/74 და No. 6950/75, სადაც დადგინდა
კონვენციის მე-2, მე-3, მე-5, მე-8, მე-13, მე-14 და პირველი ოქმის პირველი მუხლის დარღვევები
(Judgment of 10 July 1976), ასევე საქმე Cyprus v. Turkey, No 8007 (judgment of 4 October 1983) და Cyprus
v. Turkey, No 25781/94 (Judgment of 10 May 2001).
39
Georgia v. Russia, Grand Chamber Judgment of 3 Luly 2014;
40
Ireland v. The United Kingdom; Judgment of 18 January 1978;
41
Denmark v. Turkey, Judgment of 5 April 2000. საქმე დასრულებულ იქნა მშვიდობიანი მორიგებით ex
gratia (ნებაყოფლობით, და არა ვალდებულების გამო) თანხის გადახდის, სინანულის გამოთქმისა და
სხვა ვალდებულებების თავის თავზე აღების სანაცვლოდ, მათ შორის იყო თურქეთის პოლიციის
ტრეინინგებში მონაწილეობის, კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანის, წამების საწინააღმდეგო
კომიტეტთან თანამშრომლობისა და სხვა ვალდებულებები.

33
  სახელმწიფოთაშორის საქმეებში, ინდივიდუალური საჩივრებისაგან განსხვავებით,
შესაძლებელია კანონის აბსტრაქტული გასაჩივრებაც, თუკი დარღვევა
გამომდინარეობს საკუთრივ კანონიდან.
 სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების დაუშვებლად გამოცხადება „აშკარა
უსაფუძვლობის“ მოტივით არასდროს ხდება.

საჩივრების განხილვის დადგენილი პრიორიტეტები

პრიორიტეტები ასეთი თანმიმდევრობისაა:

 გადაუდებელი განცხადებები - ასეთებად განიხილება საჩივრები, რომლებიც შეეხება

ადამიანის სიცოცხლის დაცვას, ბავშვის ინტერესებს, ან დაკავშირებულია
განსაკუთებულ პიროვნულ ან ოჯახურ მდგომარეობასთან ან სხვა განსაკუთრებულ
რისკთან;
 საჩივრები, რომლებიც წამოჭრიან ახალ ან მნიშვნელოვან საკითხებს, რომლებიც
უკავშირდება ქვეყანაში არსებულ სისტემურ პრობლემებს და შეუძლიათ დიდი
გავლენის მოხდენა კონვენციის სისტემის ეფექტიანობაზე;
 საჩივრები, რომლებიც შეეხება კონვენციის მე-2, მე-3 მე-4 ან მე-5 მუხლებს.
 კარგად დასაბუთებული საჩივრები;
 საჩივრები, იმ საკითხებთან დაკავშირებით, რომლებზედაც არსებობს სასამართლოს
პილოტური გადაწყვეტილებები;
 საჩივრები, რომლებიც წამოჭრიან დასაშვებობის პრობლემას;
 საჩივრები, რომლებიც აშკარად დაუშვებელია.

საქმეების გაერთიანება

 ჩვეულებრივ, ხდება ერთი ტიპის საქმეების გაერთიანება, როდესაც არსებობს

ვარაუდი, რომ შესაძლოა საქმე გვაქვს სისტემურ პრობლემებთან მოცემულ
სახელმწიფოში და თუკი მიიჩნეულია, რომ საქმეთა გაერთიანება გააძლიერებს
მომჩივნების პოზიციას.
 საქმეთა გაერთიანება ხდება მხარეთა თხოვნით ან სასამართლოს ინიციატივით.

დოკუმენტების საჯაროობა

34
  ყველა დოკუმენტი, რაც შეტანილია სასამრთლოში საჩივართან დაკავშირებით
საჯაროა, გარდა მორიგების დოკუმენტებისა.
 არსებობს გამონაკლისებიც: ესა თუ ის დოკუმენტი შესაძლებელია დარჩეს
კონფიდენციალური, თუ საჯაროობა დააზიანებს მომჩივნის ან სამართლიანობის
ინტერესებს, ან თუ საქმეში ჩართულია არასრულწლოვანის ინტერესები.
 გადაწყვეტილებას დოკუმენტის კონფიდენციალურად დატოვების შესახებ იღებს
სასამართლოს პრეზიდენტი, მხარის მოთხოვნით, ან საკუთარი ინიციატივით.

მოსამართლის განრიდება საქმისაგან

საქმისაგან განრიდება დასაშვებია, თუ :

 მოსამართლეს პირადი ინტერესი აქვს საქმეში;
 ან მანამდე საჯაროდ გამოთქვა აზრი მოცემულ საქმეზე;
 ან მანამდე რაიმე ფორმით მონაწილეობდა იმავე საქმეში;
 ან ad hoc მოსამართლე (კონკრეტული საქმისათვის შერჩეული მოსამართლე ამავე
ქვეყნიდან) ახლა პოლიტიკაშია ჩართული;
 ან სხვა მიზეზი არსებობს;

მომხსენებელი მოსამართლე

 საქმის მომხსენებელი მოსამართლის ვინაობა კონფიდენციალურია.

 მას შეუძლია მოითხოვის დამატებითი მასალების წარმოდგენა.

საჩივრის დასაშვებობის გადაწყვეტა

 ერთი მოსამართლის მიერ : ეს მოსამართლე უნდა იყოს სხვა ქვეყნიდან. იგი საკითხს
წყვეტს იმ ქვეყნის იურისტთან ერთად, საიდანაც მომჩივანია. თუ მოსამართლე არ
მიიღებს გადაწყვეტილებას, საჩივარი გადაეცემა 3 მოსამართლისაგან შემდგარ
კომიტეტს ან სასამართლოს პალატას.
 სამი მოსამართლის კომიტეტის მიერ: კომიტეტი გადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ
ერთხმად, სახელმწიფოსთან კომუნიკაციის ეტაპის შემდეგ ან კომუნიკაციამდე. თუ
ერთხმივობა ვერ იქნა მიღწეული, საქმე გადაეცემა პალატას. როდესაც საქმე შეეხება
კლონურ საქმეს, ანუ ისეთ სამართლებრივ პრობლემას, რაზედაც არსებობს
სასამართლოს კარგად დამკვიდრებული პრაქტიკა, კომიტეტს შეუძლია არსებითადაც
განიხილოს ის.
 პალატის მიერ : პალატა განიხილავს იმ საჩივრების დასაშვებობას, რომლებზედაც
სამი მოსამართლის კომიტეტმა ვერ მიიღო გადაწყვეტილება და მას გადასცა. თუ

35
 პალატა საჩივარს დასაშვებად ცნობს, იგი მას არსებითადაც განიხილავს. არსებითი
განხილვა, ძირითადად ზეპირი მოსმენის გარეშე ტარდება.
 გადაწყვეტილება საჩივრის დაუშვებლად ცნობის შესახებ საბოლოოა და არ
საჩივრდება. გამონაკლისი უკავშირდება შემთხვევებს, როდესაც არსებობს
ფაქტობრივი შეცდომა ან არასწორი შეფასება. ეს გამონაკლისები სასამართლომ
დაადგინა თავისი პრეცედენტებით, რეგლამენტში ამის თაობაზე რაიმე დებულება არ
არსებობს.
 დასაშვებობის საკითხზე ზეპირი მოსმენა იშვიათია . სასამართლოს შეუძლია ზეპირი
მოსმენა დაუშვას მხარის მოთხოვნით ან საკუთარი ინიციატივით.

კომუნიკაცია მთავრობასთან

 თუ არ არსებობს დაუშვებლობის ცხადი საფუძველი, პალატის პრეზიდენტი

ატყობინებს მოპასუხე მთავრობას საქმის შესახებ და სთხოვს წარმოადგინოს
წერილობითი მოსაზრება 16 კვირის განმავლობაში, ამის შემდეგ მთავრობის
მოსაზრებებს უგზავნის მომჩივანს და სთხოვს კომენტარის წარმოდგენას 6 კვირის
განმავლობაში.
 თუ საქმე შეეხება კარგად დამკვიდრებულ პრაქტიკას, სასამართლომ შესაძლოა
მთავრობას არ მოსთხოვოს მოსაზრებების წარმოდგენა. ამგვარად, იგი შეჯიბრებით
მიდგომას არ წაახალისებს. ამ ეტაპზე მთავრობას ეგზავნება მხოლოდ შეკითხვები.
მომჩივანს კი - წინადადება აიყვანოს ადვოკატი და წარმოადგინოს საპასუხო
მოსაზრებები.
 ყოველივე ეს შეეხება საქმის ფაქტებსაც და სამართლებრივ საკითხებსაც.
 კომუნიკაციის მთელი პროცედურა წერილობითია და უნდა გაიგზავნოს ფოსტით, 3
ასლად და არა მეილით, საიდუმლო დოკუმენტები - დაზღვეული ფოსტით.
 მომჩივანმა უნდა წარმოადგინოს დოკუმენტები ზარალისა და ხარჯების შესახებ,
მაქსიმალურად დეტალურად.

უფასო სამართლებრივი დახმარება

 სასამართლოს შეუძლია უზრუნველყოს უფასო სამართლებრივი დახმარება

მხარისათვის.
 დახმარება მოიცავს წარმომადგენლის მომსახურებისა და მგზავრობის ხარჯს.
 ასეთი დახმრების საკითხს სასამართლო წყვეტს მხოლოდ მას შემდეგ, რაც
გადაწყდება საჩივრის დასაშვებობა.
 უფასო სამართლებრივი დახმარების მისაღებად საჭიროა, მხარემ წარადგინოს
სპეციალური დასაბუთებული განცხადება.

36
  დახმარება გაიცემა, თუ ეს აუცილებელია საქმის სათანადოდ წარმართვისათვის და
დამტკიცდება, რომ მომჩივანს არა აქვს რესურსი სრულად ან ნაწილობრიივ
გადაიხადოს ხარჯები.
 სასამართლო ამოწმებს დახმარების გაწევის საჭიროებას. ამისათვის იგი გამოითხოვს
დოკუმენტებს ხელფასისა და შემოსავლების თაობაზე, აგრეთვე, სხვა რელევანტურ
ინფორმაციას.

შუალედური ღონისძიება

 შუალედური ღონისძიების შესაძლებლობას ითვალისწინებს სასამართლოს

რეგლამენტის 39-ე მუხლი; იგი გულისხმობს სტრასბურგის სასამართლოს მხრიდან
ხელშეკვრელი სახელმწიფოსათვის ბრძანების გაცემას, არ მიიღოს ესა თუ ის
გადაწყვეტილება ან თავი შეკავოს მისი აღსრულებისაგან, მანამ სანამ სასამართლო
არსებითად არ განიხილავს საქმეს.

 რეგლამენტის 39-ე მუხლი გამოიყენება მაშინ, როდესაც არსებობს შეუქცევადი და

სერიოზული ზიანის საფრთხე, ანუ როდესაც ზიანის მოსალოდნელობა მყისიერია და
მისი გამოსწორება შეუძლებელია. უფრო ხშირად გამოიყენება სიცოცხლის ან
არასათანადო მოპყრობის რისკის შემთხვევებს.

 ძირითადად უკავშირდება ქვეყნიდან გაძევების საქმეებს, როდესაც პირს გაძევების

ქვეყანაში ემუქრება სიკვდილით დასჯა ან მე-3 მუხლით აკრძალული მოპყრობა, ანდა
გასამართლება სამართლიანი სასამართლოს პრინციპების დარღვევით. შუალედური
ღონისძიება შეიძლება გულისხმობდეს მოთხოვნას სიცოცხლის დაცვის შესახებ
(მაგალითად, ოჯალანის საქმეში სასამართლომ მოსთხოვა თურქეთს, არ
აღესრულებინა მის მიმართ უკვე გამოტანილი სიკვდილის განაჩენი), ან მომჩივნის
ჯანმრთელობის დაცვას ციხეში, ან პატიმრისათვის ადვოკატთან შეხვედრის
უფლების მიცემას (მაგალითად, საქმე Shamaev and Others v. Georgia and Russia .42 )
ანდა დავალებას არ გადაეყვანონ მომჩივანი ჩვეულებრივი საავადმყოფოდან ციხის
საავადმყოფოში და სხვა.

საქმეზე M.K. and Others v. Poland 43 სასამართლომ გამოიყენა შუალედური

ღონისძიებასასამართლოს რეგლამენტის 39-ე მუხლის შესაბამისად და პოლონეთის
მთავრობას მიუთითა, მიეღოთ მომჩივანთა თავშესაფრის განცხადებები და არ გაეძევებინათ
ისინი ბელარუსში, სანამ მათ საჩივრებს ევროპული სასამართლო არ განიხილავდა. ამის
მიუხედავად, მომჩივნები დააბრუნეს ბელარუსში. ისინი ასევე გაიყვანეს სასაზღვრო
42
Shamaev and Others v. Georgia and Russia, Judgment of 12 April 2005;

43
M.K. and Others v. Poland, nos. 40503/17 and 2 others, 23 July 2020.

37
 საკონტროლო პუნქტიდან. თუმცა, რამდენიმე მომჩივნის თავშესაფრის განცხადება მიღებულ
იქნა და პოლონეთის ხელისუფლებამ ისინი განათავსა თავშესაფრის მაძიებელთა მიღების
ცენტრში.
საქმე შეეხებოდა მესაზღვრეთა უარს შეტანილი ყოფილიყო მომჩივანთა განაცხადი
თავშესაფრის მოთხოვნის თაობაზე, მათ გაგზავნას მე-3 ქვეყანაში და თავიანთ ქვეყანაში
იძულებითი დაბრუნების რისკს.

მომჩივნები იყვნენ ჩეჩნური წარმოშობის რუსეთის მოქალაქეები. 2017 წელს ისინი

რამდენჯერმე მივიდნენ პოლონეთ-ბელარუსიის საზღვრის საკონტროლო პუნქტზე. მათი
განცხადებით, ყოველი მისვლის დროს ისინი აცხადებდნენ თავიანთ სურვილს, წარედგინათ
განცხადება თავშესაფრის მოთხოვნით, მიუთითებდნენ რუსეთის ფედერაციაში მათ მიმართ
არასათანადო მოპყრობის რისკზე და განუმარტავდნენ ბელარუს მესაზღვრეებს, რომ ისინი
ვეღარ დარჩებოდნენ ბელარუსში, რამდენადაც მათ ვიზებს ვადა ეწურებოდა და მათთვის
შეუძლებელი გახდებოდა იქ საერთაშორისო დაცვის მიღება. თითოეულ ამგვარ შემთხვევაში,
მომჩივნებს გადაეცემოდათ ადმინისტრაციული გადაწყვეტილება ქვეყანაში შესვლაზე უარის
შესახებ იმ მიზეზით, რომ არ გააჩნდათ პოლონეთში შესვლისათვის აუცილებელი
დოკუმენტები და რომ ისინი არც თავშესაფრის მიღების სურვილს გამოთქვამდნენ და არც
არასათანადო მოპყრობის რისკზე მიუთითებდნენ.
სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა იმ მომჩივანთა მიმართ, რომელთაც უარი
ეთქვათ თავშესაფრის პროცედურის ხელმისაწვდომობაზე და დაბრუნებულ იქნენ
ბელარუსში. გარდა ამისა, სასამართლომ ცნო მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის დარღვევა და,
ასევე, მე-13 მუხლის დარღვევა ზემოთ მითითებულ მუხლებთან ერთობლიობაში, იმის
გამო, რომ არ არსებობდა მისაგებელი, რომელიც, მომჩივნების მხრიდან უარის
გაპროტესტების შემთხვევაში, ავტომატურად შეაჩერებდა გაძევების გადაწყვეტილების
აღსრულებას. სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ სახელმწიფომ ვერ შეასრულა 34-ე
მუხლით გათვალისწინებული ვალდებულება, რამდენადაც ან საერთოდ არ დაემორჩილა
ევროპული სასამართლოს შუალედურ ღონისძიებას, ანდა ის დიდი დაგვიანებით
შეასრულა.

 შუალედური ღონისძიება ტელეკომპანია რუსთავი 2-ის საქმეზე. 2017 წლის 3 მარტს

სტრასბურგის სასამართლომ ქართულ საქმეზე, რომელიც შეეხებოდა ტელეკომპანია
რუსთავი 2-თან დაკავშირებულ საკუთრების დავას, გააფართოვა თავისი პრაქტიკა და
ბრძანა სამოქალაქო საქმეზე ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილების
აღსრულების შეჩერება, რითაც გადაუხვია თავის პრაქტიკას, როდესაც აღსრულების
შეჩერების მექანიზმს გამოიყენებდა მხოლოდ ისეთ საქმეებში, სადაც საფრთხის ქვეშ
იდგა ადამიანის სიცოცხლე და ჯანმრთელობა. ეს გადაწყვეტილება საკამათოა,
რადგან სამოქალაქო საქმე გულისხმობს ორ თანასწორუფლებიან სუბიექტს შორის
დავას და არა დავას ორ არათანასწორუფლებიან სუბიექტს - ადამიანსა და

38
 სახელმწიფოს შორის, რა დროსაც საერთაშორისო სასამართლოს ჩარევა შეიძლება
ადამიანის უფლებების დასაცავად მართლაც გადაუდებელი იყოს. რეგლამენტის 39-ე
მუხლის გამოყენების თაობაზე იღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ მიუთითა:
„ მხარეთა ინტერესებისა და პროცედურის სწორად წარმართვის მიზნით,
საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილების
აღსეულება უნდა გადაიდოს, და ხელისუფლებამთავი უნდა შეიკავოს მოსარჩელე
კომპანიის სარედაქციო პოლიტიკაში რაიმე ფორმით ჩარევისაგან.“ 442017 წლის 7
მარტს პალატამ დაამოწმა აღნიშნული შუალედური ღონისძიება. საბოლოო ჯამში,
გადაწყვეტილების აღსრულების შეჩერება გაგრძელდა მანამ, სანამ სასამართლომ
არსებითად არ განიხილა საქმე. ვინაიდან სტრასბურგის სასამართლომ ვერ ჰპოვა ამ
საქმეში სამართლიანი განხილვის უფლების დარღვევა ვერცერთ გასაჩივრებულ
კონტექსტში, მან თავის ფინალური გადაწყვეტილებით, სადაც აღასრულების
შეჩერების ღონისძიებას „ საქმის განსაკუთრებული გარემოებების გამო“ მიღებული
უწოდა, გააუქმა ის.45

 შუალედური ღონისძიების მოთხოვნა იგზავნება ფაქსით ან ფოსტით და მასზე

რეაგირებაც სასამართლოს მხრიდან დაუყოვნებლივ ხდება.

 შუალედური ღონისძიების შეუსრულებლობა არღვევს კონვენციის 34-ე მუხლს.

მაგალითად, დადგინდა, რომ საქართველომ დაარღვია ეს მუხლი, როდესაც არ
შეასრულა სტრასბურგის სასამართლოს დავალება, არ მოეხდინა ეთნიკურად ჩეჩენი
შამაევის ექსტრადიცია რუსეთში.46

დასაშვებობის გადაწყვეტილება

 სასამართლოში წარდგენილილი საჩივარი შეიძლება გამოცხდდეს დასაშვებად,

ნაწილობრივ დასაშვებად ან დაუშვებლად.
 თუ სასამართლოს გაგადწყვეტილება შეეხება მხოლოდ დასაშვებობას,
გადაწყვეტილების დასაბუთებაც შესაბამისია. დასაშვებობის საკითხზე
გადაწყვეტილების გასაჩივრება არ ხდება.
 თუ სასამართლო ერთდროულად განიხილავს დასაშვებობის საკითხს და საქმეს
არსებითად, გადაწყვეტილებაში შესაბამისად არის ასახული როგორც საჩივრის

44
იხილეთ ადამისნის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება
რეგლამენტის 39-ე მუხლის საფუძველზე შუალედური ღონისძიების გამოყენების შესახებ საქმეზე
Rustavi 2 Broadcasting Company LTD and Others v. Georgia;
45
Rustavi 2 Broadcasting Company LTD and Others v. Georgia; Judgment of 18 July 2019;

46
იხ. ზემოთ მითითებული Shamaev and Others v. Georgia and Russia;

39
 დასაშვებად მიჩნევის არგუმენტები, ისე არსებითი განხილვის პროცედურა და
არგუმენტები ფაქტისა და სამართლის საკითხებზე.

იურისდიქციის დათმობა დიდი პალატის სასარგებლოდ

 სასამართლოს პალატა თავის იურისდიქციას დაუთმობს /გადააბარებს დიდ პალატას,

თუ :
 საქმე წამოჭრის მნიშვნელოვან საკითხს კონვენციის ან მისი ოქმების
განმარტებასთან დაკავშირებით;
 პალატის გადაწყვეტილება შეიძლება შეუთავსებელი იყოს სასამართლოს მიერ
ამ საკითხზე წინათ მიღებულ გადაწყვეტილებასთან.

 კონვენციის მე-15 ოქმის მიღებამდე მხარეს შეეძლო წარმოედგინა საწინააღმდეგო

მოსაზრებები გადაბარებასთან დაკავშირებით. თუმცა, არ იყო ცხადი, ნიშნავდა თუ
არა გაპროტესტება ავტომატურ ვეტოს. მომჩივნები ხშირად იყვნენ იურისდიქციის
გადაბარების წინააღმდეგი, ვინაიდან ერჩივნათ ჯერ პალატას განეხილა საქმე და
შემდეგ დიდ პალატას, და, შესაბამისად, ორჯერ მოხდარიყო საქმის განხილვა
სტრასბურგის სასამართლოში. ამასთან, პროტესტის გამოხატვა ძველი რეგულაციების
თანახმად, არ ართმევდა მხარეებს უფლებას, შემდგომ მოეთხოვათ საქმის დიდ
პალატაში განხილვა.

 მე-15 ოქმმა დაადგინა, რომ მხარეები ვეღარ გააპროტესტებენ დიდი პალატისათვის

იურისდიქციის გადაბარებას. ახლა ეს საკითხი მთლიანად სასამართლოს
47
გადასაწყვეტია.

მესამე მხარედ ჩართვა

 კონვენციის 36-ე მუხლის პირველი ნაწილი ნებას რთავს ნებისმიერი დაინტერესებულ

სახელმწიფოს (თუკი ერთ-ერთი მომჩივანი მისი მოქალაქეა), კონკრეტულ საქმეზე
პალატის ან დიდი პალატის წინაშე წარადგინოს წერილობითი კომენტარი და
მონაწილეობა მიიღოს საქმის მოსმენაში. გარდა ამისა, ამავე მუხლის მე-2 ნაწილი
სასამართლოს პრეზიდენტს „მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელების
ინტერესებისათვის“, აღჭურავს უფლებით, მოიწვიოს ხელშემკვრელი მხარე,
რომელიც არ არის შესაბამისი საქმის მხარე , ანდა პირი ( ფიზიკური ან იურიდიული),
რომელიც არ არის მომჩივანი, რათა მან წარადგინოს წერილობითი მოსაზრებები ან
ჩაერთოს საქმის მოსმენაში.
47
იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-15 ოქმის (მიღებულია 2013 წლის 24 ივნისს) მე-
3 მუხლი.

40
  საქმეში მესამე მხარედ ჩართვა ხდება კომუნიკაციის ეტაპის შემდეგ,
სასამართლოსაგან ნებართვის მიღების გზით. ნებართვის მისაღებად, აუცილებელია,
სასამართლოს წარედგინოს დასაბუთებული თხოვნა საქმეში ჩართვის მოსაზრებების
მითითებით. მესამე მხარედ ჩართვაზე ნებართვის მოთხოვნის თაობაზე ატყობინებენ
მხარეებს, რომლებსაც აქვთ საპასუხო მოსაზრებების წარდგენის უფლება, რასაც,
თავის მხრივ, ატყობინებენ მე-3 მხარედ ჩართვის სუბიექტს.

 მე-3 მხარედ ჩართვა ხდება საქმის არსებითი განხილვის ეტაპზე.

 მე-14 ოქმის ძალით ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა კომისარს უფლება მიეცა
ჩაერთოს ნებისმიერ საქმეში და წარმოადგინოს თავისი მოსაზრებები.48

 პრაქტიკაში ყველაზე უფრო ხშირია მე-3 მხარედ არასამათავრობო ორგანიზაციების

ჩართვა, რომლებიც ადამიანის უფლებათა სფეროში საქმიანობენ. მაგალითად, საქმეში
Nachova and Others v. Bulgaria,49 სამხედრო პოლიციის მიერ სამხედრო ნაწილიდან
გაქცეული ორი ბოშა ახალგაზრდის მვლელობას შეეხებოდა, მესამე მხარედ
ჩაერთვნენ „ევროპული ბოშათა უფლებების ცენტრი“ და „Interrights”; საქმეში Yumak
and Sadak v. Turkey, რომელიც ქურთების რეგიონული პარტიების სამდურავს
თურქეთში არსებული მაღალი (10%-იანი) საარჩევნო რეიტინგთან დაკავშირებით,
ჩაერთო ორგანიზაცია „Minority Rights Interational”.50

 იშვიათი არ არის მესამე მხარედ სახელმწიფოთა ჩართულობაც. ჩართულობის მიზანი

სხვადასხვაა, თუმცა, ძირითადად, ეს მაშინ ხდება, როდესაც კონკრეტულ საქმეში
გამოვლენილი პრობლემა მათთვისაც მნიშვნელოვანია და სურთ ხელი შეუწყონ
საკითხის შესაბამისად გადაწყვეტას, ხშირია შემთხვევები, როდესაც ისინი არ
ეთანხმებიან სტრასბურგის სასამართლოს მიერ დამკვიდრებულ მიდგომებს და სურთ
მათი შეცვლა, მოითხოვენ მათთვის შეფასების მეტი თავისუფლების მინიჭებას, რათა
სტრასბირგის სასამართლოს მხრიდან კონტროლი, მოცემულ სფეროში აღარ იყოს
ძალიან მკაცრი; ზოგჯერ ეს უკავშირდება მათი მოქალაქის უფლებების დაცვის
ხელშეწყობას და ა. შ.

 მაგალითად, საქმეში Saadi v. Italy, რომელიც შეეხებოდა ტერორიზმში ეჭვმიტანილი

პირების ტუნისში დეპორტაციას, სადაც მომჩივნების აზრით, მათ წამება ელოდათ,

48
იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-14 ოქმის (მიღებულია 2004 წლის 13 მაისს) მე-
13 მუხლი.
49
Judgment of 6 July 2005;
50
Judgment of 8 July 2008;

41
 მესამე მხარედ ჩაერთო გაერთიანებული სამეფო. გაერთიანებული სამეფოს
მთავრობის აზრით, სტრასბურგის სასამართლოს მიერ დამკვიდრებული მკვეთრი
მიდგომა, რომლის თანახმად, არასათანადო მოპყრობისგან ადამიანის დაცულობის
აბსოლუტური უფლება განაპირობებდა დეპორტაციისგან თავი შეკავების
აბსოლუტურ მოთხოვნას, გადახედვას საჭიროებდა ტერორიზმში ეჭვმიტანილების
მიმართ. ისინი სერიოზულ რისკს უქმნდიდნენ სახელმწიფოში მცხოვრები
ადამიანების სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას. ამიტომ მათი უფლება- დაცული
ყოფილიყვნენ არასათანადო მოპყრობისაგან, უნდა შეფასებულიყო მთელი
საზოგადოების ინტერესების ჭრილში, ხოლო ამ კონტექსტში საზოგადოების
ინტერესები არ იყო ტერორიზმში ეჭვმიტანილთა ინდივიდუალური უფლებებზე
ნაკლებად მნიშვნელოვანი. გაერთიანებული სამეფოს მთავრობამ სტრასბურგის
სასამართლოს შესთავაზა, რომ არასათანადო მოპყრობის რისკის დასადგენად
გამოყენებული უნდა ყოფილო მტკიცების მაღალი სტანდარტი და საკმარისად არ
უნდა ჩათვლილიყო ოდენ დეპორტაციის რისკის ქვეშ მყოფი ადამიანების
განცხადებები. თუმცა, ეს ძალისხმევა წარუმატებლად დამთავრდა, რადგან
სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ არასათანადო მოპყრობის აკრძალვის
აბსოლუტური ხასიათი გამორიცხავდა ყოველგვარ დათმობასა და სტანდარტების
შერბილებას ამ მიმართებით. 51

 საქმეში Mikolenko v. Estonia, მესამე მხარედ ჩაერთო რუსეთი. საქმე შეეხებოდა ყოფილ
რუს ჯარისკაცს, რომელიც უკმაყოფილებას გამოთქვამდა გადაჭარბებული
პატიმრობისა და მისთვის ესტონეთში საცხოვრებლად დარჩენის ნებართვაზე უარის
გამო. რუსეთის მთავრობა ჩაერთო, რათა დასთანხმებოდა მომჩივნის არგუმენტებს და
ეჩვენებინა ესტონეთის პოლიტიკის არაგონივრულობა. სტრასბურგის სასამართლო
დაეთანხმა მათ პოზიციას, მომჩივნის მიმართ გამოყენებული პატიმრობა
ექსცეიურად მიიჩნია და კონვენციის მე-5 მუხლის დარღვევა დაადასტურა. 52

 საქმეში „Tv Vest As & Rogaland Pensjonistparti v. Norway” მესამე მხარედ ჩაერთო
გაერთიანებული სამეფო და ირლანდია. საქმე შეეხებოდა ნორვეგიულ კანონს
პოლიტიკური რეკლამის შეზღუდვის შესახებ და აწესებდა მედიის მარეგულირებელი
ხელისუფლების ორგანოსათვის ჯარიმების დაწესებას. მომჩივნის აზრით, ეს
ჯარიმები არღვევდა მათი გამოხაატვის თავისუფლებას. თუმცა, მესამე მხარედ
ჩართული სახელმწიფოების აზრით, პოლიტიკური რეკლამების აკრძალვის სფეროში,
სტრასბურგის სასამართლოს ეროვნული ხელისუფლებებისათვის უნდა მიეცა
შეფასების თავისუფლების ფართო არეალი და ნება დაერთო მათთვის მთლიანად
აეკრძალათ პოლიტიკური რეკლამის შესაძლებლობა. სტრასბურგის სასამართლო ამ
მოსაზრებას არ დაეთანხმა, და მიიჩნია, რომ სრული აკრძალვა არაპროპორციული
51
იხ. Saadi v. Italy, Judgment of 28 February 2008.
52
Mikolenko v. Estonia, Judgment of 8 October 2009;

42
 ღონისძიება იქნებოდა პოლიტიკური რეკლამის აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზნებთან
მიმართებაში. 53
 საქმეში Cocciarela v. Italy სამი ხელშემკვრელი მხარე ჩაერთო - ჩეხეთი, პოლონეთი და
სლოვაკეთი. საქმე შეეხებოდა იმის შეფასებას, აქცევდა თუ არა სამოქალაქო
სამართალწარმოების გაჭიანურება და მიღებული კომპენსაციის სიმცირე შესაბამის
პირებს კონვენციის დარღვევის მსხვერპლად. ჩართული სახელმწიფოების
მთავრობები მიიჩნევდნენ, რო კომპენსაციის მიღების შემდეგ პირი აღარ უნდა
ყოფილიყო ჩათვლილი „მსხვერპლად“ და ამ სფეროში მათ შეფასების მეტი
თავისუფლება უნდა ჰქონოდათ. სტრასბურგის სასამართლო არ დაეთანხმა მათ და
დაადგინა, რომ სამართალწარმოების გაჭიანურება და მიღებული კომპენსაციის
სიმცირე, ერთობლიობაში, სამართლებრივი დაცვის საშუალებას არაეფექტურს
ხდიდა. 54

ფაქტების დადგენა (fact finding missions)

 კონვენციის 38-ე მუხლის ძალით, სასამართლომ შეიძლება გამოიძახოს მოწმეები და

ჩაატაროს ადგილზე გამოძიება ფაქტების დადგენის მიზნით.
 ფაქტენის დადგენის მისიები პრაქტიკაში იშვიათად ხორციელდება, ვინაიდან,
სასამართლო არ არის მოწადინებული, ეჭვქვეშ დააყენოს ეროვნული სასამართლოს
მიერ დადგენილი ფაქტები. იგი, ჩვეულებრივ, ეყრდნობა მათ შეფასებას, მაგრამ,
როგორც წესი, მოითხოვს შესაბამისი დამაჯერებელი მტიცებულებების წარმოდგენასა
და დასაბუთებას.
 ფაქტების დადგენა უფრო ხშირად უკავშირდება იმის შემოწმებას, ჩაატარა თუ არა
ხელისუფლებამ ადეკვატური გამოძიება უფლებების დარღვევის ფაქტებზე,
განსაკუთებით, კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლებთან დაკავშირებულ საქმეებზე.
ფაქტების დადგენა ხშირად უკავშირდება ციხის პირობებისა და მომჩივნის
სამედიცინო მკურნალობის ისტორიის შემოწმებას.
 ფაქტების დადგენის მისიები მაშინაც ხორციელდება, როდესაც აშკარაა, რომ მხარეებს
შორის არსებული დავა ვერ გადაწყდება ოდენ მხარეების მიერ წარდგენილი
დოკუმენტების განხილვით. ასეთ დროს, იგი ადგილზე ატარებს მოსმენას უშუალოდ
ფაქტების დადგენის მიზნით და შეუძლია ადგილზე დაიწყოს გამოძიება.

 სასამართლოს უფლება აქვს გამოითხოვოს მტკიცებულებები, ექსპერტის დასკვნები,

ფოტოგრაფიული თუ აუდიოვიზუალური მტკიცებულებები. მაგალითად, საქმეზე
55
Enukidze and Girgvliani v. Georgia, მან გამოითხოვა ამ საქმეზე მსჯავრდებული

53
Tv Vest As & Rogaland Pensjonistparti v. Norway, Judgment of 11 December 2008
54
Cocciarela v. Italy, Judgment of 29 March 2006.
55
judgment of 26 April, 2011;

43
 პირების საპატიმროში ყოფნის ამსახველი ვიდეოჩანაწერები, რაც არ იქნა
შესრულებული.

 საქმის ორივე მხარე ვალდებულია დაეხმაროს სასამართლოს და არ შეუქმნას მას

დაბრკოლებები ფაქტების დადგენისას.

 სასამართლო ხშირად ეყრდნობა არასამათავრობო ორგანიზაციების ანგარიშებს.

მაგალითად, საქმეში Ireland v. The United Kingdom;56 სასამართლომ მოუსმინა 119
მოწმეს IRA-ს (ირლანდიის რესპუბლიკური არმია) წევრების დაკავების ფაქტზე.
საქმეზე Cypus v. Turkey,57 ევროპულმა კომისიამ, გარდა სტრასბურგია,
მტკიცებულებები მოისმინა ნიქოზიასა და ლონდონში, კომისია ესტუმრა ბერძენი
კვიპროელების სოფლებს ჩრდილოეთ, თურქების მიერ ოკუპირებულ სოფლებში.
საქმეში Poltoratskiy v. Ukraine58 კომისიამ განიხილა მტკიცებულებები კიევში და
ესტუმრა ციხეს, სადაც სასჯელს იხდიდა მომჩივანი, რათა შეფასებინა
სიკვდილმისჯილთა საკანში მყოფი პატიმრების მდგომარეობა და მათდამი მოპყრობა.
საქმე Ilaşcu and Others v. Moldova and Russia, 59 რომელიც შეეხებოდა რუსეთის მიერ
დენსტრისპირეთის ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მოლდოველების უფლებების
დარღვევას, სასამართლოს 4 მოსამართლისაგან შემდგარმა დელეგაციამ მოლდოვაში,
კერძოდ, კიშინიოვსა და ტირასპოლში, მოუსმინა 43 მოწმეს, ეწვია და მოსმენები
ჩაატარა მოლდოვას ეუთოს მისიაში, ციხეებში და დნესტრიპირეთის რეგიონში
რუსეთის ძალების ოპერატიული ჯგუფის შტაბბინაში, მოიპოვეს მტკიცებულებები
პოლიტიკოსების, თანამდებობის პირების, ციხის ადმინისტრაციის
წარმომადგენლებისა და რუსული არმიის ოფიცრებისაგან.

 კონვენციის 38-ე მუხლის ძალით, სახელმწიფოს ევალება სასამართლო

უზრუნველყოს ყველა აუცილებელი საშუალებით, ითანამშრომლოს მასთან,
მიაწოდოს ინფორმაცია, მტკიცებულებები, მასალები და სხვა. თუ სასამართლო
მიიჩნევს, რომ მოპასუხე სახელმწიფო არ ასრულებს ამ ვალდებულებებს, იგი
კონკრეტული საქმის განხილვის დროს კონვენციის 38-ემუხლის დარღვევას
დაადგენს. ამის მაგალითია სახელმწიფოთაშორისო საქმე Georgia v. Russia, რომელიც
შეეხებოდა რუსეთიდან ეთნიკურად ქართველების დეპორტაციას კონვენციის
მოთხოვნათა დარღვევით. რუსეთის მთავრობამ უარი უთხრა სტრასბურგის
სასამართლოს გადაეცა მისთვის ორი ცირკულარული წერილის ასლები, რომლებიც
ხელისუფლებამ გაუგზავნა სკოლებსა და სხვა დაწესებულებებს ეთნიკურად
ქართველი მოსწავლეების აღსარიცხად. უარის მოტივად დასახელებული იქნა ის,
თითქოს ეს დოკუმენტი წარმოადგენდა ისეთ მასალას, რომლის გასაჯაროებაც
აკრძალული იყო რუსეთის კანონმდებლობით. ევროპულ სასამართლოს წინა სქმეებში

56
Judgment of 18 January 1978;

57
Judgment of 10 May 2005;
58
Judgment of 29 April 2003;
59
Jydgment of 8 July 2004

44
 უკვე ჰქონდა შემუშავებული თავისი მიდგომა „სახელმწიფო საიდუმლოებად“
კლასიფიცირებულ მასალებთან მიმართებაში, რომლის მიხედვითაც, მოპასუხე
მთავრობას არ გააჩნდა უფლება დაყრდნობოდა თავის შიდა საკანონმდებლო
ნორმებს, რათა გაემართლებინა თავისი უარი სასამართლოსათვის გამოთხოვილი
მტკიცებულებების წარდგენის თაობაზე. ამ საქმეში რუსეთმა სასამართლოს იმის
დამაჯერებელი განმარტებაც კი არ მისცა ევროპულ სასამართლოს, თუ რატომ
წარმოადგენდა ეს დოკუმენტები სახელმწიფო საიდუმლოებას. სტრასბურგის
სასამართლომ დაადგინა ამ საქმეში კონვენციის 38-ე მუხლის დარღვევა. 60

 ფაქტების დამდგენი მისიების განხორციელებაზე დიდ გავლენას ახდენს დრო,

რომელიც გავიდა სადავო მოვლენებიდან, რის გამოც, მისიებს შეიძლება დაეკარგოს
ეფექტიანობა და დაუკარგოს აზრი. მაგალითად, საქმეში Tanli v. Turkey,61 რომელიც
შეეხებოდა მომჩივნის ვაჟის გარდაცვალებას უშიშროების სამსახურის პატიმრობაში,
სასამართლომ მიუთიტა, რომ შესაბამისი ფაქტებიდან გასული იყო დიდი დრო და
ფაქტების დამდგენი მისია საქმის გადაწყვეტას ვერ დაეხმარებოდა. თუმცა, საქმეში
ისედაც ცხადი იყო მოპასუხე მთავრობის პასუხისმგებლობა მისი ვაჟის
სიკვდილისათვის, რადგან მტკიცების ტვირთი სწორედ მას ეკისრებოდა, რომელმაც
ვერ წარმოადგინა დამაჯერებელი განმარტება იმის ტაობაზეე, რომ პატიმრისადმი
არასატანადო მოპყრობას ადგილი არ ჰქონდა.

მეგობრული მორიგება (friendly settlement)

 კონვენციის 37-ე და 39-ე მუხლები, და რეგლამენტის 62-ე მუხლი მხარეებს აძლევს

შესაძლებლობას, მშვიდობიანად მოაგვარონ სასამართლოს წინაშე აღძრული დავა.
სასამართლო წინასწარ არკვევს, აქვთ თუ არა მხარეებს მოსაზრებები მორიგების
თაობაზე.
 მხარეების მორიგების შემთხვევაში საჩივარი ამოირიცხება განსახილველი საქმეების
ნუსხიდან.
 ადრე სასამართლო უფრო პასიური იყო მორიგების მიღწევის მიზნით მცდელობების
განხორციელებაში. ბოლო პერიოდში, საქმეთა ნაკადის ზრდის კვალობაზე, იგი უფრო
მეტ ძალისხმევას იჩენს ამ სფეროში. იგი ზოგჯერ უფრო მეტ დროს აძლევს მხარეებს
მორიგების მისაღწევად.
 მორიგების თაობაზე მხარეთა შორის გამართული მოლაპარაკებები
კონფიდენციალურია. მოლაპარაკებების დეტალები, როდესაც მორიგება ვერ იქნა

60
იხ: Georgia v. Russia, Grand Chamber Judgment of 3 Luly 2014;

61
Judgment of 10 April 2001;

45
 მიღწეული, არ შეიძლება მითითებული და გამოყენებული იქნეს საქმის არსებითი
განხილვის დროს მხარის სასარგებლოდ ან საწინააღმდეგოდ.
 მომჩივნის მხრიდან კონფიდენციალობის პრინციპის დარღვევამ შეიძლება
გამოიწვიოს საჩივრის ამორიცხვა განსახილველ საქმეთა ნუსხიდან და ეს ჩაითვალოს
სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების ბოროტად გამოყენებად.
 როდესაც უფლების დარღვევა აშკარაა, ანდა, თუ უფლების დარღვევა
დაკავშირებულია სისტემურ პრობლემებთან, რომლის დაძლევის მიზნით
სახელმწიფოს უკვე დაწყებული აქვს ღონისძიებების გატარება, მთავრობა,
ჩვეულებრივ, მოწადინებულია, მიაღწიოს მხარესთან მორიგებას.
 მორიგების პროცედურები დაკავშირებულია გარკვეულ რისკებთან: მთავრობა
შეიძლება შეეცადოს მომჩივნის მოსყიდვას. მომჩივნის დაინტერესება კი ის არის, რომ
მორიგებისას მიიღოს მეტი, ვიდრე მიიღებდა საქმის არსებითი განხილვის შემდეგ
„სამართლიანი დაკმაყოფილების გზით“ და თავის მიზანს მიაღწიოს უფრო სწრაფად,
ვიდრე ეს კონვენციის პროცედურების გავლის მეშვეობით იქნებოდა შესაძლებელი.
 მხარეთა შორის მიღწეული ნებისმიერი მორიგება შეიძლება შეიცავდეს მოთხოვნას,
რომ მთავრობამ გაატაროს შესაბამისი ღონისძიებები კონკრეტულ ვადაში, კერძოდ,
უფრო ადრე, ვიდრე ეს მოხდებოდა საქმის ჩვეულებრივი მსვლელობისას.
 თუ მორიგება მიღწეულია, ორივე მხარემ უნდა მისწეროს სასამართლოს და
დაადასტუროს მორიგების პირობებზე შეთანხმება.
 მხარეთა შორის მორიგება შესაძლებელია საქმის განხილვის ნებისმიერ ეტაპზე.
 სასამართლო არ დაეთანხმება მორიგებას და გააგრძელებს საქმის განხილვას, თუ ამას
მოითხოვს კონვენციით დაცული უფლებების პატივისცემა. სასამართლო ასევე უარს
იტყვის მორიგების დამოწმებაზე, თუ ვერ დარწმუნდა, რომ მომჩივანი
ერთმნიშვნელოვნად დაეთანხმა მორიგების პირობებს.
 თუ მორიგების პირობები შესაბამის დროში არ შესრულდა, საქმე დაბრუნდება
განსახილველ საქმეთა ნუსხაში.
 მორიგება არ გულისხმობს სახელმწიფოს მიერ მხოლოდ გარკვეული თანხის
გადახდას მომჩივნისათვის და მისი უფლებების აღდგენის მიზნით გასატარებელ
ღონისძიებებს. მორიგების პირობები შეიძლება მოიცავდეს აგრეთვე, სახელმწიფოს
მხრიდან საერთო ხასიათის ღონისძიებების გატარების ვალდებულებას, როგორიც
არის, მაგალითად, ეროვნული კანონის ან პრაქტიკის შეცვლა და სხვა. მაგალითად,
62
საქმე Stefanov v. Bulgaria შეხებოდა იეჰოვას მოწმის მსჯავრდებას მის მიერ
სამხედრო სამსახურში წასვლაზე უარის გამო. მომჩივნის აზრით, მისი
კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა დეაცული იყო კონვენციის მე-9 მუხლით. საქმე
მორიგებით დამთავრდა. ბულგარეთი დაეთანხმა შეესრულებინა შემდეგი პირობები:

62
Stefanov v. Bulgaria, No. 32438/96;

46
  შეეწყვიტა 1991 წლიდან მოყოლბული ყველა ანალოგიური საქმე, სადაც
მსჯავრდებულები არ იყვნენ ალტერნატიული სამსახურის გავლის
წინააღმდეგი;
 მოემზადებინა და მიეღო კანონმდებლობა ამ საკითხში სრული ამნისტიის
გამოსაცხადებლად;
 ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახურის ფუნქციონირება სამხედრო
სამსახურიდან გადაეტანა სამოქალაქო ადმინისტრირების პირობებში;
 კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის მქონე პირებისათვის უზრუნველეყო
ბულგარეთის ყველა მოქალაქის თანასწორი უფლება გამოეხატათ თავიანთი
რწმენა მათთვის რააიმე დაბრკოლების შეუქმნელად ან რაიმე ზიანის
მიუყენებლად; 63

საჩივრის ამორიცხვა განსახილველ საქმეთა ნუსხიდან

 სასამართლო საქმეს ამორიცხავს განსახილველ საქმეთა ნუსხიდან თუ:

 მომჩივანს აღარ აქვს სურვილი მისდიოს თავის საჩივარს;
 დავა გადაწყდა;
 სასამართლოს მიერ დადგენილი ნებისმიერი მიზეზით საჩივრის განხილვა აღარ
არის გამართლებული.

 თუმცა, საჩივარი არ ამოირიცხება ნუსხიდან, თუ ადამიანის უფლებათა პატივსცემა

ამას მოითხოვს. მაგალითად, საქმე Tyrer v. The United kingdom, მიუხედავად იმისა,
რომ მომჩივანს სურდა საჩივრის გატანა, არ ამოირიცხა ნუსხიდან, რადგან იგი
64
შეხებოდა ბავშვების ფიზიკურ დასჯას;

 თუ დავა გადაწყდა, სასამართლო ბოლომდე უნდა დარწმუნდეს ამაში. მაგალითად,

საქმეში Konstantin Markin v. Russia, მამას, სამხედრო მოსამსახურეს, მისცეს
დროებითი შვებულება ბავშვის მოვლასთან დაკავშირებით, მაგრამ სადავო
დისკრიმინაციული ნორმა, რომელიც მამებისათვის ასეთ შვებულებას არ
ითვალისწინებდა, ძალაში რჩებოდა. სასამართლომ ამის გამო არ მიიჩნია დავა
გადაწყვეტილად. 65

63
Stefanov v. Bulgaria, judgment of 3 May 2001, (Struck out of the List ), § 14;
64
Tyrer v. The United kingdom, judgment of 25 April 197;8
65
Konstantin Markin v. Russia, Judgment of 22 March 2012. იხ. აგრეთვე საქმე Gagiu v. Romania (judgment
of 24 February 2009), რომელიც შეეხებოდა მომჩივნის სამედიცინო მკურნალობას ციხეში. მომჩივნის
გარდაცვალების გამო, მოპასუხე მთავრობამ მოითხოვა მისი საჩივრის ამრიცხვა განსახილველ საქმეთა
ნუსხიდან, რაზედაც უარი მიიღო, რამდენადაც მას არ ჰყავდა ოჯახი, ვინც მის მაგივრად გააგძელებდა
სასამართლო პროცედურებს.

47
  იმის შეფასება, თუ როდის აღარ არის გამართლებული საჩივრის განხილვა, უფრო
რთულია: საჩივარი შეიძლება ამორიცხოს ნუსხიდან, თუ მომჩივანი გარდაიცვალა და
საქმის გაგრძელების სურვილი გამოთქვა პირმა, რომელიც არ არის მომჩივნის არც
მემკვიდრე, არც ახლო ნათესავი და მას არც რაიმე ლეგიტიმური ინტერესი გააჩნია.
ერთ-ერთ საქმეში სასამართლომ უარი თქვა საჩივრის ამორიცხვაზე კვიპროსის
მთავრობის ცალმხრივი დეკლარაციის საფუძველზე, რომელშიც მთავრობა
აღიარებდა დარღვევას. ეს საქმე შეეხებოდა ტრეფიკინგის პრობლემას, სასამართლოს
კი მწირი პრაქტიკა გააჩნდა ამ სფეროში და დაინტერესებული იყო განეხილა ამ
კატეგორიის საქმე და დაედგინა პრაქტიკა.

 ნუსხიდან ამორიცხვა შეიძლება განხორციელდეს მთავრობის ცალმხრივი

დეკლარაციის საფუძველზეც, როდესაც თავად მომჩივანი ამის წინააღმდეგია.
მაგალითად, სასამართლომ ნუსხიდან ამორიცხა ბოშური თემის წარმომადგენელთა
საჩივრები, რადგან მოპასუხე მთავრობას უკვე გაატარებული ჰქონდა ბევრი
ღონისძიება მათი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ. სასამართლომ მიიჩნია, რომ აზრი
აღარ ჰქონდა მთავრობის კიდევ ერთხელ დასჯას იმავე დარღვევებისათვის, რის
გამოსასწორებლადაც იგი დგამდა კონკრეტულ ნაბიჯებს. ანალოგიურ ძველ საქმეეში
შესაბამისი შიდა პრობლემეები უკვე შესწავლილი და განხილული იყო, ხოლო ამ
კონკრეტულ მომჩივნებს მთავრობა სთავაზობდა ადეკვატურ კომპენსაციას.

ზეპირი მოსმენა და გადაწყვეტილების მიღების წესი

 სასამართლოში საქმის განხილვა საჯაროა, თუ სასამართლოს პრეზიდენტი

საწინააღმდეგოს არ გადაწყვეტს მორალის, საჯარო წესრიგის, უშიშროების,
არასრულწლოვანის ანდა პირადი ცხოვრების დაცვის ინტერესით.
 საქმის განხილვა ხდება ევროპის საბჭოს რომელიმე ოფიციალურ ენაზე -
ინგლისურად ან ფრანგულად. შესაძლებელია, მხარეს უფლება მიეცეს, სასამართლოს
მიმართოს თავის მშობლიურ ენაზე, მაგრამ ამის თაობაზე მან წინასწარ უნდა
გააფრთხილოს სასამართლო.
 ზეპირი მოსმენა სასამართლოში ძალზე იშვიათად ტარდება. საქმეთა დიდი
უმრავლესობის შემთხევევაში საქმე განიხილება წარდგენილი დოკუმენტაციის
საფუძველზე.
 ზეპირი მოსმენის დროს პალატაში საქმის განხილვას ხელმძღვანელობს შესაბამისი
პალატის პრეზიდენტი, თითოეული მხარის განკარგულებაშია 30 წუთი მხოლოდ
ძირითადი აქცენტებისათვის. თუ რომელიმე მოსამართლეს აქვს მხარესთან შეკითხვა,
შეიძლება გამოცხადდეს 15 წუთიანი შესვენება პასუხების მოსამზადებლად.
 სხომაზე შეიძლება მომზადდეს საქმის მოსმენის სიტყვა-სიტყვითი ჩანაწერი,
რომელიც ეგზავნება მხარეებს. მასზე შესაძლებელია შენიშვნების გამოთქმა, მაგრამ
ჩანაწერში არაფერი შეიცვლება.

48
  ხმის მიცემა ხორციელდება ხელის აწევით.
 გადაწყვეტილება მიიღება ხმათა უმრავლესობით. თუ მოსამართლეთა ხმები
თანაბრად გაიყო, ჩატარდება ხელახალი კენჭისყრა. თუ ხმები კვლავ თანაბრად გაიყო,
პალატის პრეზიდენტის ხმა იქნება გადამწყვეტი.
 პრეზიდენტს შეუძლია კენჭისყრა ჩაატაროს სიის ამოკითხვით, მაგრამ პირველად
ხმას აძლევენ ყველაზე გამოუცდელი, ახალბედა მოსამართლეები, რათა გამოირიცხოს
ხმის მიცემა გამოცდილი მოსამართლეების გავლენით.

როდის ხდება პალატის გადაწყეტილება საბოლოო

პალატის გადაწყვეტილება საბოლოო ხდება, როცა:

 მხარეები იმთავითვე განაცხადებენ, რომ არ აპირებენ საქმის დიდი პალატისათვის
გადაცემას;
 როდესაც გავა სამი თვე პალატის გადაწყვეტილებიდან და საქმეს არ გადასცემენ
დიდი პალატას;
 როდესაც დიდი პალატის 5 კაცისგან შემდგარი კოლეგია უარს ეტყვის მხარს საქმის
დიდი პალატისათვის გადაცემაზე.

დიდი პალატა

 კონვენციის მე-11 ოქმით დადგინდა დიდი პალატის უფლებამოსილება, მოისმინოს

საქმე პალატის გადაწყვეტილების მიღებიდან 3 თვის განმავლობაში.
 მხარეს შეუძლია მოითხოვოს საქმის გადაცემა დიდი პალატისათვის, თუმცა, მან
უნდა წარმოადგინოს შესაბამისი დასაბუთება, თუ რატომ უნდა გადაეცეს საქმე დიდ
პალატას.
 საქმის დიდი პალატისათვის გადაცემის საკითხს წყვეტს დიდი პალატის ხუთი
მოსამართლისაგან შემდგარი კოლეგია. კოლეგია დააკმაყოფილებს საქმის დიდი
პალატისათვის გადაცემის მოთხოვნას, თუ დაადგენს, რომ საქმეში არსებობს:

 სერიოზული საკითხი, რომელიც კონვენციის განმარტებასთან არის

დაკავშირებული;
 სერიოზული საკითხი, რაც უკავშირდება ეროვნული სამართლის ან პრაქტიკის
არსებით ცვლილებას;
 ზოგადი მნიშვნელობის მქონე და პოლიტიკური ხასითის სერიოზული
საკითხი;
 5 მოსამართლისაგან შემდგარი კოლეგიის უარი საქმის დიდი პალატისათვის
გადაცემის საკითხზე დასაბუთებული არ არის.

49
  პალატაში მონაწილე მოსამართლემ შეიძლება მონაწილეობა მიიღოს დიდ პალატაშიც,
მაგრამ პალატის პრეზიდენტი ვერ მიიღებს მონაწილეობას.
 დიდ პალატაში საქმის გადაცემა შედარებით იშვიათია ( 2010 წელს საქმის დიდ
პლატაში გადაცემის თაობაზე 264 მოთხოვნიდან დაკმაყოფილდა მხოლოდ 12
მათგანი);
 დიდი პალატა ვერ გააუქმებს პალატის გადაწყვეტილებას. მას გამოქვს თავისი
გადაწყვეტილება იმავე საქმეზე.
 დიდი პალატა სრულად ახორციელებს თავის უფლებამოსილებას საქმეზე, მათ შორის
ისიც შეუძლია, რომ საქმე მორიგებით დაამთავროს.

პალატის და დიდი პალატის გადაწყვეტილება

 სასამართლოს პალატას და დიდ პალატას საქმის არსებითი განხილვის შემდეგ

უფლება აქვთ ცნონ კონვენციის ერთი არ მეტი მუხლის დარღვევა. გადაწყვეტილების
მიღებას თითოეულ მუხლთან მიმართებაში ესაჭიროება ცალკე კენჭისყრა.

 თუ პალატა ან დიდი პალატა იმავდროულად განიხილავს რომელიმე მუხლთან ან

ფაქტებთან მიმართებაში საჩივრის დასაშვებობის საკითხს, ეს გადაწყვეტილებაც
ცალკე კენჭისყრით მიიღება, რაც წინ უსწრებს არსებით საკითხებზე
გადაწყვეტილების მიღებას, თუკი, ცხადია, დასაშვებობის საკითხი დადებითად
გადაწყდა.

 სასამართლოს გადაწყვეტილება ყოველთვის დასაბუთებულია. მასში, ჩვეულებრივ,

ასახულია ფაქტისა და სამართლის საკითხები, აღწერილია მხარეთა არგუმენტები
თითოეულ საკითხზე, მესამე მხარედ ჩართულ პირთა პოზიციები, გადმოცემულია
ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისი ნორმები, და სასამართლოს მსჯელობა და
დასკვნები. საკითხები განხილულია მსგავს საქმეებზე წინა პრეცედენტების ჭრილში.
გადაწყვეტილებაში ისიც არის მითითებული, ხმების რა რაოდენობით გადაწყდა ესა
თუ ის საკითხი. ასევე, დებულებები სამართლიან დაკმაყოფილებასთან
დაკავშირებით.

სამართლიანი დაკმაყოფილება

 კონვენციის დარღვევის აღიარებასთან ერთად, სასამართლო კონვენციის დარღვევის

მსხვერპლს სამართლიან დაკმაყოფილებას მიაკუთვნებს მისი უფლებების დარღვევის
გამო განცდილი მორალური თუ მატერიალური ზიანისათვის. ამას მოითხოვს
კონვენციის 41-ე მუხლი. ანაზღაურებას ექვემდებარება სასამართლო ხარჯებიც -
ადვოკატის მომსახურება, მგზავრობის ხარჯი და სხვა. მომჩივანი ვალდებულია
სასამართლოს წარუდგინოს გაწეული ხარჯებისა თუ მიღებული მატერიალური

50
 ზიანის დამადასტურებელი დოკუმენტები. ასანაზღაურებელი თანხის ოდენობა
პირდაპირ არის გადაწყვეტილებაში მითითებული.

 ზოგიერთ შემთხვევაში სასამართლოს შეუძლია მომჩივანს არ მიაკუთვნოს

კომპენსაცია ფულადი სახსრების ფორმით და მიუთითოს, რომ საკუთრივ კონვენციის
დარღვევის აღიარება საკმარის სამართლიან დაკმაყოფილებას წარმოადგენს
მომჩივნისათვის.

 სამართლიანი დაკმაყოფილების მოთხოვნა მომჩივანმა წინასწარ უნდა წარუდგინოს

სასამართლოს. თუ მომჩივანს ასეთი მოთხოვნა წარდგენილი არა აქვს, სასამართლო
არ იმსჯელებს მისთვის რაიმე კომპენსაციის გადახდაზე.

 მომჩივნისათვის კომპენსაციის გადახდის ვალდებულება ეკისრება მოპასუხე

მთავრობას.

 სამართლიანი დაკმაყოფილების მოთხოვნა ვრცელდება სახელმწიფოთაშორისო

საქმეებზეც, თუმცა, როგორც სასამართლომ განმარტა საქმეში Cyprus v. Turkey, ასეთ
დროს სამართლიანი დაკმაყოფილება გადაეცემოდა უფლებათა დარღვევის
კონკრეტულ მსხვერპლს, ცალკეულ ინდივიდებს და არა მომჩივანი სახელმწიფოს
მთავრობას.

განსხვავებული აზრი

 მოსამართლეს და მოსამართლეთა ჯგუფს უფლება აქვთ სასამართლოს მიერ

გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ შეადგინონ მთლიანად ან ნაწილობრივ
განსხვავებული აზრი.

 განსხვავებული აზრი ორნაირია: გადაწყვეტილების თანმხვედრი ანუ

კონკურენტული და არათანმხვედრი, ანუ საპირისპირო. არათანმხვედრი აზრი მაშინ
დგება, როდესაც მისი ავტორი/ ავტორები არ ეთანხმებიან ამა თუ იმ საკითხზე
პალატის ან დიდი პალატის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას, ხოლო თანმხვედრი
აზრი კი მაშინ, როდესაც გადაწყვეტილებას ეთანხმებიან, მაგრამ არ იზიარებენ
გადაწყვეტილების მოტივებსა და არგუმენტაციას. როდესაც 2 ან მეტ მოსამართლეს
გააჩნია განსხვავებული აზრი, ისინი წერილობით აყალიბებენ „ ერთობლივ
განსხვავებულ აზრს“. ჩვეულებრივი პრაქტიკაა ისიც, როდესაც ერთი მოსამართლე
წერილობით აყალიბებს „განსხვავებულ აზრს“, რომელსაც უერთდებიან სხვა
მოსამართლეები.

51
  განსხვავებული აზრი თან ერთვის გადაწყვეტილებას, გადაწყვეტილებასთან ერთად
საჯაროა და ყველასათვის ხელმისაწვდომი.

 განსხვავებული აზრების შედგენა ძალზე ხშირია. მათი შედგენის კულტურა- ძალზე

მაღალი. განსხვავებულ აზრებში ხშირად ხდება ახალი იდეების, ხედვებისა და
მიდგომების წარმოჩენა კონვენციის განმარტებისა და გამოყენების საკითხებზე. ისინი
დიდ როლს ასრულებენ კონვენციის სამართლის განვითარებაში.

გადაწყვეტილების განმარტება

 სასამართლოს გადაწყვეტილების განმარტება დასაშვებია. იგი ხორციელდება მხარის

თხოვნის საფუძველზე.
 ცალკე გადაწყვეტილება მიიღება იმაზე, დაკმაყოფილდეს თუ არა მხარის თხოვნა
გადაწყვეტილების განმარტების თაობაზე;
 გადაწყვეტილება სასამართლოს გადაწყვეტილების განმარტების შესახებ მიღებულ
უნდა იქნეს გადაწყვეტილების მიღებიდან ერთი წლის ვადაში,
 გადაწყვეტილების განმარტებისას სასამართლო ვერ გასცდება გადაწყვეტილებაში
ნაგულისხმევ შინაარსს.

გადაწყვეტილების გადასინჯვა

 სასამართლოს გადაწყვეტილების გადასინჯვა დასაშვებია მხარის თხოვნით, თუ

გამოვლინდა ფაქტი, რომელსაც შეეძლო გადამწყვეტი გავლენის მოხდენა საქმეზე და
რომელიც არ იყო ცნობილი სასამართლოსა და მხარისათვის და, ამ მხარეს არ შეეძლო
სცოდნოდა მის შესახებ.
 თხოვნა გადაწყვეტილების გადასინჯვის შესახებ მხარემ უნდა შეიტანოს ამ ფაქტის
გამოვლენიდან 6 თვის ვადაში.
 სასამართლო იღებს სპეციალურ გადაწყვეტილებას საქმის გადასინჯვის შესახებ
თხოვნის დაკმაყოფილების თაობაზე.

დასაშვებობა/მისაღებობა

52
 1. დასაშვებობის პირობები

სასამართლო განიხილავს საჩივარს, თუ:

 თუ მომჩივანმა ამოწურა შიდა სამართლებრივი მისაგებელი - გასაჩივრების შიდა
საშუალებები;
 არ არის გასული 4 თვეზე მეტი ბოლო შიდა გადაწყვეტილებიდან; (მე-15 ოქმის
მიღებამდე დადგენილი იყო 6 თვიანი ვადა).
 საჩივარი არ არის ანონიმური;
 საჩივარი არ შეეხება იმავე საკითხს, რაც სტრასბურგის სასამართლოს უკვე
განხილული აქვს;
 საკითხი არ არის გადაცემული გამოძიებისა ან მოგვარების სხვა საერთაშორისო
პროცედურისათვის;
 არ არის კონვენციასთან შეუთავსებელი ratione parsonae;
 არ არის კონვენციასთან შეუთავსებელი ratione materiae;
 არ არის კონვენციასთან შეუთავსებელი ratione loci;
 არ არის კონვენციასთან შეუთავსებელი ratione temporis;
 არ წარმოადგენს საჩივრის შეტანის ბოროტად გამოყენებას;
 არ არის აშკარად დაუსაბუთებელი;
 არ შეეხება უმნიშვნელო დარღვევას ან ზიანს. (ეს პირობა შემოღებული იქნა მე-14
ოქმით).

2. საერთო მიდგომები

 სასამართლომ აღნიშნა, რომ დასაშვებობის წესები გამოყენებული უნდა ყოფილიყო

გარკვეული ხარისხის მოქნილობით და ზედმეტი ფორმალიზმის გარეშე.
მხედველობაში უნდა ყოფილიყო მიღებული კონვენციის მიზნები და
განზრახულობანი - რათა ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულება განმარტებული და
გამოყენებული ყოფილიყო იმგვარად, რომ მისი გარანტიები გაეხადა პრაქტიკული და
ქმედითი. მაგალითად, სასამართლოს მკაცრი ფარგლები არ დაუწესებია 6 თვიანი
(რომელიც შემდგომ შეიცვალა 4 თვით) ხანდაზმულობის ვადისა და მნიშვნელოვანი
ზიანის პირობების განმარტებისას.

 მოპასუხე მთავრობასთან კომუნიკაციამდე, სასამართლოს, თავისი საკუთარი

ინიციატივით შეუძლია საჩივარი დაუშვებლად გამოაცხადოს კონვენციის 34-ე და 35-
ე მუხლების საფუძველზე. კომუნიკაციის შემდეგ სასამართლო მხოლოდ მაშინ
მიუბრუნდება დასაშვებობის საკითხს, თუ მოპასუხე მთავრობა წამოჭრის ამ თემას.

53
 არებობს ამ საერთო წესიდან გამონაკლისიც: სასამართლოს ნებისმიერ ეტაპზე,
საკუთარი ინიციატივით, შეუძლია კიდევ ერთხელ განიხილოს დასაშვებობის
საკითხი, თუ საქმე შეეხება საჩივრის კონვენციასთან შეუთავსებლობას ratione loci,
ratione personae და ratione temporis საფუძვლებით.

3. დასშვებობის სპეციფიკა სახელმწიფოთაშორისო საქმეებში

 სახელმწიფოთაშორისო საქმეებში, გარდა ისეთი საფუძვლებისა, როგორიცაა ratione

loci, ratione materiae, ratione personae და ratione temporis, გამოიყენება მხოლოდ 4 თვის
ხანდაზმულობის და შიდა სამართლებრივი საშუალებების ამოწურვის წესები.
სახელმწიფოთაშორისო საქმეებზე საჩივარი, 35-ე მუხლის საფუძველზე, ვერ იქნება
დაუშვებლად ცნობილი აშკარა უსაფუძვლობის მოტივით. „მსხვერპლთან“
დაკავშირებული მოთხოვნები ასევე არ გამოიყენება ამ კატეგორიის საქმეებში.

 ratione personae სახელმწიფოთაშორისო საქმეებში იმას გულისხმობს, რომ ორივე

მხარე სახელმწიფო (მომჩივანიცა და მოპასუხეც) წარმოადგენენ ევროპის საბჭოს
წევრებს, რომლებსაც რატიფიცირებული აქვთ კონვენცია.

 სახელმწიფოს, ინდივიდისაგან განსხვავებით, შეუძლია მოპასუხე სახელმწიფოში

არსებული კანონი ან პრაქტიკა სადავო გახადოს in abstracto მაშინ, როდესაც
სავარაუდო დარღვევა გამოწვეულია მხოლოდდამხოლოდ რაიმე ისეთი კანონის
არსებობის ფაქტით, რომელიც კონვენციით დაცულ უფლებებთან შეუთავსებელი
ღონისძიებების გატარების შესაძლებლობას ითვალისწინებს.

4. ვინ შეიძლება მიმართოს სასამართლოს?

 სასამართლოს შეუძლია მიმართოს ნებისმიერმა პირმა, პირთა ჯგუფმა ან

არასამთავრობო ორგანიზაციამ. იგულისხმება, მათ შორის, კომპანიები, მეწილეები,
მინდობილი მესაკუთრეები, პროფესიული გაერთიენებები, პროფესიული კავშირები,
პოლიტიკური პარტიები, რელიგიური ორგანიზაციები და სხვა.
 საჩივარი შეიძლება შეიტანოს თავად კომპანიამ, მისმა თავმჯდომარემ, მმართველმა,
დირექტორმა. თუმცა, ცალკეულ უფლებებთან მიმართებაში, ამ უფლებების არსიდან
გამომდინარე, მხოლოდ ფიზიკური პირი შეიძლება იყოს საჩივრის შემტანი,
მაგალითად, განათლების უფლების, წამების აკრძალვის დარღვევის და სხვა
საკითხებზე.

54
  საჩივრის შეტანის უფლება არ არის დაკავშირებული პირის უფლებაუნარიანობასა და
პროცესუნარიანობასთან.
 მოქალაქეობა და საცხოვრებელი ადგილი არ არის გადამწყვეტი, მთავარია ეს პირი
მოცემული სახელმწიფოს იურისდიქციაში შედიოდეს და იყოს კონვენციის
სავარაუდო დარღვევის „მსხვერპლი“.
 შესაძლოა სამართლებრივი უფლებაუნარიანობაც არ იყოს გადამწყვეტი. მაგალითად,
სასამართლომ ნება დართო პარანოიდული ფსიქოზით დაავადებულ პირს, შეეტანა
საჩივარი, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მეურვე ამის წინააღმდეგი იყო.66
 ახლო ნათესავს შეუძლია მსხვერპლის სახელით აღძრას საქმე, თუკი მსხვერპლი
მოწყვლადია ან ჯანმრთელობის მძიმე მდგომარეობის გამო, მოკლებულია
შესაძლებლობას, თავად შეიტანოს საჩივარი, აგრეთვე, მისი გარდაცვალების
შემთხვევაში.
 ბავშვს შეუძლია საქმე აღძრას როგორს სხვა სრულწლოვან მსხვერპლთან ერთად, ისე
დამოუკიდებლად. მაგალითად, Marckx -ის საქმეში, რომელიც შეეხებოდა „კანონიერ“
და „არაკანონიერ“ ქორწინებაში დაბადებული ბავშვების მიმართ გამსხვავებულ
მოპყრობას, მათ შორის, საკუთრების მემკვიდრეობით დატოვებისა და მიღების
67
საკითხებში, საჩივარი აღძრა დედამ და მისმა არასრულწლოვანმა ქალიშვილმა.
ბავშვი სასამართლოში შეიძლება წარმოადგინოს მშობელმა ან ადვოკატმა.
მაგალითად, საქმეში Campbell and Cosans V. The United Kingdom მომჩივნები თავიანთი
შვილების სახელით დავობდნენ ინგლისის სკოლებში ფიზიკური სასჯელების
გამოყენების გამო, რაც წარმოადგენდა სასკოლო დისციპლინის ნაწილს. 68 თუ ბავშვს
სტრასბურგის სასამართლოში წარმოადგენს ადვოკატი, მას უნდა ჰქონდეს შესაბამისი
უფლებამოსილების დამადასტურებელი დოკუმენტი.

 ჩვეულებრივ, სასამართლო არ იღებს წარმოებაში გარდაცვლილი პირის საჩივარს,

თუმცა, გარდაცვლილი პირის სახელით, თუ იგი კონვენციის დარღვევის სავარაუდო
მსხვერპლია, საჩივრის შეტანა შეუძლიათ ახლო ნათესავებსა და მემკვიდრეებს.
უფრო მეტიც, ეს არის ტიპიური პრაქტიკა კონვენციის მე-2 მუხლის სავარაუდო
დარღვევის საქმეებზე. მაგალითად, ცნობილ საქმეში McCann and Others v. United
Kingdom, რომელიც შეეხებოდა გიბრალტარში ბრიტანელი სამხედროების მიერ
ჩატარებულ ოპერაციას “ირლანდიის რესპუბლიკური არმიის” წევრების
დასაკავებლად, რა დროსაც, შეცდომით სრულიად უდანაშაულო ადამიანების მიმართ
მოხდა ცეცხლსასროლი იარაღიs გამოყენება, რასაც სამი ადამიანი ემსხვერპლა, საქმე
აღძრეს გარდაცვლილი ახალგაზრდების ოჯახის წევრებმა. 69 ასევე, საქმეში Keenan v.

66
Zehentner v. Austria , judgment of, 16. July 2009; §39. იხ. აგრეთვე საქმეები Winterwerp v. Netherlands,
(24.10.79); Van der Leer v. Netherlands (21.02.90).
67
Marckx v. Belgium, judgment of 13 June 1979.
68
Campbell and Cosans V. The United Kingdom; Judgment of 16 May, 1980.
69
McCann and Others v. United Kingdom, Judgment of 27 September 1995;

55
 The United Kingdom, რომელიც შეეხებოდა ციხეში თვითმკვლელობას, საჩივარი
სტრასბურგის სასამართლოში შეიტანეს გარდაცვლილის მშობლება. 70 Paul and Audrey
Edwards v. The United Kingdom ასევე შეეხებოდა პატიმრის მკვლელობას ციხეში
თანამესაკნის მიერ. ამ შემთხვევაშიც მშობლებმა შეიტანეს საჩივარი სასამართლოში
ხელისუფლების მიერ დაშვებული გულგრილობის, უწესრიგობისა და პოზიტიური
ვალდებულებების შუსრულებლობის სამდურავით.71 ასევე შეუძლიათ გააგრძელონ
სამართალწარმოება, თუკი მომჩივანი საჩივრის აღძვრის შემდეგ გარდაიცვალა.
ქართულ საქმეში Enukidze and Girgvliani v. Georgia მომჩივნები არიან მოკლული
ახალგაზრდის მშობლები - ირინა ენუქიძე და გურამ გირგვლიანი. საჩივრის შეტანის
შემდეგ ერთ მომჩივანი, მსხვერპლის დედა - ი. ენუქიძე გარდაიცვალა, რის შემდეგაც
მისმა მეუღლემ, მსხვერპლის მამამ -გ. გირგვლიანმა სასამართლოს აცნობა თავისი
განზრახვის შესახებ გაეგრძელებინა სამართალწარმოება როგორც თავისი, ისე
მეუღლის სახელით. 72

 როდესაც საქმე შეეხება ახლო ნათესავს, საჩივარი შეიძლება შეტანილ იქნეს როგორც
საკუთარი, ისე გარდაცვლილი პირის სახელითაც. მაგალითად, საქმეში Kurt v. Turkey
მომჩივანი დავობდა მისი შვილის გაუჩინარებისა და იმის გამო, რომ თურქეთის
ხელისუფლება არაფერს აკეთებდა მისი შვილის მოსაძებნად. მომჩივნის აზრით, მისი
შვილის განგრძობადი გაუჩინარებით გამოწვეული ტკივილი და სტრესი
უტოლდებოდა არაადამიანურ მოპყრობას. მისი საჩივარი კონვენციის მე-2, მე-3 და
73
სხვა მუხლების სავარაუდო დარღვევის შესახებ ბიღებულ იქნა წარმოებაში.

 თუმცა ის, თუ ვინ ჩაითვლება „ახლო ნათესავად“ - ვისაც ექნება საჩივრის

დამოუკიდებლად ანდა მსხვერპლის სახელით გაგრძელების უფლება - ეს
კონკრეტულ საქმეებზე პრაქტიკით ყალიბდება. მაგალითად, საქმეში Yasa v. Turkey
სასამართლომ გაიზიარა მომჩივნის მოსაზრება, რომ იგი, როგორც გარდაცვლილი
პირის ძმისშვილი, ლეგიტიმურად უფლებამოსილი იყო ემტკიცებინა, რომ ის
წარმოადგენდა მისი ბიძის მკვლელობის ტრაგიკული ფაქტის მსხვერპლს და
მნიშვნელობა არ ჰქონდა იმას, რომ გარდაცვლილ პირს სხვა უფრო ახლო ნათესავები
74
ჰყავდა. მისგან განსხვავებით, საქმეში Sanles Sanles v. Spain, სასამართლომ მიიჩნია,
რომ მომჩივანი, რომელმაც თავისი სიძის სახელით, რომელმაც თვითმკვლელობა
ჩაიდინა, აღძრა საჩივარი, არ წარმოადგენდა „მსხვერპლს“ . მისი სიძე იყო სრულიად
პარალიზებული უბედური შემთხვევის შედეგად და ეროვნულ სამართალწარმოებაში
დავობდა უმტკივნეულო სიკვდილის უფლებისათვის, იმ პირობით, რომ მის

70
Keenan v. The United Kingdom, Judgment of 6 September 1999;
71
Paul and Audrey Edwards v. The United Kingdom ; Judgment o 14 March 2002;
72
Enukidze and Girgvliani v. Georgia, judgment of 26 July 2011;§ 1.
73
Kurt v. Turkey , judgment of 25 May 1998;
74
Yasa v. Turkey, judgment of 2 September 1998.

56
 თვითმკვლელობაში დამხმარე პირებს არ დაჰკისრებოდათ პასუხისმგებლობა.
სტრასბურგის სასამართლომ მიუთითა, რომ კონვენციის სავარაუდო დარღვევას
მომჩივანზე პირდაპირი გავლენა არ მოუხდენია და ამიტომ იგი ვერ იდავებდა,
როგორც „მსხვერპლი“. 75

 არის შემთხვევები, როდესაც სასამართლო უარს აცხადებს საჩივრის განსახილველ

საქმეთა ნუსხდიდან ამორიცხვაზე, მიუხედავად იმისა, რომ გარდაცვლილი
მომჩივანს არ ჰყავს ახლო ნათესავები, ვინც მის მაგივრად გაარძელებდა საქმეს.
მაგალითად, საქმეში Karner v Austria მან უარი უთხრა მოპასუხე მთავრობას
ამოერიცხა საქმე ნუსხიდან, მიუხედავად იმისა, რომ გარდაცვლილი პირის მაგივრად
ვერავინ გააგრძელა მისი საქმე, რადგან მას არ ჰყავდა ნათესავები და მემკვიდრეები.
საკითხის საყოველთაო მნიშვნელობიდან გამომდინარე (საქმე შეეხებოდა
ჰომოსექსუალი პირის უფლებას, ესარგებლა პარტნიორის ბინის ქირავნობის
სახელშკრულებო უფლებით. სასამართლომ მიუთითა, რომ ეს საკითხი საყოველთაო
მნიშვნელობისა იყო კონვენციის წევრი ყველა სახელმწიფოსათვის და გააგრძელა
საქმის განხილვა. 76

 საჯარო ორგანოები, მათ შორის, ადგილობრივი ხელისუფლება, ვერ ისარგებლებენ

საჩივრის წარდგენის უფლებით. მაგალითად, საქმეში Radio France v. France
ადგილობრივი სამაუწყებლო კომპანია- „რადიო ფრანსი“- არ ჩაითვალა სახელმწიფო
ორგანოდ, ვინაიდან ის იმყოფებოდა კერძო რადიოსადგურის მდგომარეობაში 77.

5. ქმედითი სამართლებრივი მისაგებლის ამოწურვა ( exhaustion of remedies)

 იდეა - თავად სახელმწიფოს მიეცეს შესაძლებლობა, გამოასწოროს უფლების

დარღვევა და მისი შედეგები; მომჩივანმა შიდა სამართალწარმოებაში უნდა იდავოს
შინაარსობრივად იმავე საჩივრის გამო, რაც შეაქვს ევროპულ სასამართლოში, რათა
ეროვნულ სასამართლოს შესაძლებლობა მიეცეს იმსჯელოს და გადაწყვიტოს პირის
საჩივარი, სანამ იგი ევროპული სასამართლოს მიმართავს. 78 ამასთან, საშუალებების
ამოწურულობის შეფასება უშუალოდაა იმასთან დაკავშირებული, თუ გასაჩივრების
რა საშუალებები არსებობს მოცემულ ქვეყანაში და არის თუ არა ისინი
ხელმისაწვდომი და ეფექტიანი. ის ასახავს კონვენციის სუბსიდიურ როლს და
ემყარება პრეზუმფციას, რომ შიდა სამარლებრივი სისტემა უზრუნველყოფს ქმედით

75
Sanles Sanles v. Spain, judgment of 9 November 2000.
76
Karner v Austria , Judgment of 24 July 2003.
77
Radio France v France , judgment of 23 September 2003.
78
მაგალითისათვის იხ: P.,C & S v. The United Kingdom, judgment of 11 December 2001.

57
 სამართლებრივ მისაგებელს კონვენციის უფლებების სავარაუდო დარღვევასთან
მიმართებში.

 მომჩივანს მოეთხოვება მოპასუხე სახელმწიფოში ამოწუროს გასაჩივრების ის შიდა

საშუალებები, რომელთა გამოყენებითაც შესაძლებელი იქნებოდა კონვენციის
79
დარღვევის თავიდან აცილება. თუ მოჩივანმა შიდა გასაჩივრების საშუალებები არ
ამოწურა იმისგამო, რომ ხანდაზმულობის ვადები ან სხვა პროცესუალური წესები
დაარღვია, შიდა საშუალებების ამოწურვის მოთხოვნა ვერ ჩაითვლება
დაკმაყოფილებულად.

 მტკიცების ტვირთი შემდეგნაირად არის განაწილებული. მოპასუხე მთავრობასთან

კომუნიკაციამდე, მომჩივანმა სასამართლოს უნდა მიაწოდოს ინფორმაცია, რომ
ქმედითი შიდა სამართლებრივი მისაგებლის ამოწურვის მოთხოვნა
დაკმაყოფილებული აქვს. ამისათვის მან უნდა აღწეროს, თუ შიდა სამართლით
გათვალისწინებული გასაჩივრების რა საშუალებები გამოიყენა. ამის შემდეგ,
მთავრობას ეკისრება იმის მტკიცების ვალდებულება, რომ მომჩივნის მიერ
საშუალებები არ ამოწურულა.

 ამოწურვის წესი არ არის ფორმალური და ავტომატური : სასამართლომ მიუთითა,

რომ 35-ე მუხლის ეს დანაწესი გამოყენებული უნდა ყოფილიყო „გარკვეული
მოქნილობით და გადაჭარბებული ფორმალიზმის გარეშე“. 80 მომჩივანს მოეთხოვება
მხოლოდ იმ საშუალებების ამოწურვა, რომელიც არის ხელმისაწვდომი, ეფექტიანი და
საკმარისი. სასამართლოს განმარტებების თანახმად, კონვენციის 35-ე მუხლი
მომჩივანისაგან მოითხოვს მხოლოდ იმ საშუალებების ამოწურვას, რომლებიც იმ
დროისათვის „ ხელმისაწვდომი და საკმარისი“ იყო და, იმავდროულად, „ადეკვატური
და ეფექტიანი/ქმედითი არა მარტო მარტო თეორიულად, არამედ პრაქტიკული
თვალსაზრისითაც“. ევროპული სასამართლო არ გაიზიარებს მოპასუხე მთავრობის
პოზიციას, თუკი ესა თუ ის საშუალება მხოლოდ თეორიულად იყო ხელმისაწვდომი.
სასამართლომ შეიძლება მოსთხოვოს მთავრობას, დაასახელოს კონკრეული
მაგალითები, როდესაც ეს საშუალება წარმატებით იქნა გამოყენებული პრაქტიკაში,
ანალოგიურ ვითარებაში.

 ხელმისაწვდომობასთან მიმართებაში კარგი მაგალითია საქმე Conka v. Belgium,

რომელიც შეეხებოდა სლოვაკი ბოშების თავშესაფრისმაძიებელი ჯგუფის გაძევებას
ბელგიიდან. სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ გაძევების წინააღმდეგ

79
მაგალითისათვის იხ: Cardot v. France, judgment of 19 March 1991; § 34
80
მაგალითისათვის იხ. Guzzardi v. Italy, , judgment of 6 January 180; § 72

58
 გასაჩივრების საშუალება მათთვის ხელმისაწვდომი არ იყო, რადგან ინფორმაცია ამ
საშუალების შესახებ ბოშებს გადაეცათ პოლიციის განყოფილებაში, მაგრამ ეს
ინფორმაცია დაბეჭდილი იყო წვრილი ასოებით და მათთვის გაუგებარ ენაზე,
რამდენიმე ბოშური ოჯახისათვის მხოლოდ ერთი თარჯიმანი იყო ხელმისაწვდომი,
ხოლო უფასო სამართლებრივი დახმარება კი საერთოდ არ იყო მათთვის
81
უზრუნველყოფილი.

 გასაჩივრების სამართლებრივი საშუალება მხოლოდ მაშინ ჩაითვლება ეფექტიანად

და საკმარისად, თუ მას ძალუძს კონვენციის სავარაუდო დარღვევა გამოასწოროს.
მაგალითად, თუ თავშესაფრის მაძიებლის დეპორტაციის თაობაზე ეროვნული
ხელისუფლების გადაწყვეტილებას არ გააჩნია გადაწყვეტილების აღსრულების
ავტომატური შეჩერების/გადადების უნარი და პირს მანამდე გააძევებენ, სანამ
სასამართლო მისი გაძევების კანონიერებს საკითხს განიხილავს, ცხადია, მაშინ ეს
მისაგებელი - გადაწყვეტილებაზე სასამართლო კონტროლის შესაძლებლობა - ვერ
ჩაითვლება „ქმედითად“ კონვენციის გაგებით. შესაბამისად, როდესაც საკითხი
საშუალების ეფექტიანობას შეეხება, მთავრობამაც ის უნდა ამტკიცოს, რომ შესაბამისი
საშუალებები, რომლებიც მომჩივანმა არ გამოიყენა, იყო პრაქტიკული, ქმედითი და
ისეთი, რომელსაც შეეძლო დარღვევის გამოსწორება. მაგალითად, საქმეში Apostol v.
Georgia საქართველომ ვერ დაამტკიცა, რომ საკონსტიტუციო წესით გასაჩივრებას
შეეძლო შიდა სასამართლოს გადაწყვეტილების აღუსრულებლობის გამოსწორება,
ამიტომ საკონსტიტუციო სასამართლოში გასაჩივრება ვერ ჩაითვლებოდა
„ეფექტიანად“ და მისი გამოუყენებლობის გამო შიდა საშუალებები ვერ იქნებოდა
მიჩნეული ამოუწურავად82.

 საქმეში Devlin v. The United Kingdom,83 რომელიც შეეხებოდა ჩრდილოეთ ირლანდიის

საჯარო სამსახურში დანიშვნაზე მომჩივნისათვის მიცემულ უარს, სავარაუდოდ
რელიგიური დისკრიმინაციის მოტივით, სასამართლომ საპარლამენტო
ომბუდსმენთან გასაჩივრების შესაძლებლობა არ მიიჩნია ფექტიანად, რადგან მას არ
გააჩნდა მდგომარეობის გამოსასწორებლად საჭირო გადაწყვეტილების მიღების
უფლებამოსილება, კერძოდ მას არ შეეძლო თავად დაენიშნა ეს პირი ან გავლენა
მოეხდინა ამ საკითხის გადაწყვეტაზე.

 ადეკვატურობისა და ეფექტიანობის მოთხოვნა მაშინაც ირღვევა, როდესაც არსებული

საშუალებები არ შეესატყვისება ჩადენილ დარღვევას და ვერ უზრუნველყოფს
დამრღვევ პირთა იდენტიფიცირებასა და დასჯას. მაგალითად, საქმე Maccany v
Romania (2014) შეეხებოდა დემონსტრანტების წინააღმდეგ ძალადობას.

81
Conka v. Belgium, judgment of 5 February 2002; § 43-46.
82
Apostol v. Georgia , Judgment of 28 November 2006;
83
Devlin v. The United Kingdom, judgment of 30 October 2001

59
 სასამართლომ აღნიშნა, რომ როდესაც საქმე შეეხებოდა სახელმწიფოს აგენტების მიერ
ადამიანთა წინააღმდეგ ძალის გამოყენებას, მაშინ სამოქალაქო და ადმინისტრაციული
პროცედურები, რომელთა მეშვეობითაც მსხვერპლს მხოლოდ ზიანის ანაზღაურება
შეიძლებოდა მიეღო, არასაკმარისი იყო და, ამიტომ, მათი ამოწურვაც არ
მოეთხოვებოდათ. თუკი იარსებებდა საშუალება, რომლის მეშვეობითაც დამნაშავე
პირთა იდენტიფიკაცია და დასჯა მოხდებოდა, მაშინ ასეთი საშუალება
ჩაითვლებოდა ქმედით მისაგებლად, რომლის ამოწურვაც უკვე საჭირო გახდებოდა.
შესაბამისად, სასამართლომ უარყო მოპასუხე მთავრობის პოზიცია, რომ მომჩივნებს
არ ჰქონდათ ამოწურული ქმედითი შიდა სამართლებრივი მისაგებელი.

 ჩვეულებრივ, როდესაც მოპასუხე მთავრობა წამოჭრის ამა თუ იმ საშუალების

ხელმისაწვდომობის საკითხს, მაშინ მოსარჩელემ უნდა დაასაბუთოს, რომ გამოიყენა
იგი, ანდა არ გამოიყენა, როგორც არაეფექტური საშუალება, ანდა არსებობდა სხვა
განსაკუთრებული მიზეზი მისი გამოუყენებლობისა; მაგალითად, როდესაც
მომჩივანი ამტკიცებს, რომ მოცემულ სახელმწიფოში არსებობს კარგად
დამკვიდრებული ადმინისტრაციულ პრაქტიკა და შეძლებს იმის ჩვენებას, რომ
არსებობს ამგვარი ადმინისტრაციული პრაქტიკის შემწყნარებლობა ძალიან მაღალ
ოფიციალურ დონეზე მოცემულ სახელმწიფოში, ის გათავისუფლდება გასაჩივრების
არსებული საშუალებების ამოწურვის ვალდებულებისაგან, ვინაიდან იმოქმედებს
ვარაუდი, რომ ეს საშუალებები პრაქტიკაში არაეფექტური იქნებოდა. ამის კარგი
მაგალითია სახელმწიფოთაშორისი საქმე - Georgia v. Russia , რომელიც შეეხებოდა
4600 საქართველოს მოქალაქის დაკავებას, დაპატიმრებასა და გამოძევებას
რუსეთიდან. ისინი ძალდატანებით იყვნენ გამოძევებული. ხალხი ჯგუფებად
მიიყვანეს სასამართლოებში, ზოგიერთი მათგანი სასამართლო დარბაზშიც კი არ
შეუშვეს, მოსამართლესთან გასაუბრება გრძელდებოდა საშუალოდ 5 წუთის
განმავლობაში ფაქტების სათანადოდ გამოკვლევის გარეშე, ადამიანებს აიძულეს
ხელი მოეწერათ სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე ისე, რომ არ მისცეს მისი
წაკითხვისა და გადაწყვეტილების ასლის მიღების შესაძლებლობა, გარდა ამისა, მათ
არ ჰყავდათ ადვოკატი და თარჯიმანი. სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ
საქართველოს მოქალაქეების დაპატიმრებისა და გამოძევების კოორდინირებული
პოლიტიკა წარმოადგენდა ადმინისტრაციულ პრაქტიკას, რომელიც შეუთავსებელი
იყო კონვეციასთან. შესაბამისად, სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის
მიხედვით, შიდა მისაგებლის ამოწურვის მოთხოვნა ამ შემთხვევაში არ
გამოიყენებოდა. სასამართლომ ამ საქმეში კონვენციის 38-ე მუხლის დარღვევაც ცნო.84

 საზოგადოდ, მომჩივნის რწმენა, რომ ამა თუ იმ საშუალებას, მისი გამოყენების

შემთხვევაში არ მოჰყვებოდა შედეგი, საკმარისი არ არის. თუმცა, მნიშვნელობა აქვს
84
Georgia v. Russia , Judgment of 3 July 2014.

60
 პრაქტიკულ გარემოებებსა და სტატისტიკას. თუ ამა თუ იმ საკითხზე არსებობს მყარი
მიდგომები, მაგალითად, კანონის რაიმე ინტერპრეტაცია, რომელიც ფართოდ
გამოიყენება და რომლის საფუძველზეც მართლაც არ იყო მოსალოდნელი, რომ
სხვაგვარი გადაწყვეტილება იქნებოდა მიღებული, ასეთი საშუალების გამოყენება,
შეიძლება არ გახდეს სავალდებულო. მომჩივანმა უნდა დაარწმუნოს სასამართლო,
რომ მოცემული საშუალების გამოყენებისას არ არსებობდა წარმატების რეალური
85
პერსპექტივა.

 თუ არსებობს გასაჩივრების რამდენიმე საშუალება, მომჩივანს არ მოეთხოვება ყველა

ან ერთზე მეტი პარალელური საშუალების ამოწურვა, თუკი ცხადია, რომ ეს
საშუალებები მას წარმატების მეტ პერსპექტივასდ არ სთავაზობდა .86

 კონვენციის მე-2 მუხლთან მიმართებაში (სიცოცხლის უფლება) მომჩივანს არ

მოეთხოვება ამოწუროს გასაჩივრების ყველა საშუალება - ერთი მხრივ, სამოქალაქო
და ადმინისტრაციული, და, მეორე მხრივ - სისხლისსამართლებრივი, რათა 35-ე
მუხლის მოთხოვნა დააკმაყოფილოს. საკმარისია გასაჩივრების
სისხლისსამართლებრივი საშუალების გამოყენება.

 თუ მომჩივანმა ესა თუ ის საშუალება იმიტომ ვერ გამოიყენა, რომ გასაჩივრების ვადა

დაარღვია, მაშინ ეს საშუალება ვერ ჩაითვლება ამოწურულად.

 უფასო სამართლებრივი დახმარების ან თარგმანის არარსებობამ შეიძლება ესა თუ ის

საშუალება გახადოს ხელმიუწვდომელი და მომჩივანს აღარ მოეთხოვოს მისი
გამოყენება. სასამართლომ შეიძლება მოთხოვოს მთავრობას, დაასახელოს სხვა საქმე,
სადაც ესა თუ ის საშუალება წარმატებულად იქნა გამოყენებული და მისი მეშვეობით
მოხდა დარღვეული უფლების აღდგენა.

 როდესაც სტრასბურგის სასამართლოში ეროვნული კანონია გასაჩივრებული,

იშვიათია, რომ რაიმე საშულება ეფექტიანად იქნეს მიჩნეული, თუკი არ არსებობს
საკონსტიტუციო სასამართლოში ინდივიდუალური მიმართვის უფლება კანონის
არაკონსტიტუციურად ცნობის საკითხზე.

 თუ ამა თუ იმ საშუალების გამოყენება დაკავშირებულია ხანგრძლივ

სამართალწარმოებასთან, მისი გამოყენება შესაძლოა არ ჩაითვალოს აუცილებლად.

 ადამიანის უფლებათა მძიმე დარღვევების გამოუძიებლობის საქმეში ხელისუფლების

უმოქმედობა ათავისუფლებს მსხვერპლს, მიმართოს დაცვის სხვა საშუალებებს.
85
მაგალითისათვის იხ. Salah Sheekh v. Netherlands, judgment of 11 January 2011, § 123.
86
A. v. France, judgment o 23 November 1993.

61
  თუ საჩივარში დაყენებულია თ/აღკვეთის კანონიერების საკითხი, მომჩივანს არ
მოეთხოვება ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნით მიმართვა ეროვნული
ხელისუფლების ორგანოებისათვის, ვინაიდან ეს (ზიანის ანაზღაურება) ისედაც არ
იქნებოდა საკმარისი და ამით ვერ მოხდებოდა პატიმრობის უკანონოდ ცნობა.

 თუ საჩივარი შეეხება სამართალწარმოების გაჭიანურებას, მხოლოდ ის საშუალება

ჩაითვლება ეფექტიანად, რომელსაც შეუძლია ამ სამართალწარმოების დაჩქარება. 87

 თუ სახელმწიფო შექმნის უკუძალის მქონე სამართლებრივ საშუალებას, რომელიც

ეფექტიანია, მისი გამოყენება სავალდებულო იქნება.

 არ არის აუცილებელი, რომ გასაჩივრების ყველა საშუალება ამოწურულ იქნას

ევროპულ სასამართლოში საჩივრის შეტანამდე, მთავარია ეს პროცესი დასრულდეს
ევროპულ სასამართლოში შესაბამის საქმეზე დასაშვებობის გადაწყვეტილების
მიღებამდე. 88

 დე ფაქტო ოკუპაციურ რეჟიმების ტერიტორიაზე არსებული საშუალებების ამოწურვა:

ჩკთრ-ს (ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკა) ლეგიტიმურობა არ იყო
აღიარებული, და თურქულ საქმეებში დადგა საკითხი, მომჩივნებს მხოლოდ
კვიპროსის სამართლით დადგენილი საშუალებები უნდა ამოეწურათ, თუ ჩკთრ-ს
ხელისუფლების მიერ დადგენილი გასაჩივრების საშუალებების ამოწურვაც საჭირო
იყო. სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ ჩკთრ-ს სამართლით დადგენილი
საშუალებების ამოწურვაც საჭირო იყო. თუმცა, ილაშკუსა და სხვათა საქმეში
სასამართლომ განსხვავებულად გადაწყვიტა: მოპასუხე რუსეთის მთავრობა
მიუთითებდა, რომ დნესტრისპირელებმა არ ამოწურეს რუსეთის სამართლით
დადგენილი საშუალებები. სტრასბურგის სასამართლომ ეს უარყო და თქვა, რომ
მომჩივნებს ეს არ მოეთხოვებოდათ, რადგან რუსეთმა უარყო ბრალდება, რომ მისი
შეიარაღებული ძალები თუ სხვა თანამდებობის პირები მონაწილეობდნენ
დნესტრისპირელების დაკავებებსა და დაპატიმრებებში. 89

 განსაკუთრებული გარემოებები - საქმის გამოუძიებლობის დროს მომჩივნები

თავისუფლდებიან გასაჩივრების საშუალებების ამოწურვის ვალდებულებისაგან.
აგრეთვე, მაშინ, თუ არსებობს ხელისუფლების უმოქმედობის ადმინისტრაციული
პრაქტიკა, როდესაც ამაოა ყოველგვარი მცდელობა;90 ან როდესაც დადგენილია
სისტემური პრობლემა ( მაგალითად, ციხეებში) და წლების განმავლობაში არაფერი
87
Surmeli v. Germany, judgment of 8 June 2006.
88
Luberti v. Italy, decision of 7 July 1981.
89
Ilascu,Leslo, Ivantoc, and Petrov-popa v. Moldova and Russia, decision 0f 4 July 2001.

62
 იცვლება, მიუხედავად ბევრი საჩივრებისა. 91 „განსაკუთებული გარემოება“ დადგინდა
აგრეთვე ოჯალანის საქმეში, რომელიც პრაქტიკულად ვერ მიაღწევდა ვერაფერს,
ვინაიდან სრულ იზოლაციაში იმყოფებოდა, არ ჰქონდა სამართლებრივი განათლება
და არ გააჩნდა იურისტთან კონსულტაციის შესაძლებლობა. 92

 საქმეზე Beizaras and Levickas v. Lithuania 93

მიღებული გადაწყვეტილება
მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისით, უნდა ჩაითვალოს თუ არა შიდა საშუალებები
ამოწურულად მომჩივნებისთვის, რომლებიც წარმოადგენდენენ იმ არასამთავრობო
ორგანიზაციის (NGO) წევრებს, რომელმაც სისხლისსამართლებრივი საჩივარი შეიტანა
მომჩივანთა ინტერესების დასაცვად.

 მომჩივნებს წარმოადგენდენ ორი ახალგაზრდა მამაკაცი, რომლებმაც ფეისბუკზე

დაპოსტეს თავიანთი ფოტო, რომელზეც ერთმანეთს ჰკონცნიდნენ. ფოტომ მიიღო ასობით
ჰომოფობიური კომენტარი. მომჩივნების მოთხოვნით, არასამათავრობო ორგანიზაციამ
(რომლის წევრებიც იყვნენ მომჩივნები და რომელიც იცავდა ჰომოსექსუალ პირთა
უფლებებს) პროკურატურას მოსთხოვა სისხლისსამართლებრივი გამოძიების წამოწყება
ჰომოსექსუალთა წინააღმდეგ ძალადობისა და სიძულვილის წაქეზებისათვის (სისხლის
სამართლის კოდექსის 170-ე მუხლის საფუძველზე, რომელიც ითვალისწინებდა სისხლის
სამართლის პასუხისმგებლობას დისკრიმინაციის წაქეზებისათვის, მათ შორის,
სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით). პროკურორმა უარი თქვა დევნის აღძვრაზე.
ევროპულ სასამართლოში შეტანილი საჩივრის ავტორებს წარმოადგენდენ ეს ორი პირი და
არასამათავრობო ორგანიზაცია, რომელიც მათ ინტერესებს იცავდა შიდა პროცედურების
დროს. ევროპულმა სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ
შეტანილი საჩივარი დევნის აღძვრის მოთხოვნით, არ წარმოადგენდა actio popularis,
რამდენადაც ის მოქმედებდა ორი მომჩივნის ინტერესების დასაცავად, რომლებიც მისი წევრები
იყვნენ. არასამთავრობო ორგანიზაციის ჩართულობა არასდროს ყოფილა გაპროტესტებული
შიდა დონეზე. ევროპულმა სასამართლომ ასევე მიიღო მხედველობაში მომჩივანთა განცხადება,
რომ მათ ერჩივნათ არასამთავრობო ორგანიზაციას მიემართა სისხლისსამართლებრივი დევნის
დაწყების მოთხოვნით, რადგან ეშინოდათ, რომ ინტერნეტის კომენტატორები სამაგიეროს
გადაუხდიდნენ, თუკი ისინი თავად აღძრავდნენ საქმეს. ბრალდების სერიოზული ბუნებიდან
გამომდინარე, არასამთავრობო ორგანიზაციას ნება დაერთო, შიდა სისხლისსამართლებრივი
პროცედურების დროს ემოქმედა როგორც მომჩივნების წარმომადგენელს. ევროპულმა
სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ თანამედროვე ეპოქაში ამგვარი კოლექტიური

90
იხ. თურქული საქმეები: Akdivar v. Turkey,judgment of 16 September 1996; Auder and others v. Turkey,
judgment of 8 January 2004; Opuz v Turkey, judgment of 9 June 2009 და სხვ.
91
AB v. Netherlands , judgment of 29 January 2002
92
Öcalan v. Turkey, judgment of 12 March 2003, § 71-72; Grand Camver judgment of 12 May 2005; § 70
93
Beizaras and Levickas v. Lithuania, no. 41288/15, 14 January 2020.

63
 ორგანიზაციები, ზოგჯერ წარმოადგენდა ყველაზე ხელმისაწვდომ და ხანდახან ერთადერთ
საშუალებას ინდივიდებისათვის თავიანთი ინტერესების ეფექტიანი დაცვის საქმეში.

ევროპულმა სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ საჩივარი ევროპულ სასამართლოში შეტანილი

იყო პირადად მომჩივნების მიერ, მას შემდეგ, რაც შიდა სასამართლოებმა მიიღეს
გადაწყვეტილებები მათ საქმეზე. შესაბამისად, მთავრობის სარჩელი შიდა მისაგებლის
ამოუწურაობის თაობაზე იმ არგუმენტზე დაყრდნობით, რომ შიდა პროცედურების დროს
არასამათავრობო ორგანიზაცია მოქმედებდა მათი სახელით, არ იქნა გაზიარებული.

 იმ საშუალებების ამოწურვა, რომელიც უკავშირდება ევროპის კავშირის სამართალს.

საქმეში Laurus Invest Hungary KFT and Others v. Hungary სასამართლომ განიხილა რა
გავლენას ახდენდა შიდა საშუალებების ამოწურვასთან დაკავშირებით კონვენციის
მოთხოვნაზე შიდა სასამართლოს მიერ დაყენებული მოთხოვნა, რომ ჯერ საკითხი
განეხილა ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს. თუმცა, ამ კითხვაზე,
ვერ მოხერხდა ცალსახა პასუხის გაცემა საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე:
მომჩივან კომპანიას გააჩნდა სათამაშო ბიზნესი slot machine -ს გამოყენებით. 2012
წელს უნგრეთის პარლამენტმა მიიღო კანონი, რომელიც ზღუდავდა ამგვარ
საქმიანობას ასეთი ტერმინალების გამოყენებით. ზოგიერთმა მომჩივანმა
სახელმწიფოს მოსთხოვა კომპენსაცია თავიანთი ბიზნესის დაკარგვის გამო და
დაეყრდნენ ევროპის კავშირის სამართალს. მაგრამ, შიდა სასამართლომ, რომელიც
განიხილავდა სამოქალაქო სარჩელს, მოითხოვა ევროპის კავშირის
მართლმსაჯულების სასამართლოს წინასწარი გადაწყვეტილება იმის თაობაზე, თუ
რამდენად შეესაბამებოდა უნგრეთის კანონმდებლობა და მისი გამოყენების ფორმა
სერვისის განხორციელების თავისუფლებას, რომელიც დაცული იყო ევროპის
კავშირის ხელშეკრულების 56-ე მუხლით, და, აძლევდა თუ არა ევროპის კავშირის
სამართალი ინდივიდებს უფლებას, მოეთხოვათ კომპენსაცია ზიანისათვის, რაც
ევროპის კავშირის სამართლის შესაბამის დარღვევას მოჰყვა. ამის მიუხდავად,
მომჩინებმა საჩივარი მაინც შეიტანეს ევროპულ სასამართლოში, მიიჩნიეს რა, რომ
ევროპის კავშირის სასამართლოსათვის მიმართვა, რაც მათ შიდა სასამართლოებმა
დაავალდებულეს, არ წარმოადგენდა შიდა ქმედით მისაგებელს, რომლის ამოწურვაც
ევალებოდათ. კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივნები მიუთითებდნენ, რომ
უნგრეთის კანონმდებლობის ამოქმედებამ გამოიწვია მათი საკუთრების
გაუმართლებელი ჩამორთმევა კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის
მოთხოვნათა დარღვევით. ამ საქმეზე ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება
იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ მან საჩივარი არ მიიღო წარმოებაში როგორც
ნაადრევად შეტანილი (ორ მომჩივანთან მიმართებაში, რომლებსაც აღძრული ჰქონდა
სამოქალაქო სარჩელი და ჯერ გადაწყვეტილება არ იყო მიღებული), და შიდა
საშუალებების ამოუწურაობის გამო (იმ მომჩივანთან მიმართებაში, რომელსაც

64
 სარჩელი ჯერ არც კი ჰქონდა შეტანილი). შესაბამისად, უცნობი დარჩა, რა
გადაწყვეტილებას მიიღებდა სტრასბურგის სასამართლო, თუკი შიდა სასამართლო
განიხილავდა საქმეს და უარს ეტყოდა მომჩივნებს კომპენსაციის მინიჭებაზე,
ჩათვლიდა თუ არა ევროპული სასამართლო, რომ მომჩივნებს არ ჰონდათ
ამუწურული შიდა სამართლებრივი მისაგებელი, რაკი მათ არ შეასრულეს შიდა
სასამართლოს მოთხოვნა და არ მიმართეს ევროპის კავშირის სასამართლოს.

6. ოთხთვიანი ხანდაზმულობის ვადა

 იდეა : ამ წესის ratio legis არის ხელშემკვრელი სახელმწიფოების სურვილი, რომ

გამუდმებით არ ხდებოდეს გასაჩივრება და წარსული გადაწყვეტილებები დიდი ხნის
განმავლობაში არ იდგეს ეჭვისა და გაუქმების რისკის ქვეშ, და, თავიდან იქნეს
აცილებული მდგომარეობა, რომ სახელმწიფო ან ინდივიდი დიდი ხნის
განმავლობაში იმყოფებოდნენ სამართლებრივი გაურკვევლობის მდგომარეობაში

 დადგენილია 4 თვიანი ხანდაზმულობის ვადა შიდა საბოლოო გადაწყვეტილებიდან.

საუბარია იმ სამრთალწარმოებაზე, რომლის ამოწურვაც ევალება მომჩივანს. (მე-15
ოქმის მიღებამდე დადგენილი იყო 6 თვიანი ვადა ); ხსენებული 4 თვე მოიცავს უქმე
დღეებსაც.

 ვადის ათვლა იწყება შიდა საბოლოო გადაწყვეტილების მომდევნო დღიდან.

„საბოლოო გადაწყვეტილებად“ მიიჩნევა ბოლო შიდა გადაწყვეტილება, რომელმაც
უარი უთხრა მომჩივნის მოთხოვნას. თუ გადაწყვეტილება საჯაროდ არ გამოცხადდა,
მაშინ იმ დღიდან, როცა გადაწყეტილება მომჩივნისათვის ცნობილი გახდა
შეტყობინებით, ან მისთვის წერილობითი დასაბუთებული გადაწყვეტილების
ჩაბარების დღიდან. როდესაც „ადეკვატური და ქმედითი“ მისაგებელი არ არსებობს,
მაშინ „საბოლოო გადაწყვეტილებად“ მიჩნეული იქნება სახელმწიფოს ის
გადაწყვეტილება ან ქმედება, რომელიც გასაჩივრებულია.

 თუ საჩივარი შეეხება საკუთრივ კონვენციის დამრღვევი ქმედების მიმართ

გასაჩივრების საშუალებების არარსებობას - კონვენციის მე-13 მუხლის სავარაუდო
დარღვევას, ვადა იწყება იმ დღიდან, როდესაც ეს ქმედება ჩადენილ იქნა ან როდესაც
მომჩივანმა შეიტყო მის შესახებ;

 განსაზღვრულ გარემოებებში შესაძლებელია ამ ვადის შეჩერება ევროპული

სასამართლოსათვის წერილის გაგზავნით, მაგალითად, მნიშვნელოვანი შეფერხების
არსებობისას, ავადმყოფობის ან სხვა მიზეზის გამო; მაგალითად, ერთ-ერთ რუმინულ

65
 საქმეში (Maccany v Romania, 2014) მთავრობა ამტკიცებდა, რომ მომჩივნის საჩივარი
ხნდაზმული იყო, ვინაიდან მას გაშვებული ჰქონდა გასაჩივრების დადგენილი ვადა.
მაგრამ მომჩივანმა ახსნა, რომ ვადაში საჩივრის შეუტანლობა აიხსნებოდა მისი
მოწყვლადი მდგომარეობით, რაც უკავშირდებოდა მისი ჯანმრთელობის
მდგომარეობის შერყევას მის მიმართ არაადამიანური მოპყრობით რომ იყო
გამოწვეული. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ფსიქოლოგიურ ზიანს, რომელიც
სახელმწიფოს აგენტის მიერ ჩადენილ არაადამიანურ მოპყრობას მოჰყვა, მართლაც
შეიძლებოდა აღეკვეთა მსხვერპლისათვის გასაჩივრების უნარი და შესაძლებლობა.

 თუ მომჩივანი იყენებს საშუალებას, რომელიც უფლების აღდგენის თვალსაზრისით

წინასწარვე არაადეკვატური და არაეფექტიანია, ვადა გამოითვლება ეფექტიანი
საშუალების გამოყენებიდან. შესაბამისად, არაეფექტიანი საშუალების გამოყენებისას,
მომჩივანი იმყოფება რისკის ქვეშ, გაუშვას სტრასბურგისათვის მიმართვის 4 თვიანი
ვადა;

 ვადის დინება შეიძლება დაიწყოს ადვოკატის რჩევიდან იმის თაობაზე, რომ

მოცემულ შემთხვევაში არ არსებობდა ეფექტიანი დაცვის საშუალება (Keenan v. UK);94

 ხანდაზმულობის ვადა არ იწყება, სანამ დარღვევას აქვს განგრძობადი ხასიათი.

თუმცა, ყველანაირი განგრძობადობა ერთნაირი არ არის. ზოგჯერ აუცილებელია
იმის ჩვენება, რომ რომ ადგილი არა აქვს სტრასბურგის სასამართლოსათვის
მიმართვის გაუმართლებელ დაყოვნებას (მაგალითად, თურქეთის მიერ
ჩრდილოეთ კვიპროსში შეჭრის შემდეგ კვიპროსელი ბერძნების გაუჩინარების
გამო, საჩივარი სტრასბურგის სასამართლოში შეტანილი იქნა დიდი ხნის
დაგვიანებით, რის შედეგადაც დაირღვა ხანდაზმულობის ვადა. სტრასბურგის
სასამართლომ აღნიშნა, რომ საქმე ჰქონდა მომჩივანთა მხრიდან აუხსნელ და
გაუმართლებელ გაჭიანურებასთან მას შემდეგ, რაც გაიგეს, რომ ხელისუფლება
სრულ უმოქმედობაში იყო, არ ახდენდა არავითარ გამოძიებას და არანაირი იმედი
არ შეიძლება ჰქონოდათ, რომ რაიმე შეიცვლებოდა).

 როდესაც ევროპის კავშირის წევრი სახელმწიფოების ეროვნული სასამართლოები

კითხვით მიმართავენ ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების(ლუქსემბურგის)
სასამართლოს ევროპის კავშირის სამართლის საკითხებზე, ხანდაზმულობის ვადა
დაიწყება არა იმ მომენტიდან, მართლმსაჯულების სასამართლომ მასზე
გადაწყვეტილება გამოიტანა, არამედ იმ მომენტიდან როდესაც ეროვნულმა
95
სასამართლომ გამოიყენა ეს გადაწყვეტილება.

94
Keenan v. UK, decision of 22 March 1998;
95
Bosphorus Hava Yollari Turizm Ve Ticaret AS v. Netherlands, decision of 13 September 2001.

66
  გამონაკლის შემთხვევებში დასაშვებია ხანდაზმულობის ვადის შეჩერებაც. ამისათვის
მომჩივანმა წერილით უნდა აცნობოს სასამართლოს იმ გარემოებების შესახებ, რის
გამოც ითხოვს ვადის დინების შეჩერებას. ევროპული სასამართლო მსგავს თხოვნებს
იშვიათად აკმაყოფილებს. ამ დროს იციც არის მნიშვნელოვანი, თუ დროის რა
პერიოდს შეეხება დადგენილი ვადის გადაცილება. მაგალითად, საქმეში H.v UK and
Ireland, მომჩივანმა თავის ქმარ-შვილის მკვლელობის საქმეზე საჩივარი აღძრა 2 წლის
დაგვიანებით, თუმცაღა წარმოადგინა სამედიცინო დოკუმენტები, რომლითად
დგინდებოდა, რომ ტრაგიკული მოვლენების შემდეგ მან გაიარა სამედიცინო და
ფსიქიატრიული მკურნალობა. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ მისი
საჩივარი მაინც არ მიიღო, რადგან 2 წელი მეტისმეტ დაგვიანებად მიიჩნია. 96

7. ანონიმურობა

 იდეა : მომჩივანი იდენტიფიცირებადი უნდა იყოს; ანონიმური საჩივრები

დაუშვებლად გამოცხადდება.
 თუ მომჩივანს კონფიდენციალობის დაცვა სურს, ეს შესაძლებელია, და იგი
აღინიშნება ინიციალებით ან რაიმე ასოთი.

8. იდენტური საჩივრები, რაც უკვე განხილულია სასამართლოს მიერ

 ერთი და იმავე საქმეზე ახალი საჩივარი უნდა შეეხებოდეს განსხვავებულ საკითხებს

ან შეიცავდეს ახალ რელევანტურ ინფორმაციას;
 თუ მომჩივნის საჩივარი დაუშვებლად გამოცხადდა შიდა ქმედითი მისაგებლის
ამოუწურაობის გამო, მისი განმეორებითი საჩივარი შეიძლება მიიღონ, თუ კი იგი
დააკმაყოფილებს დასაშვებობის პირობებს.
 შეიძლება არსებობდეს დამატებითი ფაქტები, რომლებიც ამართლებს ახალი საჩივრის
შეტანას. მაგალითად, სავსებით შესაძლებელია მიიღონ ერთი და იმავე პირის
საჩივარი ჯერ თავისუფლების უკანონო აღკვეთის საკითხზე და შემდეგ სამართლიანი
განხილვის უფლების დარღვევაზე.
 დამატებითი სამართლებრივი არგუმენტების წარდგენა არ განიხილება „ახალ
რელევანტურ ინფორმაციად“.97

9. მოკვლევის ან მოგვარების სხვა საერთაშორისო ინსტანციაში შეტანილი საჩივრები

96
Decision of 7 March 1985.
97
იხ. მაგ: Vallan v. Italy, decision of 13 October 2010.

67
  საჩივარი დაუშვებლად ცხადდება, თუკი მომჩივანმა უკვე მიმართა მოკვლევის ან
მოგვარების სხვა საერთაშორისო ინსტანციას, მაგალითად, ადამიანის უფლებათა
კომიტეტს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის
საფუძველზე. 98

 ხსენებული საფუძვლით საჩივრის დაუშვებლობის წესი მხოლოდ იმ შემთხვევაში

ამოქმედდება, თუ საჩივრები ერთსა და იმავე საკითხს შეეხება (მაგალითად, თუ
მომჩივანმა გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტს მიმართა დისკრიმინაციის
საკითხზე, ხოლო სტრასბურგის სასამართლოს კი - კონვენციის მე-6 მუხლთან
დაკავშირებით, მაშინ საჩივარი დაშვებული იქნება; 99

 საჩივრის შეტანა გაეროს სამუშაო ჯგუფში, რომელიც განახორციელა ჰუმან რაითს

ვოტჩმა (Human Rights Watch) და არა მომჩივანმა, არ ჩაითვალა საჩივრის მისაღებობის
დამაბრკოლებელ გარემოებად. გაეროს სამუშაო ჯგუფი არ ჩაითვალა მოკვლევისა და
მოგვარების საერთაშორისო ინსტანციად, რადგან ეს ჯგუფი ვერ ჩაატარებდა
გამოძიებას და ვერ დაადგენდა ვინმეს პასუხისმგებლობას პირთა გაუჩინარების გამო,
რა საკითხსაც საჩივარი შეეხებოდა;100

 ევროპის წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი101 და ევროპული კომისია ასევე არ

ჩაითვალა ასეთ ინსტანციებად;102

 ორგანო, რომელიც წარმოადგენს შიდა სამართლებრივი სისტემის ნაწილს, არ

ჩაითვლება ამგვარ ინსტანციად, იმის მიუხედავად, არის თუ არა იგი დაფუძნებული
საერთაშორისო ხელშეკრულების საფუძველზე. სწორედ ამ ნიშნით, ბოსნიის
103
ადამიანის უფლებათა პალატა არ ჩაითვალა ასეთ ინსტანციად.

98
გაეროს ქარტიის 24(2) მუხლში მითითებულია, რომ თავისი ვალდებულებების განხორციელებისას,
„ უშიშროების საბჭი იმოქმედბეს გაერთიანებულე ერების მიზნებისა და და პრინციპების შესაბამისად.“. ეს
პრინციპების, რომლებიც გადმოცემულა 1ლ(3) მუხლში, მოიცავს საერთაშორისო თანამშრომლობის
უზრუნველყოფას ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებატა დაცვის ხელშეწყობისა და გაძლიერების
სფეროში. უშიჭროების საბჭო და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისათვის სავალდებულოა იმ უფლებათა
დაცვა, რომლებიც ამ ორგანიზაციის მიერ მიღებული ინსტრუმენტებით (აქტებით) არის გაცხადებული.

99
იხ. საქმე Pauger v. Austria, judgment of 28 May 1997,

100
იხ. საქმე Maslagova and Others v. Russia, decision of 6 Marcg 2008.
101
განმარტებითი ბარათი წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობისა და სასჯელის
კონვენციის თაობაზე, CPT/nf/C(1989)1(EN), § 92.
102
Karoussiotis v. Portugal, (01.02.2011).
103
Jeličiḉ v. Bosnia and Herzegovina, decision of 15 November 2015.

68
  სახელმწიფოთაშორისო განაცხადის შეტანა არ გამორიცხავს ინდივიდულური
საჩივრის შეტანას იმავე საკითხზე, რადგან ინდივიდი და სახელმწიფო სხვადასხვა
სუბიექტები არიან.

 საქმეზე Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) 104 მიღებული გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია

იმიტომ, რომ მან ჩამოაყალიბა კრიტერიუმები იმის განსასაზღვრად, როდის არის შესაბამის
საერთაშორისო ორგანოში გამოყენებული პროცედურა ევროპული მექანიზმის მსგავსი
კონვენციის 35 § 2 (b) მუხლის გაგებით. სასამართლომ უარყო მთავრობის არგუმენტი, რომ
კონკრეტულ კომიტეტში მოსარჩელის ინტერესების დასაცავად წარდგენილი საჩივარი
წარმოადგენდა გამოძიებისა და მორიგების ორგანოს კონვენციის 35 § 2 (b) მუხლის
გაგებით. სასამართლომ შეიმუშავა კრიტერიუმები, რომელსაც საერთაშორისო ორგანიზაცია
უნდა აკმაყოფილებდეს, რათა იგი მიჩნეულ იქნას „საერთაშორისო გამოძიებისა და
მორიგების ორგანოდ“ კონვენციის 35 § 2 (b) მუხლის გაგებით.
სასამართლოს განმარტებით, ძირითადი მოთხოვნა კონვენციის მექანიზმის მსგავსი სასამართლო ან
კვაზი-სასამართლო პროცედურების თაობაზე იმას გულისხმობს, რომ საკითხის განხილვა
ნათლად უნდა იყოს შემოსაზღვრული გარკვეულ ფარგლებში და შეზღუდული კონკრეტული
უფლებებით. ამასთანავე, იგი უნდა ეფუძნებოდეს სამართლებრივ ინსტრუმენტს, რომლის
მეშვეობით შესაბამისი ორგანო უფლებამოსილი იქნება განსაზღვროს სახელმწიფოს
პასუხისმგებლობა და მიანიჭოს სამართლებრივი რეაგირება, რომელსაც ძალუძს შეაჩეროს და
ბოლო მოუღოს სავარაუდო დარღვევას. იგი (საერთაშორისო გამოძიებისა და მორიგების ორგანო)
ასევე უნდა უზრუნველყოფდეს ისეთ ინსტიტუციონალურ და პროცედურულ გარანტიებს,
როგორებიც არის დამოუკიდებლობა, მიუკერძოებლობა, და შეჯიბრებითი პროცესი.

10. კონვენციის დებულებებთან შეუთავსებლობა Ratione loci

 დაკავშირებულია კონვენციის 1-ლ მუხლში მითითებულ ცნებასთან - „თავისი

იურისდიქციის ფარგლებში“.

 იდეა: უფლების დარღვევა უნდა იყოს მოპასუხე სახელმწიფოს იურისდიქციაში.

ჩვეულებრივ, სახელმწიფოს იურისდიქცია უკავშირდება იმ აქტებს, რომლებიც
ჩადენილია მის სახელმწიფო ტერიტორიაზე, შესაბამისად, ევროპული სასამართლოს
კომპეტენციაც შემოიფარგლება მოპასუხე სახელმწიფოს სახელმწიფო ტერიტორიის
ფარგლებში ჩადენი აქტებით. თუმცა, ხელშემკვრელი მხარეები შებოჭილნი არიან
ვალდებულებით, დაიცვან ყველა პირის უფლება, რომლებიც მათი რეალური
ხელისუფლებისა და პასუხისმგებლობის ქვეშ იმყოფებიან. სახელმწიფოს
უფლებამოსილი აგენტები (წარმომადგენლები), მათ შორის დიპლომატიური და

104
Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) [GC], no. 14305/17, 22 December 2020.

69
 საკონსულოს აგენტები და შეიარაღებული ძალები იმყოფებიან სახელმწიფოს
იურისდიქციის ქვეშ, იმის მიუხედავად, მათი ხელისუფლება სახელმწიფოს
ტერიტორიაზე ხორციელდება თუ მის ფარგლებს გარეთ. ამგვარად, „იურისდიქცია“
სახელმწიფოს ტრიტორიით არ შემოიფარგლება.

 ტერიტორიული იურისდიქციის თვალსაზრისით სპეციფიკური საქმე იყო Bosphorus

Hava Yollari Turizm Ve Ticaret As v. Ireland. ამ საქმეძში გასაჩივრებული იყო
სახელმწიფოს ისეთი ღონისძიება, რომელიც წარმოადგენდა საერთაშორისო
ვალდებულების აღსრულებას. კერძოდ, საქმე შეხებოდა მომჩივანი კომპანიის მიერ
დაქირავებული თვითმფრინავის დაყადაღებას ირლანდიაში ევროპული კომისიის
მოქმედი რეგულაციის საფუძველზე. ეს რეგულაცია, თვის მხრივ, ეყრდნობოდა
გაეროს სანქციებს, რომელიც დაუწესდა იუგოსლავიას ბალკანეთში ომის გამო.
ვინაიდან თვითმფრინავის დაყადაღება განახორციელა ირლანდიის ხელისუფლებამ,
სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივანი კომპანია ხვდებოდა მოპასუხე სახელმწიფოს
იურისდიქციის ფარგლებში და მისი საჩივარი შეთავსებადი იყო კონვენციასთან.

 ექსტრა-ტერიტორიული იურისდიქცია. იგი გულისხმობს სახელმწიფო

იურისდიქციის გავრცელებას სხვა სახელმწიფოს ან სადავო ტრიტორიაზეც,
რომელსაც მოპასუხე სახელმწიფო ეფექტიანად აკონტროლებს სრულად ან
ნაწილობრივ, როდესაც ეს არის შედეგი მისი მხრიდან ამ ტერიტორიის სამხედრო
ოკუპაციისა, ამ ტერიტორიაზე მისი სამხედრო ნაწილების ან შეიარაღების
არსებობისა, ან როდესაც იგი ამ ტერიტორიის მთავრობის მოწვევითან თანხმობით,
იგი სრულად ან ნაწილობრივ ფლობს და ახორციელებს იმგვარ ძალაუფლებას,
როგორსაც ჩვეულებრივ უნდა ახორციელებდეს ეს მთავრობა. სასამართლომ არაერთ
საქმეში ცნო ხელშემკვრელი სახელმწიფოების ექსტრა-ტერიტორიული იურისდიქცია
(მაგალითად, საქმეებში Cyprus v. Turkey105 და Loizidou v. Turkey 106
სასამართლომ
აღიარა, რომ თურქეთი ახორციელებდა ეფექტიან კონტროლს ჩრდილოეთ კვიპროსის
ტერიტორიაზე, იქ მყოფ პირებზე და მათ საკუთრებაზე. საქმეებში Illascu v. Moldova
and Russisa,107 katan an Others v. Molodova and Russia 108 სასამართლომ ასევე აღიარა
რუსეთის პასუხისმგებლობა დნესტრისპირეთის ტერიტორიაზე მომხდარი
დარღვევების გამო იმ გარემოების საფუძველზე, რომ ამ ტერიტორიაზე განლაგებული
იყო მისი სამხედრო ძალები და შეიარაღება, ხოლო ადგილობრივ სეპარატისტულ
ხელისუფლებას კი იგი პოლიტიკურ და სამხედრო დახმარებას უწევდა.

105
იხ. Cyprus v. Turkey, # 6780/74 და # 6950/75, judgment of 10 July 1976, და Cyprus v. Turkey, # 25781/,
judgment of 10 May 2001.
106
Loizidou v. Turkey , Judgmentof 18 December 1996; (Grand Chamber;
107
Ilascu,Leslo, Ivantoc, and Petrov-popa v. Moldova and Russia, decision 0f 4 July 2001.
108
katan an Others v. Molodova and Russia, Judgmentof 19 October 2012; (Grand Chamber);

70
 სასამართლომ ასევე დაადგინა სომხეთის პასუხისმგებლობა ჩრდილოეთ ყარაბახის
ტერიტორიასთან მიმართებაში);

 ისეთ შემთხვევებში, როდესაც ხელშემკვრელი მხარე ვერ აკონტროლებს თავისი

სახელწიფო ტერიტორიის გარკვეულ ნაწილს, მიღებულია შესაბამისი წინასწარი
დათქმების გაკეთება კონვენციის ხელმოწერის დროს ან რატიფიცირებამდე.
დათქმებში აღნიშნულია, რომ რომ ისინი შესაბამის ტერიტორიებზე ვერ ან სრულად
ვერ ახორციელებენ თავიანთ იურისდიქციას და ამიტომ ვერ იქნებიან
პასუხისმგებელნი ამ ტერიტორიებზე ადამიანის უფლებების დარღვევის გამო. ასეთი
დათქმები გააკეთეს, მაგალითად საქართველომ აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის
ტერიტორიების მიმართ, მოლდოვამ - დნესტრისპირეთის მიმართ, აზერბაიჯანმა -
ჩრდილოეთ ყარაბახის მიმართ. დათქმების გაკეთება სრულად ვერ ათავისუფლებს
მხარეს ამ ტერიტორიებზე უფლებების დარღვევის გამო კონვენციის წინაშე
პასუხისმგებლობისაგან. თუ დადგინდება, რომ მხარემ არ გაატრა ყველა
აუცილებელი ღონისძიება დარღვეული უფლებების აღდგენისა თუ მათუ
პრევენციისათვის, შეიძლება დადგეს პოზიტიური ვალდებულებების დარღვევის
გამო მისი პასუხისმგებლობის საკითხი. ცხადია, ცალკე შეფასების საგანი გახდე ის,
თუ რა შეიძლება მოემოქმედა მოცემულ ხელშემკვრელ მხარეს შესაბამის
გარემოებებში. მაგალითად, საქმეში katan an Others v. Molodova and Russia, რომელიც
დნესტრისპირეთში მცხოვრები ბავშვების განათლების უფლების დარღვევას
შეეხებოდა, სასამართლომ მიიჩნია, რომ მოლდოვას ხელისუფლებას გამოყენებული
ჰქონდა მის ხელთ არსებული ყველა საშუალება იქ მცხოვრები ბავშვების უფლებების
დასაცავად და რომ ამ მიმართებით მას პოზიტიური ვალდებულებები დარღვეული
არ ჰქონდა.

 „იურისდიქცია“ მით უმეტეს მოიცავს ისეთ ტერიტორიებს, რომელზედაც მოპასუხე

სახელმწიფომ თავად განაცხადა, რომ მასზე გავრცელდება კონვენცია და აღიარა
თავისი იურისდიქცია.

 როდესაც ხორციელდება თვითმფრინავის დაყადაღება გაეროს სანქციების

საფუძველზე, მაგრამ კონკრეტული ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მიერ, ეს
სახელმწიფო მიიჩნევა მოპასუხე მხარედ.

109
 საქმეში Öcalan v. Turkey , სასამართლომ გამოიყენა კონვენცია თუქეთის
ხელისუფლების მიერ ნაიბორის (კენია) საერთშორისო აეროპორტში ოჯალანის
დაკავებისა და დაპატიმრების ფაქტების მიმართ, მით უფრო, რომ დაპატიმრების
შემდეგ, იგი გადაყვანილი იქნა თურქეთის ტერიტორიაზე.

109
Öcalan v. Turkey, judgment of 12 March 2003, Grand Camver judgment of 12 May 2005;

71
 სახელმწიფოს იურისდიქციისა და შესაბამისად, მისი პასუხისმგებლობის საკითხი
მაშინაც შეიძლება დადგეს, როდესაც დარღვევები ჩადენილია მოპასუხე
სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, მაგრამ სხვა სახელმწიფოს ან ორგანიზაციის
წარმომადგენლების მიერ. ასეთ შემთხვევაშიც პასუხისმგებლობა პოზიტიური
ვალდებულებების დარღვევით შეიძლება გამოიხატებოდეს. მაგალითად, საქმე al –
Hashir v. Poland შეეხებოდა პოლონეთში, აშშ-ს ხელისუფლების მიერ ტერორიზმში
ეჭვმიტანილი პირების საიდუმლო დაპატიმრებასა და წამებას. სასამართლომ
განიხილა კონვენციის 1-ლი მუხლის საფუძველზე პოლონეთის პასუხისმგებლობა
საქმიანობისათვის, რომელიც განხორციელებული იყო აშშ-ს ცენტრალური
სადაზვერვო სააგენტოს მიერ მის ტერიტორიაზე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ
კონვენციის ძალით, პოლონეთს მოეთხოვებოდა გაეტარებინა ღონისძიებები, რათა
უზრუნველეყო, რომ მის იურისდიქციაში მყოფი პირები არ დაექვემდებარებოდნენ
კონვენციის მე-3 მუხლით აკრძალულ არასათანადო მოპყრობას. სასამართლომ
დაადგინა, რომ ასეთი ღონისძიებების გატარების ნაცვლად, პოლონეათმა
შეგნებულად შეუწყო ხელი მთელ ამ პროცესს. მიუხედავად იმისა, რომ პოლონეთის
ხელისუფლების წარმომადგენლები უშუალოდ არ მონაწილეობდნენ არასათანადო
მოპყრობის ფაქტებში, პოლონეთი მაინც პასუხისმგებელი იყო კონვენციის მე-3
მუხლით.

11. კონვენციის დებულებებთან შეუთავსებლობა Ratione materiae

 სტრასბურგის სასამართლოს კომპეტენცია ვრცელდება მხოლოდ ისეთი საჩივრების

განხილვაზე, რომლებიც შეეხება კონვენციებითა და მისი ოქმებით დაცულ
უფლებებს. საჩივრები, რომლებიც შეეხება უფლებებს, რომლებიც კონვენციით არ
არის დაცული, ცხადდება კონვენციასთან შეუთავსებლად Ratione materiae და მათ
სასამართლო განსახილველად არ მიიღებს. მაგალითად, კონვენცია პირდაპირ არ
იცავს სოციალურ- ეკონომიკურ უფლებებს, თავშესაფრის უფლებას, უცხოელის
უფლებას შევიდეს და დასახლდეს ამა თუ იმ კონკრეტულ ქვეყანაში, ადამიანის
უფლებას, პატიმრობა მოიხადოს კონკრეტულ საპატიმრო ადგილას, ასევე,
დიპლომატიური დაცვის, მუშაობის, განქორწინების, ან სოციალური დაზღვევის
მიღების უფლებებს და სხვა. ამიტომ ამ უფლებებთან დაკავშირებულ საჩივრებს,
ჩვეულებრივ, იგი წარმოებაში არ იღებს.

 თუმცა ის ფაქტი, რომ ესა თუ ის უფლება კონვენციით არ არის გათვალისწინებული,

აუცილებლობით როდი ნიშნავს იმას, რომ იგი მთლიანად არის გამორიცხული
კონვენციით უზრუნველყოფილი დაცვიდან. მაგალითად, თავშესაფრის უფლება არ

72
 არის კონვენციით დაცული, მაგრამ ადამიანის სხვა ქვეყანაში გაძევება ან
ექსტრადიცია ექვემდებარება ევროპულ ზედამხედველობას. სასმართლომ აღნიშნა,
რომ იგი ვერ განიხილავდა ფაქტისა და სამართლის სფეროში დაშვებულ
შეცდომებსთავშესაფრის უფლებასთან დაკავშირებულ საჩივრებში, მაგრამ გააჩნდა
სრული კომპეტენცია განეხილა ისინი კონვენციის მე-3, მე-6 და მე-13 მუხლების
ჭრილში. გარდა ამისა, სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი მიმართულია
იქითკენ, რომ რაც შეიძლება გააფართოვოს უფლებათა დაცვის სფეროები და
დაადგინოს ახალი სტანდარტები, უფლებათა ცალკეული კომპონენტების აღმოჩენისა
თუ მათი ფართო განმარტების გზით და ამ მიზნით გამოიყენოს „ცოცხალი
ინსტრუმენტის დოქტრინა“. Lopez Ostra v. Spain 110
მაგალითად, საქმეში
სასამართლომ ფართოდ განმარტა კონვენციის მე-8 მუხლი და დაადგინა, რომ ეს იგი
ადამიანს იცავდა ნაგვის გადამამუშავებელი ნარჩენებით გამოწვეული მავნე
ზიანისაგან; თუმცა, სასამართლომ ისიც აღნიშნა, ასეთი შინაარსი, თავიდან,
სავარაუდოდ არც იყო გათვალისწინებული კონვენციის მე-8 მუხლით. ასევე, საქმეში
Guerra and Others v.Italy,111 სასამართლომ მე-8 მუხლის დარღვევა დაეფუძნა იმ
გარემოებას, რომ ადგილობრივმა ხელისუფლებამ მოსახლეობას არ მიაწოდა
ინფორმაცია მათ სავხოვრებელი ადგილის ახლოს მდებარე ქიმიური ხარხნის
უსაფრთხოების რისკების საკითხზე.

 ზოგჯერ, საქმე შეეხება ისეთ შემთხვევებს, როდესაც მომჩივანს არასწორად აქვს

ნაგულვები ესა თუ ის „უფლება“ კონვენციით დაცული ამა თუ იმ მუხლის
112
მოქმედების სფეროში. მაგალითად, საქმეში Botta v. Italy, მომჩივნის სამდურავი
უკავშირდებოდა მთავრობის უმოქმედობას, მიეღო ზომები კერძო საცურაო
ორგანიზაციების წინააღმდეგ, ვისი ბრალითაც, შეზღუდული შესაძლებლობების
მქონე პირებს არ გააჩნდათ პლაჟზე და ზღვაზე გასვლის შესაძლებლობა.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ვინაიდან საქმე ეხებოდა პლაჟზე მისასვლელს, რაც
საკმაოდ დაშორებული იყო მომჩივნის საცხოვრებელი ადგილიდან, იქ მისვლის
შესაძლებლობა ვერ ჩაითვლებოდა „პირადი ცხოვრების“ ნაწილად.

 საჩივრები, რომლებიც მიჩნეულია კონვენციის უფლებების ბოროტად გამოყენებად,

ცხადება დაუშვებლად, როგორც კონვენციასთან შეუთავსებელი Ratione materiae
(სასამართლომ არაერთი ისეთი საჩივარი ცნო ამ საფუძვლით დაუშვებლად,
რომლებიც შეეხებოდა გამოხატვის თავისუფლების ბოროტად გამოყენებას და
უკავშირდებოდა საყოველთაოდ დადგენილი ფაქტების, მათ შორის ჰოლოკოსტის
უარყოფას ( გოღოდი საფრანგეთის წინააღმდეგ), ანდა რელიგიური ჯგუფებისადმი
შუწყნარებლობასა და მათ დიფამაციას (ნორვუდი გაერთიანებული სამეფოს
110
Lopez Ostra v. Spain, judgment of 9 December 1994.
111
Guerra and Others v.Italy, Judgment of 19 February 1998.
112
Botta v. Italy, judgment of 24 February 1998.

73
 წინააღმდეგ), კომუნისტური პარტიის რეგისტრაციაზე უარის თქმას, ნაცისტურ ან
რასისტულ პროპაგანდას და სხვა. (იხ. კონვენციის მე-17 მუხლის კომენტარი).

 შემთხვევათა კიდევ ერთი ჯგუფი, როდესაც საჩივრები ცხადდება კონვენციასთან

შეუთავსებლად Ratione materiae, უკავშირდება უფლებებს, რომელთა მიმართაც
შესაბამის სახელმწიფოს გაკეთებული აქვს წინასწარი დათქმა. თუმცა, სასამართლო
კომპეტენტურია ჯერ ის შეაფასოს, რამდენად შეთავსებადია საკუთრივ ეს დათქმა
კონვენციასთან.

12. კონვენციის დებულებებთან შეუთავსებლობა Ratione temporis

 სტრასბურგის სასამართლო არ არის კომპეტენტური განიხილოს საჩივრები იმ

მოვლენათა მიმართ, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა მოპასუხე სახელმწიფოში
კონვენციის ძალაში შესვლამდე ან მისი რატიფიკაციის თარიღამდე.

 თუ დარღვევები დაიწყო კონვენციის ძალაში შესვლამდე და გაგრძელდა შემდეგაც,

სახელმწიფო პასუხს აგებს მხოლოდ შესაბამის ტერიტორიაზე კონვენციის ძალაში
შესვლის შემდეგ პერიოდში ჩადენილი მოქმედებისა თუ უმოქმედობისათვის.
მაგალითად, როდესაც საქმე შეეხება გაჭიანურებულ პროცედურებს, რომლებიც
დაიწყო კონვენციის რატიფიცირებამდე, მაგრამ გაგრძელდა შემდეგაც, პერიოდი,
რომელიც მხედველობაში იქნება მიღებული, დაიწყება რატიფიცირების თარიღიდან.
შესაბამისად, განგრძობადი დარღვევებიც გახდება სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის
საფუძველი, თუკი სახელმწიფომ არ გამოასწორა ვითარება კონვენციის ძალაში
შესვლის შემდეგ.

 ცალკე საკითხია ის, თუ რა ჩაითვლება კონვენციის გაგებით „განგრძობად

დარღვევად“. საქმეში Aḉimoviḉ v. Croatia,113 მომჩივანი აპროტესტებდა ხორვატიის
არმიის მიერ მისი კოტეჯის დანგრევას, რასაც ადგილი ჰქონდა ხორვატიაში
კონვენციის ძალაში შესვლამდე (1997 წლის 5 ნოებევრი). სასამართლომ უარყო, რომ
ქონების განადგურება წარმოადგენდა განგრძობად დარღვევას. მისგან განსხვავებით,
უმოქმედობა გაუჩინარებულ ადამიანთა მოძებნის საკითხში, მიჩნეულ იქნა
114
განგრძობად დარღვევად. საქმეში Varnava and Others v Turkey სასამართლომ
მიუთითა, რომ გაუჩინარებული ადამიანის მოძებნის პროცდურული ვალდებულება
ძალაში რჩებოდა მანამ, სანამ პირის ბედთან დაკავშირებით არავინ იყო
პასუხისმგებელი. როგორც სასამართლომ მიუთითა, „განგრძობადი უმოქმედობა
სავალდებულო გამოძიების ჩატარებასთან დაკავშირებით, უნდა ჩაითვალოს
განგრძობად დარღვევად“.
113
Aḉimoviḉ v. Croatia, decision of 7 November 2002;
114
Varnava and Others v Turkey, judgment of 18 September 2009. § 148;

74
  უფრო რთული საკითხები წარმოიშობა მაშინ, როდესაც სახელმწიფოს აქტი ჩადენილი
იყო რატიფიკაციამდე, მაგრამ მომჩივანი ჯერ კიდევ იღებს ამ აქტით გამოწვეულ
ზიანს. ასეთ შემთხვევაშიც სახელმწიფომ შეიძლება პასუხი აგოს პოზიტიური
ვალდებულებების დარღვევისათვის, რაც ვითარების გამოუსწორებლობით შეიძლება
გამოიხატებოდეს. მაგალითად, თუ პირის სიკვდილის ფაქტი და სიცოცხლის
უფლების დარღვევა მოხდა კონვენციის ძალაში შესვლამდე, ხოლო საქმის
გამოუძიებლობა უკავშირდება კონვენციის ძალაში შესვლის შემდეგ პერიოდს,
სახელმწიფო ვერ გაექცევა კონვენციის წინაშე პასუხისმგებლობას.

 საჩივრები, რომლებიც შეეხებოდა კომუნისტური რეჟიმების მიერ საკუთრების

ნაციონალიზაციას, სასამართლო დაუშვებლად აცხადებს Ratione temporis
საფუძვლით. მაგრამ, თუ სახელმწიფოს მიღებული აქვს კანონმდებლობა, რომლითაც
დაჰპირდა დაზარალებულებს კომუნისტური რეჟიმების მიერ ჩამორთმეული ქონების
სრულ ან ნაწილობრივ დაბრუნებას, ასეთი კანონმდებლობა, კონვენციის 1-ლი ოქმის
1-ლი მუხლის საფუძველზე, მიჩნეული იქნება, როგორც ჩამორთმეულ ქონებაზე
საკუთრების ახალი უფლების დამდგენი კანონმდებლობა და მისი შეუსრულებლობა
მიჩნეულ იქნება კონვენციის დარღვევად.

 ზემოაღნიშნული უნდა განვასხვავოთ შემთხვევებისაგან სადაც უფლებაში ჩარევა

რატიფიცირებამდე მოხდა, მაგრამ სახელმწიფომ რატიფიკაციის შემდგომაც ვერ
გამოასწორა ვითარება. ასეთ დროს საჩივარია მიჩნეულია კონვენციასთან
შეუთავსებლად ratione temporis. სასამართლო მიუთითა, რომ სხვაგვარი გადაწყვეტა
კონვენციისათვის უკუძალის მინიჭების ტოლფასი იქნებოდა, რაც საერთაშორისო
სამართლის პრინციპებთან მოვიდოდა წინააღმდეგობაში. კერძოდ, მან მიუთითა: „...
იმ საქმეებში, სადაც ჩარევა წინ უსწრებს რატიფიცირებას, ხოლო უარი მის
გამოსწორებაზე რატიფიცირების შემდეგ ხდება, ამ უკანასკნელი ქმედების თარიღზე
დაყრდნობა დროში სასამართლოს იურისდიქციის განსაზღვრისათვის, იმას
გამოიწვევს, რომ კონვენცია მბოჭავი გახნება სახელმწიფოსათის იმ ფაქტთან
მიმართებით, რომელსაც ადგილი ჰქონდა მანამ, სანამ კონვენცია ძალაში შევიდოდა ამ
სახელმწიფოს მიმართ“. 115

1. კონვენციის დებულებებთან შეუთავსებლობა ratione personae

115
Blečiḉ v. Croatia, judgment of 8 March 2006;

75
აქ ორი კომპონენტი უნდა იქნეს მხედველობაში მიღებული. კონვენციის 34-ე მუხლის
მიხედვით, საჩივარი შეიძლება შეტანილ იქნეს მხოლოდ კონვენციის ხელშემკვრელი
მხარის წინააღმდეგ და მხოლოდ იურიდილი ან ფიზიკური პირის მიერ. ამგვარად
მოთხოვნა ratione personae შეეხება ორივე მხარეს - სახელმწიფოსაც და მომჩივანსაც:
საჩივარი შეტანილი უნდა იყოს ხელშემკვრელი სახელმწიფოს წინააღმდეგ და ის უნდა
იყოს პასუხისმგებელი სავარაუდო დარღვევაზე. ამის პარალელურად, საჩივარი,
რომელიც შეტანილია ისეთი პირის მიერ, რომელიც არ არის კონვენციის სავარაუდო
დარღვევის მსხვერპლი, ასევე ratione personae შეუთავსებელია კონვენციასთან; ასეთი
საჩივრები მიუღებლად იქნება ცნობილი.

ა) მოპასუხე სახელმწიფო:

 მოთხოვნა - ratione personae- დაკმაყოფილებულია, როდესაც სავარაუდო დარღვევა

ჩადენილია სახელმწიფოს მიერ ან შეიძლება რაიმე ფორმით შეერაცხოს იგი. საჩივარი
შეიძლება შეტანილ იქნეს სახელმწიფოს წინააღმდეგ, თუ შესაბამისი ქმედება
ჩადენილია საკუთრივ სახელმწიფოს, ან მისი ორგანოების მიერ, როგორიცაა
ცენტრალური ან ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანო, სასამართლო ან
ტრიბუნალი, უშიშროების ძალები, სახელმწიფოს მიერ კუთვნილი კომპანია.
მნიშვნელობა არა აქვს, საქმე შეეხებაპოზიტიური ან ნეგატიური ვალდებულებების
დარღვევას, თუ ორივეს ერთად. თუ უფლების დამრღვევია კერძო პირი ან
სტრუქტურა, მაშინ საჩივარი იქნება კონვენციასთან შეუთავსებელი ratione personae;

 ეს პირობა აგრეთვე გამორიცხავს საჩივრების შეტანას საერთაშორისო

ორგანიზაციებისა და ტრიბუნალების წინააღმდეგ. მაგალითად, სასამართლომ
დაადგინა, რომ ისეთი ორგანოების ქმედებები (მოქმედება ან უმოქმედობა),
რომლებიც დაფუძნებული იყო გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზულუციაზე კოსოვოს
ადმინისტრირებისათვის, კერძოდ, ბოსნია-ჰერცეგოვინის უმაღლესი
წარმომადგენლის გადაწყვეტილებები, რომლის ხელისუფლებაც ეყრდნობოდა
გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციებს, ვერ შეერაცხებოდა კონვენციის წევრ
მოპასუხე სახელმწიფოს, რამდენადაც ქმედება არ იყო მისი იურისდიქციის
ფარგლებში.

 სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის გარკვევისას მნიშვნელობა იმასაც აქვს, მიიჩნევა

თუ არა შესაბამისი ორგანო საჯარო ხელისუფლების ორგანოდ შიდა სამართლის
საფუძველზე, ანდა ახორციელებს თუ არა იგი საჯარო ფუნქციებს; მაგალითად,
საქმეში Buzescu v. Romania მომჩივანი ასაჩივრებდა ადვოკატთა ასოციაციის -
„რუმინელი იურისტების კავშირი“ - გადაწყვეტილებებს. სასამართლოს უნდა
გადაეწყვიტა, იყო თუ არა რუმინეთის სახელმწიფო პასუხისმგებელი ადვოკატთა
ასოციაციის ქმედებებისათვის კონვენციის საფუძველზე. სასამართლომ ამ კითხვას

76
 დადებითად უპასუხა, ვინაიდან ასოციაცია შექმნილი იყო კანონის საფუძველზე და
გააჩნდა ადმინისტრაციული და სამართალშემოქმედებითი ფუნქცია. ამასთან, შიდა
სამართლის საფუძველზეც იგი მიიჩნეოდა შიდა სამართლის ორგანოდ, რომელიც
ასრულებდა ადმინისტრაციულ ქმედევბებს და ახორციელებლა საჯარო სამსახურის
როლს.116

 სახელმწიფო ვერ გაითავისუფლებს თავს პასუხისმგებლობისაგან, თუ მან თავისი

პასუხისმგებლობა კერძო სტრუქტურებს გადააკისრა. სასამართლომ გამოიყენა ეს
პრინციპი საქმეში Castello-Roberts v. UK კერძო სკოლებში ფიზიკურ სასჯელებთან
დაკავშირებით. სასამართლომ მიუთითა, რომ განათლების უფლება და
დამამცირებელი მოპყრობისაგან აკრძალვა თანაბრად ვრცელდებოდა ყველა ბავშვზე,
იმის მიუხედავად, სახელმწიფო სკოლაში სწავლობდა იგი თუ კერძოში და რომ
სახელწიფო პასუხისმგებელი იყო მათ შორის კერძო სკოლებში სასკოლო
117
დისციპლინაზე.

 კერძო პირთა მხრიდან ჩადენილ ქმედებებთან მიმართებაში სახელმწიფოს

პასუხისმგებლობა უკავშირდება პოზიტიური ვალდებულებების დარღვევას
(მაგალითად, როდესაც სახელმწიფოს ევალებოდა ადამიანთა დაცვა კერძო პირების
მხრიდან თავდახმებისაგან ანდა გარკვეული პრევენციული ღონისძიების გატარება).
ეს პასუხისმგებლობა წარმოდგება კონვენციის 1-ლი მუხლის საფუძველზე აღებული
ვალდებულებიდან - ყველასათვის უზრუნველყოს უფლებათა ეფექტიანი დაცვა. ამ
თვალსაზრისით საინტერესო საქმეა Young, James and Webster v. UK, რომელიც
შეეხებოდა ბრიტანეთის რკონიგზის თანამშრომლების სამსახურიდან
გათავისუფლებას იმის გამო, რომ მათ უარი თქვეს გაეერთიანებულიყვნენ
პროფესიულ კავშირში, მიუხედავად იმისა, რომ პროფესიულ კავშირში იძულებით
გაწევრიანებაზე იყო დაფუძნებული მათი შრომითი ხელშეკრულება. სასამართლომ
დაადგინა, რომ მომჩივნების იძულება გაერთიანებულიყვნენ პროფკავშირში
წარამოადგენდა გაეთიანების თავისუფლების (მისი ნეგატიური ასპექტის) დარღვევას,
და რომ სახელმწიფო სწორედ იმიტომ იყო პასუხისმგებელი, რომ ამგვარი მოპყრობა -
პროფკავშირში გაერთიანების იძულება სამსახურიდან გათავისუფლების მუქარით,
რაც კონვენციას არღვევდა, მისი კანონმდებლობით ლეგიტიმური იყო. 118

 სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა არ დადგება, თუ მას არ მოუხდენია კონვენციის, ან

მისი იმ ოქმის რატიფიკაცია, რომელიც შეეხება დარღვეულად ნაგულვებ უფლებას.

116
Buzescu v. Romania, judgment of 24 March 2005.
117
Castello-Roberts v. UK , judgment of 25 March 1993.
118
Young, James and Webster v. UK, judgment of 26 June 1986.

77
 კონვენციასთან ratione personae შეუთავსებლობა სახელმწიფოთაშორისო საქმეებში

სახელმწიფოთაშორისო საქმეებშიც შესაძლებელია ამგვარი საკითხის წარმოშობა, მათ შორის,

როგორც მომჩივან, ისე მოპასუხე სახელმწიფოსთან მიმართებაში. ჩვეულებრივ, კონცენციის
ხელშემკვრელ სახელმწიფოს მხოლოდ ისეთ შემთხვევაში შეუძლია სხვა ხელშემკვრელ
სახელმწიფოს უჩივლოს, თუ საქმე შეეხება ამ უკანასკნელის მიერ მომჩივანი სახელმწიფოს
მოქალაქეთა ან მის იურისდიქციაში მყოფ სხვა პირთა კონვენციით გათვალისწინებული
უფლებების სავარაუდო დარღვევას. თუმცა, როგორც დაზუსტდა, ეს შეიძლება მოხდეს
მხოლოდ იმ სუბიექტთა უფლებების დასაცავად, ვისაც თავად აქვს უფლება კონვენციის 34-ე
მუხლის საფუძველზე წარადგინოს ინდივიდუალური საჩივარი. მაშასადამე, ეს დასაშვებია
ფიზიკური პირის, ფიზიკურ პირთა ჯგუფის ან „არასამათავრობო ორგანიზაცის“ (კონვენციის
34-ე მუხლის გაგებით) უფლებებისა და ინტერესების დასაცავად. სხვა შემთხვევაში, კერძოდ,
თუ სახელმწიფო სხვა სახელმწიფოს უჩივის ისეთი სუბიექტის ინტერესების დასაცავად,
რომელიც არ არის მოხსენიებული კონვენციის 34-ე მუხლში, საჩივარი გამოცხადდება
მიუღებლად; მიჩნეული იქნება, რომ მომჩივანი სახელმწიფო არ აკმაყოფილებდა ratione
personae მოთხოვნას და არ გააჩნდა შესაბამისი საჩივრით სტრასბურგის სასამართლოსათვის
მიმართვის უფლება.

ამის შესანიშნავი მაგალითია სახელმწიფოთაშორისო საქმე Slovenia v. Croatia . 119

საქმე შეხებოდა სასამართლოს იურისდიქციას კონვენციის 34-ე მუხლის მიზნებისათვის განეხილა

სახელმწიფოთაშორისო საჩივარი, რომელშიც ნავარაუდევი იყო ისეთი იურიდიული ორგანიზაციის
უფლებების დარღვევა, რომელიც არ წარმოადგენდა „არასამთავრობო ორგანიზაციას“.

სლოვენიის მთავრობამ სასამართლოში შეიტანა სახელმწიფოთაშორისო საჩივარი ხორვატიის წინააღმდეგ

(კონვენციის 33-ე მუხლი), რომელშიც ნავარაუდები იყო მთელი რიგი დარღვევები ლიუბლიანას ბანკის
მიმართ, რომელიც ნაციონალიზებულ იქნა სლოვენიის სახელმწიფოს მიერ ყოფილი იუგოსლავიისაგან
დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ და რომელსაც იმხანად აკონტროლებდა მემკვიდრე ფონდი-
სლოვენიის სამთავრობო სააგენტო.
120
თავის მანადე მიღებულ გადაწყვეტილებაში საქმეზე Ljubljanska Banka D.D. v. Croatia სასამართლოს
პალატას უკვე გამოცხადებული ჰქონდა დაუშვებლად ratione personae საფუძვლით ინდივიდუალური
საჩივარი, რომელიც საკუთრივ ლიუბლიანას ბანკის მიერ იყო წარდგენილი. მიჩნეულ იქნა, რომ, მართალია,
ეს ბანკი ცალკე იურიდიულ ორგანიზაციას წაროადგენდა, მაგრამ იგი არ სარგებლობდა სახელმწიფოსაგან

119
Slovenia v. Croatia (dec.) [GC], no. 54155/16, 18 November 2020
120
Ljubljanska Banka D.D. v. Croatia (dec.), no. 29003/07, 12 May 2015.

78
საკმარისი ინსტიტუციური თუ სამოქმედო დამოუკიდებლობით იმისათვის, რათა მიჩნეულიყო
„არასამთავრობო“ (non-governmental) ორგანიზაციად კონვენციის 34-ე მუხლის მიზნებისათვის.

აღნიშნულ სახელმწიფოთაშორისო საქმეში, დიდმა პალატამ ზემოაღნიშნულის მსგავსად დაადგინა, რომ მას
არ გააჩნდა უფლებამოსილება, განეხილა სახელმწიფოთაშორისო საჩივარი, რომელიც მიზნად ისახავდა
ისეთი ორგანიზაციების უფლებების დაცვას, რომლებიც ვერ ჩაითვლებოდნენ „არასამთავრობოდ“.
შესაბამისად, არ არსებობდა იურისდიქცია მიეღო ეს საჩივარი განსჯადობით.

დიდი პალატის ეს გადაწყვეტილება საგულისხმოა ორი ასპექტით: პირველ რიგში, ის განმარტავს

განსხვავებას „იურისდიქციასა“ და „დასაშვებობას“ შორის კონვენციის 32-ე და 35-ე მუხლების გაგებით;
მეორე, დიდი პალატა ასევე განმარტავს, რომ ხელშემკვრელ მხარეს არ შეუძლია გამოიყენოს
სახელმწიფოთაშორისო პროცედურა ისეთი იურიდიული ორგანიზაციის ინტერესების დასაცავად, რომელსაც
თავად არ შეუძლია ინდივიდუალი საჩივრით მიმართოს სასამართლოს კონვენციის 34-ე მუხლის
საფუძველზე.

იმის გადაწყვეტამდე, იყო თუ არა წინამდებარე საჩივარი შეთავსებადი კონვენციის 33-ე მუხლთან, დიდ
პალატას უნდა განეხილა, შეეძლო თუ არა მას ეს საკითხი გადაეწყვიტა პროცედურის მისაღებობის
სტადიაზე. სახელმწიფოთაშორისო საჩივრის დაუშვებლად გამოცხადება 35-ე მუხლის საფუძველზე
კონვენციით ნებადართული იყო მხოლოდ შიდა სამართლებრივი მისაგებლის ამოუწურაობის ან ექვსთვიანი
ვადის დარღვევის საფუძვლით. დასაშვებობის სხვა კრიტერიუმებით შეფასება დატოვებული იყო პოსტ-
დასაშვებობის სტადიაზე საქმის არსებითი განხილვის დროს. ამის მიუხედავად, დაეყრდნო რა
საერთაშორისო ტრიბუნალების მხრიდან იურისდიქციის განხორციელების ძირითად პრინციპებს, დიდმა
პალატამ მიიჩნია, რომ არაფერი აბრკოლებდა მას, უკვე დასაშვებობის სტადიაზე გადაეწყვიტა საკითხი,
გააჩნდა თუ არა მას კომპეტენცია, შესდგომოდა მის წინაშე დაყენებული საკითხების განხილვას. სხვა
სიტყვებით, სასამართლოს შეეძლო სახელმწიფოთაშორისო საჩივრის უკუგდება მისი დაუშვებლად
გამოცხადების გარეშე, თუკი თავიდანვე ცხადი იყო საჩივრის სრული უსაფუძვლობა, ანდა არ არსებობდა
ნამდვილი ბრალდების მოთხოვნები კონვენციის 33-ე მუხლის გაგებით.

დიდმა პალატამ აღნიშნა, რომ მის წინაშე მდგარ საკვანძო საკითხს წარმოადგენდა იმის შეფასება, შეეძლო თუ
არა კონვენციას, როგორც ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებას, „არასამათავრობო“ იურიდიული
ორგანიზაციისათვის სუბიექტური უფლების შექმნა არ მიეჩნია „დასაშვებად“, რამდენადაც იგი არ
შეესატყვისებოდა კონვენციის 35-ე მუხლით დადგენილ დასაშვებობის არცერთ კრიტერიუმს და იმგვარ
საკითხს უფრო წარმოადგენდა, რომელიც კონვენციის მექანიზმის მიღმა გადიოდა და საერთაშორისო
სამართლის ზოგად საკითხებს მიემართებოდა. შესაბამისად, სასამართლოს დასვნით, ეს იყო სასამართლოს
„იურისდიქციისათვის“ მიკუთვნებულობის საკითხი 32-ე მუხლის გაგებით და, როგორც ასეთი, შეიძლება
განხილვას დაქვემდებარებოდა პროცედურის ნებისმიერ ეტაპზე.

რაც შეეხებოდა საკუთრივ საკვანძო საკითხს, დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ 33-ე მუხლი ნებას არ რთავდა
სასამართლოს, განეხილა სახელმწიფოთაშორისო საჩივარი, რომელიც ისეთი ორგანიზაციის უფლებების
დაცვას ისახავდა მიზნად, რომელსაც თავად არ შეეძლო ინდივიდუალური საჩივრის წარდგენა კონვენციის
34-ე მუხლის შესაბამისად, რამდენადაც ვერ ჩაითვლებოდა „არასამთავრობოდ“. ასეთი გადაწყვეტილება
დიდი პალატის მიერ მიღებული იქნა სამი მიზეზით.:

79
პირველ რიგში, დიდმა პალატამ გამოიყენა ზოგადი პრინციპი, რომლის შესაბამისად, კონვენცია წაკითხული
უნდა იქნეს როგორც ერთი მთლიანობა და აგებული იმგვარად, რომ ხელი შეუწყოს მის დებულებებს შორის
ლოგიკურ შეთავსებადობასა და თანმიმდევრულობას - მათ შორის, იურისდიქციულ და პროცედურულ
დებულებებს შორის, როგორიც არის კონვენციის 33-ე და 34-ე მუხლები. ეს იმას გულისხმობდა, რომ
„არასამათავრობო ორგანიზაციის“ მნიშვნელობა და ფარგლები ერთი და იგივე უნდა ყოფილიყო ორივე ამ
დებულებისათვის.

მეორე, დიდმა პალატამ მხედველობაში მიიღო კონვენციის როგორც ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულების
სპეციფიკური ბუნება, რაც საყოველთაოდ არის აღიარებული საერთაშორისო სამართლით. სასამართლომ
მიუთითა, რომ თვით სახელმწიფოთაშორისო საქმეშიც ეს მხოლოდ ინდივიდია, ვინც პირდაპირ დაზარალდა
და ზიანი განიცადა კონვენციის დარღვევის გამო. სხვა სიტყვებით, მხოლოდ ფიზიკურ პირებს, ფიზიკურ
პირთა ჯგუფს ანდა იურიდიულ პირს, რომელიც „არასამათავრობო ორგანიზაციას“ განეკუთვნება, შეუძლიათ
აღჭურვილი იყვნენ კონვენციის უფლებებით, მაგრამ არა ხელშემკვრელ სახელმწიფოს ანდა მისთვის
მიკუთვნებულ იურიდიულ პირს.

მესამე, დიდმა პალატამ ლოგიკური დასკვნა გამოიტანა იმ პრინციპიდან, რომელიც დაადგინა სამართლიანი
121
დაკმაყოფილების გადაწყვეტილებაში საქმეზე Cyprus v. Turkey რომლის მიხედვით, ნებისმიერი
სამართლიანი დაკმაყოფილებით, რომლის მინიჭებაც ხდება სახელმწიფოთაშორისო საქმის ფარგლებში,
უნდა ისარგებლოს კონკრეტულმა ინდივიდუალურმა მსხვერპლმა და არა თავად სახელმწიფომ. დიდმა
პალატამ დააზუსტა, რომ სხელმწიფო მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება გამხდარიყო სამართლიანი
დაკმაყოფილების მიზნით მიკუთვნებული თანხის მოსარგებლე, თუკი სასამართლომ ცნო კონვენციის
დარღვევა ისეთ სახელმწიფოთაშორისო საქმეში, რომელიც ამ მომჩივანი სახელმწიფოს მიერ სწორედ
„სამთავრობო ორგანიზაციის“ ინტერესების დასაცავად იქნა შემოტანილი.

შემდეგ დიდმა პალატამ აღნიშნა, რომ მოცემულ საქმეში, მან ვერ დაინახა იმის მიზეზები, უარი ეთქვა იმ
დასკვნებზე, რაც გაკეთდა ლიუბლიანის ბანკის (Ljubljanska Banka D.D v. Croatia ) ინდივიდუალურ
საჩივარზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში, სადაც ითქვა, რომ ეს ბანკი არ წარმოადგენდა„არასამთავრობო
ორგანიზაციას“ კონვენციის 34-ე მუხლის მიზნებისათვის. აქედან გამომდინარე, არც მომჩივან მთავრობას
შეეძლო მისი ინტერესებისდასაცავად სახელმწიფოთაშორისო საჩივრის შეტანა სასამართლოში.

ბ) მომჩივანი და „მსხვერპლის სტატუსი“:

121
Cyprus v. Turkey (just satisfaction) [GC], no. 25781/94, ECHR 2014.

80
 საერთო მიდგომები

 საჩივარი შეიძლება შეტანილ იქნეს მხოლოდ ფიზიკური ან იურიდიული პირის,

არასამათავრობო ორგანიზაციის ან პირთა ჯგუფის მიერ, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ
წარმოადგენენ კონვენცის სავარაუდო დარღვევის მსხვერპლს. მომჩივანმა უნდა
დაამტკიცოს, რომ კონვენციის დარღვევის „მსხვერპლია“, ანუ, ის, რომ სახელმწიფოს
სადავო კანონმა ან მოქმედებამ უშუალოდ დააზიანა მისი ესა თუ ის უფლება.
ტერმინი - „მსხვერპლი“ ავტონომიური კონცეპტია და განიმარტება განსხვავებულად.

 თუ სადავო კანონი ან ქმედება მართლაც იწვევს ადამიანის უფლების დარღვევას,

მაგრამ კონკრეტულად ამ მომჩივანის მიმართ არაფერი განხორციელებულა და მას
ზიანი არ განუცდია, ის ვერ ჩაითვლება „მსხვერპლად“. ყველაფერი დამოკიდებულია
კონკრეტულ გარემოებებზე. მაგალითად, Magee v UK, მომჩივანი
საქმეში
აპროტესტებდა მოთხოვნას, რომ დედოფლის იურისტების მსურველებს უნდა
დაედოთ ქვეშევრდომობის ფიცი, რაც მისი აზრით, არღვევდა კონვენციის მე-9, მე-10,
მე-13 და მე-14 მუხლებს. საქმე დაუშვებლად გამოცხადდა იმის გამო, რომ მომჩივანს
ისედაც უარი ეთქვა დედოფლის იურისტის წოდებაზე. შესაბამისად, ის ვერ იდავებდა
კონვენციის მითითებული უფლებების დარღვევაზე; 122

 ზოგჯერ, სასამართლომ შეიძლება დაუშვას უფრო ლიბერალური მიდგომაც

(მაგალითად, ერთ-ერთ საქმეში ბოშური თემის წარმომადგენელმა იჩივლა, რომ
ბოშების წინააღმდეგ წიგნი და მასში გამოყენებული ლექსიკა შეურაცხმყოფელი იყო
ბოშათა თემისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ წიგნი უშუალოდ მის წინააღმდეგ არ
იყო მიმართული, იგი მაინც ჩაითვალა „მსხვერპლად“).

 Action popularis არ დაიშვება; ეს იმას ნიშნავს, რომ სხვა პირის უფლებების დასაცავად
ან ამა თუ იმ ეროვნული კანონის ევროპულ კონვენციასთან შეუთავსებლობის
დასამატკიცებლად არავის აქვს უფლება შეიტანოს საჩივარი, თუ იგი არ წარმოადგენს
„მსხვერპლს“ ამ კონკრეტულ საქმეზე ან არ სარგებლობს საჩივრის შეტანის უფლებით
„მსხვერპლთან“ ნათესაობის გამო ან სხვა საფუძვლით.

 მსხვერპლის სტატუსის განსაზღვრისას, კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლებთან

მიმართებაში დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, ჩატარდა თუ არა ეფექტიანი გამოძიება
და დაისაჯნენ თუ დამნაშავე პირები ადეკვატურად. ამის ნათელი მაგალითია საქმე
ენუქიძე და გირგვლიანი საქართველოს წინააღმდეგ.123

122
Magee v UK, decision of 6 November 2001.
123
Enukidze and Girgvliani v. Georgia, judgment of 26 April 2011;

81
  ყოველთვის აუცილებელი არ არის, რომ მსხვერპლს მიადგეს კონკრეტული ზიანი.
ზიანის საკითხი რელევანტურია მხოლოდ კონვენციის 41-ე მუხლის მიზნებისათვის,
როდესაც უნდა გადაწყდეს სამართლიანი დაკმაყოფილების საკითხი მორალური
ან/და მატერიალური ზიანისათვის. მაგალითად, საქმეში CC v. UK მთავრობა
ეწინააღმდეგებოდა მომჩივნისათვის მსხვერპლის სტატუსის მინიჭებას მის მიმართ
ზიანის არარსებობის გამო. მომჩივანი იმყოფებოდა პატიმრობაში და დავობდა
ავტომატური წინასასამართლო პატიმრობის გამო. კომისიამ დაადგინა
წინარსასამართლო პატიმრობის ვადის გამოქვითვა სასჯელის ვადიდან არ ართმევდა
პირს მსხვერპლის სტატუსს, რადგან ეს სტატუსი არ ნიშნავდა სასამართლოს მიერ
იმის აღიარებას, რომ კონვენცია დაირღვა. 124

 ოპერაციის შემდეგ ტრანსსექსუალის შეცვლილი სქესის სამართლებრივი

აუღიარებლობის გამო მომჩივანმა ასევე შეინარჩუნა „მსხვერპლის“ სტატუსი საქმეში
Christine Goodwin v. UK. 125

126
საქმე Albert and Others v. Hungary Albert and Others v. Hungary 127. ეს საქმე საინტერესოა იმ
კუთხით, თუ როგორ მიჯნავს სტრასბურგის სასამართლო ღონისძიებებს, რომლებიც
მიმართულია კომპანიის მეწილეების წინააღმდეგ იმ ღონისძიებებისაგან, რომლებიც
მიმართულია უშუალოდ კომპანიის წინააღმდეგ და როგორ არის მსხვერპლის სტატუსი და
საჩივრის დასაშვებობა ამ გარემოებებზე დამოკიდებული. სასამართლომ ცხადად განსაზღვრა, რა
შემთხვევაში ჩაითვლებოდნენ ბანკის მეწილეები ბანკის წინააღმდეგ განხორციელებული
მოქმედებების მსხვერპლად და რა შემთხვევაში არა, როდის ჩაითვლებოდნენ ისინი
„მსხვერპლად“ და როდის საკუთრივ ბანკი. გადაწყვეტილებაში დამუშავებულია პრეცედენტული
სამართალი და შემუშავებულია შესატყვისი კრიტერიუმები.

საქმე შეეხებოდა მეწილეებს, რომლებმაც დაჰკარგეს კონტროლი თავიან ბანკზე, რომელზედაც

დაწესდა ზედამხედველობა. ისინი მთლიანობაში, ფლობდნენ წილის 98 %-ს ერთ ბანკში და წილების
88%-ს მეორეში. მათ იჩივლეს კონვენციის პირველი ოქმის 1-ლი მუხლის საფუძველზე, რომ 2013 წლის
ინტეგრაციის აქტის შედეგად, ისინი განიცდიდნენ მუდმივ და სერიოზულ დანაკარგს ბანკის
კონტროლის ხარისხის საკითხში სახელმწიფოს მფლობელობაში არსებული ორი ცენტრალური
ორგანოს სასარგებლოდ. კერძოდ, მათი უფლება, მიიღონ და შეცვალონ ასოციაციის
მემორანდუმი, დაამტკიცონ წლიური ანგარიში, დანიშნონ ბორდის წევრები, და მიიღონ
გადაწყვეტილებები კაპიტალის გაყოფასა და დივიდენდების საფასურის თაობაზე,

124
CC v. UK, decision of 1 February 1997.
125
Christine Goodwin v. UK., judgment of 11 July 2002;
126
Albert and Others v. Hungary, (GC);no. 5294/ 14, & July 2020
127
Albert and Others v. Hungary, (GC);no. 5294/ 14, & July 2020

82
მნიშვნელოვნად იქნა შეზღუდული. მათ არ გაუსაჩივრებიათ ამ ორი ცენტრალური ორგანოს
მხრიდან უფლებამოსილების განხორციელების კონკრეტული შემთხვევები და არც ბანკის
საქმიანობისათვის ეკონომიკურად წამგებიანი შედეგების გამოწვევა.
2019 წლის იანვარში ევროპული სასამართლოს პალატამ დაადგინა, რომ მომჩივნებმა ვერ
წარმოადგინეს გარემოებები, რომლებიც დაამტკიცებდნენ, რომ წარმოადგენდნენ კონვენციის
დარღვევის „მსხვერპლს“ და დაადგინა რომ საკუთრების უფლება დარღვეული არ იყო. მაგრამ,
დიდმა პალატამ, მოიწონა რა პრინციპულად პალატის დასკვნები მსხვერპლის სტატუსთან
დაკავშირებით, მიიჩნია, რომ საჩივარი არ უნდა ყოფილიყო მიღებული კონვენციასთან ratione
personae შეუთავსებლობის გამო.

დიდი პალატის გადაწყვეტილება საგულისხმოა რამდენიმე გარემოების გამო. პირველი, მან

შეიტანა სიცხადე განსხვავებაში, რაც არსებობს ქმედებებში, რომლებიც ხელყოფს მეწილეთა
უფლებებს, და ქმედებებში, რომელიც ხელყოფს საკუთრივ კომპანიას და მიუთითა, რომ სწორედ
ამ განსხვავებაზე იყო დამოკიდებული, მიენიჭებოდათ თუ არა მეწილეებს მსხვერპლის სტატუსი.
მეორე, მართალია, სასამართლომ გაიმეორა, რომ მეწილეები ვერ მოითხოვდნენ მსხვერპლის
სტატუსს იმ ქმედებების შედეგად, რომელიც ზიანს აყენებდა მათ კომპანიებს, მაგრამ გამოყო ორი
სიტუაცია, რომლებზედაც უნდა გავრცელებულიყო ამ პრინციპიდან გამონაკლისი. ამგვარად,
დიდი პალატის ეს გადაწყვეტილება მოცავს შესაბამისი პრეცედენტული სამართლის
ყოვლისმომცველ ანალიზს.

დიდმა პალატამ დაასახელა რამდენიმე შემთხვევა, სადაც მეწილეთა მსხვერპლის სტატუსი

დადგინდა რამდენიმე ღონისძიებასთან მიმართებაში, რომლებმაც ზიანი მიაყენეს მეწილეთა
საკუთრებას/მფლობელობას, ანდა მათ თავისუფლებას, განეკარგათ თავიანთი წილები, ანდა
ავალდებულებდა მათ გაყიდვას, ანდა ამცირებდა კომპანიაზე მათ გავლენას სხვა მეწილეებთან
შედარებით, ანდა უზღუდვდა შესაძლებლობას ემოქმედათ როგორც კომპანიის მენეჯერებს, ანდა
ჰქონოდათ ხმის უფლება. ეს შემთხვევები შეესაბამებოდა და წარმოადგენდა ილუსტრაციას
დადგენილ ძირითადი პრინციპისა, რომელიც ერთმანეთისგან განასხვავებდა ღონისძიებებს,
რომლებიც მიმართული იყო მომჩივანების, როგორც მეწილეების უფლებების წინააღმდეგ და
ღონისძიებებს, რომლებიც არღვევდა კომპანიის უფლებებს (ნახეთ ამ სფეროში წამყვანი საქმეები:

Agrotexim and Others v. Greece 128 და Olczak v. Poland 129).

პირველი გამონაკლისი ძირითადი პრინციპიდან რომელიც გამორიცხავდა მეწილეთა მსხვერპლის

სტატუსს კომპანიის წინააღნდეგ გატარებულ ღონისძიებებთან მიმართებაში, იყო სიტუაცია,
„სადაც კომპანია და მისი მეწილეები ისე ახლოს იყვნენ ერთმანეთთან იდენტიფიცირებული, რომ
ხელოვნური იქნებოდა მათი გამიჯვნა“. ასეთი შეიძლება ყოფილიყო მცირე ან ოჯახურ
128
Agrotexim and Others v. Greece, 24 October 1995, Series A no. 330-A.

129
Olczak v. Poland (dec.), no. 30417/96, ECHR 2002-X (extracts).

83
მფლობელობაში არსებული კომპანიის ან კოოპერატივის მეწილეები. ასევე, როდესაც კომპანიის
ერთადერთი მესაკუთრე აპროტესტებდა მისი კომპანიის წინააღმდეგ გატარებულ ღონისძიებებს,
ან როდესაც მცირე კომპანიის მეწილეები მიმართავდნენ ევროპულ სასამართლოს როგორც
მომჩივნები, ანდა ოჯახურ მფლობელობაში არსებული კომპანიის მეწილეებს სარჩელი შეჰქონდათ
როგორც მომჩივნებს ხოლო დანარჩენი მეწილეები არ აპროტესტებდნენ ამას. ამასთან
130
მიმართებაში, სასამართლომ მიუთითა რა საქმეზე Ankarcrona v. Sweden , აღნიშნა, რომ ამ
შემთხვევებში მსხვერპლის სტატუსის არსებობაზე თანხმობა გამოწვეული იყო იმით, რომ არ
არსებობდა მეწილეთა შორის, ან მეწილეთა და ბორდს შორის განსხვავებული აზრის რისკი კონვენციის
უფლებების სავარაუდო დარღვევის თაობაზე.

სიტუაციების მეორე ტიპი კი უკავშირდებოდა განსაკუთრებულ გარემოებებს, კერძოდ, როდესაც

აშკარად იყო დადგენილი შეუძლებლობა იმისა, რომ საკუთრივ კომპანიას წარედგინა ევროპულ
სასამართლოში საჩივარი თავისი სახელით (Agrotexim and Others, ზემოთ მითითებული) და რომ
მტკიცების ტვირთი აწვა მეწილეთა მხარეს დაესაბუთებინა, რომ ოფიციალურ პირს, ვინც
ცდილობდა კომპანიის ინტერესების დაცვას, არ შეეძლო ან არ გააჩნდა სურვილი წამოეყენებინა
სამდურავი შიდა ეროვნულ ან სტრასბურგის დონეზე; ანდა როდესაც კონვენციის საფუძველზე
წარდგენილი საჩივარი შეეხებოდა კომპანიის მენეჯერის გათავისუფლებას და რწმუნებულის
დანიშვნას, რასთან დაკავშირებითაც არსებობდა განსხვავებული მოსაზრებები რწმუნებულსა და
მეწილეებს შორის; ანდა შეეხებოდა რწმუნებულის სხვადასხვა ქმედებებს, რომლებიც ზიანს
აყენებს მეწილეთა ინტერესებს. თითოეულ ამ შემთხვევაში პოტენციურ ზიანს შეეძლო
დაეზარალებინა მეწილეთა ინტერესები.

ზემოაღნიშნული პრინციპებიდან გამომდინარე, სასამართლომ დაადგინა, რომ მოსარჩელეები ვერ

იქნებოდნენ მიჩნეული კომპანიის წინააღმდეგ განხორციელებული სადავო მოქმედებების
მსხვერპლად. ინდივიდუალური მოსარჩელეების წილის რაოდენობა არ იძლეოდა ბანკის კონტროლის
შესაძლებლობას და მათი გავლენა, როგორც ჯგუფისა, რომლებიც არ იყვნენ ხელშეკრულების ძალით
კონსოლიდირებულები, იყო ფრაგმენტული და სუსტი. გარდა ამისა, ვერ ხერხდებოდა ბანკების,
როგორც შეზღუდული საჯარო პასუხისმგებლობის კომპანიების - რომლებსაც გააჩნდათ უამრავი
მეწილე და მთლიანად დელეგირებული მენეჯმენტი - მჭიდრო იდენტიფიკაცია მის მეწილეებთან. ის
გარემოება, რომ მომჩივნებს შეეძლოთ ყოფილიყვნენ ბანკის 100% წილის მფლობელები, არ იყო
გადამწყვეტი. გარდა ამისა, არ არსებობდა არავითარი საგამონაკლისო გარემოება, რომელიც
გამორიცხავდა ბანკის შესაძლებლობას, თავისი სახელით ედავა სტრასბურგის სასამართლოს წინაშე.
მომჩივნებს, რომლებსაც კოლექტიურად გააჩნდათ ხმების უმრავლესობა, შეეძლოთ დაევალებინათ
ბანკისათვის, რათა მას წამოეწყო სამართლებრივი პროცედურა თავისი სახელით, ხოლო რეფორმები და

130
Ankarcrona v. Sweden (dec.), no. 35178/97, ECHR 2000-VI.

84
ბანკის ზედამხედველი ორგანოს გადაწყვეტილებები ექვემდებარებოდა სასამართლო კონტროლს და
არ არსებობდა არავითარი წნეხი ბანკზე ამ საკითხში.

პოტენციური მსხვერპლი

 პოტენციურ მსხვერპლიც „მსხვერპლის“ სტატუსით სარგებლობს. პოტენციურ

მსხვერპლთან მაშინ გვაქვს საქმე, თუ მომჩივანი ამტკიცებს, რომ ამა თუ იმ
კონკრეტული ღონისძიების გამო არსებობს მისი უფლებების პირდაპირი დარღვევის
მუქარა ან რისკი, თუნდაც მის წინააღმდეგ არავითარი კონკრეტული ღონისძიება არ
იყოს გატარებული. მთავარია სასამართლო დარწმუნდეს, რომ უფლების დარღვევის
საფრთხე რეალურია. უმეტესად, ეს მაშინ ხდება, როდესაც მომჩივანი მიიჩნევს, რომ
საკუთრივ შიდა სამართალი, ესა თუ ის კანონი არღვევს მის ამა თუ იმ უფლებას.
მაგალითად, საქმეში Dudgeon v. The UK, მომჩივანი ჩიოდა, რომ ჰომოსექსუალური
ქცევა ბრიტანეთში წარმოადგენდა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის
საფუძველს. მის წინააღმდეგ შეიძლებოდა დაწყებულიყო დევნა, რის გამოც იგი
განიცდიდა მუდმივ შიშს და ტანჯვას. სასამართლომ მიიჩნია, რომ თავად ასეთი
კანონმდებლობის არსებობა განგრძობად და უშუალო გავლენას ახდენდა მის პირად
ცხოვრებაზე, მიუხედავად იმისა, რომ ეს კანონი „მკვდარ კანონს“ წარმოადგენდა და
დიდი ხნის განმავლობაში უკვეაღარ ხდებოდა, პრაქტიკულად, ჰომოსექსუალების
წინააღმდეგ სს დევნის დაწყება. 131

 ასეთივე მიდგომა დაამკვიდრა სასამართლომ ფიზიკური სასჯელების რისკის

შემთხვევების მიმართ. ასევე, საქმეში Open Door and Dublin Well Woman v. Ireland
ირლანდიურ საქმეში, რომელიც შეეხებოდა ირლანდიაში დაწესებულ აკრძალვას
ქალებს მიეღოთ ინფორმაცია უცხოეთში აბორტის შესაძლებლობის შესახებ,
მომჩივანი ქალები ჩაითვალნენ კონვენციის დარღვევის „მსხვერპლად“. სასამართლო
მაშინაც მიიღებს საჩივარს, თუ მან გამოიტანა გადაწყვეტილება, მაგრამ ჯერ არ
აღუსრულებია. მაგალითად, მაშინ, როდესაც მომჩივანი ექსტრადიციის შესახებ
მიღებული გადაწყვეტილების აღსრულების მოლოდინშია. სასამართლომ მკვეთრი
ხაზი გაავლო ასეთ საჩივრებსა და იმგვარ საჩივრებს შორის, სადაც მომჩივნები
უბრალოდ ცდილობენ საკამათოდ გახადონ შიდა სამართლის ესა თუ ის ნორმა. ამ
ბოლო კატეგორიის საჩივრებს სასამართლო განიხილავს როგორც Action popularis,
რომელიც, ჩვეულებრივ, ცხადება მიუღებლად ratione personae.132

131
Dudgeon v. The UK, judgment of 23 September 1989; იხ. აგრეთვე საქმეები Norris v. Ireland ( judgment
of 26 October 1988) და Modinos v. Cyprus ( judgment of 22 April 1993), რომელებიც ასევე შეეხებოდა
ჰომოსექსუალიზმის დასჯადობას შიდა კანონმდებლობით.
132
Open Door and Dublin Well Woman v. Ireland, judgment of 29 October 1992.

85
  პოტენციურ მსხვერპლად შეიძლება მიჩნეულ იქნას დამიანთა გარკვეული ჯგუფი,
რომლბზეც შესაძლოა ნეგატიური გავლენა მოახდინოს სახელმწიფოს ღონისძიებამ.
მაგალითად, ერთ-ერთ შვეიცარულ საქმეში (Balmer- Schafroth v. Switzerland)
მომჩივნებს წარმოადგენდენ ბირთვული ენერგიის სადგურთან ახლოს მცხოვრები
პირები. ისინი თავს მიიჩნევდენენ სახელმწიფოს იმ გადაწყვეტილების მსხვერპლად,
რომლის მიხედვითაც, ფართოვდებოდა ენერგოსადგურის საქმიანობის ლიცენზია.
მოპასუხე მთავრობის აზრით, პირთა ეს ჯგუფი არ წარმოადგენდა კონვენციის
დარღვევის თუნდაც „პოტენციურ მსხვერპლს“, ვინაიდან ძალიან შორეული იყო
შესაძლებლობა იმისა, რომ ელექტროსადგურის საქმიანობის გაფართოებას მათზე
უშუალო და პერსონალური გავლენა მოხდინა. თუმცა, სასამართლო არ დაეთანხმა
მოპასუხე მთავრობას და განმარტა, რომ კონვენციის პოტენციური მსხვერპლის
სტატუსისათვის არ იყო აუცილებელი რეალური ზიანის არსებობა, რადგან საქმე
შეეხებოდა მომავლის საფრთხეებს.133

 პოტენციური მსხვერპლის სტატუსის სკითხი ხშირად უკავშირდება გაძვებისა და

ექსტრადიციის საქმეებს, როდესაც მომჩივნები სწორედ იმას უთითებენ, რომ მათ
გაძევების ქვეყანაში ემუქრებათ კოვენციის უფლებების დარღვევა. თუ ასეთი რისკი
რეალურია, ისინი განიხილებიან „პოტენციურ მსხვერპლად“ მაგალითად, ცნობილი
საქმე Soering v. UK შეეხებოდა გაერთიანებული სამეფოს გადაწყვეტილებას მომჩივნის
აშშ-ში ექსტრადიციის თაობაზე, სადაც მას ელოდა ვირჯინიაში ჩადენილი
მკვლელობის გამო გასამართლება და შესაძლო სასიკვდილო განაჩენი. შსაბამისად,
თუ მიუსჯიდნენ სიკვდილით დასჯას, მას შეეხებოდა „სიკვდილმისჯილთა საკნის
ფენომენი“, რაც წარმოადგენდა კონვენციის მე-3 მუხლით აკრძალულ მოპყრობას.
ამგვარად, ვინაიდან მომჩივანს, ექსტრადიციის შემთხვევაში, ემუქრებოდა წამების,
არაადამიანური და დამამცირებელი სასჯელის რისკი, იგი ჩაითვლებოდა პოტენციურ
მსხვერპლად კონვენციის გაგებით.134

 ასევე „პოტენციურ მსხვერპლად“ მიიჩნია სასამართლომ მომჩივანი საქმეში Chahal v.

UK,135 სადაც მომჩივანი მიუთითებდა, რომ მას, როგორც პოლიტიკურ აქტივისტს,
ინდოეთში დეპორტაციის შემთხვევაში, ემუქრებოდა წამება და მე-3 მუხლით

133
Balmer- Schafroth v. Switzerland, judgment of 26 August 1997.
134
Soering v. UK, judgment of 7 July 1989. (უცნაურია, რომ ამ საქმეში სასამართლომ აქცენტი გააკეთა
მხოლოდ არასათანადო მოპყრობის დაუშვებლობაზე და არა, იმავდროულად, სიკვდილით დასჯის
კონვენციასთან შეუთავსებლობაზე. გადაწყვეტილება მიღებულია 1989 წელს, მაშინ როდესაც
კონვენციის მე-6 ოქმი, რომელმაც აკრძალა სიკვდილის მისჯა, მიღებულ იქნა ჯერ კიდევ 1983 წელს.)
135
Chahal v. UK, judgment of 15 November 1996.

86
 აკრძალული არასათანადო მოპყრობა. ასევე, პოტენციურ მსხვერპლად იქნა მიჩნეული
შიდსით დაავადებული მომჩივანი, რომლის მიმართაც მიღებული იქნა
გადაწყვეტილება მისი დეპორტაციის შესახებ კუნძულ სენ-კიტსში (მისი დაბადების
ადგილი), სადაც არ არსებობდა შიდსის დაავადების ადეკვატური მკურნალობის
შესაძლებლობა. ეს კი მის მიმართ არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობას
136
უტოლდებოდა.

 საქმეთა ნაწილი უკავშირდება საიდუმლო, ფარულ ღონისძიებებს, როდესაც ზუსტად

ცნობილი არ არის, რეალურად განხორციელდა თუ არა მომჩივნის უფლებებში ჩარევა.
მაგალითად, სასამართლომ არ თქვა უარი პოტენციურ მსხვერპლად მიეჩნია
გერმანელი იურისტები, რომლებიც აპროტესტებდნენ გერმანიის ფარული
მიყურადების კანონს, მიუხედავად იმისა, რომ არ გააჩნდათ მტკიცებულებები, რომ
თავად ნამდვილად იმყოფებოდნენ ამგვარი მეთვალყურეობის ქვეშ (საქმე Klass and
Others v. Germany). ევროპულმა სასამართლომ მხედველობაში მიიღო, რომ სწორედ
სადავო ღონისძიების საიდუმლო ხასიათის გამო, მომჩივნებისათვის შეუძლებელი
იყო იმისი დამტკიცება, რომ მეთვალყურეობის ღონისძიება მათ მიმართ
ხორციელდებოდა. მთავარი იყო დადგენილიყო, რომ პირები მიეკუთვნებოდნენ იმ
კატეგორიას, რომელთა მიმართაც ასეთი მეთვალყურეობის განხორციელება
137
დაშვებული იყო კანონით ან ადმინისტრაციული პრაქტიკით.

არაპირდაპირი მსხვერპლი

 სასამართლო ცნობს „არაპირდაპირი მსხვერპლის“ სტატუსს. მათაც შეუძლიათ

საჩივრის წარდგენა. მათში ძირითადად იგულისხმებიან პირდაპირი მსხვერპლის
ახლო ნათესავები ან მესამე პირები. ეს ყველაზე ხშირია კონვენციის მე-2 მუხლით
დაცული სიცოცხლის უფლების სავარაუდო დარღვევის დროს. მიჩნეულია, რომ
გარდაცვლილის ახლო ნათესავები, როგორიცაა მშობლები და მეუღლე, წარმოადგენენ
არაპირდაპირ მსხვერპლს და მათაც შეუძლიათ საჩივრის წარდგენა. (მაგალითად,
სასამართლომ დასაშვებად ცნო დედის საჩივარი, რომელმაც იჩივლა მისი შვილის
გაუჩინარების გამო განცდილი წუხილისათვის, რადგან, უკანასკნელად, მისი შვილი
უშიშროების ძალების მიერ დაპატიმრებული ნახეს.138 მანვე მსხვერპლად მიიჩნია
დეპორტაციას დაქვემდებარებული პირის ცოლ-შვილი, რომლებმაც მიუთითეს, რომ
დეპორტაცია დაარღვევდა მათი ოჯახური ცხოვრების უფლებას. 139 ასევე, მსხვერპლად
იქნა მიჩნეული დეპორტაციადაქვემდებარებული პირების მეუღლეები, რომლებიც
კანონიერად ცხოვრობდნენ გაერთიანებულ სამეფოში, მაგრამ იმიგრაციის

136
D. v. UK, judgment of 2 May 1997.
137
Klass and Others v. Germany, judgment of 6 September 1978.
138
Kurt v Turkey; judgment of 25 May 1998.
139
Chahal v. UK, judgment of 15 November 1995.

87
 იმდროინდელი აქტი და წესები, მათ ქმრებს არ აძლევდა საშუალებას,
დარჩენილიყვნენ ან ჩასულიყვნენ მათთან გაერთიანებულ სამეფოში, რის გამოც
ირღვეოდა მათი ოჯახური ცხოვრების უფლება.140

 დაპატიმრებული პირის, ანდა ფიზიკურად ან გონებრივად უუნარო პირების,

როგორიცაა მცირეწლოვანი ბავშვები, უმწეო მშობლები, ფსიქიკურად
დაავადებულები - ოჯახის წევრები ან ნათესავები შეიძლება ასევე მიჩნეულ იქნენ
„მსხვერპლად“. ცხადია, მათ აქვთ სტრასბურგის სასამართლოში საჩივრის შეტანის
უფლება .

ფსიქიკურად და გონებრივად დაავადებული პირები

 ფსიქიკურად და გონებრივად დაავადებული პირების დაცვა. ზოგიერთ შემთხვევაში

მოთხოვნა ratione personae - მაშინაც დაკმაყოფილებულია, როდესაც საჩივარი შეაქვს
პირს, რომელიც არ არის არც პირდაპირი და არც არაპირდაპირი მსხვერპლი, მაგრამ
მოქმედებს მსხვერპლის უფლებების დასაცავად. მაგალითად, ერთ-ერთი რუმინული
საქმე შეეხებოდა არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ შეტანილ საჩივარს
გარდაცვლილ პირთან მიმართებაში. ახალგაზრდა ბოშა მამაკაცი, რომელიც
დაავადებული იყო სულიერი აშლილობით და გააჩნდა შიდსის ვირუსი,
გარდაიცვალა საავადმყოფოში. არასამთავრობო ორგანიზაციამ საჩივარი
სტრასბურგის სასამართლოში შეიტანა მისი გარდაცვალების შემდეგ. მას არ ჰქონდა
მიღებული რაიმე ინსტრუქცია ამ პირისაგან, მის სიცოცხლეში, თავის საქმესთან
დაკავშირებით და არავითარი კავშირი არ გააჩნდა მასთან. სასამართლომ დიდი
მნიშნელობა მიანიჭა იმ გარემოებას, რომ არასამათავრობო ორგანიზაციის
უფლებაუნარიანობა, დაეცა გარდაცვლილის ინტერესები, არ იყო საკამათოდ
გამხდარი შიდა პროცედურების დროს, მათ შორის, ხელისუფლების მხრიდან.
სასამართლომ მიიჩნია, არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ გარდაცვლილის
ინტერესების დაცვა მისი დე ფაქტო წარმომადგენლის ამპლუაში, შეესაბამებოდა
კონვენციის მე-5 მუხლს („ფსიქიკურად დაავადებული პირი“). სპეციალური
პროცედურული გარანტიები იყო აუცილებელი იმ პირთა ინტერესების დასაცავად,
ვისაც, თავისი სულიერი და გონებრივი უუნარობის გამო არ შესწევდა თავის დაცვის
უნარი. ამგვარად, მოთხოვნა ratione personae დაკმაყოფილებული იყო.

მსხვერპლის სტატუსის დაკარგვა

 მსხვერპლმა შეიძლება დროთა განმავლობაში, დაჰკარგოს მსხვერპლის სტატუსი,

თუკი ხელისუფლებამ აშკარად და შინაარსობრივად აღიარა კონვენციის დარღვევა და
სრულად გამოასწორა ვითარება. მომჩივნისათვის სასჯელის შემცირება, მისი
140
Abdulaziz, Cabales and Balkandai v. UK, judgment of 28 May 1985.

88
 გამართლება ანდა მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტა, ისევე
როგორც მორიგებით საქმის დამთავრება შეიძლება წარმოადგენდეს მისთვის
„მსხვერპლის“ სტატუსის მოხსნის საფუძვლებს. მაგრამ თუ შესაბამსისი კომპენსაცია
არ არის გადახდილი, ან იგი ძალიან მცირეა, ვიდრე კომპენსაცია, რომელსაც
სტრასბურგის სასამართლო მსგავს შემთხვევებში ჩვეულებრივ ანიჭებს ხოლმე,
მომჩივანი კვლავ „მსხვერპლად“ იქნება იჩნეული. ეს გარემოებები სასამართლოს
შესაფასებელია.

 საქმეში Eckle v. Germany სასამართლომ ჩამოაყალიბა თავისი მიდგომა იმის შესახებ,

თუ როდის უნდა ჩაითვალოს რომ „მსხვერპლმა“ დაჰკარგა თავისი სტატუსი. კერძოდ,
ეს მაშინ ხდება, როდესაც:
 ეროვნული ხელისუფლების ორგანოებმა აშკარად ან შინაარსობრივად
აღიარეს კონვენციის დარღვევა; და
 მომჩივანს გაუწიეს დახმარება დარღვევის გამოსასწორებლად; 141

 სწორედ ზემოაღნიშნული ტესტი გამოიყენა სასამართლომ საქმეში Lüdi v. Switzerland,

როდესაც უარი უთხრა შვეიცარიის მთავრობას, მოეხსნა მომჩივანისათვის
მსხვერპლის სტატუსი მხოლოდ იმის გამო, რომ მას შეუმცირეს სასჯელი, მაშინ
როდესაც ბრალდება ეყრდნობოდა აგენტ-პროვოკატორის გამოყენებას, რაც
142
ეწინააღმდეგებოდა კონვენციას.

 საქმეში Burdov v. Russia ბურდოვი რუსეთის წინააღმდეგ, მომჩივანი ამტკიცებდა, რომ

ჩერნობილში გაგზავნის შედეგად რადიაცია მიიღო, რუსეთის მთავრობამ კი
კომპენსაცია არ გადაუხადა. მას კომპენსაცია გადაუხადეს საჩივრის შეტანის შემდეგ
დიდი ხნის დაგვიანებით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ იგი მაინც კონვენციის
დარღვევის „მსხვერპლი“ იყო, რადგან რუსეთმა არ აღიარა მისი უფლების დარღვევა,
ხოლო კომპენსაცია კი ძალზე დაგვიანებული და თანხობრივად არაადეკვატური
იყო.143
 კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლების სავარაუდო დარღვევის საქმეებში დიდი
მნიშვნელობა აქვს გამოძიების დროულობას და ეფექტიანობას, დამნაშავე პირთა
იდენტიფიცირებასა და ადეკვატურ დასჯას. წინააღმდეგ შემთხვევაში
დაზარალებული პირი არ დაჰკარგავს „მსხვერპლის“ სტატუსს. ამის კარგი მაგალითია
საქმე Nikolova and Velichkova v. Bulgaria, რომელიც შეეხებოდა პირის სისხლის
ჩაქცევით გარდაცვალებას პოლიციის მიერ მისი დაკავების შემდეგ მისთვის სხელის
განზრახ მძიმე დაზიანების შდეგად. ორ პოლიციელს მიესაჯა სამ-სამი წლით
თავისუფლების აღკვეთის პირობითად. მათ არც კომპენსაცია გადაუხადეს
141
Eckle v. Germany , judgment of 15. July 1982. § 66;
142
Lüdi v. Switzerland, judgment of 15 September 1092;
143
Burdov v. Russia, judgment of 4 September 2002.

89
 გარდაცვლილის მეუღლესა და ქალიშვილს, რომლებმაც აღძრეს საქმე სტრასბურგის
სასამართლოში. მოპასუხე მთავრობის აზრით, მომჩივნები აღარწარმოადგენდნენ
„მსხვერპლს“ ვინაიდან დამნაშავე პირები გაასამართლეს და დასაჯეს. სტრასბურგის
სასამართლო კი მიიჩნია, რომ, ერთი მხრივ, შესაბამისი მინიმალური და პირობითი
სასჯელის არაადეკვატურობის, და მეორე მხრივ, კომპენსაციის გადაუხდელობის
გამო, მომჩივნებს არ ჰქონდათ დაკარგაული „მსხვერპლის“ სატუსი. 144 ამ საქმის
მსგავსად, საქმეში Çamdereli v. Turkey, მომჩივანს, რომელიც გალახა ჟანდარმმა,
შეუნარჩუნდა „მსხვერპლის“ სტატუსი, რადგან მან მოკრძალებული ოდენობის
კომპენსაცია მიიღო, და თანაც, ჟანდარმის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი
გამოძიება შეწყდა და ბრალდება მოეხსნა.145

 არაპირდაპირმა მსხვერპლმაც შეიძლება დაჰკარგოს მსხვერპლის სტატუსი. მომჩივნის

სიკვდილი ავტომატურად არ ნიშნავს, რომ სასამართლო მის საჩივარს განსახილველი
საქმეების ნუსხიდან ამოიღებს. თუ ახლო ნათესავებს ლეგიტიმური ინტერესი
გააჩნიათ მის მაგივრად გააგრძელონ საჩივარი, სასამართლო გააგრძელებს საქმის
განხილვას არსებითად.

 მომჩივანმა „მსხვერპლის“ სტატუსი შეიძლება დაჰკარგოს სტრასბურგის

სასამართლოში საჩივრის შეტანის შემდეგაც. სასამართლოს ხშირად უწევს
გამოაცხადოს, რომ ესა თუ ის მომჩივანი ვეღარ მოითხოვს ჩაითვალოს „მსხვერპლად“
და, შესაბამისად, საჩივარს ამოიღებს განსახილველი საქმეების ნუსხიდან, თუკი
ევროპული პროცედურების დროს, სახელმწიფომ იგი ქმედითი მისაგებლით
უზრუნველყო და დარღვეული უფლებები აღუდგინა. ეს მაშინაც ხდება, თუკი
მოპასუხე მთავრობას კონვენციის დარღვევა პირდაპირ არ უღიარებია. მით უმეტეს
დაუშვებლად იქნება ცნობილი იმ პირთა საჩივარი, რომლებიც სახელმწიფოს ჯერ
კიდევ ევროპის სასამართლოში საქმის აღძვრამდე მოურიგდნენ. მაგალითად, საქმეში
Calvelelli and Ciglio v. Italy , საჩივარი შეხებოდა მომჩივნის შვილის დაღუპვას
გაჩენიდან ორი დღის შემდეგ. შიდა სასამართოში მათ აღძრეს საქმე
კომპენსაციისათის და საქმე დაასრულეს მორიგებით (95 მილიონი ლირის
სანაცვლოდ) მანა, სანამ საჩივარს შეიტანდნენ სტრასბურგის სასამართლოში. ცხადია,
საჩივარი დაუშვებლად გამოცხადდა „მსხვერპლის“ სტატუსის დაკარგვის გამო. 146

 ზემოაღნიშნული საქმეებისგან განსხვავებით, სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივანი

აღარ წარმოადგენდა კონვენციის დარღვევის მსხვერპლს საქმეში M.A. v. UK. იგი
შეხებოდა არარეზიდენტი მამის წარუმატებელ მცდელობებს, ურთიერთობა ჰქონოდა
თავის ქალიშვილთან. უმაღლესმა სასამართლომ აღიარა ეროვნული სისტემის
144
Nikolova and Velichkova v. Bulgaria, judgment of 20 December 2007;
145
Çamdereli v. Turkey, judgment of 17 July 2008.
146
Calvelelli andS Ciglio v. Italy, decision of 17 January 2002.

90
 ხარვეზიანი მუშაობა და გასცა რეკომენდაცია სამომავლო ცვლილებების შესახებ.
მომჩივანს არ უცდია კომპენსაციის მიღება, მაგრამ მიიღო საჯარო ბოდიში უმაღლესი
სასამართლოსაგან სისტემური დარღვევების გამო.147

 როდესაც უფლებაში ჩარევა გამოწვეულია შემთხვევითი შეცდომებით და არ არის

მიზანმიმართული და სისტემური, ფორმალური ბოდიშიც შეიძლება საკმარისი
აღმოჩნდეს. მაგალითად, პატიმრის კორესპონდენციაში ჩარევის გამო ბოდიში და
გარანტიის მიცემა, რომ ზომები იქნებოდა გატარებული მომავალში მსგავსი
დარღვევების აღსაკვეთად, საქმეში Faulkner v UK, ჩაითვალა გარემოებებად,
რომლებიც ართმევდა პირს „მსხვერპლის“ სტატუსს. 148

 საქმეში Grant v. UK, რომელიც შეხებოდა ტრნასსექსუალების უფლებებს,

სასამართლოს უნდა შეეფასებინა, როდის დაიწყო და როდის დამთავრდა მომჩივნის
მსხვერპლის სტატუსი. სასამართლომ მიუთითa, რომ Christine Goodwin-ის საქმის
შემდეგ არ არსებობდა რაიმე გამართლება, რომ არ ეღიარებინათ პოსტოპერაციული
ტრანსსექსუალის შეცვლილი სქესი. სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივანს
მსხვერპლის სტატუსი შეუწყდა იმ მომენტიდან, როდესაც ძალაში შევიდა 2004 წლის
აქტი, რომელმაც მას საშუალება მისცა წინათ უარყოფილი სამართლებრივი აღიარება
მოეპოვებინა.149

2. აშკარად დაუსაბუთებელი / უსაფუძვლო

 საჩივარი მიიჩნევა „აშკარად უსაფუძვლოდ“, როდესაც კონვენციის prima facie

დარღვევა არ იკვეთება , ანუ, როდესაც ერთი შეხედვითაც ჩანს, რომ არ არსებობს
დარღვევის საფუძვლები და საჩივარში არ არის მოყვანილი უფლების დარღვევის
დამადასტურებელი ფაქტები, მტკიცებულებები და არგუმენტები; ანდა რასაც
მომჩივანი გადმოსცემს, მათში არ იკვეთება უფლების დარღვევა;

 ფაქტობრივად, ეს საქმის არსებითი მხარის შემოწმებაა და მიზნად ისახავს

უმნიშვნელო საქმეებისაგან გაფილტვრას. საჩივრების დიდ ნაწილს სტრასბურგის
სასამართლო სწორედ ამ საფუძვლით არ იღებს. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ
საჩივარი „აშკარად უსაფუძვლოდ“ შეიძლება გამაოცხადდეს მოგვიანებითაც, კერძოდ,
მას შემდეგაც, რაც კომუნიკაციის ეტაპზე სასამართლო მოპასუხე მთავრობას
147
M.A. v. UK., decision of 26 April 2005;
148
Faulkner v. UK, decision of 18 September 2001;
149
Grant v. UK, judgment of 23 May 2005.

91
 შეატყობინებს საჩივრის თაობაზე და მისგან მოითხოვს პასუხს. თუ მთავრობამ
ფაქტებით უზრუნველყოფილი დამაჯერებელი განმარტება წარმოადგინა საჩივრის
თაობაზე, სასამართლოს უფლება აქვს „აშკარად უსაფუძვლოს“ სტატუსი მიანიჭოს
საჩივარს. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ თავდაპირველი დამოკიდებულება
სასამართლოსი, სულ მცირე არ იყო ცალსახა. ამგვარ შემთხვვებში პალატის
გადაწყვეტილება ზემოაღნიშნული საფუძვლით საჩივრის დაუშვებლობის შესახებ
მიიღება პალატის წევრთა ხმატა უმრავლესობით.

საჩივრის აშკარა უსაფუძვლობა საარბიტრაჟო სასამართლოსათვის მიმართვის გამო

150
ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი საქმე იყო Platini v. Switzerland.

მომჩივანს, მიშელ პლატინის, რომელიც იყო ყოფილი პროფესიონალი ფეხბურთელი, საფრანგეთის

ეროვნული ნაკრების ყოფილი კაპიტანი და შემდგომში მწვრთნელი, ასევე, უეფას (ევროპული
საფეხბურთო ასოციაციების კავშირი - UEFA) პრეზიდენტი და ფიფას (საერთაშორისო ევროპული
ასოციაციების ფედერაცია -FIFA) ვიცე-პრეზიდენტი, წინააღმდეგ წამოწყებული იქნა დისციპლინური
პროცესი „დამატებითი“ შემოსავლის მიღების გამო 2 მილიონი შვეიცარული ფრანკის ოდენობით,
რომელიც მას გადასცა ფიფას ყოფილმა პრეზიდენტმა, რომლის წინააღმდეგაც, თავის მხრივ,
წამოწყებული იქნა როგორც დისციპლინური, ისე სისხლისსამართლებრივი პროცედურა. ფიფას
სანქცია, რომელიც მომჩივანს დაეკისრა, გულისხმობდა მისთვის 6 წლით ფეხბურთთან
დაკავშირებული ყოველგვარი საქმიანობის აკრძალვას და ჯარიმას. მომჩივანმა გაასაჩივრა ეს სანქცია
სპორტის საარბიტრაჟო სასამართლოში (CAS), რომელმაც შეუმცირა მას საქმიანობის აკრძალვის
პერიოდი 6 წლიდან 4 წლამდე, და ასევე, გადასახელი ჯარიმის თანხა.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა გააპროტესტა მისთვის დაკისრებული სანქცია და

მიუთითა, რომ ის შეუთავსებელი იყო მის თავისუფლებასთან, განეხორციელებინა პროფესიული

საქმიანობა, რაც, მისი აზრით, წარმოადგენდა მის პირად ცხოვრებაში გაუმართლებელ ჩარევას და

კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევას. ევროპულმა სასამართლომ დაადასტურა მე-8 მუხლის

გამოყენებადობა პროფესიული დავების მიმართ და პროფესიული საქმიანობის უფლების ჩამორთმევა

პირად ცხოვრებაში მნიშვნელოვან ჩარევად მიიჩნია. მან ისიც კი მიუთითა, რომ მომჩივანს, რომელმაც

მთელი თავისი კარიერა ფეხბურთს მიუძღვნა, მართლაც შეიძლებოდა ეგრძნო მნიშვნელოვან ზიანი

ფეხბურთთან დაკავშირებული საქმიანობის ოთხწლანი აკრძალვის გამო. ამის მიუხედავად, მან უარყო

საჩივარი, როგორც „აშკარად უსაფუძვლო“.

150
Platini v. Switzerland (dec.), no. 526/18, 11 February 2020.

92
სასამართლომ მიუთითა, რომ ადრე განხილულ საქმეში Mutu and Pechstein v. Switzerland 151 მოპასუხე

სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა კონვენციის წინაშე აღიარებულ იქნა იმგვარ შემთხვევებში, როდესაც

საქმე შეეხებოდა მე-6 მუხლის საფუძველზე წარდგენილ საჩივარს, სადაც გაპროტესტებული იყო

სპორტის საარბიტრაჟო სასამართლოში წარმოებული პროცედურები, რამდენადაც მისი

გადაწყვეტილება დაადასტურა ფედერალურმა სასამართლომ. თუმცა, წინამდებარე საქმის

ფარგლებში, შესაფასებელ საკითხს წარმოადგენდა თავად პროფესიული ორგანიზაციის მიერ

მიღებული გადაწყვეტილების შინაარსი, არსებითი მხარე და არა პროცედურის საკითხები.

სასამართლომ, ასევე მიუთითა, რომ საქმისაგან - Mutu and Perchstein - განსხვავებით წინამდებარე

საქმეზე მომჩივანი სასამართლოს წინაშე იმას არ აპროტესტებდა, რომ მას აიძულეს საარბიტრაჟო

მუხლებზე ხელმოწერა, რომელიც ორდინარულ სასამართლოში დავის შესაძლებლობას

გამორიცხავდა. პირიქით: მან გარკვევით აღიარა სპორტის საარბიტრაჟო სასამართლოს იურისდიქცია.

ევროპულმა სასამართლომ განიხილა რა შესაბამისი პროცედურები და გადაწყვეტილებები, მიიჩნია,

რომ ფიფასთან დავის დროს მომჩივანს ხელთ გააჩნდა ადეკვატური ინსტიტუციური და

პროცედურული გარანტიები როგორც კერძო (საარბიტრაჟო სასამართლოში), ისე სახელმწიფო

(ფედერალური სასამართლო) საქმის განმხილველი ორგანოების წინაშე, რასაც მე-8 მუხლი

მოითხოვდა. დაბოლოს, სასამართლომ ასევე მხედველობაში მიიღო ეროვნული შეფასების საკმაოდ

მნიშვნელოვანი ფარგლები, რაც მოპასუხე სახელმწიფოს გააჩნია ამგვარი საკითხების რეგულირების

სფეროში.

3. მნიშვნელოვანი დანაკლისის არარსებობა - მე-14 ოქმით დადგენილი დასაშვებობის

დამატებითი პირობა

 იდეა : უფლებათა დარღვევა, რაოდენ რეალურიც არ უნდა იყოს ის, უნდა

ხასიათდებოდეს გარკვეული ხარისხის სიმძიმით მაინც, რათა მან საერთაშორისო
სასამართლოს ყურადღება დაიმსახუროს. მე-14 ოქმის მიხედვით, მნიშვნელოვანი
დანაკლისის არსებობა საჩივრის დასაშვებობის აუცილებელი პირობაა. თუმცა,

151
Mutu and Pechstein v. Switzerland, nos. 40575/10 and 67474/10, §§ 65-67, 2 October, 2018;

93
 სასამართლომ ასეთი დანაკლისის არარსებობის მიუხედავადაც შეიძლება საჩივარი
დასაშვებად ცნოს, თუკი უფლებათა პატივისცემა საჩივრის განხილვას მოითხოვს;

 დარღვევის სიმძიმის შეფასებისას ითვალისწინებენ როგორც მომჩივნის სუბიექტურ

აღქმას, ისე ობიექტურ გარემოებებს (მაგალითად, სასამართლომ არ მიიღო საჩივარი
Ionescu v. Romania,152 რომელიც შეეხებოდა 90 ევროს ღირებულების სახელშეკრულებო
მოთხოვნას; ასევე, საჩივარი, Korolev v. Russia,153 სადაც მომჩივანი ასაჩივრებდა
სახელმწიფოს მიერ მისთვის 22,5 რუბლის (1 ევროზე ნაკლები) გადაუხდელობას;
აგრეთვე საჩივარი Rick v. France,154 რომელიც შეეხებოდა 150 ევროს ოდენობის
ჯარიმას საგზაო მოძრაობის წესების დარღვევისათვის, ხარჯებს 22 ევროს ოდენობით
და მართვის მოწმობიდან 1 ქულის გამოქვითვას. თუმცა, სასამართლომ აღინიშნა
რომ მოკრძალებული ქონებრივი ზიანის ინდივიდუალური მნიშვნელობა, შესაბამის
გარემოებებში შეიძლებოდა ყოფილიყო უფრო სერიოზული, ვიდრე ეს გარედან
ჩანდა.

 ცხადია, მხოლოდ მატერიალური ზიანის მიხედვით არ მიიღება გადაწყვეტილება

„მნიშვნელოვანი დანაკლისის“ არსებობისა თუ არარსებობის საკითხზე. მორალური
ზიანი ცალკე შეფასებას ექვემდებარება, მით უფრო, რომ მრავალ საქმეში შესაძლოა
მხოლოდ მორალური ზიანის საკითხი იდგას. ამასთან, ქონებრივი ზიანის ოდენობა
არ არის მთავარი კრიტერიუმი მსხვერპლის მიერ განცდილი ზიანისა და დანაკლისის
შეფასებისას.

 რაც შეხება იმას, მოითხოვს თუ არა ადამიანის უფლებათა პატივისცემა საჩივრის

განხილვას მიუხედავად მნიშვნელოვანი დანაკლისის არარსებობისა, სასამართლო
მხედველობაში იღებს არაერთ გარემოებას, მაგალითად, შეეხებოდა თუ არა საქმე
სისტემურ პრობლემას, იყო თუ არა ეროვნულ სახელმწიფოში გადადგმული ნაბიჯები
ვითარების გამოსასწორებლად, იქნა თუ არა ახალი კანონმდებლობა მიღებული
შესაბამის სფეროში და ა. შ.

4. საჩივრის უფლების ბოროტად გამოყენება

 საჩივრის უფლების ბოროტად გამოყენებაში იგულისხმება გამაღიზიანებელი155,

შეურაცხმყოფელი156 საჩივრები, საჩივრები, რომლებიც ემყარება წინასწარი შეცნობით

152
Decision of 1 June 2010.
153
Decision of 1 Jule 2010;
154
Decision of 19 October 2010.
155
იხ. მაგ: M v. UK, decision of 15 October 1987;
156
იხ. მაგ: Duringen and Others v France, decision of 4 February 2003;

94
 ყალბ ფაქტებს,157 მათ შორის, ინფორმაციის განზრახ დამალვა158, მცდარი
ინფორმაციის გადმოცემა, დოკუმენტის გაყალბება, ასევე, მორიგების დოკუმენტის
გამჟღავნება, სტრასბურგის სასამართლოსა და მოსამართლეების წინააღმდეგ აშკარად
ცილისმწამებლური განცხადებების გაკეთება (თუ ისინი აშკარად სცილდება
კრიტიკის ჩვეულებრივ საზღვრებს და წარმოადგენს სასამართლოსადმი
159
უპატივცემულობა (Contempt of Court) და სხვა. (მაგალითად, საჩივრის უფლების
ბოროტად გამოყენებად შეაფასა და დაუშვებლად გამოაცხადა სასამართლომ
160
საჩივარი, რომელიც შეეხებოდა 8 ევროს ანაზღაურების საკითხს) ;

 საჩივრები, რომლებიც სასამართლოში წარდგენილია მხოლოდ რეზონანსის

გამოწვევისა და ყურადღების მისაპყრობად, არ არის მიჩნეული საჩივრის უფლების
ბოროტად გამოყენებად და ასევე დაიშვება, ცხადია, თუკი ის გამყარებულია
შესაბამისი ფაქტებითა და მტკიცებულებებით; მაგალითად, საქმეში McFeeley v.UK
მომჩივნები აპროტესტებდნენ ჩრდილოეთ ირლანდიის ციხეში არსებულ პორობებს.
მოპასუხე მთავრობამ მიუთითა, რომ საჩივარი წარმოადგენდა საჩივრის უფლების
ბოროტად გაამოყენებას, ვინაიდან მომჩივნებს სინამდვილეში ყურადღების მიქცევა
და ამ გზით მთავრობაზე ზეწოლა სურდათ. კომისია არ დაეთანხმა მთავრობას და
აღნიშნა, რომ საჩივრის უფლების ბოროტად გამოყენების საფუძვლით მაშინ
მოხდებოდა საჩივრის დაუშვებლად გამოცხადება, თუ ის არ იყო გამყარებული
შესაბამისი ფაქტებით ან ცდებოდა კონვენციის მოქმედების ფარგლებს.161

 ქართულ საქმეში Georgian labor Party v. Georgia სასამართლომ უსაყვედურა პარტიის

თავმჯდომარეს შ. ნათელაშვილს მედიაში გაკეთებული განცხადებისათვის, რომელიც
შეაფასა „შემაწუხებლად უპასუხისმგებლოდ“ და „სასამართლოსადმი აგდებულ
დამოკიდებულებად“, თუმცა, საჩივარი არ ამოურიცხავს განსახილველ საქმეთა
ნუსხიდან საჩივრის უფლების ბოროტად გამოყენების საფუძვლით.

გადაწყვეტილების აღსრულება

ა) რისი აღსრულება ხდება

157
Varbanov v. Bulgaria, decision of 5 October 2000;
158
Al-Nashif v. Bulgaria, decision of 20 June 2002;
159
Milan Řehák v. Czech Republic, decision of 18 May 2004;
160
Bock v. Germany, decision of 19 January 2010;
161
McFeeley v.UK, decision of 15 May 1980;

95
  სტრასბურგის სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულება, უწინარესად,
გულისხმობს გადაწყვეტილების სარეზოლუციო ნაწილის მითითებების შესრულებას,
როდესაც გადაწყვეტილებით დადგენდა კონვენციის ამა თუ იმ უფლების/უფლებების
დარღვევა.
 გადაწყვეტილების სარეზოლუციო ნაწილით მოპასუხე სახელმწიფოს შეიძლება
დაევალოს ინდივიდუალური და საერთო ხასიათის ღონისძიებების გატარება.
 ინდივიდუალური ღონისძიებებები მოიცავს ყველა იმ ღონისძიებას, რაც მომჩივნის
უფლებების აღსადგენად ხორციელდება. ეს არის „სამართლიანი დაკმაყოფილება“,
რომელსაც ევროპული სასამართლო კონვენციის 41-ე მუხლის საფუძველზე ანიჭებს
კონვენციის უფლებების დარღვევის მსხვერპლს. სამართლიანი დაკმაყოფილება
სწორედ მოპასუხე სახელმწიფომ უნდა შეასრულოს.
 სამართლიანი დაკმაყოფილება მოიცავს კონვენციის დარღვევის მსხვერპლისათვის
მორალური და მატერიალური ზიანის ანაზღაურებას, აგრეთვე სასამართლო
ხარჯების ანაზღაურებას, მასში შედის ადვოკატის მომსახურებისა და სხვა ხარჯი.
 გარდა გარკვეული თანხის გადაცემისა, ინდივიდუალური ღონისძიებები შეიძლება
გულისხმობდეს სხვა სახის ზომებს, რომლის გატარებაც ევალება მოპასუხე
სახელმწიფოს, მაგალითად, უკანონონოდ დაპატიმრებული პირის გათავისუფლება,
პატიმრის საავადმყოფოში გადაყვანა, ადავოკატთან ან ოჯახის წევრებთან მისი
შეხვედრის უზუნველყოფა და სხვა. მაგალითად, საქმეში Görgülü v. Germany,
რომელიც შეეხებოდა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევას შვილის ნახვისა და
მეურვეობის უფლებებზე უარიდან გამომდინარე, სასამართლომ მიუთითა, რომ
სახელმწიფოს უდა შეესრულებინა გადაწყვეტილება „და შესაძლებელი გაეხადა, რომ
მომჩივანს, სულ მცირე, თავისი შვილის ნახვა შეძლებოდა“. 162
 არსებობს შემთხვევები, როდესაც სასამართლო უარს ამბობს მომჩივნისათვის
სამართლიანი დაკმაყოფილების მინიჭებაზე ფულადი სახით და აცხადებს, რომ
კონვენციის დარღვევის აღიარება მისთვის საკმარისი „სამართლიანი
დაკმაყოფილებაა“. ასეთ დროს, თუკი რაიმე საერთო ხასიათის ღონისძიება არ
დაევალა სახელმწიფოს, გადაწყვეტილება, ფაქტობრივად, აღსრულებულად ითვლება.
 ზოგჯერ, განსაკუთრებით, მაშინ, როდესაც დარღვეულია საქმის სამართლიანი
განხილვის უფლება, სასამართლო სარეზოლუციო ნაწილში უთითებს, რომ საქმეზე
დარღვეული უფლებების აღდგენა შეუძლებელია საქმის ხელახალი განხილვის
გარეშე სამართლიანი განხილვის პრინციპების დაცვით. ასეთ დროს, გადაწყვეტილება
ვერ ჩაითვლება აღსრულებულად ეროვნულ სასამართლოში საქმის ხელახალი
განხილვის გარეშე სამართლიანი განხილვის პრინციპების დაცვით.
 ინდივიდუალური ღონისძიებები ასევე შეიძლება მოიცავდეს საქმეზე ხელახალი
გამოძიების ჩატარებას და ეს საკითხიც დაექვემდებარება შემოწმებას.

162
Görgülü v. Germany, Judgment of 26 February 2004; § 64.

96
  საერთო ხასიათის ღონისძიებები, ჩვეულებრივ, უკავშირდება სისტემურ პრობლემებს,
რაც კონკრეტული საქმის განხილვის შედეგად გამოვლინდა. ამიტომ ეს ღონისძიებები
მიზნად ისახავს ამ სისტემური პრობლემების აღმოფხვრას. სასამართლო მოპასუხე
სახელმწიფოსაგან მოითხოვს, რომ მან წერტილი დაუსვას შესაბამის და მსგავს
დარღვევებს. საერთო ხასითის ღონისძიებები შეიძლება გულისხმობდეს საპატიმრო
ადგილებში საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესებას, გარკვეული
დარღვევებისათვის პრევენციული ღონისძიებების გატარებას, ადმინისტრაციული
პრაქტიკის შეცვლას, გარკვეული რეგულაციების მიღებას, ეროვნული სამართლის
კონვენციასთან შესაბამისობაში მოყვანას და სხვა. მაგალითად, საქმეში Tan v. Turkey,
რომელიც შეეხებოდა პატიმრების კორესპონდენციის შემოწმებას, სასამართლომ
კონვენციის 41-ე მუხლზე დაყრდნობით განცხადა, რომ ეროვნული სამართლის
კონვენციის მე-8 მუხლთან შსაბამისობაში მოყვანა იქნებოდა სათანადო გზა ამ ტიპის
დარღვევებისათვის წერტილის დასასმელად“.163
 სტრასბურგის სასამართლოს უფლება არა აქვს, პირდაპირ გააუქმოს მოპასუხე
სახელმწიფოს კანონი ან ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება ან პირდაპირ
მოსთხოვოს მას კანონმდებლობაში ცვლილებების განხორციელება, თუმცა,
პრაქტიკაში, სასამართლო ხშირად მიდის ამაზე შორს.
 სტრასბურგის სასამართლოს ადაწყვეტილებების აღსრულებაზე ზედამხედველობას
ახორციელებს ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტი, მათ შორის, ისეთ საკითხებზე,
რაც მართალია, პირდაპირ არ არის მოხსენიებული გადაწყვეტილების სარეზოლუციო
ნაწილში, მაგრამ გამომდინარებს გადაწყვეტილებიდან და უფლების დარღვევის
ბუნებიდან.
 ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის თითოეულ საქმეზე აღსრულების საკითხს
აკვირდება რეგულარულად, ამოწმებს და მოპასუხე სახელმწიფოსაგან ითხოვს
ინფორმაციას მათ მიერ გატარებული ზომების თაობაზე. საქმე ვერ ჩაითვლება
აღსრულებულად, სანამ ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის შესაბამისი
სამსახური საქმეზე წარმოებას არ დახურვას.

ბ) restitutio in integrum

 სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულება გულისხმობს დარღვეული უფლებების

სრულ აღდგენას .სასამართლომ განმარტა: „გადაწყვეტილება, სადაც სასამართლო
დაადგენს დარღვევის არსებობას, მოპასუხე სახელმწიფოს აკისრებს სამართლებრივ
ვალდებულებას, არა მხოლოდ გადაუხადოს მხარეებს მათთვის სამართლიანი
დაკმაყოფილების სახით მინიჭებული თანხა, აგრეთვე, მინისტრთა კომიტეტის
ზედამხედველობის ქვეშ აირჩიოს ზოგადი და/ან, თუ საჭირო იქნება,
ინდივიდუალური ზომები, რომელსაც ის გაატარებს ეროვნულ მართლწესრიგში,

163
Tan v. Turkey, Judgment of 3 July 2007.

97
 რათა წერტილი დაუსვას სასამართლოს მიერ დადგენილ დარღვევას და რამდენადაც
შესაძლებელი იქნება, გამოასწოროს მისი შედეგები.“ 164

 თუ უფლებების სრული აღდგენა შეუძლებელია, მაშინ მოპასუხე სახელმწიფო,

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის ზედამხედველობით, არჩევს საშუალებებს
გადაწყვეტილების აღსასრულებლად. (მაგალითად, იტალიაში გამოიკვეთა საქმეთა
გაჭიანურების პრობლემა. საჭირო გახდა ძირეული ცვლილებების გატარება
სამართალწარმოების სისტემაში, ეფექტიანი საშუალებების შექმნა, რათა აღარ
მომხდარიყო იგივე დარღვევები).
 მინისტრთა კომიტეტი სახელმწიფოებს სთავაზობს კონკრეტულ წინადადებებს, თუ
რა უნდა გაკეთდეს ამა თუ იმ სფეროში არსებული სისტემური პრობლემების
დასაძლევად.

ბ) პილოტური გადაწყვეტილებები

 პილოტური გადაწყვეტილებების მნიშვნელობა ისაა, რომ ამ საქმეებზე სასამართლო

ადგენს ეროვნულ სამართლებრივ სისტემაში არსებულ სისტემურ ხარვეზს,
გლობალურ პრობლემას და მოუწოდებს მთავრობას გამოასწოროს ვითარება არა
მარტო კონკრეტულ მომჩივანთან მიმართებაში, არამედ საზოგადოდ, მათ შორის იმ
მსგავს საქმეებზე, რომლებიც უკვე შეტანილია სტრასბურგის სასამართლოში.
ამგვარად, პილოტური გადაწყვეტილება არის პირველი გადაწყვეტილება, მიღებული
ისეთ კონკრეტულ, რაიმე ახლად გამოვლენილ სამართლებრივ პრობლემაზე,
რომელსაც სისტემური ხასითი აქვს რომელიმე ხელშემკვრელ სახელმწიფოში ან
სახელმწიფოთა ნაწილში. ამ გადაწყვეტილებით დგინდება სასამართლოს
დამოკიდებულება, პოზიცია შესაბმისი სამართლებრივი პრობლემის მიმართ, ზოგადი
ღონისძიების სახით მოპასუხე მთავრობას შეიძლება დაევალოს კონკრეტული
ნაბიჯების გადადგმა სისტემური პრობლემის აღმოფხვრის მიზნით, რაც
გათვალისწინებული და შესრულებული უნდა იქნეს მოპასუხე მთავრობის მიერ.
ამგვარად, პილოტური საქმის მნიშვნელობა სცილდება მხოლოდ შესაბამისი
მომჩივნის უფლებრივ საკითხს. მომჩივნის კონკრეტული საქმე არის გამოყენებული
იმ სისტემური პრობლემის აღმოსაფხვრელად, რომლის ერთ-ერთი გამოვლინებაც
გახდა იგი.

 პილოტური გადაწყვეტილებების მექანიზმი სასამართლომ აქტიურად აამოქმედა

2004 წლიდან. ეს წარმოადგენდა პასუხს ევროპის საბჭოს გაფართოების კვალობაზე
საქმეთა ნაკადის მნიშვნელოვანი ზრდით, განსაკუთრებით, აღმოსავლეთი ევროპის
ქვეყნებიდან, და მეორე მხრივ, გარკვეულ პრობლემებზე განმეორებითი საჩივრებით
ერთი და იმავე ქვეყნებიდან. ეს ადასტურებდა გარკვეულ სფეროებში სისტემური
164
Scozzari and Guinta v. Italy. Judgment of 13 july 2000, § 249.

98
 პრობლემების არსებობას ხელშემკვრელ ქვეყნებში, რაც საჭიროებდა განსხვავებულ,
უფრო ეფექტიან მიდგომას და არა ყოველი ცალკეული საქმის თანდათანობით
განხილვასა და დარღვევების დადგენას. გარდა იმისა, რომ პილოტური საქმეების
მექანიზმი მნიშვნელოვანია უშუალოდ ეროვნულ სახელმწიფოში სისტემური
პრობლემების აღმოფხვრის თვალსაზრისით, მისი დანიშნულება იმასაც
უკავშირდება, რომ ათასობით ერთი და იმავე კატეგორიის საჩივრების განხილვით
სასამართლომ არ დაჰკარგოს ძვირფასი დრო და თავისი საქმიანობის ეფექტიანობა.

 პილოტურმა გადაწყვეტილებამ, დიდი ალბათობით, შეიძლება გამოიწვიოს იმავე

სისტემურ პრობლემასთან დაკავშირებული ყველა სხვა საჩივრის განხილვის
გადადება ან კონკრეტული ვადით, ანდა სახელმწიფოს მიერ შესაბამისი პრობლემის
საბოლოო მოგვარებამდე. მაგალითად, საქმეში Broniowski v. Poland დადგინდა
კომპენსაციის მასობრივი გადაუხდელობა მე-2 მსოფლიო ომის შემდეგ პოლონეთში
რეპატრიაციის შედეგად დაკარგული იმ ქონებისათვის, რომელიც იყო უკრაინაში,
კერძოდ, ქ. ლვოვში. ანალოგიურ პირობებში იყო 80000 ადამიანი - პოლონელი.
სასამართლოში საჩივარი შეტანილი ჰქონდა 167 მათგანს. სასამართლომ შეაჩერა სხვა
საჩივრების განხილვა, სანამ ბრონიოვსკის გადაწყვეტილების შესაბამისად
165
პოლონეთის მთავრობა არ მიიღებდა შესაბამის ზომებს.

 ევროპული სასამართლოს მიერ უკვე არაერთი პილოტური გადაწყვეტილება იყო

მიღებული სხვადასხვა საკითხზე. მაგალითად,Rumpf v. Germany
საქმეში
სასამართლომ გამოიტანა გადაწყვეტილება სამოქალაქო პროცესის გაჭიანურებულ
ხანგრძლივობასთან დაკავშირებით, რაზედაც სტრასბურგის სასამართლოში არაერთი
საჩივარი იყო შესული. სასამართლომ მოთხოვა გერმანიის მთავრობას, შემოეღო
ეფექტიანი შიდასამართლებრივი დაცვის საშუალება საქმეთა გაჭიანურების
წინააღმდეგ, რათა უზრუნველყოფილიყო ამ საქმეთა განხილვა არაუგვიანეს 1 წლის
განმავლობაში. 166 პილოტური გადაწყვეტილება საქმეზე Atanasiu and Others v.
Romania უკავშირდებოდა მომჩივნის უუნარობას, უკან დაებრუნებინა თავისი
საკუთრება, რომელიც ნაციონალიზებული იყო, ანდა მიეღო კომპენსაცია მისთვის. 167

 საინტერესოდ განვითარდა მოვლენები გაერთიანებულ სამეფოში არსებული წესთან

მიმართებაში, რომლის თანახმადაც, სრულად იყო აკრძალული პატიმრების
მონაწილეობა არჩევნებში. თავდაპირველად, სასამართლომ განიხილა საქმე Hirst v.
UK, სადაც დაადგინა, რომ სარჩევნო უფლებაში ამგვარი ჩარევა - ყველა
პატიმრისათვის საარჩევნო უფლების განხორციელების აკრძალვა, მიუხედავად მათ
მიერ ჩადენილი დანაშაულის რაობისა - არაპროპორციული იყო დასახულ
165
Broniowski v. Poland, judgment of 22 June 2004.
166
Rumpf v. Germany , judgment of 2 September 20010.
167
Atanasiu and Others v. Romania , judgment of 12 October 2010.

99
 ლეგიტიმურ მიზნებთან მიმართებაში და არ იყო აუცილებელი დემოკრატიულ
საზოგადოებაში.168 მიუხედავად ამ გადაწყვეტილებისა, გაერთიანებულმა სამეფომ არ
შეცვალა თავისი კანონმდებლობა, არ მოახდინა მისი ლიბერალიზაცია და შეინარჩუნა
სრული აკრძალვა. ამიტომ, მას შემდეგ, რაც ანალოგიური საჩივრები კვლავ
განმეორდა, სადაც პატიმრები აპროტესტებდნენ მათთვის საარჩევნო უფლების
ჩამორთმევას, სასამართლომ მიიღო პილოტური გადაწყვეტილება საქმეზე Greens and
M.T. v. UK. ამ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ აღნიშნა, რომ სასამართლოში 2500
მსგავსი საჩივარი იყო შემოსული და ელოდა განხილვას. ცნო რა ამ საქმეში საარჩევნო
უფლების დარღვევა, მან დაავალა გაერთიანებული სამეფოს მთავრობას, ამ
გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან 6 თვის განმავლობაში შეემუშავებინა
კანონპროექტი და შეეცვალა კანონმდებლობა.169

 სწორედ ამ მიზეზთა გამოა, რომ სასამართლო:

 პილოტურ საქმეებს ანიჭებს პრიორიტეტს;
 ადგენს სისტემურ ან სტრუქტურულ პრობლემას და რეაგირების ტიპს,
რომლის გამოყენებაც ევალება სახელმწიფოს;
 ადგენს ვადას, რა დროშიც უნდა გამოსწორდეს ვითარება;
 აჩერებს სხვა ანალოგიური საქმეების განხილვას.

 სტრასბურგის სასამართლოს პრაქტიკაში აღსანიშნავია ის მიდგომა, რომელიც მან

გამოიყენა პოლონეთში არსებული სისტემური პრობლემის მოსაგვარებლად საქმეთა
გაჭიანურებასთან დაკავშირებით. თავდაპირველ საქმეებში, რომლებიც სასამართლომ
2005 წელს განიხილა, გაჭიანურების საქმეებზე პოლონეთის მიერ მიღებული
საპასუხო ზომები და მსხვერპლთათვის უზრუნველყოფილი მისაგებელი
სასამართლომ „ქმედითად“ ჩაითვალა კონვენციის გაგებით, მაგრამ შემდგომ
საქმეებმა გამოავლინა ნაკლოვანებები. როგორც გამოიკვეთა, შიდა სასამართლოები
კონვენციის მსგავსად არ განმარტავდნენ „გონივრულ ვადას“ და არც იმ მორალური
ზიანის ანაზღაურებას, რომელიც გადაეცემოდა მსხვერპლს. ამის შემდეგ
სტრასბურგის სასამართლომ მიიღო პილოტური გადაწყვეტილება და ჩამოაყალიბა
თავისი მიდგომა პოლონეთში სისტემური პრობლემების დასაძლევად. ეს იყო
პირველი მცდელობა მჭიდრო და აქტიური კომუნიკაციისა ეროვნულ
ხელისუფლებასთან სისტემური პრობლემის დაძლევის სფეროში. ეს იყო საქმე
Rutkowski and Others v. Poland. 170 ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება იმით არის
მნიშვნელოვანი, რომ ის წარმოადგენს მოქნილობის მაგალითს, რომელიც პილოტური
გადაწყვეტილების პროცედურებით არის შემოთავაზებული.
168
Hirst v. UK. Judgment of 6 October 2005;
169
Greens and M.T. v. UK, judgment of 23 November 2010.
170
Rutkowski and Others v. Poland, Judgment of 7 July 2015

100
სასამართლომ ორი პრობლემის იდენტიფიცირება მოახდინა: ჯერ ერთი, შიდა
სასამართლოები ვერ ახერხებდნენ მე-6 მუხლის მოთხოვნების ჭრილში შეეფასებინათ
კონკრეტული პროცედურების გაჭიანურება. მეორე, როდესაც ისინი მიდიოდნენ
დასკვნამდე, რომ რომ პროცედურების ხანგრძლივობა აღემატებოდა გონივრულ
ვადას, მათ მიერ მინიჭებული კომპენსაცია მორალური ზიანისათვის მთლიანად
ამოვარდნილი იყო იმ სქემიდან, რასაც სტრასბურგის სასამართლო იყენებდა
კომპენსაციის მინიჭების დროს მსგავს საქმეებზე. Rutkowski-ის საქმეზე
გადაწყვეტილების მიღებამდე 525 მსგავს საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილებები
ელოდა აღსრულებას მინისტრთა კომიტეტში, ხოლო ევროპულ სასამართლოში კი 650
საჩივარი - განხილვას.

მოვლენების ამგვარი განვითარების გამო სასამართლომ მიიღო პილოტური

გადაწყვეტილება ხსენებულ საქმეზე Rutkowski and Others (2015), რომლებიც
სასამართლო პროცედურების გაჭიანურებას შეხებოდა. მან დაადგინა გონვრული
ვადის მოძთხოვნის დარღვევა სამივე საქმეზე (სისხლის და სამოქალაქო) და
პოლონეთის მიერ ვალდებულების დარღვევა უზრუნველეყო მომჩივნები ქმედითი
მისაგებლით. თითოეულ საქმეში სასამართლო შეეცადა დახმარებოდა ეროვნულ
სასამართლოებს, თუ როგორ უნდა შეეფასებინათ პროცედურის გაჭიანურების ფაქტი
და მისანიჭებელი კომპენსაციის ოდენობა.

სასამართლომ გამოკვეთა პოლონეთში მართლმსაჯულების გაჭიანურების სისტემური

პრობლემის მიზეზები და ეროვნული სასამართლოების უუნარობა სამართლიანი
დაკმაყოფილების მინიჭების საკითხში. სასამართლომ დაადგინა, რომ ყველაზე
ეფექტიან პროცედურულ გამოსავალს წარმოადგენდა მისი მხრიდან შემდეგი
ნაბიჯების გადადგმა:

(i) ეცნობებინა მთავრობისათვის ამ საქმეების შესახებ მოცემული პილოტური

გადაწყვეტილების კონტექსტში;
(ii) მისცემდა მთავრობას ორწლიან ვადას ამ საქმეების დასამთავრებლად და
მსხვერპლის დასაკმაყოფილებლად (მაგალითად, მორიგების გზით);
(iii) დაავალებდა ხელისუფლებას ღონისძიებების გატარებას ამ საქმეებზე
შეჯიბრებითი პროცესის უზრუნველსაყოფად ორი წლის განმავლობაში პილოტურ
საქმეზე საბოლოო გადაქყვეტილების მიღებიდან;
(iv) დაავალებდა ხელისუფლებას ღონისძიებების გატარებას ყველა იმ მომავალ
საქმეებზე შეჯიბრებითი პროცესის უზრუნველსაყოფად, რომლებიც შეტანილი
იქნებოდა გადაწყვეტილების გამოცხადების შემდეგ, გამოცხადებიდან 1 წლის
განმავლობაში;
(v) რომ ამ ვადის გასვლის შემდეგ სასამართლო ხელახლა შეისწავლიდა საქმის
ვითარებას და დაგეგმავდა შემდგომ ღონისძიებებს;

101
ეს იყო პირველი შემთხვევა სასამართლოს კომუნიკაციისა მოპასუხე მთავრობასთან ყველა იმ
ანალოგიურ საჩივართან დაკავშირებით, რომლებიც სასამართლოში შეტანილი იყო
პილოტური საქმეზე გადაწყვეტილების გამოცხადებამდე.

 სასამართლოს ფართოდ აქვს პრაქტიკაში დანერგილი, ასევე კვაზი-პილოტური

გადაწყვეტილებები. ამ საქმეებშიც, სასამართლო ხაზს უსვამს სისტემურ ან
სტრუქტურულ პრობლემებს ეროვნულ სახელმწიფოში, რაც განმეორებად დარღვევებს
იწვევს. მაგრამ სრულად პილოტური გადაწყვეტილეებისაგან განსხვავებით, აქ
სარეზოლუციო ნაწილში სასამართლო არ უთითებს კონკრეტულ მბოჭავ
ვალდებულებებს მოპასუხე მთავრობისათვის. იგი, უფრო ხშირად ეყრდნობა კონვენციის
46-ე მუხლს, რომელიც ფინალური გადაწყვეტილების აღსრულების სავალდებულობაზე
მიუთითებს და ფაქტობრივად მოიცავს კიდევაც მოპასუხე მთავრობის ვალდებულებას,
ინდივიდუალური თუ ზოგადი ღონისძიებების გატარებით წერტილი დაუსვას მსგავს
დარღვევებს.
 კვაზი-პილოტური გადაწყვეტილებებით დადგინდა სისტემური თუ სტრუქტურული
პრობლემები სხვადასხვა სფეროებში. მაგალითად, პატიმრებით გადატვირთულობის
პრობლემა პოლონეთის ციხეებსა და დაკავების ცენტრებში, 171 ასევე გადაჭარბებული
172
წინასწარი პატიმრობა პოლონეთში. ასევე დადგინდა წინასწარი პატიმრობის დიდი
ხანგრძლივობა თურქეთში. თითქმის ყველა საქმეზე ეროვნული სასამართლოები
ნიშნავდნენ წინასწარ პატიმრობას, თანაც, იდენტური და სტრეოტიპული ტერმინებისა
და დასაბუთების გამოყენებით. ამასთან, არ არსებობდა წინასწარი პატიმრობის
კანონიერების გადამოწმების ეფექტიანი საშუალება. დადგინდა, რომ პრობლემების
მიზეზი ნაწილობრივ გამომდინაეობდა სისხლის სამართლის კანონმდებლობიდანაც.
სასამართლომ ზოგადი ღონისძიების სახით მოითხოვა ღონისძიებების გატარება ამ
სფეროში ფუნდამენტური რეფორმის განსახორციელებლად.173

 სასამართლო ხშირად იშველიებს კონვენციის 46-ე მუხლს ეროვნულ სამართალში

ხარვეზის აღმოჩენის შემთხვევაში, რათა მინისტრთა კომიტეტმა, რომელიც
გადაწყვეტილების აღსრულებაზე მონიტორინგს ახორციელებს, მიიჩნიოს, რომ
გადაწყვეტილების აღსრულება მოითხოვს კანონმდებლობის ცვლილებას და მოსთხოვოს
მოპასუხე სახელმწიფოს მისი განხორციელება. ასეთი წესით დადგინდა, მაგალითად,
174
შემდეგი დარღვევები: დაუსწრებლად გასამართლების პრაქტიკა (იტალიაში) ,
ჩამორთმეული საკუთრებისათვის გაცემული კომპენსაციის

171
Orchowski v. Poland, judgment of 22October 2009;
172
Kauczor v. Poland, judgment of 3 February 2009
173
Cahit Demirel v. Turkey, judgment of 7 July 2009.
174
R.R v. Italy, judgment of 9 June 2005;

102
 არაადეკვატურობა(იტალიაში),175 მიწის იჯარით გაცემა არაგონივრულ ფასად
176
(სლოვაკიაში) ; საკუთრების ჩამორთმევის გამო კომპენსაციის ოდენობის
განსაზღვრისას ინფლაციის გაუთვალისწინებლობა პროცესის ხანგრძლივობის
177
შემთხვევაში (თურქეთში) , საბინაო კანონმდებლობის ხარვეზები (მალტაში) 178და სხვა.

 საქმეში Klaus and Louri kiladze v. Georgia სასამართლომ დაადგინა საკანონმდებლო

ხარვეზი, რომელიც საბჭოთა პერიოდის პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლს არ
აძლევდა კომპენსაციის მიღების შესაძლებლობას და დაავალა მთავრობას, სწრაფად
მიეღო საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული და საბიუჯეტო ღონისძიებები არსებული
ხარვეზის შესავსებად.179 ასევე, ქართულ საქმეში Poghosian v. Georgia, სასამართლომ
დაადგინა სისტემური პრობლემა ქართულ ციხეებში, კერძოდ, ვირუსული C ჰეპატიტის
და სხვა დაავადებებით ინფიცირებული პატიმრებისათვის ადეკვატური სამედიცინო
დახმარების გაუწევლობა. კონვენციის 46-ე მუხლზე დაყრდნობით, სასამართლომ
შესთავაზა ხელისუფლების ორგანოებს, გაეტარებინათ საკანონმდებლო და
ადმინისტრაციული ღონისძიებები ციხეებში ვირუსული C ჰეპატიტის გავრცელების
აღსაკვეთად, შემოეღოთ შემოწმების სამედიცინო ღონისძიებები და უზრუნველეყოთ
დროული და ეფქტიანი მკურნალობა. 180

 სასამართლო ხშირად აცხადებს, რომ ეროვნული კანონმდებლობის კონვენციასთან

შესაბამისობაში მოყვანა იქნებოდა სათანადო საშუალება მოცემული დარღვევისათვის
წერტილის დასამელად. მაგალითად, ასე მოიქცა სასამართლო მაუწყებლობის შესახებ
მოლდოვას კანონთან დაკავშირებით, რათა აღეკვეთა მის საქმიანობაში ხელისუფლების
ჩარევა;181 ასევე, თურქეთის კანონმდებლობასთან მიმართებაში, იმ მიზნით, რომ
განათლების სისტემა პატივისცემით მოკიდებოდა მშობელთა ფილოსოფიურ და
182
რელიგიურ შეხედულებებს მათი შვილების განათლების საკითხში. ასევე, ერთ-ერთ
თურქულ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ პირადობის მოწმობაში პირის რელიგიის
აღნიშვნის მოთხოვნა არღვევდა კონვენცის მე-9 მუხლს და მიუთითა, რომ პირადობის
მოწმობაში ამ გრაფის გაუქმება იქნებოდა სათანადო ფორმა დარღვეული უფლების
გამოსწორებისათის და ამ დარღვევებისათვის წერტილის დასასმელად. 183

175
Scordino v. Italy, judgment of 27 July 2004;
176
Urbárska obec Trenčianske Biskupice v. Slovakia, judgment of 27 Noveámber 2007.
177
Yetiş and Others v. Turkey, judgment of 6 July 2010;
178
Ghigo v. Malta, judgment of 17 July 2008;
179
Klaus and Louri kiladze v. Georgia , judgment of 2 Februaru 20010;
180
Poghosian v. Georgia, Judgment of 24 February 2009;
181
Manole and Others v. Moldova, judgment of 17 September 2009;
182
Hasan and Eylem Zengin v. Turkey, judgment of 9 October 2007;
183
Sinan Işik v. Turkey, judgment of 2 February 2010;

103
გ) რესტიტუცია საკუთრების საქმეებში

ამ სფეროში სასამართლო გასცდა დეკლარაციულ განცხადებებს და საკუთრების

ნაციონალიზაციის საქმეებში, სადაც მომჩივნები დავობდნენ 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლის
საფუძველზე, არაერთხელ დაავალა ეროვნულ მთავრობებს დაებრუნებინათ წართმეული
საკუთრება ან გადაეხადათ ადეკვატური კომპენსაცია. 184

დ) უკანონოდ დაკავებულ პირთა გათავისუფლება

 უკანონო პატიმრობის დროს, გადაწყვეტილების აღსრულება შეიძლება გულისხმობდეს

პატიმრობიდან დაუყოვნებლივ გათავისუფლების ვალდებულებას. მაგალითად, საქმეში
Asanidze v. Georgia სასამართლომ პირდაპირ უბრძანა საქართველოს მთავრობას, უმოკლეს
ვადაში უზრუნველეყო პატიმრის გათავისუფლება, რომელიც იმყოფებოდა პატიმრობაში
აჭარის რეგიონში და რჩებოდა პატიმრად, მიუხედვად მისი გამართლებისა საქართველოს
უზენაესი სასამართლოს მიერ და მიუხედავად საქართველოს მთავრობის მირ
გატარებული გარკვეული სამართლებრივი თუ პოლიტიკური ღონისძიებებისა მის
გასათავისუფლებლად.185

 იგივე გადაწყვეტილება მიიღო სასამართლომ საქმეში Ilaşcu and Others v. Russia and
Moldova, სადაც სასამართლომ დაადგინა, რომ სამი მომჩივანი უკანონოდ იყო
დაკავებული, და მათი უკანონო პატიმრობა გრძელდებოდა დნესტრისპირეთის
მოლდოვურ რესპუბლიკაში, რომელმაც გამოაცხადა დამოუკიდებლობა 1991 წელს,
მაგრამ არ ცნო საერთაშორისო საზოგადოებამ. მათი მსჯავრდება განახორციელა
დნესტრისპირეთის არაღიარებული მოლდოვური რესპუბლიკის უზენაესმა
სასამართლომ. სტრასბურგის სასამართლომ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ მოპასუხე
სახელმწიფოებს უნდა გაეტარებინათ ყველა ღონისძიება, რათა წერტილი დაესვათ
მომჩივანთა თვითნებური პატიმრობისათის და დაუყოვნებლივ გაეთავისუფლებინათ
ისინი.186

184
მაგალითისათვის იხილეთ: Papamichalopoulos and Others v. Greece, judgment of 31 October 1995;
Brumarescu v. Romania, judgment of 23 October 2003.
185
Asanidze v. Georgia, judgment of 8 April 2004;
186
Ilaşcu and Others v. Russia and Moldova, judgment of 8 July 2004;

104
 საქმეში Tehrani and Others v. Turkey , ასევე ბრძანა სასამართლომ ოთხი ირანელი
მომჩივნის გათავისუფლება, რომლებიც დაკავებული იყვნენ თურქეთში იმ იზეზით, რომ
ჩართული იყვნენ ირანის სახალხო მოჯაჰედური ორგანიზაციის საქმიანობაში. 187

 საქმეში Fattulaev v. Azerbaijan სასამართლომ ასევე გასცა მომჩივნის გათავისუფლების

ბრძანება. იგი წარმოადგენდა ჟურნალის რედაქტორს და დაკავებული იყო მისი
სტატიების გამო, რაც შეხებოდა მთიანი ყარაბხის ომს და აშშ-ირანის ურთიერთობაში
აზერბაიჯანის პოზიციას. სასამართლომ არამარტო ის დაადგინა, რომ მის
თავისუფლებაში ჩარევა, მე-10(2) მუხლის ფარგლებში, არ იყო გამართლებული, არამედ
ისიც, მისთვის სასჯელის სახით თავისუფლების აღკვეთის შეფარდებაც რომ
188
გაუმართლებელი იყო. სასამართლოს ამ საქმეში ასანიძისა და ილაშკუს საქმეებისაგან
განსხვავებით არ უცვნია კონვენციის მე-5 მუხლის დარღვევა.

 საქმეში Aleksanyan v. Russia სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივნის წინასწარ

პატიმრობაში ყოფნა, რომელიც დაავადებული იყო აივ ინფექციით (შიდსი),
შეუთავსებელი იყო კონვენციასთან, ვინაიდან წინასწარი პატიმრობის დაწესებულებაში
შეუძლებელი იყო მისი ადეკვატური მკურნალობა. მისი პატიმრობაში
დატოვებაყოველგვარ აზრს მოკლებული იყო და არ ემსახურებოდა რაიმე მიზანს.
შესაბამისად, უბრძანა მთავრობას, გაეთავისუფლებინა იგი და გამოეყენებინა თავისი
კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა ნაკლებად მკაცრად შემზღუდველი
ღონისძიება.189

ე) სისხლისსამართლებრივი გამოძიების ვალდებულება

 კონვენციის მე-2, მე-3 , მე-4, მე-5 და ზოგიერთი სხვა მუხლის კონტექტში, როდესაც
სასამართლო მიიჩნევს, რომ საქმე არ იქნა გამოძიებული, ეს წარმოადგენს შსაბაამისი
მუხლებით გათვალისწინებული პროცედურული ვალდებულების დარღვევას, რაც
დამოუკიდებელი, თვითკმარი საფუძველია კონვენციის დარღვევის აღიარებისათვის.
ამიტომ, გამოუძიებელი საქმეების შემთხვევაში, შესაბამის გადაწყვეტილებათა
აღსრულება, ჩვეულებრივ, გულისხმობს საქმის გამოძიების ვალდებულებას.

 ერთგვარი თავისებურება ამ მიმართებით ისაა, რომ ასეთ დროს, სასამართლო

გადაწყვეტილებით პირდაპირ არ ავალებს მთავრობას, უზრუნველყოს საქმის ეფექტიანი
გამოძიება. ამ უფლებას იგი მინისტრთა კომიტეტს უტოვებს, რომელიც
ზედამხედველობს გადაწყვეტილებათა აღსრულებას. ასე მოხდა, მაგალითად,
187
Tehrani and Others v. Turkey, judgment of 13 April 2010;
188
Fattulaev v. Azerbaijan, judgment of 22 April 2010
189
Aleksanyan v. Russia, judgment of 22 December 2008;

105
 გირგვლიანის საქმეში, როდესაც მინისტრთა კომიტეტმა საქმეზე დამატებითი
გამოძიების ჩატარება სავალდებულოდ მიიჩნია სასამართლოს გადაწყვეტილების
აღსასრულებლად.

 თუმცა, გამოუძიებელი საქმეების დროს მხედველობაში მიიღება, თუ რა დრო გავიდა

დანაშაულის ჩადენიდან და, გასული დროისა თუ სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით,
არის თუ არ კიდევ შესაძლებელი ეფექტიანი გამოძიების ჩატარება. მაგალითად, საქმეში
Finucane v. UK სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-2 მუხლის დარღვევა
ჩრდილოეთირლანდიელი ირისტის მკვლელობის გამოძიებაში გამოვლენილი მთელი
რიგი ხარვეზების გამო. თუმცა მან უარი თქვა მოეთხოვა გაერთიანებული სამეფოსათვის
ხელახლა დაეწყო გამოძიება ამ საქმეზე. მან არ მიიჩნია, რომ ამ საქმეზე ეს მართებული
იქნებოდა. სასამართლოს განმარტებით, არ არსებობდა ვარაუდი, რომ მომავალი
გამოძიება რაიმე სარგებლობას მოიტანდა ან რაიმეს გამოასწორებდა მსხვერპლის
ოჯახისათვის ან ფართო საზოგადოების წინაშე ანგარიშვალდებულებისა და
გამჭვირვალების კუთხით. დროის გასვლის გამო, დამატებითი მტკიცებულებების
მოპოვება და მოწმეებისადმი ხელმისაწვდომობა გართულებული იქნებოდა და არ იყო
მოსალოდნელი, რომ გამოძიება უტყუარად დაადგენდა ძირითად ფაქტებს და
გააწქარწყლებდა ეჭვებსა და ბუნდოვანებას. 190

ვ) დამატებითი სამართალწარმოების ვალდებულება

ზოგჯერ გადაწყვეტილების აღსრულება მოიცავს დამატებითი სამართალწარმოების

განხორციელების ვალდებულებას. ეს უკავშირდება ისეთ შემთხვევებს, როდესაც restitution in
integrum (სრული აღდგენა და გამოსწორება) შეუძლებელია საქმის წარმოების
განუახლებლად. მაგალითად, ეს შეიძლება იყოს საქმის განხილვის მოთხოვნა (როდესაც
სასამართლოსადმი ხელმისწვდომობის უფლება შეილახა) ან საქმის ხელახალი განხილვის
მოთხოვნა (როდესაც დადგინდა, რომ საქმის განხილვა კონვენციის მე-6 მუხლის
მოთხოვნათა დარღვევით ჩატარდა). აღსანიშნავია, რომ სასამართლო თავად იშვიათად
მოითოვს ამას პირდაპირ. მან არაერთხელ განაცხადა, რომ არ გააჩნდა იურისდიქცია
ეროვნულ დონეზე სამართალწარმოების განხლების ბრძანების გასაცემად. 191

თუმცა, საზოგადოდ, სასამართლო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს, განსაკუთრებით სისხლის

სამართლის საქმეებზე, სამართალწარმოების განახლებას, რომლებიც ეროვნულ
სასამართლოებში კონვენციის მე-6 მუხლის მოთხოვნების დარღვევით იყო განიხილული.
იგი სულ უფრო და უფრო ხშირად მიუთითებს ხოლმე გადაწყვეტილებაში, რომ დამატებითი
Finucane v. UK, judgment of 1 July 2003, § 89;
190

მაგალითისათვის იხილეთ: Verein Gegen Tierfabriken Schweiz (VgT) v. Switzerland, judgment of 30

191

June 2009; § 89.

106
სამართალწარმოება ყველაზე ადეკვატური ფორმა იქნებოდა მსხვერპლის უფლებების
აღდგენის თვალსაზრისით. მაგალითად, რამდენიმე თურქულ საქმეში, სადაც სასამართლომ
დაადგინა, რომ მომჩივნები გაასამართლა სასამართლომ, რომელიც არ იყო დამოუკიდებელი
და მიუკერძოებელი კონვენციის მე-6 მუხლის გაგებით, სასამართლომ გადაწყვეტილებაში
ხაზი გაუსვა, რომ მომჩივნების უფლებების აღდგენის ყველაზე მართებული ფორმა
იქნებოდა მათი ხელახლა გასამართლება დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი
192
სასამართლოს მიერ უმოკლეს ვადაში. მომჩივნის ხელახლა გასამართლების რეკომენდაცია
სასამართლომ მისხცა აგრეთვე საქმეში Somogyi v. Italy, რამდენადაც დაადგინა, რომ
მომჩივანს დაერღვა უფლება, მომწილეობა მიეღო თავისივე პროცეში. 193 საქმეში Maksimov v.
Azerbaijan სასამართლომ დაადგინა, რომ საქმის განხილვა სააპელაციო ინსტანციაში
არასამართლიანი იყო და მიუთითა, რომ სახელმწიფოს უნდა გაეტარებინა ყველა ღონისძიება
სამართალწარმოების დასაწყებად. 194

Bochan-ს საქმეში (no. 2)225, ევროპულმა სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა იმის

აუცილებლობაზე, რომ შიდა სამართლით გათვალისწინებული ყოფილიყო პროცედურები,
რომლის საფუძველზეც შესაძლებელი იქნებოდა საქმეთა განხილვის განახლება
სტრასბურგის სასამართლოს მიერ კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევის აღიარების შემდეგ.

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტმა 2000 წლის 19 იანვარს მიღებული თავისი NO. R
(2002) 2 რეკომენდაციით ასევე მიუთითა, რომ ამგვარი პროცედურების არსებობა შიდა
სამართალში წარმოადგენდა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების აღსრულების
პროცესის მნიშვნელოვან ასპექტს. საგულისხმოა, რომ კონვენციის წვრ უმეტეს
სახელმწიფოში უკვე შემოღებულია ასეთი პროცედურები ევროპის სასამართლოს მიერ
კონვენციის დარღვევის არღიარების საპასუხოდ. მათ შორის, საქართველოშიც, სისხლის
სამართლის საქმეებზე. ქართული კანონმდებლობის თანახმად, სტრასბურგის სასამართლოს
მიერ საქმეზე კონვენციის დარღვევის აღიარება წარმოადგენს „ახლად გამოვლენილ
გარემოებას“, როელიც შეიძლება საფუძვლად დაედოს კანონიერ ძალაში შესული
გადაწყვეტილების გადასინჯვას. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ ქვეყნებში სამართალწარმოების
განსაახლებლად აღარ არის აუცილებელი, რომ ამის თაობაზე ევროპულმა სასამართლომ
პირდაპირ მიუთითოს გადაწყვეტილებაში.

როგორც ზოგიერთი მკვლევარი მიუთითებს, არ არის სავარაუდო, რომ სტრასბურგის

სასამართლომ მხარი დაუჭიროს ხელახალი სამართალწარმოების ჩატარებას სამოქალაქო
საქმეებზე იმ სირთულეების გათვალისწინებით, რაც ამან შეიძლება წარმოშვას
195
სამართალწარმოების სხვა მხარეებისათვის და, მათ შორის, სახელმწიფოსათვის. ერთგვარი
192
მაგალითისათის იხილეთ: Eren v. Turkey, judgment of 23 October 2003; Turmaz and Others v. Turkey,
judgment of 23 October 2003;
193
Somogyi v. Italy, , judgment of 18 May 2004;
194
Maksimov v. Azerbaijan, judgment 8 October 2009;
195
იხ. ფილიპ ლიჩი, როგორ მივმართოთ ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, თბილისი,
2013. გვ.111.

107
გამონაკლისია შემთხვევები, რომლებიც უკავშირდება სასამართლოს ხელმისაწვდომობაზე
უარის თქმას სამოქალაო სამართალწარმოებასთან დაკავშირებით. თუმცაღა, ასეთი
მითითებები გულისხმობს რეკომენდაციას არა სამართალწარმოების განახლების, არამედ
მისი ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის თაობაზე.196

ზ) მინისტრთა კომიტეტის როლი

 სასამართლოს გადაწყვეტილებები გადაეცემა ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტს,

რომელიც ახორციელებს ზედამხედველობას მის აღსრულებაზე.197
 კომიტეტი მთავრობას სთხოვს მოახსენოს ყველა იმ ღონისძიების შესახებ, რაც
გატარებული იქნა სასამართლოს გადაწყვეტილების საპასუხოდ. ესაა სამართლიანი
დაკმაყოფილების გადახდა, განგრძობადი უკანონო სიტუაციის დასრულება,
საკანონმდებლო ან ადმინისტრაციული ცვლილებების განხორციელება, ამა თუ იმ
სფეროში საკუთრივ სახელმწიფო პოლიტიკის შეცვლა და სხვა.
 მინისტრთა კომიტეტი ასევე ახორციელებს მეგობრული მორიგების
გადაწყვეტილებების აღსრულების ზედამხედველობას.

 ინდივიდუალური ღონისძიებები შეიძლება მოიცავდეს:

 მომჩივნისათვის კომპენსაციის გადახდას;

 შიდა სამართალწარმოების განახლებას;
 რაიმე აკრძალვის მოხსნას;
 პირის ბრალდებისაგან გათავისუფლებას;
 ნასამართლობის მოხსნასა და პატიმრობიდან გათავისუფლებას;
 ეფექტიანი გამოძიების ჩატარებას;
 ეფექტიანი გამოძიების ჩატარებას მინისტრთა კომიტეტის
ზედამხედველობით;
 ღონიძიებების გატარებას, რომ მომჩივანმა მიიღოს საჭირო სამედიცინო
დახმარება და მოვლა ციხეში;
 ქვეყნიდან პირის გაძევების შესახებ გადაწყვეტილების გაუქმებას,
 ეკლესიის აღიარებას და სხვა;

 ზოგადი ღონისძიებები შეიძლება მოიცავდეს:

იხ: Lawyer Partners A.S. v.Slovakia, judgment of16 June 2009.

196

197
იხილეთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების
ზედამხედველობის ყოველწლიური ანგარიშები.

108
  ახალი კანონმდებლობის შემოტანას;
 სასამართლო პრაქტიკის შეცვლას,
 დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლას;
 დამნაშავეთა დაუსჯელობის წინააღმდეგ ბრძოლას და ამ პრობლემის
აღმოფხვრას;
 ეროვნული ორგანოების მიერ შესაბამისი ბრძანების გაცემას;
 საჯარო მოხელეთა განათლებისა და ტრეინინგის მიზნით ნაბიჯების
გადადგმას და სხვა.

 მომჩივნისათვის კომპენსაციის გადასახდელად მოპასუხე მთავრობას ეძლევა 3 თვე.

მომჩივანს უფლება აქვს კომპენსაციის გადაუხდელობის, ანდა სხვა ინდივიდუალური
ღონისძიების გაუტარებლობის გამო იჩივლოს მინისტრთა კომიტეტში ამ სამთვიანი
ვადის გასვლიდან 2 თვის განმავლობაში.

 მინისტრთა კომიტეტი მუდმივ მონიტორინგს უწევს გადაწყვეტილებათა

აღსრულებას და წლის განმავლობაში ატარებს 4 შეხვედრას, სადაც განიხილავს
კონკრეტულ საქმეებს, ამოწმებს გადაწყვეტილების აღსრულების გრაფიკის
შესრულებას, მთავრობის სამოქმედო გეგმასა და ანგარიშს;
 საქმე მანამდე რჩება მინისტრთა კომიტეტის დღის წესრიგში, სანამ კომიტეტი არ
დარწმუნდება, რომ გატარებული ღონისძიებები საკმარისია. საქმე არ დაიხურება, თუ
ყველა ვალდებულება არ შესრულდა.
 ზოგადი ხასიათის ღონისძიებების გატარების სფეროში აქტიურად არის ჩართული
სამოქალაქო სექტორი. ისინი ატყობინებენ კომიტეტს, რა გაკეთდა, და არის თუ არა ის
საკმარისი.
 2011 წლიდან შემოტანილ იქნა სასამართლოს გადაწყვეტილებების აღსრულების
ორხაზოვანი სისტემა. ამ სისტემის მიხედვით დადგინდა სტანდარტული და
გაძლიერებული პროცედურები. საქმეთა უმრავლესობა განიხილება სტანდარტული
პროცედურით. საქმეები, რომლებიც ექვემდებარება გაძლიერებულ პროცედურებს,
შემდეგია:
 გადაწყვეტილებები, რომლებიც მოითხოვს ინდივიდუალური პროცედურების
დაუყოვნებლივ განხორციელებას;
 პილოტური გადაწყვეტილებები;
 გადაწყვეტილებები, რომლებიც ავლენს დიდ სტრუქტურულ ან სისტემურ
პრობლემებს;
 სახელმწიფოთაშორისო საქმეები.

თ) გადაწყვეტილების აღუსრულებლობის შედეგები

109
  პრობლემების მოუგვარებლობისა და ვალდებულებების შეუსრულებლობის
შემთხვევაში მინისტრთა კომიტეტი იღებს მკაცრ რეზოლუციებს მთავრობის
წინააღმდეგ, განსაკუთრებით, ინდივიდუალური ღონისძიებების
198
შეუსრულებლობისას.
 როდესაც არსებობს განგრძობადი სისტემური პრობლემა, კომიტეტმა შეილება მიიღოს
მთელი რიგი რეზოლუციები, რომლებშიც მოუწოდებს სახელმწიფოს დამატებითო
ღონისძიებების გატარებისაკენ. მაგალითად, იმ საჩივრებთან დაკავშირებით,
რომლებიც შეეხებოდა საქმეთა გაჭიანურებას იტალიაში, კომიტეტს 1995 წლიდან
მოყოლებული, მიღებული აქვს არაერთი რეზოლუცია, სადაც მოუწოდებდა იტალიის
მთავრობას სერიოზულ რეფორმების გახორციელებას.
 არაერთი და უპრეცედენტოდ მკაცრი რეზოლუციები მიიღო მინისტრთა კომიტეტემა
თურქულ საქმეებზე, სადაც დადგინდა კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლების
დარღვევები, რაც ჩადენილი იყო თუქეთის უშიშროების ძალების მიერ. მაგალითად,
1999 წლის რეზოლუცია მოუწოდებდა თურქეთის ხელისუფლებას, მოეხდინა
უშიშროების ძალების რეორგანიზაცია და გაეუმჯობესებინა მათი მომზადების დონე,
გაეტარებინა მათი სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის სისტემის რეფორმა
და ასევე პროკურატურის რეფორმა, იმ მიზნით, რომ პროკურორები აღჭურვილი
ყოფილიყვნენ საკმარისი დამოუკიდებლობითა და საშუალებებით, რათა მათ
შესძლებოდათ უშიშროების სამსახურის იმ წარმომადგენელთა იდენტიფიცირება და
სს დევნა, რომლებმაც ბოროტად გამოიყენეს თავიანთი უფლებამოსილება და
დაარღვიეს ადამიანის უფლებები. 2002 წლის რეზოლუცია ეხებოდა 42 საქმეზე
მიღებულ გადაწყვეტილებასა და განჩინებას, სადაც დადგენილ იქნა თურქეთის
პასუხისმგებლობა მრავალრიცხოვან დარღვევებზე, ათ შორის, მკვლელობაზე,
წამებაზე, საკუთრების განადგურებაზე. რეზოლუცია მოუწიდებდა ხელისუფლებას,
პოლიციის, ჟანდარმერიის, პროკურორებისა და მოსამართლეების წრთვნისკენ და
რეფორმებისაკენ. ასევე, 1999-2010 წლებში მიღებული რეზოლუცია ასევე
უკავშირდებოდა თურქეთის უშიშროების ძალების მიერ ჩადენილ არაერთ მძიმე
დარღვევა მკვლელობას, წამებას, ადამიანთა გაუჩინარებას, ფარულ დაკავებას და
სხვა. 199
 მკაცრი რეზოლუციები მინისტრთა კომიტეტმა შეიძლება მიიღოს ცალკეულ,
ინდივიდუალურ საქმეებშიც. მაგალითად, საქმეში Scozari and Guinta v. Italy , სადაც
სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევაა, მოუწოდა იტალიის

198
იხ. მაგალითად, მინისტრთა კომიტეტის შუალედური რეზოლუცია : ResDH(2001)79, 26.06.2001,
საქმეზე Matthews v. UK, ასევე, შუალედური რეზოლუცია DH(2004) 3902.06.04 საქმეზე A v. UK.
199
იხილეთ მინისტრთა კომიტეტის რეზოლუციები: DH(99)434 ( 09.06.1999); ResDH(2002)98
(10.07.2002), CM/ResDH(2008069(18.092008), CM/infDH(2008)33 (11.09.2008), CM/inf/DH(2010)26,
(27.05.2010).

110
 ხელისუფლებას, დაუყოვნებლივ მიეღო ქმედითი ღონისძიებები, რათა „ბავშვები
შუქცევადად არ დაშორებოდნენ დედას.200

 გადაწყვეტილების აღუსრულებლობით გამოწვეული პრობლემები შეიძლება გახდეს

მინისტრთა კომიტეტის მკაცრი რეზოლუციების საფუძველი. ამ რეზოლუციებში
მითითებულია სასამართლოს გადაწყვეტილების შესრულების უპირობო ხასიათი;
რომ მათი შესრულება ევროპის საბჭოს წევრობის პირობაა და სხვა (მაგალითად,
საქმეზე Loizidou v. Turkey მინისტრთა კომიტეტის რეზოლუციაში მითითებულია,
რომ იგი „ძალიან მკაცრად გმობდა“ მომჩივნისათვის კომპენსაციის გადაუხდელობას.
1998 წელს იღებული ეს გადაწყვეტილება კომპენსაციის ნაწილში თურქეთმა
აღასრულა მხოლოდ 2003 წელს. ზემოაღნიშნული საქმის მსგავსად პოლიტიკურად
სენსიტიურ საქმეში Illaşcu and Others v. mOldova and Russia , სასამართლოს
გადაწყვეყილების გამოტანის შემდგომ, 2004 წლის ივლისში, რუსეთის საგარეო
საქმეთა სამინისტრომ ისიც კი განაცხადა, რომ მოსკოვი განცვიფრებული იყო
სტრასბურგის სასამართლოს აშკარა მიკერძოებით. ცხადია, ასეთი დამოკიდებულების
შემთხვევაში, ნაკლებად არის მოსალოდნელი, რომ სახელმწიფომ დიდი
ენთუზიაზმით აღასრულოს ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება.

 გადაწყვეტილებათა აღსრულების სფეროში წარმოშობილი სირთულეებისა და სხვა

გამოწვევების გათვალისწინებით, მე-14 ოამის თანახმად შემუშავდა ორი პროცედურა-
ინტერპრეტაციის სამართალწარმოება და დარღვევის სამართალწარმოება.

 ინტერპრეტაციის სამართალწამოება ხორციელდება მაშინ, როდესაც

აღუსრულებლობის სირთულე უკავშირდება გადაწყვეტილების განმარტების
საჭიროებას. ასეთ შემთხვევაში მინისტრთა კომიტეტი მიმართავს სასამართლოს
გადაწყვეტილების ინტერპრეტაციისათვის და შემდეგ იმოქმედებს ინტერპრეტაციის
შესაბამისად.
 დარღვევის სამართალწარმოება კი მაშინ ხორციელდება, როდესაც სახელმწიფო უარს
აცხადებს დაემორჩილოს გადაწყვეტილებას. ასეთ დროს, თუ მინისტრთა კომიტეტის
2/3 დაადგენს ამ გარემოებას, მინისტრთა კომიტეტი შეკითხვით მიმართავს
სტრასბურგის სასამართლოს, დაარღვია თუ არა სახელმწიფომ კონვენციის 46-ე
მუხლი. ამ საკითხს განიხილავს დიდი პალატა და თუ მან აღნიშნული გარემოება
დაადასტურა, საქმე გადაეცემა ისევ მინისტრთა კომიტეტს რეაგირებისათვის.

 სახელმწიფოთა წინააღმდეგ აშკარა სანქციები დაწესებული არ არის, მაგრამ

მინისტრთა კომიტეტს ხელთ აქვს საშუალება, სახელმწიფოს მხრიდან ევროპული
სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულების ვალდებულებების შეუსრულებლობის
ამ სახელმწიფოს წარმომადგენლებს შეუჩეროს მინისტრთა კომიტეტში კენჭისყრაში

200
მინისტრთა კომიტეტის რეზოლუცია ResDH(2001)65 (25.052001).

111
 მონაწილეობის უფლება. ამას , საბოლოო ჯამში, შეიძლება შედეგად მოჰყვეს ქვეყნის
ევროპის საბჭოდან გარიცხვაც.

კონვენციის განმარტების პრინციპები

1. განმარტება ვენის კონვენციის შესაბამისად

 სასამართლომ კონვენცია უნდა განმარტოს საერთაშორისო ხელშკრულებების

განმარტების პრინციპების შესაბამისად, რომლებიც დაადგინა ვენის კონვენციამ.
ვენის კონვენცია უფრო გვიანაა მიღებული (1969), ვიდრე ადამიანის უფლებათა
ევროპული კონვენცია, და წესით არც კი ვრცელდებოდა მასზე, მაგრამ სტრასბურგის
სასამართლომ არაერთხელ დაადასტურა, რომ კონვენციის განმარტებისას
იხელმძღვანელებდა ვენის კონვენციით დადგენილი პრინციპებით.

 ვენის კონვენციის მიხედვით:

 ხელშეკრულების ნორმა უნდა განიმარტოს კეთილსინდისიერად,

ხელშეკრულების ობიექტისა და ნორმის მიზნის მიხედვით.
 „ობიექტი და მიზნები“ განმარტებულია როგორც „ადამიანის უფლებათა
დაცვა“ და „დემოკრატიული საზოგადოების იდეალებისა და
ღირებულებების ხელშეწყობა“. „
 დემოკრატიული საზოგადოების იდეალებისა და ღირებულებების
ხელშეწყობა“ განმარტებულია როგორც „პლურალიზმი, შემწყნარებლობა და
ფართო თვალსაწიერობის მოთხოვნები” (broadmindedness).
 სასამართლომ ასევე დაადასტურა, რომ ერთ-ერთ მიზანს წარმოადგენდა
„ევროპაში საჯარო წესრიგის დაცვა“.

112
 განმარტებისას, სასამართლომ უნდა შეაფასოს კონკრეტული სამართლებრივი
ტერმინის ორდინარული მნიშვნელობა და ამასთან, გაითვალისწინოს კონვენციის
ობიექტი და მიზანი.

2. განმარტება საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად

 საკუთრივ ვენის კონვენცია მოითხოვს, რომ გათვალისწინებულ იქნეს საერთაშორისო

სამართლის ნებისმიერი ნორმა, რომელიც მოქმედებს მხარეებს შორის
ურთიერთობაში.

 სასამართლომაც არაერთხელ დადასტურა, რომ მან ანგარიში უნდა გაუწიოს

საერთაშორისო სამართლის სხვა ნორმებს და კონვენცია განმარტოს მათ შესაბამისად.
მაგალითად, სასამართლომ, ალ-ადსანის საქმეში გაიზიარა არგუმენტი, რომ წამების
აკრძალვამ შეიძინა საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმის (იუსკოგენსის)
სტატუსი.

 სასამართლო, კონვენციის ინტერპრეტაციისას, უფრო და უფრო ხშირად იშველიებს

ადამიანის უფლებათა სხვა ხელშკრულებებს, დეკლარაციებს, რეკომენდაციებს,
პრეცედენტულ წყაროებს, ევროპის საბჭოს, გაეროს, ევროკავშირის კონვენციებს,
გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის პრეცედენტულ სამართალს, ადამიანის
უფლებათა სხვა რეგიონული სასამართლოების პრეცედენტებს.

 სასამართლო ითვალისწინებს, იმ სხვა საერთაშორისო ხელშკრულებებს, რომლებიც

რატიფიცირებული აქვს და რომლითაც შებოჭილია წევრი სახელმწიფოები.

3. განმარტება travaux preparatoire-ს გათვალისწინებით

 სასამართლო ფრანგული ორიგინალური ტექსტის, ასევე სხვა, კონვენციის საწყისი

მასალებისა და პროექტების გათვალისწინებით აზუსტებს ცალკეული დებულებების
ნამდვილ შინაარსსა და ნიუანსებს. ამისათვის ის იყენებს იმ მასალებსა და ოქმებს,
რომლებიც შემუშავებული იქნა კონვენციის მოსამზადებელი სამუშაოების
ჩატარებისას მის მიღებამდე, ძირითადად ფრანგულ ენაზე, რათა დაადგინოს
კონვენციის ამა თუ იმ დებულების თავდაპირველი შინაარსი და განზრახულობა, და
დარწმუნდეს ვენის კონვენციასთან მის შესაბამისობაში.

 თუმცა, განმარტების ამ გზას სასამართლო ხშირად არ მიმართავს. იგი უფრო

აქტიურად იყენებს „ცოცხალი ინსტრუმენტის“ დოქტრინას, ნაწილობრივ იმიტომ,

113
 რომ განმარტება travaux preparatoire-ს მეშვეობით ყოველთვის არ არის ეფექტიანი და
სასარგებლო დახმარების გზა, ნაწილობრივ კი იმიტომ, რომ სასამართლო გაცილებით
მეტადაა ფოკუსირებული თანამედროვე ევროპულ სტანდარტებზე, ვიდრე იმ
განზრახულობებზე, რომლებიც კონვენციის ხელშემკვრელი ქვეყნებს გააჩნდათ მაშინ,
როდესაც ისინი კონვენციის ტექსტს ქმნიდნენ.

4. დინამიკური და ევოლუციური განმარტება

 კონვენცია განიმარტება თანამედროვე პირობებისა და რეალობის გათვალისწინებით.

ანუ, განმარტებისას გამოიყენება უფრო დინამიური მიდგომა, ვიდრე ისტორიული.
სასამართლომ მიუთითა, რომ კონვენცია წარამოადგენდა „ცოცხალ ინსტრუმენტს“ და
იგი უნდა განმარტებულიყო „დღევანდელობის ჭრილში“, „საზოგადოებრივი
ცნობიერებისა და რეალობის შეცვლის კვალდაკვალ და არა კონვენციის მიღების
დროინდელი შეხედულებების მიხედვით“. მან აღნიშნა, რომ „სასამართლომ უნდა
დაადგინოს ის სტანდარტები, რომლებიც დღევანდელი ევროპული
საზოგადოებისათვის არის მისაღები და არა ისინი, რაც კონვენციის მიღების დროს
იყო დომინანტური“. სასამართლოს თქმით, განსაკუთრებით ცვლილებები მოხდა
საზოგადოებრივი ღირებულებების საკითხში, რაც გათვალისწინებული უნდა
ყოფილიყო კონვენციის გამოყენებისას.

 მაგალითად, სასამართლომ გამოიყენა ახლებური მიდგომა, როდესაც მას მოუწინა

შეეფასებინა ბრიტანეთის სკოლებში სხეულებრივი სასჯელების გამოყენების
შეთავსებადობა კონვენციასთან.

 თვალსაჩინო მაგალითია საქმე მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ. სასამართლო დაეყრდნო

უფიციალური ქორწინების გარეთ დაბადებული ბავშვების სტატუსის მიმართ
ახლებურ მიდგომებს და მან ქორწინების გარეშე დაბადებული ბავშვის უფლებრივი
მდგომარეობა გაუთანაბრა ქორწინებაში დაბადებულ ბავშვებს და დაადგინა, რომ
შესაბამისი ბელგიური ნორმა, რომელიც ბავშვებს უთანასწორო მდგომარეობაში
ამყოფებდა, ვეღარ ჩაითვლებოდა კონვენციასთან შესაბამისად.

 საქმეში მეთიუსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, სასამართლომ 1-ლი ოქმის

მე-3 მუხლი გაავრცელა ევროპულ პარლამენტზეც, მიუხედავად იმისა, რომ 1950 წელს
ევროპული პარლამენტი არ არსებობდა და ამიტომ ვერც იქნებოდა თავიდანვე
ნაგულისხმევი კონვენციაში. საქმეშისალმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ,
სასამართლომ თქვა, რომ ქმედებები, რომელიც ადრე კვალიფიცირდებოდა
არაადამიანურ და ღირსების შემლახავ მოპყრობად, მომავალში შეიძლება სხვაგვარად
დაკვალიფიცირებულიყო).

114
  საქმე დაჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, სადაც ითქვა, რომ
ჰომოსექსუალური კავშირებისათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა
აღარ შეესაბამებოდა საზოგადოებრივ ცნობიერებას, არა მარტო საკუთრივ ამ
ქვეყანაში, არამედ მთელს ევროპაში, და უკვე დიდი ხანია არსებობდა
შემწყნარებლური დამოკიდებულება მისდამი.

 ზოგჯერ სასამართლო თავის პოზიციას აფუძნებს „აშკარა და უდავო

მტკიცებულებებზე“, რომლებიც ადასტურებენ „ევროპაში ამა თუ იმ კონკრეტული
მიმართულებით განგრძობადი საერთაშორისო ტენდენციის არსებობას“. მაგალითად,
პოსტ-ოპერაციული ტრანსსექსუალების ახალი სქესობრივი იდენტობის
სამართლებრივი აღიარების საკითხში (გუდვინიგაერთიანებული სამეფოს
წინააღმდეგ). ამასთან, სასამართლო ყოველთვის როდი მოითხოვს, რომ ევროპული
ქვეყნების დიდი უმრავლესობა მის ახალ მიდგომებს გაჰყვეს.

 საერთო ევროპული სტანდარტის არარსებობისას სასამართლო მიდრეკილია ფართოდ

გაითვალისწინოს ეროვნული კანონმდებლობა ყველაზე უფრო დაბალი საერთო
დომინანტური მიდგომების გამოყენებით, ანდა, სახელმწიფოებში არსებული
განსხვავებული პრაქტიკა მისაღებად მიიჩნოს ეროვნული შეფასების თავისუფლების
დოქტრინის მეშვეობით; ეს იმას ნიშნავს, რომ ზოგიერთ სფეროში განსხვავებული
მიდგომების არსებობას ევროპის საბჭოს ქვეყნებში იგი მისაღებად აცხადებს,
მიიჩნევს, რომ ეს თითოეული ქვეყნის ეროვნული შეფასების თავისუფლების
ფარგლებშია მოქცეული და არ ცდილობს თავისი სავალდებულო სტანდარტის
დამკვიდრებას.201

 განმარტება travaux preparatoires მიხედვით, რომელიც მიზნად ისახავს ნორმის

თავდაპირველი განზრახულობის დადგენას, არ ეწინააღმდეგება „ცოცხალი
ინსტრუმენტის“ დოქტრინას.

5. ავტონომიური განმარტება

 კონვენციის ტერმინების შინაარსი არ ემთხვევა შიდა ნორმებში გამოყენებული იმავე

ტერმინების შინაარსს და არც შეიძლება ემთხვეოდეს. კონვენციის მონაწილე ხომ
მრავალი ქვეყანაა განსხვავებული სამართლებრივი სისტემებითა და ტრადიციებით.
ამიტომ მრავალი ტერმინის ზუსტი საერთო ევროპული გაგება არ არსებობს. ამიტომ
კონვენციის ტერმინებს ის შინაარსი აქვს, რასაც მათ კონვენციის სამართალი ანიჭებს.

201
უფრო ვრცლად ამის შესახებ იხილეთ ქვეთავში „კონვენციია როგორც „ცოცხალი ინსტრუმენტი““.

115
 ავტონომიური შინაარსი განსაკუთრებით შეხება ისეთ ცნებებს, როგორიცაა
„სისხლისსამართლებრივი ბრალდება“, „სამოქალაქო ხასიათის უფლებები“, „პირადი
და ოჯახური ცხოვრება“, „საცხოვრებელი“, „მიმოწერა“, „დამოუკიდებელი და
მიუკერძოებელი სასამართლო“ და სხვა. (მაგალითი: საქმე ენგელი ნიდერლანდების
წინააღმდეგ. შიდა სისტემის მიხედვით სამხედრო დისციპლინის შესაბამისი
დარღვევა კლასიფიცირდებოდა, როგორც დისციპლინური დარღვევა. მაგრამ
დარღვევის ხასიათის, სასჯელი სახისა და მიზნის მიხედვით, სასამართლომ იგი
ჩათვალა სისხლისამართლებრივად, და მასზე გაავრცელა მე-6 მუხლი.

 ასევე ავტონომიური გაგება აქვს სიტყვებს - „კანონი“, „კანონიერი“. მასში

სასამართლო გულისხმობს არა მარტო პარლამენტის მიერ მიღებულ აქტს, არამედ
კარგად დამკვიდრებულ სასამართლო თუ ადმინისტრაციულ პრაქტიკას და
დაუწერელი სამართლის ნორმებს. თუმცაღა, ისიც უნდა ითქვას, რომ ისინი
ითავსებენ ერთდროულად - ეროვნული სამართლისა და საერთაშორისო გაგებას:
ერთი მხრივ, აუცილებელია, რომ არსებობდეს შესაბამისი საფუძველი ეროვნულ
სამართალში, მაგრამ, მეორე მხრივ, მისი არსებობა საკმარისი არ არის. მას უნდა
ახასიათებდეს ისეთი თვისებები, რასაც კონვენცია აღწერს - კანონი არ უნდა იყოს
თვითნებური, ის ადვილად ხელმისაწვდომი უნდა იყოს, ხოლო მისი შედეგები კი -
გონივრულად განჭვრეტადი. კერძოდ, სტრასბურგის სასამართლო ეროვნული
კანონის საფუძველზე განხორციელებულ უფლების შეზღუდვას არ მიიჩნევს
„კანონით გათვალისწინებულად“, თუკი ეს „კანონი“ არ არის ხელმისაწვდომი,
გამოქვეყნებული, ნათელი და ზუსტი შინაარსისა, კარგად განჭვრეტადი და
ეფექტიანი. ამგვარად ნორმა უნდა აკმაყოფილებდეს არაერთ კრიტერიუმს იმისათვის,
რათა იგი ჩაითვალოს „კანონად“ კონვენციის გაგებით, ხოლო მის საფუძველზე
განხორციელებული ქმედბეა კი - „კანონიერად“

6. მოქნილი განმარტება

 სასამართლო წავიდა კონვენციის ტექსტში მითითებული პირდაპირი მოთხოვნის

წინააღმდეგ საქმეში პრეტო იტალიის წინააღმდეგ და თქვა, რომ კონვენციის მე-6
მუხლის არაკვალიფიციური მოთხოვნა, რომ სასამართლოს გადაწყვეტილება უნდა
გამოქვეყნდეს საჯაროდ, არ შეეხებოდა საკასაციო სასამართლოს. სატრასბურგის
სასამართლო მიიჩნია რომ მას პატივი უნდა ეცა ევროპის საბჭოს მრავალ ქვეყანაში ამ
საკითხში არსებულ ხანგრძლივი ტრადიციებისათვის.

7. კონვენციის ინტერპრეტაციის თანმიმდევრულობა მთლიანობაში

116
  საქმეში სტიკი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Stec v. UK) სასამართლომ
დაადგინა, რომ კონვენციის ტექსტი გაგებული უნდა ყოფილიყო მთლიანობაში და
განმარტებული იმგვარად, რაც ხელს შეუწყობდა მისი სხვადასხვა დებულებების
ერთმანეთთან შეთავსებადობას, თანმიმდევრულობასა და ჰარმონიას.

8. სასამართლოს განმარტებითი როლი

 კონვენციის ინტერპრეტაცია სტრასბურგის სასამართლოს ფუნქციაა. ადამიანის

უფლებათა ევროპული კომისია, მის გაუქმებამდე (1998) ასევე ასრულებდა
მნიშვნელოვან როლს მისაღებობის სტადიაზე. 1998 წლიდან სასამართლომ თავისი
საკუთარი იურისპრუდენცია განავითარა საჩივრის მისაღებობის საკითხზე და შეავსო
მისი არაერთი ხარვეზი კონვენციის არსებითი გარანტიების განმარტების საკითხში.

კონვენცია, როგორც „ცოცხალი ინსტრუმენტი“

“The Court must also recall that the Convention is a living instrument which, as the Commission
rightly stressed, must be interpreted in the light of present-day conditions .”“ სასამართლო კიდევ
ერთხელ მოუწდებს, რომ კონვენცია ცოცხალი ინსტრუმენტია, რომელიც, როგორც კომისიამ
დააზუსტა, განმარტებული უნდა იქნას დღევანდელი პირობების გათვალიწინებით “ ( Tyrer v
United Kingdom 25 April 1978, § 31, Series A no. 26 )

40 წელზე მეტი დრო გავიდა იმ დღიდან, რაც საქმეში Tyrer v. United Kingdom202 პირველად
სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალში, გაჩნდა ექსპლიციტური მითითება კონვენციაზე,
როგორც ცოცხალ ინსტრუმენტზე. ამ საქმეზე, რომელზეც გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა
1978 წელს, სასამართლოს უნდა გადაეწყვიტა, წარმოადგენდა თუ არა “დამაცირებელ
მოპყრობას” კონვენციის მე-3 მუხლის გაგებით, სხეულებრივი სასჯელების გამოყენება
არასწრულწლოვანების მიმართ, რომელიც შიდა სასამართლოების მიერ იყო ნაბრძანები.
გასაჩივრებულ სასჯელს წარმოადგენდა გაწკეპლა (birching). ეს იყო საკმაოდ გავრცელებული
სასჯელი, რომელიც გამოიყენებოდა მათ შორის, პატიმრების მიმართ. ამგვარი სხეულებრივ
სასჯელები როგორც უფროსების, ისე არასრულწლოვანთა მიმართ უკვე გაუქმებული იყო
ინგლისში, უელსსა და შოტლანდიაში 1948 წელს, ხოლო ჩრდილოეთ ირლანდიაში -1968
წელს. თუმცა ამ საქმის ფაქტები უკავშირდებოდა მენის კუნძულს, რომელიც გვირგვინზე
(იგულისხმება გაერთიანებულ სამეფო) იყო დამოკიდებული თავის მთავრობით,

202
No. 5856/72, 25 April 1978, § 31;

117
საკანონმდებლო ორგანოთი თუ სასამართლოებით. გაერთიანებული სამეფოს მთავრობამ
აღნიშნა, რომ სასამართლოს ბრძანებით შეფარდებული სხეულებრივი სასჯელი ვერ
შეფასდებოდა „დამამცირებლად“, რადგან იგი არ ეწინააღმდეგებოდა საზოგადოების
დამოკიდებულებას ამ საკითხზე. სასამართლომ უარყო ეს არგუმენტი. მან აღნიშნა, რომ
საზოგადოების მხრიდან მისი მისაღებობა არ წარმოადგენდა ასპექტს, რომელიც გადამწყვეტ
გავლენას მოახდენდა იმაზე, წარმოადგენდა თუ არა სასჯელი „დამამცირებელს“.
სასამართლომ დასძინა, რომ იგი მხედველობაში იღებდა სისხლის სამართლის პოლიტიკის
განვითარებას ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებში და ამ სფეროში საყოველთაოდ აღიარებულ
სტანდარტებს. დაადგინა რა მე-3 მუხლის დარღვევა, სასამართლომ გადაწყვეტილება
დააფუძნა არგუმენტზე, რომ კონვენცია წარმოადგენს ცოცხალ ინსტრუმენტს, რომელიც
დღევანდელობის გათვალისწინებით უნდა განიმარტებოდეს.

Tyre- ის საქმიდან არცთუ დიდი ხნის შემდეგ, სასამართლოს მოუწია განეხილა საქმე Marckx
v. Belgium, რომელიც შეხებოდა ე.წ. „კანონიერი“ და „უკანონო“ ოჯახების ბავშვების მიმართ
განსხვავებულ მოპყრობას. სასამართლოს აზრით, მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის
შექმნის დროს, დასაშვებად იქნა მიჩნეული ამგვარი განსხვავებული მოპყრობა, შემდგომში,
ევროპის საბჭოს წევრი ქვეყნების დიდ უმრავლესობაში მომხდარი იყო ევოლუციურ
გარდაქმნები, და ეს პროცესი კვლავ გრძელდებოდა შესაბამისი საერთაშორისო
ინსტრუმენტების პარალელურად. 203

ერთ- ერთი ასევე ძველი საქმეა Dudgeon v United Kingdom.204 განიხილა რა ჩრდილოეთ
ირლანდიაში ჰომოსექსუალიზმის სისხლისსამართლებრივი აკრძალვის საკითხი,
სასამართლომ მიუთითა, რომ იმ დროსთან შედარებით, როდესაც შესაბამისი შიდა
კანონმდებლობა იყო მიღებული, ტოლერანტული დამოკიდებულება ჰომოსექსუალური
ქცევებისადმი გაზრდილი იყო იმგვარი ხარისხით, რომ ვეღარ იქნებოდა მიჩნეული
აუცილებლად ან იმის შესაბამისად, რომ ჰომოსექსუალურ პრაქტიკას
სისხლისსამართლებრივი სანქციები მოჰყოლოდა.

„ცოცხალი ნსტრუმენტის“ დოქტრინა შემდგომ პრეცედენტულ სამართალში უფრო და უფრო

დაიხვეწა:

“[…] კონვენცია არის ცოცხალი ინსტრუმენტი, რომელიც განმარტებული უნდა იქნეს

დღევანდელი პირობების შუქზე და საერთაშორისო სამართლის განვითარების შესაბამისად,
რათა მან ასახოს მუდმივად მზარდი სტანდარტები, რასაც ადამიანის უფლებათა დაცვა
მოითხოვს, რაც, თავის მხრივ, განაპირობებს მტკიცე პოზიციების აუცილებლობას
დემოკრატიული საზოგადოების ფუნდამენტური ღირებულებების ხელყოფის შეფასებისას.
[…]” 205

203
no. 6833/74, 13 June 1979, § 41.
204
no. 7525/76, 22 October 1981, § 60.
205
Demir and Baykara v. Turkey [GC], no. 34503/97, § 146, 12 November 2008. See also Öcalan v. Turkey
[GC], no. 46221/99, § 163, 12 May 2005, and Selmouni v. France [GC], no. 25803/94, § 101, 28 July 1999.

118
იმის გასარკვევად, უნდა მოხდეს თუ არა კონვენციით დაცული ამა თუ იმ უფლების
ევოლუციური განმარტება, სასამართლო მხედველობაში იღებს შიდა სამართლებრივ
სისტემებში არსებულ განვითარებას, რომელიც აჩვენებს მოცემულ სფეროში ხელშემკვრელი
სახელმწიფოების საერთო მიდგომას ან განვითარების ტრენდს. ამას უწოდებენ „ევროპული
კონსენსუსის“ ანდა „ახლადწარმოქმნილი ტრენდის“ძიებას.

საერთო ევროპული კონსენსუსი წარმოადგენს ევოლუციის საფუძველს კონვენციის

სტანდარტებისა, რაც გაცილებით უფრო შორს შეიძლება წავიდეს იმასთან შედარებით, რაც
სავარაუდოდ ჩაფიქრებული თუ ნაგულისხმები იყო კონვენციის შემქმნელების მხრიდან
მისი ტექსტის მიღების დროს. საერთო საფუძვლების არსებობა სასამართლოს ეხმარება
განმარტოს კონვენცია, მოახდინოს მისი განახლება და გადაწყვიტოს, ფართო უნდა იყოს თუ
მცირე სახელმწიფოსათის გადასაცემი შეფასების თავისუფლების ფარგლები. მართალია,
კონსენსუსის არსებობა არ არის სასამართლოსათვის დამავალდებულებელი ანდა შედეგების
განმაპირობებელი აუცილებელი ფაქტორი, მაგრამ იგი უდავოდ მნიშვნელოვანი გარემოებაა
სასამართლოსათვის გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. ჩვეულებრივ, როდესაც სახეზეა
ფართო კონსენსუსი, სახელმწიფოს შეფასების თავისუფლების ფარგლები მცირდება. და
პირიქით: კონსენსუსის არარსებობისას, შეფასების თავისუფლების ფარგლები, რომლითაც
ხელშემკვრელი სახელმწიფოები სარგებლობენ, არის შესაბამისად ფართო.

სასამართლო, კონვენციის განმარტებისას, ასევე იღებს მხედველობაში სართაშორისო

ნორმებისა და პრინციპების ევოლუციას. როგორც არაერთხელ მიუთითა სასამართლომ,
კონვენცია ვერ იქნებოდა განხილული და განმარტებული ვაკუუმში და რომ იგი
ჰარმონიულად უნდა განმარტებულიყო საერთაშორისო სამართლის სხვა წესებთან
მიმართებაში, რომლის ნაწილსაც ის წარმოადგენდა. საქმეში Magyar Helsinki Bizottság v.
Hungary 206, მთავარ საკითხს წარმოადგენდა იმის დადგენა, შეიძლებოდა თუ არა კონვენციის
მე-10 მუხლის იმგვარი ინტერპრეტაცია, რომ მასში ნაგულისხმები ყოფილიყო
არასამთავრობო ორგანიზაციის უფლება, ჰქონოდა საჯარო დაწესებულებაში არსებულ
ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა. დიდმა პალატამ უმრავლესობით დაადგინა კონვენციის
მე-10 მუხლის დარღვევა. სასამართლომ გაითვალისწინა საერთაშორისო მასშტაბით
არსებული საკმაოდ ფართო კონსენსუსი ამ საკითხზე. მაგალითად, მხედველობაში მიიღო,
რომ ინფორმაციის ძიებისა და მასზე ხელმისაწვდომობის უფლება გათვალისწინებული იყო
1966 წელს მიღებული საერთაშორისო პაქტით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების
შესახებ. ინფორმაციისადმი ხელმისაწვდომობის უფლება ასევე დადასტურებული იყო
გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ არაერთ შემთხვევაში. გარდა ამისა, ევროპის
კავშირის ქარტია ადამიანის უფლებათა შესახებ, ასევე ითვალისწინებდა მოქალაქეთა
განსაზღვრულ დოკუმენტებზე ხელმისაწვდომობას. დამატებით, გასათვალისწინებელი იყო
ოფიციალური დოკუმენტებისადმი ხელმისაწვდომობის შესახებ ევროპის საბჭოს
კონვენციაც. მართალია, იგი მხოლოდ 7 წევრი სახელმწიფოს მიერ იყო რატიფიცირებული,
მაგრამ იგი მაინც ასახავდა განგრძობად ევოლუციას სახელმწიფოს პოზიტიური
ვალდებულებათა აღიარების სფეროში, უზრუნველეყო საჯარო ინფორმაციის
ხელმისაწვდომობა.

206
Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary, [GC] no. 18030/11, 8 November 2016

119
 ამგვარად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია უნდა განიმატოს თანამედროვე
რეალიების მიხედვით და სოციოლოგიური, ტექნოლოგიური და სამეცნიერო ცვლილებების,
ისევე როგორც ადამიანის უფლებათა სფეროში მუდმივად ცვლადი სტანდარტების
გათვალისწინებით.

კონვენციის ოქმები

კონვენციის მიღების დღიდან მიღებულია სულ 16 ოქმი. ეს ოქმები კონვენციის განუყოფელი

ნაწილია.

კონვენციის 1-მა, მე-4, მე-6, მე-7, მე-12 და მე14 ოქმებმა შემოიტანა ახალი უფლებები,
კერძოდ:

1-ლი ოქმი - საკუთრების დაცვა, განათლების უფლება, თავისუფალი არჩევნების უფლება;

მე-4 ოქმი - ვალაუვალობის გამო თავისუფლების აღკვეთის აკრძალვა, მიმოსვლის

თავისუფლება, მოქალაქის გაძევების აკრძალვა, უცხოელთა კოლექტიური გაძევების
აკრძალვა;

მე-6 ოქმი - სიკვდილით დასჯის გაუქმება - გამონაკლისი შენარჩუნებულ იქნა ომის ან ომის
გარდაუვალი საფრთხის დროს ჩადენილ ქმედებებთან მიმართებაში;

მე-7 ოქმი - უცხოელთა გაძევებასთან დაკავშირებული პროცედურული გარანტიები,

სისხლის სამართლის საქმის გასაჩივრების უფლება, უკანონო მსჯავრდების დროს
კომპენსაციის უფლება, ადამიანის უფლება, არ იქნეს ხელმეორედ გასამართლებული ან
დასჯილი იმავე დანაშაულისათვის; მეუღლეთა თანასწორობა;

120
მე-12 ოქმი- დისკრიმინაციის საერთო აკრძალვა;

მე-13 ოქმი - სიკვდილით დასჯის სრული და საბოლოო გაუქმება ყველა ვითარებაში.

მე-14 ოქმი:

ამ ოქმმა დაადგინა ახალი პროცედურული წესები.

 დაადგინა მოსამართლის უფლებამოსილების 9 წლიანი ვადა.

მანამდე მოსამართლის არჩევა ხდებოდა 3 ან 6 წლის ვადით, შესაძლებელი იყო განმეორებით

არჩევა, თუმცა უფლებამოსილების მაქსიმალური ვადა ვერ გადააჭარბებდა 9 წელს. მე-14
ოქმით დადგინდა მოსამართლის თავიდანვე არჩევა 9 წლიანი ფიქსირებული ვადით.
განმეორებით არჩევა დაშვებული არ არის.

 შემოიღო ერთი მოსამართლის სასამართლო (single judge formation) და 3

მოსამართლისაგან შემდგარი კომიტეტები

წესი 1: მის წინაშე არსებულ საქმეებს სასამართლო განიხილავს ერთი მოსამართლის, 3

მოსამართლისაგან შემდგარი კომიტეტის, 7 მოსამართლისგან შემდგარი პალატის და 17
მოსამართლისაგან შემდგარი დიდი პალატის მეშვეობით.

წესი 2: სასამართლოს პლენუმის მოთხოვნით, მინისტრთა კომიტეტს, თავისი ერთხმივი

გადაწყვეტილებით და ფიქსირებული ვადით, შეუძლია 5 მოსამართლემდე შეამციროს
პალატის შემადგენლობა.

წესი 3: როდესაც საქმე განიხილავს ერთი მოსამართლის სასამართლო, მოსამართლემ არ

უნდა განიხილოს საჩივარი იმ ქვეყნიდან, საიდანაც იგი არის არჩეული.

 დაადგინა ერთი მოსამართლის სასამართლოს კომპეტენცია :

წესი1: ერთი მოსამართლის სასამართლოს შეუძლია კონვენციის 34- მუხლის საფუძველზე

წარდგენილი საჩივარი გამოაცხადოს დაუშვებლად ან ამორიცხოს იგი განსახილველ საქმეთა
ნუსხიდან, თუკი ასეთი გადაწყვეტილება შეიძლება მიღებულ იქნეს მისი შემდგომი
განხილვის გარეშე.

წესი2: ეს გადაწყვეტილება საბოლოოა.

121
წესი 3: თუ ერთი მოსამართლის სასამართლო საჩივარს არ აცხადებს დაუშვებლად ან არ
ამორიცხავს მას განსახილველი საქმეების ნუსხიდან, იგი საჩივარს გადასცემს კომიტეტს ან
პალატას შემდგომი განხილვისათვის.

 დაადგინა კომიტეტების კომპეტენცია

წესი1: კომიტეტს შეუძლია, საჩივარი ერთხმივად გამოგამოაცხადოს დაუშვებლად ან

ამორიცხოს იგი განსახილველ საქმეთა ნუსხიდან, თუკი ასეთი გადაწყვეტილება შეიძლება
მიღებულ იქნეს მისი შემდგომი განხილვის გარეშე, ან:

წესი 2: გამოაცხადოს საჩივარი დასაშვებად და იმავდროულად საქმე განიხილოს

არსებითად, თუკი, საქმის ძირითადი საკითხი, რომელიც შეეხება კონვენციისა და მისი
ოქმების განმარტებასა და გამოყენებას, უკვე იყო სასამართლოს კარგად დამკვიდრებული
პრეცედენტული სამართლის მსჯელობის საგანი.

 დაადგინა დასაშვებობის ახალი კრიტერიუმი - მნიშვნელოვანი დანაკლისის

არარსებობა

თუ მომჩივანს არ განუცდია მნიშვნელოვანი ზიანი, სასამართლო არ მიიღებს მის საჩივარს,

გარდა შემთხვევისა, როდესაც კონვენციითა და მისი ოქმებით დაცული უფლებებათა
პატივისცემა მოითხოვს ამ საქმის არსებით განხილვას. (დასაშვებობის ამ ახალ კრიტერიუმს
შემოღებულ იქნა სასამართლოს საჩივრებისაგან განტვირთვის მიზნით. ამ ნაბიჯს ბევრი
კრიტიკა მოჰყვა. გამოითქვა მოსაზრებანი რომ იგი შეამცირებს უფლებათა დაცვის
სტანდარტებს).

 დაადგინა ადამიანის უფლებათა კომისრის პროცედურებში ჩართვის

შესაძლებლობა

ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა კომისარს უფლება აქვს, ნებისმიერ საქმეზე, რომელიც
სასამართლოს პალატაში ან დიდი პალატაში იხილება, წარადგინოს თავის წერილობითი
მოსაზრებები და მონაწილეობა მიიღოს საქმის განხილვაში.

 გაზარდა მინისტრთა კომიტეტის როლი - მას მიეცა დამატებითი უფლება, დაიწყოს

სახელმწიფოს წინააღმდეგ სამართალწარმოება სასამართლოში, როცა იგი უარს
ამბობს სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულებაზე;

122
წესი1: თუ მინისტრთა კომიტეტი მიიჩნევს, რომ სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილების
აღსრულებაზე ზედამხედველობა ფერხდება გადაწყვეტილების ინტერპრეტაციის
საჭიროების პრობლემის გამო, მას შეუძლია მიმართოს სასამართლოს და მოსთხოვოს ამ
გადაწყვეტილების განმარტება.

წესი2: გადაწყვეტილება სასამართლოსათვის მიმართვის თაობაზე მიიღება კომიტეტში

მონაწილეობის უფლების მქონე წარმომადგენლების 2/3-ის უმრავლეობით.

წესი 3: თუ მინისტრთა კომიტეტი მიიჩნევს, რომ მაღალი ხელშემკვრელი მხარე უარს ამბობს
დაემორჩილოს სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილებას საქმეზე, რომლის მხარესაც
წარმოადგენს, მას უფლება აქვს, მხარისათვის წინასწარი ოიციალური შეტყობინების შემდეგ
და კომიტეტში მონაწილეობის უფლების მქონე წარმომადგენლების 2/3-ის უმრავლეობით
მიღებული გადაწყვეტილებით, სასამართლოს განსახილველად გადასცეს საკითხი იმის
თაობაზე, მიჩნეულ უნდა იქნას თუ არა, რომ მაღალმა ხელშემკვრელმა მხარემ არ შეასრულა
კონვენციის 1-ლი მუხლით ნაკისრი ვალდებულება (დაემორჩილოს სასამართლოს საბოლოო
გადაწყვეტილებას).

წესი 4: თუ სასამართლო ჰპოვებს კონვენციის 1-ლი მუხლის დარღვევას, იგი საქმეს

გადასცემს მინისტრთა კომიტეტს, რათა მან განიხილოს სახელმწიფოს წინააღმდეგ
გასატარებელი ღონისძიებების საკითხი.

 დაადგინა კონვენციასთან ევროპის კავშირის მიერთების შესაძლებლობა

ევროპის კავშირს უფლება აქვს შეუერთდეს კონვენციას.

მე-15 ოქმი

ამ ოქმმა ცვლილება შეიტანა კონვენციის პრეამბულაში და შემოიტანა რამდენიმე

პროცედურული სიახლე. კერძოდ:

 სუბსიდიურობის პრინციპი და ეროვნული შეფასების თავისუფლების

დოქტრინა აისახა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პრეამბულაში;

დაადგინა მოსამართლეობის კანდიდატის მაქსიმალური ასაკი და მოსამართლის

გადადგომის წესი მაქსიმალური საპენსიო ასაკის მიღწევისას .

123
დადგინდა, რომ მოსამართლეობის კანდიდატის მაქსიმალური ასაკია 65 წელი იმ
თარიღისათვის, როდესაც საპარლამენტო ასამბლეამ შესაბამისი სახელმწიფოსაგან მოითხოვა
3 პირისაგან შემდგარი კანდიდატთა სიის წარდგენა. ვინაიდან მოსამართლის
უფლებამოსილების ვადა 9 წელია, კანდიდატი ინარჩუნებს სამსახურს 74 წლის ასაკის
მიღწევამდე. ასე რომ გადადგომის ასაკი აღარ არის 70 წელი, რაც მანამდე არსებობდა.

მხარეებს აღარ აქვთ შესაძლებლობა გააპროტესტონ პალატის მიერ დიდი

პალატისათვის იურისდიქციის გადაბარება

მე-15 ოქმის მიღებამდე საქმის მხარეს უფლება ჰქონდა გაეპროტესტებინა მის საქმეზე
პალატის მიერ დიდი პალატისათვის იურისდიქციის გადაბარება. ასეთი შესაძლებლობა
აღარ არსებობს.

დადგინდა ხანდაზმულობის 4 თვიანი ვადა

მე-15 ოქმმა სასამართლოში საჩივრის წარდგენის მანამდე არსებული 6 თვიანი

ხანდაზმულობის ვადა შეამცირა 4 თვემდე. დასაშვებობის ახალი კრიტერიუმის -
„მნიშვნელოვანი დანაკლისის“ - შემოღებასთან ერთად, ეს არის მე-15 ოქმით შეთავაზებული
კიდევ ერთი ცვლილება, რომლისგანაც მოელიან, რომ იგი დიდი ზიანს მაყენებს მხარეების
შესაძლებლობას, წარმატებით შეიტანონ საჩივარი ადამიანის უფლებათა ევროპულ
სასამართლოში.

რამდენიმე საერთაშორისო არასამთარობო ორგანიზაციის ერთობლივ განცხადებაში

გამოთქმულია სურვილი, რომ მე-15 ოქმმა არ უნდა შეასუსტოს ევროპაში ადამიანის
უფლებათა დაცვა.

მე-16 ოქმი

არსი და მიზანი:

კონვენციის მე-16 ოქმით შემოტანილი სიახლე დაფუძნებულია ინიციატივაზე, რომელიც

პირველად წამოყენებულ იქნა მინისტრთა კომიტეტის მიერ შექმილი „ბრძენ კაცთა
ჯგუფის“(Group of Wise Persons) 2005 წლის მოხსენებაში; შემდგომ ეს ინიციატივა განხილული

124
იქნა იზმირის კონფერენციაზე (2011), ხოლო ოფიციალურად წამოყენებული იყო ბრაიტონში
(20012).

მე-16 ოქმი ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პრინციპულად ახლებურ

განვითარებას უყრის საფუძველს, რამდენადაც ეროვნულ სასამართლოებს და ტრიბუნალებს
უქმნის შესაძლებლობას, ევროპული სასამართლოსაგან მოითხოვონ წინასწარი
საკონსულტაციო აზრი (advisory opinions) კონვენციის უფლებების განმარტებისა და
გამოყენების პრინციპებთან დაკავშირებით.

სახელდობრ, კონვენციის მე-16 ოქმის მიხედვით“

მაღალი ხელშემკვრელი მხარეების უმაღლესი ინსტანციის სასამართლოებსა და

ტრიბუნალებს ...შეუძლიათ მოსთხოვონ სასამართლოს წინასწარი საკონსულტაციო აზრი
კონვენციისა და მისი ოქმებით დაცული უფლებების განმარტებისა და გამოყენების
პრინციპებთან დაკავშირებით.

საკონსულტაციო დასკვნის მომთხოვნ სასამართლოს ან ტრიბუნალს ასეთი დასკვნის

მოთხოვნა შეუძლია მხოლოდ მათ წინაშე განსახილველი საქმის კონტექსტში (Art.1.2).

დასკვნის მომთხოვნი ეროვნული სასამართლო ან ტრიბუნალი ასაბუთებს თავის მოთხოვნას

და წარუდგენს მის განხილვაში მყოფი შესაბამისი საქმის ფაქტობრივ და სამართლებრივ
გარემოებებს.

საკონსულტაციო დასკვნის შესახებ მოთხოვნას განიხილავს 5 მოსამართლისაგან შემდგარი

კოლეგია, რომელსაც შეუძლია შესაბამისი დასაბუთებით დააკმაყოფილოს ან უარყოს ეს
მოთხოვნა (Art.2.1).

დაკმაყოფილებული მოთხოვნა განიხილება დიდი პალატის მიერ (Art.2.2).

საკონსულტაციო დასკვნა სავალდებულო არ არის (Art.5)

კრიტიკა:

ამ ოქმით შემოღებული სიახლე მრავალ საფრთხეს შეიცავს და არაერთ კითხვას წარმოშობს:

ოქმის პრეამბულის მიხედვით, სტრასბურგის სასამართლოს იურისდიქციის განვრცობა

ეროვნულ სასამართლოების განხილვაში მყოფ საქმეებზე წარმოადგენს სუბსიდიურობის
პრინციპის განვითარებას. თუმცა, ძნელია იმის უარყოფა, რომ იურისდიქციის ასეთი
განვრცობა ეროვნულ სასამართლოების წინაშე განხილვაში მყოფ საქმეებზე ქმნის ეროვნული
მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში გაუმართლებელი ჩარევის რისკს და
წრმოშობს ეჭვებს ამ სიახლის გონივრულობისა და გამართლებულობის თაობაზე:

125
ჯერ ერთი, ეს არის საერთაშორისო სასამართლოს პირდაპირი ჩარევა ეროვნულ
მართლმსაჯულებაში, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში და ეწინააღმდეგება
მართლმსაჯულების დამოუკიდებლობის იდეას. პრინციპულია ის, რომ მოსამართლემ
თავისი გადაწყვეტილება დააფუძნოს მის შინაგან რწმენას, ფაქტების დამოუკიდებელ
შეფასებას და კანონის დამოუკიდებელ განმარტებას. სწორი არ არის, რომ მოსამართლე, მის
განხილვაში მყოფ საქმეზე თუნდაც ძალზე კომპეტენტურ სამართლებრივ აზრს სხვისგან,
მათ შორის, საერთაშორისო სასამართლოსაგან ეძიებდეს. მართალია, საერთაშორისო
სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნა ეროვნული სასამართოსათვის სავალდებულო არ
არის, მაგრამ ნაკლებ სავარაუდოა, რომ მან გაბედოს და უგულვებელყოს მისი აზრი და
პოზიცია კონკრეტულ საქმეზე. ხოლო კიდევაც რომ გაბედოს ეროვნულმა მოსამართლემ ამ
დასკვნისაგან განსხვავებული გადაწყვეტილების გამოტანა, ეს მის გადაწყვეტილებას,
როგორც კონვენციის მოთხოვნებთან სავარაუდოდ შეუთავსებელს, წინდაწინვე დაუკარგავს
ლეგიტიმურობას და ვერ ისარგებლებს მხარეებისა და საზოგადოების ნდობით.

მეორე, წინასწარი დასკვნის მოთხოვნა არ შეესაბამება სასამართლოს ობიექტური

მიუკერძოებლობის ტესტს, რაც საკუთრივ ევროპული სასამართლოს მიერ არის დადგენილი,
როგორც სასამართლოს მიუკერძოებლობის შეფასების კრიტერიუმი. დასკვნაში დაყენებული
ნებისმიერი საკითხი უთუოდ იქნება დაკავშირებული პოზიციების გარკვევათან ერთი
რომელიმე მხარის სასარგებლოდ. ეს საქმის მეორე მხარეს გაუჩენს ობიექტურ ეჭვს
სასამართლოს წინასწარი მიკერძოების თაობაზე.

მესამე, საეჭვოა, შეძლებს თუ არა ყველა ეროვნული მოსამართლე, განსაკუთრებით

საქართველოდან და ისეთი ქვეყნებიდან, სადაც კონვენციის სამართლის ცოდნის დონე
მარალი არ არის, ყოველთვის კომპეტენტურად და ადეკვატურად ჩამოაყალიბოს თავისი
მოთხოვნა სტრასბურგის სასამართლოსათვის გასაგები ტერმინებით ან რამდენად სწორად
იქნება მოთხოვნის არსი გაგებული სტრასბურგის სასასამართლოს მიერ, ხოლო შემდგომ,
მისი დასკვნა - ეროვნული სასამართლოს მიერ. გარკვეული განსვლები იოლად სავარაუდოა.
შეიძლება დღის წესრიგში დადგეს საკონსულტაციო დასკვნის განმარტების აუცილებლობა.
არსებობს იმის რისკიც, რომ ერთი მხრივ, ეროვნული სასამართლოების, მეორე მხრივ,
კონკრეტული საქმის სახვადასხა მხარის მიერ სტრასბურგის სასამართლოს საკონსულტაციო
დასკვნა განსხვავებულად იყოს გაგებული და განმარტებული. არადა, საქმის მხარეებს არ
ექნებათ შესაძლებლობა, სტრასბურგის სასამართლოს ფაქტებისა და სამართლის
საკითხებზე თავიანთი ხედვა და პოზიციები წარუდგინონ. დიდი ალბათობით, მათ არც იმის
უფლება ექნებათ, რომ ეფექტიანად გამოიყენონ სტრასბურგის სასამართლოში გასაჩივრების
შესაძლებლობა საქმეზე საბოლო შიდა გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, რადგან, როგორც
მე-16 ოქმის კომენტატორები აღნიშნავენ და როგორც თავად ოქმის განმარტებით ბარათშია
მითითებული, სტრასბურგის სასამართლო წარმოებაში აღარ მიიღებს კონვენციის 34-ე
მუხლის საფუძველზე წარდგენილ საჩივრებს ისეთ საკითხებზე, რომლებზედაც დიდმა
პალატამ უკვე გასცა საკონსულტაციო დასკვნა.

126
მეოთხე, ისიც იოლად სავარაუდოა, რომ ეროვნულმა სასამართლომ საკონსულტაციოდ
დააყენოს ისეთი საკითხი, რაზედაც სტრასბურგის სასამართლოს უკვე აქვს შემუშავებული
კონკრეტული მიდგომები, რის გამოც, დასკვნის მოთხოვნა არ იქნება დაკმაყოფილებული და
დროის ფუჭ ფლანგვას გამოიწვევს.

მეხუთე, დასკვნის მოთხოვნის შემთხვევაში ეროვნული სასამართლო ვალდებულია

შეაჩეროს საქმის განხილვა და დაელოდოს დიდი პალატის დასკვნას. ეს კი, სტრასბურგის
პროცედურების ხანგრძლივობის გათვალისწინებით, შექმნის ეროვნულ სასამართლოში
საქმის მეტისმეტად გაჭიანურების რისკს და უაყოფითად იმოქმედებს ადამიანის უფლებების
დაცულობაზე, გააჭიანურებს ეროვნული გადაწყვეტილების აღსრულებას და დარღვეული
უფლებების დროულად აღდგენას.

მეექვსე, არც ის არის გამორიცხული, რომ ზოგიერთი მოსამართლის მიერ საკონსულტაციო

დასკვნის მოთხოვნის უფლება ბოროტად იქნეს გამოყენებული ამა თუ იმ რთული თუ
სენსიტიური საქმის თავიდან აცილების ან სხვა არალეგიტიმური მიზნებით.

ეს ოქმი ჯერ ძალაში შესული არ არის და არ მოქმედებს, რადგან ჯერ 10 ხელშემკვრელ მხარეს
არ მოუხდენია მისი რატიფიცირება. (კონვენციის ოქმის ძალში შესვლისათვის
აუცილებელია, სულ მცირე, 10 ხელშემკვრელი მხარის მიერ მისი რატიფიცირება).

მუხლი 1. ადამიანის უფლებათა პატივისცემის ვალდებულება

მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები თავისი იურისდიქციის ფარგლებში ყველასთვის

უზრუნველყოფენ ამ კონვენციის 1-ლ თავში განსაზღვრულ უფლებებსა და თავისუფლებებს
(იგულისხმება მე-2-18 -ე მუხლებით გათვალისწინებული უფლებები).

ეს მუხლი იმავდროულად გულისხმობს კონვენციის ხელმომწერი მხარის მიერ

სტრასბურგის სასამართლოს იურისდიქციის ცნობას. შესაბამისად, ვალდებულებასაც,
შეასრულოს ამ სასამართლოს გადაწყვეტილება ნებისმიერ საქმეზე, რომელშიც მხარეს
წარმოადგენს.

ყველას მიმართ - უფლებები დაცულია მიუხედავად მოქალაქეობის და

საცხოვრებელი ადგილისა. იგი შეეხება არა მხოლოდ მოქალაქეებს, არამედ მოქალაქეობის
არმქონე პირებს, უცხოელებს, ორმაგი მოქალაქეობის მქონე ან ქმედუუნარო პირებს.

გამონაკლისი - სახელმწიფოს აქვს უფლება შეზღუდოს უცხოელთა პოლიტიკური

საქმიანობა;

127
 თავისი იურისდიქციის ფარგლებში - სახელმწიფოს იურისდიქცია ძირითადად
მიბმულია ტერიტორიაზე, და განისაზღვრება იმ დარღვევებით, რომლებიც ჩადენილია ამ
ტერიტორიაზე. მაგრამ ხშირად ვრცელდება მის ფარგლებს გარეთაც.

იურისდიქცია მოიცავს აგრეთვე დიპლომატიური და საკონსულო მოხელეების

ქმედებებს საზღვარგარეთ, აგრეთვე ქმედბებს ჩადენილს ხომალდზე, რომელიც
რეგისტრირებულია ან ფრინავს შესაბამისი სახელმწიფოს დროშით.

გეოგრაფიული ტერიტორიის გარდა, იურისდიქცია მოიცავს ყველა პირსა და

საკუთრებას, რაც სახელმწიფოს რეალური ხელისუფლებისა და პასუხისმგებლობის
ფარგლებშია. მაგალითად, მაშინ, როდესაც სახელმწიფოს წარმომადგენელი ან მისი
შეიარაღებული ძალები მოქმედებენ სახელმწიფოს ტერიტორიის გარეთ
(ექსტრატერიტორული იურისდიქცია).

სახელმწიფოს იურისდიქციის საკითხი არ წარმოიშობა შემთხვევებში, როდესაც კონვენციის

დარღვევა ჩადენილია ამ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, მაგრამ სხვა ქვეყნის ხელისუფლების
მიერ. სახელმწიფო ვერ გაიმართლებს თავს კონვენციის წინაშე. სულ მცირე, ასეთ დროს
სახელმწიფო პასუხს აგებს პოზიტიური ვალდებულებების შეუსრულებლობისათვის. ამის
თვალსაჩინო მაგალითია საქმე Al - Hashiri v. Poland (2014) . იგი შეეხებოდა ტერორიზმში
ეჭვმიტანილი პირის საიდუმლო დაპატიმრებასა და წამებას პოლონეთში აშშ-ს
ხელისუფლების მიერ. სასამართლოს მოუწია განეხილა პოლონეთის პასუხისმგებლობის
საკითხი კონვენციის 1-ლი მუხლის საფუძველზე საქმიანობისათვის, რომელიც ჩატარებული
იყო ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს მიერ მის ტერიტორიაზე. სასამართლომ
მიუთითა, რომ პოლონეთს მოეთხოვებოდა გაეტარებინა ღონისძიებები იმის
უზრუნველსაყოფად, რომ მის იურისდიქციაში არსებული ადამიანები არ
დაქვემდებარებოდნენ მე-3 მუხლით აკრძალულ არასათანადო მოპყრობას. ამ ღონისძიებების
გატარების მაგივრად, პოლონეთი შეგნებულად ეხმარებოდა მთელ ამ პროცესს. მაშინაც კი,
თუ პოლონეთს ხელისუფლება არ მონაწილეობდა წამებაში ან ესწრებოდა მას, პოლონეთის
სახელმწიფო მაინც პასუხისმგებელი იყო კონვენციის მე-3 მუხლით.

ექსტრატერიული იურისდიქცია - ასეთ შემთხვევასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც

სახელმწიფო ახორციელებს ეფექტიან კონტროლს რაიმე ტერიტორიაზე საზღვარგარეთ.
მნიშვნელობა არა აქვს, ეს კონტროლი კანონიერია თუ უკანონო. მთავარია დადგინდეს, რომ
ასეთ კონტროლს სახელმწიფო ახორციელებს უშუალოდ, მისი შეიარაღებული ძალების თუ
მისდამი დაქვემდებარებული ადგილობრივი ადმინისტრაციის მეშვეობით.

ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ, ანუ ექსტრატერიტორიული იურისდიქციის

დასადგენად გამოიყენება ეფექტიანი კონტროლის ტესტი. იგი პირველად გამოყენებულ
იქნა ლოიზიდუს საქმეში, და კიდევ უფრო განვითარდა ბანკოვიჩის საქმეში. სასამართლომ

128
განმარტა, რომ სახელმწიფოს ექტრატერიტორიული იურისდიქციის აღიარება მოდება,
როდესაც “სახელმწიფო საზღვარგარეთ შესაბამისი ტერიტორიისა და მისი მოსახლეობის
ეფექტიანი კონტროლის მეშვეობით, რაც სამხედრო ოკუპაციის ან შესაბამისი მთავრობის
თანხმობის, მოწვევის ან დუმილის შედეგია, ახორციელებს ყველა საჯარო
უფლებამოსილებას ან მათ ნაწილს, რასაც ნორმალურ შემთხვევაში ახორციელებენ
მთავრობები.“

საქმეში კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ, სასამართლომ დაადგინა, რომ თურქეთს

გააჩნდა ეფექტიანი კონტროლი ჩრდილოეთ კვიპროსზე, და ამის გამო მისი
პასუხისმგებლობა არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ მისი სამხედროების ან თანამდებობის
პირთა ქმედებებით, და ის აგრეთვე მოიცავდა ადგილობრივი ადმინისტრაციის ქმედებებსაც,
რომელმაც ძალა შეინარჩუნა სწორედ თურქეთის სამხედრო და სხვა მხარდაჭერის
წყალობით.

ლოიზიდუს საქმე - სასამართლომ ცნო თურქეთის პასუხისმგებლობა იმის გამო, რომ

ჩრდილოეთ კვიპროსის ოკუპაციის შემდეგ ლოიზიდუ გამოძევებული იქნა ჩრდილოეთ
კვიპროსიდან და წლების განმავლობაში ვეღარ ახერხებდა იქ დაბრუნებას, რის გამოც,
აღკვეთილი ჰქონდა თავის საცხოვრებელ სახლზე ხელმისაწვდომობა. პასუხისმგებლობა
დაეფუძნა ოკუპაციის ფაქტსა და იმას, რომ თურქეთს ამ ტერიტორიაზე შენარჩუნებული
ჰქონდა ეფექტიანი კონტროლი.

ოჯალანის საქმეში დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ მისი დაპატიმრება აეროპორტის

საერთაშორისო ზონაში თურქეთის უშიშროების ძალების მიერ მომენტალურად აქცევდა მას
თურქეთის ეფექტიანი კონტროლისა, და, შესაბამისად, მისი პასუხისმგებლობის ქვეშ. მით
უფრო რომ თურქეთში დაბრუნების შემდეგ ოჯალანი კვლავ თურქეთის ხელისუფლებისა და
კონტროლის ქვეშ დარჩა.

მისგან განსხვავებით, ბანკოვიჩის საქმეში, სასამართლომ მიიჩნია, რომ მოპასუხე

სახელმწიფოები (ბელგია და სხვა), რომლებიც იყვნენ ევროპის საბჭოს წევრები, არ
მოქმედებდნენ თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში, როდესაც ნატომ განახორციელა
რეიდი და დაბომბა ბელგრადში ტელემაუწყებლობის ცენტრი კოსოვოს კონფლიქტის დროს
1999 წელს, რომელსაც ადამიანთა მსხვერპლი მოჰყვა. მან საჩივარი მიუღებლად გამოაცხადა.

ეფექტიანი კონტროლის ტესტი არ მოქმედებს სახელმწიფო ტერიტორიის შიგნით.

შესაძლოა სახელმწიფო ვერ აკონტროლებდეს თავისი ტერიტორიის რომელიმე ნაწილს,
მაგრამ მაინც დაეკისროს პასუხისმგებლობა, თუ დადგინდა, რომ რაიმე პოზიტიური
ვალდებულება არ შეასრულა. გარდა ამისა, იმასაც აქვს მნიშვნელობა, აქვს თუ არა
სახელმწიფოს ამ ტერიტორიის მიმართ შესაბამისი დათქმა გაკეთებული კონვენციის
ხელმოწერისას.

129
 ასანიძის საქმეში სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ, მართალია, უკანონო პატიმრობაში
ბრალი შეერაცხებოდა მხოლოდ აჭარის ადგილობრივ ხელისუფლებას, მაგრამ,
პასუხისმგებლობა დაეკისრებოდა არა მას, არამედ მხოლოდ საქართველოს ცენტრალურ
ხელისუფლებას. ეს პასუხისმგებლობა დაეფუძნა იმას, რომ ცენტრალურმა ხელისუფლებამ
არ გამოიყენა ყველა ზომა უკანონო პატიმრის გასათავისუფლებლად, და, საქართველოს
ხელისუფლებას არც წინასწარი დათქმა ჰქონდა გაკეთებული აჭარის ტერიტორიასთან
მიმართებაში. ამგვარად, საქართველოს პასუხისმგებლობა დაეფუძნა პოზიტიური
ვალდებულების შეუსრულებლობას.

იგივე მოხდა ილიაშკუს საქმეში, სადაც მოლდოვას მთავრობამ განაცხადა, რომ ვერ
ახორციელებდა კონტროლს დნესტრისპირეთის აუღიარებელ ტერიტორიაზე. სასამართლო
დაეთანხმა მთავრობას, მაგრამ არ გამორიცხა მისი პასუხისმგებლობა პოზიტიური
ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის პატიმრების გათავისუფლების საქმეში. ცხადია,
აღიარა რუსეთის პასუხისმგებლობაც ადგილობრივი სეპარატისტების მხარდაჭერისა და
მათი პოლიტიკური და სამხედრო დახმარებისათვის, რის საფუძველზეც შეიქმნა
დნესტრისპირეთის სეპარატისტული რეჟიმი მოლდოვას ტერიტორიაზე.

ასევე დნესტრისპირეთის მიმართ რუსეთის პასუხისმგებლობას შეეხებოდა საქმე Mozer v. the

Republic of Moldova and Russia (2016). კერძოდ, კი იმ პატიმრობის კანონიერებას, რომელიც
ნაბრძანები იყო „დნესტრისპირეთის მოლდოვური რესპუბლიკის „ სასამართლოების მიერ
(“MRT”). სასამართლომ კონვენციის 1-ლი მუხლის საფუძველზე განიხილა „იურისდიქციის“
საკითხი ორი მოპასუხე სახელმწიფოს მიმართ. დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ რუსეთმა
დაარღვია კონვენციის მე-3, მე-5, მე-8, მე-9 და მე-13 მუხლები, ხოლო მოლდოვას მხრიდან ამ
მუხლების დარღვეულად აღიარების საფუძველი ვერ ჰპოვა. სასამართლო დაეყრდნო თავის
წინანდელ დასკვნებს, რომლებიც გამოიტანა მანამდე განხილულ სხვა საქმეებში ( Ilaşcu and
Others v. Moldova and Russia, Ivanţoc and Others v. Moldova and Russia, Catan and Others v. the
Republic of Moldova and Russia ). რუსეთთან მიმართებაში სასამართლომ კიდევ ერთხელ
დაადასტურა, რომ „რუსეთის დახმარებაზე დამოკიდებულების დიდი ხარისხი“ აშკარად
მიუთითებდა, რომ „რუსეთი აგრძელებდა ეფექტიანი კონტროლის განხორციელებას და
გადამწყვეტ ზეგავლენას „დნესტრისპირეთის მოლდოვური რესპუბლიკის“
ხელისუფლებაზე. ამიტომ მომჩივანი იყო რუსეთის იურისდიქციის ქვეშ კონვენციის 1-ლი
მუხლის გაგებით.

საქმე Chiragov and Others v. Armenia (2015) შეეხებოდა სომხეთის იურისდიქციას მთიან
ყარაბახთან და მის მომიჯნავე ოკუპირებულ ტერიტორიებთან მიმართებაში და კონვენციის
წინაშე მის პასუხისმგებლობას კონვენციის დარღვევევისათვის, რომელიც ნაგულვები
ჰქონდათ იქიდან გამოძევებულ აზერბაიჯანელ ქურთებს.

ექვსი მომჩივანი იყო ზერბაიჯანელი ქურთი, რომლებსაც აღეკვეთათ თავიანთ

სახლებში და საკუთრებასთან დაბრუნების შესაძლებლობა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ

130
სომხეთი ახორციელებდა ეფექტიან კონტროლს მთიან ყარაბახზე და მის მომიჯნავე შვიდ
ტერიტორიაზე. თუმცა, ამ შემთხვევაში პასუხისმგებლობა არ დაეფუძნა ამ ტერიტორიებზე
სომხეთის სამხედრო ძალების არსებობას. არა მარტო სომხეთმა უარყო ამ ტერიტორიებზე
მისი სამხდერო ნაწილების არსებობა (1992 წელს ან მის შემდეგ), არამედ სასამართლომაც
აღიარა, რომ მის წინაშე არ არსებობდა ამის დამადასტურებელი რაიმე პირდაპირი
მტკიცებულება. სასამართლო, უფრო მეტად, დაეყრდნო ვარაუდებსა და პრეზუმფციას, რომ
მთიანი ყარაბახის სამხედრო ფორმირებები, რომლებიც მისი მოსახლეობისგან იყო
შექმნილი, ვერ შეძლებდენენ ამ რეგიონისა და მომიჯნავე ტერიტორიების ოკუპაციას გარეშე
დახმარების გარეშე; ასევე, სამხედრო თანამშრომლობის შესახებ ხელშეკრულებას, რომელიც
დაიდო სომხეთსა და მთიან ყარაბახს შორის 1994 წელს.

სასამართლომ ასევე მიიღო მხედველობაში მოხსენებები და განცხადებები, რომლებიც

წინააღმდეგობაში მოდიოდნენ ხელისუფლების ოფიციალურ განცხადებებთან კონფლიქტში
მონაწილეობაში უარყოფის შესახებ. ამ გარემოებებმა სასამართლოს შესაძლებლობა მისცა
დაესკვნა, რომ სომხეთი „ თავისი სამხედრო არსებობით, სამხედრო აღჭურვილობით და
ექსპერტული დახმარებით მნიშვნელოვნად იყო ჩართული მთიანი ყარაბახის კონფლიქტში
საწყისი პერიოდიდანვე, და რომ სომხეთის სამხედრო დახმარება „ იყო გადამწყვეტი
დაპყრობასა და განგრძობადი კონტროლის განხორციელებაში“. ზოგიერთი სხვა ფაქტორი
ასევე მეტყველებდა იმაზე, რომ „მთიანი ყარაბახის რესპუბლიკა“ და მისი ადმინისტრაცია
გადარჩა სომხეთის სამხედრო, პოლიტიკური, ფინანსური და სხვა დახმარების წყალობით. ეს
კი იმას ნიშნავდა, რომ სომხეთი ახორციელებდა „ეფექტიან კონტროლს“ და იურისდიქციას
მთიან ყარაბახზე და მის მიერ ოკუპირებულ შვიდ მომიჯნავე ტერიტორიაზე. ამიტომ იგი
პასუხისმგებელი იყო იქიდან გამოძევებული მომჩივნების უფლებების დარღვევის გამო.

საქმე Sargsyan v. Azerbaijan იმით არის საინტერესო, რომ საქმე შეეხებოდა არა ექსტრა-
ტერიტორიულ იურისდიქციას და მის საფუძველზე წარმოშობილ პასუხისმგებლობას,
არამედ იურისდიქციას ისეთი ტერიტორიასთან მიმართებაში, რომელიც წარმოადგენდა
სახელმწიფოს ტერიტორიის ნაწილს, მაგრამ სადაც მოპასუხე სახელმწიფო ვერ
ახორციელებდა ეფექტიან კონტროლს. თუმცა, მოპასუხე სახელმწიფომ მაინც ვერ დააღწია
თავი კონვენციის წინაშე პასუხისმგებლობას პოზიტიური ვალდებულებების
შეუსრულებლობის გამო. საქმე შეეხებოდა აზერბაიჯანის პასუხისმგებლობას მთიანი
ყარაბახისა და მიმდებარე ტერიტორიების მიმართ, სადაც ეფექტიან კონტროლს
ახორციელებდა სომხეთი და არა აზერბაიჯანი. სასამართლომ კონვენციის პირველი ოქმის
პირველი მუხლის დარღვევა ცნო იმის გამო, რომ აზერბაიჯანმა არ გაატარა ალტერნატიული
ღონისძიებები ყარაბახისა და მიმდებარე ტერიტორიებიდან მთიანი ყარაბახის კონფლიქტის
დროს გამოქცეული პირების საკუთრების უფლების დასაცავად და კომპენსაციისათვის.
სომხეთთან მშვიდობიან მოლაპარაკებებში მონაწილეობა, არ ჩაითვალა საკმარისად,
განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ ეს მოლაპარაკებები დიდი ხნის განმავლობაში
უშედეგოდ მიმდინარეობდა.

131
საქმე Jaloud v. Netherlands (2014) იმით არის საინტერესო, რომ აქ სადავო თავისთავად ექსრა-
ტერიტორიული იურისდიქციის საკითხი კი არ გახდა, არამედ, ის, თუ რომელ სახელმწიფოს
უნდა შერაცხებოდა კონვენციის დარღვევა. საქმე შეეხებოდა შეეხებოდა ერაყელი მოქალაქის
მკვლელობას აშშ-სა და გაერთიანებული სამეფოს მიერ ერაყის ოკუპაციის დროს. მას
ესროლეს ტრანსპორტის საკონტროლო გამშვებ პუნქტში, რომელიც ჰოლანდიის
სარდლობას ექვემდებარებოდა. ჰოლანდია საჯარისო ნაწილებით ეხმარებოდა
სტაბილიზაციის ჯარებს ერაყში. ამ პირს სასიკვდილო ჭრილობა მიაყენეს. მოპასუხე
მთავრობა დაჟინებით ამტიცებდა, რომ მკვლელობა არ უნდა შერაცხებოდა ჰოლანდიას,
რადგანაც ჰოლანდიის საჯარისო ნაწილებს გაერთიანებული სამეფოს სარდლობა მართავდა.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ცეცხლასასროლი იარაღიდან გასროლაზე ჰოლანდია იყო
პასუხისმგებელი, რამდენადაც მისი სამხედრო პერსონალი ერაყში მთლიანად მის
განკარგულებაში იყო. საკონტროლო გამშვები პუნქტი, სადაც გასროლა მოხდა,
დაკომპლექტებული იყო ერაყელებით და ისინი იყვენენ ჰოლანდიის სამეფო არმიის
ოფიცრის პირდაპირი დაქვემდებარებისა და ზედამხედველობის ქვეშ.

207
გადაწყვეტილება საქმეზე M.N. and Others v. Belgium შეეხებოდა საკითხს, ქმნიდა თუ არა
იურისდიქციულ კავშირს სახელმწიფოს გადაწყვეტილება უარის შესახებ ვიზის განაცხადთან
დაკავშირებით და მოსარჩელის მიერ ამ უარის გაპროტესტება ამ სახელმწიფოს სასამართლოებში.

მომჩივნები, სირიელი წყვილი და მათი ორი მცირეწლოვანი შვილი მოგზაურობდნენ ბეირუთში, სადაც
მათ ბელგიის საელჩოში შეიტანეს მოთხოვნა მოკლევადიანი ვიზის მიღებაზე, რომელიც მათ მისცემდა
ბელგიაში მოგზაურობის შესაძლებლობას, სადაც აპირებდნენ მიემართათ თავშესაფრის მისაღებად
ალეპოში კონფლიქტის გამო. უცხოელთა საქმეების ოფისმა ბელგიაში მათ მოთხოვნას უარი უთხრა. მას
შემდეგ, რაც ბელგიის საელჩოს გადაწყვეტილება მომჩივნებს აცნობეს, მათ გააპროტესტეს ეს უარი
ბელგიის სასამართლოებში, თუმცა, წარუმატებლად.

კონვენციის მე-3 და მე-13 მუხლების საფუძველზე შეტანილ საჩივრებში მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ
ეს უარი ნიშნავდა არასათანადო მოპყრობის რისკის ქვეშ მათ დატოვებას; რომ, იმავდროულად, მათ არ
გააჩნდათ ქმედითი მისაგებელი და რომ კონვენციის მე-3 (§1) და მე 13 მუხლებიც დარღვეული იყო,
რამდენადაც, მათ სასარგებლოდ გამოტანილი საწყისი გადაწყვეტილებების აღსრულება ვერ
განხორციელდა.

პალატის მხრიდან დიდი პალატისათვის იურისდიქციის გადაბარების შემდეგ, დიდმა პალატამ

საჩივარი გამოაცხადა დაუშვებლად. რაც შეეხებოდა მე-3 და მე-13 მუხლების სავარაუდო დარღვევას,
მიიჩნია, რომ მომჩივნები არ იყვნენ ბელგიის იურისდიქციის ქვეშ. მე-6 მუხლთან მიმართებაში კი

207
M.N. and Others v. Belgium (dec.) [GC], no. 3599/18, 5 May 2020.

132
მიიჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში, იურისდიქციის საკითხის მიმართ მე-6 (§1) მუხლი არ იყო
გამოყენებადი, რადგან აღსრულების პროცედურები არ შეეხებოდა „სამოქალაქო“ უფლებებს
პრეცედენტული სამართლის გაგებთ.

დიდი პალატის გადაწყვეტილება საინტერესოა იმიტომ, რომ მან განიხილა საკითხი, ახორციელებდა
თუ არა სახელმწიფო კონტროლს და, შესაბამისად, იურისდიქციას, იმ ინდივიდებზე, რომლებსაც
შეჰქონდათ ვიზის მოთხოვნები ამ ქვეყნების საელჩოებსა და საკონსულოებში საზღვარგარეთ.
დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ სახელმწიფო არ ახორციელებდა ექსტრა-ტერიტორიულ
იურისდიქციას ვიზის განაცხადების პროცედურების წარმოებისას და რომ ამ ქვეყნების
სასამართლოებში მიღებული უარის გასაჩივრება არ წარმოშობდა იურისდიქციულ უკუკავშირს
(jurisdictional link).

(i).პირველი სამართლებრივი საკითხი გულისხმობდა მის გადაწყვეტას, ახორციელებდა თუ არა

სახელმწიფო საზღვარგარეთ გამწესებული დიპლომატების ან საკონსულოს აგენტების მხრიდან
გარკვეული ქმედებებისა თუ უმოქმედობის გზით ეფექტიან კონტროლს ან ხელისუფლებას იმ
მომჩივნებზე, რომლებსაც ვიზის მოთხოვნები ჰქონდათ შეტანილი. სასამართლომ მხედველობაში
მიიღო არაერთი ფაქტორი: მომჩივნები არასოდეს ყოფილან ბელგიის სახელმწიფოს
ტერიტორიაზე, არც მანამდე არსებობდა ოჯახურ ან პირად ცხოვრებაზე მიბმული რაიმე
კავშირები ამ სახელმწიფოსთან. არც იმგვარად ყოფილა საკითხი სასამართლოს წინაშე
დაყენებული, თითქოს იურისდიქციული კავშირი გაჩნდა რაიმე კონტროლის შედეგად,
რომელსაც ბელგიის მთავრობა თითქოს ახორციელებდა სირიის ან ლიბანის ტერიტორიზე.
დამატებით, სასამართლომ არარელევანტურად მიიჩნია საკითხი, თუ კერძოდ ვინ (ბელგიის
ხელისუფლება სახელმწიფოს ტერიტორიაზე თუ მისი აგენტები საზღვარგარეთ) იყო
პასუხისმგებელი ვიზის საკითხზე გადაწყვეტილების მიღებაში. მან არ მიანიჭა დიდი
მნიშვნელობა იმ გარემოებას, რომ დიპლომატიურმა აგენტებმა მხოლოდ „წერილების/საფოსტო
ყუთის“ (“letter box“) როლი შეასრულეს ამ შემთხვევაში. თუმცა, ამ საქმის შედარებისას
ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის მიერ შექმნილ იმ პრეცედენტებთან, რომლებიც
208
შეეხებოდა დიპლომატიური აგენტების ქმედებებსა თუ უმოქმედობას (X v. Germany ; X v. the
209 210 211
United Kingdom ; S. v. Germany ; and M. v. Denmark ), სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ საქმეში
არ არსებობდა ამ საქმეებისთვის დამახასიათებელი არცერთი მნიშვნელოვანი ნიშანი.
კერძოდ, მომჩივნები არ იყვნენ ბელგიის მოქალაქეები, რომლებიც ეძიებდნენ მათი ქვეყნის
საელჩოს დახმარებას; გარდა ამისა, ეს დიპლომატები არასდროს, დროის არცერთ მონაკვეთში
არ ახორციელებდნენ მომჩივნებზე დე ფაქტო კონტროლს, რომლებმაც თავისუფლად

208
X v. Germany, no. 1611/62, Commission decision of 25 September 1969, unreported.

209
X v. the United Kingdom, no. 7547/76, Commission decision of 15 December 1977, Decisions and Reports 12, p. 73.
210
S. v. Germany, no. 10686/83, Commission decision of 5 October 1984, Decisions and Reports 40, p. 291.
211
M. v. Denmark, no. 17392/90, Commission decision of 14 October 1992, Decisions and Reports 73, p. 193.

133
 გააკეთეს არჩევანი და გადაწყვიტეს მიემართათ ბეირიუთში ბელგიის საელჩოსათვის და არა
რომელიმე სხვა ქვეყნის საელჩოსათვის ვიზის განაცხადის შესატანად. შესაბამისად, ისინი
სრულად თავისუფალი იყვნენ დაეტოვებინათ ბელგიის საელჩო ყოველგვარი დაბრკოლების
გარეშე.
სასამართლომ მხედველობაში მიიღო აგრეთვე სასამართლოს პრაქტიკა ისეთ სიტუაციებთან
მიმართებაში, სადაც სახელმწიფოს წარმომადგენლები, რომლებიც საქმიანობდნენ
სახელმწიფოს ტერიტორიის გარეთ, შენობების, თვითმფრინავებისა თუ გემების კონტროლის
მეშვეობით ახორციელებდენ ფიზიკურ კონტროლს იქ მყოფი ადამიანების მიმართ (Issa and
Others v. Turkey 212; Al-Saadoon and Mufdhi v. the United Kingdom 213; Medvedyev and Others v. France
214
; Hirsi Jamaa and Others v. Italy 215; and Hassan v. the United Kingdom 216).
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ბელგიის სახელმწიფო აგენტების მხრიდან ადმინისტრაციული
კონტროლის განხორციელება საელჩოების შენობებზე არ იყო საკმარისი იმის სამტკიცებლად, რომ
ყველა პირი, ვინც ამ შენობაში შევიდოდა, ავტომატურად ხვდებოდა ბელგიის იურისდიქციის ქვეშ.
დაბოლოს, ამ საქმის კონტექსტი მთლიანად განსხვავდებოდა საქმეებისაგან, სადაც მომჩივნები,
თეორიულად, იმყოფებოდნენ შესაბამისი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ან მის საზღვარზე, და,
მაშასადამე, აშკარად ხვდებოდნენ ამ სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ. ამგავარად,
ექსტრატერიტორიული იურისდიქცია ამ საქმეში არ წარმოიშობოდა.

(ii) მეორე მხრივ, სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივნები იურისდიქციული კაშირის არსებობას ვერ
დააფუძნებდნენ იმ გარემოებას, რომ მათ ვიზის მიღებაზე უარის გადაწყვეტილება ბელგიის
სასამართლოებში გაასაჩივრეს. სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივანთა მოსაზრებებს არავითარი
დასაყრდენი არ გააჩნდა სასამართლოს პრცედენტულ სამართალში. პირველ რიგში, სასამართლო
შეეხო გადაწყვეტილებას საქმეზე Markovic and Others v. Italy 217, რომელიც შეეხებოდა ზიანის
ანაზღაურების საკითხზე სამოქალაქო პროცედურას, რომელიც აღძრული იყო ყოფილი სერბიისა და
მონტენეგროს მოქალაქეების მიერ იტალიის სასამართლოების წინაშე მათი ნათესავების სიკვდილის
ფაქტებთან დაკავშირებით, რაც შედეგად მოჰყვა ნატოს საჰაერო თავდასხმებს. ამ საქმეში
სასამართლომ დაუშვებლად ცნო მომჩივნების ყველა საჩივარი იურისდიქციის არარსებობის გამო
გარდა საჩივრისა, რომელიც მე-6 მუხლს შეეხებოდა. შემდეგ, სასამართლო შეეხო გადაწყვეტილებას

212
Issa and Others v. Turkey, no. 31821/96, 16 November 2004.

213
Al-Saadoon and Mufdhi v. the United Kingdom, no. 61498/08, ECHR 2010.

214
Medvedyev and Others v. France [GC], no. 3394/03, ECHR 2010.

215
Hirsi Jamaa and Others v. Italy [GC], no. 27765/09, ECHR 2012

216
Hassan v. the United Kingdom [GC], no. 29750/09, ECHR 2014.

217
Markovic and Others v. Italy [GC], no. 1398/03, ECHR 2006-XIV.

134
საქმეზე Güzelyurtlu and Others v. Cyprus and Turkey, 218 სადაც პროცედურა, - რომელიც წარმოშობდა

თურქეთის იურისდიქციას სიკვდილის ფაქტებთან დაკავშირებით, რომლებიც მოხდა კუნძულის იმ

არეალში, რომელიც კვიპროსის მიერ კონტროლდებოდა - თავისი არსით იყო

სისხლისსამართლებრივი და აღძრული იყო თურქეთის ინიციატივით (რომელიც ახორციელებდა

კონტროლს „ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქულ რესპუბლიკაზე“) მე-2 მუხლის საფუძველზე მისი

პროცედურული ვალდებულებების კონტექსტში.

სასამართლომ მომჩივნების საქმე ამ საქმისაგან ძლიერად განსხვავებულად მიიჩნია, რამდენადაც

მომჩივნების საქმე შეეხებოდა კერძო პირების მიერ აღძრულ ადმინისტრაციულ პროცედურებს,

რომლებსაც არავითარი კავშირი არ გააჩნდათ სახელმწიფოსთან. სასამართლომ მიიჩნია, რომ

მომჩივანთა პოზიციას არავითარი დასაყრდენი არ გააჩნდა სასამართლოს პრეცედენტებში. მისგან

განსხვავებით, მთავრობის პოზიციას ამყარებდა სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე Abdul Wahab

Khan v. The United Kingdom 219, სადაც სასამართლომ მიუთითა:

„ სასამართლომ ამ გადაწყვეტილებაში ნათელი გახადა, რომ : მხოლოდდამხოლოდ ფაქტი

მომჩივნის მიერ პროცედურის წამოწყებისა იმ ხელშემკვრელი სახელმწიფოს წინაააღმდეგ,
რომელთანაც არაფერი აკავშირებს, საკმარისი არ არის მის მიმართ სახელმწიფოს იურისდიქციის
აღიარებისათვის... სასამართლო მიიჩნევს, რომ სხვაგვარი გადაწყვეტა იმის ტოლფასი იქნებოდა, რომ
დაგვეფუძნებინა კონვენციის თითქმის საყოველთაო გამოყენება ინდივიდების ცალმხრივი არჩევანის
საფუძველზე, იმის მიუხედავად, თუ მსოფლიოს რა ნაწილში იმყოფებიან და, ამ გზით, დაგვედგინა
ხელშემკვრელი სახელმწიფოების განუსაზღვრელი ვალდებულება, ქვეყანაში შესვლის ნება მიეცა
ყველასათვის, ვინც, მისი იურისდიქციის გარეთ, შეიძლება ექვემდებარებოდეს კონვენციის
საწინააღმდეგო მოპყრობის რისკს ..“

დიდმა პალატამ დასძინა, რომ კონვენციის ფარგლების ამგვარი გაფართოება ნეგატიურ ეფექტს
იქონიებდა საერთაშორისო საჯარო სამართლის კარგად დამკვიდრებულ პრინციპზე, რომლის
მიხედვითაც, ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს, რომლებიც ექვემდებარებიან სახელშეკრულებო
ვალდებულებებს, უფლება აქვთ, გააკონტროლონ სახელმწიფო ტერიტორიაზე უცხოელთა
შესვლა, ცხოვრება და გაძევება. (Ilias and Ahmed v. Hungary 220).

დაბოლოს, დიდმა პალატამ მაინც ნათლად მიუთითა, რომ ზემოაღნიშნული დასკვნები არ

აბრკოლებდა სახელმწიფოებს, გაემარტივებინათ თავშესაფრის ძიებასთან დაკავშირებული

218
Güzelyurtlu and Others v. Cyprus and Turkey [GC], no. 36925/07, 29 January 2019.

219
Abdul Wahab Khan v. the United Kingdom (dec.); no.11987/11, 28 January 2014.

220
Ilias and Ahmed v. Hungary [GC], no. 47287/15, § 125, 21 November 2019.

135
პროცედურები მათი საელჩოებისა თუ საკონსულოების მეშვეობით (ნახეთ, მაგალითად, N.D. and N.T.
v. Spain 221, სადაც სასამართლომ განიხილა, იყო თუ არა მომჩივნების შესაძლებლობა, მოეთხოვათ
საერთაშორისო დაცვა ეპანეთის საელჩოსა და საკონსულოში, მათთვის რეალურად და ეფექტიანად
ხელმისაწვდომი).

საჩივარი, რომელიც წარდგენილია პირის მიერ ისეთი სახელმწიფოს წინააღმდეგ რომლის

იურისდიქციაშიც არ იგი ხვდება, გამოცხადდება დაუშვებლად რაციონე პერსონე (ratione
personae) საფუძვლით.

1-ლი მუხლის დარღვევის ცალკე აღიარება არ ხდება. მისი აღიარება ხდება

კონვენციით გათვალისწინებულ რომელიმე მატერიალურ უფლებასთან ერთად. 1-ლი
მუხლის მოშველიება ხდება პოზიტიური ვალდებულების შეუსრულებლობის დროსაც,
რადგან სწორედ 1-ლი მუხლიდან გამოსჭვივის ეს ვალდებულება - ყველას მიმართ
უზრუნველყოს კონვენციის უფლებების დაცვა. ერთ-ერთ ბრიტანულ საქმეში სასამართლომ
დაადანაშაულა მოპასუხე მთავრობა იმაში, რომ ვერ შეძლო ბავშვის დაცვა მამინაცვლის
ცემისაგან. მე-3 მუხლი მოითხოვს სახელმწიფოსაგან ყველა ზომის გატარებას იმის
უზრუნველსაყოფად, რომ მისი იურისდიქციის ფარგლებში მყოფი ინდივიდები არ
დაექვემდებარებიან წამებას, არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან დასჯას, მათ
შორის კერძო პირების მხრიდანაც. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, რომ ბავშვებისა და
სხვა მოწყვლადი ადამიანების მიმართ ამგვარი მოპყრობის თავიდან ასაცილებლად
არსებობდეს ეფექტიანი მექანიზმი.

მუხლი 2. სიცოცხლის უფლება

221
N.D. and N.T. v. Spain, nos. 8675/15 and 8697/15, § 222, 3 October2017.

136
 საერთო ფარგლები - სიცოცხლის უფლება ყველასათვის

კონვენციის მე-2 მუხლი მიუთითებს, რომ ყოველი ადამიანის სიცოცხლის უფლება დაცულია
კანონით. ამ მუხლის ფორმულირება განსხვავდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15
მუხლისაგან, სადაც საუბარია არა „ სიცოცხლის უფლებაზე “ , არამედ „ სიცოცხლეზე “.
მართალია, ზოგიერთი მეცნიერი განასხვავებს ამ ორ უფლებას ერთმანეთისაგან 222, მაგრამ
პრაქტიკულად, მათ შორის არსებითი განსხვავება არ არის, ვინაიდან სიცოცხლის უფლების
დაცვა წარმოუდგენელია ადამიანის სიცოცხლის დაცვის გარეშე.

სიცოცხლის უფლება დამცავი უფლებაა. არავის არა აქვს უფლება წაართვას ადამიანს
სიცოცხლე ან საფრთხე შეუქმნას მას. სიცოცხლის უფლების დაცულობა უზრუნველყოფილი
უნდა იყოს არა მარტო ადეკვატური კანონმდებლობის არსებობით, არამედ ამ
კანონმდებლობის შესაბამისი გამოყენებით. სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს
სიცოცხლის ეფექტიანი დაცვა. სიცოცხლის უფლება სახელმწიფოს აკისრებს ნეგატიურ
ვალდებულებას -არ ხელყოს ადამიანის სიცოცხლე და, ამასთანავე, პოზიტიურს - იზრუნოს
სიცოცხლისათვის საფრთხის ასაცილებლად, დაიცვას იგი სხვათა მხრიდან ხელყოფისაგან
და შექმნას ყველა პირობა მისი ეფექტიანი განხორციელებისათვის. სიცოცხლის უფლება
დაცულია როგორც განზრახი, ისე გაუფრთხილებელი მოქმედებებისაგან. 223

სიცოცხლის უფლების დამცავ მნიშვნელობაზე მეტყველებს ის გარემოებაც, რომ სიცოცხლის

უფლებიდან მე-15 მუხლით გადახვევა დაუშვებელია, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა
სიცოცხლის ხელყოფა უკავშირდება კანონიერ სამხედრო მოქმედებებს. ადამიანის
უფლებათა კონვენციის ხელშემკვრელ მხარეს, უფლება არა აქვს დროებით გადაუხვიოს
სიცოცხლის უფლების დაცვის ვალდებულებას თვით ომისა და საგანგებო მდგომარეობის
დროს ან შეასუსტოს მისი დაცულობის სტანდარტი.224

ზემოაღნიშნულის მიუხედავად, სიცოცხლის უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება.

მისგან გამონაკლისები დაშვებულია, რომლებიც უკავშირდება უკანონო ძალადობისაგან
სხვა ადამიანთა სიცოცხლის დაცვის საჭიროებას ან ძალზე სერიოზული საფრთხის
აცილებას. მაგალითად, ყველას აქვს უკანონო ძალადობისაგან დაცვის უფლება, როდესაც
უშუალო და აშკარა საფრთხე ემუქრება ადამიანის სიცოცხლეს. ასეთ დროს, სახელმწიფოს
უფლება, გააუვნებელყოს მოძალადე, სწორედ სიცოცხლის უფლების დაცვის მიმართ მისი
პოზიტიური ვალდებულებიდან წარმოდგება. სიცოცხლის წართმევის ნებისმიერი
შემთხვევის მართლზომიერება მკაცრი კრიტერიუმებით შეფასებას მოითხოვს. სახელმწიფოს
როლი სიცოცხლის უფლების დაცვაში არსებითია. იგი ვალდებულია ზედმიწევნით
გამოიძიოს სიცოცხლის უფლების ხელყოფის შემთხვევები და ადეკვატურად დასაჯოს
222
მაგალითისათვის იხ. J.E. Fawcett, The pplication of the ECHR. Oxford, 1987,გვ. 37.; P.Van Dijk, J.H.Van
Hoof, Theory and Practice of the ECHR, Hague, 1998, გვ. 297.
223
Ogur v Turkey, 1999-III; 31 EHRR 912 GC.
224
იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-15 მუხლი. ეს აკრძალვა არ მოიცავს მხოლოდ
მართლზომიერი საომარი მოქმედებებით გამოწვეული ადამიანთა დაღუპვის შემთხვევებს.

137
დამნაშავე. ამასთანავე, უზრუნველყოს ქმედითი სამართლებრივი მისაგებელი
დაზარალებულთა დარღვეული უფლების აღდგენა-გამოსწორებისა და ზიანის
ანაზღაურებისათვის.

სიცოცხლის უფლება გააჩნია ყველა ადამიანს. თუმცა, ცხადი არ არის, როდის წარმოიშობა ეს
უფლება- ადამიანის ჩასახვისთანავე, თუ მისი დაბადებისას. გარკვეული მხლოდ ის არის,
რომ დაუბადებელი ბავშვის სიცოცხლის უფლება არასრულყოფილად არის დაცული.
სიცოცხლის უფლება წყდება გარდაცვალებისთანავე. გარდაცვალების მომენტად მიჩნეულია
თავის ტვინის ფუნქციონირების სრული შეწყვეტა. 225

როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, სიცოცხლის ხელყოფა

ექვემდებარება „ყველაზე ფრთხილ შემოწმებას“ კონვენციის საფუძველზე.

სახელმწიფოს ეკისრება ძლიერი პოზიტიური და ნეგატიური ვალდებულებები სიცოცხლის

უფლების მიმართ.

ნეგატიური ვალდებულებები

1. ადამიანის მოკვდინების აკრძალვა

ადამიანის მოკვდინების აკრძალვა სახელმწიფოს ნეგატიური ვალდებულებაა. სიცოცხლის

დაცვის ნეგატიური ვალდებულება მოითხოვს სახელმწიფოსგან, გაუმართლებლად არ
ხელყოს ადამიანის სიცოცხლე. კონვენციის მე-2 მუხლი აწესებს სახელმწიფოს მხრიდან
ადამიანისათვის სიცოცხლის წართმევის მართლზომიერების მკაცრ პირობებს (4 გამონაკლის
შემთხვევას,) რომელთა დაუცველობის შემთხვევაშიც აღიარებული იქნება ამ მუხლის
დარღვევა.

სიცოცხლის არამართლზომიერი ხელყოფა მოიცავს სიცოცხლის როგორც განზრახ, ისე

გაუფრთხილებლობით მოსპობის შემთხვევებს. მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოთვლილია
გარემოებები, როდის არის დასაშვები ძალის გამოყენება, თუკი ის არის აბსოლუტურად
აუცილებელი, რომელსაც შეიძლება მოჰყვეს სიცოცხლის ხელყოფა, რომელიც არ იყო
განზრახული. შეფასება გულისხმობს სიცოცხლისათვის შექმნილი საფრთხის ხასიათისა და
ხარისხის შემოწმებას.

იგი ირღვევა მაშინ, როდესაც პიროვნების წინააღმდეგ ძალის გამოყენება საერთოდ არ

ისახავდა ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოთვლილ რომელიმე

225
აღსანიშნავია, რომ ყოფნიდან არყოფნაში გადასვლის მომენტი ჯერ კიდევ სადავოდ ითვლება.
კლინიკურ და ბიოლოგიურ სიკვდილს შორის მკვეთრი ზღვარი ჯერ კიდევ არ არის გავლებული.
მედიკოსები და ბიოლოგები განასხვავებენ ცერებრალურ და ფიზიოლოგიურ სიკვდილს.
თანატოლოგების აზრით კი, სიკვდილი შეიძლება იყოს ნაწილობრივი, და ის არის არა მომენტური,
არამედ განგრძობადი, სტადიური პროცესი, რომელსაც თან ახლავს განუმეორებელი
ინდივიდუალური სპეციფიკა. იხ. Romanovsky G.B. Гносеология Права на Жизнь, (Epistology of the
Right to Life), Saint Petersburg, 2003.

138
კანონიერ მიზანს, ანდა ისახავდა, მაგრამ მის მისაღწევად ძალის გამოყენების აბსოლუტური
აუცილებლობა შესაბამის გარემოებებში არ არსებობდა . ნეგატიური ვალდებულება ირღვევა
იმის მიუხედავად, თუ კერძოდ ვის ქმედებას მოჰყვა ადამიანის სიკვდილი - პოლიციის 226,
სამხედროების227, ციხის თანამშრომლებისა228 თუ ხელისუფლების სხვა
წარმომადგენლებისას. როდესაც კერძო პირი სჩადის მკვლელობას, ეს არ წარმოადგენს
სახელმწიფოს მხრიდან ნეგატიური ვალდებულის დარღვევას. კერძო პირის მიერ ჩადენილი
მკვლელობისათვის სახელწიფოს პასუხისმგებლობა დაეკისრება მხოლოდ პოზიტიური
ვალდებულების შეუსრულებლობის შემთხვევაში (მაგალითად, საქმის
გამოუძიებლობისათვის). მნიშვნელობა არც იმას აქვს, ადამიანის სიკვდილი განზრახი
ქმედების შედეგია, თუ გაუფრთხილებელი. შემთხვევების ეს ორივე წყება სახელმწიფოს
ნეგატიური ვალდებულების დარღვევას მიეკუთვნება.

ევროპული კონვენციის პრეცედენტულმა სამართალმა დაადასტურა, რომ კონვენციის მე-2

მუხლის გაგებით, ადამიანის მოკვდინების აკრძალვა მოიცავდა როგორც განზრახ
მკვლელობის, ისე სიცოცხლის გაუფრთხილებლობით გამოწვევის შემთხვევებს, ხოლო ამ
მუხლით დაშვებული გამონაკლისები კი, უწინარესად იმას კი არ განსაზღვრავდა, თუ როდის
ჩაითვლებოდა მართლზომიერად ადამიანის განზრახ მოკვლა, არამედ იმას, თუ როდის
იქნებოდა გამართლებული ძალის გამოყენება, რომელსაც შეეძლო გამოეწვია სიცოცხლის
მოსპობა, როგორც არაგანზრახული შედეგი. 229 მაგალითად, საქმე McShane v. The United
Kingdom 230 შეეხებოდა მომჩივნის ქმრის მკვლელობას 1996 წელს ჩრდილოეთ ირლანდიაში
მასობრივი არეულობის დროს. კერძოდ, მას ჯავშანტრანსპორტიორმა გადაურა, როდესაც
სარეკლამო სტენდის უკან იმალებოდა. ევროპულმა სასამართლომ თავის განჩინებაში
დაადასტურა, რომ კონვენციის მე-2 მუხლი ვრცელდებოდა ადამიანის მოკვდინების ისეთ
შემთხვევებზეც, რომლებიც გამოწვეული არ იყო ადამიანის წინააღმდეგ ძალის განზრახი
გამოყენებით.

ნეგატიურ ვალდებულებას მიეკუთვნება აგრეთვე სიკვდილით დასჯის აკრძალვა.

2. ადამიანის მოკვდინების მართლზომიერების პირობები

საერთო მიდგომები:

კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, სიცოცხლის წართმევა არ ჩაითვლება ამ

მუხლის საწინააღმდეგო ქმედებად, თუ ის შედეგად მოჰყვა ძალის გამოყენებას, რომელიც
აბსოლუტურ აუცილებლობას წარმოადგენდა:

ა) ნებისმიერი პირის დასაცავად არამართლზომიერი ძალადობისაგან;

226
X v Belgium, app. N 2758/66, 12YB, 174 (1969).
227
Stewart v The United Kingdom, app. N 10044/82. 39 DR 162 (1984).
228
X v The United Kingdom, app. N 4203/69, 32 CD 48 (1970).
229
Stewart v The United Kingdom, app. N 10044/82. 39 DR 162 (1984).
230
Judgment of 28 May 2002.

139
ბ) კანონიერი დაკავებისათვის ან კანონიერად დაპატიმრებული პირის გაქცევის აღსაკვეთად;

გ) კანონიერ ღონისძიებათა განხორციელებისას აჯანყების ან ამბოხების ჩასახშობად.

ამგვარად, სახელმწიფოს აგენტის მიერ ადამიანისათვის სიცოცხლის წართმევა დასაშვებია

მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის შედეგად მოჰყვა ძალის გამოყენებას, რაც აბსოლუტურად
აუცილებელი იყო ზემოაღნიშნულ კანონიერ მიზანთა მისაღწევად:

„ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა “ ევროპული კონვენციით დადგენილი ის

პირობაა, რომლის გარეშეც ადამიანის მოკვდინება ვერ ჩაითვლება გამართლებულად მაშინაც
კი, როდესაც ძალის გამოყენება სახელმწიფოს აგენტის მხრიდან კანონიერ მიზანს ისახავდა.
შესაბამისად, როდესაც ძალის გამოყენება საერთოდ არ ემსახურება კანონიერ მიზანს,
სიცოცხლის უფლების დარღვევა უკვე ცხადია და ძალის გამოყენების აუცილებლობის
შეფასების საკითხი აღარ წარმოიშობა. მაგალითად, სამხედრო ტყვეების ან მშვიდობიანი
მოქალაქეების დახოცვა არანაირი კანონიერი მიზნით არ შეიძლება იყოს გამართლებული.
მაგალითად, ევროპულ სასამართლოში განხილული საქმე Cyprus v Turkey 231 შეეხებოდა
1974 წელს ჩრდილოეთ კვიპროსის ოკუპაციის პერიოდში განხორციელებული უკანონო
მოქმედებების დროს თურქი სამხედროების მიერ 12 კვიპროსელი ბერძნის (სამოქალაქო
პირის) დახოცვას. ადამიანის უფლებათა კომისიამ უყოყმანოდ აღიარა, რომ თურქი
სამხედროების მოქმედება არ ემსახურებოდა ლეგიტიმურ მიზნებს.

ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობის შეფასების საჭიროება მაშინ წარმოიშობა,

თუ ძალის გამოყენება ნამდვილად ისახავდა კანონიერ მიზანს (მაგალითად, დანაშაულში
ეჭვმიტანილის შეპყრობას, ან კანონიერად დაპატიმრებული პირის გაქცევის აღკვეთას ან
სხვ.) ასეთ დროს განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა დადგინდეს, იყო თუ არა
პიროვნების წინააღმდეგ გამოყენებული ძალა აბსოლუტურად აუცილებელი შესაბამის
გარემოებებში.

იმისათვის, რათა სახელმწიფომ პასუხი აგოს მე-2 მუხლის საფუძველზე ნეგატიური

ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის, აუცილებელია, გონივრულ ეჭვს მიღმა
სტანდარტით ნაჩვენები იქნას, რომ ინდივიდი მოკლულია სახელმწიფოს რომელიმე აგენტის
(წარმომადგენლის) მიერ.

ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა

ადამიანის წინააღმდეგ ძალის გამოყენება მხლოდ მაშინ ჩაითვლება გამართლებულად, თუ

კონკრეტულ ვითარებაში მისი გამოყენება აბსოლუტურად აუცილებელი იყო დასახული
კანონიერი მიზნის მისაღწევად. შეფასება გამოიყენება არა მხლოდ სახელმწიფოს აგენტის
მოქმედებასთან მიმართებაში, არამედ ძალის გამოყენებს თანმხლებ გარემოებებთან
მიმართებაში, როგორიც არის, მაგალითად, შესაბამისი ოპერაციის დადეგმვა და კონტროლი,
231
4 EHRR, 482 535-563 (1976. Com.rep.)

140
განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც ადამიანის წინააღმდეგ სასიკვდილო ძალა, მაგალითად,
ცეცხლსასროლი იარაღია გამოყენებული.

პრეცედენტული სამართლის განმარტებების მიხედვით, პიროვნების წინააღმდეგ

გამოყენებული ძალა უნდა იყოს მკაცრად პროპორციული დასახული კანონიერი მიზნისა.
ხოლო იმის შეფასებისას, იყო თუ არა გამოყენებული ძალა მკაცრად პროპორციული,
მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული დასახული მიზნის რაობა, სიცოცხლისათვის
(იგულისხმება სხვათა სიცოცხლე, ვის დასაცავადაც ხდება ძალის გამოყენება) შექმნილი
საშიშროება, ვითარებისათვის დამახასიათებელი შედეგები, მოვლენათა მოსალოდნელი
განვითარება და რისკის ხარისხი იმისა, რომ გამოყენებულ ძალას მოჰყვეს სიცოცხლის
მოსპობა232.

ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობის შეფასების სირთულე ხშირად იმასთანაა

დაკავშირებული, რომ ადამიანის სიკვდილი ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების შედეგია.
ასეთი იარაღის გამოყენებისას კი დიდია ცდომილების რისკი. ამიტომ ზოგიერთ
გარემოებებში თავად ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება, თუნდაც იგი ადამიანის მოკვლას
არ ისახავდეს მიზნად, აშკარას ხდის, რომ გამოყენებული იყო მეტისმეტი, გადაჭარბებული
ძალა. მაგალითად, ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება დაკავების მიზნით მძღოლის
მიმართ, რომელიც მთვრალი მართავდა მანქანას, ან ემიგრანტის მიმართ, როდესაც დაკავება
ემსახურება ქვეყნიდან მის დეპორტაციას, ანდა სულით ავადმყოფის მიმართ, როდესაც
დაკავება მიზნად ისახავს იძულებით მკურნალობაზე მის გამწესებას, ანდა დემონსტრაციის
დაშლის დროს, მაშინაც კი, როდესაც დაშლის მართლზომიერება ეჭვს არ იწვევს, ვერასოდეს
იქნება გამართლებული და „ აბსოლუტურ აუცილებლობად “ შეფასებული. მათგან
განსხვავებით, პოლიციისა და შეიარაღებული ძალებისათვის დაშვებული უნდა იყოს
ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება საშიშ კრიმინალებთან და ტერორისტებთან
კონფრონტაციის დროს, როდესაც ცნობილია, რომ ისინიც შეიარაღებულები არიან. თუმცა
ასეთ დროსაც, იარაღის გამოყენება დიდ სიფრთხილეს მოითხოვს 233.

გარდა ამისა, ქმედება გამართლებული უნდა იყოს ეროვნული კანონის საფუძველზე, ანუ,
ძალის გამოყენება კონკრეტულ გარემოებებში ნებადართული უნდა იყოს ეროვნული
კანონით. ეს კანონი, თავის მხრივ, ფორმულირებული უნდა იყოს საკმარისი სიზუსტით,
რომელიც შესაძლებლობას მისცემს მოქალაქეებს, დაარეგულირონ თავიანთი ქმედება ამგვარ
სიტუაციებში.

მნიშვნელოვანია ისიც, რომ მტკიცების ტვირთი სახელმწიფოს ეკისრება: მან უნდა

დამტკიცოს, რომ ძალის გამოყენება, რომელმაც ადამიანის სიკვდილი გამოიწვია,
აბსოლუტურად აუცილებელი იყო შესაბამისი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად. ევროპული
კონვენციის სამართალმა ზედმიწევნით ახსნა ამ პრინციპის შინაარსი და მიზანდასახულება.

232
Stewart v The United Kingdom, app. N 10044/88, 39DR, 162, 171, (1984).
233
D.J. Harris, M.O’Boyle, C. Warbrick, Law of ECHR, Butterworths, London, Dublin, Edinburg, 1995, გვ. 48.

141
ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა პროპორციულობის მკაცრი
234
კრიტერიუმებით ფასდება . სასამართლო ამოწმებს არა მარტო კონკრეტულ შემთხვევაში
საზოგადოდ ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობის არსებობას, არამედ სწორედ
ისეთი ძალის გამოყენების აბსოლუტურ აუცილებლობას, რომელიც რაც რეალურად იყო
გამოყენებული ადამიანის წინააღმდეგ. როდესაც ძალის გამოყენების აბსოლუტური
აუცილებლობა არსებობს, მაგრამ გამოყენებული იქნა არაპროპორციული, ექსცესიური ძალა,
მაგალითად, სასიკვდილო ძალა, იგი ვერ ჩაითვლება აბსოლუტურ აუცილებლობად და
ქმედება ვერ გამართლდება მე-2 მუხლის საფუძველზე.

პროპორციულობის შეფასება იმის შემოწმებასაც გულისხმობს, შეიძლებოდა თუ არა

შესაბამისი მიზნის მიღწევა ძალის გამოუყენებლად, ან უფრო ნაკლები ძალის გამოყენებით.
ამასთან, შეფასების დროს მხედველობაში მიიღება არა საზოგადო ძალის, არამედ სწორედ
ისეთი ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა, რომელიც პიროვნების წინააღმდეგ
რეალურად იყო გამოყენებული.

პროპორციულობის პრინციპი თავისთავად გულისხმობს, რომ არ უნდა იქნეს გამოყენებული,

ჭარბი, ექსცესიური, გადამეტებული ძალა. იმისათვის, რათა ადამიანის მოკვდინება
გამართლებულად ჩაითვალოს, საკმარისი არ არის საკუთრივ ძალის გამოყენების გარკვეული
საფუძვლის არსებობა (თუნდაც მისი აუცილებლობა), თუკი ის ძალა, რომელიც რეალურად
იყო გამოყენებული, შესაბამის გარემოებებში ექსცესიურია და გადაჭარბებული. ეს პირობა
მეტად მნიშვნელოვანია, რადგან შეიძლება არსებობდეს პირის მიმართ მინიმალური ძალის
გამოყენების აუცილებლობა, მაგრამ ფაქტობრივად გამოყენებული იქნას ექსცესიური, მათ
შორის, მომაკვდინებელი ძალა. მინიმალური ძალის გამოყენების აუცილებლობა კი, არ
გაამართლებს მასზე უფო მეტი ძალის გამოყენებას. მაგალითად, არაძალადობრივ
დანაშაულში ეჭვმიტანილის დაკავების დროს, რომელიც შეიარაღებული არ არის,
ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება ყველა შემთხვევაში ექსცესიური იქნება, იმის
მიუხედავად, გამოიწვია მან თუ არა სიკვდილი. ჭარბი, გადამეტებული ძალის გამოყენების
აკრძალვა უმნიშვნელოვანესი პირობაა სიცოცხლის უფლების უზრუნველყოფისათვის.
ცხოვრებაშიც გაცილებით ხშირია შემთხვევები, როდესაც პოლიციელი ან ძალის
გამოყენების უფლებამოსილებით აღჭურვილი სახელმწიფოს აგენტი გადამეტებულ ძალას
იყენებს, ვიდრე ისეთი, როდესაც ძალის გამოყენება სრულიად უსაფუძვლო იყო. ამიტომ
როდესაც საუბარია ძალის გამოყენების აბსოლუტურ აუცილებლობაზე, მასში იგულისხმება
სწორედ ისეთი ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა, რომელიც პიროვნების
წინააღმდეგ რეალურად იქნა გამოყენებული. შესაბამისად, თუ დადგინდება, რომ დასახული
კანონიერი მიზნის მიღწევა კონკრეტულ დროსა თუ ვითარებაში ძალის გამოყენების გარეშე -

234
საქმეში Kelly v the United Kingdom ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ განმარტა, რომ
კონვენციის მე-2 მუხლში ზედსართავი - „ აბსოლუტური “ - მოითხოვდა „ აუცილებლობის “
გაცილებით უფრო მკაცრ და ზედმიწევნით (strict and compelling) შემოწმებას, ვიდრე კონვენციის სხვა
დებულებებიs კონტექსტში. იგულისხმება კონვენციის სხვადასხვა მუხლებში (მე-6, მე-8, მე-9, მე-10,
მე-11 და სხვ) უფლებათა შეზღუდვის პირობად გამოყენებული კრიტერიუმები „ აუცილებელი “,
„ აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში “ „ მკაცრად აუცილებელი “ და სხვ., რომლებიც
„ აუცილებლობის „ სხვადასხვა ხარისხებს გულისხმობენ.

142
სხვა საშუალებებით , ანდა ნაკლები ძალის გამოყენებითაც შესაძლებელი იყო, გამოყენებული
ძალა ვერ ჩაითვლება „ აბსოლუტურ აუცილებლობად “ . შესაბამისად, ყოველთვის, როდესაც
უნდა დაგინდეს, არსებობდა თუ არა ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა,
საგანგებოდ უნდა შემოწმდეს, შესაძლებელი იყო თუ არა დასახული კანონიერი მიზნის
მიღწევა ძალის გამოუყენებლად - სხვა საშუალებებით, ან ნაკლები ძალის გამოყენებით.
როგორც ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა, შემოწმებულ უნდა იქნას, „ ამოწურა თუ არა
სახელმწიფომ სხვა საშუალებები მიზნის მისაღწევად და მართლაც არსებობდა თუ არა
შესაბამისი ძალის გამოყენება უკანასკნელ, ბოლო საშუალებას (last resort). 235“

შესაბამისად, სახელმწიფომ უნდა დაამტკიცოს, რომ მე-2 მუხლში მითითებული კანონიერი

მიზნების მისაღწევად, აბსოლუტურად აუცილებელი იყო იმ ძალის გამოყენება, რაც მან
სინამდვილეში გამოიყენა.

შესატყვისი საპირისპირო მაგალითებია საქმეები Wolfgram v FRG 236 და Nachova and Others v
Bulgaria237. პირველ შემთხვევაში დადებითად, მეორეში კი უარყოფითად გადაწყდა ადამიანის
მოკვდინების მართლზომიერება პოლიციის მხრიდან ძალის გამოყენების შედეგად. პირველი
საქმეში, პოლიცია ცდილობდა დაეპატიმრებინა ხუთი ადამიანი, რომლებიც, სავსებით
საფუძვლიანად, ეჭვმიტანილები იყვნენ იმაში, რომ შეიარაღებულნი იყვნენ საშიში იარაღით
და ჩადენილი ჰქონდათ ყაჩაღობა. ეჭვმიტანილებმა პოლიციას ყუმბარა ესროლეს, ამის
შემდეგ პოლიციამ გახსნა ცეცხლი და მოკლა ორი მათგანი. ადამიანის უფლებათა
ევროპულმა კომისიამ მიიჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში სასიკვდილო ძალის გამოყენება „
აბსოლუტურ აუცილებლობად “ შეიძლებოდა მიჩნეულიყო როგორც თავის დასაცავად, ისე
კანონიერი დაკავებისათვის. მეორე საქმე შეეხებოდა სამხედრო ნაწილიდან გაქცეული ორი
ახალგაზრდის წინააღმდეგ ძალის გამოყენებას. ისინი სოფელში, ერთ-ერთი მათგანის ბებიის
ბინაში იმყოფებოდნენ. პოლიციამ სახლს ალყა შემოარტყა; ისინი შეეცადნენ გაქცევას.
გამაფრთხილებელი სროლის შემდეგ პოლიციამ მათ ცეცხლი გაუხსნა, რის შედეგადაც ორივე
მათგანი დაიღუპა. ევროპული სასამართლოს დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ ამ
ახალგაზრდების დაკავებისას პოლიციელების მიერ გამოყენებული იყო ჭარბი ძალა და ცნო
კონვენციის მე-2 მუხლის დარღვევა.

პროპორციულობის პრინციპიდან გამომდინარე, გამართლებული არ არის, ეჭვმიტანილის

დაკავების დროს, მის მიმართ სროლის გაგრძელება, თუკი ის დაჭრილია ან
ნეიტრალიზებული.238 სასიკვდილო ძალის გამოყენება „ აბსოლუტურ აუცილებლობად ვერ
ჩაითვლება , თუ არ არსებობს სხვათა სიცოცხლისათვის აშკარა საფრთხე. გარდა ამისა,
ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა არ შეიძლება ემყარებოდეს მხოლოდ
პიროვნების საშიშროებას, მაგალითად იმას, რომ იგი „ ტერორისტია “, თუკი კონკრეტულ
ვითარებაში არავითარი საშიშროება მისი მხრიდან სხვათა სიცოცხლისათვის საფრთხის
შექმნისა, არ არსებობს. ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა ვერ დაემყარება
ვერც პიროვნების მხრიდან მომავალში დანაშაულის ჩადენის მოსალოდნელობას, როდესაც
235
Juaraitieme and Bikulcius v Lituania, app. N 270659/07. Decision of 19 May, 2005.
236
App. N 11257/84. 49 DR. 213, 1986.
237
Nachova and others v Bulgaria, Grand Chamber, judgment of 7 July 2005.

238
D.J. Harris, M.O’Boyle, C. Warbrick, მითითებული ნაშრომი, 1995, გვ. 48.

143
საქმე არ შეეხება კონკრეტულ, დაგეგმილ დანაშაულს 239. სასიკვდილო ძალის გამოყენება
არასოდეს იქნება „ აბსოლუტურად აუცილებელი “ მომავალი, განუსაზღვრელი
კრიმინალური აქტების აღსაკვეთად.240

როდესაც საქმე გვაქვს ილუზორული საფრთხის მოგერიებასთან (მაგალითად, როდესაც

ეჭვმიტანილის იარაღი სათამაშოა, ან დაუტენავი) ასე დროს ძალის გამოყენების
აბსოლუტური აუცილებლობა ობიექტურად არ არსებობს, მაგრამ ეს არ გამორიცხავს, რომ
სახელმწიფოს აგენტს, რომელსაც გულწრფელად სჯერა ძალის გამოყენების
აუცილებლობისა, პასუხიმგებლობა არ დაეკისროს. გონივრული შეცდომის შესაძლებლობა
მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული. თუმცა, თუკი შეცდომის მიზეზი
არაპროფესიონალიზმი, გამოუცდელობა და ვითარების არასწორი შეფასებაა, სახელმწიფოს
აგენტის შეცდომა შეწყნარებული ვერ იქნება. მით უმეტეს ვერ გაათავისუფლებს ეს
სახელმწიფოს ადამიანის სიკვდილის გამო პასუხისმგებლობისაგან რომელიც ვალდებულია
უზრუნველყოს პროფესიული კადრების შერჩევა, მომზადება, ყოველი ოპერაციის დროს
სხვადასხვა ვერსიების შემოწმება, მათი დაგეგმვა და შესაბამისი ინსტრუქტაჟის მიცემა
ძალის გამოყენების უფლებამოსილებით აღჭურვილ პირებისათვის.

მაგალითად, ცნობილი საქმე McCann v The United Kingdom ( judgment of 27 September 1995)
შეეხებოდა გიბრალტარში გაერთიანებული სამეფოს საჰაერო-სადესანტო სამსახურის
თანამშრომელთა მიერ IRA-ს (ირლანდიის რესპუბლიკური არმია) სამი წევრის დაცხრილვას
ისეთ ვითარებაში, როდესაც სამხედროებს შეექმნათ შთაბეჭდილება, რომ ისინი
დისტანციური მართვის მექანიზმის მეშვეობით ბომბის აფეთქებას ცდილობდნენ.
ხელისუფლებას გააჩნდა ინფორმაცია, რომ IRA გეგმავდა ტერორისტულ აქტს. მაგრამ
„ ეჭვმიტანილების “ დაკავების ოპერაცია მცდარ ვარაუდებზე დაიგეგმა და სამხედროებსაც
არასწორი ინსტრუქტაჟი ჩაუტარდათ, რასაც შედეგად მოჰყვა უდანაშაულო ადამიანების
ტერორისტებად მიჩნევა. სასამართლომ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა დააკისრა იმის
გამო, რომ მან დაკავების ოპერაცია მცდარ ვარაუდებზე დაგეგმა და არ შეისწავლა სხვა
ვერსიები. როგორც სასამართლომ განჩინებაში მიუთითა, ხელისუფლებას ევალებოდა
სიფრთხილის მაქსიმუმი გამოეჩინა ინფორმაციის შეფასებისას და სამხედრო
მოსამსახურეებისათვის ინსტრუქტაჟის მიცემისას. მისი აზრით, მოცემულ საქმეში
ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენებისას გამოჩენილი სიფრთხილის ხარისხი არ
შეესაბამებოდა იმას, რასაც დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანები სამართლიანად
ელიან სამართალდამცავ ორგანოების თანამშრომელთა მხრიდან და რაც სავალდებულოა
ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების ინსტრუქციებით.

ამ კატეგორიის საქმეები პრაქტიკაში ყველაზე უფრო ხშირად უკავშირდება პოლიციის,

უშიშროების ძალებისა და სამხედრო ოპერაციების განხორციელებას, რომლებიც
მსხვერპლით დამთავრდა. კონვენციის სამართალი მოითხოვს, რომ პოლიციისა და

239
იხ. საქმე, Kelly v The United Kingdom, app. N 17579/90 (1993). იგი შეეხებოდა 17 წლის ბიჭის
ჩაცხრილვას, რომელიც მანქანით დათარეშობდა სამხედრო საკონტროლო პუნქტის სიახლოვეს იმ
ეჭვის საფუძველზე, რომ ის ტერორისტი იყო და თუ არ შეაჩერებდნენ, ჩაიდენდა ტერორისტულ აქტს.
ევროპულმა კომისიამ არ აღიარა კონვენციის დარღვევა, რაც შემდგომში ძალზე უარყოფითად იქნა
შეფასებული.
240
D.J. Harris, M.O’Boyle, C. Warbrick, მითითებული ნაშრომი, გვ. 50-52.

144
უშიშროების ძალების ოპერაციები, რომლებიც გულისხმობენ ძალის გამოყენებას,
სათანადოდ იყოს დარეგულირებული შიდა სამართლით და შეიცავდეს თვითნებობისა და
ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ ეფექტიანი და ადეკვატური გარანტიების არსებობას.
საქმეში მაკარაძისი საბერძნეთის წინააღმდეგ სასამართლომ დაადგინა, რომ საბერძნეთში
მოქმედებდა მე-2 მსოფლიო ომის დროს მიღებული რეგულაციები, რომელიც იყო
„დრომოჭმული და არასრული“.

ყოველთვის სავალდებულოა იმის გამორკვევა, ამა თუ იმ ოპერაციის განხორციელების დროს

ხომ არ დაზარალდება ძალის გამოყენების შედეგად სხვა ადამიანი/ადამიანები,
სავალდებულოდ არის მიჩნეული ზომების მიღება მათ დასაცავად. ძალის გამოყენების დროს
სხვებისადმი სიცოცხლის საფრთხის წარმოქმნის რისკი მინიმუმამდე უნდა იყოს დაყვანილი.
ერთ-ერთ საქმეში სასამართლომ არაპროპორციულად შეაფასა პოლიციის მხრიდან სამიზნის
მიმართ ცეცხლის გახსნა, რომელიც არ ჩანდა, კარს უკან იყო, ხოლო სროლა ხდებოდა
კორპუსში, სადაც უდანაშაულო ხალხი ცხოვრობდა, და მოჰყვა მსხვერპლი.

„საკუთარი თავის ან სხვათა დასაცავად“:

საკუთარი ან სხვისი სიცოცხლის დაცვა ყველაზე უფრო წონადი გამართლება შეიძლება

იყოს სიცოცხლის განზრახ წართმევის მართლზომიერად მიჩნევისათვის, რამდენადაც „
მართლსაწინააღმდეგო ხელყოფა “, ისევე როგორც „ არამართლზომიერი ძალადობა
„ შეიძლება გულისხმობდეს სერიოზული და რეალური საფრთხის შექმნას და მოძალადის
მკვლელობაც შეიძლება აბსოლუტურად აუცილებელი იყოს მსხვერპლის დასაცავად. ასეთ
დროს, პროპორციულობის პრინციპიდან გამომდინარე, მეტი წინაპირობაა იმისა, რომ
„ ადამიანის განზრახ მოკვდინება “ , როგორც საშუალება, გამართლებულ იქნას დასახული
მიზნით.

„საკუთარ ან სხვის სიცოცხლეში“ პოლიციელების სიცოცხლეც იგულისხმება. ეს იმას ნიშნავს,

რომ როდესაც ეჭვმიტანილი კონფრონტაციაში შედის სახელმწიფოს აგენტთან და იყენებს
სიცოცხლისათვის საშიშ ძალას, მაგალითად ცეცხლსასროლ იარაღს, პოლიციელს უფლება
აქვს მის წინააღმდეგ გამოიყენოს სასიკვდილო ძალა საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად.
თუმცა, ცხადია, მთავარია იმის შეფასება, არსებობდა თუ არა შესაბამის შემთხვევაში ძალის
გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა, როგორც ამას მე-2 მუხლი მოითხოვს.

შიმშეკი თურქეთის წინააღმდეგ: პოლიციამ ცეცხლი გაუხსნა დემონსტრანტებს სტამბოლში.

პირდაპირ ხალხის მიმართულებით და არ მიუმართავს ცრემლსადენი გაზის , რეზინის
ტყვიის ანდა წყლის ჭავლისათვის. პოლიცია არც იყო აღჭურვილი ამ საშუალებებით.
სასამართლომ ცნო დარღვევა, რადგან ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება არ იყო
აბსოლუტურად აუცილებელი.

145
 „ დაკავების მიზნით ან გაქცევის აღსაკვეთად“

„ კანონიერი დაკავებისა “ და „ კანონიერად დაპატიმრებული პირის გაქცევის აღკვეთის “

მიზნებთან მიმართებაში ძლაზე იშვიათად შეიძლება წარმოიშვას სასიკვდილო ძალის
გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობა.

პოტენციურად სასიკვდილო ძალა ვერ იქნება მიჩნეული აბსოლუტურად აუცილებლად, თუ

ცნობილია, რომ დასაკავებელი პირის მხრიდან არ მომდინარეობს რაიმე საფრთხე სხვისი
სიცოცხლისათვის, და იგი არ არის ეჭვმიტანილი ძალადობრივი დანაშაულის ჩადენაში. ის
ფაქტი, რომ ეს ერთადერთი გზაა პირის შესაჩერებლად, რომელიც გაქცევას ცდილობა, ვერ
გაამართლებს პოტენციურად სასიკვდილო ძალისგამოყენებას.

განზრახ მკვლელობა ზემოაღნიშნულ მიზანთა მისაღწევად ვერასოდეს იქნება

„აბსოლუტურად აუცილებელი “, თუკი იმავდროულად საქმე არა გვაქვს სიცოცხლისათვის
სერიოზული და აშკარა საფრთხის აცილების საჭიროებასთან. ეს განსაკუთრებით შეეხება „
კანონიერი დაკავების “ მიზანს, რამდენადაც განზრახ მკვლელობა საერთოდ შეუძლებელს
ხდის კანონიერ დაკავებას. ამიტომ სავსებით სამართლიანადაა გაზიარებული აზრი, რომ
განზრახ მკვლელობა კანონიერი დაკავებისათვის ვერასოდეს იქნება გამართლებული
კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე 241. იგივე შეიძლება ითქვას
„ კანონიერად დაპატიმრებული პირის გაქცევის აღკვეთის “ მიზანზეც. ადამიანის მოკვლა არ
შეიძლება იყოს „ საშუალება “ პატიმრის გაქცევის აღკვეთისა. ზემოაღნიშნული მიზნების
არსებობა მხოლოდ ძალის გამოყენების მართლზომიერების პირობაა და არა განზრახ
მკვლელობის გამამართლებელი საფუძველი. ეჭვმიტანილის, ან გაქცეული პატიმრის
მიმართ სასიკვდილო ძალის გამოყენება მხოლოდ მაშინ არის გამართლებული, თუ საქმე
გვაქვს სიცოცხლის ან სხვა სერიოზული საფრთხის შექმნასთან. მაგალითად, როდესაც
გაქცეული პატიმარი ან ეჭვმიტანილი იყენებს ცეცხლსასროლ იარაღს პოლიციის
წინააღმდეგ, აპირებს ხიდის აფეთქებას, რომელზედაც ტრანსპორტი მოძრაობს, მოკვლით
ემუქრება მძევალს და ა. შ.

კელის საქმე: ბიჭი დათარეშობდა ავტომანქანით პოლიციის მიერ კონტროლირებულ გზაზე

(ირლანდიაში ტერორისტული მოვლენების დროს), იგი ტერორისტად მიიჩნიეს და
ჩაცხრილეს. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ არ ჩათვალა დარღვევად. თუმცა
შემდგომში ეს გადაწყვეტილება სერიოზულად გააკრიტიკეს.

ნაჩოვას საქმე: სამხედრო ნაწილიდან გაქცეული ორი ბოშა ერთ-ერთი მათგანის ბებიის
ბინაში იმალებოდა. როდესაც პოლიციამ სახლს ალყა შემოარტყა, ისინი გაიქცნენ. მათ არ

241
S. Joseph, Denouement of the Death on the Rock: the Right to life of Terrrorists; Netherlands Quarterly on
Human Rights, 14 (1996); D.J. Harris, M.O’Boyle, C. Warbrick, მითითებული ნაშრომი, გვ. 51. Trechsel
Stefan, მითითებული ნაშრომი, გვ. 684.

146
ჰქონდათ იარაღი და არც რაიმე წინააღმდეგობა გაუწევით. მას შემდეგ, რაც ისინი არ
დაემორჩილნენ პოლიციის ბრძანებას შეჩერებულიყვნენ, პოლიციამ მათ ცეცხლი გაუხსნა და
ჩაცხრილა. სასამართლომ მე-2 მუხლის დარღვევა აღიარა, რადგან მათ პოლიციელებისათვის
არანაირი საფრთხე არ შეუქმნიათ, ხოლო მათი დაკავებისათვის გამართლებული არ იყო მათ
წინააღმდეგ სასიკვდილო ძალის გამოყენება. საკუთრივ ბულგარეთის კანონმდებლობაც
იძლეოდა იმის საფუძველს, რომ სასიკვდილო ძალა გამოყენებული ყოფილიყო უმნიშვნელო
დანაშაულის ჩამდენის დასაკავებლად. ეროვნული კანონმდებლობაც, პოლიციის ოპერაციის
დაგეგმვაც და ჩატარებაც აჩვენებდა ადამიანის სიცოცხლის უპირატესი მნიშვნელობის
არაფრად ჩაგდებას.

შესაბამისად, პირის დასაკავებლად სიცოცხლის მოსპობა ვერასდროს ჩაითვლება

აბსოლუტურ აუცილებლობად, თუკი ამ პირისგან არ მომდინარეობს იმწუთიერი და
სერიოზული საფრთხე სხვათა სიცოცხლისათვის. ეჭვმიტანილის დაკავების მიზანი
სასამართლოში წარდგენაა და არა მკვლელობა.

ძალის გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობის შეფასება მოიცავს იმ ქმედებებსაც,

რომლებიც ადამიანის წინააღმდეგ დაკავების შემდეგ არის გამოყენებული, მისი გაქცევის
აღსაკვეთად. მაგალითად, საქმე საუდი საფრანგეთის წინააღმდეგ, შეხებოდა შიზოფრენიით
დაავადებული პირის დაკავებას. დაკავების შემდეგ ის მიწაზე მიაჯაჭვეს 35 წუთის
განმავლობაში. იგი გულის შეტევით გარდაიცვალა. გაქცევის აღსაკვეთად ასეთი ტექნიკის
გამოყენება ჩაითვალა მე-2 მუხლის დარღვევად.

მე-2 მუხლი მოქმედებს მაშინაც, როდესაც სახელმწიფოს ქმედებას არ მოჰყვა სიკვდილი,

მაგრამ შექმნა ამის დიდი საფრთხე: ამის მაგალითია მაკარაძისის საქმე: პოლიციამ ცეცხლი
გაუხსნა მანქანას პოლიციის მიერ გადაკეტილ გზაზე, რის შედეგადაც მძღოლი მძიმედ
დაიჭრა.

სასამართლომ არაერთ საქმეში ცნო დარღვევა ჩეჩნების წინააღმდეგ რუსი სამხედროების

შემდეგი მოქმედებების გამო - გასამართლების გარეშე სიკვდილით დასჯის, იძულებითი
გაუჩინარების, საჰაერო და საარტილერიო დაბომბვის, ნაღმის აფეთქების გამო
გარდაცვალების და სასიკვდილო შედეგით დასრულებული სხვა ქმედებების გამო. რუსეთი
პასუხისმგებელი იყო არა მარტო მატერიალური უფლების დარღვევისათვის (მე-2 მუხლის
არსებითი დარღვევა) არამედ გამოძიების ჩაუტარებლობისათვისაც (მე-2 მუხლის
პროცედურული დარღვევა).

შეარაღებული კონფლიქტების დროს სასამართლო უშუალოდ არ ეყრდნობა ჰუმანიტარული

სამართლის ნორმებს, მაგრამ იყენებს მის პრინციპებსა და ცნებებს, როგორიცაა მაგალითად,
სამხედრო ოპერაციის იმგვარად ჩატარების საჭიროება, რაც მინიმუმამდე დაიყვანს
სამოქალაქო პირთა დაზარალების შესაძლებლობას; აგრეთვე, მოთხოვნებს ცალკეული სახის
შეიარაღების გამოყენების აკრძალვის თაობაზე.

147
 თუმცა, სასამართლო, ჩვეულებრივ, ითვალისწინებენ პოლიციის ოპერაციების
სირთულეებსაც ძალია გამოყენების აბსოლუტური აუცილებლობის შეფასებისას.

„აჯანყების ან ამბოხების ჩასახშობად“:

„ აჯანყების ან ამბოხების ჩახშობის “ მიზანი ასევე შეიძლება გულისხმობდეს (ოღონდ

შედარებით ნაკლები ალბათობით) განზრახ მკვლელობის აბსოლუტური აუცილებლობის
ვითარებას, რამდენადაც აჯანყება ან ამბოხება ჩვეულებრივ დაკავშირებულია შეიარაღებულ
წინააღმდეგობასთან და, ამის გამო - ადამიანთა სიცოცხლისათვის პოტენციურ
საფრთხესთან. მაგრამ ვინაიდან საქმის გარემოებები შეიძლება სრულიად განსხვავებული
იყოს, განზრახ მკვლელობის აბსოლუტური აუცილებლობის ალბათობა მაღალი არ არის. აქ
აუცილებლად უნდა იქნას მხედველობაში მიღებული აჯანყების ან ამბოხების
სერიოზულობა, მოვლენების განვითრების მოსალოდნელობა, სავარაუდო შედეგები,
საერთო ვითარება და რაც მთავარია, ის, თუ უშუალოდ რა საფრთხე წარმოდგებოდა იმ
პიროვნებისაგან, ვის წინააღმდეგაც მომაკვდინებელი ძალა იქნა გამოყენებული.
მხედველობაში იქნება მისაღები ისიც, გაატარა თუ არა სახელმწიფომ შესატყვისი
ღონისძიებები უდანაშაულო ადამიანთა შემთხვევითი მსხვერპლის თავიდან ასაცილებლად.

გამოიყენება იგივე მიდგომები, რაც სხვა შემთხვევებში: თუ აჯანყებული თუ ამბოხებული

პირების მხრიდასნ არ წარმოდგემა რაიმე საფრთხე სხვისი (თუნდაც პოლიციელების)
სიცოცხლისათვის, მათ წინააღმდეგ პოტენციურად სასიკვდილო ძალის გამოყენება ვერ
ჩაითვლება აბსოლუტურ აუცილებლობად.

არის თუ არა „აბსოლუტური აუცილებლობა“ ობიექტური კატეგორია

სასამართლოს იურისპრუდენციამ გასცა პასუხი იმაზე, არის თუ არა ძალის მგამოყენების

აბსოლუტური აუცილებლობა მხოლოდ ობიექტური კატეგორია. სასამართლომ თავისი
პრეცედენტებით დაადგინა, რომ მე-2 მუხლი არ დაირღვეოდა, თუკი ძალის გამოყენების
აბსოლუტური აუცილებლობა არსებობდა მხოლოდ ძალის გამომყენებელი სუბიექტის
წარმოდგენაში, თუკი, ცხდაია, საკმარისი საფუძვლები არსებობდა ასეთი რწმენის
ჩამოყალიბებისათვის. ამგვარად, ვითარების შეფასების დროს დაშვებული გონივრული
შეცდომა შეწყნარებულია.

ზემოთ მითითებული საქმე McCann and Others v. the United Kingdom შეეხებოდა სამი
უდანაშაულო ადამიანის, რომლებიც შეცდომით მიჩნეულები იყვნენ ტერორისტებად და
ირლანდიის რევულუციური პარტიის წევრებად, ჩაცხრილვას ეჭვმიტანილთა დაკავების
განმახორციელებელი სამხედროების მიერ გიბრალტარში. არსებობდა ეჭვი, რომ მათ
გააჩნდათ დისტანციური მართვის მექანიზმი, რომლითაც აპირებდნენ საჯარო ადგილზე
განთავსებულ ავტომობილში დამონტაჟებული ბომბის აფეთქებას. როდესაც სამხედროებმა

148
ამ პირებს უბრძანეს გაჩერება, მათ ხელები წაიღეს ჯიბეებისაკენ, რის გამოც, სამხედროებმა
მიიჩნიეს, რომ ისინი დისტანციური მართვის მექანიზმზე ხელის დაჭერას აპირებდნენ და
ცეცხლსასროლი იარაღით დახოცეს ისინი. აღმოჩნდა, რომ არც მანქანაში იყო ბომბი და არც
მათ გააჩნდათ დისტანციური მართვის მექანიზმი. მოგვიანებით აღმოაჩინეს სხვა
ავტომობილი, სულ სხვა ადგილზე, რომელშიც ბომბი იყო დამონტაჟებული. სასამართლომ
დადგინა, რომ ეჭვმიტანილთა დაკავების ოპერაცია ცუდად იყო დაგეგმილი, არ იყო
შესწავლილი ყველა ვერსია და მცდარი ინსტრუქტაჟი ჰქონდათ მიცემული სამხედროებს,
რასაც მოჰყვა უდანაშაულო ადამიანთა მიჩნევა ტერორიზმში ეჭვმიტანილებად და მათი
დახოცვა. მართალია, სასამართლომ ამ საქმეში დაადგინა კონვენციის მე-2 მუხლის
დარღვევა, მაგრამ სასამართლომ საკუთრივ სამხდროების ქმედება არ მიიჩნია ამ მუხლის
დარღვევად, ვინაიდან მათ არასწორი ინსტრუქტაჟი მიეცათ. სასამართლომ მიუთითა, რომ
ისინი მიღებული ინფორმაციისა და ინსტრუქტაჟის საფუძველზე მოქმედებდნენ, და რომ
მათ გულწრფელად სჯეროდათ, რომ ეჭვმიტანილები აფეთქებას აპირებდნენ და მათი
გაუვნებელყოფა აუცილებელი იყო აფეთქების თავიდან ასაცილებლად.

ამგვარად, სახელმწიფოს აგენტის მიერ დაშვებული გონივრული შეცდომა, არ გამორიცხავს

გამოყენებული ძალის მართლზომიერად შეფასებას. ამის მაგალითია ზემოთ მოყვანილი
მაქქეინის საქმე, სადაც სამხედროებს გუწრფელად სჯეროდათ, რომ ძალის გამოყენება
აბსოლუტურად აუცილებელი იყო, ხოლო მათი შეცდომა გამოწვეული იყო მათთვის
მიცემული არასწორი ინსტრუქტაჟით. ასევე გონივრულ შეცდომად არის მიჩნეული
შემთხვევები, როდესაც მსხვერპლს უკავია არა რეალური იარაღი, არამედ მოდელი -
სათამაშო ან დაუტენავი იარაღი და ვითომდა აპირებს გასროლას, ხოლო პოლიციელს
გულწრფელად სჯერა, რომ მის წინააღმდეგ ცეცხლის გახსნა აბსოლუტურად აუცილებელია
თავისი ან სხვა პოლიციელების ანდა სხვა ადამიანების დასაცავად, ასეთი ძალის გამოყენება
შეიძლება არ ჩაითვალოს არაპროპორციულად. ამგვარად, ძალის გამოყენების აბსოლუტური
აუცილებლობა მხოლოდ ობიექტური კატეგორია არ არის.

ასეთივე საკითხი წამოიჭრა საქმეში Armani Da Silva v. the United Kingdom. ეს საქმე კიდევ
იმით იყო საგულისხმო, რომ იგი შეეხებოდა პოლიციის ძალების და არა ინდივიდუალური
პოლიციელის სისხლისსამართლებრივ მსჯავრდებას, რაც შედეგად მოჰყვა ცეცხლსასროლი
იარაღიდან სროლის ფატალურ ინციდენტს:

მომჩივნის ბიძაშვილი ემსხვერპლა შეცდომით გასროლას, რომელიც განახორციელა

შეიარაღებულმა ოფიცერმა ლონდონის მეტროში ქალაქის სატრანსპორტო ქსელში ბომბების
აფეთქებების დროს. ჩატარდა სერიოზული გამოძიება და გამოქვეყნდა მისი ანგარიში.
სამეფო პროკურატურის გადაწყვეტილება სისხლისსამართლებრივი დევნის აღძვრაზე უარის
შესახებ საკმარისად დეტალური იყო. მართალია არცერთი ინდივიდუალური ოფიცრის
წინააღმდეგ არ აღიძრა დისციპლინური ან სისხლისსამართლებრივი დევნა, მაგრამ
მეტროპოლიის პოლიციის კომისრის უწყება (the OCPM) დამნაშავედ ცნეს

149
სისხლისსამართლებრივ ბრალდებაში ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების თაობაზე
კანონმდებლობის შესაბამისად.

სასამართლოს წინაშე მომჩივანმა სწორეს ის გარემოება გააპროტესტა, რომ არცერთი

ინდივიდი არ დაისაჯა მისი ბიძაშვილის სიკვდილის გამო. დიდმა პალატამ ვერ ჰპოვა ამ
საქმეში მე-2 მუხლის პროცედურული ნაწილის დარღვევა.

ეს გადაწყვეტილება იმით არის საყურადღებო, რომ სასამართლომ დააზუსტა, თუ რას

გულისხმობდა საქმეში McCann and Others v. the United Kingdom გამოყენებული მიდგომა და
სიტყვების _ „პატიოსნად სჯეროდა“ - განმარტება, რომლის მიხედვითაც, ეს შეეხებოდა
ძალის გამოყენების შემთხვევას, როდესაც ძალის გამომყენებელი სუბიექტის მიერ “
შესაბამის დროს საფუძვლიანად იყო აღქმული ძალის გამოყენების აბსოლუტური
აუცილებლობის არსებობა, მაგრამ შემდეგ ეს აღქმა არასწორი აღმოჩნდა“ (.. an “honest belief
[that the use of force was justified] which is perceived, for good reasons, to be valid at the time
but which subsequently turns out to be mistaken”.

დადგინდა, რომ პრინციპული საკითხი იყო იმის დადგენა, მართლაც გააჩნდა თუ არა
შესაბამის პირს (ვინც ძალა გამოიყენა) „პატიოსანი რწმენა“, და სასამართლოს ამისათვის
უნდა შეეფასებინა, იყო თუ არა ეს რწმენა “სუბიექტურად გონივრული“ (“subjectively
reasonable”). ეს, თავის მხრივ, გულისხმობდა იმის შეფასებას, არსებობდა თუ არა შესაბამისი
ადეკვატური მიზეზები, რომ სუბიექტს ასაეთი რწმენა ჩამოჰყალიბებოდა.

კიდევ ერთი სიახლე ამ საქმეში უკავშირდებოდა პროკურატურის გადაწყვეტილებას, დევნა

აღეძრა არა ინდივიდუალური პოლიციელის, არამედ პოლიციის ძალების (the OCPM)
წინააღმდეგ. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთი გადაწყვეტილება არ არღვედა მე-2 მუხლით
ნაგულისხმები პროცედურული ვალდებულებების მოთხოვნას. სასამართლომ ისიც
გაითვალისწინა, რომ OCPM-თვის დაკისრებული ჯარიმის ოდენობა პროპორციული იყო,
ხოლო მსხვერპლის ნათესავები ადეკვატურად იყვნენ გამოძიების პროცესში ჩართული და
მათ დროულად გადაუხადეს თანხები.

3. პატიმრობაში გარდაცვალება

სახელმწიფოს ეკისრება დიდი პოზიტიური ვალდებულება, გამოიძიოს პატიმრობაში

გარდაცვალების მიზეზები, და ადეკვატურად დასაჯოს დამნაშავე პირი.

მას ეკისრება გამოიძიოს პატიმრის სხეულზე არსებული დაზიანების წარმოშობა.

მტკიცების ტვირთი ეკისრება სახელმწიფოს. მოქმედებს პრეზუმფცია, რომ დაზიანებები

მიყენებულია სახელმწიფოს აგენტის მიერ (პოლიციელი, ციხის თამანშრომელი...) სანამ არ
სახელმწიფო არ დაამტკიცებს საწინააღმდეგოს. სახელმწიფოს ეკისრება დამაჯერებელი და
დამაკმაყოფილებელი განმარტების წარმოდგენა, რომ მას ბრალი არ მიუძღვის დაზიანებათა
მიყენებაში და პატიმრის სიკვდილში. ასეთი პრეზუმფცია ეფუძნება პატიმრების

150
მოწყვლადობას, ისინი მთლიანად სახელმწიფოს განკარგულებაში არიან და სახელმწიფოს
ეკისრება მათი სიცოცხლის დაცვის ვალდებულება.

თანლი თურქეთის წინააღმდეგ: 22 წლის ბიჭი გარდაიცვალა დაპატიმრებიდან

მოკლე ხანში. სასამართლომ დამაკმაყოფილებლადარ მიიჩნია მთავრობის განმარტებები,
რომ იგი ბუნებრივი სიკვდილით გარდაიცვალა და ცნო დარღვევა.

მოჟიეჟევი პოლონეთის წინააღმდეგ: მამაკაცი გამოსაფხიზლებელში გარდაიცვალა

ასფიქსიით მას შემდეგ, რაც ქამრებით დააბეს და მარტო დატოვეს სამედიცინო
ზედამხედველობის გარეშე.

ანგელოვა ბულგარეთის წინააღმდეგ: 17 წლის ბოშა პატიმრობაში დაიღუპა თავის

ქალის დაზიანების შედეგად. მთავრობა ამტკიცებდ, რომ მან ეს დაზიანება დაცემის შედეგად
მიიღო. გარდა ამისა, დროულად არ გამოიძახეს ექიმი და პოლიციაც საეჭვოდ იქცეოდა - მან
გააჭიანურა ექიმის გამოძახება და ცვლილებები შეიტანა დაკავების ოქმში. დარღვევა.

ტაისი საფრანგეთის წინააღმდეგ: შიდსით დაავადებული პირი გარდაიცვალა

გამოსაფხიზლებელში. მთავრობამ ვერ წარმოადგინა დამაჯერებელი განმარტება
დაზიანებათა შესახებ. პირი მიტოვებული იქნა გამოსაფხიზლებელში ყოველგვარი
ზედამხედველობისა და მზრუნველობის გარეშე, მიუხედავად მისი აშკარა ფსიქიკური
ავადმყოფობისა.

ზიეჩაკი პოლონეთის წინააღმდეგ : გულით დაავადებული პირი 4 წლის

განმავლობაში იმყოფებოდა წინასწარი პატიმრობის მდგომარეობაში და გარდაიცვალა. ვერ
მოხერხდა მისი საავადმყოფოში გადაყვანა ოპერაციის ჩასატარებლად.

ერთ-ერთი რუმინული საქმე შეხებოდა სულით ავადმყოფი და შიდსით დაავადებული

ახალგაზრდა ბოშა მამაკაცის სიკვდილს საავადმყოფოში, რომელიც არ იყო აღჭურვილი
შიდსის ინფექციის მკურნალობისათვის. იგი ვერ იღებდა სათანადო სამედიცინო
დახმარებას, და ამასთან, მისი კვებაც არასათანადო იყო. სასამართლომ მიუთითა, რომ ამგვარ
საავადმყოფოში მოთავსებით, სახელმწიფომ მისი სიცოცხლე გაუმართლებლად ჩააყენა
საფრთხეში და ცნო კონვენციის როგორც მატერიალური, ისე პროცედურული დარღვევა.

4. სიკვდილით დასჯა

სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანის სიკვდილით დასჯა წარმოადგენს ნეგატიური

ვალდებულების დარღვევას.

კონვენციის მიღებისას, ვიდრე 1983 წლამდე, კონვენციის მე-2 მუხლის 1-ლი პუნქტი
უშვებდა სიკვდილით დასჯას, თუმცა, იმ შემთხვევაში, როდესაც სიკვდილით დასჯა

151
შეფარდებული იყო სამართლიანი განხილვის უფლების დარღვევით, კონვენციის
სამართლის მიხედვით, დარღვეულად ცხადებოდა მე-2 მუხლიც.

სიკვდილით დასჯა გააუქმა კონვენციის მე-6 ოქმმა. კერძოდ, „ სიკვდილით დასჯის

გაუქმების შესახებ “ 1983 წლის 28 აპრილს მიღებული ადამიანის უფლებათა და ძირითად
თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე-6 ოქმმა ხელშმკვრელ სახელმწოფოებს დააკისრა
ვალდებულება, არ შეენარჩუნებინათ ან შემოეღოთ სიკვდილით დასჯა თავის
კანონმდებლობით, ანდა აღესრულებინათ ასეთი სასჯელი. თუმცა, მე-6 ოქმი სახელმწიფოებს
ნებას რთავდა, კანონმდებლობაში გაეთვალისწინებინათ სიკვდილის სასჯელი „ ომის ან
ომის გარდაუვალი საფრთხის დროს ჩადენილი ქმედებებისათვის “.

სიკვდილით დასჯა საბოლოოდ, ნებისმიერ ვითარებაში გააუქმა კონვენციის მე-13 ოქმმა.

„ ნებისმიერ ვითარებაში სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ “ კონვენციის 2002 წლის 3
მაისს მიღებულმა მე-13 ოქმმა, „ სიცოცხლის უფლების დაცვის განმტკიცების მიზნით “
აკრძალა ზემოაღნიშნული შესაძლებლობაც და სიკვდილით დასჯა საბოლოოდ, ნებისმიერ
ვითარებაში, მათ შორის „ ომის ან ომის გარდაუვალი საფრთხის დროს ჩადენილი
ქმედებებისათვის “ გააუქმა.

ამგვარად, კონვენციით სიკვდილით დასჯა მთლიანად და საბოლოდ გაუქმებულია.

ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს არა აქვთ უფლება, ვინმეს შეუფარდონ სიკვდილით დასჯა,
ან აღასრულონ ასეთი სასჯელი. ეროვნულ პარლამენტს არა აქვს უფლება მიიღოს კანონი და
რაიმე, თუნდაც განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის სასჯელად დააწესოს სიკვდილით
დასჯა.

მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის ხელშმკვრელ სახელმწიფოებში სიკვდილით დასჯა

გაუქმებულია, ეს საკითხი მაინც აქტუალური რჩება იმ ქვეყნებში ადამიანის გაძევების ან
ექსტრადიციასთან დაკავშირებულ საქმეებში, სადაც ჯერ კიდევ არსებობს სიკვდილით
დასჯა. საქმეში ბადერი და კანბორი შვედეთის წინაღმდეგ, სასამართლომ განმარტა, რომ
მომჩივნის გაძევება სირიაში, სადაც სასამართლოს მის მიმართ დაუსწრებლად უკვე
გამოტანილი ჰქონდა სასიკვდილო განაჩენი, დაარღვევდა კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლებს.

პოზიტიური ვალდებულებები

პოზიტიურ ვალდებულებათა სფერო გაცილებით ფართოა ნეგატიურთან შედარებით.

კონვენციის სამართალი ამკვიდრებს პოზიტიურ ვალდებულებებს სახელმწიფოსათვის,
გადადგას შესაბამისი ნაბიჯები თავისი იურისდიქციის ფარგლებში ყველას სიცოცხლის
დასაცავად. აქედან გამომდინარეობს სახელმწიფოს უწინარესი ვალდებულება „კანონით
დაიცვას სიცოცხლე“, შექმნას და იქონიოს სათანადო სამართლებრივი და

152
ადმინისტრაციული ჩარჩოები. ეს გულისხმობს სიცოცხლის წართმევის ამკრძალავი სისხლის
სამართლის კანონმდებლობის მიღების ვალდებულებას, პოლიციისა და სხვა სახელმწიფოს
აგენტების მიერ ძალის გამოყენების მკაცრი რეგულაციების შემუშავებას, ასევე,
ვალდებულებებს, მკვლელობის საქმეებზე ჩაატაროს ეფექტიანი გამოძიება, დაადგინოს
დამნაშავეეები და დასაჯოს ისინი ადეკვატურად. მათ პროცედურულ ვალდებულებებსაც
უწოდებენ. პროცედურულ ვალდებულებებს მიეკუთვნება აგრეთვე გაუჩინარებული
ადამიანის ძებნის ვალდებულება.

პოზიტიურ ვალდებულებათა სფერო ასევე მოიცავს ნებისმიერი ისეთი საქმიანობის თაობაზე

რეგულაციების მიღებას, რომლებიც შეიძლება უკავშირდებოდეს სიცოცხლისათვის
საფრთხის შექმნას, მათ შორის, შრომის უსაფრთხოების, სახელმწიფოს ინდუსტრიული
საქმიანობის, გარემოს დაცვის, მოძრაობის უსაფრთხოების სფეროებში. ასევე
ვალდებულებეს, დაიცვას სიცოცხლე მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში
გატარებული ღონისძიებებით.

პოზიტიური ვალდებულებების უმნიშვნელოვანესი სფეროა კანონის ეფექტიანი

აღსრულების მექანიზმის შექმნა. ეს უწინარესად გულისხმობს ეფექტიანი სასამართლო
სისტემის შექმნას, რომელსაც ძალუძს აღასრულოს შესაბამისი სისხლის სამართლის და სხვა
კანონმდებლობა, როგორც ამას მოითხოვს კონვენციის მე-2 მუხლი.

პოზიტიური ვალდებულებები, როგორც აღინიშნა, გულისხმობს მათ შორის, სახელმწიფოს

ვალდებულებას, დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე სხვა პირების მხრიდან წარმომდგარი
საფრთხის ან ბუნებრივი კატასტროფებისა და მოვლენებისაგან. მაგრამ ეს ვალდებულებები
არ არის ისეთი ხასიათისა, რომელიც სახელმწიფოს არაგონივრულ ტვირთს აკისრებდეს.
სახელმწიფო ვერ გახდება იმის გარანტი, რომ მკვლელობები არ ხდებოდეს ან
სიცოცხლისათვის საფრთხე სხვაგვარად არ შეიქმნას. მაგრამ მას მოეთხოვება გაატაროს
პრევენციული ღონისძიებები დანაშაულის აღსაკვეთად თუ საფრთხის შემქმნელი
მოვლენების თავიდან ასაცილებლად. მას მოეთხოვება იმ ღონისძიებათა გატარება, რაც
შესაბამის გარემოებებში გონივრული და აუცილებელია.

1. კანონით სიცოცხლის უფლების დაცვა

კონვენციის მე-2 მუხლის დებულება, რომ „ ყველას სიცოცხლის უფლება დაცულია

კანონით“ სახელმწიფოს აკისრებს პოზიტიურ ვალდებულებას, უზრუნველყოს ყველა
ადამიანის სიცოცხლის უფლების დაცვა შესაბამისი სამართლებრივი და ადმინისტრაციული
სისტემით. კანონით სიცოცხლის უფლების დაცვა ვალდებულებათა ორ ძირითად ჯგუფს
მოიცავს - სიცოცხლის უფლების დამცავი კანონის (კანონმდებლობის) არსებობას და ამ
კანონის ეფექტიან აღსრულებას. თავის მხრივ, ეს უკანასკნელი მოიცავს როგორც კანონის
საფუძველზე ღონისძიებების გატარებას სიცოცხლის უფლების დარღვევის აღსაკვეთად, ისე -
პროცესუალურ ვალდებულებებს, რომელიც გულისხმობს პოლიციის, პროკურატურისა და

153
სასამართლოს ქმედებებსა და გადაწყვეტილებებს სიცოცხლის უფლებასთან დაკავშირებულ
კონკრეტულ საქმეებზე.

ა)სიცოცხლის დამცავი კანონმდებლობის არსებობა

სიცოცხლის დამცავი კანონმდებლობის არსებობა სახელმწიფოს პოზიტიური

ვალდებულებაა.

კანონით სიცოცხლის უფლების დაცვა, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის

გაგებით, პირველ რიგში, იმას გულისხმობს, რომ ადამიანის მოკვდინება, საერთოდ,
საქართველოს კანონმდებლობით უკანონოდ (არამართლზომიერად) უნდა იქნეს
გამოცხადებული. კანონი უნდა კრძალავდეს ადამიანისათვის სიცოცხლის წართმევას და
აწესებდეს სამართლებრივ პასუხისმგებლობას. პროპორციულობის პრინციპი მოითხოვს,
რომ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ხარისხი და სასჯელის ზომა ამ
უფლების დარღვევის პროპორციულად იქნეს განსაზღვრული. მაგალითად, ადამიანის
სიკვდილის გამოწვევა დაუდევრობით (მაგალითად, სამედიცინო დაუდევრობით) ან საგზაო
უსაფრთხოების წესების დარღვევით, შედარებით ნაკლებად მკაცრად მოპყრობას მოითხოვს,
ვიდრე ადამიანის წინასწარ განზრახული მკვლელობა. მიჩნეულია, რომ თვით უხეში
დაუდევრობისთვისაც კი, თუკი მას შედეგად ადამიანის სიკვდილი მოჰყვა, უთუოდ
სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა უნდა არსებობდეს.

ამასთან, კანონი უნდა კრძალავდეს არა მარტო ადამიანის სიცოცხლის უშუალო ხელყოფას,
არამედ სიცოცხლისათვის საფრთხის შემქმნელ ნებისმიერ მოქმედებას, იმის მიუხედავად,
გამოიწვია თუ არა მან ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა.

თუმცა, კანონმდებლობის სფეროში სახელმწიფოს ვალდებულებები არ ამოიწურება მხოლოდ

სიცოცხლის ხელყოფის, ან სიცოცხლისათვის საფრთხის შემქმნელი ქმედებების
„ დანაშაულად “ გამოცხადებით. იგი იმასაც მოიცავს, რომ სახელმწიფომ დაარეგულიროს
ნებისმიერი ისეთი სახის საქმიანობა, რომელიც დაკავშირებულია ადამიანისათვის
სიცოცხლის საფრთხის შექმნასთან, ან ასეთი საფრთხის შექმნის რისკთან და იქონიოს
შესაბამისი კანონმდებლობა თუ ინსტრუქციები. მაგალითად, დაარეგულიროს პოლიციის
მიერ ძალის (მათ შორის ცეცხლსასროლი იარაღის ) გამოყენების პირობები, იქონიოს
შრომის უსაფრთხოების, გარემოს, ჯანმრთელობის დაცვისა თუ საგზაო მოძრაობის
უსაფრთხოების შესაბამისი კანონმდებლობა და სხვ. ეს კანონმდებლობა სრულ
შესაბამისობაში უნდა იყოს სიცოცხლის უფლების დაცვასთან და შესაბამის გარემოებებში
კრძალავდეს ნებისმიერ საქმიანობასა თუ ქმედებას, რომელიც საფრთხის ქვეშ აყენებს
ადამიანის სიცოცხლეს.

ამასთან, კანონი, რომელიც სიცოცხლის უფლებას იცავს, უნდა იყოს საკმარისად

განჭვრეტადი, რომელიც საშუალებას მისცემს პიროვნებას, გაითვალისწინოს თავისი
ქმედების არამართლზომიერება და მოსალოდნელი სასჯელი. კანონის განჭვრეტადობა
განსაკუთრებით აქტუალურია ისეთ დროს, როდესაც წარმოიშობა ძალადობისაგან დაცვის
საჭიროება. კანონი მოქალაქეს უნდა აძლევდეს შესაძლებლობას, ცხადად წარმოიდგინოს,
როდისაა მისი მოქმედება მართლზომიერი და როდის არა. პასუხისმგებლობა დაწესებული

154
უნდა იყოს როგორც კერძო პირების, ისე მათთვის, ვინც სახელმწიფოს სახელით მოქმედებს
და გააჩნია ძალის გამოყენების უფლებამოსილება (უშიშროების, შეიარაღებული ძალების,
პოლიციის წარმომადგენლები).

სახელმწიფოს არ მოეთხოვება ადამიანის ყოველგვარი „ მოკვდინება “ უკანონოდ

გამოაცხადოს. მაგალითად, მკვლელობა თავდაცვის დროს არ წარმოადგენს
არამართლზომიერ ქმედებას. უფრო მეტიც: სწორედ სიცოცხლის ხელშეუვალობიდან
გამომდინარეობს ადამიანის უფლება, დაიცვას საკუთარი სიცოცხლე მოძალადისათვის
ზიანის მიყენების გზით. შესაბამისად, კანონით სიცოცხლის დაცვის ვალდებულებიდან
გამომდინარეობს სახელმწიფოს უფლებაც - არ გამოაცხადოს არამართლზომიერად უკანონო
ძალადობის მოგერიების მიზნით მოძალადის სიცოცხლის ხელყოფა. ამგვარად,
ადამიანისათვის სიცოცხლის წართმევას შეიძლება გააჩნდეს ლეგიტიმური მიზანი.
ლეგიტიმური მიზნები, რომელთა მისაღწევადაც სიცოცხლის ხელყოფა შეიძლება
მართლზომიერად ჩაითვალოს ამომწურავია. ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2
პუნქტი 4 ასეთ ლეგიტიმურ მიზანზე მიუთთებს: „ მოკვდინება ძალის გამოყენების
შედეგად, რომელიც აბსოლუტურად აუცილებელი იყო, ნებისმიერი პირის დასაცავად
უკანონო ძალადობისაგან, კანონიერი დაკავებისათვის ან კანონიერად დაპატიმრებული
პირის გაქცევის აღსაკვეთად, კანონიერ ღონისძიებათა განხორციელების დროს აჯანყების ან
ამბოხების ჩასახშობად “. შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის
ხელშემკვრელ მხარეს, უფლება აქვს მართლზომიერ აქტად გამოაცხადოს ზემოაღნიშნული
მიზნებით ადამიანისათვის სიცოცხლის წართმევა, ოღონდ მხოლოდ იმ დათქმით, რომ ამ
მიზანთა მისაღწევად ძალის გამოყენება აბსოლუტურ აუცილებლობას უნდა
წარმოადგენდეს.

ამგვარად: ერთი მხრივ, ეროვნული კანონმდებლობით გათვალისწინებული ნებისმიერი სხვა

მიზანი სიცოცხლის წართმევისა, რომელიც ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლში არ არის
მითითებული, ვერ იქნება ლეგიტიმურად მიჩნეული კონვენციის საფუძველზე. ხოლო
მეორე მხრივ, არც ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლში აღნიშნული რომელიმე
ლეგიტიმური მიზნის კანონში მითითებაა იქნება საკმარისი „ კანონით სიცოცხლის დაცვის “
მოთხოვნის უზრუნველყოფისათვის, თუკი ძალის გამოყენების აბსოლუტური
აუცილებლობის მოთხოვნას ეს კანონი არ ითვალისწინებს. სწორედ ამიტომ,
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, თუ რა პირობებია დადგენილი ეროვნული კანონებითა
თუ ინსტრუქციებით სახელმწიფოს აგენტის მხრიდან ადამიანის წინააღმდეგ ძალის, მათ
შორის ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენებისათვის და რამდენად შეესაბამება ისინი
სიცოცხლის დაცვის ვალდებულებას. სახელმწიფო ვალდებულია, მკაცრად განსაზღვროს
ადამიანის წინააღმდეგ ძალის, და მით უფრო - მომაკვდინებელი ძალის გამოყენების
პირობები და ის გარემოებები, რომელთა არსებობის შემთხვევაშიც შეიძლება სიცოცხლის
მოსპობის გამართლება.242 მაგალითად, საქმეში Makaratzis v Greece ევროპულმა
სასამართლომ უარყოფითად შეაფასა მე-2 მსოფლიო ომის პერიოდიდან მოყოლებული
საბერძნეთში მოქმედი კანონი, რომელიც შეიცავდა მხოლოდ საკმაოდ ვრცელ ჩამონათვალს
გარემოებებისა, რომლებიც პოლიციელს იარაღის გამოყენების უფლებსა აძლევდა. ეს კანონი
არ ადგენდა პოლიციის ოპერაციების დაგეგმვისა და კონტროლის არავითარ წესს, რაც
ადამიანებს მომაკვდინებელი ძალის თვითნებური გამოყენების დიდი რისკის ქვეშ აყენებდა.
242
Salman v Turkey, app. No 21986/93, para 97, ECHR 2000-VII.

155
ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა, რომ საბერძნეთმა ვერ უზრუნველყო საკუთარი
მოქალაქეები, რომელთა წინააღმდეგაც შესაძლებელი იყო მომაკვდინებელი ძალის
გამოყენება, იმ გარანტიებით, რომლებიც მოეთხოვებოდა მას სიცოცხლისათვის რეალური
და უშუალო საფრთხის თავიდან აცილების უზრუნველსაყოფად. 243

საქმეში Nachova and others v Bulgaria ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს ასევე
მოუწია ემსჯელა, შეესაბამებოდა თუ არა ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების საკითხებზე
ბულგარეთში არსებული პოლიციელებისათვის განკუთვნილი შესაბამისი ინსტრუქციები
„ სიცოცხლის კანონით დაცვის“ ვალდებულებას. საქმე შეეხებოდა პოლიციელების მიერ
სამხედრო ნაწილიდან გაქცეული ორი ბოშა ახალგაზრდის მკვლელობას. სასამართლომ
მიიჩნია, რომ ინსტრუქციები ისე იყო ფორმულირებული, რომ ისინი მეტისმეტად ფართო
ინტერპრეტაციის შესაძლებლობას იძლეოდა - იმგვარს, რომ გადაჭარბებული ძალის
გამოყენებაც კი ამ ინსტრუქციებს არ ეწინააღმდეგებოდა, რაც დაუშვებელი იყო. ევროპულმა
სასამართლომ (როგორც პალატამ, ისე დიდმა პალატამ) ცნო, რომ ბულგარეთმა დაარღვია
კანონით სიცოცხლის დაცვის ვალდებულება, რამდენადაც კანონმდებლობით მკვეთრად არ
კრძალავდა გადაჭარბებული ძალის გამოყენებას და ვერ უზრუნველყოფდა ადამიანთა
დაცვას პოლიციელთა მხრიდან სასიკვდილო ძალის უსაფუძვლო გამოყენებისაგან244.

ბ) მოითხოვს თუ არა „ კანონით სიცოცხლის დაცვა “ ევთანაზიის აკრძალვას

საერთო კონტექსტი: საკითხი, იმის შესახებ, გულისხმობს თუ არა „ კანონით სიცოცხლის

დაცვა “ ევთანაზიის სრული აკრძალვის ვალდებულებას, ცალსახად ცხადი არ არის.
ევთანაზია, იმის მიუხედავად, თუ მის რომელ ფორმასთან გავქვს საქმე (პასიურთან თუ
აქტიურთან) 245, სრულიად განსხვავდება სიცოცხლის ხელყოფის ორდინარული
შემთხვევებისაგან, იგი არ ემყარება ეგოისტურ საწყისებს და არ გააჩნია მკვლელობისათვის
დამახასიათებელი არამართლზომიერება246. იგი გულისხმობს უკურნებელი სენით
შეპყრობილი და ავადმყოფობის უკანასკნელ სტადიაში მყოფი პირის სიკვდილის დაჩქარებას
მისივე თხოვნით და მიზნად ისახავს აუტანელი ტკივილებისა თუ დამამცირებელ
მდგომარეობაში ყოფნისაგან მის გათავისუფლებას. ამიტომაც უწოდებენ ევთანაზიას
„მკვლელობას სიბრალულით“ (mercy killing) „თანაგრძნობის აქტს“ და სხვ.. შესაბამისად,
ევთანაზიის აკრძალვა ბუნებრივად გულისხმობს ადამიანის ღირსების, მისი პიროვნული
ნება-სურვილის წინააღმდეგ წასვლასა და ფიზიკური თუ მორალური ტანჯვისათვის მის
გაწირვას. შესაბამისად, ევთანაზიის როგორც აკრძალვის, ისე მისი დაშვების
მართლზომიერება მოითხოვს არა მარტო სამართლებრივი, არამედ, მორალური,
ბიოლოგიური, სამედიცინო, ეთიკური, რელიგიური და სხვა კრიტერიუმებით ერთობლივ
243
App. N 50385/99 judgment of 20 December 2004.
244
Nachova and others v Bulgaria, Grand Chamber, judgment of 7 July 2005.
245
პასიური ევთანაზია გულისხმობს სიკვდილის დაჩქარებას ავადმყოფისათვის სამედიცინო
დახმარების შეწყვეტის გზით. ასეთ დროს ჩარევა მხოლოდ მკურნალობის გაგრძელების შეწყვეტით
ამოიწურება, რაც ავადმყოფს საშუალება აძლევს ბუნებრივად დაასრულოს თავისი სიცოცხლე.
აქტიური ევთანაზიის დროს სიკვდილის დაჩქარება ხორციელდება მოვლენათა ბუნებრივ
განვითარებაში აქტიური ჩარევით, მაგალითად, ავადმყოფისათვის წამლის ჭარბი დოზის მიცემით ან
სხვაგვარად.
246
იხ. Trechsel Stefan, Spotlights on Article 2 ECHR, The Right to Life, Development and Developing
International and European Law, 1999.გვ. 677.

156
შეფასებას. ამ საკითხებზე განსხვავებული შეხედულებები არსებობს მსოფლიოში. იგი
კაცობრიობის ცივილიზაციის დასაწყისიდანვე იყო მსჯელობის საგანი 247 და პრაქტიკაშიც
ხშირად გამოიყენებოდა, იმის მიუხედავად, იყო თუ არა ის აკრძალული. ევთანაზიის
ოპონენტების აზრით, მცნება „არა კაც ჰკლა“ საკმარისი საფუძველია იმისათვის, რომ იგი
ამორალურ და უკანონო აქტად მივიჩნიოთ; მომხრეთა აზრით კი, ევთანაზია
ფორსმაჟორული აქტია, რომელიც სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისაგან
იმუნიტეტის საფუძველს ქმნის, და რომ ევთანაზიის აკრძალვა ეწინააღმდეგება პიროვნების
თავისუფლებას, მის ავტონომიურობასა და ღირსებას და მიაჩნიათ, რომ ეს საკითხი ამ
ღირებულებათა სასარგებლოდ უნდა გადაწყდეს248.

თანამდროვე ეპოქაში სახელმწიფოთა უმრავლესობას შუალედური პოზიცია უკავია.

მიუხედავად იმისა, რომ როგორც პასიური, ისე აქტიური ევთანაზიის შემთხვევაში
სიცოცხლის უფლებაში ჩარევა სიბრალულის მოტივით ხორციელდება და მიზნად
სიკვდილის დაჩქარებას ისახავს, საკუთრივ სიკვდილის დაჩქარების ფაქტის განსხვავებული
ობიექტური მხარის გამო ( პასიურის დროს - მხოლოდ მკურნალობის შეწყვეტა, ხოლო
აქტიურის დროს - სიკვდილის გამოწვევა წამლის გადაჭარბებული დოზის მიცემით ან
სხვაგავარად) მათი მართლზომიერება განსხვავებულად ფასდება. პასიური ევთანაზია,
ძირითადად, არ განიხილება არამართლზომიერ აქტად, მაშინ როდესაც, აქტიური ევთანაზია,
იშვიათი გამონაკლისის გარდა, კანონით არის აკრძალული249.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომაც შუალედურია. მისი აზრით,

კონვენციის მე-2 მუხლი სახელმწიფოებს არ ავალდებულებს, ევთანაზია დანაშაულად
250
გამოაცხადოს და არც ევთანაზიის აკრძალვას მიიჩნევს კონვენციასთან შეუსაბამოდ. იგი
შეფასების თავისუფლების ფართო არეს აკუთვნებს სახელმწიფოს და მიაჩნია, რომ საკითხი
შესაბამისი სახელმწიფოს გადასაწყვეტია საზოგადოებრივი კონსენსუსის შესაბამისად. იგი
მხოლოდ იმას მოითხოვს, რომ ევთანაზიის დაშვების შემთხვევაში სახელმწიფომ
უზრუნველყოს ყველა პირობა ევთანაზიის უფლების თვითნებური გამოყენების
წინააღმდეგ.

ამგვარად, საკუთრივ ადამიანის უფლებათა ვროპული კონვენცია ხელშემკვრელ

სახელმწიფოებს არც ევთანაზიის დაშვებას ავალდებულებს და არც მის აკრძალვას.

2. კანონის ეფექტიანი აღსრულება

247
ცნობილია, რომ პლატონი მხარს უჭერდა მას, მაგრამ ქრისტიანობამ უარყო იგი.
248
Remmelink, J., The Legal Position on Euthanasia in the Netherlands in the light of article 2 of the ECHR,
Protecting Human Rights: The European Perspective, studies in memory of Rolv Ryssdal. 2000.

249
აქტიური ევთანაზია დაშვებულია ჰოლანდიაში, ბელგიაში, ორეგონის შტატში (აშშ), ჩრდილოეთის
ტერიტორიების შტატში (ავსტრალია), იაპონიაში (ნაწილობრივ) და სხვ.
250
Widmer v Switzerland, app. N 20527/92 (1993). იხ. აგრეთვე გახმაურებული საქმე Pretty v The United
Kingdom, Judgment of 29 April 2002. სადაც სასამართლომ უარყო მომჩივნის არგუმენტი, რომ სხვისი
დახმარებით თვითმკვლელობის აკრძალვა, თუნდაც ტკივილებისაგან და დამამცირებელი
მდგომარეობისაგან გათავისუფლების მიზნით, არღვევდა კონვენციით გათვალისწინებულ ადამიანის
უფლებებს, როგორიცაა პირადი დაა ოჯახური ცხოვრების დაცულობის, ღირსების დამამცირებელი
მოპყრობის აკრძალვისა თუ სიცოცხლის (ნეგატიური ასპექტით) უფლებებს.

157
ეფექტური სისხლისსამართლებრივი კანონმდებლობის არსებობა საკმარისი არ არის
სიცოცხლის უფლების დაცვისათვის. თანაბრად მნიშვნელოვანია მისი ეფექტიანი
აღსრულება. სიცოცხლის უფლება სახელმწიფოს აკისრებს ვალდებულებას, იქონიოს
კანონის აღსრულების იმგვარი სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს როგორც
კანონმდებლობის დარღვევის თავიდან აცილებას, ისე პასუხისმგებელ პირთა დასჯას მათი
დარღვევის დროს251. სიცოცხლის უფლების ადეკვატურად დამცველი კანონის არსებობა,
ისევე როგორც მისი ეფექტიანი აღსრულება, ემსახურება სიცოცხლის უფლების დარღვევის
აღკვეთას, ანუ პრევენციას. სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს, რომ კანონის
აღსრულების სისტემა ფუნქციონირებდეს მაღალი პროფესიული სტანდარტით და ამ
სისტემაში მომუშავე პირები აკმაყოფილებდნენ შესაბამის მოთხოვნებს. გარდა ამისა,
სახელმწიფო მოვალეა, განახორციელოს ღონისძიებები და აღკვეთოს პოლიციელების,
სამხედროებისა და უშიშროების წარმომადგენელთა მიერ ადამიანის არამართლზომიერი
მოკვდინება მათ მიერ სამსახურეობრივი მოვალეობების შესრულებისას. ამისათვის მათ
სისტემატიურად უნდა უტარდებოდეთ სათანადო ინსტრუქტაჟი ადამიანის წინააღმდეგ
ყოველგვარი ძალის, მათ შორის ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების საკითხებზე ძალის
უსაფუძვლოდ ან გადაჭარბებულად გამოყენების აღსაკვეთად. ინსტრუქციები
ორიენტირებული უნდა იყოს მინიმალური ძალის გამოყენებაზე, რაც შესაბამის
გარემოებებში საკმარისად ჩაითვლება დასახული კონკრეტული კანონიერი მიზნის
მისაღწევად. პოლიციის მიერ განხორციელებული ყოველი ოპერაცია, შეძლებისდაგვარად,
წინასწარ უნდა იყოს დაგეგმილი, რომელიც უნდა ემყარებოდეს ჯეროვნად შესწავლილ
გარემოებებსა და შემოწმებულ ვერსიებს;252 ძალის ნებისმიერი გამოყენება, თუკი იგი
ფატალური შედეგის დადგომის რისკს შეიცავს, უკვე წარმოშობს პოზიტიურ
ვალდებულებებს; 253 სახელმწიფოს ევალება გაატაროს ადეკვატური და გონივრული
ღონისძიებები მსხვერპლის თავიდან აცილების მიზნით. 254

მკვლელობისათვის მსჯავრდებულ პირთა ამინისტია არ ეწინააღმდეგება სიცოცხლის

უფლებას.255

3. საქმის გამოძიების ვალდებულება, გამოძიების დამოუკიდებლობა და ხარისხი.

კანონის ეფექტიანი აღსრულება მათ შორის, მოიცავს, ვრცელ პროცედურულ მოვალეობებს -

სისხლის სამართლის საქმის დამოუკიდებელ, მიუკერძოებელ, ობიექტურ და ყოველმხრივ
გამოძიებასა და სასამართლო განხილვას, ასევე - დამნაშავეთა ადეკვატურად დასჯას
ადამიანის მოკვდინების (როგორც განზრახ, ისე გაუფრთხილებლობით) ყველა ფაქტთან
მიმართებაში, იმის მიუხედავად, თუ ვინ არის ეჭვმიტანილი - კერძო პირი, სახელმწიფოს
აგენტი თუ სხვა პირი, ვისი ვინაობაც ცნობილი არ არის 256. ადამიანის უფლებათა
ევროპულმა სასამართლომ ზედმიწევნით ჩამოაყალიბა ეფექტიანი გამოძიების მოთხოვნები :
251
Angelova and Iliev v Bulgaria, no. 55523/00 , § 92,ECHR 2007-IX; ECHR 2007; Rantsev v Cyprus and Russia, no.
25965/04, § 232 , ECHR 2010.
252
McCann v The United Kingdom (Judgment of 27 September, 199); Egri v Turkey (judgment of 28 July 1998)
253
Acar and Others v Turkey, judgment of 24 May 2005.
254
Osman v Turkey, judgment of 28 February 1998.
255
Dijardin v France, app. N 163734/90 (1991).

158
გამოძიებაზე პასუხისმგებელი პირი უნდა იყოს დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი
როგორც კანონის საფუძველზე, ისე პრაქტიკაში.257 ეფექტიანი გამოძიება, რომელსაც მე-2
მუხლი მოითხოვს, ემსახურება ხელისუფლებისადმი ხალხის ნდობის შენარჩუნებას . 
ხალხი დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ ხელისუფლება ზრუნავს სამართლის
უზენაესობისათვის.258 გამოძიების ეფექტურობა იმას გულისხმობს, რომ იგი უნდა
ემყარებოდეს რელევანტურ ფაქტებს, სწორად ახდენდეს პასუხისმგებელ პირთა
იდენტიფიკაციასა და დასჯას; სახელმწიფომ უნდა გადადგას გონივრული ნაბიჯები
ინციდენტთან დაკავშირებული ყველა მტკიცებულების დასაცავად და შესაგროვებლად,
განახორციელოს მათი ობიექტური და მიუკერძოებელი ანალიზი 259

საქმის გამოძიების პროცედურული მოვალეობის შესრულებას დიდი როლი ეკისრება

დანაშაულის პრევენციის საქმეში, ვინაიდან სიცოცხლე, არაპირდაპირ,
260
სისხლისსამართლებრივი დევნითაც არის დაცული.

საგულისხმოა, რომ გამოძიების ეფექტიანობის მოთხოვნა არ გულისხმობს მხოლოდ

უშუალოდ ოფიციალურ გამოძიებას, იგი თანაბრად მოიცავს სასამართლო განხილვის
სტადიასაც. როგორც სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა, „კონვენციის მე-2 მუხლის
მოთხოვნები სცილდება ოფიციალური გამოძიების სტადიას და მოიცავს სასამართლოსაც...
გამოძიება, მე-2 მუხლის გაგებით, მთლიანობაში, მოიცავს სასამართლო განხილვას ეტაპსაც,
რომელიც ასევე უნდა აკმაყოფილებდეს სიცოცხლის დაცვის პოზიტიური ვალდებულებების
მოთხოვნებს. ეროვნულმა სასამართლოებმა არ უნდა დაუშვან, რომ სიცოცხლის ხელყოფა
დაუსჯელი დარჩეს “ 261.

ევროპული კონვენციის სამართალის მიხედვით, განსაკუთრებით მკაცრია პოზიტიური

ვალდებულებანი ისეთ დროს, როდესაც ადამიანის სიკვდილზე პასუხისმგებლობა
სახელმწიფო ორგანოს ან სახელმწიფოს აგენტს ეკისრება : სახელმწიფომ არ უნდა დაუშვას
ტოლერანტულობის გამოვლინება იმ უკანონო აქტებისადმი, რომლებიც ჩადენილია
სახელმწიფო ორგანოებისა თუ აგენტების მიერ. მან უნდა უზრუნველყოს მათი
ანგარიშვალდებულება სიკვდილის ფაქტების გამო, რომლებზეც ისინი პასუხისმგებელნი
არიან. დაზარალებულის უახლოესი ნათესავები ყველა შემთხვევაში ჩართული უნდა იყვნენ
პროცესში, მათი კანონიერი უფლებებისა და ინტერესების დასაცავად262.

256
Angelova and Iliev v Bulgaria, no. 55523/00 , § 92,ECHR 2007-IX; ECHR 2007; Rantsev v Cyprus and Russia,
no. 25965/04, § 232 , ECHR 2010.
257
Ogur v Turkey, judgment of 20 May 1999.
258
Ramsahai and Others v the Netherlands (GC), no 52391/99[GC], §§ 321-332, ECHR 2007; Khaindrava and
Dzamashvili v Georgia, no. 18183/05, §§59-61, 8, June 2010 59-61;
259
Moisieiew v Poland, no 11818/02, § 53, 24, March 2009; 53, Esat Bayram v Turkey, no 75535/01, § 47,26
May 2009.
260
მაგალითისათვის იხ. საქმე Finucane v The United Kingdom (judgment of 1 July 2003), სადაც
ევროპულმა სასამართლომ ცნო სიცოცხლის უფლების პროცედურული დარღვევა მომჩივნის ქმრის
საქმის გამოუძიებლობის გამო, რომელიც ჩრდილოეთ ირლანდიაში უკანონო შეიარაღებული ჯგუფის
მიერ იყო მოკლული.
261
Moisieiew v Poland, no 11818/02, § 53, 24, March 2009; 53, Esat Bayram v Turkey, no 75535/01, § 47,26
May 2009.

159
 აღსანიშნავია, რომ „საქმეში Enukidze and Girgvliani v Georgia 263 ევროპულმა სასამართლომ
კონვენციის მე-2 მუხლის პროცედურული დარღვევა აღიარა სწორედ იმიტომ, რომ საქმეზე
ჩატარებული გამოძიება აშკარად არ აკმაყოფილებდა ზემოაღნიშნულ მოთხოვნებს, არ
უზრუნველყოფდა საჯაროობასა და სანდოობას, მომჩივნებს თვითნებურად აღეკვეთათ
სასამართლო განხილვაში ეფექტიანი მონაწილეობის უფლება, დამნაშავეთათვის
შეფარდებული სასჯელი არ იყო ჩადენილი დანაშაულის ადექვატური, ხოლო საქართველოს
პრეზიდენტმა კი უსაფუძვლოდ შეიწყალა ისინი264. გირგვლიანის საქმის განჩინებაში
სასამართლომ აღნიშნა:“ მაშინ, როდესაც მკვლელობაში სახელმწიფოს აგენტია
ეჭვმიტანილი, სახელმწიფოს მოეთხოვება განსაკუთრებულად მკაცრი კონტროლი დააწესოს
საქმის ეფექტიან გამოძიებაზე. სხვაგვარად, სახელმწიფო ეწევა დიდ რისკს, ქვეყანაში შექმნას
დაუსჯელობის გრძნობა სახელმწიფო აგენტების მიერ სიცოცხლის ხელყოფის ფაქტების
მიმართ თავისი ტოლერანტული დამოკიდებულების გამომჟღავნებით, რომელსაც შეუძლია
წაახალისოს და ფართო გზა გაუხსნას მომავალში კიდევ უფრო მძიმე დანაშაულთა ჩადენას .“

აღსანიშნავია, რომ საქმის სათანადოდ გამოუძიებლობა, მაშინაც კი , როდესაც ადამიანის

მოკვდინება შესაბამის გარემოებებში, შესაძლოა, არც კი სცდებოდა მართლზომიერების
ფარგლებს, მაინც წარმოადგენს სიცოცხლის უფლების (პროცედურულ) დარღვევას 265.

მკვლელობის საქმის გამოუძიებლობა ან არასათანადო გამოძიება, დამნაშავე პირების

დაუდგენლობა ან მათი არაადეკვატური დასჯა წარმოადგენს მე-2 მუხლი ნაგულისხმევი
პოზიტიური ვალდებულების შეუსრლებლობას და ამ მუხლის პროცედურულ დარღვევას.

სასამართლომ სხვადასხვა საქმეებში გამოძიების ნაკლოვანებებად შეაფასა: შემთხვევის

ადგილის დაუთვალიერებლობა, შემთხვევის ადგილზე მტკიცებულებების შეუკრებლობა,
ფოტოების გადაუღებლობა, რუკის შეუდგენლობა, ტყვიის ტრაექტორიის დაუდგენლობა,
ბალისტიკური ექსპერტიზის ჩაუტარებლობა ან დაგვიანებით ჩატარება, მსხვერპლის
სხეულის შეუმოწმებლობა, ანაბეჭდების არაღება, გვამის შეუმოწმებლობა, არასკმარისი
მტკიცებულებების მოპოვება, ძალიან მოკლე ჩვენებების მიღება, არაადეკვატური დაკითხვა,
პატიმრობაში გარდაცვალების შესახებ ინფორმაციის დროული შეუტყობინლობა, გამოძიების
დაწყების გაჭიანურება, გამოძიების მწარმოებელ პირთა ნაკლები დამოუკიდებლობა,
ზერელე გამოძიება, უმოქმედობა მნიშვნელოვანი მტკიცებულებების მოსაპოვებლად,
მსხვერპლის ოჯახისათვის სამართლებრივი დახმარების გაუწევლობა, მათი უუნარობა,
მონაწილეობა მიიღოთ სიკვდილის მიზეზების დამდგენ მოკვლევაში, მათთვის მოწმეების
ჩვენებების არგამხელა, პროკურორის უმოქმედობა, შეემოწმოს პატიმრობის ოქმები,
პროკურორის მიერ სიკვდილის ოფიციალურ ვერსიაში ეჭვის შეუტანლობა, ფაქტების
უგულვებელყოფა პოლიციის ოფიცრის დევნისაგან დაცვის მიზნით, დაბალი რანგის

262
Ramsahai and Others v the Netherlands (GC), no 52391/99[GC], §§ 321-332, ECHR 2007; Khaindrava and
Dzamashvili v Georgia, no. 18183/05, §§59-61, 8, June 2010 59-61;
263
App. No 25091/07, judgment of 26 April 2011.
264
იხ. განჩინების 249-ე, 258-ე, 267-ე, 275-277-ე პუნქტები.
265
Yasa v Tutkey, Judgment of 2 September, 1998-IV, no 88. App. 23763/94. Selma Tanrikulu v Turkey,
Commission Report of 15 April, 1998.

160
მოხელეთა იძულება ყალბი ჩვენების მისაცემად, უმოქმედობა მაღალჩინოსნის ან კოლეგის
წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე, სასამართლოს არაადეკვატური
დასაბუთება პოლიციის ოფიცრების გამართლებისას, პოლიციის ოფიცრებისათვის
შედარებით მსუბუქი სასჯელების შეფარდება და სხვა.

საქმეში გირგვლიანი საქართველოს წინააღმდეგ სასამართლომ კონვენციის მე-2 მუხლი

დარღვეულად ცნო სწორედ მკვლელობის საქმის არასრულყოფილი გამოძიების, ყველა
დამნაშაევე პირის დაუდგენლობის და პასუხისმგებელი პირებისათვის არაადეკვატური
სასჯელების მისჯის გამო.

საქმე Jelic v. Croatia – შეეხებოდა ომის დანაშაულის გამოძიების ეფექტიანობას. 1991 წელს,
ხორვატიაში, სერბი მამაკაცი მისი ბინიდან წაიყვანა ნიღბიანმა და შეიარაღებულმა
მამაკაცმა. მოგვიანებით ის იპოვეს მკვდარი. სასამართლომ მიიჩნია, რომ გამოძიება
არაეფექტიანად ჩატარდა და ყველა პასუხისმგებელი პირი არ იყო გამოვლენილი და
დასჯილი. მან ცნო მე-2 მუხლის პროცედურული დარღვევა. სასამართლო დაეყრდნო
რუანდისა და ყოფილი იუგოსლავიის საერთაშორისო სასამართლო სტატუტს, რომლის
მიხედვითაც, „ ზემდგომი პირების დასჯა იმისათვის, რომ ვერ მოახერხეს მათი
დაქვემდებარებული პირების მხრიდან ომის დანაშაულთა ჩადენის თავიდან აცილება ან
მისი დასჯადობა, ამ უკანასკნე ლთ ვერ გაათავისუფლებს მათი საკუთარი
სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისგან“.

საქმე Mustafa Tunç and FecireTunç v. Turkey შეეხებოდა მომჩივნის ვაჟიშვილის სიკვდილს
სამხედრო სამსდახურის დროს. კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა მიუთითა,
რომ ხელისუფლებამ ვერ ჩაატრა ეფექტიანი გამოძიება მისი შვილის სიკვდილის საქმეზე.

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ მე-2 მუხლის პროცედურული ნაწილი დარღვეული არ იყო,
რამდენადაც გამოძიება საკმარისად საფუძვლიანი და დამოუკიდებელი იყო, ხოლო
მომჩივანი კი გამოძიებაში ჩართული იყო საკმარისი ხარისხით, რაც საშუალებას აძლევდა მას
დაეცვა თავისი ინტერესები და უფლებები.

ეს გადაწყვეტილება იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლომ ერთმანეთისაგან

განასხვავა დამოუკიდებელი გამოძიების მოთხოვნა მე-2 მუხლის საფუძველზე და
დამოუკიდებელი სასამართლოს უფლება მე-6 მუხლის საფუძველზე. მე-6 მუხლი
მოითხოვდა, რომ ბრალდების არსებითი განხილვა მომხდარიყო საკანონმდებლო და
აღმასულებელი ხელისუფლებისაგან და მხარეებისაგან დამოუკიდებლად. მისგან
განსხვავებით, მე-2 მუხლი მოითხოვდა გამოძიების დამოუკიდებლობის უფრო კონკრეტულ
განხილვას, რა დროსაც საკმარისი არ იყო ზოგადი და აბსტრაქტული შეფასებები. მე-2
მუხლი გამოძიებაზე პასუხისმგებელი პირებისა და ორგანოების აბსოლუტურ
დამოკიდებლობას კი არ მოითხოვდა, არამედ საკმარისს. გამოძიების დამოუკიდებლობის
ხარისხის ადეკვატურობა უნდა შეფასებულიყო კონკრეტული გარემოებების ჭრილში,
რომლებიც საქმეებისდა მიხედვით განსხვავდებოდა. ესენი იყო: საგამოძიებო ღონისძიებების

161
ადეკვატურობა, გამოძიების სისწრაფე, გარდაცვლილი პირის ოჯახის წევრების ჩართულობა
გამოძიების პროცესში და გამოძიების დამოუკიდებლობის ხარისხი. ეს ელემენტები
ერთმანეთთან იყო დაკავშირებული და, ცალკე აღებული თითოეული მათგანი გადამწყვეტი
არ იყო, განსხვავებით დამოუკიდებლობის იმ კრიტერიუმებისა, რომლებიც მე-6 მუხლთან
მიმართებაში გამოიყენებოდა. გამოძიებასთან დაკავშირებული გარემოებების მხოლოდ
ერთობლიობაში შეფასების შედეგად შეიძლებოდა გაკეთებულიყო დასკვნა გამოძიების
ეფექტიანობის თაობაზე.

საქმე A and B v. Romania 266 შეეხებოდა მოწმეთა დაცვის პროგრამაში ჩართული პირების
სიცოცხლის დაცვის პოზიტიურ ვალდებულებებსა და ამ უკანასკნელთა
პასუხისმგებლობას შორის თანაფარდობას.

მომჩივნები, რომლებიც მოწვეული იყვნენ მოწმეებად მაღალი თანამდებობის პირთა კორუფციის

საქმეზე, ჩართულ იქნენ მოწმეთა დაცვით პროგრამაში. მათ მიეცათ „მუქარის ქვეშ მყოფ მოწმეთა“
სტატუსი (status of “threatened witnesses”) იმ განცხადებების შემდეგ, რაც მათ გამოძიებასთან
გააკეთეს. მომჩივნების მიერ ხელმოწერილი დაცვის ოქმის მიხედვით, მათ მოეთხოვებოდათ
თავი შეეკავებინათ ისეთი მოქმედებებისაგან, რომელიც ზიანს მიაყენებდა დაცვით ღონისძიებებს,
გაემჟღავნებინათ თავიანთი სტატუსი ანდა საქმეში ჩართული პოლიციელების ვინაობა. არაერთმა
სირთულემ იჩინა თავი მოწმეთა დაცვის პროგრამის განხორციელებისას. ერთი მხრივ,
გაჭიანურდა პროგრამის ზოგიერთი ასპექტის განხორციელება: ხელისუფლებას არ გააჩნდა
თანმიმდევრული სტრატეგია და ოფიცრებმა, რომლებსაც დაცვა ევალებოდათ, რამდენიმე
შემთხვევაში გამოიჩინეს დაუდევრობა თავიანთი მოვალეობის შესრულებისას.
მეორე მხრივ, მომჩივნები საკმარისად არ თანამშრომლობდნენ დამცველ ოფიცრებთან. დაცვასთან
დაკავშირებული მათი მოთხოვნები მიჩნეულ იქნა არარეალურად და მიუღწევლად. გარდა ამისა,
ისინი აგრძელებდნენ სოციალურ მედიასა და ტელევიზიასთან ურთიერთობას, სადაც გამოთქვამდნენ
უკმაყოფილებას მათი დაცვის საკითხზე, რითაც ქმნიდნენ დაცული მოწმის სტატუსისათვის ზიანის
მიყენების რისკს. მიუხედავად ხელისუფლების მცდელობისა, გამოეყვანათ მომჩივნები მოწმეთა
დაცვის პროგრამიდან, შიდა სასამართლო აგრძელებდა დამცავი ღონისძიებების შენარჩუნებას.
მომჩივნებმა საჩივარი შეიტანეს კონვენციის მე-2 მუხლის საფუძველზე მოწმეთა დაცვის
პროგრამის განხორციელების საკითხზე, მაგრამ ევროპულმა სასამართლომ ვერ ჰპოვა
საქმეში ამ მუხლის დარღვევა.
267
გადაწყვეტილება საყურადღებოა იმით, რომ, მართალია, საქმეში Osman v. the United Kingdom
სასამართლოს მიერ დადგენილი პრინციპები საკითხზე - უნდა ყოფილიყო თუ არა ინდივიდი

266
A and B v. Romania, nos. 48442/16 and 48831/16, 2 June 2020.

267
Osman v. the United Kingdom, 28 October 1998, Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII.

162
ჩართული მოწმეთა დაცვის პროგრამაში - უკვე გამოყენებული ჰქონდა საქმეში R.R. and Others v.
Hungary,268 მაგრამ, სასამართლოს ეს პრინციპები პირველად უნდა გამოეყენებინა საკუთრივ მოწმეთა
დაცვის პროგრამის შეფასებისას. ამგვარი შეფასების გასაღებს წარმოადგენდა ბალანსის მიღწევა ერთი
მხრივ, კონვენციის მე-2 მუხლის საფუძველზე სახელმწიფოს ვალდებულებებსა და, მეორე მხრივ,
ინდივიდთა მოვალეობას შორის, დაეცვათ თავიანთი თავი და ხელი არ შეეწყოთ რისკის შექმნისათვის.
კერძოდ:

სასამართლომ შეამოწმა, განახორციელა თუ არა ხელისუფლებამ ყველაფერი, რაც მისგან იყო

გონივრულად მოსალოდნელი, იმისათვის, რათა დაეცვა მომჩივანთა სიცოცხლე. რისკის
იდენტიფიცირებისთანავე, კონკრეტულ ღონისძიებათა მთელი სერია იყო განხორციელებული
მომჩივანთა დასაცავად, მაგრამ, ამას დასჭირდა საკმაოდ ხანგრძლივი დრო (მთლიანობაში წელიწადი
და ოთხი თვე), ვიდრე მომჩივნები ოფიციალურად იქნებოდნენ ჩართული დაცვის პროგრამაში.
თუმცა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ დროის განმავლობაში მოწმეები არ ყოფილან დატოვებული
ყურადღების გარეშე (თუმცაღა, სულ მცირე დასაწყისში მაინც, ის ხორციელდებოდა
იმპროვიზაციულად და შესაბამისი რეგულაციების არარსებობის პირობებში) და ხელისუფლების მიერ
არაერთი ნაკლოვანება იყო გამოსწორებული.

რაც შეეხებოდა სხვა ნაკლოვანებებს, რაც დაკავშირებული იყო პოლიციის ოფიცრების მხრიდან
მოვალეობების შესრულებასთან (ამ მიმართებით, განსაკუთრებით მხედველობაშია მათი მისიის,
როლისა და ფარგლების თაობაზე ნათელი ინსტრუქციების არარსებობა ზემდგომების მხრიდან და
უმოქმედობა რამდენიმე შემთხვევაში), სასამართლომ მიუთითა, რომ ეს ხარვეზებიც მათ მიერ
დროულად იყო გამოძიებული და გამოსწორებული. სასამართლომა ასევე ხაზი გაუსვა მომჩივანთა
მოვალეობას, ეთანამშრომლათ ხელისუფლებასთან, თავი შეეკავებინათ ზიანის მიმყენებელი
ნებისმიერი ქმედებისაგან და დაეცვათ მისიის უსაფრთხოება. სასამართლომ აღნიშნა, რომ
ხელისუფლების მხრიდან გამოვლენილი ნაკლოვანებები არ ამართლებდა მომჩივანთა პროვოკაციულ
საქციელს, მათი მხრიდან საკუთარი თავის დაცვის პასუხისმგებლობის განმეორებად
უგულვებელყოფას და მათ უარს დამორჩილებოდნენ შესაბამის ვალდებულებებს. ისინი არა მარტო არ
თანამშრომლობდნენ დამცველების ჯგუფთან, არამედ დაზიანების რისკის ქვეშ აყენებდნენ დაცულ
მოწმეთა თავიანთ სტატუსს სოციალურ მედიასა და ტელევიზიებში გამოჩენით. დაბოლოს, მათ
თავიანთი თავი ჩაიყენეს დიდი რისკის ქვეშ იმით, რომ ცალმხრივად შეიცვალეს საცხოვრებელი
ადგილი და გაემგზავრნენ საზღვარგარეთ. სასამართლომ ხაზი გაუსვა ხელისუფლების ძალისხმევას,

268
R.R. and Others v. Hungary, no. 19400/11, 4 December 2012.

163
გაეგრძელებინა მომჩივანთა დაცვა, მიუხედავად მათი საქციელისა, საზღვარგარეთ ყოფნის დროსაც კი,
ისევე როგორც, მათი სურვილი, ეპოვნათ ალტერნატიული გამოსავალი მოწმეთა დაცვის პროგრამიდან
მათი გამოყვანის გზით. საბოლოო ჯამში, ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ხელისუფლებამ
გააკეთა ყველაფერი, რაც მისგან გონივრულად იყო მოსალოდნელი მომჩივანთა სიცოცხლის დასაცავად
და მას არ ჰქონდა დარღვეული მომჩივანთა სიცოცხლის დაცვის კონვენციის მე-2 მუხლის საფუძველზე
წარმოშობილი პოზიტიური ვალდებულებები.

4. როდის შეერაცხება სახელმწიფოს მისი აგენტის მიერ ჩადენილი მკვლელობა,

პოზიტიური ვალდებულება აღასრულოს უცხო ქვეყანაში მისჯილი სასჯელი

ამ მხრივ უღრესად საინტერესო საქმეა Makuchyan and Minasyan v. Azerbaijan and Hungary .269 იგი
შეეხებოდა სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის მიჯნებს აქტისათვის, რომელიც არ შეერაცხება
სახელმწიფოს, და ხელშემკვრელი სახელმწიფოს ვალდებულებას მისჯილი პატიმრების გადაცემის
საკითხში. ის აგრეთვე შეეხებოდა იმ საპატიმრო სასჯელის აღუსრულებლობის დისკრიმინაციულ
ბუნებას, რომელიც შეფარდებული იყო ეთნიკურად მიკერძოებული დანაშაულისათვის
საზღვარგარეთ.

ნატოს მიერ დასპონსორებული კურსის გავლაში მონაწილეობის დროს ბუდაპეშტში, აზერბაიჯანელმა

ოფიცერმა (რ.ს.) მოკლა სომეხი ოფიცერი (მეორე მომჩივნის ძმისშვილი) და დაიმუქრა სხვა სომეხი
ჯარისკაცის (პირველი მომჩივანი) მოკვლით. რ.-ს.-ს მიესაჯა სამუდამო პატიმრობა უნგრეთში. 8 წლის
საპატიმრო სასჯელის მოხდის შემდეგ ის გადაეცა აზებაიჯანს მისჯილი პირების გადაცემის შესახებ
ევროპის საბჭოს კონვენციის შესაბამისად (Council of Europe Convention on the Transfer of Sentenced
Persons 270). აზერბაიჯანში დაბრუნების შემდეგ იგი გათავისუფლეს, შეიწყალეს და დააწინაურეს. მას
გადაუხადეს ხელფასი მთელი იმ დროისათვის, რომელიც მან გაატარა ციხეში. არაერთი მაღალი რანგის
ოფიცერმა გამოთქვა კომენტარი, სადაც ისინი ამართლებდნენ მის საქციელს და იწონებდნენ მისი
შეწყალების ფაქტს. საჩივარი შეტანილ იქნა მე-2 მუხლის საფუძველზე, როგორც ცალკე, ისე მე-14
მუხლთან ერთობლიობაში.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ აზერბაიჯანის მიერ აშკარა მოწონება და მხარდაჭერა დანაშაულისა,
რომელიც ჩადენილი იყო მისი შეიარაღებული ძალების ოფიცრის მიერ თავისი პირადი ქმედებით (in a
private capacity) და არა ოფიციალური მოვალეობების შესრულებისას, არ იწვევდა სახელმწიფოს
პასუხისმგებლობას კონვენციის მე-2 მუხლის არსებით დარღვევასთან ( under the substantive limb
of Article 2) მიმართებაში. თუმცა, აზერბაიჯანის მიერ უნგრეთის მიერ მისჯილი სასჯელის
სრულიად გაუმართლებელი აღუსრულებლობა იმასთან ერთად, რომ რ.ს. ლამის გმირად იქნა
269
Makuchyan and Minasyan v. Azerbaijan and Hungary, no. 17247/13, 26 May 2020.
270
Convention on the Transfer of Sentenced Persons, ETS 112.

164
გამოცხადებული და თან უამრავი ბენეფიტი ებოძა ყოველგვარი სამართლებრივი საფუძვლის
გარეშე, მიჩნეულ იქნა როგორც მე-2 მუხლის პროცედურულ ვალდებულებებთან შეუთავსებელი;
ყოველივე ეს აგრეთვე მიჩნეულ იქნა ეთნიკურად მოტივირებულ დისკრიმინაციად კონვენციის
მე-14 მუხლის გაგებით მე-2 მუხლის პროცედურულ ნაწილთან ერთობლიობაში.
აზერბაიჯანთან მიმართებისაგან განსხვავებით, სასამართლომ ვერ ჰპოვა მე-2 მუხლის
პროცედურული დარღვევა უნგრეთთან მიმართებაში, მიუთითა რა, რომ იგი მოქმედებდა
პატიმართა გადაცემის შესახებ კონვენციის პროცედურების შესაბამისად, რათა
დარწმუნებულიყო, რომ რ.ს. გააგრძელებდა სასჯელის მოხდას აზერბაიჯანში.
სასამართლომ ამ საქმეში დანერგა გარკვეული სიახლეები და მნიშვნელოვანი პრინციპები
სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის მიჯნების თაობაზე ქმედებებისათვის, რომლებიც არ
შეერაცხებოდა სახელმწიფოს და, ასევე, ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა მოვალეობების შესახებ
მისჯილი პატიმრების გადაცემის საკითხებში.
პირველი საკითხი, რომელიც სასამართლომ განიხილა, შეეხებოდა იმას, უნდა ყოფილიყო თუ არა
აზერბაიჯანი პასუხისმგებელი საკუთრივ ოფიცრის მიერ ჩადენილი დანაშაულისათვის და,
შესაბამისად, კონვენციის მე-2 მუხლის არსებითი დარღვევისათვის.
სასამართლომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა მიანიჭა იმ ფაქტს, რომ რ.ს. მკვლელობის ჩადენისას არ
მოქმედებდა თავისი ოფიციალური უფლებამოსილების განხორციელების ანდა ზემდგომის
ბრძანების შესრულების პროცესში. მან ასევე უარყო მომჩივანთა არგუმენტი, რომელიც
ეფუძნებოდა არამართლზომიერი საერთაშორისო აქტებისათვის სახელმწიფოთა
პასუხისმგებლობის თაობაზე გაეროს შაბლონურ მუხლებს (UN Draft Articles on the Responsibility of
States of Internationally Wrongful Acts)271.

სასამართლომ მიუთითა, რომ გაეროს აქტის მე-11 მუხლი ძალიან მაღალ მიჯნას აწესებდა
სახელმწიფოსათვის ამ კონტექსტში. ეს მიჯნა არ იყო შემოსაზღვრული შესაბამისი აქტის მხოლოდ
მოწონებითა და მხარდაჭერით, არამედ მოითხოვდა ორი პირობის დაკმაყოფილებას კუმულაციურად:
შესაბამისი აქტის აშკარა და ცალსახა „აღიარებას“ (“acknowledgement”) და სამართლებრივ
დადასტურებას (“adoption” ) იმისა, რომ იგი ჩადენილი იქნა თავად სახელმწიფოს მიერ.
მართალია, აზერბაიჯანის მთავრობის მიერ გატარებული ღონისძიებები აშკარად გამოხატავდა რ.ს.-ს
დანაშაულებრივი აქტის „მოწონებას“ (“approval”) და „მხარდაჭერას“ (“endorsement”), მაგრამ არ იყო
სარწმუნოდ ნაჩვენები, რომ აზერბაიჯანის სახელმწიფომ „აშკარად და ცალსახად“ (“clearly and
unequivocally”) “ აღიარა“ (“acknowledged”) და „სამართლებრივად დაადასტურა“ ( “adopted”) რ.ს.-ს აქტი
როგორც „მისი საკუთარი“ (“as its own”). შესაბამისად, არ არებობდა საფუძველი პირდაპირი და
კატეგორიული მტკიცებისათვის, რომ სახელმწიფო პასუხისმგებელი იყო ერთი მსხვერპლის
მკვლელობისა და მეორე მსხვერპლის მკვლელობის მცდელობისათვის.უფრო სწორი იქნებოდა
განმარტებულიყო, რომ აზერბაიჯანის მიერ გატარებული ღონისძიებების მიზანს წარმოადგენდა ამ

271
Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Report of the International Law
Commission on the Work of its 53rd Session (2001), UN Doc. A/56/10.

165
საქმისადმი დამოკიდებულის ჩვენება საჯაროდ და რ.ს.-ს პირადი, პროფესიული და ფინანსური
ვითარების გამოსწორება, რასაც სასამართლოს აზრით, არ გააჩნდა არავითარი გამართლება.

ამ საქმემ სტრასბურგის სასამართლოს ასევე მისცა შესაძლებლობა, გამოეყენებინა თავისი

პრეცედენტული სამართალი ერთი მხრივ სახელმწიფოს იურისდიქციის (მუხლი 1) და, მეორე მხრივ,
მე-2 მუხლის პროცუდურულ ნაწილთან საჩივრის შეთავსებადობის საკითხზე ratione loci საფუძვლით,
აზარბაიჯანის სახელმწიფოს მიმართ, ისეთი შემთხვევების დროს, როდესაც მისჯილი პატიმრის
გადაცემა მიმსჯელი ქვეყნიდან ხდება მშობლიურ ქვეყანაში იმ მიზნით, რომ მან გააგრძელოს
სასჯელის მოხდა თავის ქვეყანაში.

სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ იმ სასჯელის აღსრულება, რომელიც დაკისრებული იქნა სიცოცხლის
ხელყოფის საქმეებზე, უნდა დანახულიყო როგორც მე-2 მუხლის პროცედურული ვალდებულებების
განუყოფელი ნაწილი. იმის მიუხედავად, თუ სად იყო დანაშაული ჩადენილი, და იმის
გათვალისწინებით, რომ აზერბაიჯანი ეთანხმებოდა პატიმრის გადაცემას და პატიმრის გადაცემის
კონვენციის შესაბამისად იღებდა პასუხისმგებლობას, გაეგრძელებინა რ.ს.-ს პატიმრობის სასჯელის
აღსრულება, ამის შესრულება სავალდებული იყო მე-2 მუხლის პროცედურული ვალდებულებების
თანახმად. ქედან გამომდინარე, შესაბამისად არსებობდა განსაკუთრებული მახასიათებლები („special
features”), რომლებიც მიუთითებდა მე-2 მუხლის პროცედურულ ვალდებულებებთან აზერბაიჯანის
იურისდიქციულ კავშირზე. (Kitanovska Stanojkovic and Others v. the former Yugoslav Republic of
Macedonia 272, და Güzelyurtlu and Others v. Cyprus and Turkey 273 ). აზერბაიჯანის ქმედება, რომელმაც
ფაქტობრივად, დაუსჯელობა განუსაზღვრა რ.ს.-ს მის მიერ ეთნიკურ საფუძველზე ჩადენილი ძალზე
სერიოზული დანაშაულისათვის, შეუთავსებელი იყო კონვენციის მე-2 მუხლის წინაშე მის
ვალდებულებებთან.

ამავე საქმეში სასამართლომ პირველად განიხილა მიმსჯელი ქვეყნის ვალდებულებათა ფარგლები სასჯელის
მოხდის აღსრულების გაგრძელების საკითხში სხვა ქვეყანაში პატიმრის გადაცემის შემდეგ, განსაკუთრებით
დანაშაულის მსხვერპლთა და მათ ნათესავთა უფლებების დაცვის ჭრილში. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
უნგრეთის ხელისუფლებამ გაატარა საკმარისი ღონისძიებები ამ მიმართებით, მისდია რა გადაცემის შემდგომ
პროცედურებს, რაც სასჯელმისჯილი პატიმრის გადაცემის კონვენციით იყო გათვალისწინებული.

უნგრეთის ხელისუფლების ორგანოებმა აზერბაიჯანისაგან მოითხოვეს ინფორმაცია იმის თაობაზე, თუ რა

პროცედურა მოჰყვებოდა რ.ს.-ს სამშობლოში დაბრუნებას. მართალია, ამ საკითხზე აზერბაიჯანის პასუხი
იყო არასრული და ზოგადი, ფაქტობრივად, მაინც არ არსებობდა მყარი მტკიცებულება იმის საჩვებნებლად,
რომ უნგრეთის ხელისუფლებისათვის ცნობილი იყო, რომ რ.ს.-ს გაათავისუფლებდნენ აზერბაიჯანში მისი
დაბრუნებისთანავე. მართლაც, იმ დროის გათვალისწინებით, რაც რ.ს.-მ ფაქტობრივად მოიხადა უნგრეთის
ციხეში, სასამართლო ვერ ხედავს, კიდევ რა უნდა გაეკეთებინათ უნგრეთის კომპეტენტურ
ორგანოებს, გარდა იმისა, რომ დაეცვათ პატიმრის გადაცემის კონვენციით გათვალისწინებული

272
Kitanovska Stanojkovic and Others v. the former Yugoslav Republic of Macedonia, no. 2319/14, 13 October 2016.
273
Güzelyurtlu and Others v. Cyprus and Turkey [GC], no. 36925/07, 29 January 2019.

166
პროცედურა და მიჰყოლოდნენ პრეზუმფციას, რომ ევროპის საბჭოს სხვა წევრი სახელმწიფო
იმოქმედებდა კეთილსინდისიერად.

დაბოლოს, ეს გადაწყვეტილება ასევე მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისით, თუ რა ფორმით

განიხილა სასამართლომ საკითხი, წარმოადგენდა თუ არა ეთნიკური სიძულვილის საფუძველზე
საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის საზღვარგარეთ მისჯილი სასჯელის
აღუსრულებლობა დისკრიმინაციულ მოპყრობას კონვენციის მე -14 მუხლის გაგებით მე-2
მუხლის პროცედურულ ნაწილთან ერთობლიობაში. გადაწყვეტილება ასევე მნიშვნელოვანია იმ
თვალსაზრისით, თუ როგორ გაანაწილა ევროპულმა სასამართლომ მტკიცების ტვირთი ამ
274
საკითხში (Nachova and Others v. Bulgaria ).
ამ საქმის განსაკუთრებული მახასიათებლების გათვალისწინებით (რ.ს.-ს დაწინაურება, მისთვის
არაერთი ბენეფიტის მინიჭება ყოველგვარი სამართლებრივი საფუძვლის გარეშე, პრეზიდენტის მიერ
სპეციალური ვებგვერდის შექმნა რ.ს.-ს მიმართ აღფრთოვანების გამოხატვით), მიჩნეულ იქნა, რომ
მომჩივნებს უნდა წარმოედგინათ საკმარისად მყარი, აშკარა და თანმიმდევრული დასკვნები
იმისათვის, რათა დაეფუძნებინათ prima facie დისკრიმინაციის საქმე, კერძოდ, ის, რომ გატარებული
ღონისძიებები იყო რასობრივად მოტივირებული. იმის გათვალისწინებით, თუ რა რთული იქნებოდა
მომჩივნებისათვის ასეთი მიკერძოება ემტკიცებინათ გონივრულ ეჭვს მიღმა სტანდარტით,
სასამართლომ შეცვალა მტკიცების ტვირთი და აზერბაიჯანს გადააკისრა იმის დამტკიცების
ვალდებულება, რომ გაებათილებინა ბრალდება დისკრიმინაციის შესახებ, რაც მან ვერ შეძლო.

5. პატიმართა სიცოცხლის დაცვის ვალდებულება, პატიმრის დაცვა სხვა

პატიმრებისაგან

სახელმწიფოს აკისრია განსაკუთრებული პოზიტიური ვალდებულებები პატიმართა

სიცოცხლის დაცვისა. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის სამართლის მიხედვით,
სახელმწიფო ყველა შემთხვევაში პასუხისმგებელია პატიმრობაში მყოფი პირის უფლებების
დარღვევისათვის, რამდენადაც პატიმარი მთლიანად სახელმწიფოს განკარგულებაში
იმყოფება. სახელმწიფო პასუხისმგებელია პატიმრის სიცოცხლის უფლების
დარღვევისათვის, თუკი არ იქნა გაწეული დროული და კვალიფიციური სამედიცინო
დახმარება, რამაც ჯანმრთელობის გაუარესება და პატიმრის სიკვდილი გამოიწვია; აგრეთვე,
პატიმრის მკვლელობის დროს სხვა პატიმრის მიერ ანდა საეჭვო ვითარებაში პატიმრის
სიკვდილის შემთხვევაში, როდესაც უტყუარად ვერ დადგინდა სიკვდილის მიზეზი და
დაზიანებათა წარმოშობა.

დაზიანებათა არსებობის შემთხვევაში მოქმედებს ნეგატიური ვალდებულების დარღვევის

პრეზუმფცია, ანუ იმის დადგენილად მიჩნევა, რომ დაზიანებანი მიყენებულია
ხელისუფლების წარმომადგენლების (პოლიციის, ციხის თანამშრომლების) მიერ და
სახელმწიფო ყველა შემთხვევაში პასუხისმგებელია სიკვდილისათვის, თუ იგი ვერ

274
Nachova and Others v. Bulgaria [GC], nos. 43577/98 and 43579/98, § 157, ECHR 2005-VII. 35.

167
დაამტკიცებს დაზიანებათა სხვაგვარ წარმოშობას275. ამგვარად, მტკიცების ტვირთი
სახელმწიფოს ეკისრება. შესაბამისად, პატიმრის სიკვდილის ყველა შემთხვევაში
სახელმწიფო პასუხისმგებელია ან პოზიტიური, ან ნეგატიური ან ერთდროულად ორივე
სახის ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის.

შესატყვისი მაგალითია საქმე Abdurahman Orak v Turkey , 276 სადაც სასამართლომ ცნო
როგორც პოზიტიური, ისე ნეგატიური ვალდებულების დარღვევა, ამასთან ეს უკანასკნელი
ორ მიმართებაში - ერთი მხრივ, დროული და სათანადო დახმარების აღმოუჩენლობისა და
მეორე მხრივ, სიკვდილის მიზეზების გამოუძიებლობის გამო. ევროპულმა სასამართლომ
გაითვალისწინა, რომ დაპატიმრებამდე პიროვნება სრულიად ჯანმრთელი იყო, ხოლო
თურქეთის მთავრობამ ვერ წარმოადგინა დამაჯერებელი არგუმენტი დაზიანებათა შესახებ.
შესაბამისად, მიიჩნია, რომ დაზიანებანი მან ჟანდარმერიაში მიიღო. გაითვალისწინა
აგრეთვე ისიც, რომ მიუხედავად უამრავი ტრავმისა და დაზიანებისა, მათ შორის თავის
არეში, პატიმარი საავადმყოფოში გადაყვანილი იქნა მხოლოდ მე-6 დღეს და არც მაშინ
ჩაუტარდა ადეკვატური სამედიცინო დახმარება. გარდა ამისა, მხედველობაში იქნა
მიღებული, რომ პროკურორმა ეჭვქვეშ არ დააყენა ჟანდარმების ვერსია მომხდარის შესახებ
და მთლიანად გაიზიარა მათი ჩვენებები, მაშინ როდესაც სხვა პატიმრის ჩვენება
რადიკალურად განსხვავდებოდა მათგან. სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა, რომ ვერ
გაიზიარებდა დასკვნას, რომელიც მხოლოდ ჟანდარმების ჩვენებებს ემყარებოდა და მიიჩნია,
რომ ამ საქმეში სახელმწიფოს უხეშად ჰქონდა დარღვეული სიცოცხლის უფლების მიმართ
ნეგატიური და პოზიტიური ვალდებულებები. შესაბამისად, მან ცნო კონვენციის მე-2
მუხლის როგორც მატერიალური, ისე პროცედურული დარღვევა. მასთან ერთად აღიარა
კონვენციის მე-3, მე-6 და მე-13 მუხლების დარღვევაც.

იმის დამტკიცებაც კი, რომ პატიმარს დაზიანებანი მესამე მხარემ (მაგალითად, სხვა
პატიმარმა) მიაყენა, სახელმწიფოს არ ათავისუფლებს პასუხისმგებლობისაგან, ვინაიდან
სახელმწიფოს გააჩნია პოზიტიური ვალდებულება, უზრუნველყოს პატიმრის სიცოცხლის
უსაფრთხოება. ამგვარად, სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას პატიმრის სიცოცხლე სხვა
პატიმრების მხრიდან თავდასხმებისგანაც.

მაგალითად, საქმეში Paul and Audrew Edwards v The United Kingdom 277ევროპულმა
სასამართლომ ცნო სიცოცხლის უფლების დარღვევა, რამდენადაც ფსიქიკურად
დაავადებული ეჭვმიტანილი დაკავების საკანში მოთავსებული იქნა სხვა პირთან, რომელსაც

275
მაგალითისათვის იხ. საქმეები: Selmouni v France, judgment of 28 July 1999; Salman v Turkey, judgment
of 27 June, 2000.
276
App. N 31889/96, judgment of 14 February 2002.თითქმის იდენტური საქმეა Angelova v Bulgaria
( Judgment of 13 June 2002) იმ განსხვავებით, რომ სასიკვდილო დაზიანებანი პოლიციის მიერ
პიროვნებისათვის მიყენებული იქნა მისი დაკავებისას, რომელიც პოლიციაში მიყვანის შემდეგ იმავე
დღეს გარდაიცვალა. ევროპულმა სასამართლომ არ გაიზიარა პოლიციის ვერსია, რომ, თითქოს
დაზიანებანი დაზარალებულმა დაცემისა და თავის დარტყმის შედეგად მიიღო. იხ. აგრეთვე საქმე
Salman v Turkey (judgment of 27 June, 2000), სადაც ევროპულმა სასამართლომ არ გაიზიარა გამოძიების
ვერსია, თითქოს მომჩივნის ქმარს დაზიანებანი დაპატიმრებამდე ჰქონდა მიღებული და პატიმრობის
დროს გულის შეტევით გარდაიცვალა.
277
Judgment of 14 March 2002.

168
პარანოიდული შიზოფრენია გააჩნდა და რომელმაც პირველივე დღეს ცემით მოკლა იგი.
გამოძიების შედეგად დადგინდა, რომ ორივე მათგანი, თავიანთი ჯანმრთელობის
მდგომარეობის გამო, საერთოდ არ უნდა ყოფილიყვნენ პატიმრობაში და, მით უმეტეს ერთ
საკანში. ევროპულმა სასამრთლომ დაადგინა, რომ ხელისუფლებამ დაარღვია მომჩივნების
შვილის სიცოცხლის უფლება, რამდენადაც იგი სიცოცხლისათვის რეალურ და უშუალო
საფრთხეში ჩააგდო. სასამართლომ მიუთითა, რომ ხელსუფლებას უნდა სცოდნოდა და
შეეძლო კიდევაც სცოდნოდა, რომ პირი, ვისთან ერთადაც იგი საკანში მოათავსეს, საშიში
იყო გარშემომყოფთათვის, რამდენადაც არსებობდა ინფორმაცია მისი ფსიქიკური
ავადმყოფობის, მისი ალკოჰოლიკობისა და ნარკომანობის, მის მიერ წარსულში ძალადობის
აქტების ჩადენის შესახებ. სასამართლომ დაადგინა დარღვევა პოზიტიური
ვალდებულებების შეუსრულებლობისათვის. არ არსებობდა ინფორმაციისა და
კოორდინაციის აწყობილი სისტემა, ასეთი პატიმრების ერთ საკანში მოთავსება საერთოდ
დაუშვებელი იყო.

სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას პატიმრის სიცოცხლე იმ საფრთხისაგან, რომელიც

საკუთრივ ამ პირისაგან წარმოდგება. მაგალითად, როდესაც ცნობილია პატიმრის
სუიციდური მიდრეკილებების ან სხვა მიზეზთა გამო თვითმკვლელობის რეალური რისკის
შესახებ, სახელმწიფო ვალდებულია შესატყვისი სამედიცინო, ფსიქოლოგიური ან სხვაგვარი
დახმარება აღმოუჩინოს მას ამგვარი რისკის შესამცირებლად. შესაბამისად, თუ დადგინდა
მიზეზობრივი კავშირი ამ ვალდებულების შეუსრულებლობასა და პატიმრის სიკვდილს
შორის, სახელმწიფოს დაეკისრება პასუხისმგებლობა სიცოცხლის უფლების
278
დარღვევისათვის.

ბრალის არსი - სახელმწიფო პასუხისმგებელია პატიმრის თვითმკვლელობისათვის, თუ

დადგინდება, რომ იცოდნენ ან უნდა სცოდნოდათ თვითმკვლელობის რეალური, მყისიერი
საფრთხის ან სუიციდური მიდრეკილების შესახებ. მხედველობაში მიიღება, აგრეთვე,
გაუწიეს თუ არა ფსიქოლოგიური დახმარება, ზედამხედველობა და კონტროლი, და ყველა
სხვა ღონისძიება, რაც გონივრულად არის მოსალოდნელი ხელისუფლებისაგან ამგვარ
ვითარებაში.

ქინანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: ამ საქმეში არ ცნეს დარღვევა, რადგან პირი

მაშინვე მოათავსეს საავადმყოფოში, როგორც კი მან გამოავლინა თვითმკვლელობისაკენ

278
იხ. საქმეები Keenan v The United Kingdom ( judgment of 3 April 2001) და Trubnikov v Russia (judgment
of 30 November 2005), სადაც სტრასბურგის სასამართლომ ზემოაღნიშნული პრინციპები ჩამოაყალიბა.
ამ საქმეებში სასამართლომ არ ცნო კონვენციის მე-2 მუხლის დარღვევა, რამდენადაც, პირველ საქმეში
არ დადგინდა მიზეზობრივი კავშირი დახმარების აღმოუჩენლობასა და თვითმკვლელობას შორის,
ხოლო მეორე საქმეში კი დადგინდა, რომ პატიმარს რეგულარულად უტარდებოდა ფსიქიატრიული
შემოწმება, მისი მდგომარეობა ბოლო 3 წლის განმავლობაში სტაბილური იყო და უსამართლობა
იქნებოდა ხელისუფლების დადანაშაულება იმაში, რომ მან ვერ აღკვეთა თვითმკვლელობის რეალური
რისკი.

169
მიდრეკილება, გარდა ამისა, მას ყოველდღიურ ზედამხედველობას უწევდნენ. ის, რომ
განგაშის ზარი არ ჩაირთო, შეფასდა უიღბლობად.

ტრუბნიკოვის რუსეთის წინააღმდეგ: წარსულში ჩადენილი თვითდაზიანების მიუხედავად,

მიჩნეულ იქნა, რომ გონივრულად ვერ გაჭვრეტდნენ, რომ პატიმარი თავს ჩამოიხრჩობდა.

რენოლდი საფრანგეთის წინააღმდეგ : ამ საქმეში პირიქით, ციხის ადმინისტრაციამ იცოდა

პირის ფსიქიკური აშლილობისა და იმის შესახებ, რომ მას ესაჭიროებოდა მუდმივი
დაკვირვება და მკურნალობა. იგი არ გადაიყვანეს საავადმყოფოში. კვირაში ორჯერ
აწვდიდნენ წამლებს, მაგრამ არ ამოწმებდნენ, მიიღო თუ არა ისინი. 45 დღით კი
დისციპლინურ სადამსჯელო საკანში ამყოფეს, ისე, რომ არ გაუთვალისწინებიათ მისი
ფსიქიკური მდგომარეობა. დადგინდა დარღვევა.

ჰოროზი თურქეთის წინააღმდეგ : შეეხებოდა პატიმრის სიკვდილს შიმშილობის შედეგად.

არ დადგინდა დარღვევა, რადგან მას სათანადო სამედიცინო დახმარებას უწევდნენ.

არანაკლებ აქტუალურია საკითხი იმის შესახებ, მოიცავს თუ არა პატიმრის სიცოცხლის

დაცვის ვალდებულებანი იმასაც, რომ განხორციელდეს მოშიმშილე პატიმრის იძულებითი
კვება. მიჩნეულია, რომ შიმშილობის პირველ ეტაპზე, სახელმწიფომ პატივი უნდა სცეს
პატიმრის გადაწყვეტილებას, მის ნება-სურვილსა და ფიზიკურ ხელშეუხებლობას, მაგრამ
თუ შიმშილობის გამო იგი კომატოზურ მდგომარეობაში ჩავარდა ან მკვეთრად გაუარესდა
მისი ჯანმრთელობა, ასეთ დროს ჩარევა აუცილებელია. 279

სახელმწიფოს ევალება დაიცვას პატიმრობაში მყოფი პირი სხვა პატიმრების

თავდასხმებისაგან. პატიმარი მთლიანად სახელმწიფოს განკარგულებაშია და იგი
ვალდებულია დაიცვას მისი სიცოცხლე და ჯანმრთელობა.

6. ადამიანთა გაუჩინარება

საქმის გამოძიების ვალდებულება სახელმწიფოს ეკისრება აგრეთვე ადამიანის გაუჩინარების

დროს, როდესაც გარემოებების საფუძველზე ნავარაუდევია მისი სიკვდილი. სახელმწიფოს
ეკისრება გაუჩინარებული ადამიანის ძებნის ვალდებულება, განსაკუთრებით მაშინ,
როდესაც არსებობს გონივრული ეჭვი, რომ ის მოკლულია, ანდა ცნობილია, რომ ის ოდესღაც
დააკავეს და მას შემდეგ არაფერი სმენიათ მის შესახებ.

თურქეთის წინააღმდეგ კვიპროსის საჩივრებში, აგრეთვე საქმეში ვარნავა თურქეთის

წინააღმდეგ სასამართლომ ცნო მე-2 მუხლის განგრძობადი დარღვევა ხელისუფლების

279
Trechsel Stefan, Spotlights on Article 2 ECHR, The Right to Life, Development and Developing International and
European Law, 1999. გვ. 676-7. იხ. აგრეთვე საქმე X v FRG, app. N 10565/83, 7 EHRR 152-153.

170
უმოქმედობისათვის, ჩაეტარებინა ეფექტიანი გამოძიება იმ კვიპროსელი ბერძნების ბედისა
და ადგილსამყოფელის დასადგენად, რომლებიც გაუჩინარდნენ სიცოცხლისათვის საშიშ
გარემოებებში.

7. მესამე პირებისაგან წარმომდგარი საფრთხისაგან დაცვა

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე

მესამე პირებისაგან წარმომდგარი საფრთხისგანაც. თუმცა, უნდა დამტკიცდეს, რომ
ხელისუფლებამ იცოდა ან უნდა სცოდნოდა რომ ადამიანის სიცოცხლე რეალური და
უშუალო საფრთხის ქვეშ იმყოფებოდა.

ოსმანი გერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: მასწავლებელმა ტყვია ესროლა ყოფილი

მოსწავლის მამას, ვის მიმართაც აკვიატება განუვითარდა. სასამართლომ შეაფასა, იცოდნენ
თუ არა ხელისუფლების ორგანოებმა ან უნდა სცოდნოდათ თუ არა რეალური და
იმწუთიერი საფრთხის შესახებ და გაატარეს თუ არა ადეკვატური ზომები საფრთხის
თავიდან ასაცილებლად და პიროვნების დასაცავად. ამასთან, სასამართლომ ისიც თქვა, რომ
ამ სფეროში სახელმწიფოს არ შეიძლება დაჰკისრებოდა არაპროპორციული ტვირთი.
მაგალითად, მცველის დანიშვნის ვალდებულება, თუმცა, გარკვეულ გარემოებებში
შეიძლება ესეც კი შეიძლებოდა შესაბამისი ყოფილიყო. ამ საქმეში არ ცნეს დარღვევა, რადგან
არ დადგინდა, რომ პოლიციამ იცოდა ან უნდა სცოდნოდა რეალური და მყისიერი საფრთხის
შესახებ.

დინკი თურქეთის წინააღმდეგ შეეხებოდა ჟურნალისტის მკვლელობას თურქი

ნაციონალისტების მიერ თავისი მოსაზრებების გამო, რასაც გამოთქვამდა სომხეთისა და
თურქეთის ურთიერთობაზე. დადგინდა, რომ უშიშროების სამსახურმა იცოდა როგორც
მკვლელობის დიდი ალბათობის, ისე სავარაუდო წამქეზებლების შესახებაც და არ გაატარა
არავითარი ზომები.

კონტროვა სლოვაკეთის წინააღმდეგ: ცოლი პოლიციისაგან ითხოვდა გადაუდებელ

დახმარებასა და ჩარევას მისი ქმრის მხრიდან ფიზიკური ხელყოფის გამო. საჩივარი არ
დაარეგისტრირეს, გამოძიება არ დაიწყეს და სისხლისსამართლებრივის დევნა არ აღძრეს,
რასაც მოჰყვა ქმრის მიერ თავისი 2 შვილის მკვლელობა. დარღვევა.

ოპუზის საქმე შეეხებოდა ოჯახურ ძალადობას ცოლსა და სიდედრზე, მათზე მუდმივ

თავდასხმებს, რაც დასრულდა ორივეს მოკვლით. დადგინდა, რომ ხელისუფლებამ იცოდა ამ
თავდასხმების შესახებ. მართალია დევნები იღძვრებოდა, მაგრამ ისინი წყდებოდა, ვინაიდან
კანონი არ იძლეოდა დევნის გაგრძელების შესაძლებლობას, თუკი თავდახმას არ მოჰყვებოდა
შრომის უნარის დაკარგვა 10 დღეზე მეტი ვადით. სასამართლომ აღნიშნა, რომ

171
საკანონმდებლო ჩარჩო არ იყო ადეკვატური ოჯახური ძალადობისაგან პირის დასაცავად.
დარღვევა.

მასტრომატეოს საქმეში სასამართლომ არ ცნო დარღვევა. ამ საქმეში ციხიდან დროებით

გათავისუფლებულებმა ისევ ჩაიდინეს მკვლელობა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ პატიმრების
გათავისუფლების გამო სახელმწიფოს ვერ დაეკისრებოდა პასუხისმგებლობა ამ პირების მიერ
გათავისუფლების შემდეგ ჩდენილი მკვლელობის გამო, ვინაიდან პატიმრების
რესოციალიზაციის იტალიური პროგრამა არ ეწინააღმდეგებოდა მე-2 მუხლს. თუმცა,
საქმეში მაიორანო იტალიის წინააღმდეგ, სასამართლომ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა
დაადგინა . ძალადობრივი დანაშაულის ჩადენაში სამუდამო პატიმრობამისჯილმა და ერთი
დღით დროებით გათავისუფლებულმა პატიმარმა ჩაიდინა ორი მკვლელობა და
გაუპატიურება. დარღვევევის აღიარება დაეფუძნა იმ გარემოებას, რომ ხელისუფლებას
ინფორმატორმა შეატყობინა, რომ პატიმარი მკვლელობას გეგმავდა, მან კი არაფერი
მოიმოქმედა.

როცა არსებობს ეჭვი, რომ მკვლელობა უკავშირდება რასობრივ მოტივებს, განსაკუთრებით

მნიშვნელოვანია სრულყოფილი გამოძიების ჩატარება ხელისუფლებისადმი ნდობის
შესანარჩუნებლად და იმის საჩვენებლად, რომ იგი უნარიანია, დაიცვას ადამიანები
რასობრივი ძალადობისაგან - განმარტა სასამართლომნაჩოვას საქმეში.

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება დაიცვას ადამიანი სიკვდილის

საფრთხისაგან, თუნდაც ეს საფრთხე წარმოდგებოდეს ამავე პირისაგან.

ატამანი თურქეთის წინააღმდეგ : შეხებოდა სამხედრო მოსამსახურის ფსიქიკურ

აშლილობას. სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა დაეფუძნა მის უმოქმედობას, კერძოდ კი იმ
გარემოებას, რომ არ იქნა მიღებული ზომები მის დასაცავად და არ აღუკვეთეს მას
სასიკვდილო იარაღზე წვდომა.

მამედოვი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ: ბინიდან გასახლებისას ქალი დაემუქრა პოლიციას

თავის მოკვლით. პოლიციამ ეს მუქარა არასერიოზულად მიიღო. მე-2 მუხლის
მატერიალური დარღვევა არ დადგინდა, მაგრამ სასამართლომ აღწერა პოზიტიური
ვალდებულებები : სასამართლომ განმარტა, რომ, ასეთი მუქარა უკიდურესი
სერიოზულობით უნდა ყოფილიყო მიღებული, იმის მიუხედავად, თუ რამდენად მყისიერი
იყო ეს საფრთხე. თუკი სახელმწიფოს წარმომადგენლები ამგვარი საფრთხის შესახებ
შეიტყობდენ საკმარისი დროით ადრე, მათ ევალეობდათ ხელი შეეშალათ მუქარის
განხორციელებისათვის ყველა საშუალებით, რაც იქნებოდა გონივრული და დროული
არსებულ ვითარებაში. მოცემულ საქმეზე დადგინდა პროცესუალური დარღვევა, რადგან
გამოძიება მხოლოდ იმის გარკვევით შემოიფარგლა, წააქეზეს თუ არა პოლიციელებმა
თვითმკვლელობა, ისე, რომ არ უცდიათ დაედგინათ, იცოდნენ თუ არა პოლიციელებმა
თვითმკვლეობის საფრთხის შესახებ და გაატარეს თუ არა ყველა ადეკვატური ზომა ამ
საფრთხის აღსაკვეთად ან შესამცირებლად.

172
 8. ვალდებულებანი სიცოცხლისათვის საფრთხის აცილების სფეროში
(გარემოს დაცვა, საფრთხეები და უბედური შემთხვევა)

პრინციპულად, სახელმწიფო მოვალეა იზრუნოს საიმისოდ, რომ აღკვეთოს სიცოცხლის

საფრთხე, მაგრამ ეს მოვალეობანი შეზღუდულია. მაგალითად, სახელმწიფო მოვალეა
გაატაროს ღონისძიებები ტერორისტული აქტებისაგან მოსახლეობის დასაცავად. მაგრამ
სახელმწიფოს არ მოეთხოვება გამორიცხოს ყოველგვარი შესაძლო ძალადობა ადამიანის
წინააღმდეგ. შესაბამისად, იმ საკითხის შეფასებისას, დაარღვია თუ არა სახელმწიფომ
კონკრეტულ შემთხვევაში სიცოცხლის დაცვის პოზიტიური ვალდებულება, გაცილებით
უფრო მეტადაა საქმის გარემოებებზე დამოკიდებული, ვიდრე სხვა შემთხვევებში. საკითხი
იმისდა მიხედვით უნდა გადაწყდეს, გაატარა თუ არა სახელმწიფომ საკმარისი ღონისძიებები
ადამიანთა სიცოცხლის დასაცავად.280

სახელმწიფო ვალდებულია იზრუნოს იმ საფრთხის გასანეიტრალებლად, რომელიც

წარმოიშობა მოსახლეობისათვის საკვები პროდუქტებისა და მედიკამენტების ნაკლებობის,
სამედიცინო დახმარების არარსებობის, გზებზე, სამუშაო თუ საცხოვრებელ ადგილას
უსაფრთხოების არარსებობის, ანდა გარემოს დაბინძურების გამო. თუ სახელმწიფოს
უმოქმედობას ან ამ მიმართებით საკმარისი ღონისძიებების გაუტარებლობას სასიკვდილო
შედეგი (მსხვერპლი მოჰყვა), კონსტიტუციის მე-15 მუხლი დარღვეულად ჩაითვლება.

სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებანი განსაკუთრებით ძლიერია, როდესაც საქმე

შეეხება ინდუსტრიის სფეროს და, მით უფრო, ინდუსტრიული საქმიანობის ისეთ
შემთხვევებს, რომლებიც ბუნებრივად შეიცავენ სიცოცხლის რისკს. მაგალითად, საქმიანობა
დაკავშირებული ატომურ ენერგიასთან, ქიმიურ ნივთიერებებთან და სხვ.; ასეთ დროს,
სახელმწიფოს ვალდებულება, გარემოსა და მოსახლეობის სიცოცხლის დასაცავად
უზრუნველყოს წარმოების პროცესისა და მისი ნარჩენების უსაფრთხოება, ძალიან ძლიერია.

მაგალითად, 2004 წელს განხილულ საქმეში Öneryıldız v. Turkey ევროპულმა სასამართლომ

უყოყმანოდ ცნო სიცოცხლის უფლების დარღვევა პოზიტიური ვალდებულების
შეუსრულებლობისათვის, რომელიც იმით გამოიხატა, რომ არ იქნა უზრუნველყოფილი
უსაფრთხოების ღონისძიებები ნაგავსაყრელის ტერიტორიაზე, მიუხედავად იმისა, რომ
მოსახლეობა სისტემატიურად აფრთხილებდა ხელისუფლებას საშიშროების შესახებ და
სთხოვდა დახმარებას. ნაგავსაყრელზე მიტოვებული ტოქსიკური ნივთიერებების - მეთანის
-აირისაფეთქების შედეგად 11 სახლი დაინგრა, დაიღუპა და დაზიანდა ათობით ადამიანი.

მაგალითისათვის იხ. საქმე W v The United Kingdom (app. No. 9348/81, 32 DR. 1983), სადაც მომჩივანი
280

მიუთითებდა, რომ გაერთიანებული სამეფოს ხელისუფლების მხრიდან არ იყო გატარებული

საკმარისი ღონისძიებები სიცოცხლის საფრთხისაგან ადამიანთა დასაცავად, რომელიც არსებობდა
ჩრდილოეთ ირლანდიაში ტერორიზმის გამო. ადამიანის უფლებათა კომისიამ მხედველობაში მიიღო
შესაბამის ადგილზე სამხედროებისა და უშიშროების საკმარისი რაოდენობა და მიიჩნია, რომ
ხელისუფლებას სიცოცხლის დაცვის ვალდებულება დარღვეული არ ჰქონდა.

173
დადგინდა მიზეზობრივი კავშირი სახელმწიფოს უმოქმედობასა და მომხდარს შორის.
სახელმწიფოსათვის ცნობილი იყო, რომ ვენტილაციის სისტემის გაუმართაობის გამო,
არსებობდა მეთანის აფეთქების საშიშროება. გარდა ამისა, უმნიშვნელო ჯარიმა დაეკისრა
ქალაქის მერს, რაც ადეკვატურად ვერ ჩაითვლებოდა. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-2 და
მე-8 მუხლების დარღვევა. 281

საქმე Budayeva and Others v. Russia 282 შეხებოდა მომჩივნებს, რომლებიც ცხოვრობდნენ
მთიან რეგიონში მდებარე ქალაქში. მეწყერისაგან (mudslide) ჩამოინგრა რამდენიმე სახლი.
რვა ადამიანი დაიღუპა, მათ შორის, ერთ-ერთი მომჩივნის მეუღლე, სხვა მომჩივნემა მიიღეს
სხეულის დაზიანება, ფსიქოლოგიური ტრავმა და დაკარგეს საცხოვრებელი. მომჩივნებმა
მიუთითეს, რომ რუსეთის ხელისუფლებამ არაფერი იღონა მოსალოდნელი საფრთხის
ასაცილებლად, ზიანის შესამცირებლად და კატასტროფის მიზეზების გამოსაძიებლად.
სასამართლომ დაადგინა, რომ სახეზე იყო მე-2 მუხლის არსებითი დარღვევა რუსეთის
ხელისუფლების უმოქმედობისათვის, დაეცვა პირველი მომჩივნის ქმრის სიცოცხლე და
ქალაქის სხვა მაცხოვრებლები მეწყერისგან (from mudslides which devastated their town).
მართლაც არ არსებობდა არავითარი გამართლება ხელისუფლების უმოქმედობისა,
განეხორციელებინა მიწის დაგეგმარება, შესაბამის რელიეფთან დაკავშირებული პოლიტიკა
სახიფათო, რისკთან დაკავშირებულ ტერიტორიულ ადგილებში და გაეთვალისწინებინა ის
მოსალოდნელი რისკი, რაც ქალაქის მაცხოვრებლებს ემუქრებდათ. სასამართლომ ასევე
დაადგინა მე-2 მუხლის პროცედურული დარღვევა იმის გამო, რომ მოხდარი ინციდენტი არ
ყოფილა გამოძიებული.

საქმე Kolyadenko and Others v. Russia 283 შეეხებოდა მდინარისა და წყლის რეზერვუარის
ახლოს მცხოვრებ მომჩივნებს. ისინი ძალიან დაზარალდნენ რეგიონში წყალდიდობის გამო.
მათ გააპროტესტეს, რომ ხელისუფლებამ ვერ დაიცვა მათი სიცოცხლე, როდესაც
რეზერვუარიდან წყალი გაუშვა მათთვის წინასწარი გაფრთხილების გარეშე და ვერ შეძლო
შეენარჩუმებინა მდინარის კალაპოტი. გარდა ამისა, ვერც სასამართლოს მეშვეობით
მოხერხდა მათი ზიანის ანაზღაურება. სასამართლომ დაადგინა, რომ რუსეთმა ვერ შეასრულა
თავისი პოზიტიური ვალდებულება დაეცვა მომჩივანთა სიცოცხლე და ამიტომ მე-2 მუხლის
არსებითი დარღვევა სახეზე იყო. გარდა ამისა, მე-2 მუხლი დარღვეული იყო პროცედურის
ნაწილშიც, რამდენადაც შემთხვევა გამოძიებული არ იყო, მომჩივნებმა ვერ მიიღეს
სასამართლოს ადეკვატური პასუხი და ვერ განხორციელდა თანამდებობის პირების
ანგარიშვალდებულება მომხდარის გამო. დამატებით, სახეზე იყო კონვენციის მე-8 მუხლის
(პირადი და ოჯახური ცხოვრება) და პირველი ოქმის პირველი მუხლის (საკუთრების
უფლება) დარღვევა. თუმცა დაადგინა, რომ მე-13 მუხლი დარღვეული არ იყო, რადგან
მომჩივნებს ჰქონდათ შესაძლებლობა საჩივარი შეეტანათ სასამართლოში და მოეთხოვათ
კომპენსაცია, თანაც, რუსეთის სამართალი ასევე იძლეოდა სისხლისსამართლებრივი დევნის
დაწყების შესაძებლობას (ეს კარგი მაგალითია იმისა, რომ მე-13 მუხლისათვის მნიშვნელობა
281
Öneryıldız v. Turkey , [GC] no. 48939/99, 30 November 2004; აღსანიშნავია, რომ ამ საქმის
განხილვისას თურქეთის მთავრობამ თავადაც აღიარა თავისი „დანაშაული“.
282
Budayeva and Others v. Russia, nos. 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02 and 15343/02, 20 March 2008;
283
Kolyadenko and Others v. Russia, nos. 17423/05, 20534/05, 20678/05, 23263/05, 24283/05 and 35673/05, 28
February 2012;

174
არ აქვს, რამდენად წარმატებულად გამოიყენეს მომჩივნებმა გასაჩივრების საშუალება.
მთავარია, რომ გასაჩივრების საშუალებას სამართალი ითვალისწინებს და მისი გამოყენება
შესაძლებელია).

კონვენციის მე-2 მუხლის საფუძველზე სახელმწიფოს წარმოეშობა პოზიტიური

ვალდებულებანი, გაატაროს ღონისძიებები სიცოცხლისათვის საშიში ინფექციური
დაავადებების, მათ შორის, შიდსის გავრცელების საწინააღმდეგოდ. ასეთი ღონისძიებების
გაუტარებლობა ან მათი არაადეკვატურად განხორციელება (მაგალითად, მოსახლეობის
ვაქცინაციის სახელმწიფო პროექტის განხორციელება სამედიცინო უსაფრთხოების წესების
დარღვევით), რამაც მსხვერპლი გამოიწვია, საკმარისი საფუძველია სიცოცხლის უფლების
დარღვეულად მიჩნევისათვის284.

საზოგადოდ, სახელმწიფო ვალდებულია ადამიანის სიცოცხლე დაიცვას კერძო პირთა

ხელყოფისაგან, მაგალითად, მაშინ, როდესაც პიროვნებას მოკვლით ემუქრებიან. მაგრამ ასეთ
დროს, იმისდა მიხედვით, თუ რამდენად რეალურია სიცოცხლისათვის შექმნილი საფრთხე
და მისი მატერიალიზაციის მოსალოდნელობა, გადაწყდება, წარმოეშვა თუ არა სახელმწიფოს
აქტიური ღონისძიებების გატარების ვალდებულება. სიცოცხლისათვის შექმნილი
ნებისმიერი საფრთხე არ ავალდებულებს ხელისუფლებას აქტიური ღონისძიებების
გატარებას. ასეთი ვალდებულებანი მხოლოდ მაშინ წარმოიშობა, როდესაც ხელისუფლებამ
იცოდა ან უნდა სცოდნოდა, რომ ერთი ან რამდენიმე ადამიანის სიცოცხლე რეალურ და
უშუალო საფრთხეში იმყოფებოდა. სიცოცხლის უფლება არ წარმოადგენს „ სიცოცხლის
დაზღვევას “, რომელიც სახელმწიფოს მხრიდან არის გარანტირებული 285.

სასამართლო აფასებს, გააკეთა თუ არა სახელმწიფომ ყველაფერი სიცოცხლის საფრთხის

შესამცირებლად, მოსახლეობისათვის აუცილებელი ინფორმაციის მიწოდებისას,
საჭიროების შემთხევაში მათი ევაკუაციისათვის, და ა. შ.

ზემოთ მითითებულ Öneryıldız -ის საქმეში, სასამართლომ ხაზგასმით მიუთითა, რომ

სახელმწიფომ იცოდა ან უნდა სცოდნოდა, რომ ნაგავსაყრელის სიახლოვესთან მცხოვრები
ადამიანთა სიცოცხლე აფეთქების საფრთხის ქვეშ იმყოფებოდა.

კალენდერი თურქეთის წინააღმდეგ: იგი შეეხებოდა სარკინიგზო შემთხვევას, რასაც

მსხვერპლი მოჰყვა. დადგინდა, რომ უსაფრთხოების მარეგულირებელი კანონმდებლობა არ
იყო აღსრულებული, სადგურზე არ არსებობდა მატარებლის პლატფორმები, რის გამოც
მგზავრებს უხდებოდათ ლიანდაგების გადაკვეთა. რკინიგზის კომპანიის წინააღმდეგ კი არ
დაიწყეს სამართალწარმოება.

284
ამ თემაზე იხ. D.J. Harris, M.O’Boyle, C. Warbrick, Law of ECHR, Butterworths, London, Dublin, Edinburg,
1995, გვ. 41
285
Torkel Opsal, The right to Life, The European System for the Protection of Human Rights, Boston, London,
1993. გვ. 211

175
საქმე M. Özel and Others v. Turkey შეეხებოდა მიწისძვრისგან გამოწვეული სიკვდილის
შემთხვევებს. მომჩივნის ნათესავები დაიღუპნენ საცხოვრებელი ბინების დანგრევის
შედეგად, რაც გამოიწვია თურქეთში 1999 წელს მომხდარმა მიწისძვრამ და რასაც შედეგად
მოჰყვა მიწისძვრის რეგიონში მცხოვრები ადგილობრივი მოსახლეობის დიდი მსხვერპლი.
მომჩივნების აზრით, საქმის გარემოებები მეტყველებდნენ სახელმწიფოს მხრიდან
კონვენციის მე-2 მუხლის როგორც არსებით, ისე პროცედურულ დარღვევებზე. ისინი
აპროტესდებდენ იმ გარემოებას, რომ რომ ადგილობრივმა ხელისუფლებამ ქონების
მფლობელებსა და მშენებლებს მისცა ხუთი და ზოგჯერ უფრო მეტ სართულიანი შენობების
აშენების უფლება მიწისძვრისათვის სენსიტიურ ზონებში. აგრეთვე იმ გარემოებას, რომ
ადგილობრივი ხელისუფლება არ ახორციელებდა კონტროლს, ხორციელდებოდა თუ არა ამ
რეგიონში მშენებლობა გეგმიური რეგულაციების მიხედვით.

სასამართლომ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ მას წინა მსგავს საქმეები უკვე ჰქონდა
დადგენილი, რომ სახელმწიფო ანგარიშვალდებული იყო ბუნებრივი კატასტროფების დროს
ადამიანთა მსხვერპლის გამო. ეს საქმე იმით იყო მნიშვნელოვანი, რომ ეს იყო პირველი
შემთხვევა, როდესაც სასამართლომ მიიჩნია, რომ მე-2 მუხლი გამოყენებადი იყო მიწისძვრის
დროს ადამიანთა დაღუპვის მიმართ. სასამართლომ, ცხადია, აღნიშნა, რომ რომ სახელმწიფო
ვერ გააკონტოლებდა მიწისძვის მოვლენას, მაგრამ მიუთითა, რომ მიწისძვისათვის
სენსიტიურ ზონებში მშენებლობის დროს მე-2 მუხლი ხელისუფლებისაგან მოითხოვდა
საჭირო პრევენციული ღონისძიებების გატარებას კატასროფის მასშტაბის შესამცირებლად და
მის შედეგებთან გასამკლავებლად. სეისმოლოგიური რისკის არეალში მშენებლობის
დაგეგმვა და მისი კონტროლი არსებითი იყო. შიდა სასამართლოებს მომჩივნების საქმეზე
დაადგინილი ჰქონდათ, რომ მიწისძვრის დროს დანგრეული ბინები აშენებული იყო
დაგეგმვისა და უსაფრთხოების რეგულაციების დაუცველად, რომლებიც შემუშავებული იყო
ისეთი რეგიონებისათვის, სადაც ასეთი რისკის არსებობა ცნობილი იყო. უფრო მეტიც:
ხელისუფლება არ აკონტროლებდა და ვერ უზრუნველყო ამ რეგულაციებთან მშენებლობის
შესაბამისობა.

მაგრამ სასამართლო უძლური გახდა არსებითად განეხილა მომჩივნების საჩივარი მე-2

მუხლის არსებითი დარღვევის ჭრილში საჩივრის დასაშვებობის ზოგიერთი კრიტერიუმის
დაუკმაყოფილებლობის გამო. თუმცა, მან დაადგინა მე-2 მუხლის პროცედურული დარღვევა
იმ სისხლისსამართლებრივი პროცედურების ხარვეზიანობის გამო, რომელიც მიწის
მესაკუთრეებისა და მშენებლების წინააღმდეგ იყო აღძრული.

9. ჯანმრთელობის დაცვა

სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, გაატაროს ადეკვატური ზომები მოსახლეობის

სამედიცინო დახმარების კონტექსტში, ოღონდ ამ ვალდებულებს ფარგლები სახელმწიფოს
რესურსების გათვალისწინებით ყალიბდება.ამგვარად, ამ სფეროში მოთხოვნები გაცილებით

176
ნაკლებადმკაცრია, ვიდრე პატიმრების სიცოცხლის დაცვის სფეროში. მაგრამ, თუ
სამედიცინო დახმარების მიწოდებისას დისკრიმინაციული მოპყრობაა დაშვებული , ეს
შეიძლება არღვევდეს მე-2 მუხლსაც მე-14 მუხლთან ერთად. ეს არის პოზიტიური
ვალდებულებების სფერო და მოიცავს როგორც პრევენციულ ღონისძიებებს, ისე გამოძიების
ვალდებულებას საჯარო თუ კერძო ჯანმრთელობის სფეროში; იგი ასევე მოიცავს შესაბამისი
რეგულაციების არსებობის ვალდებულებას, პაციენტის სიკვდილის შემთხვევაში
გარდაცვალების მიზეზების განსაზღვრის მოვალეობას. სამედიცინო დაუდევრობის
შემთხვევებში აუცილებელი არ არის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა.
სამოქალაქო პასუხისმგებლობაც შესაძლებელია საკმარისად ჩაითვალოს, თუკი ბრალეულ
პირს ასეთი პასუხისმგებლობის დაეკისრება და ამასთან, ზანისანაზღაურების საკითხიც
ადეკვატურად გადაწყდება.

ოიალი თურქეთის წინააღმდეგ : საქმე შეეხებოდა ახალშობილის შიდსით

ინფიცირებას სისხლის გადასხმის დროს. მართალია დამნაშავე პასუხისმგებლობაში მისცეს
და დაზარალებულს გარკვეული კომპენსაცია გადაუხადეს, მაგრამ ეს კომპენსაცია საკმარისი
იყო მხოლოდ 1 წლის მკურნალობისათვის. დარღვევა.

დოდოვი ბულგარეთის წინააღმდეგ: შეეხებოდა მოხუცებულთა სახლიდან

ალცჰაიმერის დაავადების მქონე პირის გაუჩინარებას - გამოძიება დაიწყო და გაჭიანურდა.
არავინ დასჯილა დისციპლინური წესით. დარღვევა.

…v. Romania .. ახალგაზრდა ბოშა, დაავადებული სულიერი აშლილობით და შიდსის

ვირუსით, გარდაიცვალა საავადმოფოში, რომელიც არ იყო აღჭურვილი საშუალებებით, რაც
აუცილებელი იყო შიდსის ვირუსის სამკურნალოდ. გარდა ამისა, იგი განიცდიდა საკვებისა
და აუცილებელი მედიკამენტების ნაკლებობას. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთ
საავადმყოფოში ახალგაზრდის მოთავსებით სახელმწიფომ მისი სიცოცხლე სრულიად
გაუმართლებლად ჩააყენა საფრთხის ქვეშ. შესაბამისად, სასამართლომ ცნო მე-2 მუხლის
როგორც არსებითი, ისე პროცედურული დარღვევა.

Marro and others v. Italy –მომჩივნების ვაჟიშვილი და ძმა გარდაიცვალა ციხეში ნარკოტიკული
საშუალების გადამატებეული დოზის მიღების გამო. ამ საქმეში სასამართლომ არ ცნო
კონვენციის მე-2 მუხლის დარღვევა, რადგან დადგინდა, რომ ციხის ადმინისტრაციას
არაერთი ღონისძიება ჰქონდა გატარებული ციხეში ნარკოტიკების შემოტანის
პრევენციისათვის. არ არსებობდა მიზეზობრივი კავშირი ციხეში ნარკოტიკების შოვნის
შესაძლებლობასა და მის სიკვდილს შორის, რომელიც გადაჭარბებული დოზის გამოყენებას
მოჰყვა შედეგად.

ერთ-ერთ ინგლისურ საქმეში დადგინდა, რომ შიდსით დაავადებული მომჩივნის გაძევება

რეგიონში, დააჩქარებდა მის სიკვდილს, რადგან იქ არ იყო უზრუნველყოფილი ისეთი
სამედიცინო დახმარების მიღების შესაძლებლობა, როგორიც მას ესაჭიროებოდა. დადგინდა
მე-2 და მე-3 მუხლების დარღვევა.

177
 გაძევება (მე-2 და მე-3 მუხლები)

გადაწყვეტილება, მიღებული საქმეზე F.G. v. Sweden შეეხებოდა სხვა ქვეყანაში პირის

გამძევებელი სახელმწიფოს ვალდებულებას, გამოიძიოს არა მხოლოდ ინდივიდუალური
რისკის ის ფაქტორები, რომლებსაც მომჩივანი თავად ეყრდნობა, არამედ ისინიც, რომლებსაც
ის თავად არ მიუთითებს.

მომჩივანმა თავშესაფრის მოთხოვნით მიმართა შვედეთს და მიუთითა თავის საქმიანობაზე,

როგორც ირანის რეჟიმის ოპონენტისა. მართალია მან მიუთითა თავის ქრისტიანულ
რწმენაზე, მაგრამ უარი თქვა დაყრდნობოდა ამ საფუძველს თავშესაფრის მოთხოვნის
გასამყარებლად. მისი მოთხოვნა უარყოფილ იქნა. განმეორებითი მოთხოვნის დროს მან
გამოიყენა არგუმენტი თავის რწმენის თაობაზე, მაგრამ ხელისუფლებამ მიუთითა, რომ ეს არ
წარმოადგენდა „ახალ გარემოებას“ რომელიც გაამართლებდა საქმის ხელახალ განხილვას.

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ მომჩივნის გაძევება ირანში დაარღვევდა კონვენციის მე-2 და
მე-3 მუხლებს არა მარტო იმ რისკების გათვალისწინებით, რომლებიც მის პოლიტიკურ
წარსულს უკავშირდებოდა, არამედ მის რელიგიურ რწმენასაც.

უმთავრესი არსებითი საკითხი ამ საქმეში შეხებოდა იმის გადაწყვეტას, ვალდებული იყო

თუ არა სახელმწიფო შეეფასებინა ის ინდივიდუალური რისკები, რომელზედაც არ
მიუთითებდა პირი თავის თავშესაფრის მოთხოვნაში. მე-2 და მე-3 მუხლით ნაგულისხმევი
სახელმწიფოს ვალდებულებები გულისხმობდა, რომ სახელმწიფოს შეეფასებინა პიროვნების
წინაშე არსებული საერთო რისკი თავისი საკუთარი ინიციატივით. მართალია, მე-2 და მე-3
მუხლები არ მოითხოვდა სახელმწიფოსაგან, გამოეძია ყველა რისკ-ფაქტორი, რომელზედაც
მომჩივანი არ მიუთითებდა, მაგრამ, თუკი სახელმწიფოსათვის ცნობილი იყო ფაქტების
შესახებ, რომლებიც მეტყველებდნენ გაძევების შემთხვევაში არასათანადო მოპყრობის
შესაბამის რისკებზე, ხელისუფლებას მოეთხოვებოდა საკუთარი ინიციატივით შეეფასებინა
ეს რისკი.

ფეტუსის სიცოცხლის უფლება, აბორტი

ფეტუსის სიცოცხლის უფლება პირდაპირ უკავშირდება აბორტის თემას. საკითხი იმის

შესახებ, იცავს თუ არა სიცოცხლის უფლება ფეტუსის სიცოცხლის უფლებას, იმასთანაა
დაკავშირებული, თუ როდის იწყება „სიცოცხლე“, არის თუ არა ემბრიონი/ ფეტუსი
„ ადამიანი“, და საერთოდ, როგორია მისი მორალური და სამართლებრივი სტატუსი.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლი, ისევე როგორც ევროპული კონვენციის მე-2

178
მუხლი, ყველას სიცოცხლეს უფლებას იცავს და სრულებითაც არ გამორიცხავს იმას, რომ
მათში ფეტუსის სიცოცხლის უფლებაც ვიგულისხმოთ და არა მხოლოდ დაბადებული
ადამიანებისა. მაგრამ პრობლემის სირთულეს ის განაპირობებს, რომ ფეტუსის მორალური
და სამართლებრივი სტატუსის საკითხი, ევთანაზიის პრობლემისა არ იყოს, ერთდროულად
უკავშირდება ბიოლოგიურ, სამედიცინო, ეთიკურ, რელიგიურ და ფილოსოფიურ საკითხებს.
იგი მჭიდროდაა გადაჯაჭვული აბორტის თემასთან. ემბრიონის / ფეტუსის სიცოცხლის
აბსოლუტური უფლების აღიარება აბორტის სრულ აკრძალვას მოითხოვს და ხშირად
უპირისპირდება დედის უფლებებს, მათ შორის, ზოგჯერ მის სიცოცხლის უფლებასაც,
როდესაც ორსულობა სერიოზულ რისკთან არის დაკავშირებული. ასეთ დროს აბორტის
აკრძალვა იმის აღიარება იქნებოდა, რომ ფეტუსის დაუბადებელი სიცოცხლე უფრო მაღალი
ღირებულებაა, ვიდრე ორსული ქალის სიცოცხლე.286

ევროპულ სასამართლოსაც ჯერ არ გაუცია ზუსტი პასუხი კითხვაზე, იცავს თუ არა

კონვენციის მე-2 მუხლი დაუბადებელი ბავშვის სიცოცხლეს. იგი თავს იკავებს ამ უფლების
აღიარებისაგან; თუმცა, არც კატეგორიულად გამორიცხავს მას. მან კატეგორიულად
287
გამორიცხა მხოლოდ აბსოლუტური უფლება ფეტუსისათვის . ამრიგად, ფეტუსის
სიცოცხლის უფლება კონვენციის მე-2 მუხლით არ არის პირდაპირ დაცული. თუმცა,
მართებული იქნება, თუ ვიტყვით, რომ დაუბადებელი ბავშვების სიცოცხლის ნაწილობრივი
(არააბსოლუტური) დაცვა არ ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის
სამართალს. ცნობილია, რომ ამ საკითხზე განსხვავებული შეხედულებები არსებობს
მსოფლიოში და არც ევროპული მასშტაბით მოიძებნა კონსენსუსი. ევროპული სასამართლოს
გაუბედაობაც ფეტუსის სიცოცხლის უფლების როგორც აღიარების, ისე მისი უარყოფის
საკითხში, სწორედ ამითაა გამოწვეული.

286
აღსანიშნავია, რომ ფეტუსის სიცოცხლის უფლება არც ადამიანის უფლებათა სფეროში უნივერსალური
საერთაშორისო-სამართლებრივი აქტებით არის უზრუნველყოფილი. მაგალითად, ცნობილია, რომ ადამიანის
უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისა(1948) და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო
პაქტის (1966) შემუშავებისას, უარყოფილი იქნა იდეა, რომ სიცოცხლის უფლება ჩასახვის მომენტიდან ყოფილიყო
დაცული. არც ბავშვთა უფლებების შესახებ (გაეროს) კონვენციაშია (1989) კონკრეტული მითითება
დაუბადებელი ბავშვის სიცოცხლეზე, თუმცა, მისი დებულებების მიხედვით, ბავშვთა დაცვის საკითხები მოიცავს
როგორც დაბადებამდე, ისე დაბადების შემდგომ პერიოდს. მათგან განსხვავებით, ბიომედიცინის
შესახებ(ოვიედოს) კონვენცია (1997) კონკრეტულად შეიცავს ემბრიონის დაცვის შესახებ დებულებებს. კონვენციის
განმარტებების მიხედვით, კონვენციის 1-ლ მუხლში მითითებული სიტყვა „ადამიანი“ (human being) ამ მუხლის
შინაარსში გულისხმობდა იმას, რომ ადამიანის ღირსება და თვითმყოფადობა (identity) დაცული უნდა
ყოფილიყო სიცოცხლის ჩასახვისთანავე. ფეტუსის სიცოცხლის უფლებას გამოკვეთილად იცავენ ადამიანის
უფლებათა ამერიკული კონვენცია (1969) და ადამიანისა და ხალხის უფლებათა აფრიკული ქარტია (1981) , თუმცა,
ინტერამერიკული რეგიონული სისტემის სასამართლო პრაქტიკა არ უზრუნველყოფს ფეტუსის სიცოცხლის
აბსოლუტურ დაცვას. აღსანიშნავია, რომ კანადისა და აშშ-ს უზენაესმა სასამართლოებმა ასევე უარი თქვეს
ფეტუსისადმი პიროვნების თანაბარ მოპყრობაზე.

287
X v the United Kingdom, (Com. Dec. of 29 May 1980). იხ. აგრეთვე საქმეები X v Norway (Com. dec. of 29
May 1961) და X v Austria (com. Dec. of 10 December 1976), სადაც ადამიანის უფლებათა კომისიამ უარი
თქვა შეეფასებინა in abstracto აბორტის კანონმდებლობა კონვენციის მე-2 მუხლთან. იხ. აგრეთვე საქმე
Bruggemenn and Scheuten v FRG (Com.dec. of 12 July 1977), სადაც კომისიამ ღიად დატოვა საკითხი,
ჩაითვლებოდა თუ არა დაუბადებელი ბავშვი „სიცოცხლედ“ კონვენციის მე-2 მუხლის გაგებით.

179
 ვო საფრანგეთის წინააღმდეგ: შეეხებოდა შემთხვევით აბორტს ექიმის დაუდევრობის
შედეგად. ექიმის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყების მოთხოვნა
წარუმატებელი აღმოჩნდა, ვინაიდან შიდა სისხლის სამართალი არ გამოიყენებოდა 21
კვირის ფეტუსის მიმართ. მომჩივანმა უარი თქვა სამოქალაქო სამაღთლებრივი საშუალების
გამოყენებაზე ზიანის ანაზრაურების მოთხოვნით. ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ
სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობა ექიმის წინააღმდეგ (რა საშუალებაც
მომჩივანმა არ გამოიყენა) მოცემულ შემთხვევებში საკმარისი იყო; სისხლისსამართლებრივი
პროცედურების აუცილებლობა არ გამომდინარეობდა კონვენციის მე-2 მუხლიდან, ვინაიდან
ეს მუხლი ადამიანის სიცოცხლეს იცავდა, ხოლო საკითხი იმის თაობაზე, იცავდა თუ არა ეს
მუხლი ფეტუსის სიცოცხლის უფლებასაც, გაურკვეველი იყო, ვინაიდან ევროპაში არ
არსებობდა საერთო აზრი იმის თაობაზე, თუ როდის იწყებოდა სიცოცხლე (ჩასახვიდან,
ფეტუსის გარკვეული ასაკიდან თუ ბავშვის დაბადებიდან). სასამართლომ განმარტა, რომ
„ არც სასურველი იყო და არც შესაძლებელი, აბსტრაქტულად გაეცა პასუხი კითხვაზე, იყო
თუ არა დაუბადებელი ბავშვი „პირი“ კონვენციის მე-2 მუხლის გაგებით. შესაბამისად,
გაურკვეველი რჩებოდა, ვრცელდება თუ არა ფეტუსზე სრული მოცულობით მე-2 მუხლით
გათვალისწინებული დაცვა. სასამართლომ მხოლოდ ის თქვა გარკვევით, რომ ეს მუხლი არ
ითვალისწინებდა სიცოცხლის აბსოლუტურ უფლებას ფეტუსისათვის. ეს გადაწყვეტილება
შემდგომ ხშირად იყო გაკრიტიკებული.

ბოსო იტალიის წინააღმდეგ : იგი შეეხებოდა ქალის მიერ აბორტის გაკეთებას ქმრის
ნება-სურვილის წინააღმდეგ. მიუხედავად იმისა, რომ ამგვარი აბორტი დაშვებული იყო
ეროვნული კანონით, სასამართლომ საჩივარი დაუშვებლად ცნო. აბორტი დაშვებული იყო
ქალის ჯანმრთელობის დასაცავად და აღნიშნული დაშვება ამყარებდა სამართლიან ბალანსს
ჩანასახის ინტერესებსა და ქალის ინტერესებს შორის.

ასეთი მიდგომები განპირობებულია რთული ღირებულებათა კონფლიქტით. საქმე

ისაა, რომ ფეტუსის სიცოცხლის უფლება ხშირად უპირისპირდება დედის სიცოცხლისა და
ჯანმრთელობის დაცვის, ასევე მისი პირადი ცხოვრების დაცის უფლებებს, რა დროსაც
უპირატესობა ხშირად ენიჭება დედის უფლებებს. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ, მართალია
ფეტუსის სიცოცხლის უფლება არასაკმარისად არის დაცული, მაგრამ საერთაშორისო
სამართალი იცავს ფეტუსის ღირსებას, მაგალითად, მასზე სამედიცინო თუ ბიოლოგიური
ექსპერიმენტების ჩატარების აკრძალვით.

ევთანაზია, სიცოცხლეზე უარის თქმის უფლება, სიცოცხლის გამახანგრძლივებელი

ღონისძიებები შეწყვეტა

ევთანაზიის საკითხი იმავდროულად გულისხმობს საკითხს, არსებობს თუ არა სიცოცხლეზე

უარის თქმის „უფლება“.

180
როგორც ევროპულმა სასამარტლომ განმარტა, კონვენციის მე-2 მუხლით დაცული
სიცოცხლის უფლება არ გულისხმობს სიცოცხლეზე უარის თქმის, ანუ სიკვდილის უფლებას,
მათ შორის სხვისი დახმარებით თვითმკვლელობის გზით. სიცოცხლის უფლება,
კონვენციით უზრუნველყოფილი სხვა ე. წ. „ თავისუფლების უფლებებისაგან “
განსხვავებით, არ გულისხმობს ნეგატიურ ასპექტს, ნეგატიურ თავისუფლებას (მაგალითად,
გამოხატვის თავისუფლება, გულისხმობს ადამიანის უფლებას, არ გამოხატოს თავისი აზრი;
გაერთიანების თავისუფლება - ადამიანის უფლებას, არ გაერთიანდეს ამა თუ იმ
ორგანიზაციაში და სხვ. ). სიცოცხლის უფლებას არ გააჩნია ნეგატიური ასპექტი -
სიცოცხლეზე უარის თქმის, ანუ სიკვდილის უფლება. მისგან არ გამომდინარეობს
სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხებზე ადამიანის თვითგამორკვევის უფლება; უფლება იმისა,
რომ სიცოცხლეს ამჯობინოს სიკვდილი და მიიღოს გადაწყვეტილება საკუთარი სიცოცხლის
განკარგვის შესახებ. თვითმკვლელობის გადაწყვეტილება, მათ შორის სხვისი დახმარებით
თვითმკვლელობისა, ვერ იქნება დაცული სიცოცხლის უფლების ნეგატიური ასპექტის
მოშველიებით. შესაბამისად, თვითმკვლელობაში დახმარების აკრძალვა არ
ეწინააღმდეგება სიცოცხლის უფლების არსს. სიცოცხლის ხელშეუვალობა ავალდებულებს
სახელმწიფოს დაიცვას იგი ყოველგვარი ხელყოფისაგან, მათ შორის თვითმკვლელობაში
დახმარების აკრძალვით.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ კონვენციის მე-2 მუხლი

(რომელიც სიცოცხლის უფლებას იცავს) არ შეიძლებოდა განმარტებულიყო იმგვარად, რომ
მასში ნაგულისხმები ყოფილიყო სიცოცხლეზე უარის უფლება და რომ ეს მუხლი არ
შეეხებოდა გადაწყვეტილებას, რაც ადამიანს თავისი სიცოცხლის მიმართ შეიძლება მიეღო.
სასამართლოს განმარტებით, სიცოცხლის უფლებაში შეუძლებელია ნაგულისხმები
ყოფილიყო მისგან დიამეტრალურად განსხვავებული „ სიკვდილის უფლება “. ამიტომ ამ
მუხლის საფუძველზე შეუძლებელი იყო გაკეთებულიყო დასკვნა, რომ ადამიანებს ჰქონდათ
სიკვდილის უფლება სხვა პირის ან სახელმწიფოს დახმარებით.

აღნიშნული იმავდროულად იმასაც ნიშნავს, რომ მე-2 მუხლიდან პირდაპირ არ

გამომდინარეობს არც ევთანაზიის უფლება, ანუ განუკურნებელი სენით დაავადებული და
ავადმყოფობის ტერმინალურ სტადიაში მყოფი ადამიანის უფლება, ექიმის დახმარებით
განეშოროს სიცოცხლეს აუტანელი ფიზიკური და მორალური ტანჯვისაგან თავის
დასახსნელად. თუმცა, გაბედულად არც იმის თქმა შიძლება, რომ ევთანაზიის უფლება
კონვენციას ეწინააღმდეგება.

საქმე ის არის, რომ ევთანაზია მრავალ განზომილებიანი პრობლემაა, რომელიც

მოიცავს ფილოსოფიურ, სამართლებრივ, რელიგიურ, მორალურ, ეთიკურ, ბიოლოგიურ და
ფინანსურ საკითხებს. ევთანაზია არის უკურნებელი სენით დაავადებული პაციენტის
სიკვდილის დაჩქარება სიბრალურის მოტივით, აუტანელი ფიზიკური თუ მორალური
ტკივილებისაგან მისი გათავისუფლების მიზნით, სიცოცხლის გამახანგრძლივებელი
ღონისძიებების შეწყვეტის გზით, როდესაც პაციენტი კვდება ბუნებრივად (პასიური
ევთანაზია) ან მოვლენათა განვითარებაში აქტიური ჩარევით, მაგალითად, მისთვის

181
სასიკვდილო დოზის წამლის მიცემით (აქტიური ევთანაზია). ევთანზიად შეიძლება
განხილულ იქნეს არა მარტო ის შემთხვევები, როდესაც სიკვდილის დაჩქარება ხდება
პაციენტის სურვლით ან თანხმობით, არამედ მაშინაც, როდესაც თანხმობის მიღება
შეუძლებელია პაციენტის უუნარობის გამო. ორივე შიმთხვევა - როგორც პასიური, ისე
აქტიური ევთანაზია - გულისხმობს პაციენტის სიკვდილის დაჩქარებას და მოითხოვს ექიმის
დასკვნის აუცილებლობას, რომ შესაბამის გარემოებებში პაციენტისათვის უმჯობესია
მოკვდეს. აუცილებელი პირობაა ისიც, რომ სიკვდილის დამაჩქარებელი ღონისძიება
ხორციელდებოდეს ექიმის მიერ შესაბამისი დადგენილი პროცედურების დაცვით.

მსგავსად აბორტისა, ევთანაზიის საკითხთან მიმართებაშიც გაურკვეველი ვითარებაა. არც

ამ თემებზე არსებობს საერთო ევროპული მიდგომები. მე-2 მუხლი არ მოითხოვს, რომ
პასიური ევთანაზია, რომელიც გულისხმობს სიცოცხლის გამახანგრძლივებელი
ღონისძიებების შეწყვეტს, დანაშაულად იყოს გამოცხადებული. მაგრამ იგი მოითხოვს, რომ
აქტიური ევთანაზია, განუკურნებელი სენით დაავადებული პირის მკვლელობა
სიბრალულის მოტივით, მაგრამ მისი თანხობის გარეშე, დანაშაულად იყოს გამოცხადებული.
მაგრამ პირის თანხმობის შემთხვევაში აქტიური ევთანაზიის დაშვება აკრძალული არ არის
და ეს სახელმწიფოს გადასაწყვეტია. ამგვარად, ვითარება იმგვარია, რომ პასიური ევთანაზია
არ მიიჩნევა კონვენციის დარღვევად, ხოლო აქტიური ევთანაზიის ლეგიტიმურობა
ეროვნულ სახელმწიფოზეა დამოკიდებული. აქტიური ევთანაზიის არც დაშვება და არც
აკრძალვა არ ეწინააღმდეგება კონვენციას. სტრასბურგის სასამართლომ მხოლოდ ის
განმარტა ცხადად, რომ ევთანაზიის უფლებას არ გააჩნდა სამართლებრივი დასაყრდენი
კონვენციის მე-2 მუხლში; რომ სიკვდილის უფლება ვერ იქნებოდა განხილული, როგორც
ადამიანის უფლება, თავად გაეკეთებინა არჩევანი სიცოცხლესა და სიკვდილს შორის, და რომ,
მაშასადამე, სიკვდილის უფლებას არ მოიცავდა კონვენციის მე-2 მუხლი.

თუმცა, მართალია, ევთანაზიის უფლებას კონვენციის მე-2 მუხლში არა აქვს არავითარი
დასაყრდენი, მაგრამ მას ლეგიტიმური დასაყრდენი აქვს სხვა უფლებებში, კერძოდ,
პიროვნების თავისუფალი განვითარებისა და პირადი ცხოვრების დაცულობის უფლებებში,
რომლებიც ადამიანს თავისი პირადი ცხოვრების ნებისმიერ საკითხში თავისი ნება-
სურვილის შესაბამისად გადაწყვეტილების მიღების, მათ შორის სამედიცინო
მომსახურებაზე უარის თქმის უფლებას ანიჭებს. უწინარესად კი, ევთანაზიას დასაყრდენი
აქვს ადამიანის უფლებაში, იყოს წამებისა და ღირსების დამამცირებელი მოპყრობისაგან
დაცული. შემთხვევითი არ არის, რომ ევთანაზიას ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც
„ უფლებას ღირსეულ სიკვდილზე “. განუკურნებელი სენით დაავადების დროს, როდესაც
ადამიანის დარჩენილი სიცოცხლე დაკავშირებულია აუტანელ ფიზიკურ ან მორალურ
ტკივილებთან ან/ და დამამცირებელ მდგომარეობაში ყოფნასთან, სიცოცხლის დასრულება
მართლაც შეიძლება შეესაბამებოდეს ადამიანის რეალურ ინტერესებს, რომლებიც
გადასწონის მისი არასრულფასოვანი სიცოცხლის „ ხელშეუვალობას “.

საქმეში პრეტი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, სასამართლომ არ ცნო სახელმწიფოს

პასუხისმგებლობა იმის გამო, რომ გაერთიანებული სამეფო დანაშაულად აცხადებდა
თვითმკვლელობაში დახმარებას. მან აღნიშნა, რომ მე-2 მუხლი ვერ იქნებოდა იმგვარად

182
განმარტებული, რომ იგი მოიცავდა დიამეტრულად საწინააღმდეგო უფლებას კერძოდ,
სიკვდილის უფლებას. სასამართლომ ვერ მიიღო გადაწყვეტილება ვერც მე-2 და ვერც მე-3 ან
მე-8 მუხლების კონტექსტში. იგი არ დაეთანხმა მოსაზრებას, რომ ევთანაზიის უფლებაზე
აურის თქმა წარმოადგენდა ადამიანის ტანჯვისათვის გაწირვას (მე-3 მუხლი) ან პირადი
ცხოვრების უფლებაში ჩარევას (მე-8 მუხლი), თუმცაღა, აღიარა, რომ მე-8 მუხლთან
მიმართებაში შეიძლებოდაგაზიარებულიყო სიცოცხლის ხარისხთან დაკავშირებული
გარკვეული მოსაზრებები.

პრეტის საქმემ წარმოაჩინა ევთანაზიისათვის დამახასიათებელი ღირებულებათა

სერიოზული კონფლიქტი. კონფლიქტის ერთ მხარესაა ადამიანის ღირსება, ავტონომია,
პირადი ცხოვრების უფლება, თვითგანსაზღვრის უფლება, ადამიანის უფლება, დაცული
იქნეს არაადამიანური და დამაცირებელი მოპყრობისაგან. მეორე მხარესაა - ტანჯვასა და
უიმედო მდგომარეობაში მყოფი სასიკვდილოდ განწირული ადამიანის სიცოცხლის უფლება,
მისივე ნებისა და რეალური ინტერესების საწინააღმდეგოდ. ღირებულებათა ასეთ
კონფლიქტში საეჭვოა, რომ უპირატესობა უნდა მიენიჭოს კონფლიქტის მეორე მხარეს
დარჩენილ გაუფასურებული და ტანჯვად გადაქცეული სიცოცხლის „უფლებას“. მით უფრო
ალოგიკურია ევთანაზიისადმი დამოკიდებულება დაუბადებელი ბავშვის სიცოცხლის
დაუცველობის გათვალისწინებით, რადგან არასწორი იქნებოდა იმის მტკიცება, თითქოს
გაცილებით ნაკლებად მნიშვნელოვანია ჯერ დაუბადებელი ბავშვის, სრულიად უმწეო
არსების დაცვა, ვიდრე სასიკვდილოდ განწირული ადამიანისა მისივე ნების
საწინააღმდეგოდ.

რაც შეეხება თვითმკვლელობაში დახმარების ისეთ შემთხვევებს, რომლებიც არ არის

დაკავშირებული უკურნებელი სენით დაავადებულ პირთან, იგი ვერასდროს გამართლდება
კონვენციის მე-2 მუხლით. სახელმწიფო ვალდებულია იქონიოს შესაბამისი სისხლის
სამართლებრივი კანონმდებლობა და, დასაჯოს პირი, რომელიც მკვლელობას ახორციელებს
მსხვერპლის ტხოვნით, თუნდაც სიბრალულის მოტივით.

საქმე Lambert and others

v. France შეეხებოდა სიცოცხლის გამახანგრძლივებელი
ღონისძიებები შეწყვეტის ლეგიტიმურობას, კერძოდ, მკურნალი ექიმის მიერ,
კონსულტაციის შედეგად მიღებულ გადაწყვეტილებას სიცოცხლის შემანარჩუნებელი
მკურნალობის შეწყვეტის თაობაზე პაციენტისათვის, რომელსაც არ ჰქონდა წინასწარ
დატოვებული ამის თაობაზე ნათელი ინსტრუქცია. ვისენტ ლამბერტი გახდა საგზაო
შემთხვევის მსხვერპლი 2008 წელს. ის იმყოფებოდა ვეგეტატიურ მდგომარეობაში და იღებდა
სიცოცხლის შემანარჩუნებელ კვებასა და ჰიდტრატაციას. 2014 წლის 11 იანვარს გამართული
საკონსულტაციო პროცედურების შემდეგ მისმა მკურნალმა ექიმმა გადაწყვიტა მისთვის
სიცოცხლის შემანარჩუნებელი კვებისა და ჰიდრატაციის შეწყვეტა. მართალია,
ადმინისტრაციულმა სასამართლომ გადაავადა ექიმის გადაწყვეტილების აღსრულება, მაგრამ
სახელმწიფო საბჭომ ეს გადაწყვეტილება მართლზომიერად მიიჩნია.

183
მომჩივნები იყვნენ ვინსენტ ლამბერტის მშობლები, ნახევარ-ძმა, და და. მათი პრინციპული
მოსაზრებით, კვებისა და ჰიდრატაციის შეწყვეტა ეწინააღმდეგებოდა მე-2 მუხლს. რამდენიმე
მესამე მხარე, მათ შორის, ვინსენტ ლამბერტის ცოლი და ოჯახის კიდევ ორი წევრი მხარს
უჭერდნენ მკურნალი ექიმის გადაწყვეტილებას. სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ
თუკი სახელმწიფო საბჭოს გადაწყვეტილება აღსრულდებოდა, ეს არ იქნებოდა კონვენციის
მე-2 მუხლის დარღვევა.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივნებს არ ჰქონდათ უფლება ვინსენტ ლამბერტის სახელით

და მისი ინტერესების სასარგებლოდ ედავათ. ვინსენტ ლამბერტი არ იყო გარდაცვლილი,
თუმცაღა იმყოფებოდა მოწყვლად და უმწეო მდგომარეობაში. მართალია, მას წინასწარ არ
ჰქონდა მიცემული ცხადი ინსტრუქცია სიცოცხლის შემანარჩუნებელი ღონისძიებების
შეწყვეტის თაობაზე, მაგრამ სახელმწიფო საბჭოს მიჩნეული ჰქონდა, რომ მომჩივნების მიერ
გაპროტესტებული ექიმის გადაწყვეტილება ვერ ჩაითვლებოდა ვინსენტ ლამბერტის
ნებასთან შეუთავსებლად. ევროპულმა სასამართლომ დაასკვნა, რომ ვერ იქნა დადგენილი,
რომ სახეზე იყო ინტერესთა თანხვედრა ( “convergence of interests”) მომჩივნების მტკიცებასა
და ვინსენტ ლაბერტის სურვილს შორის.

მომჩივანთა საჩივარი თავიანთი საკუთარი სახელით, მე-2 მუხლის საფუძველზე (როგორც

არაპირდაპირი მსხვერპლისა), ვიწრო ხასიათისა იყო. ისინი არ ამტკიცებდნენ, რომ
მოცემული შემთხვევა უნდა განხილულიყო როგორც თვითმკვლელობაში დახმარება ან
ევთანაზია. უფრო მეტიც, ისინი სადავოდ არც ხდიდნენ სიცოცხლის შემანარჩუნებელი
ღონისძიებების შეწყვეტას, როგორც ასეთს, რომლის გაგრძელებაც სულ უფრო და უფრო
არაგონივრული ხდებოდა. ისინი უფრო იმაზე აკეთებდნენ აქცენტს, რომ შესაბამის
სამართლებრივი აქტი (კანონმდებლობა) მოკლებული იყო საჭირო გარკვეულობასა და
სიზუსტეს.

სასამართლომ აღნიშნული საკითხები განიხილა სახელმწიფოს პოზიტიური

ვალდებულებების ჭრილში, ერთი მხრივ, პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცულობის,
ხოლო მეორე მხრივ, პირადი ავტონომიურობის ინდივიდუალურ უფლებებთან
მიმართებაში. კიდევ შემდგი ფაქტორები იქნა მხედველობაში მიღებული: არსებული შიდა
მარეგულირებელი საკანონმდებლო ჩარჩო, რომელიც შეთავსებადი იყო მე-2 მუხლის
მოთხოვნებთან; და შესაძლებლობა, რომ პაციენტის ინტერესებიდან გამომდინარე, მისი
ოჯახის წევრებს ექიმის გადაწყვეტილების თაობაზე კონსულტაციისთვის მიემართათ
სასამართლოსათვის. სტრასბურგის სასამართლომ დაასკვნა, რომ შესაბამისი შიდა
კანონმდებლობა არ ხასიათდებოდა საჭირო გარკვეულობისა და სიზუსტის ნაკლებობით,
როგორადაც იგი მიაჩნდათ მომჩივნებს. მან შიდა საკანონმდებლო მარეგულირებელი ჩარჩო
და შემდგომი საკონსულტაციო პროცედურები მიიჩნია მე-2 მუხლთან შეთავსებადად და
„საკმარისად ცხადად“. ამგვარად სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ სახელმწიფოს პოზიტიური
ვალდებულებები დარღვეული ჰქონდა და კონვენციის მე-2 მუხლი არ ცნო დარღვეულად.

184
 მუხლი 3 - წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობისა და სასჯელის
აკრძალვა

ძირითადი პრინციპები:

კონვენციის მე-15 მუხლის თანახმად არ შეიძლება ამ მუხლიდან გადახვევა, ვინაიდან

ადამიანის წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობისა და საჯელის აკრძალვა
წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას. შესაბამისად, მისგან რაიმე გამონაკლის დაშვება და ამ
უფლებების შეზღუდვა დაუშვებელია. ამავე მიზეზეზის გამო დაუშვებელია კონვენციის მე-3
მუხლით ნაკისრი ვალდებულებებიდან დროებით გადახვევაც თვით ომის ან საგანგებო
მდგომარეობის დროს. ამის თაობაზე ცალსახად არის მითითებული კონვენციის მე-15
მუხლში, რომელიც კონვენციის ზოგიერთი უფლებიდან გადახვევის შესაძლებლობას
ითვალისწინებს ომის ან საგანგებო მდგომარეობის დროს.

წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის გამომხატველი საერთო ტერმინია

„არასათანადო მოპყრობა“ (ill treatment). მისი შინაარსი სამივე ამ ცნებას მოიცავს.

არასათანადო მოპყრობა რომ არღვევდეს მე-3 მუხლს, იგი უნდა აღწევდეს სისასტიკის
მინიმალურ ზღვარს. სისასტიკის შეფასება სხვადასხვა გარემოებაზეა დამოკიდებული :
მოპყრობის ხანგრძლივობა, ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ზიანი, მსხვერპლის ასაკი, სქესი,
ჯანმრთელობის მდგომარეობა.

არასათანადო მოპყრობის დადგენისას გამოიყენება გონივრულ ეჭვს მიღმა სტანდარტი.

ამგვარი მაღალი სტანდარტის გამოყენება კრიტიკის საგანია, რადგან ასეთ საქმეებში ყველა
მტკიცებულება სახელმწიფოს ხელშია და მომჩივნებს უჭირთ მათი მოპოვება.

არასათანადო მოპყრობის მუქარა, ასევე არღვევს მე-3 მუხლს, თუკი საფრთხე საკმარისად
რეალურია.

ტერორიზმის წინააღმდეგ ბრძოლა ვერ გაამართლებს ტერორიზმში ეჭვმიტანილი

პირისადმი არასათანადო მოპყრობას.

სახელმწიფოს ეკისრება ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება არასათანადო მოპყრობის

ყოველი შემთხვევა ეფექტიანად გამოიძიოს, დაადგინოს და დასაჯოს პასუხისმგებელი
პირები და გაატაროს აუცილებელი პრევენციული ღონისძიებები.

პოზიტიური ვალდებულებები, პრევენცია და გამოძიება:

185
სახელმწიფოს ეკისრება მთელი რიგი პოზიტიური ვალდებულებები არასათანადო
მოპყრობის აღსაკვეთად და შედეგების გამოსასწორებლად, იმის მიუხედავად, ეს
სახელმწიფო თანამდებობის პირების მიერ არის ჩადენილი თუ კერძო პირების მიერ.
სახელმწიფოს ევალება გონივრული ნაბიჯები გადადგას არასათანადო მოპყრობის
აღსაკვეთად, რომლის შესახებაც იცოდნენ ან ვალდებულნი იყვნენ სცოდნოდათ.

მაგალითად, ქართულ საქმეში, რომელიც შეეხებოდა იეჰოვას მოწმეებზე ეკლესიაში

თავდასხმას სხვა რელიგიის წარმოამდგენელთა მრიდან, სასამართლომ დაადგინა, რომ
ხელისუფლებამ არაფერი იღონა მართლმადიდებელი ექსტრემისტებისაგან მათ დასაცავად,
უარი განაცხადა ჩარეულიყო და გამოიჩინა ინდიფერენტიზმი რელიგიური უფლებების
ხელყოფის მიმართ.

მე-3 მუხლი სახელმწიფოს აკისრებს ეფექტიანი გამოძიების ვალდებულებას, როდესაც

არსებობს ბრალდებები ასეთი მოპყრობის შესახებ. გამოძიებას უნდა ჰქონდეს უნარი,
მოახდინოს პასუხისმგებელი პირების იდენტიფიცირება და დასჯა. გამოძიება უნდა იყოს
დამოუკიდებელი, და მოქმედებდეს საზოგადოებრივი ზედამხედველობის ქვეშ.

თუ არ მოხდა ინციდენტის ეფექტიანი გამოძიება, ეს შეიძლება გახდეს მე-3 მუხლის არა

მარტო პროცესუალური, არამედ მატერიალური ნაწილის დარღვევის საფუძველიც. საქმეში
სტოიკა რუმინეთის წინააღმდეგ სახელმწიფომ დამაჯერებლად ვერ დაასაბუთა, რომ 14
წლის ბოშა ბიჭისათვის დაზიანებები მიყენებული იყო სხვა მიზეზით და არა პოლიციის
ოფიცრების მხრიდან აკრძალული მიპყრობის შედეგად. შესაბამისად, ასეთ საქმეებში
მტკიცების ტვირთის სახელმწიფოზე დაკისრების წესიდან გამომდინარე, ვერ მოხდა
დაძლევა პრეზუმფციისა, რომ დაზიანებები მიყენებული იყო სახელმწიფოს აგენტის მიერ.
ამგვარად, დაზიანებებისათვის პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს დაეკისრა.

საქმეში დენის ვასილევი რუსეთის წინააღმდეგ, პოლიციამ აღმოაჩინა, რომ ახალგაზრდა

კაცი მიწაზე ეგდო უგონოდ, მაგრამ არაფერი მოიმოქმედა, რადგან სხვა დანაშაულის
შემთხვევის ადგილზე გამოიძახეს, პოლიციამ სასწრაფო დახმარებაც კი არ გამოიძახა.
დადგინდა დარღვევა.

ოჯახური ძალადობის მსხვერპლს ასევე ეკუთვნის ეფექტიანი დაცვა მე-3 და მე-8 მუხლების
თანახმად.

განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს რასობრივი მოტივის გამოძიება, თუკი არსებობდა

ასეთი მოტივის თაობაზე რაიმე მინიშნება დაზარალებულის ან მოწმეების მხრიდან.

ეფექტიანი გამოძიების ვალდებულებას ავსებს კონვენციის მე-13 მუხლიც, რომელიც

მოითხოვს მსხვერპლისათვის ეფექტიანი სამართლებრივი დაცვის საშუალების არსებობას,

186
გაასაჩივროს მის წინააღმდეგ ჩადენილი უკანონობა და არიგინოს დარღვეული უფლებები,
ასევე, მის ჩართვას საგამოძიებო პროცესში და მისთვის კომპენსაციის გადახდას.

მე-3 მუხლით ნაგულისხმევი პოზიტიური ვალდებულებები ასევე მოიცავს სახელმწიფოს

ვალდებულებას, იქონიოს გაუპატიურების სისხლისსამართლებრივი კანონმდებლობა.
ბულგარეთი დაისაჯა მე-3 მუხლით იმის გამო, რომ სავარაუდო გაუპატიურების ჩამდენ
პირთა დევნა ხდებოდა მხოლოდ მაშინ, თუ არსებობდა მსხვერპლის მხრიდან
მნიშვნელოვანი ფიზიკური წინააღმდეგობის გაწევის მტკიცებულება. ასეთი კანონმდებლობა
მიჩნეულ იქნა კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევად.

მე-3 მუხლი მაშინაც ირღვევა, როდესაც მომჩივანი, რომელიც დამოკიდებულია

სახელმწიფოზე, მოკლებულია ძირითად სიკეთეებს, რაც შეუთავსებელია ადამიანის
ღირსებასთან. ბელგია და საბერძნეთი დაისაჯა იმის გამო, რომ თავშესაფრის
მაძიებელთათვის ვერ უზრუნველყვეს ღირსეული პირობები. მომჩივანს რამდენიმე თვის
განმავლობაში მოუხდა ცხოვრება ქუჩაში, ყოველგვარი რესურსის გარეშე, და არ გააჩნდა
სანიტარულ დაწესებულებასთან ხელმისაწვდომობა.

ცნებების განმარტება:

წამება - მსხვერპლისადმი განზრახი არაადამიანური მოპყრობა, რომელიც იწვევს ძალიან

მძიმე და სასტიკ ფიზიკურ ან მორალურ ტანჯვას. ამგვარად, წამების განზრახვის არსებობა
აუცილებელია ქმედების „წამებად“ მიჩნევისათვის.

სასამართლომ გაითვალისწინა წამების შესახებ გაეროს კონვენციაც, კერძოდ, არასათანადო

მოპყრობისათვის აუცილებელი მიზნის ელემენტი: ტკივილი ან ტანჯვა მიყენებული უნდა
იქნეს იმ მიზნით, რომ მათ შორის, მსხვერპლისაგან მიღებულ იქნეს რაიმე ინფორმაცია, ან
მიღწეულ იქნეს მისი დასჯა ან დაშინება. თუმცა, არსებობს გამონაკლისი შემთხვევებიც.

მორალური ტანჯვა - „წამების“ კონტექსტში მასში იგულისხმება ოჯახის წევრებისათვის

ზიანის მიყენების მუქარა, რა დროსაც პირი განიცდის დიდ მორალურ ტანჯვას, ასევე,
წამების ანდა სიკვდილის სასჯელის აღრულების შიში. სოერინგის საქმეში სასამართლომ
წამებად შეაფასა ვითარება, როდესაც პირი 6 წლის განმავლობაში ელოდა სასიკვდილო
განჩენის აღსრულებას.

გაუპატიურების ერთი აქტიც კი საკმარისია წამებად მისი მიჩნევისათვის.

არაადამიანური მოპყრობა ან დასჯა - მსხვერპლის ინტენსიური ფიზიკური ან

ფსიქოლოგიური ტანჯვა. მასში იგულისხმება მსხვერპლისათვის ძლიერი ფიზიკური
ტკივილისა თუ სხვაგვარი ზიანის ანდა სულიერი თუ მორალური ტანჯვის მიყენება.
როგორც სასამართლო განმარტავს, არასათანადო მოპყრობა უნდა იწვევდეს ფიზიკური ან

187
სულიერი ტანჯვის მინიმალურ ხარისხს, იმისათვის, რათა იგი მიჩნეულ იქნეს
არაადამიანურ მოპყრობად. წამების შემთხვევისაგან განსხვავებით, არაადამიანური
მოპრობის დროს განზრახვის არსებობა, არ არის აუცილებელი. შესაბამისად, არაადამიანური
მოპყრობა მოიცავს იმგვარ მოპყრობასაც, რომელიც, მართალია, არ იყო წინასწარ
განზრახული, მაგრამ გრძელდებოდა საათების განმავლობაში, უწყვეტად, და იწვევდა
რეალურ სხეულებრივ დაზიანებას ან ინტენსიურ ფიზიკურ ან ფსიქოლოგიურ ტანჯვას.

არაადამიანური სასჯელი - სასამართლოს ძალზე მცირე იურისპრუდენცია აქვს ამ საკითზე.

ზოგიერთი ფიზიკური სასჯელი შეიძლება მიჩნეულ იქნეს არაადამიანურ სასჯელად. ასევე,
უვადო თავისუფლების აღკვეთა გათავისუფლების შესაძლებლობის გარეშე შეიძლება
მიჩნეულ იქნეს არაადამიანურ სასჯელად.

ღირსების შემლახველი / დამამცირებელი მოპყრობა ან სასჯელი - მოპყრობა, რომელიც

იწვევს მსხვერპლში შიშის, მწუხარების, ან არასრულფასოვნების განცდას, რასაც შეუძლია
მისი შეურაცხყოფა ან დამცირება და შეუძლია გატეხოს მისი ფიზიკური ან მორალური
წინააღმდეგობა. არაადამიანური მოპყრობისაგან განსხვავებით, აქ გადამწყვეტია ადამიანის
დაკნინებისა და დამცირების ფაქტორი და არა ფიზიკური ან სულიერი სატანჯველი.
სასამართლოს შეუძლია გაითვალისწინოს, იყო თუ არა არასათანდო მოპყრობის მიზანი
ადამიანის შეურაცხყოფა ან დამცირება, ან ხომ არ გამოუწვევია მას ისეთი შედეგი, რომელიც
შეუთავსებელია მე-3 მუხლთან, ან ხომ არ გულისხმობდა იგი მსხვერპლის იძულებას,
ემოქმედა საკუთარი ნების ან სინდისის წინააღმდეგ. ამასთან შეურაცხყოფის ან დამცირების
განზრახვა არ არის სავალდებულო მე-3 მუხლის დარღვევისათვის. საკმარისია, მსხვერპლი
აღიქვამდეს თავს დამცირებულად.

დამაცირებელი სასჯელი - ასეთად მიჩნეულია სხეულებრივი ან სხვაგვარი სასჯელების

გამოყენება, თუ სისასტიკის ხარისხი არ აღწევს არაადამიანური მოპყრობის ხარისხს და
მიზნად ისახავს ან იქვევს ადამიანის დამცირებას თუნდაც საკუთარ თვალში.

პრინციპული განსხვავება წამებასა და არაადამიანურ მოპყრობას შორის არის მიყენებული

სატანჯველის ხარისხი. თუმცა, ყოველთვის როდი არსებობს მკვეთრი ზღვარი ერთი მხრივ
წამებასა და არაადამიანურ მოპყრობას, და, მეორე მხრივ, არაადამიანურ მოპყრობასა და
დამამცირებელ მოპყრობას შორის. ამიტომ არის შემთხვევები, როცა ესა თუ ის ფაქტი
ერთდროულად არის შეფასებული წამებად და არაადამიანურ მოპყრობად, ანდა,
არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობად.

ამასთან, სტანდარტები სულ უფრო და უფრო მკაცრდება. კონვენციის მე-3 მუხლით დაცულ
სფეროში ძალზე მნიშვნელოვანია კონვენციის როგორც „ცოცხალი ინსტრუმენტის“
დოქტრინის გამოყენება. 1999 წელს სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ,
საქმეში
სასამართლომ განმარტა, რომ „ის, რაც აქამდე კვალიფიცირდებოდა „არაადამიანურ ან
დამამცირებელ მოპყრობად“, მომავალში შეიძლებოდა დაკვალიფიცირებულიყო „წამებად““.

188
 კონკრეტული სფეროები

პოლიციური ფუნქციების და ძალის გამოყენება:

ეჭვმიტანილი შეიძლება დაექვემდებაროს არასათანადო მოპყრობას როგორც დაკავებისას,

ისე პატიმრობაში. როცა ინდივიდი პატიმრობაში აყვანის მომენტში ჯანმრთელია, მაგრამ
პატიმრობის პერიოდში ან გათავისუფლების დროს აღენიშნება დაზიანებანი, მოქმედებს
პრეზუმფცია, რომ ეს დაზიანებები მიყენებულია სახელმწიფოს აგენტის მიერ. სახელმწიფომ
უნდა ამტკიცოს, რომ მას არ მიუყენებია ისინი.

სასამართლო ითვალისწინებს, რამდენად მოწყვლადი იყო პატიმარი. დაზიანებების

არსებობისას საჭიროა პატიმრის სამედიცინო შემოწმება კვალიფიციური ექიმის მიერ და
პოლიციის ოფიცრის დასწრების გარეშე. შემოწმების დასკვნა უნდა მოიცავდეს არა მარტო
დაზიანებათა აღწერას, არამედ პაციენტის განმარტებებსაც, თუ როგორ მიიღო ეს
დაზიანებანი, აგრეთვე ექიმის მოსაზრებას, რამდენად შეესაბამება დაზიანებანი პაციენტის
განმარტებას.

სასამართლო მუდამ იმეორებს, რომ ფიზიკური ძალის გამოყენება პატიმრების მიმართ, თუ

ეს მართლაც მისი ქცევით არ არის გამოწვეული, აკნინებს ადამიანის ღირსებას და
პრინციპულად ლახავს კონვენციის მე-3 მუხლს.

პიროვნების ფიზიკური ხელშეუხებლობა და მისი დაცვა არასათანადო მოპყრობისაგან ვერ

შეიზღუდება ტერორიზმის კონტექსტშიც კი. საქმეში ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს
წინააღმდეგ, სასამართლომ კონვენციის მე-3 მუხლის ჭრილში შეაფასა დაკითხვის 5 ტექნიკა -
კედელთან დგომა, თავზე ქსოვილის ჩამოფარება, ხმაურისადმი დაქვემდებარება, დაძინების
საშუალების წართმევა, და საკვებისა და წყლის მიუცემლობა, რაც გამოიყენებოდა IRA-ს
(ირლანდიის რესპუბლიკური არმია) წევრების მიმართ. დაკავებულების მიმართ ამ
მეთოდების ერთობლივად და მრავალი საათის განმავლობაში გამოყენება იწვევდა მათ
ინტენსიურ ფიზიკურ და ფსიქოლოგიურ ტანჯვასა და აშლილობას. დაკითხვის ასეთი
მეთოდების გამოყენება ჩაითვალა არაადამიანურ და ღირსების დამამცირებელ მოპყრობად.

მაგრამ სხეულსა და ფეხის ტერფებზე ცემა, ელექტროშოკისა და მარწუხების გამოყენება,

რასაც ათენის პოლიცია მიმართავდა პოლიტიკური პატიმრების წინააღმდეგ, ჩაითვალა
წამებად და არაადამიანურ მოპყრობად.

სასამართლომ არაერთხელ დააფიქსირა წამება თურქულ და რუსულ საქმეებში:

აიდინი თურქეთის წინააღმდეგ : პატიმარი სცემეს, ჰყავდათ თვალახვეული, ატარებდნენ

შიშველს, უშვერდნენ წყლის ჭავლს, და თან ბორბალში ატრიალებდნენ.

189
აქსოი თურქეთის წინააღმდეგ : მომჩივანი დაექვემდებარა ე.წ. პალესტინურ ჩამოხრჩობას -
იგი გააშიშვლეს, ხელები გაუკრეს ზურგზე და ჩამოკიდეს მკლავებით, რამაც გამოიწვია მისი
პარალიზება, და ეს მოხდა აღიარებითი ჩვენების მისაღებად.

მასლოვა და ნალბანდოვი რუსეთი წინააღმდეგ : ცემა, გაუპატიურება, დახრჩობის იმიტაცია.

სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ : ცემა, თმებით თრევა, დაშარდვა, მუქარა შპრიცის

გამოყენებით .

მამადოვი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ : ფეხის ტერფებზე ცემა.

მიხეევი რუსეთი წინააღმდეგ : მომჩივანი გააუპატიურეს, ყურზე მიუერთეს

ელექტროსადენები, დაემუქრნენ, რომ მიუერთებდნენ სასქესო ორგანოზე და სცემეს.
ყოველივე ეს განხორციელდა აღიარებითი ჩვენების მისაღებად.

ჩიტაევი და ჩიტაევი რუსეთის წინააღმდეგ: ჩეჩენი პატიმრების მიმართ გამოყენებული იქნა

ელექტროშოკი, ცემა, მუქარა და გაგუდვა, გამუდმებით დგომის იძულება გაშლილი
ხელებითა და ფეხებით, რეზინის ხელკეტებითა და წყლით სავსე ბოთლებით ცემა, გაგუდვა
წებოვანი ლენტით, ცელოფნის პარკით და გაზის ნიღბით, კანის მოგლეჯა ბრტყელტუჩათი,
ხელის და ფეხის თითების დამსხვრევა ჩაქუჩის გამოყენებით.

აქნედიზი თურქეთის წინააღმდეგ: 11 ადამიანი ღია ცის ქვეშ ამყოფეს მთელი კვირის
განმავლობაში.

როდესაც არასათანადო მოპყრობა წარმოდგება სხვა პატიმრისაგან, სახელმწიფო მაინც აგებს

პასუხს კონვენციის მე-3 მუხლით, კერძოდ, პოზიტიური ვალდებულებების
დარღვევისათვის, რადგან სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას მოწყვლადი პატიმრები სხვა
პატიმრებისაგან.

წამების მუქარა შეიძლება შეფასდეს არაადამიანური მოპყრობად: საქმეში გეფგენი გერმანიის

წინააღმდეგ, ეჭვმიტანილს დაემუქრნენ „გაუსაძლისი ტკივილით“, თუკი არ გაამხელდა
მოტაცებული ბიჭის ადგილსამყოფელს. სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ პოლიცია
მოტივირებული იყო ბავშვის მოსაძებნად, მაგრამ ხაზი გაუსვა არასათანადო მოპყრობის
აკრძალვის აბსოლუტურ ხასიათს. „ფილოსოფიური საფუძველი, რომელსაც ემყარება
აბსოლუტური აკრძალვა, არ უშვებს მისგან რაიმე გამონაკლისს ან გამამართლებელ
ფაქტორებს, ან ინტერესთა დაბალანსებას, დაინტერესებული პირის ქცევისა და ჩადენილი
დანაშაულის მიუხედავად“.

ელექტროშოკის გამოყენება

190
საქმე …v. Bulgaria შეეხებოდა პოლიციელის მიერ ელექრტოშოკის იარაღის გამოყენებას
მომჩივნის წინააღმდეგ. ეს იარაღი იწვევდა ტკივილსა და დროებით დაუძლურებას.
პოლიცია არ იყო დატრენინგებული ამ იარაღის გამოყენებაზე. მოცემულ შემთხვევაში მისი
გამოყენება ჩაითვალა ძალის არაპროპორციულ გამოყენებად და დამამცირებელ მოპყრობად.

არასათანადო მოპყრობა და პატიმრობის დაგვიანებული რეგისტრაცია:

საქმე Zayev v. Russia შეეხებოდა იმ გარანტიების მნიშვნელობას, რომელიც უნდა არსებობდეს

შიდა სამართლებრივ სისტემაში არასათანადო მოპყრობის წინააღმდეგ იმ მომენტიდან,
როდესაც ხდება ხდება პირის მიყვანა პოლიციაში.

მომჩივანი დაკავებული იქნა პოლიციის ოფიცრის მიერ დაახლოებით შუაღამისას ძარცვის

ჩადენის ეჭვით და მიყვანილ იქნა პოლიციის განყოფილებაში. თუმცა, მისი სახელი არ იქნა
შეყვანილი დაპატიმრებულთა ოფიციალურ რეგისტრაციაში. მომჩივანი მუთითებდა, რომ
იგი სცემეს პოლიციის განყოფილებაში და დაუქვემდებარეს მე-3 მუხლით აკრძალულ
მოპყრობას. მხოლოდ მომდევნო დღის დილის 10 საათზე მოხდა მისი დაკავების
ოფიციალური აღიარება და მისი დაპატიმრება დარეგისტრირდა კანონის შესაბამისად.

სტრასბურგის სასამართლომ განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია მე-3 მუხლის არსებით

საკითხებს. სასამართლომ მიუთითა, რომ იმ ათი საათის განმავლობაში, ვიდრე მისი
დაკავების რეგისტრაცია ოფიციალურად მოხდებოდა, მომჩივნის წინააღმდეგ არაერთი
საგამოძიებო ღონისძიება ჩატარდა ( დაკითხვა ბრალდების შესახებ იმ პირობებში, როდესაც
მას არ გააჩნდა თავისი უფლებები როგორც ეჭვმიტანილს, უფლება დამცველზე ან
სამედიცინო შემოწმებაზე). არადა, სწორედ პოლიციაში ყოფნის ამ პერიოდს უკავშირდებოდა
მისდამი არასათანადო მოპრობის საფუძვლიანი ვარაუდი.

სასამართლომ მნიშვნელოვნად ჩათვალა იმის აღნიშვნა, რომ სავარაუდო არასათანადო

მოპყრობა შესაძლებელი გახდა სწორედ მომჩივნის მოწყვლადობით, რომელსაც, რამდენიმე
საათის განმავლობაში აღკვეთილი ჰქონდა ყველა პროცესუალური გარანტია. სასამართლომ
კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი იმის საჭიროებას, რომ პირის დაკავების ფაქტთან
დაკავშირებული ინფორმაციის რეგისტრაცია დაუყოვნებლივ უნდა ხდებოდეს ოფიციალურ
დოკუმენტებში.

სასტიკი მოპყრობა დემონსტრანტებისადმი, ადეკვატური სამართლებრივი ჩარჩოს

არარსებობა

გადაწყვეტილება საქმეზე Cestaro v. Italy შეეხებოდა ადეკვატური სამათლებრივი ჩარჩოს

არარსებობას, რომელსაც უნდა უზრუნველეყო უშიშროების ძალების წევრთა

191
პასუხისმგებლობა. წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის აქტებზე პასუხისმგებელი
პირები წარდგნენ მართლმსაჯულების წინაშე. მომჩივანს მიღებული ჰქონდა სერიოზული
დაზიანებები სკოლაში ჩატარებული საპოლიციო ღონისძიებების შედეგად. სკოლაში მან
გაატარა მთელი ღამე საპროტესტო ღონისძიებაში მისი მონაწილეობის გამო, რომელიც
უკავშირდებოდა 2001 წელს გენუაში ჩატარებულ დიდი რვიანის სამიტს. ამ სამიტის დროს
მოხდა ექსტრემალურად ძალადობრივი კონფრონტაცია პოლიციასა და დემონსტრანტებს
შორის, ამასთან, დაზიანდა მრავალი ქონება.

სისხლისსამართლებრივი პროცესი წამოწყებული იქნა პოლიციის ოფიცრებისა და

თანამდებობის პირთა მიმართ. ერთ-ერთმა სასამართლომ, რომელმაც საქმე განიხილა,
პოლიციის ქმედება შეაფასა როგორც სასტიკი და სადისტური. ამის მიუხედავად, არცერთი
პოლიციელი არ ყოფილა მსჯავრდებული მომჩივნისათვის მიყენებული სხეულის
სერიოზული დაზიანებებისათვის, ვინაიდან წაყენებული ბრალდებები ხანდაზმული
აღმოჩნდა საქმის სააპელაციო განხილვის დროისათვის. მომჩივანმა მიუთითა, რომ
მოპასუხე სახელმწიფომ დაარღვია კონვენციის მე-3 მუხლის როგორც არსებითი, ისე
პროცედურული მხარე.

ეს საქმე იმითაა საინტერესო, რომ სასამართლომ საკუთრივ მომჩივანზე თავდასხმა შეაფასა

წამებად, რითაც დაადასტურა, რომ ამ ცნების შინაარსი მოიცავს სახელმწიფო აგენტის ისეთ
მოქმედებასასაც, რომელიც არ უკავშირდება პატიმრობის კონტექსტს და პატიმრობაში
დაკითხვას. სასამართლომ მათ შორის გაითვალისწინა შემდეგი ფაქტორები:

(i) მომჩივანი არაერთგზის იქნა ნაცემი სკოლაში, რის შედეგადაც მიიღო სერიოზული
ფიზიკური დაზიანებები; (ii) ყველაფერი იმაზე მეტყველებდა, რომ პოლიციის ქმედება
წარმოადგენდა წინასწარგანზრახულ საპასუხო მოქმედებას დემონსტრანტების წინააღმდეგ
იმ თავდასმისათვის, რომელიც მათ განახორციელეს პოლიციის მიმართ დემონსტრაციის
დროს და, ამდენად, მოტივირებული იყო შურისძიებით. (iii) საკუთრივ სკოლაში დაკავებულ
პირებს არ გაუწევიათ არავითარი წინააღმდეგობა პოლიციელების მიმართ, როდესაც ისინი
მოვიდნენ. (iv) შიდა სასამართლოებმა მკაცრად დაგმეს პოლიციელთა საქციელი, ისევე
როგორც მათი მცდელობა, სკოლაში მომხდარი ძალადობის ფაქტში დაედანაშაულებინათ
თავად მომჩივანი.

სტრასბურგის სასამართლომ ამ საქმეში, გარდა არსებითი დარღვევისა, ჰპოვა კონვენციის მე-

3 მუხლის პროცედურული დარღვევაც. მან მიიჩნია, რომ ეს წარმოადგენდა შიდა
სამართლებრივი სისტემის სტრუქტურულ პრობლემას, ვინაიდან არსებული სისტემა
შესაძლებლობას იძლეოდა, რომ მე-3 მუხლით აკრძალული ქმედების ჩამდენ პირებს თავი
დაეღწიათ სასჯელისგან. მან მიუთითა კონვენციის 46-ე მუხლზეც, რომელიც
ავალდებულებს სახელმწიფოებს, თავიანთი შიდა სამართლით უზრუნველყონ წამების ან
სხვაგვარი არასათანადო მოპყრობის ჩამდენ პირთა მიმართ სანქციების დაკისრება.

192
 გადაჭარბებული ვადით პატიმრობა პოლიციაში

-ფედოტოვი რუსეთის წინააღმდეგ: პოლიციაში მომჩივანი 22 საათის განმავლობაში

გამოკეტილი იყო საკანში ისე, რომ არ ჰქონდა ტუალეტი, საკვები და სასმელი. დადგინდა
დარღვევა.

თავშესაფრის მაძიებლების გადაჭარბებული ვადით დაკავება

რიადი და იდიაბი ბელგიის წინააღმდეგ: პალესტინელი თავშესაფრის მაძიებლები 10 დღე

იმყოფებოდნენ აეროპორტის ტრანზიტულ ზონაში, რა დროსაც არ გააჩნდათ სუფთა ჰაერზე
გასვლის შესაძლებლობა, რადიოსა და ტელევიზიის ხელმისაწვდომობა, რაიმე კავშირი
გარესამყაროსთან. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ხელისუფლებამ ეს განგებ მოაწყო, რათა
აეძულებინათ პალესტინელები უკან დაბრუნებულიყვნენ თავიანთ ქვეყანაში.

ზოგიერთ შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ინდივიდუალურ გარემოებებს.

მაგალითად, საქმე პრაისი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შეეხებოდა პირის
დაკავებას, რომელსაც ოთხივე კიდური პარალიზებული ჰქონდა. ეროვნულმა სასამართლომ
მას შეუფარდა თ/აღკვეთა სასამართლოს უპატივცემულობისათვის. ევროპულმა
სასამართლომ მიიჩნია, რომ მძიმედ შეზღუდული შესაძლებლობის პირის დაკავება,
რომელსაც არ შეეძლო საკნის საწოლზე წოლა, ტუალეტში დამოუკიდებლად წასვლა და
სისუფთავის შენარჩუნება, წარმოადგენდა ღირსების შემლახველ და დამამცირებელ
მოპყრობას.

მძიმე ავადმყოფი პატიმრის გადაყვანა სტანდარტული საბარგულიანი მანქანით ასევე

შეფასდა დამამცირებელ მოპყრობად.

ფიზიკური დასჯა, სხეულებრივი სასჯელები

სხეულებრივი სასჯელების გამოყენება საჯარო თუ კერძო სკოლებში, ან სამხედრო

სამსახურში, ასევე მშობლების მიერ დისციპლინური სხეულებრივი სასჯელების გამოყენება
მიიჩნევა დამამცირებელ მოპყრობად. ამასთან ბავშვების ფიზიკური დასჯა საჯარო თუ
კერძო სკოლებში, არღვევს როგორც კონვენციის მე-3 მუხლს, ისე კონვენციის პირველი
ოქმის მე-2 მუხლს, რომელიც უზრუნველყოფს მშობელთა უფლებას მათმა შვილებმა მიიღონ
მათი რელიგიური და ფილოსოფიური შეხედულებების შესაბამისი განათლება და აღზრდა.
ფიზიკური სასჯელების გამოყენება კი შიძლება ეწინააღმდეგებოდეს მათ შეხედულებებს.

სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, იქონიოს კანონმდებლობა არასათანადო

მოპყრობისაგან ბავშვთა დასაცავად.

193
ა. გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: მამინაცვალმა ჯოხით სცემა ბავშვი. ნაფიცმა
მსაჯულებმა ის გაამართლეს იმ არგუმენტზე დაყრდნობით, რომ ფიზიკური დასჯა იყო
ბავშვის აღზრდის ერთ-ერთი მეთოდი. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ამგვარი მოპყრობა იყო
საკმარისად სასტიკი, და ვინაიდან მსაჯულებმა ის გაამართლეს, მაშასადამე შიდა
სამართალი არ ითვალისწინებდა სათანადო დაცვას ასეთი მოპყრობის წინააღმდეგ.
დარღვევის აღიარება დაეფუძნა სწორედ შესაბამისი დამცავი ეროვნული კანონმდებლობის
არარსებობას.

ჩემბერი რუსეთის წინააღმდეგ: სამხედრო სამსახურის დროს სამხედრო მოსამსახურისათვის

გადაჭარბებული ვარჯიშის იძულება, მიუხედავად მუხლის დაავადებისა, რამაც გამოიწვია
გონების დაკარგვა და ჯანმრთელობის დაზიანება, შეფასდა ღირსების შემლახველ
მოპყრობად.

სილის გაწვნა პოლიციელის მხრიდან

საქმეში Bouyid v. Belgium მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ მათ პოლიციის ოფიცერმა სილა გააწნა
სახეში პოლიციის განყოფილებაში (მათი პირადობის შემოწმებისა და გამოკითხვისას). ერთ-
ერთი მომჩივანი იმ დროისათვის მცირეწლოვანი იყო. დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ სილის
გაწვნა წარმოადგენდა დამაცირებელ მოპყრობას კონვენციის მე-3 მუხლის გაგებით, ვინაიდან
ნებისმიერი ხელყოფა ადამიანის ღირსებისა ზიანს აყენებდა კონვენციის უმთავრეს არსს.
განსაკუთრებით ძლიერი და პირდაპირი კავშირი არსებობდა ცნება -„დამამცირებელსა“ და
„ადამიანის ღირსების პატივისცემას“ შორის. დიდმა პალატამ დაასკვნა, რომ კანონის
აღმასრულებელი სახელმწიფოს წარმომადგენელის ნებისმიერი ქმედება ინდივიდის
წინააღმდეგ, რომელიც ამცირებდა ადამიანის ღირსებას, წარმოადგენდა კონვენციის მე-3
მუხლის დარღვევას. სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივნები აუცილებლად იგრძნობდნენ
თავს დამცირებულად პოლიციის წინაშე და საკუთარ თვალშიც, ექნებოდათ თვითნებური
მოპყრობის, უსამართლობის, დაქვემდებარებულობისა და უმწეობის განცდა.
განსაკუთრებულ ზიანს მიიღებდა მცირეწლოვანი. მხედველობაში უნდა ყოფილიყო
მიღებული, რომ მცირეწლოვნები წარმოადგენდენ განსაკუთრებით მოწყვლად ჯგუფს.

უვადო თავისუფლების აღკვეთა

უვადო თ/აღკვეთა, თუ სასჯელის გადახედვის შესაძლებლობა არ არსებობს, წარმოადგენს

არაადამიანურ მოპყრობას და არღვევს მე-3 მუხლს.

საქმეში კაფკარისი კვიპროსისი წინააღმდეგ, სასამართლომ არ ცნო მე-3 მუხლის დარღვევა,

ვინაიდან სასჯელის შემცირების შესაძლებლობა გათვალისწინებული იყო კანონით და
პრაქტიკაშიც ხორციელდებოდა.

194
მისგან განსხვავებით, საქმე Murray v. the Netherlands შეეხებოდა სამუდამო პატიმრობის
ფაქტობრივ შეუმცირებლობას. მომოჩივანმა ამ გარემოებასთან ერთად ისიც გაასაჩივრა, რომ
საპატიმრო დაწესებულებაში არსებული რეჟიმი არ იყო შეთავსებადი მის მენტალურ
პრობლემებთან. იმის გამო, რომ მისთვის შეფადებული სამუდამო პატიმრობა ფაქტობრივად
შეუმცირებად სასჯელს წარმოადგენდა, სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა.

სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ რეაბილიტაცია წარმოადგენდა პატიმრობის

ლეგიტიმურ პენოლოგიურ საფუძველს. მართალია, არ არსებობდა რეაბილიტაციიის
უფლება, როგორც ასეთი, მაგრამ პატიმრებს უნდა ჰქონდათ თვითრეაბილიტაციის
შესაძლებლობა. პატიმრებს, რომლებსაც მისჯილი ჰქონდათ სამუდამო პატიმრობა, უნდა
ჰქონოდათ რეალური შესაძლებლობა რეაბილიტაციისა, ისეთი, რომ ჰქონოდათ იმედი
ოდესმე გათავისუფლებისა.

სიკვდილით დასჯა

საქმეში ოჯალანი თურქეთის წინააღმდეგ სასამართლომ განმარტა, რომ სიკვდილის

სასჯელის მისჯა ან აღსრულება უტოლდებოდა არაადამიანურ და ღირსების შემლახველ
მიპყრობას. მან თქვა, რომ სიკვდილის სასჯელი, რომელიც გამოტანილი იყო სამართლიანი
განხილვის პრინციპების დარღვევით, უდავოდ წარმოადგენდა არაადამიანურ მოპყრობას,
განსაკუთრებით იმ შიშისა და შფოთის გათვალისწინებით, რაც გამოწვეული იყო საკმაოდ
დიდი ხნის განმავლობაში სასჯელის აღსრულების განუწყვეტელი მოლოდინით. თუმცა,
შემდეგ როდესაც თურქეთმა მოახდინა მე-6 ოქმის რატიფიკაცია და გააუქმა სიკვდლით
დასჯა, საკითხი დღის წესრიგიდან მოიხსნა.

იძულებითი დაქვემდებარება სამეცნიერო კვლევებისათვის და თვითნებური მკურნალობა

საქმე Bataliny v. Russia შეეხებოდა მომჩივნის იძულებით მოთავსებას ფსიქიატრიულ

კლინიკაში და იქ მისდამი არასათანადო მოპყრობას. თვითმკვლელობის მცდელობის გამო
გადაუდებელი დახმარების აღმოჩენის შემდეგ მომჩივანი გადაყვანილ იქნა ფსიქიატრიულ
კლინიკაში, მას არ ჰქონდა კლინიკის დატოვების უფლება. მომჩივნის მტკიცებით, ამ
კლინიკაში იძულებითი ყოფნის ორი კვირის განმავლობაში იგი დაუქვემდებარეს
სამეცნიერო გამოკვლევებს (დადგენილი სამედიცინო საჭიროების გარეშე) ახალი
ანტიფსიქოტური მკურნალობით. ამასთან, მას აკრძალული ჰქონდა ყოველგვარი კავშირი
გარესამყაროსთან (ფსიქიატრიული კლინიკის უფროსმა აღიარა, რომ მომჩივანი
გამოყენებული იქნა ახალი მედიკამენტის გამოცდის მიზნით ამ მდიკამენტის ბაზარზე
გასაყიდად მის გატანამდე).

195
 მოცემული გადაწყვეტილების სამართლებრივი მნიშვნელობა ის დასკვნაა, რომ ახალი
წამლის გამოცდა პაციენტზე მისი თანხმობის გარეშე წარმოადგენს არაადამიანურ და
დამამცირებელ მოპყრობას და არღვევს კონვენციის მე-3 მუხლს.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივნის იძულებითი ფსიქიატრიული მკურნალობა

(დადგენილი სამდიცინო საჭიროების გარეშე) და მისი თანხმობის გარეშე მისი ჩართვა ახალი
ანტიფსიქოზური პრეპარატის სამეცნიერო გამოკვლევაში გამოიწვევდა შიშის, შფოთისა და
დაქვემდებარებულობის განცდას, რომელსაც შეეძლო გამოეწვია მომჩივნის დამცირება და
დაკნინება.

ეს საქმე შეიძლება შევადაროთ საქმეს Gorobet v. Moldova, სადაც სასამართლომ მიიჩნია, რომ
უკანონო და თვითნებური ფსიქიატრიული მკურნალობის დროს პირის მიმართ ისეთი
ნივთიერების ინექცია, რომლის გამოყენებაც ავტორიზებული იყო, მაგრამ არ იყო მომჩივნის
სახელმწიფოს მიერ დადასტურებული, წარმოადგენდა, სულ მცირე „დამამცირებელ
მოპყრობას“ კონვენციის მე-3 მუხლის გაგებით.

გარდაცვლილის სხეულის მთლიანობის დარღვევა და ახლო ნათესავების სულიერი

სატანჯველი:

კონვენციის მე-3 მუხლი მოითხოვს, რომ ადამიანის სხეულს პატივისცემით უნდა მოეპყრონ
სიკვდილის შემდეგაც. ამ კონტექსტში დამატებით ითვალისწინებენ უკანონო ქმედებით
ახლობელთათვის მიყენებულ მორალურ სტანჯველს.

გვამის დამახინჯება ან გარდაცვლილისათვის სხეულის ორგანოების მოკვეთა წარმოადგენს

მე-3 მუხლის დარღვევას (დამამცირებელ მოპყრობას). თუ ასეთმა ქმედებამ გამოიწვია
გარდაცვლილის ოჯახის წევრების მორალური ტანჯვა, ქმედება დამატებით შედასდება
არაადამიანურ მოპყრობად.

საქმეზე Elberte v. Latvia მიღებული გადაწყვეტილება შეეხებოდა მომჩივნის გარდაცვლილი

ქმრის სხეულიდან ქსოვილის ნიმუშის აღებას მისთვის შეტყობინებისა და მისი თანხმობის
გარეშე, რამაც გამოიწვია მომჩივნის ემოციური ტანჯვა. მომჩივნის ქმარი დაიღუპა
საავტომობილო კატასტროფის დროს. სახელმწიფოს ნებართვით, რაც მომჩივნისათვის
ცნობილი არ იყო, აუტოფსიის დროს მისი ქმრის სხეულიდან აღებულ იქნა სხეულის
ქსოვილი და გაგზავნილი იქნა გერმანიაში, ფარმაცევტულ კომპანიაში ბიო-იმპლანტის
შესაქმნელად. შექმნილი პროდუქტი შემდეგ დაბრუნდა ლატვიაში ტრანსპლანტაციური
ქირურგიის დროს გამოსაყენებლად. მომჩივანმა ამის შესახებ შეიტყო მხოლოდ ორი წლის
შემდეგ ქმრის გარდაცვალებიდან, როდესაც ლატვიაში აღიძრა სისხლისსამართლებრივი
გამოძიება გარდაცვლილთა სხეულიდან ქსოვილებისა და ორგანოების უკანონო ამოღების

196
ფართოდ გავრცელებული დანაშაულებრივი ფაქტების გამო. მაგრამ პასუხისგებაში არავინ
იქნა მიცემული სამართალდარღვევების ხანდაზმულობის გამო.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა მიუთითა, რომ მისი ქმრის სხეულიდან

ქსოვილის აღება წარმოადგენდა მე-8 მუხლით დაცული მისი პირადი ცხოვრების უფლების
და, ასევე, მე-3 მუხლის დარღვევას. მომჩივანმა განმარტა, რომ აღძრული გამოძიების დროს
ის ამყოფეს სრული გაურკვევლობის მდგომარეობაში მისი ქმრის სხეულიდან ქსოვილის
აღების გარემოებებთან დაკავშირებით და არ მიეწოდებოდა ინფორმაცია. გადაწყვეტილების
დასაბუთების დროს სასამართლომ ხაზი გაუსვა ადამიანის ღირსების პატივისცემის
პრინციპს, რომელიც წარმოადგენდა კონვენციის უმთავრეს არსს. მან აღნიშნა, რომ
ორგანოებისა და ქსოვილების ტრანსპლანტაციის სფეროში აღიარებული იყო, რომ ადამიანის
სხეულს პატივისცემით უნდა მოპყრობოდნენ სიკვდილის შემდეგაც. საერთაშორისო
ხელშეკრულებები, მათ შორის კონვენცია ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ
და მისი დამატებითი ოქმები შექმნილი იყო ქსოვილებისა და ორგანოების ცოცხალი თუ
გარდაცვლილი დონორების უფლებათა დასაცავად. ამ ხელშეკრულებების მიზანს
წარმოადგენდა დაეცვა ყველა დაბადებულის ღირსება, იდენტურობა და მთლიანობა, იმის
მიუხედავად, ცოცხლები იყვნენ ისინი თუ გარდაცვლილები. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ის
ემოციური სტანჯველი, რომელიც მომჩივანს მიაყენეს, წარმოადგენდა დამაცირებელ
მოპყრობას კონვენციის მე-3 მუხლის გაგებით.

ორსული დედა და ბავშვი ციხეში

განჩინება საქმეზე Korneykova and Korneykov v. Ukraine შეხებოდა ორსულ ქალს, რომელმაც
იმშობიარა და ბავშვს ძუძუთი კვებავდა ციხეში. სხვა საკითხებთან ერთად სასამართლომ
განიხილა ადეკვატურობა იმ სამედიცინო დახმარებისა, რომელიც გაუწიეს ციხეში მომჩივნის
ჩვილ ბავშვს, რომელმაც თითქმის ექვსი თვე გაატარა ციხეში დაბადებიდან მეოთხე დღიდან.
თავის საჩივარში მომჩივანი მიუთითებდა, რომ სამშობიარო კლინიკაში ყოფნისას იგი
ბორკილებით იყო თავის საწოლზე დაბმული და რომ ციხეში მისი პირობები და კვება არ
იყო ადეკვატური იმისა, რაც უნდა ჰქონოდა ძუძუთი მკვებავ დედას. მან ასევე აღნიშნა, რომ
საქმის 6 სასამართლო მოსმენის დროს იგი მოთავსებული ჰყავდათ მეტალის გალიაში
როგორც მშობიარობამდე, ისე მშობიარობის შემდეგ. იგი ასევე მიუთითებდა, რომ მისმა ვაჟმა
ვერ მიიღო ადეკვატური სამედიცინო მზრუნველობა.

სასამართლომ კონვენციის მე-3 მუხლის არაერთი დარღვევა ჰპოვა ამ საქმეში, მათ შორის
ჩვილი ბავშვის მიმართ არაადეკვატური სამედიცინო დახმარების გაუწევლობის გამო.
სასამართლომ მიუთითა შესაბამისი საერთაშორისო სამედიცინო სტანტარტების შესახებ. მან
აღნიშნა, რომ ჩვილი ბავშვი განსაკუთრებით იყო მოწყვლადი და მოითხოვდა დეტალურ
სამედიცინო მონიტორინგს სპეციალისტის მხრიდან. სასამართლომ დაადგინა, რომ ბავშვი
პედიატრის მხრიდან ყოველგვარი მონიტორინგის გარეშე იყო დატოვებული თითქმის 3

197
თვის განმავლობაში. მხოლოდ ეს ფაქტიც საკმარისი იყო, რომ კონვენციის მე-3 მუხლის
დარღვევა -არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობა -დადგენილიყო.

ახლობლების გაუჩინარებით გამოწვეული სტანჯველი

ფსიქოლოგიური ტანჯვა და სტრესი, გამოწვეული ახლობლების გაუჩინარებით, შეიძლება

არღვევდეს მე-3 კურტი თურქეთის წინააღმდეგ: მომჩივანი დიდი ხნის
მუხლს.
განმავლობაში იტანჯებოდა ვაჟის გაუჩინარების გამო და თურქეთის ხელისუფლება
გულგრილად ეკიდებოდა მის საჩივრებს.

ხელბორკილები, მეტალის გალია და მოპყრობა სასამართლო დარბაზში:

ხელბორკილების გამოყენება, თავისთავად, არ ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-3 მუხლს. მისი

გამოყენება შეიძლება აუცილებელი იყოს გარკვეულ გარემოებებში. მხოლოდ გარკვეულ
პირობებში შეიძლება წარმოადგენდეს იგი მე-3 მუხლის დარღვევას. მაგალითად,
ბორკილების გამოყენება პატიმრის მიმართ სასამართლო მოსმენის დროს, მიუღებლად არის
მიჩნეული.

კაჯ - რანინენი ფინეთის წინააღმდეგ: მომჩივანს, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა სამხედრო

სამსახურს, ორი საათის განმავლობაში ხელბორკილი ედო და ასე მოუხდა გამოჩენა თავისი
მხარდამჭერების წინაშე. ადამიანის უფლებათა კომისიამ ცნო დარღვევა, მაგრამ სასამართლო
ვერ დარწმუნდა, რომ ამან მომჩივნის ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზე მართლაც
სერიოზულად იმოქმედა, ან რომ ხელბორკილები მიზნად ისახავდა მის დაკნინებას და არ
ცნო მე-3 მუხლის დარღვევა. თუმცა, საქმეში ერდოღან იაღიზი თურქეთის წინააღმდეგ,
ექიმისათვის ბორკილების დადება რაიმე სერიოზული საჯარო ინტერესის არარსებობის
პირობებში, მისი ოჯახის, მეზობლებისა და პაციენტების თვალწინ და იმ რაიონში, სადაც
ცხოვრობდა, რამაც ფსიქიატრიული მტკიცებულების თანახმად შეუქცევადი გავლენა
მოახდინა მასზე, ჩაითვალა ღირსების შემლახველ მიპყრობად.

მიუზლი საფრანგეთის წინააღმდეგ : ხელბორკილის გამოყენება მძიმედ დაავადებული

პირის მიმართ, რაც არ იყო რაიმე რისკით გამართლებული, არაპროპორციულ ღონისძიებად
შეფასდა.

დამამცირებელი მოპყრობაა მოთხოვნა, რომ პატიმარი ხელბორკილებით გამოცხადდეს

სასამართლო პროცესზე ან მოთავსებულ იქნეს სპეციალურ გალიაში, როდესაც არ არსებობს
ამის გამამართლებელი მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესი.

რამიშვილი და კოხრეიძე საქართველოს წინააღმდეგ: სასამართლო დარბაზში

ბრალდებულები ამყოფეს რკინის გალიაში, დარბაზში იმყოფებოდ მძიმედ შეიარაღებული

198
მცველები შავი ნიღბებით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთი მეთოდების გამოყენება
დარბაზში ქმნიდა მკაცრ და მტრულ ატმოსფეროს, რაც შეურაცხმყოფელი და
დამამცირებელი იყო. ამასთან, ეს არ იყო გამართლებული ბრალდებულების პიროვნების
საშიშროებით, რამდენედაც მათ არ ედებოდათ ბრალი ძალადობრივი დანაშაულის ჩადენაში
და, შესაბამისად, არღვევდა კონვენციის მე-3 მუხლს.

საქმე v. Russia – ასევე შეხებოდა მეტალის გალიის გამოყენებას სასამართლო დარბაზში.

სასამართლომ მიუთითა, რომ წესრიგისა და უსაფრთხოების დაცვა სასამართლო დარბაზში
არ უნდა მომხდარიყო ისეთი საშუალებით, რომელიც თავისი სიმკაცრის ხარისხით ან
ბუნებით მოექცეოდა კონვენციის მე-3 მუხლის მოქმედების ფარგლებში. რკინის გალიაში
ადამიანის მოთავსება ნაფიცი მსაჯულების, მოწმეებისა და ხალხის წინაშე, რაც
გრძელდებოდა წელიწადზე მეტ ხანს, აღწევდა სისასტიკის იმ ხარისხს, რაც აკრძალული იყო
მე-3 მუხლით. მასთან ერთად ირღვეოდა სამართლიანი განხილვის უფლება და
უდანაშაულობის პრეზუმფცია, ისევე როგორც, მართლმსაჯულების საჩინარობის პრინციპი.
სასამართლომ მიუთითა, რომ მეტალის გალიის გამოყენება ვერასოდეს გამართლდებოდა მე-
3 მუხლით. მეტალის გალიაში ადამიანის მოთავსება თავისთავად წარმოადგენდა
დამაცირებელ მოპყრობას, რაც შეუთავსებელი იყო ცივილიზებული ქცევის სტანარტებთან.

წიწაკის პულვერიზატორის გამოყენება

საქმეში Tali v. Estonia – სასამართლომ შეაფასა წიწაკის პულვერიზატორის გამოყენება

პატიმართა წინააღმდეგ. იგი გამოყენებული იყო დახურულ სივრცეში, როდესაც პატიმრები
უკვე აყვანილი იყვენ კონტროლის ქვეშ. დადგინდა დამამცირებელი მოპყრობა. თუმცა,
თურქეთში, წიწაკის პულვერიზატორების გამოყენება დემონსტრანტების წინააღმდეგ, არ
ჩაითვალა დამამცირებელ მოპყრობად მიუხედავად მომჩივნების დამოკიდებულებისა,
რომლებმაც თავი დამცირებულად იგრძნეს.

სასჯელის აღსრულებისა და თავისუფლების აღკვეთის პირობები :

სასამართლომ განმარტა:„სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, რომ

თავისუფლებააღკვეთილი პირი იმყოფებოდეს იმგვარ პირობებში, რაც შეესაბამება
ადამიანის ღირსების პატივისცემას, და.. არ უნდა ექვემდებარებოდეს იმგვარ სტრესს ან
სირთულეს, რომლის ხარისხიც სცდება ტანჯვის გარდაუვალ დონეს, რაც თავისთავად
არსებობს თავისუფლების აღკვეთისას და რომ თავისუფლების აღკვეთისას ადამიანის
ჯანმრთელობა და კეთილდღეობა ადეკვატურად უნდა იქნეს დაცული, მათ შორის, მისთვის
ადეკვატური სამედიცინო დახმარების გაწევით“.

199
პატიმრობის პირობების შეფასებისას რელევანტურ ფაქტორებად მიჩნეულია საცხოვრებელ
სივრცესთან, გათბობასთან, განათებასთან, საკვებთან და წყალთან, სამედიცინო
მომსახურებასთან, ძილისა და დასვენების შესაძლებლობებთან, და ახლობელ პირებთან
ურთიერთობის საშუალებებთან დაკავშირებული სტანდარტები. მხედველობაში მიიღება
აგრეთვე ვადის ხანგრძლივობა, რა დროშიც პირი იმყოფებოდა სადავო პირობებში.

ილაშკუ რუსეთისა და მოლდოვას წინააღმდეგ: მომჩივანი რამდენიმე წლის განმავლობაში

იმყოფებოდა სამარტოო საკანში, არ მიუწვდებოდა ხელი სამედიცინო დახმარებაზე,
ადამიანებთან კონტაქტზე და აუცილებელ საკვებზე.

პირსი საბერძნეთის წინააღმდეგ: მე-3 მუხლის დარღვევას საფუძვლად დაედო საკნის

გადატვირთულობა, ვენტილაციის არარსებობა და მაღალი ტემპერატურა.

კალაშნიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ: მომჩივანმა 5 წელი გაატრა საპატიმროში. 14 პატიმარზე

გათვლილ საკანში მოთავსებული იყო 40 პატიმარი. პატიმრებს არ გააჩნდათ საკმარისი
სივრცე. მათ უხდებოდათ მორიგეობით ძილი. საკანში მუდამ ენთო შუქი. საკანი არ
ნიავდებოდა, სავსე იყო პარაზიტებით, ხოლო ერთადერთი ტუალეტი არ იყო
განცალკევებული საცხოვრებელი სივრციდან. არ არსებობდა პრაივესის უფლებების დაცვის
არავითარი შესაძლებლობა, მომჩივანი საკანში ცხოვრობდა სიფილისით და
ტუბერკულიოზით დაავადებულ პირებთან ერთად, პატიმრობის პერიოდში დაემართა კანის
დაავადება და სოკოვანი ინფექციები. ამგვარი პირობები შეფასდა ღირსების შემლახველ და
დამაცირებელ მოპყრობად.

პოლტორაცკი უკრაინის წინააღმდეგ : დადგინდა გაუსაძლისი პირობების არსებობა

სიკვდილმისჯილთა საკანში - საკანში გამოკეტვა 24 სთ. განმავლობაში, ანტისანიტარია,
ბუნებრივი განათების არარსებობა, ოჯახის წევრებთან კავშირის შეუძლებლობა.

საქმე Cătălin Eugen Micu v. Romania შეეხებოდა ციხეში გადამდები დაავადების შეყრას.
მომჩივანი მიუთითებდა, რომ მას ციხეში ყოფნისას შეეყარა ჰეპატიტი C და რომ შესაბამისმა
ორგანოებმა არ შეასრულეს მისთვის ადეკვატური სამედიცინო დახმარების
უზრუნველყოფის ვალდებულება. ამ საქმეში სასამართლომ ვერ ჰპოვა კონვენციის დარღვევა.
მართალია მომჩივანს მაშინ დაესვა ჰეპატიტის დიაგნოზი, როცა ის ციხის კონტროლისა და
პასუხისმგებლობის ქვეშ იმყოფებოდა, მაგრამ არ არსებობდა მტკიცებულება, რომ ეს
სახელმწიფოს მხრიდან რაიმე პოზიტიური ვალდებულებების შეუსრულებლობის შედეგი
იყო.

დედის და ბავშვის დაშორება ციხეში - დადგინდა, რომ ეს არის არაადამიანური მოპყრობა

(საქმე ტოგერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ).

სამარტოო საკანში პირის მოთავსება (Solitary confinement) ყოველთვის არ არღვევს მე-3

მუხლს. იგი შეიძლება დაშვებული იყოს პატიმრის სხვა პატიმრებისაგან სეგრეგაციის

200
მიზნით, მაგრამ ხანგრძლივი ვადით სამარტოო საკანში მოთავსება არ არის სასურველი.
როგორც სასამართლო აღნიშნავს, „ სრულ სენსორულ იზოლაციას, რომელსაც თან ახლავს
მთლიანი სოციალური იზოლაცია, შეუძლია გამოიწვიოს შინაგანი პიროვნული რღვევა და
წარმოადგენს არაადამიანურ მოპყრობას“. ამგვარად, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში
შეფასებისას მხედველობაში მიიღება ასეთ საკანში ყოფნის ხანგრძლივობა, პატიმრის
ჯანმრთელობის მდგომარება, გარესამყაროსთან კონტაქტის შესაძლებლობა და სხვა
გარემოებები.

იძულებითი ღებინება დანაშაულის მტკიცებულების აღმოჩენის მიზნით წარმოადგენს

ღირსების შემლახველ (დამაცირებელ) მოპყრობას.

ინტიმური პირადი ჩხრეკა - ვალასინასი ლიტვის წინააღმდეგ - მამაკაცი იძულებული

გახადეს გაშიშვლებულიყო ქალის თანდასწრებით და სასქესო ასო შეუმოწმეს შიშველი
ხელებით. დადგინდა დამაცირებელი მოპყრობა.

ვიქტოტკო პოლონეთის წინააღმდეგ: მომჩივანი ქალი გამოსაფხიზლებელში გააშიშვლეს

ერთმა ქალმა და ორმა მამაკაცმა, და ასეთ მდგომარეობაში დატოვეს 10 საათის განმავლობაში.
დაგინდა დარღვევა.

პატიმრის სანახავად მისული პირების გაშიშვლება და ჩხრეკა - ასეთი ქმედების

ჩადენისათვის სასამართლომ მე- 3 მუხლი არა, მაგრამ მე-8 მუხლი დარღვეულად ცნო.

პატიმრების დასაცავად უმოქმედობა - სერბი და ხორვატიელი პატიმრების

განთავსებისათვის საკნებში, სადაც 90% ბოსნიელი იყო და სადაც მათზე ხორციელდებოდა
ძალადობა და არავინ იცავდა, მიჩნეულ იქნა მე-3 მუხლის დარღვევად.

ექსტრადიცია და გაძევება

სხვა ქვეყენაში პირის ექსტრადიცია წარმოადგენს არაადამიანურ მოპყრობას, როდესაც

საფუძვლიანად იქნა ნაჩვენები, რომ ექსტრადიციის ან გაძევების შემთხვევაში პირი შეიძლება
დაექვემდებაროს წამების, არაადამიანური ან დამაცირებელი მოპყრობის ან სასჯელის, მათ
შორის, სიკვდილით დასჯის, რისკს მომთხოვნ ქვეყანაში. ამიტომ, სახელმწიფომ ყოველთვის
უნდა შეამოწმოს, ხომ არ ემუქრება გაძევების ქვეყანაში პირს სიკვდილით დასჯა ან
აკრძალული მოპყრობა, შეამოწმოს მოწოდებული ინფორმაცია და თავადაც მოიძიოს.
მნიშვნელობა არა აქვს იმას, ასეთი მოპყრობის რისკის არსებობა სახელმწიფო
ხელისუფლებას უკავშირდება, თუ იგი კერძო პირების მხრიდან ძეიძლება წარმოდგებოდეს.

სოერინგი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შეეხებოდა მომჩივნის დეპორტაციას აშშ-ში,

სადაც მას სიკვდილით დასჯა ემუქრებოდა. მაგრამ, სასამართლომ განმარტა, რომ მე-3
მუხლი არ დაირღვეოდა, თუკი გამგზავნი სახელმწიფო მიმღები სახელმწიფოდან

201
მოითხოვდა იმის დადასტურებას, რომ ექსტრადირებული პირის მიმართ არ მოხდებოდა
სიკვდილის სასჯელის შეფარდება ან მისი აღსრულება.

ჩაჰალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: მომჩივანი ირწმუნებოდა, რომ მისი

ინდოეთში დეპორტაციისას, მას როგორც სიკხ პოლიტიკურ აქტივისტს, ემუქრებოდა წამება.
შესაბამისად, მისი დეპორტაცია არღვევდა კონვენციის მე-3 მუხლს.

შამაევი საქართველოსა და რუსეთის წინააღმდეგ : ჩეჩენი მომჩივნები მიუთითებდნენ, რომ

მათი ექსტრადიცია რუსეთში დაარღვევდა მე-3 მუხლს. ისინი რუსეთში განიხილებოდნენ
„ჩეჩენ ტერორისტებად“. საქართველომ მოახდინა მათი რუსეთში ექსტრადიცია, მაგრამ
დაეყრდნო რუსეთის გენერალური პროკურორის საგარანტიო წერილს იმის შესახებ, რომ
მომჩივნების სიცოცხლეს არ დაემუქრებოდა საფრთხე და ისინი არ დაექვემდებარებოდნენ
არაადამიანურ მოპყრობას. სასამართლომ მიიჩნია, რომ არ არსებობდა რუსეთის
ოფიციალური პირების სანდოობაში დაეჭვების საფუძველი. სასამართლომ ამ ნაწილში არ
ცნო დარღვევა, თუმცა, კონვენციის დარღვევად შეაფასა საქართველოს ხელისუფლების
მხრიდან ექსტრადიციის ბრძანების დროს გამოყენებული პროცედურის უწესრიგობა, ასევე
ის გარემოებები, რომ საქართველოს სპეციალური დანიშნულების ძალებმა ჩეჩენ პატიმრებს
მიაყენეს დაზიანებები და არ გაუწიეს სამედიცინო დახმარება.

საქმე Trabelsi v. Belgium შეეხებოდა მომჩივნის აშშ-ში ექსტრადიციას, სადაც მას სდევნიდნენ
ტერორიზმის ბრალდებით და ელოდა სამუდამო პატიმრობა გათავისუფლების
შესაძლებლობის გარეშე. დადგინდა არაადამიანური მოპყრობა.

საქმეში Al –Hashiri v. Poland, სასამართლომ დაადგინა, რომ პოლონეთმა დაარღვია

კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლები, როდესაც ნება მისცა აშშ-ს ცენტრალურ სადაზვერვო
სამმართველოს გაეგზავნა მომჩივანი აშშ-ს სამხედრო კომისიისათვის მის გასამართლების
მიზნით, რითაც დაუქვემდებარა იგი სიკვდილით დასჯის განჭვრეტად რისკს მისი
გასამართლების შედეგად.

სხვა საქმეში, სასამართლომ დაადასტურა, რომ ავღანელი ქალის გაძევება ავღანეთში,

რომელმაც აღიარა ქორწინების გარეშე ურთიერთობა და სურდა ქმართან განქორწინება,
დაარღვევდა მე-3 მუხლს, რადგან მას ემუქრებოდა შურისძიება ქმრის, ოჯახისა და ავღანური
საზოგადოების მხრიდან.

ერთ-ერთ ბელგიურ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ ბავშვის დეპორტაცია კონგოში

თანმხლები სრულწლოვანი პირის გარეშე და ზომების მიუღებლობა, რომ ვინმე
დაჰხვედროდა მას თავის ქვეყანაში, არღვევდა კონვენციის მე-3 მუხლს.

საქმე Tarakhel v. Switzerland შეეხებოდა ავღანელი თავშესაფრის მაძიებელი ოჯახის

გაძევებას იტალიაში, სადაც მათ ელოდათ დამაცირებელი მოპყრობა გამომდინარე იმ
სისტემური პრობლემებიდან, რომელიც იტალიაში არსებობდა თავშესაფრის მაძიებელთა

202
განთავსების ორგანიზაციულ საკითხებში. სასამართლომ მიუთითა, რომ თავშესაფრის
მაძიებელები წარმოადგენდნენ განსაკუთრებით „დაჩაგრულ და მოწყვლად“ ჯგუფს და
საჭიროებდნენ სპეციალურ დაცვას კონვენციის მე-3 მუხლის საფუძველზე.

გაძევება, სექსუალური ორიენტაციის გამო არასათანადო მოპყრობის რისკით

საქმე შეეხებოდა ჰომოსექსუალი პირისათვის იმის მოთხოვნის

288
B and C v. Switzerland
დაუშვებლობას, დამალოს თავისი სექსუალური ორიენტაცია არასათანადო მოპყრობისაგან თავის
დასაცავად თავისი წარმოშობის ქვეყანაში გაგზავნის შემდეგ და, ასევე, მტკიცების ტვირთის
განაწილებას.

პირველი მომჩივანი, გამბიის მოქალაქე, ჩავიდა შვეიცარიაში 2008 წელს და წარუმატებლად მიმართა
თავშესაფრის საკითხზე. 2014 წელს მან და მეორე მოჩივანმა, შევეიცარიის მოქალაქემ, დაარეგისტრირეს
ერთსქესიანთა პარტნიორობა. ისინი ცხოვრობდნენ ერთად მე-2 მომჩივნის გარდაცვალებამდე 2019
წელს. მანამდე, 2014 წელს, მათ მიმართეს ოჯახის გაერთიანების მოთხოვნით, კერძოდ, პირველი
მომჩივნისათვის შვეიცარიაში ცხოვრების ნებართვის მისაღებად მათი ახლად დარეგისტრირებული
პარტნიორობიდან გამომდინარე. ეს მოთხოვნა უარყოფილი იქნა და პირველ მომჩივანს დაევალა
ქვეყნის დატოვება და ის, რომ აპელაციის შედეგებს საზღვარგარეთ დალოდებოდა.

2016 წელს ევროპულმა სასამართლომ გამოსცა მის სასარგებლოდ სასამართლოს რეგლამენტის 39-ე
მუხლის შესაბამისი შუალედური ღონისძიება, რაც მთავრობას ავალებდა, არ მოეხდინა მომჩივნის
დეპორტაცია გამბიაში სტრასბურგის პროცედურების დასრულებამდე.

ამასობაში შვეიცარიის სააპელაციო სასამართლომ უარი უთხრა პირველ მომჩივანს ცხოვრების

ნებართვის მიცემაზე მისი კრიმინალური წარსულისა და იმის გამო, რომ იგი არ იყო კარგად
ინტეგრირებული შვეიცარიაში. რაც შეეხებოდა გამბიაში არასათანადო მოპყრობის რისკს, სააპელაციო
სასამართლომ აღნიშნა, რომ მომჩივანმა ვერ შეძლო საკმარისი საფუძვლების წარმოდგენა, რომელიც
მას დაარწმუნებდა, რომ ეს რისკი რეალური იყო: გამბიაში ჰომოსექსუალთა მდგომარეობა მთავრობის
შეცვლის შემდეგ მნიშვნელოვნად იყო გამოსწორებული, არ არსებობდა მიზეზი ეფიქრათ, რომ გამბიის
ხელისუფლებამ იცოდა მისი ორიენტაციის შესახებ; მისი ჰომოსესსუალური ქმედებები არ გახდებოდა
გამბიის ხელისუფლების ინტერესის საგანი, რამდენადაც მას შეეძლო თავისი ურთიერთობებით
სიამოვნება მიეღო შვეიცარიაში ვიზიტების დროს.

ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა საკმარისად ვერ შეაფასეს

288
B and C v. Switzerland, nos. 889/19 and 43987/16, 17 November 2020.

203
 არასათანადო მოპყრობის რისკი გამბიაში პირველი მომჩივნის მიმართ, რომელიც ჰომოსესუალი
იყო, ისევე როგორც, სახელმწიფოს მხრიდან ასეთ პირთა დაცვის შესაძლებლობა კერძო პირთა
მხრიდან წარმომდგარი საფრთხის დროს. პირველი მომჩივნის გამბიაში დეპორტაცია,
ზემოაღნიშნული საკითხების რელური და ინფორმაციაზე დაყრდნობილი შეფასების გარეშე,
საფუძველს იძლეოდა მე-3 მუხლის დარღვევის აღიარებისათვის.

ეს გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია რამდენიმე თვალსაზრისით:

 სასამართლომ პირველად თქვა, რომ დეპორტაცია დაარღევს მე-3 მუხლს, თუკი გასაგზავნ
ქვეყანაში არსებობს სექსუალური ორიენტაციის საფუძველზე არასათანადო მოპყრობის რისკი,
მაშინაც კი, თუკი დარღვევა მხოლოდ პროცედურული ხასიათისაა.

 სასამართლომ დაადასტურა, რომ სექსუალური ორიენტაცია წარმოადგენდა პიროვნების

იდენტობის ფუნდამენტურ ასპექტს და რომ არავინ შეიძლება დაევალდებულებინათ, არ გაემხილა
თავისი ორიენტაცია არასათანადო მოპყრობისაგან თავის დასაცავად ( ეს იყო სასამართლოს მიერ
იმ მიდგომის დადასტურება, რომელიც მან ჩამოაყალიბა საქმეში I.K. v. Switzerland 289, და
შეესაბამებოდა ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების ევროპული სასაქმართლოს (CJEU)
პრეცედენტულ სამართალს და გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისრის მოხსენებას).

 სასამართლომ გააგრძელა საქმეში I.I.N. v. the Netherlands 290 გამოყენებული მიდგომა, რომლის
შესაბამისად, მხოლოდდამხოლოდ ფაქტი გასაგზავნ ქვეყანაში ჰომოსექსუალური აქტების
სისხლისსამართლებრივი დასჯადობისა, არ გადააქცევდა პირის ამ ქვეყანაში დეპორტაციას მე-3 მუხლის
საწინააღმდეგო ქმედებად; რომ გადამწყვეტი ის იყო, მართლაც არსებობდა თუ რა გასაგზავნ ქვეყანაში ამ
კანონის პრაქტიკაში განმოყენების რეალური რისკი.

სასამართლომ ყურადღება მიაქცია იმასაც, რომ მომჩივანი საუბრობდა კერძო პირთა მხრიდან
საშიშროებაზეც, რაც არ იყო საფუძველსმოკლებული, რადგან უახლესი ინფორმაცია ამ ქვეყნიდან
მოწმობდა გამბიაში ფართოდ გავრცელებულ ჰომოფობიასა და დისკრიმინაციაზე ლგბტი პირების
მიმართ; რომ გამბიის მთავრობა არ გამოხატვდა ამ პირთა დაცვის სურვილს და რომ გაეროს
ადამიანის უფლებათა კომისრის აზრით, ერთსქესიანთა ურთიერთობის დასაჯდობა, სულ მცირე,
იმას გულისხმობდა, რომ ლგბტი პირთა უფლებების სახემწიფო დაცვა უზრუნველყოფილი არ
იყო.
291
სასამართლომ ასევე გამოიყენა საქმეში J.K. and Others v. Sweden დადგენილი პრინციპი,

289
I.K. v. Switzerland (dec.), no. 21417/17, § 24, 19 December 2017.

290
I.I.N. v. the Netherlands (dec.), no. 2035/04, 9 December 2004.

291
J.K. and Others v. Sweden [GC], no. 59166/12, §§ 91-98, 23 August 2016

204
რომელიც შეეხებოდა მტკიცების ტვირთის განაწილებას გაძევების საქმეებში, სადაც არასათანადო
მოპყრობის რისკი კერძო პირთა მხრიდან მომდინარეობდა. ასეთ დროს, მტკიცების ტვირთი
ეკისრებოდა მომჩივანს. მაგრამ ქვეყანაში ამ მიმართებით არსებული საერთო მდგომარეობა,
ასევე, კერძო პირთა თავდასხმებისგან ჰოპმოსექსუალთა სახელმწიფო დაცვის შესაძლებლობა კი
სახელმწიფოს უნდა ემტკიცებინა proprio muto .

გაძევება თავშესაფრის პროცედურებისადმის ხელმიუწვდომლობის პირობებში

მისაგებლის არარსებობა, რომელიც თავშესაფარზე უარის გაპროტესტების შემთხვევაში,

ავტომატურად შეაჩერებდა გაძევების გადაწყვეტილების აღსრულებას.

საქმე M.K. and Others v. Poland 292 შეეხებოდა მესაზღვრეთა უარს შეტანილი ყოფილიყო
მომჩივანთა განაცხადი თავშესაფრის მოთხოვნის თაობაზე, მათ გაგზავნას მე-3 ქვეყანაში და თავიანთ
ქვეყანაში იძულებითი დაბრუნების რისკს.

მომჩივნები იყვნენ ჩეჩნური წარმოშობის რუსეთის მოქალაქეები. 2017 წელს ისინი რამდენჯერმე
მივიდნენ პოლონეთ-ბელარუსიის საზღვრის საკონტროლო პუნქტზე. მათი განცხადებით, ყოველი
მისვლის დროს ისინი აცხადებდნენ თავიანთ სურვილს, წარედგინათ განცხადება თავშესაფრის
მოთხოვნით, მიუთითებდნენ რუსეთის ფედერაციაში მათ მიმართ არასათანადო მოპყრობის რისკზე და
განუმარტავდნენ ბელარუს მესაზღვრეებს, რომ ისინი ვეღარ დარჩებოდნენ ბელარუსში, რამდენადაც
მათ ვიზებს ვადა ეწურებოდა და მათთვის შეუძლებელი გახდებოდა იქ საერთაშორისო დაცვის მიღება.
თითოეულ ამგვარ შემთხვევაში, მომჩივნებს გადაეცემოდათ ადმინისტრაციული გადაწყვეტილება
ქვეყანაში შესვლაზე უარის შესახებ იმ მიზეზით, რომ არ გააჩნდათ პოლონეთში შესვლისათვის
აუცილებელი დოკუმენტები და რომ ისინი არც თავშესაფრის მიღების სურვილს გამოთქვამდნენ და
არც არასათანადო მოპყრობის რისკზე მიუთითებდნენ.
ევროპულმა სასამართლომ გამოიყენა შუალედური ღონისძიება სასამართლოს რეგლამენტის 39-ე
მუხლის შესაბამისად და პოლონეთის მთავრობას მიუთითა, მიეღოთ მომჩივანთა თავშესაფრის
განცხადებები და არ გაეძევებინათ ისინი ბელარუსში, სანამ მათ საჩივრებს ევროპული სასამართლო არ
განიხილავდა. ამის მიუხედავად, მომჩივნები დააბრუნეს ბელარუსში. ისინი ასევე გაიყვანეს
სასაზღვრო საკონტროლო პუნქტიდან. თუმცა, რამდენიმე მომჩივნის თავშესაფრის განცხადება
მიღებულ იქნა და პოლონეთის ხელისუფლებამ ისინი განათავსა თავშესაფრის მაძიებელთა მიღების
ცენტრში.
სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა იმ მომჩივანთა მიმართ, რომელთაც უარი
ეთქვათ თავშესაფრის პროცედურის ხელმისაწვდომობაზე და დაბრუნებულ იქნენ ბელარუსში.
გარდა ამისა, სასამართლომ ცნო მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის დარღვევა და, ასევე, მე-13 მუხლის
დარღვევა ზემოთ მითითებულ მუხლებთან ერთობლიობაში, იმის გამო, რომ არ არსებობდა
მისაგებელი, რომელიც, მომჩივნების მხრიდან უარის გაპროტესტების შემთხვევაში,

292
M.K. and Others v. Poland, nos. 40503/17 and 2 others, 23 July 2020.

205
ავტომატურად შეაჩერებდა გაძევების გადაწყვეტილების აღსრულებას. სასამართლომ ასევე
მიუთითა, რომ სახელმწიფომ ვერ შეასრულა 34-ე მუხლით გათვალისწინებული ვალდებულება,
რამდენადაც ან საერთოდ არ დაემორჩილა ევროპული სასამართლოს შუალედურ ღონისძიებას,
ანდა ის დიდი დაგვიანებით შეასრულა.
გადაწყვეტილებაში ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ მოცემულ საქმეში, პოლონეთის
ხელისუფლების უარი მომჩივნების თავშესაფრის განცხადების წარდგენაზე, წარმოადგენდა მე-3
მუხლის ვალდებულებების დარღვევას, რომელიც მოითხოვდა, რომ მესამე ქვეყანაში გაძევების
დროს, გამგზავნ ქვეყანას უნდა შეფასებინა, არსებობდა თუ არა იქ სერიოზული რისკი იმისა, რომ
ამ პირისათვის იქ არ იქნებოდა ხელმისაწვდომი თავშესაფრის ადეკვატური პროცედურები,
რომელიც მას დაიცავდა თავის ქვეყანაში იძულებით დაბრუნებისაგან, სადაც შესაძლოა იგი
დადგებოდა მე-3 მუხლით აკრძალული საფრთხის პირისპირ. როდესაც ამგვარი გარანტიები მე-3
ქვეყანაში არ არსებობდა, მე-3 მუხლი სახელმწიფოს ავალდებულებდა, არ გაეგზავნა იქ ეს პირი.
სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ მე-3 მუხლის ვალდებულებებიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს
არ ჰქონდა უფლება, პირისთვის, რომელიც საზღვრის საკონტროლო პუნქტზე მივიდა, უარი ეთქვა
ქვეყნის ტერიტორიაზე შესვლაზე, თუკი იგი დაამტკიცებდა, რომ ამ მეზობელ ქვეყანაში დარჩენის
შემთხვევაში არასათანადო მოპყრობის რისკის ქვეშ დადგებოდა. გამონაკლისს შეადგენდა
შემთხვევა, როდესაც სახელმწიფო გაატარებდა აქტიურ ღონისძიებებს ამ მესამე ქვეყანაში
მომჩივნის მიერ მითითებული რისკის აღმოსაფხვრელად.
მანამდე, 2007 წელს სასამართლოს საქმეზე Gebremedhin (Gaberamadhien) v. France,293 უკვე ჰქონდა
დადგენილი მიდგომა, რომლის შესაბამისად, კონვენციის მე-13 მუხლი კონვენციის მე-3 მუხლთან
ერთობლიობაში ირღვეოდა იმის გამო, რომ თავშესაფრის მიცემაზე უარის სასამართლოში
გასაჩივრება ავტომატურად არ იწვევდა გაძევების გადაწყვეტილების აღსრულების შეჩერებას.

დისკრიმინაცია როგორც დამამცირებელი მოპყრობა

დისკრიმინაციული მოპყრობა თავისთავად შეიძლება წარმოადგენდეს ღირსების შემლახველ

მოპყრობას. რასობრივი, რელიგიური ან სხვა კუთვნილების ნიშნით ადამაიანთა მიმართ
განსხვავებული მოპყრობა ყველაზე უფრო პირდაპირ და უხეშად ლახავს ადამიანის
ღირსებას და კანონის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის უფლებას.

კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ: თურქეთის ხელისუფლება დისკრიმინაციულად მოეპყრო

ჩრდილოეთ კვიპროსში ბერძენი კვიპროსელების თემს. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ეთნიკური წარმოშობის, რასისა და რელიგიის გამო ეს თემი იზოლირებულ მდგომარეობაში

Gebremedhin (Gaberamadhien) v. France; appl. No 25389/05, judgment of 26 April 2007;

293

გადაწყვეტილების სრული ქართული ვერსია, ორიგინალური ინგლისურენოვანი ტექსტიდან

ნათარგმნი, იხილეთ კრებულში „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო,
გადაწყვეტილებები”, კრებულის შემდგენელი და მთარგმნელი ევა გოცირიძე, თბილისი, 2016,
გამოცემულია საერთაშორისო-სამართლებრივი ფონდის (IRZ) მხარდაჭერით;

206
იმყოფებოდა, მათი გადაადგილების უფლება იზღუდებოდა და კონტროლდებოდა, რის
გამოც არ გააჩნდათ თავიანთი თემის განვითარების შესაძლებლობა.

საცხოვრებელი ბინის დემონტაჟი ან ბინიდან გამოსახლება

მომჩივნის საცხოვრებელი ბინის დანგრევა ან ბინიდან მისი გამოსახლება და ღია ცისქვეშ

დატოვება გარკვეულ გარემოებებში ასევე შეიძლება წარმოადგენდეს არაადამიანურ
მოპყრობას.

ბავშვებზე ძალადობა და მათი უფლებების დაცვა

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, მიიღოს ზომები ბავშვთა წინააღმდეგ

ძალადობის და სხვაგვარი არასათანადო მოპყრობის აღსაკვეთად.

საქმეში O’Kaeffe v. Ireland სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-3 მუხლის არსებითი დარღვევა
ბავშვზე სექსუალურ ძალადობასთან დაკავშირებით პოზიტიური ვალდებულებების
შეუსრულებლობის გამო. სასამართლომ მიუთითა, რომ სახელმწიფოს ეკისრებოდა
პოზიტიური ვალდებულება დაეცვა ბავშვები სექსუალური ძალადობისაგან; ჰქონოდა
ქმედითი სამართლებრივი მისაგებელი, მათ შორის, ქმედითი სისხლისსამართლებრივი
დებულებები ეროვნულ კანონმდებლობაში. სახელმწიფოს უნდა აემოქმედებინა სახელმწიფო
კონტროლის ყველა ეფექტიანი მექანიზმი ასეთი ძალადობის რისკების წინააღმდეგ.

თავის გადაწყვეტილებაში, რომელიც მიიღო საქმეზე M. and M. v. Croatia, სასამართლომ

ყურადღება გაამახვილა სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებაზე ბავშვებზე ძალადობის
საქმეებში. მომჩივნები, დედა (მეორე მომჩივანი) და მისი ქალიშვილი (პირველი მომჩივანი)
მიუთითებდნენ, რომ ხელისუფლებამ არ გადადგა ნაბიჯები პირველი მომჩივნის ფიზიკური
და ფსიქოლოგიური ძალადობისაგან დასაცავად მისი მამის (მეორე მომჩივნის ყოფილი
ქმრის მხრიდან). სასამართლომ ხაზი გაუსვა ოჯახური ძალადობის მსხვერპლთა
მოწყვლადობას. სასმართლომ განმარტა, რომ მე-3 მუხლით ნაგულისხმები ვალდებულებები
მოიცავდა ირ ელემენტეს: (a) ძალადობის თავიდან აცილებას, რომლის შესახებაც
ხელისუფლებამ იცოდა ან უნდა სცოდნოდა და (b) ეფექტიანი გამოძიების ჩატარებას
როდესაც ინდივიდი განაცხადებდა ძალადობის ფაქტის შესახებ.

საქმე Association Innocence en Danger and Association Enfance et Partage v. France 294 შეეხებოდა
სახელმწიფოს მხრიდან ვალდებულებების შეუსრულებლობას მშობელთა მხრიდან არასათანადო
მოპყრობისაგან ბავშვის დაცვის საქმეში, რასაც მისი დაღუპვა მოჰყვა, თუმცა მიუხედავად ბავშვის

294
Association Innocence en Danger and Association Enfance et Partage v. France, nos. 15343/15 და 16806/15, 4 June 2020

207
სიკვდილისა, აქ სასამართლომ კონვენციის მე-2 მუხლი გამოყენებადად არ ცნო და მხოლოდ მე-3
მუხლის დარღვევა დაადგინა.

8 წლის ბავშვი, გოგონა (მ.) ექვემდებარებოდა განმეორებად ბარბაროსულ მოპყრობას თავისი

მშობლების მხრიდან, რამაც 2009 წლის აგვისტოში მისი სიკვდილი გამოიწვია. მისი გარდაცვალების
შემდეგ არ არსებობდა ხელშესახები მონაცემები იმის დასამტკიცებლად, რომ მშობლების დომინაცია
ბავშვზე და მასზე ძალადობა იყო იმგვარი, რომლის დაფარვასაც მშობლები შეეცდებოდნენ. ამის
მიუხედავად, 2008 წლის ივნისიდან ხელისუფლებისათვის უკვე იყო ცნობილი შემაშფოთებელი
ინფორმაცია ბავშვის სკოლის მასწავლებლებისაგან, რომლებიც მიუთითებდნენ დაზიანებათა
არებობაზე გოგონას ტანსა და სახეზე. საპოლიციო გამოძიების შედეგად, პროკურატურამ 2008 წლის
ოქტომბერში აღარ გააგრძელა საქმის გამოძიება და შეწყვიტა. ამ საქმეზე მომჩივნებს წარმოადგენდა
ბავშვთა დაცვის ორი ასოციაცია. მათ შიდა სასამართლოებში აღძრეს სარჩელი სახელმწიფოს
წინააღმდეგ არაერთი უმოქმედობისა და დაუდევრობისათვის. თუმცა, მათი სარჩელი
არდაკმაყოფილდა. კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა ასოციაციებმა მიუთითეს მე-2 და
მე-3 მუხლების პროცედურული ნაწილის დარღვევაზე საფრანგეთის ხელისუფლების მხრიდან,
რომელმაც ვერ შეასრულა მშობლების ძალადობისაგან ბავშვთა დაცვის პოზიტიური ვალდებულება.
მათ ასევე იგულვეს მე-13 მუხლის დარღვევა და აღნიშნეს, რომ შიდა სამართალში არ არსებობდა
ეფექტიანი მისაგებელი, რამდენადაც მათ უნდა დაემტკიცებინათ სახელმწიფოს მხრიდან „უხეში
დაუდევრობა“ (“gross negligence”(faute lourde)), იმისათვის, რათა მისი პასუხისმგებლობა
დამდგარიყო.

ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა, რამდენადაც შიდა სისტემამ ვერ
შეძლო ბავშვის დაცვა სასტიკი მოპყრობის ფაქტებისაგან, რასაც იგი არაერთხელ დაექვემდებარა
მშობელთა მხრიდან. თუმცა, სასამართლომ უარი თქვა მე-13 მუხლის დარღვეულად ცნობაზე.

ამ საქმისადმი ინტერესი უკავშირდება სამ გარემოებას:

პირველ რიგში იმას, თუ როგორ დაახასიათა საქმის ფაქტები სასამართლომ და მოაქცია ის მე-3
მუხლის მოქმედების ქვეშ, მიუხედავად იმისა, რომ სახეზე იყო მსხვერპლის სიკვდილი მისდამი
მოპყრობის შედეგად. შესაბამისად, მან არ მიიჩნია, რომ მე-2 მუხლი გამოყენებადი იყო ამ საქმეში.
მე-3 მუხლის კონტექსტში კი, სასამართლოს აზრით, მთავარი საკითხი უკავშირდებოდა იმის
გამოკვლევას, უნდა სცოდნოდათ თუ არა შიდა ხელისუფლების ორგანოებს ბავშვისადმი
არასათანადო მოპყრობის ფაქტების თაობაზე.

მეორე, სასამართლომ გაიმეორა თავისი პრეცედენტული სამართლის დებულებები მე-3 მუხლთან

დაკავშირებული პოზიტიური ვალდებულებების შესახებ, რომლებიც, მათ შორის, გულისხმობდა
აუცილებელი ზომების გატარებას მე-3 პირთა კრიმინალური ქმედებებისაგან ბავშვებისა და
მოწყვლადი პირების დასაცავად. სასამართლომ ხაზი გაუსვა იმის საჭიროებას, რომ დაცული
ყოფილიყო პრაქტიკული და ეფექტიანი უფლებები და რომ სახელმწიფოს საპასუხო ზომები

208
ადაპტირებული უნდა ყოფილიყო ვითარებასთან, როგორც ეს განმარტა საქმეში Opuz v. Turkey 295
.

მესამე, ამ საქმეში, მართალია სასამართლომ აღიარა ხელისუფლების წინაშე არსებული სირთულეები,

მაგრამ მიუთითა, რომ თუმცა პოლიციამ დაუყოვნებლივ მოახდინა რეაგირება (შეტყობინების მიღების
დღესვე), მაგრამ საქმის ბედი საპოლიციო გამოძიებას მიანდვეს მხოლოდ 13 დღის დაგვიანებით. არ
ჩატარდა არავითარი გამოკვლევა ოჯახში არსებული გარემოსა და ვითარების შესასწავლად
(განსაკუთრებით იმის მხდველობაში მიღებით, რომ ოჯახი ძალზე ხშირად იცვლიდა საცხოვრებელ
ადგილს), ხოლო მასწავლებლები კი, რომლებმაც პოლიციას შეატყობინეს გოგონას შესახებ, საერთოდ
არ მიიწვიეს დასაკითხად. ასევე, მართალია, ფსიქოლოგის ჩართულობა სავალდებულო არ იყო, მაგრამ
მისი მოწვევა გოგონას დაკითხვის დროს ძალზე შესაბამისი იქნებოდა.

სასამართლომ მიუთითა, რომ ორი გარემოების კომბინაციამ - საქმის გამოძიების სრულად შეწყვეტამ
და ინფორმაციის ცენტრალიზების სიტემის არარსებობამ მნივნელოვნად შეამცირა ბავშვზე
სპეციალური მონიტორინგის განხორციელება, და შეუძლებელი გახადა მართლმსაჯულების სისტემასა
და სოციალურ სამსახურს შორის ინფორმაციის გაცვლის შესაძლებლობა. მართალია, სოციალურ
სამსახურებს ჰქონდათ გადადგმული გარკვეული ნაბიჯები (სახლში ვიზიტები), მაგრამ ისინი არ
იყვნენ სერიოზულად ჩართული იმ ზომით, რომ დაედგინათ ბავშვის რეალური მდგომარეობა.

რაც შეეხებოდა მშობლების მხრიდან ბავშვზე ძალადობის საკითხს, სასამართლომ მოახდინა თავისი
მიდგომის კონსოლიდაცია, რომელიც, მათ შორის, მოიცავს ამგვარი აქტების მიჩნევას „ოჯახური
ძალადობად“ (“domestic violence”), როგორც ეს კონცეპტი არის განსაზღვრული ევროპის საბჭოს
კონვენციით ქალთა წინააღმდეგ და ოჯახური ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლისა და მისი
პრევენციის შესახებ (Council of Europe Convention on preventing and combating violence against
women and domestic violence 296 (M. and M. v. Croatia 297, and D.M.D. v. Romania 298).)

საქმეში ზ. და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ , სასამართლომ დაადგინა მე-3

მუხლის დარღვევა ადგილობრივი ხელისუფლების უმოქმედობისათვის, რაც
უკავშირდებოდა მშობლების მხრიდან 4 ბავშვის მძიმე, არასათანადო მოპყრობას. საქმე
შეეხებოდა ოჯახში ანტისანიტარიას, ბავშვების ფიზიკურ შეურაცხყოფას, კვების
ნაკლებობას, რამაც მათი ქცევის დარღვევა და ფიზიკური განვითარება შეაფერხა.

295
Opuz v. Turkey, no. 33401/02, ECHR 2009.

296
Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence,
CETS 210.

297
M. and M. v. Croatia, no. 10161/13, ECHR 2015
298
D.M.D. v. Romania, no. 23022/13, 3 October 2017.

209
საქმე Blokhin v. Russia შეხებოდა მცირეწლოვანი ბავშვის განთავსებას საპატიმრო ადგილას
მისი სამედიცინო შემოწმების გარეშე. მცირეწლოვანი მომჩივანი განათავსეს
არასრულწლოვანთათვის განკუთვნილ პატიმრობის ცენტრში. იგი ეჭვმიტანილი იყო სხვა
მცირეწლოვნისათვის ფულის გამოძალვაში. რამდენადაც ის იმხანად 12 წლის იყო და
სიხლის სამართლის პასუხისმგებლობის ასაკს მიღწეული არ იყო, მის წინააღმდეგ დევნა არ
დაწყებულა. იგი წარუდგინეს სასამართლოს, რომელმაც ბრძანა მისი მოთავსება
არასრულწლოვანთა დროებითი პატიმრობის ცენტრში 30 დღის ვადით იმისათვის, რომ
„გამოესწორებინა თავისი საქციელი“. დიდმა პალატამ დაადგინა კონვენციის მე-3 მუხლის
დარღვევა მისთვის ადეკვატური სამედიცინო დახმარების გაუწევლობისათვის და მიუთითა
ევროპულ და საერთაშორისო სტანდარტებზე, მათ შორის, ბავშვის უფლებების შესახებ
გაეროს კონვენცია, 1985 წელს მიღებული გაეროს სტანდარტი მინიმალური წესების შესახებ
არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების განხორციელების სფეროში, გაეროს წესები
თავისუფლებააღკვეთილი მცირეწლოვნების დაცვის შესახებ და, ასევე, 2008 წელს მიღებული
ევროპული წესები სანქციებს დაქვემდებარებული არასრულწლოვანი
სამართალდამრღვევების შესახებ. ამ სატნდარტების მიხედვით არასრულწლოვანთათვის
განკუთვნილ პატიმრობის ცენტრში განთავსებამდე სავალდებულოა სამედიცინო წესით
შემოწმდეს, რამდენად შეფერება მისი მდგომარეობა პატიმრობს პირობებში ყოფნას.

პატიმართა არაადეკვატური სამედიცინო მომსახურება:

კონვენციის მე-3 მუხლი სახელმწიფოს აკისრებს ვალდებულებას, დაიცვას

თავისუფლებააღკვეთილი პირების ფიზიკური კეთილდღეობა.

კონვენციის მე-3 მუხლი მოითხოვს, რომ პატიმარი უზრუნველყოფილი იქნეს „შესატყვისი

სამედიცინო დახმარებით“. პატიმრებისათვის ადეკვატური სამედიცინო დახმარების
გაუწევლობა შეიძლება წარმოადგენდეს მე-3 მუხლის დარღვევას. თუმცა, სამედიცინო
დახმარების სტანდარტი, რისი უზრუნველყოფაც ევალება სახელმწიფოს, ზომიერია.
სახელმწიფოს არ ევალება პატიმრისათვის უზრუნველყოს ისეთი სამედიცინო მომსახურება,
რასაც გაუწევდნენ ქვეყნის საუკეთესო კლინიკებში. სამედიციო სერვისის ხარისხი უნდა
შეესაბამებოდეს ადამიანის ღირსებას.

დენის ვასილიევი რუსეთის წინააღმდეგ: მძიმედ დაზიანებული მომჩივანი 32 საათის

განმავლობაში უყურადღებოდ ჰყავდათ დატოვებული, სანამ ტვინის გადაუდებელ
ოპერაციას ჩატარებდნენ. შეფასდა სამედიცინო დაუდევრობად, რაც არღვევდა კოვენციის მე-
3 მუხლს.

ალექსანიანი რუსეთის წინააღმდეგ: შიდსით დაავადებული პატიმარი არ გადაიყვანეს

სპეციალიზებულ საავადმყოფოში. დადგინდა დარევა.

210
რენოლდე საფრანგეთის წინააღმდეგ: ფსიქიკური აშლილობის მქონე პატიმარს შეეფარდა 45
დღიანი თ/აღკვეთა სადამსჯელო საკანში. დადგინდა დარღვევა.

მუიზელი საფრანგეთის წინააღმდეგ: განგრძობადი პატიმრობა კიბოთი დაავადებული

პირისა შეფასდა, როგორც არაადამიანური და ღირსების შემლახველი მოპყრობა.

ისეთი ავადმყოფობის მქონე პატიმრის დატოვება ციხეში, რაც შეუთავსებელია

პატიმრობასთან, ასევე არღვევს მე-3 მუხლს.

საქმეში ვ. ს. სლოვაკეთის წინააღმდეგ, სასამართლომ დასაშვებად მიიჩნია ბოშა ქალის

საჩივარი, რომელსაც საკეისრო კვეთით მშობიარობის დროს საშვილოსნო ამოკვეთეს მისი
ინფორმირებული თანხმობის გარეშე.

საქმეთა ერთი ნაწილი შეეხებოდა ფსიქიატრიული დახმარების საკითხს. ქინანი

გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: ფსიქიატრიული ავადმყოფისათვის შეუფერებელ
მოპყრობად შეაფასა სასამართლომ სუიციდური მიდრეკილების მქონე პატიმრისათვის
განმარტოებით საკანში 7 დღის ვადით და დამატებით 28 დღიანი დისციპლინური სასჯელის
დაკისრება, რასაც მოჰყვა თვითმკვლელობის ჩადენა სასჯელის მისჯიდან მეორე დღეს.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთი სასჯელის დაკისრება პირისათვის, როდესაც ცნობილი
იყო მისი სუიციდური მიდრეკილებების თაობაზე, მიუღებელი იყო. გარდა ამისა, დადგინდა,
რომ იგი არ აჩვენეს ფსიქიატრს და არც სამედიცინო ჩანაწერებს ახორციელებდნენ.
სასამართლომ დაადგინა ღირსების შემლახველი მოპყრობა.

სავალდებულო სამედიცინო ჩარევა

არ არსებობს პირის მიმართ სამედიცინო დახმარების გაწევის მიზნით სამედიცინო ჩარევის

ვალდებულება ამ პირის ნების საწინააღმდეგოდ, გარდა შემთხვევისა, როდესაც არსებობს
შესაბამისი „თერაპიული აუცილებლობა“. ამასთან, თერაპიული აუცილებლობა
დამაჯერებლად უნდა იქნეს ნაჩვენები.

იძულებითი კვება

იძულებითი კვება ზემოაღნიშნულ „თერაპიულ აუცილებლობად“ შეიძლება ჩაითვალოს

მოშიმშილე პატიმრის მიმართ, რომელიც კომატოზურ მდგომარეობაშია და რომლის
სიცოცხლეც საფრთხეშია. თუმცა, დიდი მნიშვნელობა აქვს იძულებითი კვების მეთოდებს,
ფორმებისა და სხვა გარემოებებს. მაგალითად, საქმეში ნევმერჟიცკი უკრაინის წინააღმდეგ
იძულებითი კვების განხორციელება ხელბორკილის, პირის გამფართოებლის და რეზინის
მილის გამოყენებით წამებად შეაფასა.

თავშესაფრის მაძიებელთა ცხოვრების პირობები თავშესაფრის მიღების მოლოდინში

211
საქმე N.H. and Others v. France 299 შეეხებოდა შეუძლებლობას იმისა, რომ სრულწლოვან თავშესაფრის
მაძიებელს ესარგებლა ქვეყანაში მიღების იმ პირობებით, რაც დადგენილი იყო საფრანგეთის შიდა და
ევროპის კავშირის სამართლით.

მომჩივნები - ოთხი ახლგაზრდა ჯანმრთელი მამაკაცი - ჩამოვიდნენ საფრანგეთში ერთმანეთისაგან

დამოუკიდებლად 2013 და 2014 წლებში თავშესაფრის მიღების განზრახვით. ამ მიზნით, მათ
წარადგინეს თავიანთი მოთხოვნები პრეფაქტურაში. იმ დროისათვის, თავშესაფრის მაძიებელს შეეძლო
მოეპოვებინა „დროებითი ცხოვრების ნებართვა“ ( autorisation provisoire de séjour (“APS”)) 15 დღის
განმავლობაში, თუმცა დალოდების დრო იმხანად იყო მნიშვნელოვნად უფრო ხანგრძლივი. APS-
გამოცემის შემდეგ, ხდებოდა თავშესაფრის განცხადების რეგისტრირება და ინდივიდი იღებდა ამის
დამადასტურებელ საბუთს (récépissé). APS-ს ფლობა წარმოადგნდა იმის მოწმობას, რომ მის მიმღებს
ჰქონდა დაბინავებისა და ცხოვრების უფლება და გააჩნდა დაცვა გაძევებისაგან. récépissé ასევე
გულისხმობდა გარკვეულ ფინანსურ დახმარებას. პრაქტიკაში, ეს ორივე დოკუმენტი წარმოადგენდა
თავშესაფრის მაძიებლის სტატუსის დამადასტურებელ საბუთს.
წინამდებარე საქმეში ოთხივე მომჩივანმა მოიპოვა ამგვარი დოკუმენტები და სტატუსი, თუმცა, სამ
მათგანს მოუწია ამისათვის რამდენიმე თვის განმავლობაში ლოდინი. ამ პერიოდის განმავლობაში,
ისინი ცხოვრობდნენ ქვეყნიდან გაძევების შიშის ქვეშ და არ გააჩნდათ მიღების ის პირობები
( საცხოვრებელი ადგილი და ფინანსური დახმარება), რაც გათვალისწინებული იყო საფრანგეთის შიდა
სამართლით და ევროპის კავშირის დირექტივებით მიღების პირობების თაობაზე (EU Reception
Conditions Directive 300).
როდესაც მათ მიიღეს თავშესაფრის მაძიებლის სტატუსის დამადასტურებელი დოკუმენტები, ისინი
ჯერ კიდევ არ იყვნენ განთავსებული სცხოვრებელ ადგილებში (ხელმისაწვდომი ადგილების
ნაკლებობის გამო), ხოლო ფინანსური დახმარებები მათ მიიღეს ან ძალიან დიდი დაგვიანებით, ანდა
ვერ მიიღეს საერთოდ. დაეყრდნენ რა კონვენციის მე-3 მუხლს, მომჩივნებმა გააპროტესტეს, მათ შორის,
ის, რომ ვერ ისარგებლეს მიღების იმ პირობებით, რაც გათვალისწინებული იყო შიდა
კანონმდებლობით და რომ ისინი იძულებული გახადეს ეცხოვრათ ქუჩაში არაადამიანურ და
დამამცირებელ პირობებში თვეების განმავლობაში.
სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა სამი მომჩივნის მიმართ, ხოლო მეოთხე მომჩივნის
მიმართ მიიჩნია, რომ ამ მუხლის გამოყენებადობის ზღვარი გადაბიჯებული არ იყო. სასამართლომ
უარყო მომჩივნების მოთხოვნა 46-ე მუხლის საფუძველზე, განესაზღვრა სახელმწიფოსთვის ის
ღონისძიებები, რაც მას უნდა გაეტარებინა თავშესაფრის მაძიებელთა მიღების პირობების საკითხზე,
რამდენადაც საჩივრის შემოტანის დროს, შიდა სამართალი უკვე უზრუნველყოფდა მნიშვნელოვნად
მცირე დროის ლიმიტებს თავშესაფრის განცხადებების რეგისტრაციის და სტატუსის მაძიებელთა
დაბინავებისა და ფინანსური დახმარების საკითხში.

299
N.H. and Others v. France, nos. 28820/13 and 2 others, 2 July 2020.

300
Directive 2013/33/EU of the European Parliament and of the Council of 26 June 2013 laying down standards for the
reception of applicants for international protection

212
ეს გადაწყვეტილება საყურადღებოა, რადგან საქმის - M.S.S. v. Belgium and Greece 301 - შემდეგ, ეს იყო
მეორე შემთხვევა, სადაც სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევა თავშესაფრის
მაძიებელთა ცხოვრების პირობების გამო ხელისუფლების მხრიდან უმოქმედობის შედეგად, რომელმაც
ვერ უზრუნველყო თავშესაფრის მაძიებლები არსებითი საჭიროებებით. სასამართლომ აღნიშნა, რომ
მართალია, ამ საქმის ფაქტები დაემთხვა თავშესაფრის მაძიებელთა განცხადებების მოზღვავებას,
მაგრამ არა იმ პერიოდს, როდესაც მნიშვნელოვანმა საიმიგრაციო კრიზისმა გამოიწვია საგანგებო
სიტუაცია ჰუმანიტარული თვალსაზრისით.
სასამართლომ აღნიშნა, რომ თავშესაფრის მაძიებელები წარმოადგენდნენ განსაკუთრებით მოწყვლად
ჯგუფებს, რომელთაც ესაჭიროებოდათ განსაკუთრებული დაცვა და რომ ამ საკითხში არსებობდა
ფართო ევროპული კონსენსუსი. საკითხი იდგა ასე - თავშესაფრის მაძიებელთა მოწყვლადობის
გათვალისწინებით, შეიძლებოდა თუ არა მოცემული საქმის მომჩივნები -ახალგაზრდა, მარტოხელა,
ჯანმრთელი მამაკაცები ბავშვების გარეშე - მიჩნეულიყვნენ „მატერიალურად უკიდურესად
შეჭირვებულებად“ და „ღატაკებად“, რაც მოქმედებაში მოიყვანდა კონვენციის მე-3 მუხლს.
ამასთან მიმართებაში, სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ თავშესაფრის პროცედურის განმავლობაში,
მომჩივნებს არ გააჩნდათ მუშაობის უფლება და მთლიანად დამოკიდებული იყვნენ ხელისუფლებაზე
დაბინავებისა და ცხოვრების მატერიალური პირობების საკითხებში. ისინი იძულებული იყვნენ
ეცხოვრათ ქუჩაში თვეების განმავლობაში ყოველგვარი რესურსებისა და სანიტარული
საშუალებებისადმი ხელმისაწვდომობის გარეშე და ამასთანავე, გაძევების შიშის ქვეშ. შესაბამისად,
სასამართლომ მიიჩნია, რომ სამი მომჩივანი ჩაყენებული იქნა მე-3 მუხლით აკრძალულ პირობებში
იმის გათვალისწინებით, თუ რა პირობებში მოუხდათ მათ ცხოვრება თვეების განმავლობაში, რასაც თან
ერთვოდა ხელისუფლების უმოქმედობა დროულად და ადეკვატურად გამოესწორებინა ის მძიმე
ვითარება, რომლის თაობაზეც მათ მომჩივნები სისტემატიურად ატყობინებდნენ. მეოთხე მომჩივნის
მიმართ დარღვევა არ იქნა აღიარებული, ვინაიდან, ის, მართალია, კარავში ცხოვრობდა თვეების
განმავლობაში, მაგრამ თავშესაფრის მაძიებლის სტატუსი და ფინანსური დახმარება გაცილებით ადრე
ჰქონდა მიღებული.
სასარგებლო იქნება ამ საქმის შედარება საქმესთან - N.T.P. and Others v. France 302 - რომელიც შეეხებოდა
თავშესაფრის მაძიებელ ქალსა და სამ ბავშვს, რომლებიც დააბინავეს სახელმწიფოს მიერ
დაფინანსებულ თავშესაფარში, სანამ ისინი ელოდებოდნენ დაგეგმილ შეხვედრას თავშესაფრის
საკითხზე განაცხადის შესატანად. მათ გადაეცათ საკვები, მიიღეს სამედიცინო დახმარება, ხოლო
ბავშვები სკოლაშიც კი გამწესდნენ. ამ ფაქტორების გამო, სასამართლომ მიიჩნია, რომ საქმე არ ჰქონდა
„უკიდურეს მატერიალურ სიღატაკესთან“ (“extreme material poverty”), რომელიც აღძრავდა საკითხებს
კონვენციის მე-3 მუხლის საფუძველზე.

301
M.S.S. v. Belgium and Greece [GC], no. 30696/09, §§ 235-64, ECHR 2011.

302
N.T.P. and Others v. France, no. 68862/13, 24 May 2018.

213
სუფთა სასმელი წყლისადმი ხელმიუწვდომლობა

საქმე Hudorovič and Others v. Slovenia 303 შეეხებოდა სუფთა სასმელ წყალზე ხელმისაწვდომობას.
მომჩივნები მიეკუთვნებოდნენ ბოშათა თემს და ცხოვრობდნენ ორ უკანონო და სერვისებით
არაუზრუნველყოფილ დასახლებაში. მათ იჩივლეს, რომ სახელმწიფომ არ გაატარა საკმარისი
ღონისძიებები იმისათვის, რათა მათთვის უზრუნველეყო სუფთა სასმელ წყალზე ხელმისაწვდომობა
და სანიტარია.

საგულისხმოა, რომ სასამართლოს აზრით, ეს ვითარება არ გამორიცხავდა მე-3 მუხლის

გამოყენებადობას ამ კონტექსტში (O’Rourke v. the United Kingdom 304, and Budina v. Russia 305). თუმცა,
სასამართლომ მხედველობაში მიიღო, ერთი მხრივ, ის გარემოება, რომ ხელისუფლებამ გაატარა
ღონისძიებები, რითაც მომჩივნებისათვის უზრუნველყო შესაძლებლობა ჰქონოდათ სუფთა სასმელ
წყალზე ხელმისაწვდომობა და, მეორე მხრივ, ის გარემოება, რომ მომჩივნებმა ეს შესაძლებლობა არ
გამოიყენეს (სასამართლოს აზრით, ის გზა, რითაც ეს შესაძლებლობა იქნა მიღწეული და თავისთავად
ის, გამოიყენეს თუ არა მომჩივნებმა ეს შესაძლებლობა, აღარ იყო რელევანტური). შესაბამისად,
მიუხედავად იმის აღიარებისა, რომ კონვენციის მე-3 მუხლი მოცემული შემთხვევის მიმართ
გამოყენებადი იყო, სასამართლომ მაინც არ ცნო ამ მუხლის დარღვევა. (რამდენადაც ვერ იქნა ნაჩვენები,
რომ მომჩივნებმა განიცადეს საკმარისი ტანჯვა, რაც აღწევდა მე-3 მუხლით გათვალისწინებული
მოპყრობისათვის აუცილებელი მინიმალური სატანჯველის ხარისხს).

303
Hudorovič and Others v. Slovenia, nos. 24816/14 and 25140/14, 10 March 2020.
304
O’Rourke v. the United Kingdom (dec.), no. 39022/97, 26 June 2001.

305
Budina v. Russia (dec.), no. 45603/05, 18 June 2009.

214
 მუხლი 4 - მონობისა და ყმობის აკრძალვა

საერთო მიდგომა

მონობისა და ყმობის აკრძალვა აბსოლუტურია. ამ უფლებების დაცვის ვალდებულებიდან

გადახვევა შეუძლებელია. სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, იქონიოს
სისხლის სამართლის კანონმდებლობა მონობისა და ყმობის დასასჯელად.

„იძულებითი და სავალდებულო შრომა“ არ არის აბსოლუტური უფლება. მისგან დაშვებული

გამონაკლისები მითითებულია კონვენციის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტში. მასში
მითითებულია, თუ არა სახის სამუშაო არ ჩაითვლება ამ მუხლით აკრძალულ „იძულებით ან
სავალდებულო შრომად“.

მონობა

მართალია, კლასიკური ფორმით მონობა აღარ გვხვდება, მაგრამ არაერთი შემთხვევის

მიმართ სასამართლომ გამოიყენა ტერმინი „თანამედროვე მონობა“.

თანამედროვე მონობა გვხვდება ევროპაშიც, ძირითადად ქალების მიმართ.

მონობის განმარტებისას სასამართლომ გამოიყენა მისი კლასიკური გაგება და დაეყრდნო

მონობის თაობაზე 1926 წლის კონვენციას : „ იმ პირის სტატუსი ან მდგომარეობა, რომლის
მიმართაც, საკუთრების უფლებიდან გამომდინარე, ხორციელდება რომელიმე ან ყველა
უფლებამოსილება“.

პირის გაძევებამ ისეთ ქვეყანაში, სადაც ამა თუ იმ ფორმით მონობა არსებობს, შეიძლება
წამოჭრას მე-3 მუხლის დარღვევის საკითხი. მაგალითად, საქმე ბარარი შვეციის წინააღმდეგ
შეეხებოდა მავრიტანელ მოქალაქეს, რომელმაც შვედეთს სთხოვა თავშესაფარი და
ამტკიცებდა, რომ თავისი ქვეყანა მონობისაგან თავის დასაღწევად დატოვა.. ის წელიწადში

215
ერთხელ უნდა გამოცხადებულიყო თავისი მამის ბატონთან და შეესრულებინა მისი
დავალებები. მავრიტანიის სამართალი მონობას კრძალავდა, მაგრამ პრაქტიკაში ის ჯერ
კიდევ არსებობდა.

ყმობა

„ყმობა“ სასამართლომ განმარტა, როგორც თავისუფლების აღკვეთის სერიოზული ფორმა და

შესაბამის პირზე კონტროლის განხორციელება, რაც დაკავშირებულია მომსახურების გაწევის
ვალდებულებასთან, რომელიც ეკისრება პირს იძულების გზით“. იგი ასევე გულისხმობს
სხვის საკუთრებაზე ცხოვრების ვალდებულებას და პრისათვის შესაძლებლობის წართმევას,
შეცვალოს თავისი სტატუსი. მონობისაგან განსხვავებით, „ყმობა“ არ გულისხმობს პირზე
ვინმეს სამართლებრივ (იურიდიულ) მფლობელობას.

სილიადინი საფრანგეთის წინააღმდეგ : 15 წლის ტოგოელი გოგონა, ფრანგმა წყვილმა

მშობლების თანხმობით ჩამოიყვანა სამშობლოდან. იგი მათ ოჯახში ცხოვრობდა, ევალებოდა
საშინაო საქმეების შესრულება და მათი 4 შვილის მოვლა. იგი მუშაობდა მრავალი წლის
განმავლობაში დილის 7 საათიდან საღამოს 10 საათამდე, კვირაში შვიდი დღე,
ანაზღაურებისა და დასვენების დღის გარეშე, არ გააჩნდა სამუშაოს ან ბინადრობის ნებართვა,
გადაადგილების თავისუფლება. მას ჩამოართვეს პასპორტი და აშინებდნენ, რომ როგორც
არალეგალურად მცხოვრებს, პოლიცია დააპატიმრებდა. იგი იყო გარესამყაროსგან
იზოლირებული და მოწყვლადი, დარჩენილი ყოველგვარი სახსრების გარეშე, მთლიანად
სხვაზე დამოკიდებული და არ გააჩნდა თავისი მდგომარეობის დარეგულირების არავითარი
პერსპექტივა, სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ საქმე ჰქონდა მონობასთან, ვინაიდან ფრანგი
წყვილს, რომელიც გოგონას ამუშავებდა და აკონტროლებდა, არ გააჩნდა მასზე საკუთრების
ფორმალური უფლება. მაგრამ მან ჩათვალა, რომ გოგონას ამყოფებდნენ შინაყმის
მდგომარეობაში. დამსაქმებლები დაისაჯნენ მისი შრომის ექსპლოატაციისათვის, რომელიც
არ შეესაბამებოდა ადამიანის ღირსებას, მაგრამ აპელაციამ ისინი გაამართლა. სასამართლომ
ცნო კონვენციის დარღვევა და საფრანგეთი დასაჯა იმის გამო, რომ მისმა სამართალმა ვერ
უზრუნველყო გოგონას უფლებების ქმედითი დაცვა.

იძულებითი და სავალდებულო შრომა

იძულებითი და სავალდებულო შრომა განმარტებულია როგორც სამსახური, რომელიც

ხორციელდება რაიმე სასჯელის მუქარის ძალით და შესაბამისი პირის ნების
საწინააღმდეგოდ, ანუ, რომლის შესრულებისთვისაც ამ პირს არ შეუთავაზებია თავისი თავი
ნებაყოფლობით. იგი შეიძლება მოიცავდეს როგორც ფიზიკურ, ისე ფსიქიკურ იძულებას.
იძულებითი და სავალდებულო შრომა შეიძლება მოიცავდეს ანაზღაურებად სამუშაოსაც.

216
ვან დერ მუზელი ბელგიის წინააღმდეგ : ახალბედა ადვოკატებს, ბელგიაში ხანგრძლივად
დამკვიდრებული პრაქტიკის შესაბამისად, ევალებოდათ გარკვეული დროით ანაზღაურების
გარეშე მუშაობა, უარის შემთხვევაში შეიძლებოდა ჩამორთმეოდათ ახალბედა იურისტის
სტატუსი. სასამართლომ ეს საკმარისად ჩათვალა იმისათვის, რომ იგი შეფასებულიყო
„სასჯელად“ კონვენციის მე-4 მუხლის გაგებით. მაგრამ სასამართლომ არ ცნო მე-4 მუხლის
დარღვევა, რადგან ეს სამუშაო (ანაზღაურების გარეშე) არ სცდებოდა ადვოკატების
პროფესიულ საქმიანობას, ემსახურებოდა სრულიად ლეგიტიმურ მიზნებს- საზოგადოებაში
სოლიდარობის იდეის დამკვიდრებას და ახალგახრდა ადვოკატების პროფესიულ წრთვნას.
სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ გარკვეული დროით ანაზღაურების გარეშე მუშაობა იყო
ახალბედა ადვოკატებზე დაკისრებული არაპროპორციული ტვირთი, მით უმეტეს, რომ
არსებობდა მათი წინასწარი თანხმობა ამგვარი სამუშაოს გაწევაზე.

რანცევი კვიპროსისა და რუსეთის წინააღმდეგ : ტრეფიკინგის საქმე. კაბარეს მსახიობის

სტატუსით კვიპროსში ჩასული გოგონა დაიღუპა რამდენიმე დღეში. სასამართლომ
დაადგინა, რომ კვიპროსის შიდა სამართალი და საიმიგრაციო პროცედურები ვერ
უზრუნველყოფდა დაცვას და ხელს უწყობდა ტრეფიკინგის დაშვებას, წახალისებასა და
უკონტროლობას. პოლიციას საკმარისი ინფორმაცია გააჩნდა, რომ რანცევა შესაძლებელია
ტრეფიკინგის მსხვერპლი ყოფილიყო, მაგრამ პოლიციამ არ შეასრულა პოზიტიური
ვალდებულებები ოპერატიული და გადაუდებელი ზომების მიღების საკითხში. დაისაჯა
რუსეთიც, რომელმაც არ გაატარა საკმარისი ღონისძიებები რანცევას უკანონო გზით
რუსეთიდან გაყვანის აღსაკვეთად.

ტრეფიკინგის შემთხვევები ერთდროულად შეიძლება მოხვდეს კონვენციის მე-3 და მე-4

მუხლების მოქმედების ფარგლებში..

დაშვებული გამონაკლისები

ა) პატიმრობის პერიოდში შესრულებული სამუშაო - ჩვეულებრივ, იგი დაშვებულია. ის

განიხილება როგორც პატიმრების რეაბილიტაციისაკენ მიმართული ღონისძიება. თუმცა,
გათვალისწინებულ უნდა იქნეს სავალდებულო სამუშაოს მიზანი, მისი ხასიათი და
მოცულობა.

გადაწყვეტილება საქმეზე Meier v. Switzerland შეეხებოდა პატიმართა ვალდებულებას

შეესრულებინათ სამუშაო საპენსიო ასაკის მიღწევის შემდეგაც. მომჩივანი პატიმარი
აპროტესტებდა იმას, რომ მან მიაღწია შვეიცარიაში დადგენილ საპენსიო ასაკს და მაინც
ავალდებულებდნენ სამუშაოს შესრულებას ციხეში. მის მიმართ გამოიყენეს სანქცია
სამუშაოს შესრულებაზე უარისათვის. მოსარჩელე დაეყრდნო კონვენციის მე-4 (§ 3 (a))მუხლს.

217
ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ კონვენციის მე-4 მუხლი დარღვეული არ იყო.
სასამართლომ მათ შორის მიუთითა შემდეგ ფაქტორებზე: სამუშაო, რომლის შესრულებაც
ევალებოდათ პატიმრებს შვეიცარიაში, ადაპტირებული იყო მათ ასაკთან და ჯანმრთელობის
მდგომარეობასთან. მომჩივნისათვის დაკისრებული სამუშაოც შეესაბამებოდა მის ასაკსა და
ფიზიკურ შესაძლებლობებს. ამასთან, მომჩივანი იღებდა გასამრჯელოს ამ სამუშაოსათვის.
გარდა ამისა, სასამართლომ მიიჩნია რომ ამ სფეროში მოპასუხე სახელმწიფოს მიეკუთვებოდა
შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლები, მიუხედავად იმისა, რომ ციხის ევროპული
წესები მართლაც შეიძლებოდა განმარტებულიყო იმგვარად, რომ საპენსიო ასაკის მიღწევის
შემდეგ პატიმრები შეიძლებოდა გაეთავისუფლებინათ სავალდებული შრომისგან.

ბ) სამხედრო სამსახური ან ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახური - კონვენციის

ხელშემკვრელ მრავალ ქვეყანაში დაწესებულია სავალდებულო სამხედრო სამსახური,
რომელიც მოქალაქის ვალდებულებაა. სახელმწიფოს უფლება აქვს დააწესოს სანქციები
მისგან თავის არიდებისათვის. ასევე, მას, ვინც რწმენის გამო ამბობს უარს სავალდებულო
სამხედრო სამსახურზე, შეიძლება მოეთხოვოს ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახურის
შესრულება და, სახელმწიფოს უფლება აქვს გამოიყენოს სანქცია დაუმორჩილებლობისათვის.

ამ მხრივ, საინტერესო საქმეა Chitos v. Greece : მომჩივანი, არმიის ოფიცერი 37 წლის ასაკში
იყო, როდესაც გადადგომა გადაწყვიტა. მას განუმარტეს, რომ დამატებით უნდა ემსახურა
კიდევ 9 წელი, ანდა, სახელმწიფოსათვის გადაეხადა კომპენსაცია 106,960 ევროს (EUR)
ოდენობით. მან გადახდის ვალდებულება გაასაჩივრა აუდიტორულ სასამართლოში,
რომელმაც, შეაჩერა გადახდის ვალდებულების აღსრულება გადაწყვეტილების გამოტანამდე.
ამის მიუხედავად, საგადასახადო ორგანოებმა მოითხოვეს თანხის დაუყოვნებლივ გადახდა,
რომლის ოდენობაც გაიზარდა 112,115 ევრომდე. მომჩივანმა მიიჩნია, რომ ვალდებულება
სამხედრო სამსახურში ემსახურა ხანგრძლივი დროით, ანდა, ამის სანაცვლოდ გადაეხადა
საკმაოდ სოლიდური თანხა, წარმოადგენდა იძულებით შრომას, რაც აკრძალული იყო
კონვენციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტით.

ევროპულმა სასამართლომ თავისი გადაწყვეტილება დააყრდნო მსოფლიო შრომითი

ორგანიზაციის (ILO) No. 29 კონვენციას, ისვე როგორც, სოციალური ქარტიის ევროპული
კომიტეტის მოსაზრებებს ევროპის სოციალური ქარტიის კონტექსტში. ეს იყო პირველი საქმე,
როდესაც სასამართლომ თავისი მიდგომა ჩამოაყალიბა ამ საკითხზე. სასამართლომ
გაიზიარა ლეგიტიმურობა სახელმწიფო მოთხოვნისა, დაეწესებინა სავალდებულო პერიოდი
სამხედრო ოფიცრისათვის მისი სწავლის დასრულების შემდეგ. მთავარია შენარჩუნებულიყო
დაპირისპირებულ ინტერესებს შორის სამართლიანი ბალანსი. მართალია სამხედრო
მოსამასახურისათვის დაკისრებული გადასახადი თანხა არ იყო არაგონივრული ოდენობისა,
მაგრამ, მიუხედავად სასამართლოს გადაწყვეტილებისა, მომჩივნისათვის თანხის
დაუყოვნებლივ გადახდის ვალდებულების დაკისრება საგადასახადო ორგანოების მხრიდან
და ამ თანხის 12 ან 13%-ით გაზრდა წარმოადგენდა მომჩივანზე მძიმე, არაპროპორციული

218
ტვირთის დაკისრებას და ამყოფებდა მას წნეხის ქვეშ კონვენციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტის
დარღვევით. ამგვარად, სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-4 მუხლის დარღვევა.

გ) საგანგებო მდგომრეობის დროს დაკისრებული სამუშაო - იგი განიხილება როგორც

სამოქალაქო მოვალეობების ნაწილი და არ არღვევს მე-4 მუხლს.

დ) ჩეულებრივი სამოქალაქო ვალდებულებები - მაგალითად, ნაფიც მსაჯულის ფუნქციის

შესრულება ან ხანძარსაწინააღმდეგო სამსახურში იძულებითი შრომა განიხილება როგორც
სამოქალაქო ვალდებულებების ნაწილი, თუმცა, ამ ტიპის სამუშაოს შესრულების
ვალდებულების დაკისრებისას ამა თუ იმ ნიშნით დისკრიმინაციის დაშვება არღვევს
კონვენციის მე-14 მუხლს. მაგალითად, ერთ-ერთ გერმანულ საქმეში დადგინდა ნაფიცი
მსაჯულის ფუნქციის დაკისრების სფეროში ქალთა დისკრიმინაცია. აღმოჩნდა, რომ ქალებს
ორჯერ უფრო ხშირად სთხოვდნენ ნაფიც მსაჯულის მოვალეობის შესრულებას, ვიდრე
მამაკაცებს.

ტრეფიკინგი და იძულებითი პროსტიტუცია

საქმე S.M. v. Croatia 306 შეეხებოდა ტრეფიკინგს და ექსპლოატაციას პროსტიტუციის მიზნებით.

მომჩივანმა შეიტანა სისხლისსამართლებრივი საჩივარი ტ.მ.-ს წინააღმდეგ, რომელიც პოლიციელი

იყო. იგი მიუთითებდა, რომ მან ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ძალადობის გზით ჩააბა იგი
პროსტიტუციაში. სისხლის სამართლის სასამართლომ გაამართლა პოლიციელი იმ საფუძვლით, რომ,
მართალია, მან მოახდინა პროსტიტუციური წრის დაორგანიზება, სადაც ჩააბა მომჩივანი, მაგრამ არ
არსებობდა მტკიცებულებები იმისა, რომ მან ეს შეძლო მომჩივანზე იძულების გზით. შესაბამისად,
რადგან მის წინააღმდეგ წაყენებული ბრალი მოიცავდა პროსტიტუციის ორგანიზების დამამძიმებელ
გარემოებებში ჩადენას, მას მსჯავრი ვერ დაედებოდა ამავე დარღვევის ნაკლებად მძიმე
ვერსიისათვის.

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ მომჩივანმა დააყენა დასაბუთებადი სარჩელი თავისი prima facie
მტკიცებულებით იმის თაობაზე, რომ ის დაექვემდებარა მე-4 მუხლით აკრძალულ ქმედებას, კერძოდ,
ადამიანთა ტრეფიკინგსა და იძულებით პროსტიტუციას. შესაბამისად, მთავრობის წინასწარი
პროტესტი მე-4 მუხლის გამოყენებადობის შესახებ, უარყოფილ იქნა. მიუთითა რა იმაზე, რომ

306
S.M. v. Croatia [GC], no. 60561/14, 25 June 2020.

219
მომჩივნის საჩივარი შეეხებოდა დანაშაულის დაუსჯელობასთან დაკავშირებულ საკითხებს და
არსებითად, პროცედურული ხასიათისა იყო, მოპასუხე სახელმწიფომ ფოკუსი გააკეთა პოზიტიურ
ვალდებულებებზე მე-4 მუხლთან მიმართებაში.

ადამიანთა ტრეფიკინგის საკითხებზე სასამართლოს უკვე ჰქონდა გამოტანილი რამდენიმე

გადაწყვეტილება (მაგალითად, Rantsev v. Cyprus and Russia 307
).
და Chowdury and Others v. Greece 308

თუმცა, ამ საქმეში სასამართლოს პირველად უნდა განეხილა მე-4 მუხლის გამოყენებადობა

პროსტიტუციის მიზნით ქალთა ტრეფიკინგის და ექსპლოატაციის შემთხვევების მიმართ.
გადაწყვეტილება იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლომ ახსნა, თუ რას გულისხმობდა
„ადამიანთა ტრეფიკინგის“ და „პროსტიტუციის ექსპლოატაციის“ ცნებები მე-4 მუხლის
მატერიალური ნაწილის ფარგლებში და რა მიმართებაში იყო ეს ორი ცნება ერთმანეთთან. ასევე
გამოთქვა პოზიციები იძულებით პროსტიტუციასთან მიმართებაში სახელმწიფოს პოზიტიურ
ვალდებულებათა თაობაზე.
Rantsev -ის საქმეში (ზემოთ მითითებული, § 282) სასამართლომ განმარტა, რომ აუცილებელი არ
იყო, მოპყრობა მიჩნეული ყოფილიყო აუცილებლად „მონობად“ ან „ყმობად“ ანდა „იძულებით
სამუშაოდ“, რადგან ტრეფიკინგი, თავისთავად, საერთაშორისო ინსტრუმენტების გაგებით,
ისედაც ხვდებოდა კონვენციის მე-4 მუხლის მოქმედების ქვეშ. იმ პრინციპის დაცვით, რომ
კონვენციის ინტერპრეტაცია უნდა მომხდარიყო საერთაშორისო სამართლის ინსტრუმენტებთან
ჰარმონიულად, დიდმა პალატამა ამ ხორვატიულ საქმეზე განმარტა, რომ ქმედება ანდა ვითარება
მოხვდებოდა მე-4 მუხლის მოქმედების ქვეშ, თუ სახეზე იქნებოდა სამი დამაფუძნებელი
ელემენტი ადამიანთა ტრეფიკინგისა, როგორც ეს იყო განსაზღვრული „ანტიტრეფიკინგული
კონვენციით (Anti- Trafficking Convention 309 ) და პალერმოს პროტოკოლით (Palermo Protocol 310 ).. ეს

ელემენტები იყო შემდეგი:

 მოქმედება (რეკრუტი, ტრანპორტირება, ტრანსფერი, ფარული თავშესაფარი (harbouring),
პირთა მიღება);
 საშუალებები (ძალის გამოყენებს მუქარა ან ძალადობის სხვაგვარი ფორმა, გაკოჭვა ან ხელ-
ფეხის შეკვრა (abduction), თაღლითობა (fraud), სიცრუე და მოტყუება (deception),
ძალაუფლების ბოროტად ან პირის მოწყვლადი მდგომარეობის გამოყენება, თანხის ან
სარგებლის მიცემა ან მიღება იმ პირისგან თანხმობის მისაღებად, ვინც ახორციელბდა
კონტროლს სხვა პირზე.

307
Rantsev v. Cyprus and Russia, no. 25965/04, ECHR 2010
308
Chowdury and Others v. Greece, no. 21884/15, 30 March 2017.

309
Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, CETS 197.

310
Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons Especially Women and Children, supplementing
the United Nations Convention against Transnational Organized Crime

220
  ექსპლოატაციის განზრახვა (მათ შორის, სულ მცირე, პროსტიტუციის ექსპლოატაცია
ანდა სექსუალური ექსპლოატაციის სხვა ფორმა, იძულებითი შრომა ან სამსახური, ყმობა
ან ორგანოების ამოღება.
რამდენადაც გარკვეული განსხვავება არსებობდა ანტიტრეფიკინგულ კონვენციასა და პალერმოს
პროტოკოლს შორის, დიდი პალატა ძირითადად მიჰყვა ანტიტრეფიკინგულ კონვენციას და
შემდგომ განმარტა, რომ მე-4 მუხლის ჭრილში ადამინათა ტრეფიკნგის კონცეპტი მოიცავდა
ადამიანთა ტრეფიკინგის ყველა ფორმას, ნაციონალურს და ტრანსნაციონალურს, იმის
მიუხედავად იყო თუ არა ის დაკავშირებული ორგანიზებულ დანაშაულთან. აქვე, სასამართლომ
არ გამორიცხა შესაძლებლობა, რომ გარკვეულ გარემოებებში, ადამიანთა ტრეფიკინგთან
დაკავშირებული კონკრეტული ქცევა ან ფორმა გამხდარიყო კონვენციის სხვა მუხლის
ამოქმედების საფუძველიც.
რაც შეეხებოდა „ პროსტიტუციის ექსპლოატაციას“, ეს კონცეპტი არ მიეკუთვნებოდა ადამიანთა
ტრეფიკინგის კატეგორიას. გააანალიზა რა თავისი პრეცედენტული სამართალი, დიდმა პალატამ
დაადგინა, რომ „იძულებითი და სავალდებულო შრომის“ ცნება მე-4 მუხლის გაგებით, მიზნად
ისახავდა განეხორციელებინა დაცვა ისეთი სერიოზული ექსპლოატაციის ფორმების წინააღმდეგ,
როგორიც იყო იძულებითი, ძალადობრივი პროსტიტუცია, იმის მიუხედვად, იყო თუ არა ის
დაკავშირებული ადამიანთა ტრეფიკინგის კონტექსტთან. ასეთი ქმედებები შეიძლება
დაკვალიფიცირებულიყო „მონობად“ ან „ყმობად“ მე-4 მუხლის საფუძველზე, ან წამოეწია
კონვენციის სხვა დებულებების გამოყენების საკითხი. ამ კონტექსტში ცნებაში - „იძულებითი“ -
უნდა მოაზრებულიყო მისი უფრო მსუბუქი, შენიღბული ფორმები. რაც შეხებოდა იმას, სახეზე
„ადამიანთა ტრეფიკინგის“ სამივე დამაფუძნებელი ნიშანი იყო თუ საქმე შეეხებოდა იძულებითი
პროსტიტუციის ცალკე საკითხს, ეს კონკრეტული გარემოებების საფუძველზე უნდა
გადაწყვეტილიყო.
განიხილა რა სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებათა ფარგლები ამ სფეროში, დიდმა პალატამ
განმარტა, რომ ამ ორი ფენომენის ( „ადამიანთა ტრეფიკინგი“ და „იძულებითი პროსტიტუცია“)
კონცეპტუალური მსგავსების გამო, „ადამიანთა ტრეფიკინგის“ ზოგიერთი პრინციპი
გამოყენებადი იყო „იძულებითი პროსტიტუციის“ მიმართაც. პროცედურული ვალებულებების
ფარგლებთან მიმართებაში სასამართლომ აღნიშნა, რომ არ არსებობდა სასამართლოს იმ
მიდგომების გადახედვის საჭიროება, რომლებიც კარგად იყო დამკვიდრებული საქმიდან Siliadin
v. France 311 მოყოლებული.
სახელმწიფოს ქმედებების პოზიტიურ ვალდებულებებთან შესაბამისობის შეფასებისას, დიდმა
პალატამ დაადასტურა, რომ:
ვალდებულებების საკითხი არ შეეხებოდა ბრალდებებს დაშვებული შეცდომების ან უმოქმედობის
ცალკეული იზოლირებული ფაქტების თაობაზე; არამედ, ის შეეხებოდა მნიშვნელოვან

311
Siliadin v. France, no. 73316/01, ECHR 2005-VII.

221
ნაკლოვანებებს, რომელთაც შეეძლოთ ძირი გამოეთხარათ გამოძიების წარმატებისათვის და
შეუძლებელი გაეხადათ საქმის ფაქტებისა თუ პასუხისმგებელი პირების დადგენა.
განიხილა რა საქმის ფაქტები სამი დამაფუძნებელი ელემენტის ჭრილში, სასამართლომ
დადგენილად მიიჩნია მომჩივნის „რეკრუტირების ფაქტი“ ფეისბუკის მეშვეობით, მის წინააღმდეგ
ძალის გამოყენება, სავარაუდოდ ფარულ თავშესაფარში მოთავსება და მისი
ვალდამოკიდებულებაში მოქცევა. სასამართლოს განმარტებით, ტ. მ., ყოფილი პოლიციელი,
იმყოფებოდა იმგვარ პოზიციაში, რომ შეეძლო მომჩივნის მოწყვლადობა გამოეყენებინა.
სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივანმა წამოაყენა დასაბუთებული მოთხოვნა, რაც გამყარებული
იყო მისი prima facie მტკიცებულებით იმის თაობაზე, რომ ის დაუქვემდებარეს ადამიანთა
ტრეფიკინგს და იძულებით პროსტიტუციას.
სასამართლომ დაადგინა, რომ შიდა სამართლებრივი პროცედურები სერიოზულად ხარვეზიანი
იყო, რის გამოც ვერ მოხერხდა მიჰყოლოდნენ გამოძიების სწორ გზას, რომელსაც შეეძლო აშკარა
გაეხადა მხარეთა შორის ურთიერთობის ნამდვილი ბუნება, მომჩივნის ჩვენებაზე უკრიტიკოდ
დაყრდნობის სიმცდარე და იმის მხედველობაში მიუღებლობა, თუ რა გავლენას იქონიებდა
მიღებული ფსიქოლოგიური ტრავმა მის უნარზე, თანმიმდევრულად და ნათლად გადმოეცა მის
ექსპლოატაციასთან დაკავშირებული გარემოებები.

მუხლი 5 - თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება

კონვენციის მე-5 მუხლში გადმოცემულია პიროვნების თავისუფლებისა და უსაფრთხოების,

როგორც მატერიალური უფლების შინაარსი, ასევე, მისგან გამონაკლისები, და დაკავებულის
პროცესუალური უფლებები.

გამონაკლისები ამომწურავია და განიმარტება ვიწროდ.

მუხლი მოიცავს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას, დაიცვას ადამიანები მათ შორის

კერძო პირების ან ორგანიზაციების მხრიდან განხორციელებული თავისუფლების
აღკვეთისაგან.

თავისუფლების აღკვეთა

თავისუფლება, ადამიანს ჩვეულებრივ, აღეკვეთება დაპატიმრების ან დაკავებისას.

დაპატიმრება და დაკავება, უწინარესად, მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვას
გულისხმობს, მაგრამ ის, თუ რა ჩაითვლება თავისუფლების აღკვეთად, გაცილებით უფრო
რთული შესაფასებელია. მე-5 მუხლის გაგებით „პატიმრობის“ კლასიკური შემთხვევაა
ვითარება, როდესაც პირს ამყოფებენ ციხეში, დახურულ სივრცეში, კარჩაკეტილ
მდგომარეობაში, მაგრამ თავისუფლების აღკვეთას კონვენციის გაგებით, გააჩნია ბევრი სხვა

222
ფორმა. ამიტომ აქვს ცნებას - თავისუფლების აღკვეთა“ ავტონომიური მიშვნელობა
კონვენციის სამართალში.

თავისუფლების აღკვეთის ავტონომიური მნიშვნელობა

სასამართლო არ შემოიფარგლება შიდა სასამართლებრივი დასკვნებითა და ტერმინებით.

გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქვს იმას, კლასიფიცირდება თუ არა ადამიანის წინააღმდეგ
გამოყენებული ესა თუ ის ღონისძიება „თავისუფლების აღკვეთად“ ეროვნული სამართლის
მიხედვით. ცნებას - „თავისუფლების აღკვეთა“ - კონვენციის სამართალში ავტონომიური
მნიშვნელობა აქვს. მთავარი კრიტერიუმი, რომელსაც სასამართლო გამოიყენებს ისაა, თუ
რამდენად ინტენსიურია თავისუფლების შეზღუდვა და როგორია ამ შეზღუდვის ხარისხი.
მხედველობაში მიიღება აგრეთვე მთელი რიგი სხვა კრიტერიუმები, როგორიცაა
თავისუფლების შეზღუდვის ბუნება, შინაარსი, ხანგრძლივობა, შედეგები, შესაბამისი
ღონისძიების განხორციელების ფორმა და სხვა გარემოებები. თავისუფლების აღკვეთის ერთ-
ერთ მთავარ კრიტერიუმად მიჩნეულია პიროვნების სოციალური იზოლაცია.

აქედან გამომდინარე, კონვენციის მე-5 მუხლი არ ფარავს მხოლოდ სისხლის სამართალს.

ადმინისტრაციული და დისციპლინური სანქციები ასევე დაცულია მე-5 მუხლით, როცა
საქმე შეეხება „თავისუფლების აღკვეთას“ კონვენციის გაგებით, და მით უფრო მაშინ,
როდესაც სანქცია პირდაპირ გულისხმობს პატიმრობას.

ასე მაგალითად:

კონკრეტულ ადგილზე ცხოვრების ვალდებულება, ზოგიერთ შემთხვევაში, შეიძლება

წარმოადგენდეს „თავისუფლების აღკვეთას“. მაგალითად, ერთ-ერთ იტალიურ საქმეში
მომჩივანს, რომელიც ეჭვმიტანილი იყო მაფიოზურ საქმიანობაში, შესაბამისი ბრძანებით
დაეკისრა ვალდებულება ეცხოვრა სარდინიის სანაპიროდან საკმაოდ დაშორებულ ერთ-ერთ
კუნძულზე. მისი მოძრაობის არეალი შეზღუდული იყო 2.5 კმ.-ით. ტერიტორია
დასახლებული იყო მხოლოდ იმ პირებით, რომლებიც მსგავს ბრძანებას დაექვემდებარნენ.
სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივნის პირობები გულისხმობდა თავისუფლების
აღკვეთის საკმარის ხარისხს, იმისათვის, რათა იგი მიჩნეული ყოფილიყო „თავისუფლების
აღკვეთად“ მე-5 მუხლის გაგებით.

ლევენცი ლიტვის წინააღმდეგ : სხვადასხვა საქმეში სასამართლომ 24 საათიანი და 11 თვით

შინაპატიმრობა თავისუფლების აღკვეთად მიიჩნია.

რაიმონდო იტალიის წინააღმდეგ : საქმე შეეხებოდა მომჩივანზე სპეციალური საპოლიციო

ზედამხედველობის დაწესებას, რაც გულისხმობდა პირის ვალდებულებას, არ დაეტოვებინა
თავისი ბინა პოლიციისათვის შეტყობინების გარეშე. ამ საქმეში სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ადგილი ჰქონდა არა თავისუფლების აღკვეთას, არამედ მხოლოდ გადაადგილების
თავისუფლების შეზღუდვას.

223
ამუური საფრანგეთის წინააღმდეგ: სასამართლომ დაადგინა, რომ თავშესაფრის მაძიებლის
20 დღით გაჩერება სატრანზიტო ზონაში წარმოადგენდა თ/აღკვეთას, მაშინაც კი, თუ მას
შეეძლო, ტექნიკური თვალსაზრისით, სამშობლოში დაბრუნება.

სასამართლომ დაადგინა, რომ პოლიციის მიერ პირის რამდენიმე წუთით გაჩერება მისი
ჩხრეკის, დაკითხვის, შემოწმების ან სხვა სისხლის სამართლებრივი პროცედურების
განხორციელების მიზნით შეიძლება ჩაითვალოს თავისუფლების აღკვეთად კონვენციის
გაგებით და მასზე გავრცელდება მე-5 მუხლის გარანტიები.

მოხუცის მოთავსება მზრუნველობის სახლში არ იქნა მიჩნეული თავისუფლების აღკვეთად,

რადგან მისი მიზანი იყო მოხუცის სამედიცინო დახმარება, მისთვის მზრუნველობისა და
ჰიგიენის შეთავაზება. სასამართლომ იმ გარემოებეასაც მიანიჭა მნიშვნელობა, რომ თვითონ
მუხუცებული პირი არ იყო ამის წინააღმდეგი.

დედის მიერ 12 წლის ბიჭუნას 5, 5 თვით მოთავსება ფსიქიატრიულ კლინიკაში მისი

მკურნალობის მიზნით სასამართლომ არ მიიჩნია თავისუფლების აღკვეთად.

მისგან განსხვავებით, აუტისტის მოთავსება მისი ნების საწინააღმდეგოდ ფსიქიატრიულ

კლინიკაში, „ არაოფიციალური პაციენტის“ სტატუსით, თავისუფლების აღკვეთად შეფასდა,
ვინაიდან მას არ ჰქონდა დაწესებულების დატოვების უფლება.

იძულებით მოთავსება ფსიქიატრიულ კლინიკაში, ჩარაზულ პალატაში, საიდანაც პირმა

სცადა გაქცევა და უკან დააბრუნეს, დარღვევად შეფასდა. სასამართლომ დაასკვნა, რომ პირის
კლინიკიდან გაქცევა იმას ადასტურებდა, რომ იგი არ ეთანხმებოდა ამგვარ მკურნალობას და
მას თავისუფლება მისი ნების საწინააღმდეგოდ აღეკვეთა.

საერთოდ, სულიერად დაავადებული პირების დაკავებასთან დაკავშირებულმა საქმეებმა

აჩვენა, რომ ამ შემთხვევებში გადამწყვეტი ის კი არ არის, ამყოფებდნენ თუ არა პირს
დაკეტილ კარს მიღმა, არამედ ის, დაექვემდებარა თუ არა პირი კონტროლისა და
ზედამხედველობის განგრძობად რეჟიმს და გააჩნდა თუ არა მას პრაქტიკულად ამ ადგილის
დატოვების შესაძლებლობა. თანხმობის არარსებობა ასევე რელევანტური ფაქტორია.

„თავისუფლების აღკვეთისათვის“ ავტონომიური მნიშვნელობის მინიჭება უკავშირდება იმის

დადგენას, უნდა გავრცელდეს თუ არა შესაბამის შემთხვევებზე კონვენციის მე-5 მუხლით
უზრუნველყოფილი დაცვა.

პატიმრობის კანონიერება

პატიმარი დაცული უნდა იყოს ხელისუფლების მხრიდან ყოველგვარი თვითნებობისაგან.

პატიმრობის უკანონობა არღვევს კონვენციის მე-5 მუხლს. კანონიერების მოთხოვნა
გულისხმობს ეროვნული სამართლის არსებით და პროცედურულ წესებთან შესაბამისობას.

224
ასანიძე საქართველოს წინააღმდეგ : სასამართლომ დაადგინა მე-5 მუხლის მოთხოვნა
საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მიერ პოზიტიური ვალდებულებების
შეუსრულებლობისათვის, რადგან მან არ გაატარა საკმარისი ღონისძიებები აჭარის
ავტონომიურ რესპუბლიკაში უკანონო პატიმრობისაგან პირის გასათავისუფლებლად.

ფედოტოვი რუსეთის წინააღმდეგ : დადგინდა დარღვევა იმის გამო, რომ პირი დააპატიმრეს
მაშინ, როცა მისი დაპატიმრების ორდერს ვადა ჰქონდა გასული.

ჯონი საბერძნეთის წინააღმდეგ : ნიგერიელი თავშესაფრის მაძიებელი დააკავეს ათენში

ჩაფრენისთანავე და დაკავებული ჰყავდათ 3 თვე გაძევების ბრძანების მოლოდინში. შემდეგ
გაათავისუფლეს და ისევ დაკავეს ახალი ბრძანებით. სასამართლომ ჩათვალა, რომ ეს იყო
ფიქტიური გათავისუფლება და შიდა ნორმების გვერდის ავლის მცდელობა.

შეცდომა დაპატიმრების ორდერში ცალსახად არ მიუთითებს დაპატიმრების უკანონობაზე.

განასხვავებენ ex facie ( თავიდანვე არასწორი, დარღვევით გამოტანილი) და prima facie
(თავიდანვე ვალიდური, სანამ ზემდგომი არ გააუქმებს) დაპატიმრების ბრძანებებს. თუმცა
განსხვავების დადგენა შეიძლება პრობლემური იყოს. მაგალითად, საქმეში მურენი გერმანიის
წინააღმდეგ, დიდმა პალატამ 9 ხმით 8-ის წინააღმდეგ გადაწყვიტა, რომ დაპატიმრება
კანონიერი იყო. სააპელაციო სასამართლოს აზრით, დაპატიმრების ორდერი არ
შეესაბამებოდა შიდა სამართალს, ვინაიდან დეტალურად არ აღწერდა იმ ფაქტებსა და
მტკიცებულებებს, რომელიც საფუძვლად ედებოდა დაპატიმრებას, მაგრამ ხარვეზები არ იყო
ისეთი მნიშვნელობისა, რომ მისი გაუქმება გამოეწვია. სტრასბურგის სასამართლომ
გაიზიარა შიდა სასამართლოს ეს თვალსაზრისი და დაადგინა, რომ არ არსებობდა
მნიშვნელოვანი და აშკარა დარღვევა შიდა სამართლისა.

დაპატიმრება არღვევს მე-5 მუხლს, თუ ის არ ემსახურება მის ნამდვილ მიზანს: საქმეში

ბოზანო საფრანგეთის წინააღმდეგ, ეროვნულმა სასამართლოებმა უარი თქვეს პირის
ექსტრადიციაზე. მაგრამ იგი მაინც დააპატიმრეს დეპორტაციის ორდერის მეშვეობით.
სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს ექსტრადიციის შენიღბული ფორმა იყო“.

ნიკოლაიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ: პოლიცია ეძებდა პირს მისი ძმის საქმეზე

მოწმედ დასაკითხად. იგი გამოცხადდა, მაგრამ დააპატიმრეს იარაღის უკანონო
ტარებისათვის, რასთანაც მისი ძმის საქმეს არავითარი კავშირი არ ჰქონდა. სტრასბურგმის
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს იყო პოლიციის ერთგვარი ხრიკი, რომ მისი ძმის საქმესთან
დაკავშირებით ზეგავლენა მოეხდინათ მასზე.

გუსინსკი რუსეთის წინააღმდეგ - ცნობილი მედიამაგნატი დააპატიმრეს ფინანსური

დარღვევების გამო, მაგრამ პატიმრობის პერიოდში აიძულეს შეღავათიანი პირობებით
დაეთმო თავისი წილი მედიასაწარმოში და ხელი მოაწერინეს შეთანხმებას. მიუხედავად
იმისა, რომ პატიმრობის შეფარდების კანონიერი საფუძვლები არსებობდა, სასამართლომ
მიიჩნია, რომ იგი დაპატიმრებული იქნა კიდევ სხვა ისეთი მიზნით, რაც ვერ ჩაითვლებოდა

225
კანონიერად კონვენციის მე-5 მუხლის გაგებით. ეს კი არღვევდა კონვენციის მე-18 მუხლს,
რომელიც კრძალავდა კონვენციით ნებადართული შეზღუდვის გამოყენებას არა იმ მიზნით,
რისთვისაც ისინი იყო კონვენციით გათვალისწინებული.

პატიმართა გათავისუფლების ნებისმიერი მნიშვნელოვანი შეყოვნება არღვევს მე-5 მუხლს.

სასამართლო აღიარებს სახელმწიფოთა შორის თანამშრომლობას ექსტრადიციის საკითხებში.

ასე რომ, ერთი სახელმწიფოს მიერ მიერ მეორისთვის ეჭვმიტანილის გადაცემა ცალსახად არ
არღვევს მე-5 მუხლს, სასამართლო აფასებს, მოქმედებდა თუ არა სახელმწიფო სახელმწიფო
სუვერენიტეტთან არათავსებადი ფორმით და მაშასადამე, საერთაშორისო სამართლის
საწინააღმდეგოდ.

პატიმრობა უკანონო ხელისუფლების მიერ გაცემული დაპატიმრების ბრძანების

საფუძველზე არ განიხილება „კანონიერ პატიმრობად და არღვევს კონვენციის მე-5 მუხლს.
ამის მაგალითია საქმე Moze V. Russia and Moldova, რომელიც შეეხებოდა პატიმრობის
ბრძანების კანონიერებას, გაცემულს დნესტრისპირეთის მოლდოვას რესპუბლიკის მიერ
(“MRT”). მომჩივანი, რომელიც პატიმრობაში იმყოფებოდა 2008 წლიდან, მსჯავრდებულ იქნა
2010 წელს ორი კომპანიის მოტყუებისათვის და მიესაჯა 7 წლით თავისუფლების აღკვეთა,
საიდანაც 5 წლის ვადის აღსრულება გადაევადა. მან იჩივლა კონვენციის მე-5 მუხლის
საფუძველზე, რომ მისი პატიმრობა ბრძანების საფუძველზე, რომელიც გასცა
დნესტრისპირეთის მოლდოვას რესპუბლიკამ, იყო უკანონო.

დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ რუსეთმა დაარღვია მე-5 მუხლი, მაგრამ არ ცნო ამავე
მუხლის დარღვევა მოლდოვას რესპუბლიკის მხრიდან. პრინციპულ საკითხს დიდი
პალატისათვის წარმოადგენდა იმის შეფასება, შეიძლებოდა თუ არა მომჩივნის
დაპატიმრების ბრძანება, რომელიც გამოცემული იყო დნესტრისპირეთის მოლდოვას
რესპუბლიკის მიერ, მიჩნეულიყო „კანონიერად“ კონვენციის მე-5 § 1 (c) მუხლის გაგებით.
სასამართლომ გამოიყენა საქმეში - Ilaşcu and Others (§§ 436 და 460) - დადგენილი ტესტი.
სასამართლომ მიუთითა, რომ მას აღნიშნულ საქმეში უკვე დადგენილი ჰქონდა, რომ
„დნესტრისპირეთის მოლდოვას რესპუბლიკის სასამართლოები“ არ წარმოადგენდნენ
მართლმსაჯულების იმგვარი სისტემის ნაწილს, რომელიც ფუნქციონირებდა „იმ
კონსტიტუციურ და სამართლებრივ საფუძველზე, რომელიც ასახავდა კონვენციასთან
შესატყვისი მართლმსაჯულების ტრადიციებს“. შესაფასებელი რჩებოდა მხოლოდ იმის
შემოწმება, იყო თუ არა ამგვარი ვითარება კვლავ ვალიდური ამ საქმის განხლვისას. რუსეთის
მთავრობამ, რომელიც ახორციელებდა ეფექტიან კონტროლს დნესტრისპირეთის მოლდოვას
რესპუბლიკაზე, უარი თქვა სასამართლოსათვის მიეწოდებინა ინფორმაცია
დნესტრისპირეთის მოლდოვას რესპუბლიკის სასამართლო სისტემის თაობაზე. დიდმა
პალატამ საბოლოო ჯამში, მიიჩნია, რომ მისი დასკვნები ილაშკუს საქმეზე კვლავაც
ვალიდური იყო და დნესტრისპირეთის მოლდოვას რესპუბლიკის სასამართლოები ვერ

226
გასცემდნენ მომჩივნის კანონიერი დაკავების ან დაპატიმრების ბრძანებას. შესაბამისად,
მომჩივნის პატიმრობა იყო „უკანონო“ კონვენციის მე-5 § 1 (c) მუხლის გაგებით.

თავისი სპეციფიკა აქვს პატიმრობის კანონიერების გაგებას საერთაშორისო შეიარაღებული

კონფლიქტების დროს. ამ მხრივ საგულისხმო საქმეა Hassan v. The UK .

გადაწყვეტილება საქმეზე Hassan v. The UK შეეხებოდა ბრიტანეთის შიარაღებული ძალების

მოქმედებებს ერაყში 2003 წელს იქ შეჭრის შემდეგ. გადაწყვეტილებამ დააფუძნა კონვენციის
მე-5 მუხლის ინტერპრეტაციის მნიშვნელოვანი პრინციპები საერთშორისო შეიარაღებულ
კონფლიქტებთან დაკავშირებულ საქმეებში: „კონვენციის მე-15 მუხლიდან გადახვევა ხელს
არ უშლის სახელმწიფოებს მხედველობაში იქონიონ საერთაშორისო ჰუმანიტარული
სამართლის დებულებები... კონვენციით დადგენილი გარანტიები აგრძელებენ თავიანთ
მოქმედებას... იმისათვის, რათა თავისუფლების აღკვეთა იყოს „კანონიერი“, იგი უნდა
შეესაბამებოდეს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის წესებს“. სტრასბურგის
სასამართლოს ეს მიდგომა სრულად შეესაბამება მართლმსაჯულების საეთაშორისო
სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს.

არაღიარებული პატიმრობა

არაღიარებულ პატიმრობაში იგულისხმება ოფიციალურ დავთრებში პირის დაპატიმრების

შესახებ ჩანაწერის შეუტანლობა . იგი მიიჩნევა „ყველაზე მძიმე დარღვევად“. პატიმრობის
შესახებ ზუსტი მონაცემების ფლობა აუცილებელია ხელისუფლების თვითნებობისაგან
ადამიანთა დასაცავად. სასამართლომ დაგმო ჩეჩნეთში აღურიცხავი საპატიმროების
გამოყენება, რომლებსაც არ გააჩნდათ სამართლებრივი სტატუსი და მიიჩნია, რომ ეს
წარმოადგენდა სრულ უკონტროლობასა და ძალადობის დაუსჯელობას, რაც შეუთავსებელი
იყო კონტროლს დაქვემდებარებულ ინდივიდებზე სახელმწიფოს
ანგარიშვალდებულებასთან და საერთოდ, სამართლებრივ სახელმწიფოსთან.

მსჯავრდების შემდგომი პატიმრობა

მე-5 მუხლი ირღვევა, როდესაც სასამართლოს არ გააჩნია დაპატიმრების ბრძანების გაცემის

უფლებამოსილება, ან როდესაც პირი მოთავსებულია ციხეში კანონიერად სავალდებულო
პერიოდს მიღმა, ან არ იქნა მის მიმართ გამოყენებული კანონი სასჯელის შემცირების
შესახებ, რომელიც წესით უნდა გამოყენებულიყო მის მიმართ.

227
პატიმრობა, როგორც სასჯელი, კანონიერია მხოლოდ მაშინ, თუ მსჯავრდება გამოტანილია
კომპეტენტური სასამართლოს, ე.ი. დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს
მიერ.

საქმეზე მე-6 მუხლის მოთხოვნების დარღვევა თავისთავად არ გულისხმობს შეფარდებული

პატიმრობის უკანონობას, მაგრამ თუ საქმე გვაქვს „მართლმსაჯულების შეუწყნარებელ
უარყოფასთან“, მაშინ შეიძლება მე-5 მუხლიც დარღვევაც იქნეს აღიარებული.

პატიმრობა სასამართლოს ბრძანების დაუმორჩილებლობის ან სამართლებრივი

ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის

ეს შეეხება პატიმრობის შემთხვევებს, მაგალითად, სასამართლოს უპატივცემულობისათვის,

ან სასამართლოს რაიმე კონკრეტული მითითების შეუსრულებლობისათვის, როდესაც
კანონი ითვალისწინებდა პატიმრობას მისი შეუსრულებლობისათვის. თუმცა, ბალანსი
აუცილებლად უნდა იყოს დაცული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საქმე გვექნება მე-5 მუხლის
დარღვევასთან.

კონვენციის მე-4 ოქმის 1-ლი მუხლის მიხედვით არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება
ვალაუვალობის გამო, ანუ, ფინანსური ვალდებულებების შეუსრულებლობისათვის,
როდესაც მას არ შესწევს უნარი შეასრულოს ეს ვალდებულება.

ვასილევა დანიის წინააღმდეგ : მომჩივანი დააკავეს ავტობუსში უფასო მგზავრობის დროს

პიროვნული მონაცემების გამჟღავნების ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის (მან უარი
განაცხადა წარედგინა მისი პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტი). სასამართლომ
თავდაპირველი დაპატიმრება მიიჩნია მართებულად, თუმცა, შემდგომი პატიმრობა (იგი 13
საათის განმავლობაში ჰყავდათ დაკავებული), მისი ხანდაზმული ასაკის გამო (67 წლის)
არაპროპორციულად მიიჩნია და ცნო მე-5 მუხლის დარღვევა.

ნოვიცკა პოლონეთის წინააღმდეგ : ქალი დააკავეს სავალდებულო ფსიქიატრიული

შემოწმების მიზნით, მაგრამ ეს დაკავება გაგრძელდა 83 დღის განმავლობაში. ასეთი ჩარევაც
არაპროპორციულად შეფასდა.

გატი მალტის წინააღმდეგ : მომჩივანმა დაარღვია თავდებობის პირობად სახლიდან

გაუსვლელობის ვალდებულება. ამისათვის სასამართლოს ბრძანებით მას დაეკისრა 23,300
ევროს გადახდა. თანხის გადაუხდელობის გამო იგი დააპატიმრეს. მაგრამ მისმა პატიმრობამ
გასტანა 5, 5 წელი. ასეთი ჩარევა არაპროპორციულად იქნა მიჩნეული. სასამართლომ აღნიშნა,
რომ პატიმრობის ხანგრძლივობის გათვალისწინებით, მნიშვნელობა აღარ ჰქონდა იმას,
ითვალისწინებდა თუ არა ეროვნული კანონი მსგავსი დარღვევის გამო ასეთი ვადით
პატიმრობას. ჩარევა მკვეთრად არაპროპორციული იყო.

228
 დაპატიმრება დანაშაულში ეჭვის საფუძველზე

მე-5 მუხლის მიხედვით, სასამართლო ორგანოს წინაშე წარსადგენად პირის დაკავება ან

დაპატიმრება არ ეწინააღმდეგება ამ მუხლს, როდესაც ის განხორციელებულია კანონის
შესაბამისად და თუ :

 არსებობს სამართალდარღვევის ჩადენის საფუძვლიანი ეჭვი;

 საფუძვლიანად არის მიჩნეული პირის მიერ მისი ჩადენა;
 საფუძვლიანად არის მიჩნეული მისი მიმალვის აღკვეთის აუცილებლობა.

„სამართალდარღვევა“ ასევე ავტონომიური კონცეფციაა და დამოკიდებულია არა მარტო

შიდა კანონმდებლობაში ამ დარღვევის კლასიფიკაციაზე, არამედ მის ბუნებასა და სასჯელის
სიმკაცრეზე. შესაძლებელია ესა თუ ის სამართალდარღვევა ეროვნული კანონმდებლობის
მიხედვით წარმოადგენდეს არა სისხლისსამართლებრივ დარღვევას, არამედ დისციპლინურს
ან ადმინისტრაციულს, მაგრამ თუ გამოყენებული ღონისძიება გულისხმობს „თავისუფლების
აღკვეთას“ კონვენციის გაგებით, სასამართლო მასზე კონვენციის მე-5 მუხლის გარანტიებს
გაავრცელებს.

სტილი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : მომჩივნები დააკავეს

საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევისათვის. ისინი ჩაბმულნი იყვნენ კაკაბზე ნადირობის
წინააღმდეგ დემონსტრაციაში ავტომაგისტრალის მშენებლობის ადგილას და
გამანადგურებელი ვეტმფრენებით ვაჭრობის საკითხებზე გამართული კონფერენციის
პერიმეტრში. შიდა კანონით, საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევა არ წარმოადგენდა
სისხლის სამართლის დანაშაულს, მაგრამ სასამართლომ მომჩივნების დაკავება განიხილა
კონვენციის მე-5 მუხლის კონტექსტში. სასამართლომ განმარტა, რომ მომჩივნების დაკავება
გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო კარგად განჭვრეტადი კანონით , და მნიშვნელობა არ
ჰქონდა იმ გარემოებას, სისხლის სამართლის კანონს შეეხებოდა საქმე თუ არა.

პირი შეიძლება დაპატიმრებულ იქნეს მხოლოდ დანაშაულის ჩადენის

საფუძვლიანი/გონივრული ეჭვის საფუძველზე.

ცნება - „გონივრული ეჭვი“ - სასამართლომ განსაზღვრა საქმეში ფოქსი, კემპბელი და ჰარტლი

გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შემდეგნაირად: „ფაქტების ან ინფორმაციის არსებობა,
რომლებიც დააკმაყოფილებენ ობიექტური დამკვირვებელის ვარაუდს, რომ პირმა შესაძლოა
ჩაიდინა სამართალდარღვევა“.

ტერორიზმის საქმეებზე უფრო ლიბერალური მიდგომაა, სტანდარტი შედარებით დაბალია,

მაგრამ არც ისეთი, რომელიც ეჭვის „გონივრულობას“ თავის შინაარსს დაუკარგავდა.
სასამართლოს უნდა ჰქონდეს, “სულ მცირე, გარკვეული ფაქტები ან ინფორმაცია იმაში

229
დასარწმუნებლად, რომ დაკავებული პირი გონივრულადაა ეჭვმიტანილი დარღვევის
ჩადენაში“.

დაპატიმრება ვერ იქნება მე-5 (1) (C ) მიხედვით კანონიერი, თუ მომჩივანის პატიმრობის

ვადამ გადააჭარბა იმ დროს, რა მაქსიმალური ვადითაც იყო დაშვებული პატიმრობა შიდა
ეროვნული კანონის მიხედვით.

პატიმრობა სპეციალური ბრძანების /დაპატიმრების ორდერის გარეშე ჩვეულებრივ, უკანონო

აქტია, მაგრამ არა ყოველთვის. ამგვარი პატიმრობა არ დაარღვევს კონვენციის მე-5 მუხლს,
თუკი საქმეში არ გამოვლინდა სახელისუფლო თვითნებობის რაიმე ნიშანი.

დარღვევის ჩადენის ეჭვის არსებობისას, დაკავება დანაშაულის პრევენციის მოტივით

გამართლებულია მხოლოდ კონკრეტული დარღვევის თავიდან ასაცილებლად და მე-5
მუხლი არ გულისხმობს სახელმწიფოს ზოგად პრევენციულ უფლებამოსილებას.

ოჰარა გერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : პოლიტიკოსი დააპატიმრეს მკვლელობის

ჩადენაში ეჭვის გამო. პოლიცია დაემყარა 4 ანონიმურ ინფორმატორს. შიდა სასამართლომ
გაიზიარა, რომ პოლიციას საკმარისი საფუძველი გააჩნდა ასეთი გადაწყვეტილების
მისაღებად. სტრასბურგის სასამართლოც დაეთანხმა ეროვნული სასამართლოს შეფასებას და
არ ცნო მე-5 მუხლის დარღვევა.

ამასთან, სასამართლო იმეორებს, რომ თუკი არსებობს აშკარა შეუსაბამობა მოწმეთა

ჩვენებებს შორის და არათანმიმდევრულობა, პატიმრობას არა აქვს გამართლება.

დაკავება უნდა ხორციელდებოდეს მხოლოდ სასამართლოს წინაშე წარდგენის მიზნით.

არასრულწლოვანის პატიმრობა

მე-5 მუხლი იძლევა არასრულწლოვანთა (18 წლამდე) პირების დაკავების უფლებას მხოლოდ
სასამართლოს ან საგანმანათლებლო ზედამხედველობის ორგანოებისათვის წარდგენის
მიზნით. „საგანმანათლებლო ზედამხედველობა“ მოიცავს მშობლის უფლებების
განხორციელების მრავალ ასპექტს.

არასრულწლოვანის დროებითი პატიმრობის ღონისძიება არ არღვევს კონვენციას, მაგრამ

დაპატიმრების შემდეგ საზედამხედველო განათლების რეჟიმი სწრაფად უნდა ამოქმედდეს.
საქმე დ. გ. ირლანდიის წინააღმდეგ შეეხებოდა კრიმინალური წარსულის მქონე
არასრულწლოვანს, რომელსაც ჰქონდა პიროვნული აშლილობა და სხვებისათვის საფრთხის
შემცველად ითვლებოდა. გადაწყდა მისი მოთავსება 16-18 წლის ახალგაზრდათა
სამკურნალო დაწესებულებაში, მაგრამ ვინაიდან ირლანდიაში ამგვარი დაწესებულება არ
არსებობდა, იგი 3 კვირით გააგზავნეს წმინდა პატრიკის ციხეში, რამდენადაც ის იყო
არსებულ ციხეებს შორის ყველაზე ლიბერალური და „უმცირესად დამთრგუნველი“. მაგრამ

230
ვინაიდან ის არ წარმოადგენდა „საგანმანათლებლო ზედამხედველობის მქონე“
დაწესებულებას, ამიტომ მე-5 მუხლის დარღვევა აღიარებულ იქნა.

სასამართლომ ასევე დაადგინა მე-5 მუხლის დარღვევა, როცა არალეგალი უცხოელის 5 წლის
ბავშვი, მოზრდილი თანმხლები პირის გარეშე, გაუშვეს მოზრდილთა საიმიგრაციო ცენტრში
ორი თვით.

ცნება - „ საგანმანათლებლო ზედამხედველობა“ (“educational supervision” - დაწვრილებით

განიმარტა საქმეში Blokhin v. Ukraine. იგი რომელიც შეეხებოდა მცირეწლოვანი მომჩივნის
მოთავსებას არასრულწლოვანთა პატიმრობის ცენტრში. 12 წლის მომჩივანი დააკავეს და
წაიყვანეს პოლიციის განყოფილებაში სხვა მცირეწლოვანისგან ფულის გამოძალვის ეჭვის
საფუძველზე. ხელისუფლებამ მიიჩნია, რომ მან ჩაიდინა სისხლის სამართლის კოდექსით
აკრძალული ქმედება. თუმცა, ვინაიდან მომჩივანს არ ჰქონდა მიღწეული სისხლის
სამართლებრივი პასუხისმგებლობის კანონით დადგენილი ასაკისათვის, მის წინაღმდეგ
სისხლისსამართლებრივი პროცედურა არ აღძრულა. იგი მიიყვანეს სასამართლოში,
რომელმაც ბრძანა მისი მოთავსება მცირეწლოვან სამართალდამრღვევთა დროებითი
პატიმრობის ცენტრში, 30 დღის ვადით, „თავისი საქციელის გამოსასწორებლად“ და მისი
მხრიდან სხვა ამგვარი ქმედების ჩადენის თავიდან ასაცილებლად.

დიდმა პალატამ, მათ შორის, დაადგინა კონვენციის მე-5 მუხლის დარღვევა. სასამართლომ
მიიჩნია, რომ მომჩივნის პატიმრობა არ მომხდარა „ საგანმანათლებლო ზედამხედველობის“
მიზნით, რის გამოც ასეთი პატიმრობა ვერ ხვდებოდა მე-5 § 1 (d) მუხლის მოქმედების
ფარგლებში და ის არც სხვაგვარად იყო გამართლებული, რის გამოც პატიმრობა იყო უკანონო
კონვენციის მე-5 § 1 მუხლის გაგებით.

ეს საქმე კიდევ იმით არის საგულისხმო, რომ სასამართლომ ცხადად განმარტა ცნება
„საგანმანათლებლო ზედამხედველობა“ - მნიშვნელობა. წინარე პრეცედენტებით დადგენილი
იყო, რომ „საგანმანათლებლო ზედამხედველობა“ ხისტად ვერ გაუთანაბრდებოდა საკლასო
ოთახებში სწავლების გაგებას“. მაგრამ დაეყრდნო რა ამ სფეროში ევროპულ და
საერთაშორისო სტანდარტებს, დიდმა პალატამ განმარტა, რომ „„საგანმანათლებლო
ზედამხედველობა“ ყველა შემთხვევაში გულისხმობდა სასკოლო განათლების არსებით
ასპექტებს“ და რომ „ ამგვარ დაწესებულებებში სწავლების განხორციელება ნორმალური
სასკოლო კურიკულუმის შესაბამისად, უნდა ყოფილიყო სტანდარტული პრაქტიკა ყველა
დაპატიმრებული მცირეწლოვანისათვის, მაშინაც კი, როდესაც ისინი მოთავსებული იყვნენ
დროებითი პატიმრობის ცენტრში განსაზღვრული ვადით, იმისათვის, რათა თავიდან
აცილებულიყო ჩამორჩენა მათ განათლებაში“ .

დაპატიმრება ინფექციური დაავადების გავრცელების აღსაკვეთად, მაწანწალების,

ალკოჰოლიკებისა და ნარკომანების დაკავება

231
ასეთი დაკავება გამართლებულია როგორც პირადად ამ პირების, ისე საზოგადოების
ინტერესებისათვის.

ინფექციური დაავადების მქონე პირის დაკავების კონვენციასთან შესაბამისობის

შემოწმებისას გამოიყენება შემდეგი კრიტერიუმები:

 არის თუ არა ინფექციურ დაავადებათა გავრცელება სახიფათო საზოგადოების

ჯანმრთელობისათვის;
 არის თუ არა დაინფიცირებული პირის დაპატიმრება უკანასკნელი საშუალება.

ენჰორნი შვეციის წინააღმდეგ: შიდსის ვირუსის მატარებელი პირი დააკავეს მას შემდეგ, რაც
სექესობრივი ურთიერთობის გზით ეს დაავადება გადასდო სხვას. სასამართლომ მიიჩნია,
რომ მისი იზოლაცია არ წარმოადგენდა უკიდურეს ღონისძიებას, მით უფრო, რომ ნაკლებად
მკაცრი ზომები არც კი განიხილა ეროვნულმა ხელისუფლებამ. გარდა ამისა, იგი 1, 5 წლის
განმავლობაში იძულებით ამყოფეს სამკურნალო დაწესებულებაში. სასამართლომ მიიჩნია,
რომ შიდა ორგანოებმა ვერ დააბალანსეს დაპირისპირებული ინტერესები.

„ალკოჰოლიკი“ გულისხმობს პირს, ვისაც დასმული აქვს დიაგნოზი, ანდა არა აქვს, მაგრამ
ვისი ქცევაც ალკოჰოლის ზემოქმედების ქვეშ შეიცავს საფრთხეს საზოგადოების ან საკუთარი
თავისათვის.

„მაწანწალა“ ასევე არ განუმარტავს სასამართლოს. მაგრამ ერთ-ერთ ბელგიურ საქმეში მან

გაიზიარა ბელგიური სამართლის შემდეგი განმარტება : „პირი, ვისაც არა აქვს მუდმივი
საცხოვრებელი, საარსებო წყარო და მუდმივი ხელობა ან პროფესია“.

სულით ავადმყოფთა დაპატიმრება თანხმობის გარეშე ფსიქიატრულ კლინიკაში მოთავსება

ცნება - „სულით ავადმყოფი“ სასამართლოს არ განუმარტავს. მან მხოლოდ აღნიშნა შემდეგი:

„აშლილობა იმგვარი უნდა იყოს, რომ თხოულობდეს იძულებით მოთავსებას სამკურნალო
დაწესებულებაში“.

ამ მხრივ საინტერესო საქმეა Constancia v. the Netherland. მო მჩივანი დაპატიმრებულ იქნა

როგორც „სულით ავადმყოფი“ პირი, პირობებში, როდესაც არ არსებობდა მისი სულიერი
მდგომარეობის შესახებ ზუსტი დიაგნოზი. იგი მსჯავრდებული იქნა ძალადობრივი
მკვლელობისათვის. სისხლისსამართლებრივი პროცედურების დროს მომჩივანმა უარი
განაცხადა თავისი სულიერი მდგომარების შემოწმებაზე და ამის გამო მისთვის დიაგნოზის
დასმა შეუძლებელი გახდა. ამის მიუხედავად, პირველი ინსტანციით საქმის განმხილველმა
სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივანს გააჩნდა მძიმე სულიერი აშლილობა და მას მიუსაჯა
პატიმრობა ციხეში, რომელსაც მოჰყვა მისი, როგორც „სულიერად ავადმყოფი პირის“
პატიმრობა.

232
დასაშვებობის საკითხზე მიღებულ განჩინებაში სასამართლომ აღნიშნა, რომ მიუხედავად
იმისა, რომ არაერთმა ფსიქიატრმა და ფსიქოლოგმა ვერ შეძლო ზუსტი დიაგნოზის დასმა,
ყველა მათგანმა გამოხატა თავისი მყარი შეხედულება მომჩივნის სულიერი აშლილობის
თაობაზე. იმის გათვალისწინებით, რომ მომჩივანმა კატეგორიული უარი განაცხადა მისი
ჯანმრთელობის მდგომარეობის შემოწმებაში თანამშრომლობაზე, საქმის განმხილველ
სასამართლოს, მის მიერ მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე, უფლება ჰქონდა დაესკვნა,
რომ მომჩივანი თანდაყოლილი სულიერი აშლილობით იტანჯებოდა და როგორი ბუნებაც არ
უნდა ჰქონოდა მის დაავადებას, იგი ისეთი სახისა და ხარისხის იყო, აუცილებლობით რომ
მოითხოვდა იძულებით პატიმრობას კლინიკაში. ამგვარად, მე-5 § 1 (e) მუხლის მოთხოვნები
დაკმაყოფილებული იყო და კონვენცის დარღვევა არ არსებობდა.

სულით ავადმყოფი პირის დაპატიმრება და მისი პატიმრობაში ყოფნა უნდა შეესაბამებოდეს

კონვენციის პროცედურულ მოთხოვნებს პატიმრობის კანონიერებასთან დაკავშირებით.

მაგალითად, გადაწყვეტილება საქმეზე M.S. v. Croatia შეეხებოდა ეფექტიანი

წარმომადგენლობის არარსებობას ფსიქიატრიულ კლინიკაში მომჩივნის არანებაყოფლობით
განთავსებასთან დაკავშირებულ პროცედურებში. სასამართლო პროცედურების დროს,
რომელიც ჩატარდა კლინიკაში ყოფნის ვადის გახანგრძლივების მიზნით, სასამართლომ
მომჩივანს დაუნიშნა სამართლებრივი დახმარების ადვოკატი მისი ინტერესების
წარმომადგენლად. თუმცა, ადვოკატს პროცედურების დროს არ მოუნახულებია მომჩივანი
მისი არგუმენტების მოსასმენად კლინიკაში იძულებითი მოთავსების საკითხზე. ადვოკატი
გამოცხადდა სასამართლოში, მაგრამ მომჩივნის სასარგებლოდ არ წარმოუდგენია თავისი
მოსაზრებები. ხოლო სასამართლომ კი, მიუხედავად იმისა, რომ მისთვის ცნობილი იყო
ადვოკატის არასაკმარისი ჩართულობის თაობაზე, ისე ბრძანა პატიმრობის გაგრძელება, რომ
არც მომჩივნისათვის მოუსმენია.

სასამართლომ ჰპოვა ამ საქმეში კონვენციის მე- 5 § 1 მუხლის დარღვევა. მან ყურადღება

გაამახვილა იმზე, რომ ადვოკატის მხოლოდ დანიშვნა, როდესაც იგი არ ახორციელებდა
რეალურ სამართლებრივ დახმარებას შესაბამისი პროცედურების დროს, ვერ
დააკმაყოფილებდა მოთხოვნას „აუცილებელი სამართლებრივი დახმარების“ თაობაზე, რასაც
კონვენციის მე-5§ 1 (e) მუხლი ითვალისწინებდა „სულით ავადმყოფ“ პირებთან მიმართებაში.
შესაბამისად, მომჩივანს აღეკვეთა ეფექტიანი სამართლებრივი დახმარების მიღების
შესაძლებლობა კლინიკაში მის იძულებითი განთავსებასთან დაკავშირებული
პროცედურების დროს. ეს კი იმ გარემოებასთან ერთად, რომ მომჩივანი ფაქტობრივად
გამორიცხული იყო საქმის სასამართლო მოსმენის დროს, უხეშად არღვევდა კონვენციის მე- 5
§ 1 (e) მუხლს. ამგვარი პატიმრობა ვერ ჩაითვლებოდა კანონიერად კონვენციის მე-5 მუხლის
საფუძველზე.

ჯონსონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : პაციენტის კლინიკიდან გათავისუფლება

გადაიდო იმის გამო, რომ მას არ გააჩნდა საცხოვრებელი. სასამართლომ ცნო დარღვევა,

233
რადგან სახელმწიფოს ევალებოდა პაციენტის სათანადოდ უზრუნველყოფა კლინიკაში
სავალდებულო ვადის გასვლის შემდეგ.

დაპატიმრება ქვეყანაში უნებართვოდ შესვლისას

ეს სფერო მოიცავს ქვეყნიდან დეპორტაციის შემთხვევებს.

სახელმწიფოს შეუძლია დააპატიმროს თავშესაფრის მაძიებლები ან სხვა იმიგრანტები

მათთვის თავშესაფრის მიცემამდე ან საკითხის გადაწყვეტამდე.

საადი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : ამ საქმეში არ ცნეს დარღვევა, რადგან

დაპატიმრებისას ხელისუფლებამ იმოქმედა არსებული რეგულაციების შესაბამისად და
კეთილსინდისიერად, იგი განათავსა სათანადო პირობებში, ხოლო დაკავების მიზანს
წარმოადგენდა თავშესაფრის საკითხის დროული და ეფექტიანი განხილვა.

დაპატიმრება ქვეყანაში უნებართვოს შესვლისას უნდა შეესაბამებოდეს შიდა სამართალს და

არ იყოს თვითნებური. ამ სფეროში რუსეთისა და უკრაინის შიდა სამართალი არ იქნა
მიჩნეული საკმარისად ნათლად და განჭვრეტადად.

არ არის აუცილებელი, რომ ასეთ შემთხვევებში დაპატიმრების მიზანი იყოს დანაშაულის

აცილება. სავალდებულოა დეპორტაციის მიზანი.

დაპატიმრება ექსტრადიციის მიზნით

საქმეზე Gallardo Sanchez v. Italy მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ მიუთითა

განსაკუთრებული სიფრთხილის გამოჩენის აუცილებლობაზე შემთხვევებში, როდესაც
ექსტრადიციის მოთხოვნა შეეხება პირს, რომელსაც ელის სისხლისსამართლებრივი დევნა
მომთხოვნ ქვეყანაში. მომჩივანმა მიუთითა, რომ იგი პატიმრობაში ჰყავდათ დაახლოებით
წელიწადნახევრის განმავლობაში საბერძნეთში მისი ექსტრადიციის განგრძობადი
პროცედურების დროს, სადაც მას გაასამართლებდნენ ხანძრის გაჩენის ბრალდებით.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ ექსტრადიის თაობაზე ევროპის საბჭოს კონვენციის საფუძველზე

საბერძნეთის მიერ გაკეთებული მოთხოვნა არ მიემართებოდა ისეთ პირებს, რომლებიც
გასამართლებული იყვნენ საბერძნეთის სასამართლოების მიერ და რომელთა დაბრუნება
ემსახურებოდა მათ მიმართ სასჯელის აღსრულებას. პირიქით, მომჩივნის ექსტრადიციას
საბერძნეთის ხელისუფლება განიხილავდა როგორც მისი გასამართლების შესაძლებლობას
იმ ბრალდებებით, რომლებიც არსებობდა მის წინააღმდეგ საბერძნეთში.

234
საქმის ფაქტების, საბერძნეთის ხელისუფლების მხრიდან ექსტრადიციის მოთხოვნის
დასაბუთებისა და ექსტრადიციის გახანგრძლივებული პროცედურების გათვალისწინებით -
რომელზე პასუხისმგებლობაც იტალიის ხელისუფლებას ეკისრებოდა - სასამართლომ
დაასკვნა, რომ კონვენციის მე-5 § 1 მუხლი დარღვეული არ იყო.

ლტოლვილის სტატუსის მქონე პირის დაპატიმრება ესტრადიციის საფუძვლების

შესამოწმებლად

საქმე შეეხებოდა ევროპის კავშირის წევრ ქვეყანაში მომჩივნის - რომელიც

312
Shiksaitov v. Slovakia
უკვე იყო ლტოლვილად მიჩნეული ევროპის კავშირის სხვა წევრ ქვეყანაში - დაპატიმრებას იმ მიზნით,
რათა შემოწმებულიყო მისი წარმოშობის ქვეყანაში მისი ექსტრადიციის დასაშვებობა.

მომჩივანს, ჩეჩნური წარმოშობის რუსეთის მოქალაქეს, მინიჭებული ჰქონდა თავშესაფარი ( მუდმივი

დარჩენის ნებართვა) შვეციაში 2011 წელს მისი პოლიტიკური მოსაზრებების გამო. 2015 წლის იანვარში,
ის დააპატიმრეს სლოვაკეთში დაპატიმრების საერთაშორისო ორდერის საფუძველზე, რომელიც
გამოცემული იყო მის წინააღმდეგ 2007 წელს ჩეჩნეთის რესპუბლიკის მიერ ტერორიზმის ბრალდებით,
რაც სავარაუდოდ ჩადენილი იყო გროზნოში. სლოვაკეთის სასამართლოებმა განიხილეს მისი რუსეთის
ფედერაციისათვის გადაცემის მოთხოვნის დასაშვებობა და იგი დაპატიმრებული იქნა სწორედ ამ
პროცედურაზე დასწრების უზრუნველსაყოფად.
2016 წლის 2 ნოემბერს სლოვაკეთის უზენაესმა სასამართლომ მისი ექსტრადიცია მიიჩნია დაუშვებლად
და ბრძანა მისი სასწრაფოდ გათავისუფლება: მომჩივანს ნაბოძები ჰქონდა ლტოლვილის სტატუსი
შვეციაში და, ამის გამო, იგი როგორც ლტოლვილი, სარგებლობდა დაცვით სლოვაკეთის
ტერიტორიაზეც. უზენაესი სასამართლოს აზრით, დებულებები, რომლებსაც შეიცავდა 1951 წლის
კონვენცია ლტოლვილთა შესახებ (1951 Refugee Convention) 313 და ევროპის კავშირის დირექტივა
(Directive 2011/95/EU) 314 (რომელიც ითვალისწინებდა ლტოლვილის სტატუსიდან გამონაკლისებს), არ
იყო გამოყენებადი მის მიმართ. ქმედებები, რომლებიც საფუძვლად დაედო მის თავდაპირველ
სისხლისსამართლებრივ დევნას, მიჩნეულ იქნა „პოლიტიკურად“ და სწორედ მომჩივნის პოლიტიკური
შეხედულებები შეიძლებოდა გამხდარიყო სახელმწიფოს მხრიდან მის მიმართ მიკერძოების
საფუძველი ექსტრადიციის შესახებ ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის §§ 1 და 2) გაგებით (
European Convention on Extradition) 315 .

312
Shiksaitov v. Slovakia, nos. 56751/16 and 33762/17, 10 December 2020.

313
1951 Geneva Convention relating to the Status of Refugees.

314
Directive 2011/95/EU of the European Parliament and of the Council of 13 December 2011 on standards for the
qualification of third-country nationals or stateless persons as beneficiaries of international protection, for a uniform
status for refugees or for persons eligible for subsidiary protection, and for the content of the protection granted (recast).

315
European Convention on Extradition, ETS 024

235
კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა მიუთითა, რომ მისი დაპატიმრება სლოვაკეთში
უკანონო იყო, რადგან მისი სტატუსი გამორიცხავდა მის ექსტრადიციას რუსეთის ფედერაციაში.
ევროპულმა სასამართლომ ჰპოვა კონვენციის, მათ შორის, მე-5 (§ 1) მუხლის დარღვევა, რადგან მისი
პატიმრობა არ იყო ვალიდური მისი პატიმრობის მთელი პერიოდის განმავლობაში, ხოლო
ხელისუფლებამ პროცედურები განახორციელა სათანადო სიფრთხილის გარეშე.

გადაწყვეტილება შეიცავს ახლებურ ფაქტობრივ მატრიცას - ევროპის კავშირის ერთ ქვეყანაში

ბოძებული თავშესაფრის სტატუსის ექსტრატერიტორიულ ეფექტს ევროპის კავშირის სხვა
ქვეყანაში. კერძოდ, უნდა შემოწმებულიყო, შვეციაში მოპოვებული სტატუსი დაიცავდა თუ არა
პირს დაპატიმრებისა და ექსტრადიციისგან სლოვაკეთის მხრიდან, საიდანაც იგი იყო
მოთხოვნული რუსეთის ფედერაციის მიერ.

მიუთითა რა ამ საკითხებზე საერთაშორისო სამართლის შესაბამისი წესების მნიშვნელობასა და

კონვენციის მათთან შესაბამისობაში განმარტების აუცილებლობაზე, ევროპული სასამართლო
დაეყრდნო გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისრის აღმასრულებელი კომიტეტის დასკვნას (
Conclusion No. 12 (XXIX) of the UNHCR’s Executive Committee) 316 და მიიჩნია, რომ შვეციაში
მომჩივნისათვის მინიჭებული ლტოლვილის სტატუსი სლოვაკეთში კითხვის ნიშნის ქვეშ შეიძლებოდა
დამდგარიყო მხოლოდ განსაკუთრებულ გარემოებებში, თუკი იარსებებდა ინფორმაცია, რომლებიც
ადასტურებდნენ, რომ პირი ექცეოდა საგამონაკლისო დებულებების ქვეშ და ვერ შეინარჩუნებდა ამ
სტატუსს.

სასამართლომ მიუთითა, რომ შვეციის ხელისუფლებამ არ შეამოწმა არც ინტერპოლის მონაცემთა

ბაზა თავშესაფრის პროცედურების განმავლობაში და არც იმ ბრალდების ბუნება, რაც წაყენებული
იყო მომჩივნის წინააღმდეგ რუსეთის ფედერაციაში და რომ გამოყენებადობა იმ მუხლისა,
რომელიც ლტოლვილის სტატუსის საკითხებში გამონაკლისებს ითვალისწინებდა, არ იყო
სათანადოდ განხილული შვეციაში. ამიტომ სლოვაკეთის ხელისუფლებას ვერ დაედებოდა ბრალი
ესტრადიციის მოთხოვნის განხილვის გამო, მიუხედავად იმისა, რომ მომჩივანს ლტოლვილის
სტატუსი გააჩნდა შვეციაში. შესაბამისად, მისი დაპატიმრება, ვერ იქნებოდა მიჩნეული როგორც ab
initio შიდა სამართლის ან კონვენციის მე-5§ 1 (f ) მუხლის საწინააღმდეგო.
ამ საქმის სცენარი განსხვავდებოდა იმისაგან, რაც არსებობდა საქმეში Eminbeyli v. Russia 317, სადაც
სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივნის დაპატიმრება მისი ექსტრადიციის მიზნით, იყო

316
Conclusion No. 12 (XXIX) Extraterritorial Effect of the Determination of Refugee Status, Executive Committee 29th
session, 17 October 1978, UN Doc. A/33/12/Add.1.

317
Eminbeyli v. Russia, no. 42443/02, 26 February 2009.

236
თავიდანვე თვითნებური, რადგან მომჩივანს გააჩნდა ლტოლვილის სტატუსი იმ ქვეყანაში,
საიდანა იგი იყო მოთხოვნილი, ხოლო შიდა სამართალი კი კრძალავდა ლტოლვილის
ექსტრადიციას.
თუმცა, წინამდებარე საქმეში, სასამართლომ მაინც დარღვეულად ცნო კონვენციის მე-5 მუხლი.
მან მიიჩნია, რომ მომჩივნის პატიმრობა, მაინც ვერ ჩაითვლებოდა გამართლებულად მისი
ხანგძლივობის (1 წელი და 9 თვე) გათვალისწინებით. ინფორმაცია მომჩივნის ლტოლვილის
სტატუსის შესახებ, ისევე როგორც, რუსეთში მის სისხლისსამართლებრივ დევნასთან
დაკავშირებული დოკუმენტები (რომლებიც იძლეოდა სავარაუდო დანაშაულის პოლიტიკური
ბინების შეფასების საფუძველს,) სლოვაკეთის ხელისუფლებისათვის ხელმისაწვდომი იყო 2015
წლის თებერვლიდან. ამგვარად, ვერ დადგინდა, რომ სლოვაკეთის ხელისუფლება საქმეს
უძღვებოდა აქტიურად და აუცილებელი გულმოდგინებით, რაც მოეთხოვებოდა კონვენციის მე-5
§ 1 (f ) მუხლით.

დაკავების მიზეზების განმარტება

დაკავებულს მარტივ, არატექნიკურ ენაზე, რომელიც მას ესმის, უნდა განემარტოს დაკავების
ძირითადი სამართლებრივი და ფაქტობრივი საფუძვლები. წერილობითი განმარტება არ
არის სავალდებულო. ყველა არსებული ინფორმაციის წარდგენაც არ არის სავალდებულო.

განმარტება უნდა მოხდეს დროულად.

ოჰარა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : დაკავების მიზეზების განმარტება

დაკავებიდან 6-8 საათში არ ჩაითვალა დარღვევად.

შამაევი საქართველოს წინააღმდეგ: საქართველოს ხელისუფლების მიერ დაკავების

მიზეზების განმარტების 4 დღით გადადება ჩაითვალა დარღვევად. გარდა ამისა, დაკავებულ
პირებს არ ჰქონდათ ხელმისაწვდომობა ადვოკატებსა და თარჯიმნებზე, ხოლო მათ
იურისტებს კი უარი უთხრეს საქმის მასალების გაცნობაზე.

პატიმრობის კანონიერების კონტროლი

237
ყველას, ვისაც დაპატიმრებით ან დაკავებით აღეკვეთა თავისუფლება, უფლება აქვს
მიმართოს სასამართლოს ან სასამართლო ფუნქციებით აღჭურვილ ორგანოს დაკავების ან
დაპატიმრების მართლზომიერების შესაფასებლად.

სასამართლო ყველასათვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს.

მხოლოდ ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების შესაძლებლობა საკმარისი არ არის.

დანაშაულში ეჭვის საფუძველზე დაკავებული ეჭვმიტანილი დაუყოვნებლივ უნდა

წარედგინოს სასამართლოს ან ასეთი უფლებამოსილებით აღჭურვილ სახელმწიფოს
წარმომადგენელს მისი დაკავების კანონიერების შესამოწმებლად. მოსამართლემ უნდა
გადაამოწმოს პატიმრობის კანონიერება არსებითი კრიტერიუმების მიხედვით და
გაათავისუფლოს იგი, როცა პატიმრობას უსაფუძვლოდ მიიჩნევს. მოსამართლემ პირადად
უნდა მოუსმინოს დაკავებულ ინდივიდს, შეაფასოს დაპატიმრების სასარგებლო და
საწინააღმდეგო გარემოებები და თუ საფუძვლებია არასაკმარისია, გაათავისუფლოს იგი.

ბროგანი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : ამ საქმეში ხელისუფლებამ

მომჩივნების წინასწარი დაკავების ვადა 4 დღიდან გაიზარდა 6 დღემდე. სასამართლომ ცნო
დარღვევა, მიუხედვადა იმისა, რომ საქმე შეეხებოდა ტერორიზმში ეჭვმიტანილებს. ამ საქმის
შემდეგ გაერთიანებულმა სამეფომ ტერორიზმის საქმეებში გამოიყენა მე-15 მუხლის
საფუძველზე გადახვევის უფლება. ხელისუფლების აზრით, კანონით გათვალისწინებული
ვადები არ იყო საკმარისი ტერორიზმის ბრალდებების წასაყენებლად და სასამართლოს
წინაშე მათ წარსადგენად.

ალ ჰაშიფი ბულგარეთის წინააღმდეგ : დადგინდა დარღვევა, რადგან არ არსებობდა

პატიმრობის სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა, დაპატიმრების ბრძანებაში არ
იყო მითითებული კონკრეტული მიზეზი და მომჩივანს არ მიეცა ადვოკატთან კავშირის
შესაძლებლობა;

ხელმისაწვდომობის ეფექტიანობა -კასტრავეტი მოლდოვას წინააღმდეგ: ეს საქმე შეეხებოდა

ადვოკატისა და პატიმრის შეხვედრას შუშით დაშორიშორების პირობებში, დადგინდა
დარღვევა ადვოკატის ხელმისაწვდომის არაეფექტიანობის გამო.

ღია ზღვაში გემების დაკავებისა და შორ მანძილზე არსებულ პორტში პატიმრების

ბადრაგირებისას დროს პატიმრების სასამართლოს წინაშე წარდგენის 16 დღით გადავადება
არ იქნა მიჩნეული დარღვევად.

დაკავება და დაპატიმრება ყოველთვის მე-5 მუხლის მოთხოვნების საწინააღმდეგოა,

როდესაც ის არასაკმარისად განჭვრეტადი კანონის საფუძველზე ხორციელდება.

238
არასრულწლოვანების მიმართ წინაწარი დაკავება მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში
შეიძლება იყოს გამართლებული. ამასთან, დაკავება უნდა იყოს შეძლებისდაგვარად
ხანმოკლე და იგი უნდა განთავსდეს მოზრდილებისაგან განცალკევებით.

პატიმრობის სანქციონირებას საფუძვლად უნდა ედოს კონკრეტული ფაქტები და

მნიშვნელოვანი მიზეზები ; მოკლე სტერეოტიპული ფორმულირება არ გამოდგება.

აუცილებელია სასამართლო მოსმენის გამართვა, თუმცა შეიძლება მოსმენა არ იყოს ღია.

ვლოხი პოლონეთის წინააღმდეგ: პატიმარი არ ესწრებოდა სასამართლო პროცესს მისი

პატიმრობის კანონიერების საკითხზე და ვერ გაეცნო საქმის მასალებს. დადგინდა დარღვევა.

თუ ადვოკატს არ მიეცა საქმის მასალები, ან საკმარისო დრო მათ გასაცნობად, ესეც

წარმოადგენს მე-5 მუხლის დარღვევას.

ზოგჯერ დასაშვებია გარკვეული ინფორმაციის პატიმრისათვის გადაუცემლობა

მტკიცებულების ფალსიფიკაციის საფრთხის შემთხვევაში.

საქმეში ბენჟამინი და უილსონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ დადგინდა დარღვევა,

რადგან ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გადახედვის ტრიბუნალს არ გააჩნდა
პირის გათავისუფლების უფლებამოსილება.

მე-5 მუხლი მოითხოვს, რომ სასამართლომ სწრაფად განიხილოს საქმე. პატიმრობის

თავდაპირველი გადასინჯვა უნდა მოხდეს განსაკუთებით სწრაფად. მაგალითად, ერთ-ერთ
საქმეში პოლიციური პატიმრობას დაქვემდებარებული პირის გათავისუფლების საკითხის 23
დღით გადადებამ გამოიწვია დარღვევის აღიარება.

სწრაფად განხილვის მოთხოვნა გაცილებით უფრო მკაცრია მე-5 მუხლთან, ვიდრე მე-6
მუხლთან მიმართებაში.

პატიმრობის კანონიერების სპეციფიკა ტერორიზმის კონტექსტში

გადაწყვეტილება საქმეზე Sher and Others v. the United Kingdom შეეხებოდა ტერორიზმთან
ბრძოლის სპეციფიკის შეთანხმებას იმ შეზღუდვებთან, რომლებიც უკავშირდება დაკავებულ
ეჭვმიტანილთა პროცედურულ და დაცვის უფლებებს. მომჩივნები, პაკისტანელი
მოქალაქეები, დაკავებულ და დაპატიმრებულ იქნენ 13 დღით ანტი-ტერორისტული
ოპერაციის ფარგლებში. შემდეგ ისინი გაათავისუფლეს ბრალის წაყენების გარეშე.
კონვენციის პროცედურების დროს, მათ იჩივლეს, რომ მათ უარი ეთქვათ შეჯიბრებით
პროცესზე საქმის მოსმენის დროს, რომელიც შეეხებოდა მოთხოვნას მათი პატიმრობის
გახანგრძლივების თაობაზე, თითქოსდა იმიტომ, რომ მათი პატიმრობის გახანგრძლივების
გამამართლებელი მტკიცებულებები მათ გამოსძალეს და, ამასთან, საქმის ერთ-ერთი მოსმენა
ჩატარდა დახურულ სხდომაზე.

239
სასამართლომ მიიჩნია, რომ კონვენციის მე-5 მუხლი დარღვეული არ იყო. გადაწყვეტილება
იმით არის საინტერესო, რომ სასამართლომ კიდევ ერთხელ მოუწოდა ბალანსის დაცვის
აუცილებლობაზე ტერორიზმის წინააღმდეგ ბრძოლასა და ტერორიზმში ეჭვმიტანილ პირთა
კონვენციის უფლებების დაცვას შორის. სასამართლომ გაიზიარა, რომ მოცემული საქმეში
ხელისუფლებამ იეჭვა გარდაუვალი ტერორისტული თავდასხმა და წამოიწყო ფართო და
ყოველმხრივი გამოძიება. სასამართლომ გაიმეორა, რომ ტერორიზმი ხვდებოდა
განსაკუთრებულ კატეგორიაში და კონვენციის მე-5 მუხლი ვერ დააბრკოლებდა დახურული
სხდომების ჩატარებას, როდესაც ინფორმაციის კონფიდენციალური წყაროები, რომლებიც
ადასტურებდნენ ხელისუფლების ხაზს მიმდინარე გამოძიებაში, სასამართლოს წარედგინა
პატიმრის ან მისი ადვოკატის დასწრების გარეშე.

საქმის განხილვის მიმდინარეობისას გათავისუფლების უფლება

მე-5 მუხლი მოიცავს პატიმრობის კანონიერების გადამოწმების ვალდებულებას ორ

ვითარებაში:

 საწყის ეტაპზე, როცა უნდა შეფასდეს, კანონიერია თუ არა დაპატიმრება,

 სასამართლო პროცესის დაწყებამდე, როცა უნდა შეფასდეს, აუცილებელია თუ არა
პირის პატიმრობაში დატოვება სასამართლო პროცესის განმავლობაში.

სასამართლოს უნდა გააჩნდეს უფლებამოსილება, გაათავისუფლოს პირი, როდესაც არ

არსებობს საკმარისი საფუძველი პატიმრობაში მის დასატოვებლად.

პატიმრობის კონტროლი უნდა განხორციელდეს შემდეგ ეტაპებზეც. შიდა სასამართლოებს

მოეთხოვებათ საქმის განხილვის განმავლობაში პერიოდულად ამოწმებდენ პირის
პატიმრობაში დატოვების აუცილებლობას და გაათავისუფლონ იგი, თუკი არსებული
გარემოებები მოწმობს, რომ ასეთი აუცილებლობა აღარ არსებობს. ასეთ დროს საკმარისი
აღარ არის დანაშაულის ჩადენის გონივრული ეჭვის არსებობა. ბრალდების სერიოზულობა
არ არის საკმარისი პატიმრობის გასაგრძელებლად და გირაოზე უარის სათქმელად. დროის
გასვლასთან ერთად, საჭირო გახდება პატიმრობის გამამართლებელი ახალი
მტკიცებულებების წარდგენა.

საქმის სწრაფად გადაწყვეტა დამოკიდებული საქმის გარემოებებზე.

პატიმრობის საწყისი პირობების არსებობა აღარ არის საკმარისი პატიმრობის ვადის

გაგრძელებისათვის. სასამართლომ უნდა შეაფასოს, არის თუ არა შიდა სასამართლოს მიერ
დასახელებული სხვა საფუძვლები „მართებული და საკმარისი“. სასამართლოს ევალება
გამოიჩინოს „განსაკუთრებული გულმოდგინება“.

240
მართებულ საფუძვლებად ჩაითვლება:

 მიმალვის საფრთხე. ეს საფრთხე არ უნდა შეფასდეს მხოლოდ მოსალოდნელი

სასჯელის სიმძიმის გათვალისწინებით. მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული
პიროვნების ხასიათი, მისი ზნეობრივი მხარე, ქონება, პირის კავშირები იმ
სახელმწიფოსთან, სადაც ხორციელდება მისი დევნა და საერთაშორისო კონტაქტები;
 მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესისათვის დაბრკოლებების შექმნა;
 დანაშაულის თავიდან აცილება;
 საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა.

გარდა ამისა, აუცილებელია არსებობდეს კონკრეტულ საქმეში ამ საფუძველთა რეალური

გამოყენების საჭიროება.

გახანგრძლივებული პატიმრობა გამართლებულია მხოლოდ საზოგადოებრივი ინტერესის

ჭეშმარიტი საჭიროებით, რომელიც, უდანაშაულობის პრეზუმფციის მიუხედავად,
გადაჰფარავს პიროვნული თავისუფლების დაცულობის წესს. ამიტომ, არაადეკვატური
მიზეზების ან სასამართლოს მიერ სტერეოტიპული მიზეზების გამოყენება დაარღვევს მე-5
მუხლს.

ლელივრი საფრანგეთის წინააღმდეგ : მართალია მომჩივანს მძიმე დანაშაულის ჩადენაში

ედებოდა ბრალი, მაგრამ სასამართლომ მაინც ცნო დარღვევა, რადგან ხელისუფლების
წარმომადგენლებმა ვერ დაასახელეს პატიმრობის ალტერნატიული ღონისძიებების
უარყოფის მიზეზები.

წინასწარი პატიმრობის ვადა აითვლება თავდაპირველი დაკავების მომენტიდან

გამამტყუნებელი ან გამამართლებელი განაჩენის გამოტანამდე. იგი არ ვრცელდება
სააპელაციო სასამართლოში განხილვის პერიოდზე, რომელზედაც მე-6 მუხლი ვრცელდება.

საქმეში კალაშნიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ არ დადასტურდა, რომ წინასწარი პატიმრობის

გაგრძელება გამართლებული იყო ან საქმის სირთულით ან პატიმრის ქცევით. მთლიანობაში,
4 წელზე მეტი ვადით წინასწარი პატიმრობა ჩაითვალა არაგონივრულად.

გათავისუფლება შეიძლება განპირობებული იყოს სასამართლოში გამოცხადების რაიმე

გარანტიით.

მისაღები პირობები მოიცავს ადგილსამყოფელის ქონის აუცილებლობას, სამგზავრო

დოკუმენტის ჩაბარების ვალდებულებას და გირაოს დაკისრებას ანდა თავდებობას. გირაოს
თანხა უნდა განისაზღვროს იმ პირთან მიმართებაში, ვისაც გირაო ეკისრება. ეს მოიცავს ამ
პირის ქონებასაც, რწმენის იმ ხარისხით, რომ ამ ფასეულობის დაკარგვა, სასამართლოზე
გამოუცხადებლობის შემთხვევაში, იქნება საკმარისი შემაკავებელი ფაქტორი მიმალვის
სურვილის გასაფანტად.

241
გირაოზე უარის თქმის საფუძვლები შეიძლება იყოს მიმალვის საფრთხე, მართლმსაჯულების
პროცესზე ზეგავლენის მოხდენის რისკი, საჯარო წესრიგის დაცვა, გამოძიებას
დაქვემდებარებულ პირთა უსაფრთხოება.

მანგორასი ესპანეთის წინააღმდეგ : გემიდან გაჟონვის შედეგად ზღვაში ჩაიღვარა 70000 ტონა
ნავთობი. გემის კაპიტანს შეუფარდეს გირაო 3 მილიონი ევროს ოდენობით. ამ ოდენობამ
დიდი ეჭვები აღძრა. მაგრამ, საბოლოოდ არ იქნა დარღვევად მიჩნეული, რადგან
გათვალისწინებული იქნა მისი ეკონომიკური მდგომარება და ის გარემოება, რომ ეს თანხა
დიდი ზიანის დაფარვის გარანტია იქნებოდა. სასამართლომ ისიც მიიღო მხედველობაში,
რომ ეს თანხა გემის მფლობელის სადაზღვევო კოპანიამ გადაიხადა.

უკანონო პატიმრობისათვის კომპენსაციის უფლება

სახელმწიფო ვალდებულია უკანონო პატიმარს გადაუხადოს შესაბამისი კომპენსაცია. ასეთი

წესი კანონმდებლობით უნდა იყოს დადგენილი. მე-5 მუხლის მე-5 ნაწილის დარღვევის
დასადგენად საჭიროა მე-5 მუხლის ერთი ან მეტი ელემენტის დარღვევის დადგენა. ზიანი,
რომელიც უნდა ანაზღაურდეს, ითვალისწინებს უკანონო პატიმრობის შედეგად მიღებულ
როგორც მატერიალურ, ისე არამატერიალურ დანაკარგს. საქმეში იანკოვი ბულგარეთის
წინააღმდეგ დადგინდა მე-5 მუხლის დარღვევა, რადგან შიდა სამართალი არ
ითვალისწინებდა მე-5 მუხლის მე-3 და მე-4 ნაწილების დარღვევისათვის აღსრულებადი
კომპენსაციის უფლებას.

სახელმწიფომ შეიძლება მოითხოვოს იმ ზიანის დამადასტურებელი მტკიცებულებების

წარდგენა, რომელიც მე-5 მუხლის დარღვევამ გამოიწვია. კომპენსაციის საკითხი არ დადგება,
თუკი სახეზე არ არის მატერიალური ან მორალური ზიანი.

საქმეში დანევი ბულგარეთის წინააღმდეგ დარღვევა დაუკავშირდა იმ ფაქტს, რომ

ხელისუფლებამ უკანონო პატიმრობისათვის კომპენსაციის მიღებაზე უარი იმიტომ
განაცხადა, რომ მომჩივანმა ვერ დაამტკიცა არამატერიალური ზიანის ფაქტი. სინამდვილეში
ხელისუფლებამ პატიმარს მოსთხოვა, დაემტკიცებინა ფიზიკური ან ფსიქიკური ზიანის
დამადასტურებელი გარეგნული ნიშნები. ასეთი ფორმალისტური მიდგომა იმას
გამოიწვევდა, რომ უმრავლეს შემთხვევაში, განსაკუთრებით კი შედარებით მცირეხნიანი
უკანონო პატიმრობის დროს, პირებს ვერ მიეღოთ ვერავითარი კომპენსაცია, რაკი ვერ
დაადასტურებდნენ ფიზიკური ან ფსიქიკური მდგომარეობის გაუარესებას.

კომპენსაციის თანხა ზიანის პროპორციული უნდა იყოს.

242
***

მუხლი 6. - სამართლიანი განხილვის უფლება

ფარგლები, სისტემა და ძირითადი პრინციპები

კონვენციის მე-6 მუხლი პროცედურული გარანტიებით აღჭურვავს ყველას, ვის

წინააღმდეგაც არსებობს სისხლისსამართლებრივი ბრალდება, ან ვისი სამოქალაქო
უფლებები ან მოვალეობებიც უნდა განისაზღვროს შესაბამისი სამართალწარმოების
მეშვეობით.

საერთოდ, სტრასბურგის სასამართლოს ფუნქცია არ არის იმსჯელოს იმ შეცდომებზე,

რომლებიც ფაქტისა თუ სამართლის საკითხებზე სავარაუდოდ დაუშვა ეროვნულმა
სასამართლომ, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ მათ დარღვიეს კონვენციის უფლებები ან
თავისუფლებები.. განმარტებულია, რომ მე-6 მუხლი უზრუნველყოფს მხოლოდ
პროცედურულ (და არა არსებით) გარანტიებს, მაგრამ სასამართლოს ბოლოდროინდელმა
იურისპუდენციამ პრაქტიკაში ფართო ინტერპრეტაცია დაამკვიდრა. სასამართლომ თქვა,
რომ მე-6 მუხლი შესაძლოა დაირღვეს, როდესაც ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება
არსებით საკითხებზე არის „თვითნებური და აშკარად დაუსაბუთებელი“. მაგალითად, ერთ-
ერთ გერმანულ საქმეში სასამართლომ მიუთითა, რომ ეროვნული სასამართლოს მიერ
„მტკიცებულებების შეფასება არ იყო გონივრული“ (reasonable) და სასამართლოს
გადაწყვეტილება იყო ძალზე თვითნებური“ (grossly arbitrary).

მე-6 მუხლის 3 ძირითად საკითხს შეეხება“

- 1-ლი ნაწილი - სამართლიანი განხილვის უფლებას;

- მე-2 ნაწილი - უდანაშაულობის პრეზუმფციას;
- მე-3 ნაწილი - ბრალდებულის უფლებებს.

თუმცა, თითოეული მათგანი მრავალ უფლებას მოიცავს.

სასამართლოს განმარტების თანახმად, კონვენციის მე-6 მუხლის შეზღუდვითი განმარტება

დაუშვებელია.

კონვენციის მე-6 მუხლის მოქმედების არეალი ძალიან ფართოა. იგი:

243
- ვრცელდება სამართლის ყველა დარგზე - სისხლის, ადმინისტრაციულ, სამოქალაქო,
დისციპლინურ და საკონსტიტუციო სამართალწარმოების პროცესებზე,

- ვრცელდება ყველა ეტაპზე - წინასწარ გამოძიებაზე, წინარესასამართლო და აღსრულების

ეტაპებზე. როგორც სასამართლომ მიუთითა, მე-6 მუხლით უზრუნველყოფილი დაცვა
იქნება ილუზორული, თუკი სასამართლოს გადაწყვეტილება აღუსრულებელი დარჩება.

- გამოიყენება ფართოდ - კონვენციის მე-6 მუხლში გამოყენებული ტერმინები -

„სამოქალაქო უფლებები“ და „სისსხლისსამართლებრივი ბრალდება“ - ავტონომიური
ტერმინებია და განიმარტება ფართოდ. სასამართლოსათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა
აქვს, არის თუ არა კლასიფიცირებული ესა თუ ის დარღვევა „სისხლისსამართლებრივ
დარღვევად“ ეროვნული კანონმდებლობით, იმისათვის, რათა შესაბამისი ბრალდება თუ
სასჯელი ჩაითვალოს „სისხლისსამართლებრივად“ კონვენციის გაგებით. ასევე, ფართოდ
განიმარტა „სამოქალაქო უფლებები“ და დადგინდა, რომ იგი მოიცავს სამოქალაქო ხასიათის
ყველა უფლება-მოვალეობას.

კონვენციის მე-15 მუხლი არ გამორიცხავს კონვენციის მე-6 მუხლისაგან გადახვევას, მაგრამ

მოითხოვს განსაკუთრებულ სიფრთხილეს ამის განხორციელების დროს.

სისხლის სამართლის საქმეებზე მე-6 მუხლის დარღვევისას ევროპულ ქვეყნების პრაქტიკაში

სულ უფრო და უფრო მკვიდრდება შიდა სასამართლოებში სამართალწარმოების განახლების
პრაქტიკა. კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევის აღიარება განიხილება ახლად გამოვლენილ
გარემოებებად, რაც ხდება კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილების გადასინჯვის
სამართლებრივი საფუძველი. ასეთი შესაძლებლობა შემოღებულია საქართველოშიც.

ავტონომიური ცნებები

ა) „სისხლისსამართლებრივი ბრალდება“

ცნება - სისხლისსამართლებრივი ბრალდება არ გულისხმობს მხოლოდ მის კლასიკურ

გაგებას, ანუ, შემთხვევებს, როდესაც პირის წინააღმდეგ ოფიციალურად არის წაყენებული
სისხლისსამართლებრივი ბრალდება. იგი მოიცავს შემთხვევებსაც, როდესაც გაცემულია
დაპატიმრების ბრძანება, ან პირს ოფიციალურად ეცნობა, სისხლისსამართლებრივი დევნის
შესახებ.

იმის დადგენა, არის თუ არა ესა თუ ის სამართალწარმოება „სისხლისსამართლებრივი“

კონვენციის გაგებით, იმისთვის არის საჭირო, რათა დადგინდეს, უნდა გავრცელდეს თუ არა
მასზე მე-6 მუხლით უზრუნველყოფილი სისხლისსამართლებრივი პროცედურული
გარანტიები. იმის შეფასებისას, არის თუ არა სამართალწარმოება სისხლისსამართლებრივი,

244
მხედველობაში იღებენ ერთობლივად შემდეგ გარემოებებს: კვალიფიცირდება თუ არა
ქმედება დანაშაულად სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, როგორია
სამართალწარმოების ბუნება, და სასჯელის არსი, ხასიათი, ხანგრძლივობა, სიმკაცრეს და
მისი იზანი. (ენგელის საქმის კრიტერიუმები). მხოლოდ ეროვნული კანონმდებლობით მისი
კლასიფიკაცია სისხლისსამართლებრივად საკმარისი არ არის.

მაგალითად, ბრიტანეთში საზოგადოებრივი გადასახადის (კენჭისყრის გადასახადი)

გადაუხდელობისათვის სამართალწარმოება სამოქალაქოდ არის კლასიფიცირებული. მაგრამ
ბენჰამის საქმეში დადგინდა, ასეთი წარმოება წამოიწყო საჯარო უწყებამ აღსრულების
თაობაზე კანონმდებლობის საფუძველზე; მომჩივანს ემუქრებოდა სამი თვით თ/აღკვეთა და
მას რეალურადაც 30 დღე პატიმრობა შეუფარდეს. ამის გამო სასამართლომ ეს ჩათვალა
სისხლისსამართლებრივ ბრალდებად და მომჩივანზე გაავრცელა ბრალდებულის მე-6
მუხლით გათვალისწინებული ბრალდებულის უფლებები.

კიდევ უფრო მცირე განსხვავებაა დისციპლინურ და სისხლისსამართლებრივ წარმოებებს

შორის. ამგვარად, შესაბამის გარემოებებში მე-6 მუხლით გათვალისწინებული
პროცედურული სამართლიანობის გარანტიები შეიძლება გავრცელდეს იმ პირის მიმართაც,
რომლის წინააღმდეგ განხორციელდა დისციპლინური დევნა შიდა სამართლის გაგებით.

მაგალითად, საქმე ეზეჰი და კონორსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შეეხებოდა

პატიმრების წინააღმდეგ დისციპლინურ წარმოებას. მათ ბრალი ედებოდათ ძალადობის
მუქარასა და თავდასხმაში. ბრალდების დამტკიცების შემთხვევაში ციხის უფროსს შეეძლო
პატიმრობის დამატებითი დღეების განსაზღვრა, რაც წარმოადგენდა თავისუფლების
აღკვეთის ახალ პერიოდს. აღნიშნული სამართალწარმოება შეფასდა
სისხლისსამართლებრივად და მასზე გავრცელდა მე-6 მუხლის მოქმედება.

სისხლის სამართლის საქმეებზე მე-6 მუხლი მოქმედებას იწყებს ბრალის წაყენების

მომენტიდან, თუმცა, შესაძლოა უფრო ადრეც ამოქმედდეს, მაგალითად, პირის დაკავებიდან,
და გავრცელდეს მთელ წინასწარ გამოძიებაზე. მე-6 მუხლის მოქმედება ვრცელდება მთელ
სამართალწარმოებაზე, ბოლომდე, სასჯელის მისჯის ჩათვლით, საქმის საბოლოო
ინსტანციაში გასაჩივრების დასრულებამდე.

გამონაკლისის სახით ის შეიძლება გავრცელდეს სასჯელმისჯილი პატიმრის გადაცემაზე.

მე-6 მუხლი არ ვრცელდება სამართალწარმოებაზე, სადაც სახელმწიფო ბრალმდებელი არ

მონაწილეობს, მაგალითად, პოლიციის გაფრთხილებებზე.

იგი ასევე არ ვრცელდება ექსტრადიციასთან დაკავშირებულ წარმოებაზე, აგრეთვე

ევროპული სასამართლოს პატიმრობის ბრძანების აღსრულებასთან დაკავშირებულ
საქმეებზე.

245
 მე-6 მუხლის სისხლისსამართლებრივი ასპექტების გამოყენებადობა ჯარიმის მიმართ,
რომელსაც არ გააჩნია მაქსიმალური ზღვარი

საქმეში Gestur Jónsson and Ragnar Halldór Hall v. Iceland 318

სასამართლომ გადაწყვიტა მე-6(§1)
მუხლის სისხლისსამართლებრივი ასპექტების გამოყენებადობა ჯარიმის მიმართ, რომელსაც კანონით
არ გააჩნდა მაქსიმალური ზედა ზღვარი და რომელიც შეფარდებული იქნა საქმის მოსმენაზე
დამცველების დაუსწრებლობისათვის.

მომჩივნები არიან ადვოკატები. მიუხედავად იმისა, რომ სამხარეო სასამართლომ უარყო მათი
შუამდგომლობა გაეუქმებინა განსასჯელის დაცვის წარმომადგენლად მათი დანიშვნა სისხლის
სამართლის პროცესში, მათ გადაწყვიტეს, არ დასწრებოდნენ საქმის განხილვას. მოგვიანებით,
სასამართლო პროცესზე გამოუცხადებლობის გამო მათ დაეკისრათ პასუხისმგებლობა
სასამართლოსადმი უპატივცემულობისა და პროცესის გაჭიანურებისათვის. თითოეულს გაენაზღვრა
ჯარიმა 6200 ევროს (EUR) ოდენობით. უზენაესმა სასამართლომ ძალაში დატოვა ჯარიმები.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ მათი გასამართლება დაუსწრებლად

და შესაბამისი სასჯელების დაკისრება არღვევდა კონვენციის მე-6 და მე-7 მუხლებს.

2018 წლის ოქტომბერში სასამართლოს პალატამ დაადგინა, რომ მე-6 მუხლის სისხლისსამართლებრივი
ასპეტები გამოყენებადი იყო ამ სასჯელებთან მიმართებაში, მაგრამ არც მე-6 და არც მე-7 მუხლი
დარღვეულად არ მიიჩნია. დიდი პალატა არ დაეთანხმა პალატას მე-6 მუხლის გამოყენებადობის
საკითხზე, ვინაიდან ადვოკატების წინააღმდეგ გამართული პროცესი არ გულისხმობდა
„სისხლისსამართლებრივი ბრალდების“ განსაზღვრას მათ მიმართ ამ ცნების ავტონომიური
მნიშვნელობით და შესაბამისად, დაუშვებლად გამოაცხადა საჩივრები კონვენციასთან ratione materiae
შეუთავსებადობის გამო.
პირველ რიგში, ამ გადაწყვეტილებაში მოხდა საქმეზე Engel and Others v. the Netherlands 319
დადგენილი კრიტერიუმების გადახედვა , რომლებიც შეეხება იმის განსაზღვრას, არის თუ არა
„სისხლისსამართლებრივი“ ბუნებისა სასამართლოსადმი უპატივცემულობის პროცედურები და
პროცედურები, სადაც ხდება პროფესიონალი იურისტების მიერ ჩადენილი დარღვევების
განხილვა.
მეორე, ენგელის საქმის მე-3 კრიტერიუმთან მიმართებაში (იმ სანქციის ბუნება და სიმკაცრის
ხარისხი, რომელიც მომჩივანს ემუქრება) სასამართლომ განმარტა, რომ კანონში ჯარიმის

318
Gestur Jónsson and Ragnar Halldór Hall v. Iceland [GC], nos. 68273/14 and 68271/14, 22 December 2020.
319
Engel and Others v. the Netherlands, 8 June 1976, Series A no. 22.

246
ოდენობის თაობაზე ზედა მაქსიმალური ზღვრის არარსებობა თავისთავად არ წარმოადგენდა
ისეთ გარემოებას, რომელიც განაპირობებდა ჯარიმის სისხლისსამართლებრივ ბუნებას და,
შესაბამისად, მე-6 მუხლის გამოყენებადობას და, ასეთ დროს, სასამართლოს მხედველობაში უნდა
მიეღო სხვა, ქვემოთ აღწერილი დამატებითი ფაქტორები .
მესამე, მე-7 მუხლის გამოყენებადობის უარყოფით მხოლოდდამხოლოდ იმის საფუძველზე, რომ
მე-6 მუხლი არ იყო გამოყენებადი, დიდმა პალატამ დაადასტურა, რომ ცნებას -
„სისხლისსამართლებრივი“- მე-6 და მე-7 მუხლებში ერთგვაროვანი მნიშვნელობა ჰქონდა და
ერთმანეთთან იყო დაკავშირებული.
სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ საქმეზე ენგელის საქმის პირველი და მეორე კრიტერიუმები
ისედაც არ იყო დაკმაყოფილებული. არ იყო დადგენილი, რომ შესაბამისი დარღვევა ეროვნულ
სამართალში კლასიფიცირდებოდა როგორ „სისხლისსამართლებრივი“; მიუხედავად იმისა, რომ
პროფესიული მოვალეობების დარღვევა მოცემულ შემთხვევაში იყო საკმაოდ სერიოზული. არც
ის იყო ცხადი, მომჩივანთა დარღვევას სისხლისსამართლებრივი ბუნება გააჩნდა თუ
დისციპლინურსამართლებრივი. ამის გამო, გადამწყვეტ როლს მე-6 მუხლის გამოყენებადობის
საკითხის გადაწყვეტაში, შეასრულებლბდა ენგელის მე-3 კრიტერიუმი. სანქციის ბუნებისა და
სიმკაცრის ხარისხის შეფასებისას, სასამართლომ მიუთითა, რომ ის არ იყო შებოჭილი ისლანდიის
უზენაესი სასამართლოს დასკვნებით, თუმცა მიუთითა, რომ ხელშემკვრელ მხარეებს შეეძლოთ
უფრო ფართოდ მოეხდინათ უფლებების განმარტება, რომელიც უფრო მყარ დაცვას
უზრუნველყოფდა მათთვის.
სასამართლომ ეს საქმე განასხვავა სხვა მსგავსი საქმეებისაგან, სანამ დაადგენდა, რომ მე-6 მუხლის
სისხლისსამართლებრივი მხარე ამ საქმეზე გამოყენებადი არ იყო.
პირველი, იმ ძველი საქმეებისაგან განსხვავებით, სადაც მე-6 მუხლი გამოყენებადად იქნა
მიჩნეული მე-3 კრიტერიუმზე დაყრდნობით (Kyprianou v. Cyprus 320, and Zaicevs v. Latvia 321),
წინამდებარე საქმეში დარღვევა, რომლის ჩადენისთვისაც მომჩივნებს დაეკისრათ
პასუხისმგებლობა, არ ისჯებოდა პატიმრობით.
მეორე, ჯარიმა, ვერ შეიცვლებოდა თავისუფლების აღკვეთით მისი გადაუხდელობის
შემთხვევაშიც კი, განსხვავებით, სხვა რელევანტური საქმეებისაგან. მაგალითად, საქმეში T. v.
Austria 322 დადგინდა, რომ ჯარიმის დასჯითი ხასიათი (2000 ევრო იმ პირობებში, როდესაც
ჯარიმის მაქსიმალურ ოდენობას წარმოადგენდა 3000 ევრო), იმასთან ერთად, რომ შესაძლებელი
იყო მისი კონვერტაცია ციხეში პატიმრობაში, იძლეოდა საფუძველს, რომ ამგვარი ფინანსური სანქცია
მიჩნეულიყო სისხლისსამართლებრივად.
მესამე, მომჩივანთა ჯარიმა არ აღირიცხებოდა კრიმინალურ ჩანაწერებში ისევე, როგორც ეს ხდებოდა
სხვა საქმეებზე, სადაც მე-6 მუხლის კრიმინალური ასპექტები სწორედ ამ მიზეზით არ იქნა

320
Kyprianou v. Cyprus [GC], no. 73797/01, ECHR 2005-XIII.

321
Zaicevs v. Latvia, no. 65022/01, 31 July 2007.

322
T. v. Austria, no. 27783/95, ECHR 2000-XI.

247
 323
გამოყენებადად მიჩნეული (Ravnsborg და Putz, ორივე ზემოთ მითითებული, და Žugić v. Croatia ).

სასამართლომ მომჩივანთათვის დაკისრებული ჯარიმის ოდენობა შეადარა სხვა მსგავსი

დარღვევების დროს შეფარდებულ ჯარიმებთან სანამ დაადგენდა , რომ ჯარიმის ოდენობა მოცემულ
საქმეში (EUR 6,200) და მისი ოდენობის ზედა ზღვრის არარსებობა არ იყო საკმარისი
სასამართლოსათვის, რათა ის, თავისი ბუნებისა და სიმკაცრის ხარისხით, მიეჩნია
„სისხლისსამართლებრივ“ სასჯელად კონვენციის მე-6 მუხლის ავტონომიური გაგებით.

დაბოლოს, იმაზე ხაზგასმით, რომ საკუთრივ პროცედურა, რომელიც მომჩივანთა მიმართ ჩატარდა, არ
გულისხმობდა „სისხლისსამართლებრივი ბრალდების“ (“criminal charge”) განსაზღვრას კონვენციის მე-6
მუხლის გაგებით, დიდი პალატა მივიდა დასკვნამდე, რომ კონვენციის ერთ მთლიანობაში და
თანმიმდევრული განმარტების საფუძვლებზე დაყრდნობით, მისჯილი ჯარიმები ვერ ჩაითვლებოდა
„სასჯელად“ ვერც კონვენციის მე-7 მუხლის გაგებით ( Kafkaris v. Cyprus 324; Del Río Prada v. Spain 325; და
326
Ilnseher v. Germany ). შესაბამისად, საჩივარი მე-7 მუხლის საფუძველზე ასევე მიჩნეულ იქნა
კონვენციის დებულებებთან ratione materiae შეუთავსებელი.

ბ) „სამოქალაქო უფლებები“

„სამოქალაქო უფლებები“ განმარტებულია ფართოდ, და მასში მოიაზრება სამოქალაქო

ხასიათის არაერთი უფლება. თუმცა, ყოველთვის იოლი არაა იმის დადგენა, ვრცელდება თუ
არა მე-6 მუხლის მოქმედება შესაბამის შემთხვევაზე. სასამართლომ თავისი პრეცედენტებით
დაადგინა შემდეგი:

იმისათვის, რომ მე-6 მუხლის მოქმედება გავრცელდეს სამოქალაქო წარმოებაზე, 3 პირობა

უნდა იყოს დაკმაყოფლებული:

ა) მე-6 მუხლი რომ გავრცელდეს, უწინარეს ყოვლისა, აუცილებელია, სამოქალაქო უფლება

უნდა იყოს დავის საგანი, არსებობდეს ეს დავა სასამართლოში და ამ დავის განხილვა
მიმდინარეობდეს. ანუ, სახეზე უნდა იყოს „უფლება“, რომლის არსებობა უნდა
დასტურდებოდეს (ან იძლეოდეს შესაძლებლობას რომ ამტკიცო მისი არსებობა) ეროვნული
კანონმდებლობით.

323
Žugicć v. Croatia, no.3699/08 31 May, 2011
324
Kafkaris v. Cyprus [GC], no. 21906/04, §§ 137-42, ECHR 2008.

325
Del Río Prada v. Spain [GC], no. 42750/09, § 81, ECHR 2013.

326
Ilnseher v. Germany [GC], nos. 10211/12 and 27505/14, § 203, 4 December 2018.

248
ზოგადად „სამოქალაქო უფლება“ კერძო-სამართლებრივ უფლებას უტოლდება და არა
საჯარო- სამართლებრივს. ამ ცნებას ავტონომიური მნიშვნელობა აქვს და ეროვნული
კანონმდებლობით მისი კლასიფიკაცია გადამწყვეტი არ არის. თუმცა საჯარო
სამართალწარმოება ასევე შეიძლება მოექცეს მე-6 მუხლის მოქმედების სფეროში, თუ ის
კერძოსამართლებრივი უფლების განუყოფელი ნაწილია.

სასამართლომ გაავრცელა მე-6 მუხლი და სამოქალაქო უფლებების ტოლფასად მიიჩნია:

 ასოციაციის რეგისტრაციის მოთხოვნის განცხადება;

 კარგი რეპუტაციით სარგებლობის უფლება;
 სახელმწიფოსაგან კომპენსაციის მოთხოვნის საჩივარი;
 გარემოსგან მომდინარე რისკისაგან ფიზიკური დაცვის უფლება;
 საზოგადოებრივი ორგანიზაციების უფლება, გაასაჩივრონ გარემოს დაცვასთან
დაკავშირებული გადაწყვეტილებები;
 კონკრეტულ წყლებში ორაგულისა და კალმახის მოპოვების უფლება.

ჩაითვალა, რომ სამოქალაქო უფლებებს არ განეკუთვნება:

 საგადასახადო სამართალწარმოება(მათ შორის საბაჟო ვალდებულებები და

ბრალდებები;
 პასიური საარჩევნო ხმის უფლება ან პარლამენტის წვერის მიერ პენსიის მიღების
უფლება;
 სასამართლო პროცესების შესახებ ანგარიშების მომზადება;
 არჩევნების დამკვირვებლის უფლება საარჩევნო დოკუმენტაციის წვდომაზე;
 სისხლის სამართლის საქმეზე გამართლების შემდეგ კომპენსაციის დისკრეციულად
განსაზღვრა;
 ევროკავშირის ტერიტორიაზე თავისუფლად გადაადგილების უფლება;

სახელმწიფო მოხელეებსა და მათ დამქირავებლებს შორის არსებული დავა - ჯერ კიდევ

სადავოდ არის მიჩნეული. 1990 წელს საქმეში პელეგრინი საფრანგეთის წინააღმდეგ,
სასამართლომ დაადგინა ფუნქციური კრიტერიუმი, რომლის მიხედვით იმ თანამდებობის
პირების საჩივრები, რომელთა თანამდებობები ითვალისწინებს საჯარო სამართლით
დადგენილი უფლებამოსილების განხორციელებას, მე-6 მუხლის ფარგლებს გარეთ ექცევა.
თუმცა საქმეში ვილჰო ესკელინენი ფინეთის წინააღმდეგ, მან ცოტა უკან დაიხია და თქვა,
რომ მე-6 მუხლი მხოლოდ მაშინ არ ვრცელდება საჯარო მოსამსახურეზე, თუ ეროვნული
კანონი პირდაპირ გამორიცხავს ასეთი პირების მხრიდან სასამართლოში მიმართვის
უფლებას (1), და ეს გამორიცხვა შეესაბამება სახელმწიფოს ინტერესების ობიექტურ
არგუმენტებს (2). თუმცა შემდეგ საქმეებში ვოლკოვის
უკრაინის წინააღმდეგ, და ბაკა
უნგრეთის წინააღმდეგ მან მისაღებად ცნო მოსამართლეების საჩივრები მათ
გათავისუფლებასთან დაკავშირებით, განიხილა ისინი და დაადგინა დარღვევა.

249
ბ) მეორე პირობაა „ ნამდვილი და რეალური დავის არსებობა“ - ყველაზე მეტი დებატი
სწორედ მას უკავშირდება. ეს ის შემთხვევებია, როცა მატერიალური უფლების მიმართ
პროცედურული შეზღუდვა არსებობს. მაგალითად, საქმეში ოსმანი გაერთიანებული სამეფოს
წინააღმდეგ, მთავრობა ამტკიცებდა, რომ მომჩივნისა და მისი შვილის მიმართ პოლიციის
მხრიდან გაუფრთხილებელი სროლის გამო სასამართლოში საჩივრის წარდგენის უფლებას
ეროვნული კანონმდებლობა არ ითვალისწინებდა, და ამიტომ მასზე ვერ გავრცელდებოდა
მე-6 მუხლი. მაგრამ სასამრთლომ დაადგინა, რომ მე-6 მუხლი გამოყენებადი იყო, ვინაიდან
მომჩივანს ჰქონდა საჩივრის წარდგენის უფლება დაუდევრობასთან დაკავშირებით და
გამოიყენებოდა ისეთი წესი, რომელიც დანაშაულთან ბრძოლის კონტექსტში გამორიცხავდა
პოლიციის პასუხისმგებლობას დაუდევრობისათვის.

გ) მესამე პირობა - სამართალწარმოება მიმართული უნდა იყოს სამოქალაქო უფლების

განსაზღვრისაკენ. ანუ, საქმის შედეგი პირდაპირ განმსაზღვრელი უნდა იყოს „სამოქალაქო
უფლებისათვის “ . სუსტი კავშირი ან დაშორებული შედეგები არ გამოიწვევს მე-6 მუხლის
ამოქმედებას.

მე-6 მუხლის გავრცელება სარჩელის ან სხვა უზრუნველყოფის საშუალებაზე,

დამოკიდებული იქნება იმაზე, განსაზღვრა თუ არა შესაბამისმა წარმოებამ რაიმე სამოქალაქო
უფლება ან ვალდებულება.

პარლამენტის საგამოძიებო კომისიის წინაშე წარდგენისა და მტკიცებულების გადაცემის

ვალდებულება არ იქნა მიჩნეული მე-6 მუხლის არეალში შემავალად.

საქმეში პერეზი საფრანგეთის წინააღმდეგ, სასამართლომ ბოლო მოუღო გაუგებრობას, და

თქვა, რომ მე-6 მუხლი ვრცელდებოდა “ სამოქალაქო მხარის მონაწილეობით მიმდინარე
წარმოებაზე“, სადაც დაზარალებულს ჰქონდა უფლება წამოეწყოს სამოქალაქო წარმოება
სისხლის სამართლის სასამართლოში სახელმწიფო ბრალდების პარალელურად.

სასამართლოს ხელმისაწვდომობა

მართალია, მე-6 მუხლის ტექსტში პირდაპირ მითითებული არ არის, მაგრამ სასამართლოს

ხელმისაწვდომობა მე-6 მუხლის არსებით ელემენტს წარმოადგენს.

ა)სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა

„ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა“ ზოგადად გულისხმობს რაიმე ისეთი

გადაწყვეტილების ან ღონისძიების სასამართლოში გასაჩივრების უფლებას, რომელიც
ზეგავლენას ახდენს ‘სამოქალაქო უფლებაზე“, მიუხედავად იმისა, რომ ეს გადაწყვეტილება
ან ღონისძიება შეიძლება არ ეხებოდეს კონკრეტულ პირს. ასეთია მაგალითად, რაიმე

250
რეგულაციის გასაჩივრების უფლება. ერთ-ერთ ფინურ საქმეში დადგინდა, რომ თევზაობის
უფლების მარეგულირებელი აქტი არ ექვემდებარებოდა სასამართლოში გასაჩივრებას, რის
გამოც უფლების განსასაზღვრად სასამრთლოზე ხელმისაწვდომობა დაკარგული იყო.

სამართალწარმოების დაწყების შეუძლებლობა გადაადგილების უნარშეზღუდულობის გამო,

ასევე შეიძლება გახდეს მე-6 მუხლის დარღვევა.

ხელმისაწვდომობის უფლება დაირღვა ჩეჩნეთში, სადაც მოქალაქეებს არ ჰქონდათ

სარჩელების წარდგენის შესაძლებლობა 1999-2001 წლებში, რადგან ჩეჩნეთში იმ დროისათვის
სასამართლო სისტემა საერთოდ არ ფუნქციონირებდა და მოეთხოვებოდათ
სამართალწარმოების დაწყება იმ რეგიონში, სადაც იმხანად ცხოვრობდნენ.

ხელმისაწვდომობა შეიძლება დაექვემდებაროს გარკვეულ შეზღუდვებს, მაგრამ ისინი ზიანს

არ უნდა აყენებდეს უფლების არსს. ამასთან, ეს შეზღუდვები უნდა იყოს პროპორციული და
განჭვრეტადი. ასეთ შეზღუდვებად მიჩნეულია, მაგალითად, სააპელაციო საჩივრის
წარდგენის დასაშვებობის პირობების შემოღება, ვადების დადგენა, ბაჟის გადახდის
ვალდებულება, სასამართლო ხარჯების უზრუნველყოფის დაკისრება, სამოქალაქო
სასამართლოს მოსაკრებელი, ჯარიმების დაკისრება შემაწუხებელი საჩივრების
წარდგენისათვის, კონკრეტული კატეგორიის პირებისათვის საჩივრის წარდგენის უფლების
შეზღუდვა, და სხვ.; თუმცა, დადგენილი წესების დარღვევა, რომელების ჩადენილია ამ
შეზღუდვების განმახორციელებელი პირების მიერ, წარმოადგენს მე-6 მუხლის დარღვევას,
მაგალითად, საქმის განხილვის გაჭიანურება.

ხელმისაწვდომობის კონტექსტში მნიშვნელოვანია უფლების მატერიალური მხარისა თუ

პროცესუალური უფლებების შეზღუდვების გამიჯვნა. როდესაც ეროვნული კანონი
ზღუდავს უფლების მატერიალურ შინაარსს, ამ დროს ხელმისაწვდომობის საკითხი
არაადეკვატურია და მე-6 მუხლის დარღვევის საკითხი არ წარმოიშობა. საკითხი მაშინაა
აქტუალური, როდესაც შიდა პროცესუალური კანონმდებლობა ზღუდავს შიდა
კანონმდებლობით აღიარებულ მატერიალურ უფლებებთან დაკავშირებული საჩივრების
სასამართლოში არსებითი განხილვის შესაძლებლობას. აი, ასეთ დროს ირღვევა
ხელმისაწვდომობის უფლება. სწორედ ამიტომ დაადგინა სასამრთლომ ოსმანის საქმეში
დარღვევა : ეროვნული სასამართლოების მიერ იმუნიტეტი იყო დადგენილი დანაშაულთან
ბრძოლის დროს პოლიციის მხრიდან გულგრილობისა და დაუდევრობისათვის
პასუხისმგებლობაზე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ საჯარო ინტერესები მხედველობაში უნდა
ყოფილიყო მიღებული, მაგრამ მხოლოდ პროპორციულობის მოთხოვნის დაცვით.

მისგან განსხვავებით, საქმე როშა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შეეხებოდა კანონის

მოქმედებას, რომელიც ზღუდავდა სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას სახელმწიფო
მოხელისათვის მიყენებული ზიანის გამო. ამ კანონის საფუძველზე, მომჩივანს შეეზღუდა
1960-იან წლებში ქიმიური ტესტირების დროს ზიანისათვის სახელმწიფოს წინააღმდეგ
სარჩელის წარდგენის უფლება. სასამართლომ განმარტა, რომ ეს არ იყო პროცესუალური

251
დარღვევა, რადგან თავად მატერიალური უფლება - ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნისა - არ
არსებობდა.

უცხო სახელმწიფოსათვის იმუნიტეტის მინიჭება გარკვეული დარღვევებისათვის

(იგულისხმება შემთხვევა, როდესაც მოქალაქე უჩივის უცხო სახელმწიფოს თავის ქვეყნის
სასამართლოში და სასამართლო ამ სახელმწოფოს იმუნიტეტს ანიჭებს) მიჩნეულ იქნა
პროცესუალურ შეზღუდვად, თუმცაღა, პროპორციულად, რომელიც ემსახურება
ლეგიტიმურ მიზანს - უცხო ქვეყანასთან კარგი ურთიერთობის ხელშეწყობას მისი
სუვერენიტეტის დაცვით. ამის გამო, საქმეში ალ - ადსანი გაერთიანებული სამეფოს
წინააღმდეგ, რომელიც შეეხებოდა ქუვეითის მიერ სავარაუდოდ ჩადენილი წამების საქმეებს,
ქუვეთისათვის იმუნიტეტის მინიჭება - ანუ მის წინააღმდეგ საჩივრის წარდგენის უფლებზე
უარი - არ იქნა მიჩნეულ სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლების არაპროპორციულ
შეზღუდვად. თუმცა, უმცირესობაში დარჩენილმა 7-მა მოსამართლემ განსხვავებულ აზრში
აღნიშნა, რომ რაკიღა აღიარებული იყო, რომ წამების აკრძალვა წარმოადგენდა იუს კოგენსს -
ანუ იმპერატიულ საერთაშორისო-სამართლებრივ ნორმას - სახელმწიფოები ვერ
ამოეფარებოდნენ სახელმწიფო იმუნიტეტს, რომელიც იუს კოგენსთან შედარებით
იერარქიულად უფრო დაბალ საფეხურზე მდგომი ნორმა იყო, თავიანთი მოქმედებების
უკანონო შედეგების გამო პასუხისმგებლობის თავიდან ასაცილებლად. შესაბამისად,
გაერთიანებული სამეფოს სასამართლოებს არ უნდა ეღიარებინათ იმუნიტეტის მოთხოვნა.
გაერთიანებული სამეფოს სასამართლოებმა ასევე იმუნიტეტი მიანიჭეს შეერთებულ შტატებს
იმ სამართალწარმოებასთან დაკავშირებით, რომელიც წამოიწყო მოქალაქემ საელჩოს
პოსტთან დაკავშირებით დისკრიმინაციის ფაქტის დადგენის მოთხოვნით.

ასევე მნიშვნელოვანი საქმეა კალოგერეპულო და 256 სხვა პირი გერმანიისა და საბერძნეთის

წინააღმდეგ: ნაციზმის მსხვერპლის ნათესავები გერმანიისაგან მოითხოვდნენ კომპენსაციას.
საბერძნეთის სასამართლოებმა უარი თქვეს ამ საჩივრების განხილვაზე, რადგან გერმანიას
მიანიჭეს იმუნიტეტი. სტრასბურგის სასამართლომაც საჩივარი დაუშვებლად ცნო
სუვერენული იმუნიტეტის პრინციპზე დაყრდნობით.

ასევე დაცულია საპარლამენტო პრივილეგია. პარლამენტის წევრის სიტყვის

თავისუფლებიდან გამომდინარე, პარლამენტში წარმოთქმულ სიტყვას გააჩნია იმუნიტეტი
ცილისწამების წინააღმდეგ სარჩელებზე. ერთ-ერთ ბრიტანულ საქმეში პარლამენტის წევრმა
კოლეგას უწოდა „მეზობელი ჯოჯოხეთიდან“, მაგრამ მის წინააღმდეგ სარჩელის წარდგენა
ვერ მოხერხდა. იმუნიტეტით სარგებლობს მხოლოდ საპარლამენტო დებატებისას
წართქმული სიტყვა. სწორედ ამიტომ, საქმეში კორდოვა იტალიის წინააღმდეგ, დადგინდა
დარღვევა, რადგან პროკურორს არ მიეცა სარჩელის აღძვრის უფლება პარლამენტის 2 წევრის
წინააღმდეგ მათი იმუნიტეტის გამო. ეს დაემყარა იმ გარემოებაას, რომ შეურაცხყოფა მოხდა
პირადი შელაპარაკების კონტექსტში. პროკურორის რეპუტაციის უფლების შეზღუდვა
საპარლამენტო იმუნიტეტის საფუძველზე არაპროპორციულ ღონისძიებად შეფასდა.

252
საქმეში ქართი თურქეთის წინააღმდეგ კი თავად პარლამენტის წევრი ჩიოდა, რომ
საპარლამენტო იმუნიტეტის გამო, არ განხორციელდა მის წინააღმდეგ (ადრე) არსებული
ბრალდებების გამო გასამართლება, რის გამოც ვერ მოახერხა საზოგადოებისათვის
დაემტკიცებინა თავისი უდანაშაულობა. სასამართლომ ეს მაინც არ მიიჩნია
არაპროპორციულად, რადგან საქმის განხილვის დასრულებამდე უდანაშაულობის
პრეზუმფცია მოქმედებდა და ხალხის თვალში ის უდანაშაულო იყო. გარდა ამისა,
იმუნიტეტი გრძელდებოდა მხოლოდ მისი პარლამენტის წევრობის ვადით და ვადის
დასრულების შემდეგ მას მიეცემოდა საქმის განხილვის შესაძლებლობა მე-6 მუხლის
მოთხოვნათა დაცვით.

საქმე …v. Moldova შეეხებოდა პრეზიდენტის იმუნიტეტს დიფამაციის პროცესში.

სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა. შიდა სასამართლოებმა არ
განიხილეს საკითხი, გააკეთა თუ არა პრეზიდენტმა დიფამაციური განცხადება თავისი
მანდატის განხორციელებისას. კონსტიტუციური დებულებები არ განსაზღვრავდა
პრეზიდენტის იმუნიტეტის ფარგლებს. იმუნიტეტი იყო აბსოლუტური. პრეზიდენტის
პასუხისმგებლობა ვერ იქნებოდა მიღწეული პოსტის დატოვების შემდეგაც. ხოლო მომჩივანს
არ გააჩნდა ეფექტიანი საშუალება პასუხი გაეცა პრეზიდენტის ბრალდებისათვის, რომელიც
გაცხადებულ იქნა ეროვნულ სატელევიზიო არხზე „პრაიმ-ტაიმისას“.

სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა და მორიგების პროცედურის სავალდებულობა

სტრასბურგის სასამართლოს მოუწია განეხილა საკითხი - არის თუ არა სასამართლოსადმი

ხელმისაწვდომობის დარღვევა სარჩელის განხილვამდე მორიგების პროცედურის
სავალდებულობა სამოქალაქო საქმეებზე.

ეს საკითხი სასამართლომ განიხილა საქმეში Momčilović v. Croatia, სადაც დადგინდა, რომ

სამოქალაქო სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა მომჩივნისათვის შესაძლებელი იყო
მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მიმართავდა დავის მორიგების პროცედურას. მომჩივანმა
სტრასბურგის სასამართლოს მიმართა სამდურავით, რომ შიდა სასამართლოებმა მას უარი
უთხრეს არსებითად განეხილათ სახელმწიფოს წინააღმდეგ მისი სარჩელი კომპენსაციის
მოთხოვნით მისი ქალიშვილის სიკვდილის გამო, მხოლოდ იმიტომ, რომ სასამართლოსადმი
მიმართვამდე, მან არ გამოიყენა მორიგების პროცედურა.

სასამართლომ გადაწყვიტა მომჩივნის საწინააღმდეგოდ. მან დაადგინა რომ უფლების

შეზღუდვა გათვალისწინებული იყო კანონით და ემსახურებოდა ლეგიტიმურ მიზანს -
თავიდან ყოფილიყო აცილებული სახელმწიფოს წინააღმდეგ მრავალი სარჩელის შეტანა და
პოცედურეების წამოწყება შიდა სასამართლოებში მართლმსაჯულების ეკონომიურობისა და
ეფექტიანობის ინტერესებისათვის. მორიგების პროცედურების გავლის სავალდებულობა
სარჩელის სასამართლოში შეტანამდე, თავისთავად არ ეწინააღმდეგებოდა მე-6 მუხლით

253
გარანტირებულ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას. სასამართლომ მიუთითა
წევრი ქვეყნებისადმი ევროპის საბჭოს მოწოდებაზეც, შიდა სამართლით წაეხალისებინათ
დავის ალტერნატიული გადაწყვეტის პროცედურები.

სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება საარბიტრაჟო დავების კონტექსტში

განსხვავებულია სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების გაგება საარბიტრაჟო

დავების დროს, როდესაც აღარ არსებობს ამ სასამართლოს გადაწყვეტილების ჩვეულებრივ
სასამართლოში გასაჩივრების უფლება. ამ მხრივ, პრეცენეტული საქმეა Tabbane v. Switzerland.
ეს საქმე შეეხება სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას კონვენციის მე-6 § 1
მუხლის მიზნებისათვის საერთაშორისო არბიტრაციის კონტექსტში. სტრასბურგის
სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება აყალიბებს სასამართლოს მიდგომას იმ პირთა მიმართ,
ვინც ნებაყოფლობით თანხმდება დავის გადაწყვეტას საარბიტრაჟო სასამართლოს მიერ,
რითაც უარს ამბობს გაასაჩივროს ამ სასამართლოს გადაწყვეტილება საერთო
სასამართლოში.

ეს საქმე შეეხებოდა დავის გადაწყვეტას ჟენევის საერთაშორისო საარბიტრაჟო სასამართლოს

მიერ, რომლის შემდეგაც სასამართლოში გასაჩივრება შეუძლებელია. მომჩივანმა, ტუნისში
მცხოვრებმა ტუნისელმა ბიზნესმენმა, კონტრაქტი დადო საფრანგეთში დაარსებულ
ფრანგულ კომპანიასთან. კონტრაქტი მოიცავდა მუხლს, რომლის შესაბამისად, მხარეებს
შორის წარმოშობილი ნებისმიერი დავა უნდა გადაწყვეტილიყო საარბიტრაჟო
სასამართლოში. ამ კონტრაქტზე დათანხმებით მომჩივანმა თავისივე ნებით, ცხადად და
შეგნებულად, თავადვე თქვა უარი უფლებაზე, დავის შემთხვევაში, საარბიტრაჟო
სასამართლოს გადაწყვეტილება გაესაჩივრებინა ჩვეულებრივ სასამართლოში.

ფრანგულმა კომპანიამ შემდგომ საქმე გადასცა პარიზის საერთაშორისო კომერციული

პალატის (ICC) საერთაშორისო საარბიტრაჟო სასამათლოს. ICC- ის წესების შესაბამისად,
მომჩივანს უფლება გააჩნდა თავისი არჩევანის მიხედვით დაენიშნა არბიტრი. ეს არბიტრი
დაეთანხმა იმას, რომ სხვა ორ არბიტთან ერთად საარბიტრაჟო პროცესი გამართულიყო
ჟენევაში, რაც იმას გულისხმობდა, რომ ამ პროცესში შვეიცარული სამართალი იქნებოდა
გამოყენებული. საარბიტრაჟო სასამართლომ საქმე გადაწყვიტა მომჩივნის წინააღმდეგ.
შვეიცარიის ფედერალურმა სასამართლომ უარი განაცხადა განეხილა მომჩივნის საჩივარი იმ
გარემოებაზე დაყრდნობით, რომ მხარეებმა შეგნებულად თქვეს უარი საერთო
სასამართლოში გასაჩივრების უფლებაზე საერთაშორისო საარბიტრაჟო სასამართლოს
ნებისმიერი გადაწყვეტილების წინააღმდეგ, რაც შესაბამებოდა ფედერალური სამართლის
ნორმებს საერთაშორის კერძო სამართლის თაობაზე.

ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ იმ ლეგიტიმური მიზნის გათვალისწინებით, რასაც

მხარეები ისახავდენენ, კერძოდ, საკონტრაქტო ურთიერთობის თავისუფლებას, დაწესებული

254
შეზღუდვა არ ხელყოფდა სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების ძირითად არსს.
ამგვარად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება დარღვეული არ იყო.

სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანის

ანაზღაურების სარჩელის განხილვისას- ხანდაზმულობის ვადის არარსებობა

327
საქმე Sanofi Pasteur v. France შეეხებოდა ჯანმრთელობის დაზიანების გამო ზიანის ანაზღაურების
სარჩელის განხილვას. მომჩივანი კომპანიის მიერ დამზადებული ვაქცინის ინექციის შედეგად
ინდივიდი დაავადდა რამდენიმე დაავადებით, მათ შორის, გაფანტული სკლეროზით; მან შეიტანა
სამოქალაქო სარჩელი მომჩივანი კომპანიის წინააღმდეგ და მიენიჭა კომპენსაცია. მომჩივანი კომპანია
მიუთითებდა, რომ რეცეპტის პრესკრიფციის სამართლებრივი პერიოდი (10 წელი) იწყებოდა ვაქცინის
შეძენის მომენტიდან, რომლის გასვლის შემდეგ, სარჩელი არ უნდა ყოფილიყო წარმოებაში მიღებული.
საპელაციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს პერიოდი იწყებოდა ავადმყოფობის სტაბილიზაციის
მომენტიდან, თუმცა, ამ საქმეში, ავადმყოფობის სტაბილიზაცია შეუძლებელი იყო, რადგან
პათოლოგია პროგრესირდებოდა და ზიანის ანაზღაურების პროცედურა ვერ იქნებოდა
ხანდაზმულობის ვადით შემოსაზღვრული.
სამართლის საკითხებზე გასაჩივრებისას, მომჩივანმა კომპანიამ მოითხოვა, რომ საქმე
გადასცემოდა ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს (CJEU). საკასაციო
სასამართლომ არ დააკმაყოფილა სამართლის საკითხებზე მომჩივნის მოთხოვნა და მიუთითა,
რომ არ არსებობდა აუცილებლობა საქმის ლუსემბურგის სასამართლოსთვის გადაცემისათვის.
კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა კომპანიამ მიუთითა, რომ პრესკრიფციის საწყის
წერტილად ავადმყოფობის სტაბილიზაციის მიჩნევა -მიუხედავად იმისა, რომ ეს ავადმყოფობა არ
ექვემდებარებდა სტაბილიზაციას - იმას გულისხმობდა, რომ სარჩელი საერთოდ აღარ
დაექვემდებარებოდა ხანდაზმულობას, რაც ეწინააღმდეგებოდა სამართლებრივი გარკვეულობის
პრინციპს, რაც კონვენციის მოთხოვნას წარმოადგენდა.
ევროპულმა სასამართლომ არ გაიზიარა ეს პოზიცია და არ დაადგინა კონვენციის მე-6 § 1 მუხლის
დარღვევა. მან ეს მუხლი დარღვეულად არ ცნო არც იმის გამო, რომ ევროპის კავშირის
სასამართლოსათვის საქმის გადაცემის მოთხოვნაზე საკასაციო სასამართლოს უარი დასაბუთებული არ
იყო.
ეს გადაწყვეტილება საინტერესოა სწორედ იმის გამო, რომ შეეხებოდა სარჩელის წარდგენის
განუსაზღვრელ ვადას ყოველგვარი ხანდაზმულობის გარეშე. ამ საქმეში სასამართლომ განიხილა
არა ის საქმეები, რომლებიც სტრასბურგის სასამართლოში შეიტანეს მსხვერპლის სტატუსის მქონე

327
Sanofi Pasteur v. France, no. 25137/16, 13 February 2020.

255
პირებმა ( Hovard Moor and Others . Switzerland , Eşim v. Turkey 328; და Stubbings and Others v. the United
Kingdom329), რომლებიც კომპენსაციას ეძიებდნენ, არამედ ის საქმეები, სადაც მომჩივნებს
წარმოადგენდნენ სამოქალაქო საქმეების მოპასუხე მხარეები.

ამ საქმეში ერთმანეთს დაუპირისპირდა უფლება სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობაზე და

მოპასუხის უფლება სამართლებრივ გარკვეულობაზე. ეს მოითხოვდა დაპირისპირებული
ინტერესების გონივრულ დაბალანსებას.
წინამდებარე საქმეში სასამართლომ მიუთითა, რომ საფრანგეთის კანონმდებლობა ნებას რთავდა
მსხვერპლს, მოეპოვებინა სრული კომპენსაცია ჯანმრთელობის განგრძობადი ზიანისათვის, რომლის
მოცულობა ვერ შემოისაზღვრებოდა მისი მდგომარეობის სტაბილიზაციის მომენტით. სასამართლოს
აზრით, უეჭველი იყო, რომ ეროვნულმა კანონმდებლობამ უფრო მეტი მნიშვნელობა მიანიჭა იმ პირთა
სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას, ვინც სხეულის დაზიანება მიიღო, ვიდრე იმ პირთა
სამართლებრივი განსაზღვრულობის ინტერესს, ვინც ამ დაზიანებებზე იყო პასუხისმგებელი.
სასამართლომ ასევე გაუსვა ხაზი ადამიანის ფიზიკური მთლიანობისა და სიმტკიცის შენარჩუნების
მნიშვნელობას, რაც დაცული იყო კონვენციის მე-3 და მე-8 მუხლებით. ცხადია, განსაკუთრებულ
დაცვას საჭიროებდნენ პირები, ვინც პროგრესირებადი დაავადებებით იტანჯებოდნენ, როგორიც იყო,
მათ შორის, გაფანტული სკლეროზი.

ბ) სასამართლოსადმი ეფექტიანი ხელმისაწვდომობა

ამასთან ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ „ხელმისაწვდომობა“ არ გულისხმობს მხოლოდ

საქმის სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას. კონვენციის სამართალი ადგენს, რომ
მე-6 მუხლი იცავს „სასამართლოსადმი ეფექტიან ხელმისაწვდომობას“. ეფექტიანი
ხელმისაწვდომობას გულისხმობს არა მარტო სამართალწარმოების დაწყების უფლებას, ანუ
უფლებას საჩივარი წარდგენილ იქნას სასამართლოში, არამედ საჩივრის მიღებასა და
განხილვას სასამართლოს მიერ, ხოლო შემდეგ მის დროულ აღსრულებას, მათ შორის
კომპენსაციის დროულად გადახდას.

აქედან გამომდინარე, ხელმისაწვდომობის უფლებით ეფექტიანმა სარგებლობამ შეიძლება

დაბადოს სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებები, მაგალითად, უფასო იურიდიული
დახმარების ან იურიდიული წარმომადგენლობის ვალდებულება, როცა ეს აუცილებელია
საქმის სირთულის ან მართლმსაჯულების ინტერესის გამო.

328
Eşim v. Turkey, no. 59601/09, 17 September 2013.

329
Stubbings and Others v. the United Kingdom, 22 October 1996, Reports of Judgments and Decisions 1996-IV.

256
მაგალითად, ერთ-ერთი ბრიტანული საქმე შეეხებოდა მომჩივანს, რომელსაც უნდა გაეწია
თავისი შვილის წარმომადგენლობა შვილად აყვანის საკითხზე. თავიდან მას ჰყავდა
დამცველი, რომელმაც შემდეგ უარი თქვა მონაწილეობაზე, მას კი არ მიეცა დრო ახალი
ადვოკატის ასაყვანად. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ამ საქმეში სასამართლო
წარმომადგენლობა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო. ამის გამო მან დაადგინა, რომ
სასამართლოსადმი ეფექტიანი ხელმისაწვდომობის უფლება დარღვეული იყო.

ანაკომბა ბელგიის წინ ააღმდეგ: სასამართლომ დაადგინა მე-6 და მე-14 მუხლების დარღვევა,
რადგან მომჩივანს, როგორც არალეგალურად მაცხოვრებელს, უფასო დახმარებაზე უარი
უთხრეს.

მაკ-ვიკარის საქმეზე უფასო იურიდიულ დახმარებაზე უარი არ შეფასდა ეფექტიანი

ხელმისაწვდომობიდ უფლების დარღვევად, რადგან მომჩივანი გამოცდილი ჟურნალისტი
იყო და მას თავადაც შეეძლო თავისი ინტერესების ეფექტიანად წარმოდგენა.

სტილი და მორისი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: მომჩივნებს „მაკდონალდსმა“

უჩივლა ცილისწამებისათვის. მომჩივნებს სასამართლოზე ძლიერ მოწინააღმდეგესთან
უწევდათ დაპირისპირება. საქმე იყო რთული, მრავალტომიანი, უამრავი მოწმე იყო
დასაკითხი, პროცესი 100 დღის განმავლობაში გაგრძელდა; მოსალოდნელი იყო
მომჩივნებისათვის დიდი ოდენობით ჯარიმის დაკისრება; ისინი კი მცირე შემოსავლიანი
ხალხი იყო. მაგრამ გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობა არ ითვალისწინებდა უფასო
სამართლებრივი დახმარების მიღების შესაძლებლობა სამოქალაქო დავების დროს.
მომჩივნებს პერიოდულად დახმარებას უწევდნენ pro bono-დ მომუშავე ადვოკატები, რაც
საკმარისი არ იყო ეფექტიანი დაცვის უზრუნველსაყოფად კომპანიის მაღალკვალიფიციურ
ადვოკატთა ჯგუფის წინააღმდეგ. სასამართლომ დაადგინა დარღვევა, რადგან მოცემულ
შემთხვევაში, უფასო დახმარებაზე უარით, მომჩივნებს წაერთვათ უფლება, ეფექტიანად
წარმოედგინათ თავიანთი საქმე სასამართლოში.

საქმე ბურდოვი რუსეთის წინააღმდეგ შეეხებოდა კომპენსაციის ანაზღაურების გაჭიანურებას

ზიანისათვის, რაც მომჩივანმა რადიოაქტიური ნივთიერებების ნარჩენებით დასხივების
შედეგად განიცადა. აღინიშნა, რომ სახელმწიფოს ფინანსური სირთულეები არ არის
გამართლება კომპენსაციის გადაუხდელობისათვის.

გადაწყვეტილების აღსრულებასა და მავალდებულებელი შედეგის მიღების კომპონენტია

ასევე სამართლის უზენაესობა და სამართლებრივი გარკვეულობის პრინციპები. თუკი
მოქალაქემ მიაღწია შედეგს, მაგრამ ის შემდგომ დაექვემდებარა შეცვლას, ყველაფერი აზრს
კაარგავს. ამიტომაც, სასამართლომ დარღვევად ცნო რუმინეთში დამკვიდრებული წესი,
რომლის შესაბამისად, პროკურორს შეეძლო ძალაში შესულ სასამართლო გადაწყვეტილებაზე
ხელახლა წამოეწყო სამართალწარმოება; აგრეთვე, უკრაინაში არსებული წესი, რომლის
თანახმადაც დაშვებული იყო საარბიტრაჟო ტრიბუნალის გადაწყვეტილების

257
საზედამხედველო წესით გასაჩივრება პროკურორის, მისი მოადგილეებისა და ამ
სასამართლოს თავმჯდომარის მიერ თავიანთი დისკრეციული უფლებამოსილებით.

სამართლიანი განხილვა

ა) ფარგლები:

ეს უფლება ვრცელდება ყველა კატეგორიის საქმეზე - სისხლის სამართლის, სამოქალაქო,

ადმინისტრაციული..

სასამართლო ითვალისწინებს სამართლიანი განხილვის ყველა კომპონენტის არსებობას,

მაგრამ ჩვეულებრივ, მისი დასკვნა ეყრდობა იმის შეფასებას, განხილვა, მთლიანობაში, იყო
თუ არა სამართლიანი.

დარღვევა შეიძლება დადგინდეს მაშინაც, როდესაც ფორმალური პირობები დაცული იყო.

სამართლიანი განხილვის უფლება მოიცავს სამართლებრივი გარკვეულობის მოთხოვნასაც.

როცა სახეზეა მსგავს ვითარებაში ადამიანთა მიერ წარდგენილი საჩივრების
არათანმიმდევრული გადაწყვეტა, რაც ამკვიდრებს სამართლებრივ გაურკვევლობას, მე-6
მუხლი შეიძლება დარღვეულად გამოცხადდეს.

პერლალა საბერძნეთის წინააღმდეგ : საკასაციო სასამართლომ დაუშვებლად ცნო საჩივარი,

სადაც მომჩივანი მიუთითებდა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევაზე. უარი ეფუძნებოდა
არგუმენტს, თითქოს მე-6 მუხლი პირდაპირ არ ვრცელდებოდა მასზე და გასაჩივრება უნდა
მომხდარიყო მხოლოდ გასაჩივრების სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით
მითითებული საფუძვლით, და მე-6 მუხლი მხოლოდ მასთან ერთობლიობაში შეიძლებოდა
გამოყენებულიყო. ასეთი მიდგომა სტრასბურგის სასამართლომ დარღვევად შეაფასა,
ვინაიდან ჩეხეთის კონსტიტუციის თანახმად, კონვენცია შიდა კანონმდებლობის
განუყოფელი ნაწილს წარმოადგენდა.

ბ)პირის უფლება, ესწრებოდეს საქმის განხილვას

სისხლის სამართლის საქმის განხილვა განსასჯელის დაუსწრებლად დასაშვებია გამონაკლის

შემთხვევაში - როცა არ ხერხდება განსასჯელის მოყვანა სასამართლო პროცესზე, ან როცა
შეუძლებელი გახდა დაინტერესებულ მხარის ინფორმირება პროცესის ჩატარების შესახებ
მიუხედავად გამოჩენილი ძალისხმევისა და ზოგიერთ სხვა შემთხვევაში. თუ ბრალდებელმა

258
უარი განაცხადა საქმის მოსმენაში მონაწილეობაზე, დამცველი მაინც უნდა ესწრებოდეს
პროცესს.

გ) საქმის განხილვაში ეფექტიანი მონაწილეობის უფლება

სასამართლომ საქმის განხილვაში ეფექტიანი მონაწილეობის უფლებისა დარღვევად შეაფასა

შემთხვევა, როდესაც სასამართლო პროცესზე პატიმარი მოყვანილი იქნა საპატიმრო
ადგილიდან, რომელიც სამაოდ დაშორებული იყო სასამართლოდან, ორსაათიანი
მგზავრობის შემდეგ, იგი პირდაპირ შეიყვანეს სასამართლო პროცესზე ისე, რომ არ მისცეს,
მცირედი დასვენების, საკვების მიღებისა და ტუალეტში გასვლის შესაძლებლობა.
სასამართლომ გაიზიარა მომჩივნის არგუმენტი, რომ ასეთ პირობებეში მან ვერ შეძლო
სასამართლო პროცესზე საჭირო კონცენტრირება და ამიტომ საქმის განხილვაში ეფექტიანი
მონაწილეობის უფლება დარღვეული იყო.

დ) შეჯიბრებითობა და მხარეთა თანასწორობა

ეს მოთხოვნა მოქმედებს ყველა კატეგორიის საქმესთან მიმართებში.

„მხარეთა თანასწორობა“ განმარტებულია როგორც მოთხოვნა, რომ „თითოეულ მხარეს

ჰქონდეს გონივრული შესაძლებლობა წარმოადგინოს თავისი საქმე იმ პირობებში, რომელიც
მას არ აყენებს მნიშვნელოვნად არასახარბიელო მდგომარეობაში ოპონენტის წინაშე “.

იგი განასახიერებს სამართლიანი ბალანსის იდეას. თანასწორობა მოითხოვს, რომ მხარეს

გააჩნდეს შესაძლებლობა გამოიძახოს თავისი მოწმეები და ჯვარდინი წესით დაკითხოს
საწინააღმდეგო მხარის მოწმეები, ინფორმირებული იყოს გადაწყვეტილების შესახებ და
გააჩნდეს შესაძლებლობა სადავო გახადოს მისი საფუძვლები.

მხარეთა თანასწორობის უფლება იმასაც მოითხოვს, რომ სასამართლოს მიერ დანიშნული

ექსპერტი ნეიტრალური იყოს. როდესაც არ არსებობს დანიშნული ექსპერტის
ნეიტრალურობის გარანტია, თანასწორუფლებიანობა ირღვევა.

საერთო მოთხოვნაა ისიც, რომ სასამართლო მხარეებს ეპყრობოდეს თანაბრად და

ერთგვაროვნად.

„შეჯიბრებითობა“ გულისხმობს „მხარეთა შესაძლებლობას, იცოდნენ ერთმანეთის

მტკიცებულებების შესახებ და შეეძლოთ კომენტარის გაკეთება ყველა წარმოდგენილ
მტკიცებულებაზე და წერილობით შეპასუხებაზე სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე
ზეგავლენის მოხდენის მიზნით“. გადაწყვეტილება არ შეიძლება ეფუძნებოდეს ისეთ
მტკიცებულებას, რომლის შესახებაც მხარემ არაფერი იცოდა. როგორც სასამართლომ
განმარტა, ეს გულისხმობს გენერალური პროკურორის მიერ წარმოდგენილ მესამე მხარის

259
შეპასუხებაზე ხელმისაწვდომობასაც. გარდა ამისა, მხარეს უნდა გააჩნდეს საქმის ყველა
მასალაზე ხელმისაწვდომობა.

ეს პრინციპი დაირღვა საქმეზე მილატოვა ჩეხეთის წინააღმდეგ, სადაც საკონსტიტუციო

სასამართლოში გასაჩივრებისას, სასამართლოს არ მოეთხოვებოდა განმცხადებლის მიერ
წარდგენილი წერილობითი დოკუმენტაციის მიწოდება მოპასუხე მხარისათვის.

ექსპერტული მტკიცებულების მეორე მხარისათვის გადაუცემლობა ასევე დარღვევაა.

არაერთ საქმეზე დაფიქსირდა დარღვევა, სადაც სასამართლოს გადაწყვეტილება

ეყრდნობოდა დოკუმენტს, რომელზედაც ამა თუ იმ მხარეს არ ჰქონდა თავისი კომენტარის
გაკეთების ან შეპასუხების უფლება.

საქმეში ივონი საფრანგეთის წინააღმდეგ, დაირღვა მხარეთა თანასწორობის პრინციპი,

რადგან მიწის ჩამორთმევის გამო კომპენსაციის საქმეზე მომჩივანს ოპონენტად ჰყავდა
როგორც ჩამორთმევაზე პასუხისმგებელი სახელმწიფო ორგანო, ისე „მთავრობის კომისარი“,
რომელსაც უპირატესი წვდომა ჰქონდა კონკრეტულ ინფორმაციაზე და ასრულებდა
დომინანტურ როლს სამართალწარმოებაში.

ვინენი ბელგიის წინააღმდეგ : დაირღვა თანასწორუფლებიანობის პრინციპი, რადგან

საკასაციო სასამართლოს წინაშე წერილობითი განცხადების წარდგენის ვადა ეხებოდა
მხოლოდ მოსარჩელეს, მაშინ, როდესაც, მოპასუხე ვადაში შეზღუდული არ იყო.

სისხლის სამართლის საქმეებზე მე-6 მუხლი მოითხოვს, რომ ბრალდების ორგანოებმა

დაცვის მხარეს გადასცენ ბრალდების ყველა მტკიცებულება. ედვარდსი
საქმეში
გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, სწორედ ეს მოთხოვნა იყო შეუსრულებელი, მაგრამ
დარღვევა მაინც არ დადგინდა, რადგან აღნიშნული დეფექტი შეავსო სააპელაციო
სასამართლომ და გაითვალისწინა შესაბამისად.

ე) მტკიცებულებათა დასაშვებობა

კონვენცია არ ადგენს მტკიცებულებათა დასაშვებობის რაიმე წესს, ვინაიდან აღნიშნული,

უწინარეს ყოვლისა, ეროვნული კანონმდებლობით რეგულირების საგანია. სასამართლოს
მიზანია იმის შეფასება, განხილვა მთლიანობაში იყო თუ არა სამართლიანი, და არა იმის
შემოწმება, მტკიცებულება სათანადოდ იქნა დაშვებული თუ არა.

საერთო წესი ისაა, რომ უკანონოდ მოპოვებული მტკიცებულების გამოყენებისას კონვენციის

მე-6 მუხლი მოქმედებას იწყებს. მაგრამ, სასამართლომ პრინციპულად თქვა უარი იმის
გადაწყვეტაზე, ყოველთვის არღვევს თუ არა მე-6 მუხლს უკანონოდ მოპოვებული
მტკიცებულების გამოყენება. ის საკითხს აფასებს ზოგადად სამართლიანობის კონტექსტში.
მაგ. საქმეში ხანი გაერიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ეროვნულმა სასამართლომ

260
დასაშვებად ცნო პოლიციის მოსასმენი მოწყობილობით მიღებული მტკიცებულება და
დაეყრდნო კიდევაც მას - იგი იყო ერთადერთი, მაგრამ ძლიერი მტკიცებულება სისხლის
სამართლის საქმეზე. სტრასბურგის სასამართლომ ცნო მე-8 მუხლის დარღვევა ეროვნულ
დონეზე სამართლებრივი რეგულირების არარსებობის გამო და მიიჩნია რომ მოცემულ
შემთხვევაში მე-8 მუხლით გათვალისწინებულ უფლებაში ჩარევა არ იყო კანონით
გათვალისწინებული. მაგრამ მე-6 მუხლი მან არ ცნო დარღვეულად, რადგან მოსასმენი
მოწყობილობით სარგებლობა არ ეწინააღმდეგებოდა სისხლის სამართლის
კანონმდებლობას. გარდა ამისა, მომჩივანს ჰქონდა უფლება გაესაჩივრებინა ჩანაწერის
ავთენტურობა და მისი გამოყენება.

მაგრამ, მტკიცებულებების მიმართ, რომელებიც მოპოვებულია კონვენციის მე-3 მუხლის

დარღვევით, სხვაგვარი მიდგომაა დამკვიდრებული. ბრალდების მტკიცებულება -
აღიარებითი თუ სხვა სახისა - რომელიც მოპოვებულია ძალადობით, ან სასტიკი მეთოდით,
ან სხვა რაიმე ფორმით, რომელიც შეიძლება დახასიათდეს როგორც წამება, არასოდეს
შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მსხვერპლის ბრალეულობის მტკიცებულებად, მიუხედავად
მისი მტკიცებულებითი ღირებულებისა.

თუ მტკიცებულება მოპოვებულია არა წამების გზით, მაგრამ აღწევს მე-3 მუხლით

გათვალისწინებული სისასტიკის მინიმალურ ზღვარს, სასამართლო შეაფასებს, აქცია თუ არა
მისმა გამოყენებამ საქმის განხილვა უსამართლოდ. მაგალითად, საქმეშიიალოჰი გერმანიის
წინააღმდეგ, პირს აიძულეს მიეღო გულის ასარევი საშუალებები გასტრული მილის
მეშვეობით მის მიერ გადაყლაპული ნარკოტიკული საშუალების აღმოსაჩენად. ასეთი
მოპყრობა მიჩნეულ იქნა არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობად, ხოლო მე-6 მუხლი -
დარღვეულად, მთლიანობაში მისი უსამართლობის გამო. მომჩივანი იყო მცირე ოდენობით
ნარკოტიკული საშუალების გამსაღებელი და ამორწყეული ნარკოტიკი ერთადერთი
მტკიცებულება იყო საქმეში. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ბრალის დამტკიცების საჯარო
ინტერესი ვერ გაამართლებდა პირის ფიზიკურ და ფსიქიკურ ხელშეუხებლობაში ამგვარ
მძიმე ჩარევას.

არუთინიანი სომხეთის წინააღმდეგ : მომჩივნის აღიარება მოპოვებულ იქნა სამხედრო

პოლიციის იზოლატორში ხანგრძლივი არასათანადო მოპყრობის შედეგად. სასამართლომ
დაადგინა მე-6 მუხლის დარღვევა.

თუმცა, საქმეში გეფგენი გერმანიის წინააღმდეგ, არ დადგინდა მე-6 მუხლის დარღვევა, იმის
მიუხედავად, რომ პოლიციამ ჩვენება მოიპოვა „არაადამიანური მოპყრობით “ - გაუსაძლისი
ტკივილის“ მუქარით - თუკი არ გაამხელდა მოტაცებული ბიჭის ადგილსამყოფელს. შიდა
სასამართლოებს სხვა წონადი მტკიცებულებებიც გააჩნდა მის წინააღმდეგ. სტრასბურგის
სასამართლომ გამორიცხა გამოძიების დროს მე-3 მუხლის დარღვევით მოპოვებული
მტკიცებულების არსებითი გავლენა საქმის განხილვის სამართლიანობაზე. სასამართლომ
გაითვალისწინა, რომ მომჩივანს განემარტა დუმილის უფლება და ის, რომ მის მიერ მანამდე

261
მიცემული ჩვენებები არ ჩაითვლებოდა მტკიცებულებად მის წინააღმდეგ. სტრასბურგმა
დაადგინა, რომ არაადამიანური მოპყრობით მიღებული მტკიცებულების დაშვებამ ვერ
მოახდინა გავლენა საქმის სამართლიანობაზე.

დაპატიმრებული პირისაგან აღიარებითი ჩვენების მოპოვება, რომელსაც არ ჰქონდა წვდომა

ადვოკატზე, დარღვევად განიხილება.

საქმე Schatschaschwili v. Germany შეეხებოდა მოწმის ჩვენების მტკიცებულებად დაშვებას

მოწმის დაუსწრებლად. მომჩივანი გერმანიის რეგიონულმა სასამართლომ დამნაშავედ ცნო
დამაძიმებელ გარემოებებში ჩადენილი ძარცვისათვის. ორი ლატვიელი ქალი იყო მსხვერპლი
და პირდაპირი მოწმე ერთ-ერთი ინციდენტისა. მათ გამოძიებას მისცეს ჩვენება და
დაბრუნდნენ ლატვიაში. ისინი არ გამოცხადდნენ პირველი ინსტანციაში სასამართლოში და
მათი ჩვენებები დაშვებული იქნა მტკიცებულებად. მომჩივანმა მიუთითა, რომ მას წაერთვა
ჯვარედინი დაკითხვის ჩატარების შესაძლებლობა როგორც საქმის განხილვის დაწყებამდე,
ისე, განხილვის დროს. დიდმა პალატამ დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა.

კერძო პირთა მხრიდან არასათანადო მოპყრობით მიღებულ მტკიცებულებათა დაუშვებლობა

330
საქმეში Ćwik v. Poland შესაფასებელი გახდა იმ განცხადებების მტკიცებულებად დაშვების
გამართლებულობა, რომელიც მოპოვებული იყო კერძო პირთა მხრიდან არასათანადო მოპყრობის
შედეგად.
მომჩივანი, კ.გ. იყო კრიმინალური ჯგუფის წევრი, ჩაბმული ნარკოტიკების ტრეფიკინგში. იგი მოიტაცა
და აწამა მეტოქე ბანდამ მისგან ინფორმაციის მისაღებად; მისი ნათქვამი ჩაიწერეს. პოლიციამ
გაათავისუფლა იგი და ჩანაწერები ამოღებულ იქნა. რამდენიმე წლის შემდეგ, მომჩივანი დამნაშავედ
ცნეს ნარკოტიკების ტრეფიკინგთან დაკავშირებული დანაშაულისათვის. პირველი ინსტანციის
სასამართლო, მათ შორის, დაეყდნო მის განცხადებებს, რომლებიც მას გამოსძალეს არასათანადო
მოპყრობის გზით.
მომჩივანმა წარუმატებლად იჩივლა ეროვნულ სასამართლოებში ამ ჩანაწერის მტკიცებულებად
დაშვების წინააღმდეგ. სააპელაციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს ჩანაწერები პოლიციამ მოიპოვა
კანონიერად და რომ იძულებით მოპოვებული მტკიცებულების გამორიცხვის წესი შეეხებოდა
გამოძიების მწარმოებელ ხელისუფლებას და არა კერძო პირებს. უზენაესმა სასამართლომაც უარყო მისი
საჩივარი, როგორც აშკარად უსაფუძვლო. კონვენციის პროცედურების დროს, მომჩივანმა მე- 6 (§1)
მუხლის საფუძველზე მიუთითა, რომ მისი საქმის განხილვა სამართლიანი არ იყო. ევროპულმა
სასმართლომ დაადგინა კონვენციის ამ დებულების დარღვევა.

330
Ćwik v. Poland, no. 31454/10, 5 November 2020.

262
გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია იმიტომ, რომ სასამართლომ პირველად განიხილა კრიმინალურ
პროცესში იმ მტკიცებულების დასაშვებობის საკითხი, რომელიც მოპოვებულია კერძო პირთა
მხრიდან არასთანადო მოპყრობის მეშვეობით სახელმწიფოს წარმომადგენლის ჩართულობისა თუ
უსიტყვო თანხმობის გარეშე.

სასამართლოს დადგენილი აქვს, რომ კრიმინალურ პროცესში ბრალდებულის ან მოწმის

განცხადებების გამოყენება მტკიცებულებებად, თუ ისინი მოპოვებულია მე-3 მუხლით
აკრძალული მოპყრობის მეშვეობით, ავტომატურად გადააქცევს მთელ პროცესს უსამართლოდ
(მათ შორის იხ: Gäfgen v. Germany 331). სასამართლოს მიდგომების თანახმად, ეს დებულება ძალაში იყო
იმის მიუხედავად, თუ რით იყო გამოხატული არასთანადო მოპყრობა - ეს იყო წამება, არაადამიანური
მოპყრობა თუ დამამცირებელი; და, იმის მიუხედავადაც, თუ რამდენად ფასეული ან გადამწყვეტი იყო
ეს განცხადებები მომჩივნის ბრალის დასამტკიცებლად.

პრეცედენტული სამართლით შემუშავებული ეს პრინციპები საქმეებში, რომლებიც შეეხებოდა

სახელმწიფოს აგენტების მიერ არასათანადო მოპყრობით მოპოვებულ მტკიცებულებებს, სასამართლოს
აზრით, თანაბრად უნდა ყოფილიყო გამოყენებული იმ მტკიცებულებათა დასაშვებობის საკითხშიც,
რომლებიც კერძო პირთა მხრიდან არასათანადო მოპყრობის გზით იყო მოპოვებული.

გამოიყენა რა ეს პრინციპები, სასამართლომ მის წინაშე არსებულ მასალებზე დაყრდნობით განსაზღვრა,

რომ მოპყრობა, რომელიც განიცადა კ.გ.-მ კერძო პირების მხრიდან, აღწევდა სისასტიკის იმ ხარისხს,
რომელიც ხვდებოდა კონვენციის მე-3 მუხლის მოქმედების ქვეშ და შესაბამისად, გულისხმობდა
სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას, დაეცვა ინდივიდები კერძო პირთა მხრიდან არასათანადო
მოპყრობისაგან. ამასთან, სასამართლომ მიუთითა, რომ არ იყო აუცილებელი იმის განსაზღვრა, უნდა
დაკვალიფიცირებულიყო თუ არა მომჩივნის წინააღმდეგ ჩადენილი ქმედებები „წამებად“.

სასამართლომ გაითვალისწინა რა, რომ ეროვნული სასამართლოები ნამდვილად დაეყრდნენ მომჩივნის

არასათანადო მოპყრობით გამოძალულ ჩვენებებს, დაადგინა, რომ ამ მტკიცებულებათა დაშვება
კრიმინალურ პროცესს მთლიანად უსამართლოდ აქცევდა და კონვენციის მე-6 ( § 1 ) მუხლს არღვევდა.
ამისაგან განსხვავებით, სასამართლ დაეთანხმა შიდა სასამართლოებს, რომ მესამე მომჩივანი არ
გამხდარა წამების მსხვერპლი და ამიტომ მისი მსჯავრდება არ არღვევდა სამართლიანი განხილვის
უფლებას.

331
Gäfgen v. Germany [GC], no. 22978/05, §§ 165-66, ECHR 2010.

263
 პოლიციის წაქეზებით ჩადენილი დანაშაულის ( entrapment ) მტკიცებულებათა
დაუშვებლობა

332
საქმე შეეხებოდა Akbay and Others v. Germany პირთა მსჯავრდებას პოლიციის წაქეზებით
ჩადენილი დანაშაულისათვის.

ნ.ა. (პირველი მომჩივანის ქმარი) და მეორე და მესამე მომჩივნები დამნაშავედ იქნენ ცნობილი
ნარკოტიკებთან დაკავშირებული დანაშაულისათვის კონტრაბანდისტული ოპერაციის კონტექსტში.
შიდა სასამართლოებმა მიიჩნიეს, რომ ნ.ა. და მისი მეშვეობით, არაპირდაპირ, მეორე მომჩივანი,
წაქეზებული იქნენ ხელისუფლების წარმომადგენლების მიერ დანაშაულის ჩადენაზე. შესაბამისად,
ამის გამო, ნ.ა.-ს და მეორე მომჩივანს მნიშვნელოვნად შეუმცირეს სასჯელები. სახელმწიფოს გავლენის
ფაქტი მხედველობაში იქნა მიღებული მესამე მომჩივანისთვის სასჯელის განსაზღვრის დროსაც.

კონვენციის პროცედურების დროს, მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ მათ დანაშაული ჩაიდინეს პოლიციის
წაქეზებით, რაც მათ მხილებას ისახავდა მიზნად ( entrapment ). ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა
მე-6 (§1) მუხლის დარღვევა პირველ და მეორე მომჩივნებთან მიმართებაში, ხოლო მე-3 მომჩივანთან
მიმართებაში კონვენციის დარღვევა არ ცნო.

გადაწყვეტილება საყურადღებოა რამდენიმე მიზეზით, სასამართლომ:

 მოახდინა მე-6 მუხლის საფუძველზე თავისი პრეცედენტული სამართლის გადახედვა სახელმწიფოს

წაქეზებით ჩადენილ დანაშაულთან მიმართებაში ( entrapment );
 დაადგინა, რომ კონვენციით დადგენილი ტესტი უნდა ყოფილიყო გამოყენებული არაპირდაპირი
წაქეზების დროსაც.
 დაადასტურა თავისი მეთოდოლოგია სახელმწიფოს წაქეზებით ჩადენილ დანაშაულთა საქმეებზე.

გადაწყვეტილებაში სასამართლომ, კონვენციის 34-ე მუხლის ჭრილში, ყოვლისმომცველად განმარტა

თავისი პრეცედენტები, რომლებიც შეხება პირდაპირი და არაპირდაპირი წაქეზების ცნებებს.

სასამართლომ გაიმეორა, რომ როდესაც პირდაპირი მსხვერპლი კვდება საჩივრის სასამართლოში

წარდგენამდე, სასამართლოს მიდგომა მსხვერპლის სტატუსის მინიჭებაზე, ჩვეულებრივ, შედარებით
შეზღუდული იყო. მე-6 მუხლის საფუძველზე საჩივართან მიმართებაში იგი აღიარებდა მსხვერპლის
სტატუსს ახლო ნათესავებისათვის, თუკი ისინი აჩვენებდნენ მორალურ დაინტერესებას
გარდაცვლილის რეაბილიტაციის ანდა მისი რეპუტაციის დაცვის თვალსაზრისით, ანდა აჩვენებდნენ
მათ მატერიალურ დაინტერესებას იმ გაგებით, რომ საკითხის გადაწყვეტა პირდაპირ ახდენდა
გავლენას ფინანსებთან დაკავშირებულ მათ უფლებებზე.

332
Akbay and Others v. Germany, nos. 40495/15 and 2 others, 15 October 2020

264
წინამდებარე საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-6 მუხლის სავარაუდო დარღვევა ეფუძნებოდა
სახელმწიფოს აგენტის მხრიდან სამართალდარღვევის ჩადენაზე უკანონო წაქეზებას იმგვარ
პიროებებში, როდესაც იგივე დარღვევა სხვა პირობებში არ იქნებოდა ჩადენილი. ეს წამოჭრიდა
თემებს, რომლებიც სცილდებოდა პროცედურული დარღვევების საკითხებს, პროცედურის
უსამართლოდ აღიარებას რომ იწვევდნენ. ამგვარი წაქეზების საქმეებზე სასამართლოს მიდგომები იმას
მოითხოვდა, რომ წაქეზების ფაქტის დადასტურებას ამ გზით მოპოვებული მტკიცებულების
დაუშვებლად ცნობა ან მსგავსი შედეგი გამოეწვია. სასამართლოს დასკვნით, ამ მიზეზის გამო, მე-6
მუხლის დარღვევის აღიარება პირს იმის ნებას რთავდა, რომ ეროვნული ხელისუფლების წინაშე მისი
მსჯავრდების უკანონობაზე ეჩივლა, თუკი მსჯავრდება ამგვარ მტკიცებულებებს ემყარებოდა.

საქმის გარემოებების გათვალისწინებით, სასამართლომ დადგენილად მიიჩნია, რომ პირველ მომჩივანს

ნამდვილად შეიძლებოდა ჰქონოდა მორალური ინტერესი, რომ უკანონო მტკიცებულებებზე
დაფუძნებული მისი მეუღლის განაჩენი, რომელიც მსჯავრდების შემდეგ მალევე გარდაიცვალა,
გაუქმებულიყო. თუმცა, პირველ მომჩივანს არ გააჩნდა გამოკვეთილი მატერიალური ინტერესი 34-ე
მუხლის საფუძველზე, რათა მიჰყოლოდა საჩივარს. ამასთან, სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ პირველი
მომჩივნის მიერ შემოტანილი საჩივრის მნიშვნელობა მხოლოდ ინდივიდუალურ უფლებებს კი არ
ეხებოდა, არამედ, მოპასუხე სახელმწიფოს სამართლებრივ სისტემასა და პრაქტიკას. ამიტომ, პირველ
მომჩივანს შეიძლებოდა ჰქონოდა სათანადო ინტერესი, ჩანაცვლებოდა მის მეუღლეს კონვენციის 34-ე
მუხლის საფუძველზე.

რაც შეეხებოდა მთავარ საკითხს - სახელმწიფოს აგენტის არაპირდაპირი წაქეზებით დანაშაულის

ჩადენის საკითხებს: სასამართლომ აღნიშნა, რომ მოცემულ შემთხვევაში, საქმე შეეხებოდა ისეთ
ვითარებას, როდესაც პირი არ იყო პოლიციის ფარულ აგენტთან პირდაპირ კონტაქტში, მაგრამ
ჩართული იქნა სამართალდარღვევის ჩადენაში თანამონაწილის (ნ.ა.) მიერ, რომელმაც პირდაპირ
წააქეზა იგი.

სასამართლომ ხაზი გაუსვა, თუ რა საკითხების გამოკვლევა იყო მნიშვნელოვანი ამ კატეგორიის

საქმეებზე:

(a) იყო თუ არა პოლიციისთვის განჭვეტადი, რომ მათ მიერ წაქეზებული პირი
დაეკონტაქტებოდა სხვა პირს და მოიწვევდა დანაშაულის ჩასადენად.
(b) იყო თუ არა პირის აქტიური მოქმედება განსაზღვრული პოლიციის ოფიცრის მხრიდან;
(c) იყვნენ თუ არა დარღვევაში ჩართული პირებითანამონაწილეებად მიჩნეული შიდა
სასამართლოების მიერ.
სასამართლომ ამ გადაწყვეტილებაში, დაადასტურა თავისი მეთოდოლოგია პოლციის მხრიდან

წაქეზების (ინტრაპმენტი) საქმეებში. (Bannikova v. Russia 333 and Matanović v. Croatia 334).

333
Bannikova v. Russia, no. 18757/06, §§ 37-65, 4 November 2010.

265
როდესაც სასამართლო დგას ინტრაპმენტის საკითხების წინაშე, პირველ რიგში, იგი არკვევს, იყო თუ
არა სახეზე წაქეზება ( არსებითი ტესტი). სადაც არსებითი ტესტის ანალიზის დროს, რომელიც
ეყრდნობოდა შესაბამის ინფორმაციას, სასამართლო გარკვეულობის საკმარისი ხარისხით დაადგენს,
რომ ეროვნულმა ხელისუფლებამ მომჩივნის საქმიანობა გამოიძია პასიური ფორმით და არ
განუხორციელებია დარღვევის ჩადენის წაქეზება, იქ ჩვეულებრივ, საკმარისი იქნება
სასამართლოსათვის დაასკვნას, რომ სისხლისსამართლებრივი პროცედურების დროს ფარული აგენტის
მიერ მოპოვებული მტკიცებულების გამოყენება არ წარმოშობს მე- 6 § 1 მუხლის საკითხებს. ხოლო
თუ არასებითი ტესტის საფუძველზე დადგინდება, რომ მომჩივანი დაექვემდებარა წაქეზებას
პოლიციის ფარული აგენტის მხრიდან, მაშინ, სასამართლოსთვის მეორე ნაბიჯი იქნება
პროცედურული ტესტი, რაც მას ნიშნავს, რომ სასამართლო შეაფასებს, მიანიჭეს თუ არა შიდა
სასამართლოებმა სათანადო მნიშვნელობა წაქეზების ფაქტს და გაითალისწინეს თუ არა
კონვენციის მიდგომები ამ სფეროში. ეს გულისხმობს ინტრაპმენტის გზით მოპოვებული
მტკიცებულებების გამორიცხვას ან სხვა პროცედურებს მსგავსი შედეგებით.

გამოიყენა რა ეს მეთოდოლოგია პირველი და მეორე მოჩივნების მიმართ, სასამართლო დაეთანხმა

ეროვნულ სასამართლოებს, რომ ნ.ა. არაპირდაპირ, ხოლო მეორე მომჩივანი პირდაპირ
დაექვემდებარნენ წაქეზებას პოლიციის მხრიდან სამართალდარღვევის ჩადენაზე, რომლის გამოც მათ
შემდგომ მსჯავრი დაედოთ. თუმცა, მხოლოდდამხოლოდ სასჯელის შემცირება - ინტრაპმენტის
მოპოვებული მტკიცებულებების ამოურიცხველად ანდა სხვა პროცედურის გამოუყენებლად მსგავსი
შედეგების მისაღებად - არ აკმაყოფილებდა ინტრაპმენტის ტესტს და ამ სფეროში შემეშავებულ
მიდგომებს. შესაბამისად, სახეზე იყო კონვენციისმე- 6 ( § 1) მუხლის დარღვევა.
პირველი და მეორე მომჩივნებისაგან განსხვავებით, სასამართლო დაეთანხმა შიდა სასამართლოებს, რომ
მესამე მომჩივანი არ გამხდარა წაქეზების მსხვერპლი და ამიტომ მისი მსჯავრდება არ არღვევდა
სამართლიანი განხილვის უფლებას.

ვ) თვითგანთქმისაგან თავისუფლება, ანუ საკუთარი თავის წინააღმდეგ ჩვენებაზე უარის

პრივილეგია და დუმილის უფლება

ეს არის ბრალდებულის უფლება, არ მისცეს საკუთარი თავის საწინააღმდეგო ჩვენება.

ჩვენება არ უნდა იქნეს მოპოვებული განსასჯელის იძულების გზით.

ეს მე-6 მუხლის ცენტრალური ელემენტია. სასამართლო უნდა ეცადოს, რომ ბრალი არ იყოს
დაფუძნებული ზეწოლის გზით ეჭვმიტანილისაგან მისი ნების საწინააღმდეგოდ მიღებულ
მტკიცებულებებზე, რათა აცილებულ იქნეს მართლმსაჯულების არასათანადოდ
განხორციელება.

334
Matanović v. Croatia, no. 2742/12, §§ 131-35, 4 April 2017.

266
საქმეში ზაიჩენკო რუსეთის წინააღმდეგ, საწვავის ქურდობაში ბრალი დაეფუძნა მომჩივნის
მიერ პოლიციაში მიცემულ ჩვენებას, რომელიც ჩამოართვეს იმ გაფრთხილების გარეშე, რომ
მას უფლება ჰქონდა, არ მიეცა საკუთარი თავის საწინააღმდეგო ჩვენება. დადგინდა
დარღვევა.

საქმეში ...v. The Netherlands დადგინდა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა იმის გამო, რომ
თავშესაფრის მაძიებლის განცხადება, გაკეთებული თავშესაფრის მისაღებად, შემდგომში
გამოყენებული იყო მისსავე წინააღმდეგ იმავე საკითხზე იმავე სახელმწიფოში აღძრულ
სისხლისსამართლებრივ პროცესში.

საუნდერსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : სისხლის სამართლის საქმეზე ვაჭრობისა

და ინდუსტრიის დეპარტამენტის ინსპექტორების მიერ იძულების კანონიერი
უფლებამოსილების გამოყენების საფუძველზე აღებული ჩვენების მტკიცებულებად დაშვება
მიჩნეულ იქნა საკუთარი თავის წინააღმდეგ ჩვენებაზე უარის პრივილეგიის დარღვევად.

შეიძლება ასეთი მტკიცებულება რეალურად არ გამოიყენონ, მაგრამ შესაბამისი

პროცედურები მაინც დარღვევას წარმოადგენდეს. მაგალითად, შანონი
საქმეში
გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, მომჩივანს მოსთხოვეს ფინანსური
გამომძიებლებისათვის ეპასუხა კითხვებზე იმ ბრალდებასთან დაკავშირებით, რომელიც მას
უკვე წარდგენილი ჰქონდა. აღნიშნული ჩაითვალა დუმილის პრივილეგიის დარღვევად,
მიუხედავად იმისა, რომ სისხლის სამართალწარმოება არ გაგრძელდა და ეს მტკიცებულება
რეალურად არ გამოუყენებიათ.

საკუთარი თავის წინააღმდეგ ჩვენებაზე უარის პრივილეგია უწინარეს ყოვლისა,

უკავშირდება ბრალდებულის დუმილის უფლებას, მაგრამ ეს მოთხოვნა არ ვრცელდება
თანხმობის გარეშე ზოგიერთი მტკიცებულებების ამოღებაზე, მაგალითად, დასაშვებია
მტკიცებულებად ისეთი მასალა, რომელიც მოპოვებულია ეჭვმიტანილის ნებისაგან
დამოუკიდებლად - სუნთქვის, სისხლის ან შარდის ნიმუშები, სხეულის ქსოვილი დნმ-ს
ანალიზისათვის, ან დაყადაღებული დოკუმენტები. ამ მტკიცებულებათა აღება არ
უტოლდება იძულებით ღებინებას და სხვა ამდაგვარ ფორმებს, რომლებიც ექცევა მე-3
მუხლის ფარგლებში და აკრძალულია.

სახელმწიფოს მიერ თავისი ინფორმატორის გზით ჩვენების მოპოვება შეიძლება არღვევდეს

დუმილის უფლებას. მაგალითად, როდესაც ციხეში ან სხვაგან, ეჭვიტანილს მიუგზავნიან
აგენტს და ათქმევინებენ იმას, რასაც ჩვეულებრივ არ ეტყოდა პოლიციას. თუმცა, გააჩნია რა
გარემოებებია საქმეში. კერძოდ:

ალანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : პოლიციის გამომძიებელი -ინფორმატორი

მიაგზავნეს საკანში, სადაც ეჭვმიტანილმა დაჟინებითი კითხვების დროს „დაფქვა“
ყველაფერი. სასამართლომ განმარტა, რომ ეს აღიარება იყო არა „სპონტანური და უცაბედი“ ,
არამედ, ინფორმატორის დაჟინებული კითხვებით „თავსმოხვეული და გამოძალული“.

267
სასამართლოს აზრით, მომჩივანი დაექვემდებარა ფსიქოლოგიურ ზეწოლას, რამაც მას
ნებაყოფლობით გამხელისაკენ უბიძგა. მიუხედავად იმისა, რომ პირდაპირ იძულებას არ
ჰქონდა ადგილი, სასამართლომ აღიარა დარღვევა.

ამისაგან განსხვავებით, საქმეში ბიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ, გამოყენებული იქნა

პოლიციის ინფორმატორის მიერ ფარულად გაკეთებული ჩანაწერი. დიდმა პალატამ გამიჯნა
ეს საქმე ალანის საქმისგან და თქვა, რომ მომჩივანი არ იყო პატიმრობაში, არც რაიმე წნეხის
ქვეშ, მასთან საუბარი არ შეიცავდა იძულების ან ზეწოლის ელემენტს, იგი თავისუფალი იყო
და თავისი ნებით გაამხილა ინფორმაცია. სასამართლომ არ ცნო მე-6 მუხლის დარღვევა.

აგენტ - პროვოკატორის მიერ მოპოვებული მტკიცებულების (Entrapment) გამოყენებამ

შეიძლება გამოიწვიოს მე-6 მუხლის დარღვევა. სასამართლომ აგენტ-პროვოკატორი
განასხვავა პოლიციის ფარული აგენტისგან, რომლის მოქმედება მხოლოდ ინფორმაციის
მოპოვებას უკავშირდება, მაშინ როდესაც აგენტ-პროვოკატორის ქმედება დანაშაულის
წაქეზებას და მტკიცებულების ამ გზით მოპოვებას გულისხმობს.

დუმილის უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება, მაგრამ დუმილის საპირისპირო ჩარევამ

შეიძლება გამოიწვიოს მე-6 მუხლის დარღვევა, მათ შორის იმის გათვალისწინებით, თუ რა
მნიშვნელობა მიანიჭა სასამართლომ ეჭვმიტანილის მიერ დუმილის უფლების გამოყენებას.
ბრალი არ შეიძლება დაეფუძნოს იმ გარემოებას, რომ დუმილი წარმოადგენს ბრალის
დამადასტურებელ არაპირდაპირ მტკიცებულებას. (ანუ, იმ მოსაზრებას, რომ პირი
დამნაშავეა, რაკი დუმილის უფლებას იყენებს). დუმილის უფლების გამოყენება არ შეიძლება
პირის საუარესოდ იქნეს გამოყენებული, როცა სხვა მტკიცებულებები ამაზე არ მეტყველებენ.

ზ) საქმის მართებულად გადაწყვეტის უფლება

გულისხმობს სასამართლოს ვალდებულებას, ყურადღებით განიხილოს მხარეების მიერ

წარდგენილი საფუძვლები, არგუმენტები და მტკიცებულებები.

თ) გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულება

სასამართლომ საკამარისი სიცხადით უნდა მიუთითოს ყველა ის საფუძველი, რომელსაც

აყრდნობს თავის გადაწყვეტილებას. ეს არის როგორც მოდავე მხარეების, ისე მთელი
საზოგადოების ინტერესი. მოდავე მხარეთა ინტერესი ისაა, იცოდნენ, რომ მათი
არგუმენტები ჯეროვნად იყო განხილული. ხოლო საზოგადოების ინტერესი ისაა, იცოდეს
საფუძვლები სასამართლო გადაწყვეტილებისა, რომელიც მისი სახელით ცხადდება.

დასაბუთებულობის ვალდებულება მოიცავს სასამართლო გადაწყვეტილების დასაბუთების

მოთხოვნას როგორც ეროვნულ კანონთან, ისე მხარეთა არგუმენტებთან მიმართებაშიც; თუ

268
მხარე თავად იშველიებს ევროპულ პრეცედენტს, მისი განხილვის გარეშე გადაწყვეტილება
ვერ ჩაითვლება დასაბუთებულად.

საერთოდ, დასაბუთებულობის ფარგლები სხვადასხვა გარემოებებში სხვადასხვაა. იგი

შესაძლოა არ მოითხოვდეს დეტალურ პასუხს ყველა არგუმენტზე და სააპელაციო
სასამართლო დაეყრდნოს ქვედა ინსტანციის სასამართლოს დასაბუთებას, თუმცა,
სასამართლომ თქვა, რომ პირველი ინსტანციის სასამართლოს მოეთხოვებოდა წარმოედგინა
დასაბუთება ისე, რომ მხარეებს მისცემოდათ შესაძლებლობა, ეფექტიანად გამოეყენებინათ
გასაჩივრების უფლება.

მტკიცებულების მიღებაზე უარის დაუსაბუთებლობა შეიძლება არღვევდეს მე-6 მუხლს.

საქმეზე ტაქსქეთი ბელგიის წინააღმდეგ სასამართლოს მოუხდა შეეფასებინა, შეესაბამებოდა

თუ არ მე-6 მუხლის მოთხოვნებს ნაფიცი მსაჯულების ვერდიქტი, რომელიც, ჩვეულებრივ,
არ საბუთდება. ამ საქმეში დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ კონვენცია არ ავალდებულებს
ნაფიც მსაჯულებს, დაესაბუთებინათ თავიანთი გადაწყვეტილება,ხოლო მე-6 მუხლი არ
გამორიცხავდა საქმის განხილვას ნაფიცი მსაჯულების მიერ, მაშინაც, თუ ვერდიქტი არ იყო
დასაბუთებული. თუმცა, სასამართლომ ისიც მიუთითა, რომ საქმის სამართლიანი განხილვა
მოითხოვდა იმას, რომ ვერდიქტი გასაგები ყოფილიყო. ეს კი მოიცავდა იმის შეფასებას, იყო
თუ არა უზრუნველყოფილი საკმარისი დაცვის მექანიზმები თვითნებობის თავიდან
ასაცილებლად, როგორიც იყო, მაგალითად, სამართლებრივ საკითხზე ან კონკრეტულ
მტკიცებულებასთან მიმართებაში მოსამართლის მიერ მსაჯულებისათვის მიცემული
ინსტრუქცია, მოსამართლის მიერ მათთვის არაორაზროვანი კითხვების დასმა, რომელიც
ვერდიქტისათვის ჩარჩოს შექმნიდა ან საკმარისად დააბალანსებდა იმ გარემოებას, რომ
მსაჯულების ვერდიქტი არ იქნებოდა დასაბუთებული. ამ საქმეზე დიდმა პალატამ დაადგინა
დარღვევა, რადგან არც ბრალდება და არც მსაჯულებისათვის დასმული შეკითხვები არ
მოიცავდა საკმარის ინფორმაციას სავარაუდო სამართალდარღვევაში განსასჯელის
მონაწილეობის შესახებ. მსაჯულებისათვის დასმული არცერთი კითხვა არ იყო მიმართული
კონკრეტული გარემოებისაკენ, რომლებიც მომჩივნისათვის გასაგებს გახდიდა მისი
მსჯავრდების საფუძვლებს. დაბოლოს, ისიც იქნა გათვალისწინებული, რომ ბელგიაში არ
არსებობდა ასიზების სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება.

საქმე Hansen v. Norway შეეხებოდა დასაშვებობის ეტაპზე მიღებულ გადაწყვეტილების

დაუსაბუთებლობას სააპელაციო საჩივრის განსახილველად მიღებაზე უარის შესახებ.
მაღალმა სასამართლომ უარი თქვა განეხილა აპელაცია სამოქალაქო საქმეზე იმ მიზეზით,
რომ „აშკარა იყო საჩივრის წარუმატებლად დასრულება“. ეს იყო სამოქალაქო კოდექსით
დადგენილი ფორმულა. სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეროვნული სააპელაციო
სასამართლოს მიერ მითითებული უარის საფუძველი შეუძლებელს ხდიდა მომჩივანისათვის
ეფექტიანად ესარგებლა უზენაეს სასამართლოში გასაჩივრების უფლებით. გადაწყვეტილება
იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ ევროპულმა სასამართლომ პირველად დაადგინა მოთხოვნა

269
სააპელაციო სასამართლოსათვის, დაესაბუთებინა სააპელაციო საჩივარზე უარის
გადაწყვეტილება. ნორვეგიის კანონმდებლობა ამჟამად შეიცავს ამგვარი უარის საფუძვლებს.

ი) გასაჩივრების ვადები- პროცედურული სამართლიანობა

პროცედურული სამართლიანობის საკითხს უკავშირდება გასაჩივრების ვადების

გონივრულობა. ამ საკითხს შეეხებოდა საქმე The Adorisio and Others v. the Netherlands .
მომჩივნებმა, რომელთაგან ყველა წარმოადგენდა ან უცხოელ მოქლაქეს ანდა იურიდიულ
პირს, იჩივლეს კონვენციის მე - 6 § 1 მუხლის საფუძველზე, რომ სააპელაციო საჩივრის
შეტანის კანონით დადგენილი ვადა (10 დღე) ძალიან მცირე იყო. სასამართლომ არ დაადგინა
დარევა. კანონით დადგენილი ათდღიანი ვადა ვერ ჩაითვლებოდა მცირედ. არცერთ
მომჩივანს არ ჰქონდა აღკვეთილი საჩივრის წარდგენის შესაძლებლობა. უფრო მეტიც: მათ ამ
ვადის გასვლის შემდეგაც შეეძლოთ დამატებითი დოკუმენტებისა თუ მასალების წარდგენა
საქმის განხილვის დაწყებამდე. საქმის მოსმენის დროს კი შეეძლოთ დამატებითი, ახალი
არგუმენტების წამოყენება, რომლებიც მანამდე წარდგენილ დოკუმენტებში არ იყო
გამოყენებული.

კ) RES JUDICATA – კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილება

ეს უფლება იმას გულისხმობს, რომ საბოლოო ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილება

აღარ უნდა ექვემდებარებოდეს გადასინჯვას სამართლებრივი გარკვეულობის პრინციპის
შესაბამისად. ამ პრინციპიდან გამონაკლისია ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო საქმის
გადასინჯვის შესაძლებლობის დაშვება.

ლ) სამართლიანი განხილვის უფლება და საპროცესო შეთანხმება სისხლის სამართლის

საქმეზე

საქმეში Natsvlishvili and Togonidze v. Georgia სასამართლომ იმსჯელა საპროცესო შეთანხმების

წესების შესაბამისობაზე სამართლიანი განხილვის უფლებასთან. სასამართლომ დაასკვნა,
რომ პროცედურა ხასიათდებოდა თვითნებობისაგან დაცვის გარანტიებით: მომჩივანმა
თავად შესთავაზა პროკურორს საპროცესო გარიგების დადება. იგი წარმოდგენილი იყო
დამცველით; მან პროკურორისა და მოსამართლის წინაშე დაადასტურა შეთანხმების
ვალიდურობა; საქმის განხილვა იყო საჯარო, ხოლო მოსამართლე არ იყო ვალდებული,
დაემტკიცებინა მხარეებს შორის დადებული შეთანხმება.

მ) სამართლიანი განხილვის უფლება ევროპის კავშირის სამართლის კონტექსტში

270
საქმის სამართლიანი განხილვის უფლება შეიძლება შეილახოს, თუკი ავტომატურად იქნება
გამოყენებული ევროპის კავშირის ქვეყნებში ერთმანეთის მიერ მიღებული
გადაწყვეტილებების ორმხრივი აღიარების პრინციპი, რაც თავის მხრივ, ეფუძნება ამ
ქვეყნებში ადამიანის უფლებათა ეკვივალენტური დაცვის პრეზუმფციას. ცხადია, ასეთი
პრეზუმფციის არსებობა ჩვეულებრივ, გამართლებულია, რადგან ევროპის კავშირის წევრ
ქვეყნებში არსებობს ადამიანის უფლებათა დაცვის მსგავსი სტანდარტები. მაგრამ ეს იმას არ
ნიშნავს, რომ ცალკეულ შემთხვევებში ადამიანის უფლებათა დაცულობის შემოწმება არ
მოითხოვდეს მომჩივნის სამდურავის ფრთხილ და არსებით შემოწმებას.

ამ მხრივ, საგულისხმო საქმეა Avotiņš v. Latvia. ამ საქმეზე მიღებული დიდი პალატის

გადაწყვეტილება ანვითარებს სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს ორი
მიმართულებით:

 სამოქალაქო საქმეზე უცხო ქვეყნის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების აღიარება და

აღსრულება ისეთ პირობებში, როდესაც ამ გადაწყვეტილების მიმღებ ქვეყანაში
განსასჯელი არ იყო სათანადო წესით გამოძახებული სასამართლოში და დარღვეული
იყო მისი დაცვის უფლება.
 მიმართება ევროპის კავშირის სამართალთან, ეკვივალენტური დაცვის პრეზუმფცია
და პრინციპი ევროპის კავშირის ფარგლებში მიღებული გადაწყვეტილებების
ორმხრივი აღიარების თაობაზე.

დიდი პალატის გადაწყვეტილება ანვითარებს სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს

სფეროში, რომელიც შეეხება ევროპის კავშირის წევრი ქვეყნების მიერ ადამიანის ძირითადი
უფლებების დაცვის ეკვივალენტური დაცვის შესახებ (კანონმდებლობასა თუ პრაქტიკაში),
რაც ცნობილია სახელწოდებით „ბოსფორუსის წესები“.

სასამართლომ განმარტა, რომ ევროპის კავშირის წევრი სახელმწიფოების მიერ ერთმანეთის

მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების ორმხრივი აღიარების პრინციპი არ გამოიყენება
ავტომატურად და მექანიკურად ადამიანის ძირითად უფლებათა საზიანოდ. დიდმა პალატამ
ახსნა, რომ შიდა სასამართლოებს ამ კონტექსტში უნდა გაეთვალისწინებინათ შემდეგი: თუკი
შიდა სასამართლოებში წარდგენილი იყო სერიოზული და საფუძვლიანი საჩივარი
კონვენციის უფლებების აშკარა დარღვევის თაობაზე და ვითარების გამოსწორება
შეუძლებელი იყო ევროპის კავშირის სამართლის რეგულაციებით, მას არ უნდა ეთქვა უარი
საჩივრის მიღებასა და განხილვაზე მხოლოდ იმ საფუძვლით, რომ მას უნდა გამოეყენებინა
ევროპის კავშირის სამართალი და ეხელმძღვანელა ევროპის კავშირის ქვეყნებში ადამიანის
უფლებათა ეკივალენტური დაცულობის პრეზუმფციით.

საქმის საჯარო განხილვისა და გადაწყვეტის უფლება

271
საჯარო განხილვა და გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოცხადება პირდაპირაა მითითებული
მე-6 მუხლის ტექსტში. იგი მოიცავს ორ ელემენტს: რომ განხილვა იყოს საჯარო, და რომ
პირველ რიგში ჩატარდეს საქმის ზეპირი მოსმენა მხარეთა მონაწილეობით (და არა მხოლოდ
წერილობით პროცედურები).

საჯარო განხილვა არ არის აბსოლუტური უფლება, მე-6 მუხლის თანახმად, მედიის დასწრება
სასამართლოზე შეიძლება შეიზღუდოს მოწმეების უსაფრთხოების, ან პირადი ცხოვრების
დაცვის, ბავშვის ინტერესების ან მშობელთა უფლებების დაცვის გამო.

საქმის ზეპირი მოსმენის უფლება ასევე არ არის აბსოლუტური. კონვენციის სამართალი

მოითხოვს, რომ ზეპირი მოსმენის უფლება დაშვებული იყოს მინიმუმ ერთ ინსტანციაში.
თუმცა, ზოგიერთ სამოქალაქო საქმეზე (მაგალითად, იურიდიული ფაქტების დადგენისას)
შესაძლოა საჭირო არ იყოს საქმის ზეპირი მოსმენა.

ზეპირი მოსმენა შეიძლება მაშინაც არ იყოს აუცილებელი, როცა განიხილება ფაქტის ან

კანონმდებლობის ისეთი საკითხი, რომელიც შეიძლება ადეკვატურად გადაიჭრას
წერილობითი შეპასუხებების საფუძველზეც.

სასამართლო პროცედურები, რომლებიც დაკავშირებულია მხოლოდ სამართლის

საკითხებზე გასაჩივრებასთან, ზეპირი მოსმენა ასევე არ არის სავალდებულო.

სისხლის სამართლის საქმეზე არსებობს განსასჯელის უფლება, წარსდგეს სასამართლოს

წინაშე, თუმცა მისი პირადი დასწრება შეიძლება შეიზღუდოს და საქმის დაუსწრებლად
განხილვა დასაშვები გახდეს საქმის გარემოებების გათვალისწინებით.

ვიდეო კავშირის გამოყენება შეიძლება კონვენციის შესაბამისი იყოს, თუ განსასჯელის

უფლებები ადეკვატურად არის დაცული.

ციხეში/ თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში ჩატარებული სასამართლო განხილვა -

საეჭვოა, რომ კონვენციის საფუძველზე გამართლებულად შეფასდეს, რადგან ასეთ დროს
მედიასა და საზოგადოებას არ ექნებათ პროცესისადმი ეფექტიანი წვდომა.

ბავშვების წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი ბრალდებების განხილვა : ერთ-ერთ

ბრიტანულ საქმეში ეროვნულმა სასამართლომ პროცესის დროს გამოიყენა დამაშინებელი
ფორმალობა და რიტუალი, რასაც თან სდევდა მყვირალა საჯაროობა, რამაც მკვლელობაში
ეჭვმიტანილი 11 წლის განსასჯელი უუნარო გახადა ეფექტიანად ჩართულიყო
სამართალწარმოებაში. დადგინდა დარღვევა.

გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოქვეყნება - იგი არ ქვემდებარება გამონაკლისებს, თუმცა, ეს

პრინციპი შეიძლება არ დაირღვეს, როცა ხდება წერილობითი გადაწყვეტილების
გამოქვეყნება. გარდა ამისა, აუცილებლად არ არის მიჩნეული გადაწყვეტილების სრული
ტექსტის გამოქვეყნება.

272
 გადაწყვეტილების საჯაროს გამოქვეყნების მოთხოვნა შეიძლება დაცულად ჩაითვალოს
მაშინაც, როცა ნებისმიერ დაინტერესებულ პირს უფლება აქვს მიიღოს საკასაციო
გადაწყვეტილების სრული ტექსტი.

გონივრულ ვადაში განხილვა

ეს უფლება ხაზს უსვამს მართლმსაჯულების დროული, შეყოვნების გარეშე

განხორციელების მნიშვნელობას, რასაც შეუძლია ზიანი მიაყენოს მის ეფექტიანობასა და
სანდოობას.

გონივრულ ვადაში განხილვის მოთხოვნა ვრცელდება ყველა კატეგორიის საქმეზე.

სამოქალაქო საქმეებზე ვადის ათვლა იწყება სამართალწარმოების დაწყებისთანავე და

გაგრძელდება საქმის საბოლოო გადაწყვეტამდე.

სისხლის სამართლის საქმეებზე ვადის ათვლა იწყება ბრალის წაყენების მომენტიდან -

კომპეტენტური ორგანოს მიერ პირისათვის გადაცემული ოფიციალური შეტყობინებიდან იმ
ვარაუდის შესახებ, რომ მან ჩაიდინა სამართალდარღვევა. ეს შეიძლება მოხდეს დაკავების
მომენტში ან მოგვიანებით.

თუ პირი მიმალვაშია, ის ვერასდროს იჩივლებს გაჭიანურებაზე.

სასამართლო არ ადგენს კონკრეტულ ვადებს - პროცესების ხანგრძლივობის „გონივრულობა“

დამოკიდებულია საქმის გარემოებებზე, როგორიცაა საქმის სირთულე, მტკიცებულებათა
მოცულობა, ბრალდებულთა რაოდენობა, ექსპერტული მტკიცებულებების მოპოვების
საჭიროება, სამართლებრივი საკითხების სირთულე და კომპლექსურობა, სახელმწიფოსა და
მხარეების წვლილი საქმის განხილვის გაჭიანურებაში, და სხვ.

პრაქტიკაში, დაახლოებით 4 წლიდან შეგვხვდება გაჭიანურების აღიარება, თუმცა, საქმეში

სარი თურქეთისა და დანიის წინააღმდეგ , 8 წლიანი პერიოდიც არ ჩაითვალა გაჭიანურებად,
რადგან მომჩივანი მიმალვაში იყო თურქეთში და მისი წვლილი გაჭიანურებაში დიდი იყო.

სპეციფიკური გარემოებები : როცა მხარე მძიმედ დაავადებულია, „გონივრულობის“ ვადები

მცირდება. მაგალითად, გეორგე რუმინეთის წინააღმდეგ, ჰემოფილიით
საქმეში
დაავადებული პირის საქმის განხილვა გაგრძელდე 2 წ. და 11 თვე. ასეთი ვადა მიჩნეულ იქნა
„არაგონივრულად“.

თუ გაჭიანურებისათვის არ არის კომპენსაცია დადგენილი, ანდა მისი გადახდა ჭიანურდება,

ესეც არღვევს მე-6 მუხლს. ცნობილია იტალიაში „პინტოს კანონი“, რომელიც კონკრეტულ
საქმეში არაეფექტურად შეფასდა, არა მარტო იმიტომ, რომ კომპენსაციის თანხა, ძალიან
დაბალი იყო (700 ევრო 10 წლით გაჭიანურების გამო ), არამედ თანხის 12 თვით დაგვიანებით

273
გადახდის გამოც. საქმე გალიონე იტალიის წინააღმდეგ, შეეხებოდა პინტოს კანონის
საფუძველზე 475 საქმეზე კომპენსაციის გადახდის გაჭიანურებას. სასამართლომ ეს
დაახასიათა, როგორც ფართოდ გავრცელებული პრობლემა იტალიაში.

გონივრული ვადის მოთხოვნა მოიცავს ადვოკატთან ეფექტიანი კომუნიკაციის მოთხოვნასაც.

ადვოკატს უნდა გააჩნდეს საკმარისი ვადა დაცვის მოსამზადებლად, ასევე თავის დაცვის ქვეშ
მყოფთან შეხვედრის შესაძლებლობა დაცვის ტაქტიკისა და სტრატეგიის დასაგეგმად. იგი
მოიცავს ციხის ადმინისტრაციის ვალდებულებას, ხელი შეუწყოს ადვოკატისა და პატიმრის
შეხვედრებს. ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებია, თუკი ადვოკატი ბოროტად იყენებს
პროფესიულ მდგომარეობას და საიდუმლოდ ათანხმებს თავის კლიენტთან
მტკიცებულებების დაფარვისა თუ განადგურების ფაქტებს ანდა, სასასამართლო პროცესის
ობსტრუქციას გეგმავს.

კანონის საფუძველზე შექმნილი

დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალი

ა) დამოუკიდებლობა

„ტრიბუნალი“ - ეს უნდა იყოს ორგანო, რომელიც იღებს სავალდებულო გადაწვეტილებებს.

„კანონის საფუძველზე“ - შეეხება ტრიბუნალის არსებობის სამართლებრივ საფუძველს,

ტრიბუნალის მიერ მისი მარეგულირებელი წესების დაცვას და მის შემადგენლობას. ყველა
ეს კომპონენტი კანონით უნდა იყოს დადგენილი და განსაზღვრული.

პოსოხოვი რუსეთის წინააღმდეგ : დადგინდა, რომ ტრიბუნალი „არ იყო კანონის

საფუძველზე შექმნილი“, რადგან ორი მოსამართლე მსაჯულის მონაწილეობა საქმის
განხილვაში შესაბამის მოქმედ ეროვნულ კანონმდებლობას ეწინააღმდეგებოდა.

მოსამართლეთა შორის საქმეთა განაწილების ნათელი რეგულირებისა და გარანტიების

არარსებობა ასევე შესაძლოა ჩაითვალოს ამ ასპექტის დარღვევად.

ტრიბუნალის დამოუკიდებლობა: იმის განსაზღვრისას, არის თუ არა ტრიბუნალი

დამოუკიდებელი, სასამართლო მხედველობაში იღებს არაერთ გარემოებას, კერძოდ:

 ტრიბუნალის წევრების დანიშვნის ფორმას;

 ტრიბუნალის წევრების თანამდებობაზე ყოფნის ვადას;
 მოსამართლეთა კვალიფკაციასა და სტაჟს;
 მის დამოუკიდებლობას როგორც ხელისუფლების, ისე მხარეებისაგან;

274
  გარეშე ზეწოლის საწინააღმდეგო გარანტიების არარსებობას;
 იმ გარემოებას, ავლენს თუ არა ტრიბუნალი დამოუკიდებლობის ნიშნებს.

ტრიბუნალის წევრებს უნდა გააჩნდთ უფლებამოსილების გარანტირებული ვადა და ამ

ვადაში დაცულები უნდა იყვნენ გადაყენებისაგან როგორც კანონის საფუძველზე, ისე
პრაქტიკულად. აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ მათი სამსახურიდან
გათავისუფლების შესაძლებლობა სასამართლო კონტროლის პროცედურების გარეშე,
მიუღებელია და არღვევს მე-6 მუხლს.

უფლებამოსილების შედარებით მოკლე ვადა მისაღებად ჩაითვალა მხოლოდ

ადმინისტრაციულ და დისციპლინურ ტრიბუნალებთან მიმართებაში.

ნახევარ განაკვეთზე მომუშავე მოსამართლეები - საეჭვოა, რომ ისინი მიჩნეულ იქნენ

„დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ ტრიბუნალად“.

სტრასბურგის სასამართლო მოითხოვს, რომ ტრიბუნალის წევრები არ ექვემდებარებოდნენ

აღმასრულებელი ხელისუფლების ინსტრუქციებს როგორც თეორიულად, ისე პრაქტიკაში.

კინგსლი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : მომჩივანი ჩიოდა სათამაშო ბიზნესის

მაკონტროლებელი საბჭოს მიკერძოების გამო. უმაღლესი სასამართლო კი არ იყო
უფლებამოსილი მისთვის დაებრუნებინა საქმე ხელახალი განხილვისათვის. მიჩნეულ იქნა,
რომ საქმის ასეთი გადახედვა უმაღლეს სასამართლოში ვერ გამოასწორებდა საბჭოს
დამოუკიდებლობის სფეროში ამგვარ ნაკლს.

სტრუქტურული დამოუკიდებლობის საკითხში ხარვეზების გამო ტრიბუნალი, რომელიც

გაერთიანებულ სამეფოს ციხეებში ასრულებდა დისციპლინურ უფლებამოსილებას, არ იქნა
მიჩნეული დამოუკიდებელ ტრიბუნალად კონვენციის გაგებით.

დარღვევა დადგინდა ერთ-ერთ ბულგარულ საქმეზე, სადაც გაირკვა, რომ გაკოტრების გამო
მომჩივნისათვის საბანკო ლიცენზიის გაუქმების თაობაზე ეროვნული ბანკის
გადაწყვეტილება არ ექვემდებარებოდა სასამართლო კონტროლს.

პროკურორი ვერ ჩაითვლება „დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ ტრიბუნალად“ ვერც

სამოქალაქო და ვერც სისხლის სამართლის საქმეებზე.

ერთ-ერთ რუმინულ საქმეში პირმა კომისიისაგან მოითხოვა კომუნისტურ ეპოქაში

პოლიტიკური დევნილის სტატუსი. „ დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალის“
უფლება დაირღვა, რადგან ეს კომისია არ იყო აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან
დამოუკიდებელი და არც მისი გადაწყვეტილებები ექვემდებარებოდა სასამართლო
კონტროლს.

ერთ-ერთი პოლონური საქმე შეხებოდა ხომალდის დაზიანების მიზეზების დადგენის

მიზნით აღძრულ სამართალწარმოებას. აღმოჩნდა, რომ საზღვაო პალატის წევრები,

275
რომლებიც გადაწყვეტილებას იღებდნენ, ინიშნებოდნენ იუსტიციისა და საზღვაო
საკითხების მინისტრების მიერ და მათ ექვემდებარებოდნენ. გარდა ამისა, არც მათი
გადაწყვეტილების გასაჩივრების შესაძლებლობა არსებობდა. დადგინდა დარღვევა.

საქმეში ინკალი თურქეთის წინააღმდეგ მსჯელობის საგანი გახდა სამხდერო მოსამართლის

მონაწილეობა საერთო სასამართლოში. ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ სამხედრო
მოსამართლის მონაწილეობა სამოქალაქო სასამართლოში არღვევდა სასამართლოს
დამოუკიდებლობის საჩინარობის მოთხოვნას.

სამხედრო ტრიბუნალებთან დაკავშირებით ხშირად გამოიკვეთა პრობლემები. საქმეში

ფინდლის გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ აღიარებულ იქნა დარღვევა, რადგან
სამხედრო სასამართლოს ყველა წევრი, რომელიც დანიშნა მეთაურმა ოფიცერმა,
წოდებრივად მას ექვემდებარებოდა. გარდა ამისა, მეთაური ოფიცერი უფლებამოსილი იყო,
განხილვამდე ან განხილვის დროს დაეთხოვა სამხედრო სასამართლო.

ამ საქმის შემდეგ ბრიტანეთმა შეცვალა სამხედრო სასამართლოთა სისტემა, მაგრამ

ცვლილებები მაინც არასაკმარისი იყო, რაც მორისის საქმეში გამოვლინდა. ამ საქმეში ორი
ისეთი მოსამართლე მონაწილეობდა საქმის განხილვაში, რომლებსაც არ ჰქონდათ
იურიდიული განათლება და რჩებოდნენ სამხედრო დისციპლინისა და ანგარიშგების
სუბიექტებად. ასეთივე პრობლემები წარმოჩნდა თურქულ საქმეებში. შემდგომ თურქეთმა
შეცვალა კონსტიტუცია და ყველა სამხედრო მოსამართლე გამოიყვანა სახელმწიფო
უსაფრთხოების სასამართლოების ქვემდებარეობიდან. ამის შედეგად, ჩვეულებრივი
სასამართლოები გადაიტვირთნენ ასეთი საქმეებით, რის გამოც დაეცა საქმეთა განხილვის
ხარისხი. სტრასბურგის სასამართლომ მიუთითა, რომ ამ მომჩივნების დარღვეული
უფლებების გამოსწორების ყველაზე მისაღები ფორმა იქნებოდა დამოუკიდებელი და
მიუკერძოებელი სასამართლოების მიერ მათი ხელახლა განხილვა.

მოისეევი რუსეთის წინააღმდეგ : შპიონაჟის საქმეში 11-ჯერ მოხდა მოსამართლის

ჩანაცვლება, რისი მიზეზებიც განიმარტა მხოლოდ ორჯერ. ეროვნული კანონი სასამართლოს
თავმჯდომარეს ანიჭებდა შეუზღუდავ დისკრეციას სხვა მომხსენებელი მოსამართლისათვის
საქმის ხელახალ გადანაწილებაზე.

ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოს დამოუკიდებელობა

საქმე Fazia Ali v. the United Kingdom შეეხებოდა უსახლკაროს ბინის საკითხის გადაწყვეტას
ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ, რომელიც ვერ ჩაითვლებოდა „დამოუკიდებელ
ტრიბუნალად“, ისეთ პირობებში, როდესაც სასამართლო კონტროლის ფარგლები
შეზღუდული იყო ფაქტების გადამოწმების საკითხში.

სასამართლომ ამ საქმეში განიხილა, თუ რამდენად ადეკვატური იყო მე-6 მუხლის

მიზნებისათვის ფაქტები დაედგინა ორგანოს, რომელიც მოკლებული იყო

276
დამოუკიდებლობის გარანტიებს. მომჩივანს, უსახლკარო პირს, ადგილობრივმა
ხელისუფლებამ აცნობა, რომ მას აღარ ეკისრებოდა ბინით მისი უზრუნველყოფის
ვალდებულება მას შემდეგ, რაც მან უარი განაცხადა ხელისუფლების წერილობით
შეთავაზებაზე მისი ბინით უზრუნველყოფის მიზნით. ადგილობრივი ხელისუფლების
წარმომადგენელმა, რომელმაც მომჩივნის საჩივარი განიხილა, უარი თქვა საჩივრის
დაკმაყოფილებაზე, რამდენადაც მიიჩნია, რომ მან ნამდვილად მიიღო ხელისუფლების
წერილობითი შეთავაზება. ადგილობრივი ხელისუფლების ეს გადაწყვეტილება მომჩივანმა
გაასაჩივრა სასამართლოში, მაგრამ საჩივარი არ მიიღეს, იმდენად რამდენადაც სასამართლოს
არა გააჩნდა იურისდიქცია განეხილა „წმინდა ფაქტობრივი საკითხები“.

სტრასბურგის სასამართლოში წარდგენილ საჩივარში მომჩივანმა მიუთითა, რომ ბინით

უზრუნველყოფასთან დაკავშირებული მისი სამოქალაქო უფლება არ იქნა განხილული
დამოუკიდებელი სასამართლოს მიერ, ვინაიდან მას არა გააჩნდა იურსდიქცია ემსჯელა
ფაქტებზე, რომლებიც დადგენილი იყო ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ, რომელიც,
თავის მხრივ, ფორმალურადაც ვერ იქნებოდა განხილული დამოუკიდებელ ორგანოდ.

ევროპულმა სასამართლომ დაადასტურა, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების

წარმომადგენელი არ წარმოადგენდა „დამოუკიდებელ ტრიბუნალს“. ამიტომ არსებითი იყო
იმის შეფასება, სასამართლო კონტროლის განხორციელების დროს გააჩნდა თუ არა
სასამართლოს „საკმარისი იურისდიქცია“ და განახორციელა თუ არა მან „საკმარისი
კონტროლი“, რათა ამით მოეხდინა ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლის
დამოუკიდებლობის გარანტიების ნაკლებობის კომპენსაცია. სასამართლომ მხედველობაში
მიიღო, რომ შიდა სასამართლოს არ გააჩნდა იურისდიქცია, გამოეკვლია ადგილობრივი
ხელისუფლების წარმომადგენლის მიერ დადგენილად მიჩნეული ფაქტები და მოესმინა
მოწმეებისათვის, რომლებსაც შეეძლოთ მიეცათ ჩვენება მომჩივნის არგუმენტების
სასარგებლოდ.

ამის მიუხედავად, სასამართლომ მიუთითა, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების

წარმომადგენელს არ გააჩნდა რაიმე პერსონალური ინტერესი ამ საქმეში და სქემა, რომლის
მიხედვითაც მომჩივანს ჩამოერთვა სამოქალაქო უფლება, სოციალური კეთილდღეობის
საკითხებს უკავშირდებოდა, რაც მიზნად ისახავდა მაქსიმალურად მეტი სარგებლის მიღებას
საჭიროების მქონე პირებისათვის, რაც ხორციელდებოდა ეკონომიისა და სამართლიანობის
პრინციპების დაცვით. სასამართლომ არ ცნო კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა. ამგვარ
კონტექსტში მე-6 მუხლი არ მოითხოვდა, რომ სასამართლო კონტროლის განხორციელების
დროს სასამართლოს ჰქონოდა ადმინისტრაცული სამართალწარმოების ეტაპზე დადგენილი
ფაქტების გამოკვლევის ვალდებულება დაა მისი იურისდიქციის ფარგლები შეესაბამებოდა
მე-6 მუხლის მოთხოვნებს.

277
 „კანონის საფუძველზე შექმნილი“ ტრიბუნალი და მოსამართლის გამწესების წესის გავლენა
ტრიბუნალის კანონიერებაზე

საქმე Guðmundur Andri Ástráðsson v. Iceland 335 შეეხებოდა საქმის განხილვაში მოსამართლის
მონაწილეობას, რისი კომპრომეტაციაც განხორციელდა აღმასრულებელი ხელისუფლების მხრიდან
შესაბამისი დისკრეციის არასათანადო გამოყენების გამო, და, შესაბამისად, მოთხოვნასთან -„კანონით
საფუძველზე შექმნილი“ (ტრიბუნალი) - შესატყვისობას.

სააპელაციო სასამართლომ უარყო მომჩივნის საჩივარი მის სისხლისსამართლებრივ მსჯავრდებასთან

დაკავშირებით. საჩივრის მიხედვით, კოლეგიის ერთ-ერთი მოსამართლე დანიშნული იყო შიდა
პროცედურების დარღვევით. თუმცა, უზენაესმა სასამართლომ აღიარა, რომ ამ მოსამართლის დანიშვნა
ორ ასპექტში არღვევდა დადგენილ წესებს:

პირველ რიგში, იუსტიციის მინისტრმა ოთხი კანდიდატი (თხუთმეტიდან, რომელიც შეარჩია

შეფასების კომიტეტმა (Evaluation Committee) როგორც ყველაზე უფრო კვალიფიციური კანდიდატები),
ჩაანაცვლა სხვა ოთხი სხვა კანდიდატით (მათ შორის ამ მოსამართლით), რომლებიც არ შედიოდნენ ამ
15 პირისაგან შემდგარ საუკეთესო კანდიდატთა ჩამონათვალში, თანაც, ცალკე, დამოუკიდებელი
შეფასებისა და გადაწყვეტილების ადეკვატური დასაბუთების გარეშე.

მეორე, პარლამენტს არ ჰქონდა ჩატარებული ცალ-ცალკე კენჭისყრა თითოეულ კანდიდატთან

მიმართებაში, როგორც ამას მოითხოვდა კანონი. მან კენჭი უყარა მხოლოდ მინისტრის მიერ
წარმოდგენილ სიას en bloc (მთლიანობაში). ამის მიუხედავად, უზენაესმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ეს ხარვეზები არ იყო იმგვარი ხასიათისა, რომელიც გამოიწვევდა დანიშვნის ძალადაკარგულად
გამოცხადებას და რომ, შესაბამისად, მომჩივანის მიმართ სამართლიანი განხილვის უფლება
დარღვეული არ იყო.

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ სახეზე იყო „კანონის საფუძველზე შექმნილ სასამართლოზე“ უფლების
დარღვევა.

ეს საქმე მნიშვნელოვანია ორი ასპექტით.

 პირველი იმით, რომ სასამართლომ კარგად ჩამოაყალიბა „კანონის საფუძველზე შექმნილი
ტრიბუნალის“ კონცეპტის ფარგლები და შინაარსი, ამასთანავე, გააანალიზა მისი
ურთიერთმიმართება სხვა „ინსტიტუციურ მოთხოვნებთან“, სახელდობრ, „დამოუკიდებლობასა“
და „მიუკერძოებლობასთან“.
 მეორე, მართალია, დიდმა პალატამ მოიწონა პალატის მიერ დადგენილი „უხეში დარღვევის“
(“flagrant breach”) ტესტის ლოგიკა, მაგრამ კიდევ უფრო განავითარა იგი და ჩამოაყალიბა „უხეში

335
Guðmundur Andri Ástráðsson v. Iceland [GC], no. 26374/18, 1 December 2020.

278
 დარღვევის“- შეფასების სამსაფეხურიანი ტესტი.
დიდმა პალატამ გააანალიზა, თუ როგორ უნდა განმარტებულიყო „კანონის საფუძველზე შექმნილი
ტრიბუნალის“ კონცეპტის თითოეული სამი კომპონენტი იმისათვის, რათა საუკეთესოდ ყოფილყო
ასახული ამ კონცეპტის მიზანი და მას მართლაც უზრუნველეყო ეფექტიანი დაცვა.
რაც შეეხებოდა „ტრიბუნალს“, გარდა მართლმსაჯულების ფუნქციისა და დამოუკიდებლობისა და
მუუკერძოებლობის მოთხოვნებისა, მისი თანაარსი ისედაც იყო ის, რომ იგი ჩამოყალიბებული უნდა
ყოფილიყო კანდიდატის ღირსებებისა და მკაცრი, ზედმიწევნითი პროცედურების შედეგად, რათა
გარანტირებული ყოფილიყო ყველაზე უფრო კვალიფიციური კანდიდატების - როგორც ტექნიკური
კომპეტენციის, ისე მორალური სიმტკიცის გაგებით - დანიშვნა: რაც ურო მაღალი იყო
მართლმსაჯულების სისტემაში შესაბამისი ტრიბუნალის იერარქია, მით უფრო დამაზიანებელი
შეიძლებოდა ყოფილიყო არასწორი კრიტერიუმების გამოყენება.
რაც შეეხებოდა ტერმინს - “ შექმნილი“ (“established”) - დიდმა პალატამ დაასახელა მიზანი, რომელსაც
ეს ცნება ისახავდა. ეს იყო მართლმსაჯულების დაცვა გარეშე ზეგავლენისაგან, განსაკუთრებით კი-
აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან. ამ ფონზე, მოსამართლეთა დანიშვნის პროცესი აუცილებლად
წარმოადგენდა „კანონის საფუძველზე შექმნილი სასამართლოს“ მოთხოვნების განუყოფელ ელემენტს,
რაც შედეგობრივად იმას ნიშნავდა, რომ მოსამართლის დანიშვნის პროცესის მარეგულირებელი
ნორმების დარღვევას შეიძლებოდა გამოეწვია ის, რომ საქმის განხილვაში შესაბამისი მოსამართლის
მონაწილეობა არასწორად მიჩნეულიყო.
დიდმა პალატამ შემდგომ განმარტა, რომე მესამე კომპონენტი - „კანონის საფუძველზე“ (by law”) -
გულისხმობდა „კანონთან შესაბამისს“ (“in accordance with the law ”), იმისათვის, რათა მოსამართლეთა
დანიშვნის შესახებ დებულებები გადმოცემული ყოფილიყო ცხადი და რაც შეიძლება არაორაზროვანი
ტერმინებით აღმასრულებელი ხელისუფლების მხრიდან თვითნებური ჩარევის თავიდან
ასაცილებლად. იმავდროულად, საკუთრივ ფაქტი, რომ აღმასრულებელ ხელისუფლებას გადამწყვეტი
გავლენა გააჩნდა დანიშვაზე, როგორც ასეთი, ვერ ჩაითვლებოდა პრობლემატურად.
დაბოლოს, იმის გათვალისწინებით, თუ რა მჭიდრო ურთიერთდამოკიდებულება და საერთო
განზრახულობანი არსებობდა ერთი მხრივ, დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის მოთხოვნებს,
და, მეორე მხრივ, „კანონის საფუძველზე შექმნილ ტრიბუნალს“ შორის, ამ უკანასკნელის ტესტით
შეფასება აუცილებლობით გულისხმობდა იმის შეფასებასაც, იყო თუ არა წესების სავარაუდო დარღვევა
იმგვარი სიმძიმისა, რომელიც აცამტვერებდა სამართლის უზენაესობისა და ხელისუფლების
განაწილების პრინციპებს და ეჭვქვეშ აყენებდა სასამართლოს დამოუკიდებლობას.

ზემოაღწერილი პრინციპების საფუძველზე, დიდმა პალატამ ჩამოაყალიბა შემდეგი სამი

კუმულაციური კრიტერიუმი, რომელიც უნდა გამოყენებული იქნეს იმის შეფასებისას, დაირღვა
თუ არა „კანონის საფუძველზე შექმნილი ტრიბუნალის“ უფლება.

პირველ რიგში, სახეზე უნდა ყოფილიყო ეროვნული კანონმდებლობის აშკარა დარღვევა, რაც
იდენტიფიცირებადი უნდა ყოფილიყო ობიექტური და კეთილსინდისიერი მიდგომისას; თუმცა,

279
ამგვარი დარღვევის არარსებობა ავტომატურად არ გამორიცხავდა კონვენციის დარვევულად
ცნობის შესაძლებლობას, რამდენადაც ერთი შეხედვით კანონთან შესაბამის პროცედურასაც
შეიძლება მოჰყოლოდა კონვენციის მიზნებთან და პრინციპებთან შეუთავსებელი შედეგი.
მეორე, მხოლოდ იმ დაღვევებს შეეძლოთ კონვენციის დარღვევის გამოწვევა, რომლებიც
შეეხებოდა მოსამართლეთა დანიშვნის ფუნდამენტურ წესებს (დარღვევები, რომლებიც
ხელყოფდა უფლებას არსებითად). მაგალითად, იმ პირის დანიშვნა მოსამართლედ, რომელიც არ
აკმაყოფილებდა ამ თანამდებობის დაკავების ფორმალურ კრიტერიუმებს ან არღვევდა მათ,
წარმოადგენდა მოთხოვნის - „კანონის საფუძველზე შექმნილი“ - დარღვევას. შესაბამისად,
წმინდა ტექნიკური ხასიათის დარღვევები ექცევოდა ამ კატეგორის დარღვევებში.
მესამე, კონტროლი, რომელსაც ახორციელებდა შიდა სასამართლოები სამართლებრივ შედეგებზე,
რომლებიც გამოწვეული იყო დანიშვნის პროცედურების ეროვნული წესების დარღვევით, უნდა
ჩატარებულიყო კონვენციის საფუძველზე და შესაბამისი სტანდატრების მიხედვით. კერძოდ,
უნდა დადგენილიყო, იყო თუ არა სამართლიანი და პროპორციული ბალანსი მიღწეული იმის
შეფასებისას, არასებობდა თუ არა მწვავე საჭიროება, არსებითი და გადაულახავი ხასიათისა,
რომელიც, შესაბამის კონკრეტულ გარემოებებში გაამრთლებდა ისეთი მნიშვნელოვანი
პრინციპებიდან გადახვევას, როგორიც არის სამართლებრივი გარკვეულობა და მოსამართლეთა
შეუცვლელობა. დროის გასვლასთან მიმართებაში, სამართლებრივი გარკვეულობის დაცვას სულ
უფრო მზარდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ინტერესების დაბალანსებისას.
საქმის ფაქტების გათვალისწინებით, სასამართლომ დაადგინა, რომ „კანონის საფუძველზე
შექმნილი სასამართლოს“ უფლების არსი დაზიანდა საქმის განხილვაში ისეთი მოსამართლის
მონაწილეობით, რომლის დანიშვნის პროცედურა წარმოადგენდა აშკარად მძიმე დარღვევას
ფუნდამენტური შიდა პრინციპისა, რომელიც მიზნად ისახავდა აღმასრულებელი ხელისუფლების
გავლენის შესუსტებას და მართლმსაჯულების დამოუკიდებლობის გაძლიერებას.
ამგვარად, პირველი და მეორე კრიტერიუმი (დარღვევის აღიარებისათვის საჭირო)
დაკმაყოფილებული იყო. კერძოდ, იუსტიციის მინისტრს არ ჰქონდა ახსნილი, თუ რატომ
შეცვალა ერთი კანდიდატი მეორეთი. მასსა და შესაბამისი მოსამართლის ქმარს შორის სავარაუდო
პოლიტიკური კავშირის გათვალისწინებით, მისი ქმედებები იმგვარი ხასიათისა იყო, რომელიც
ამძაფრებდა ობიექტურად გამართლებულ შეშფოთებას, რომ იგი პოლიტიკური მოტივებით
მოქმედებდა. უფრო მეტიც, იუსტიციის მინისტრი იყო ერთ-ერთი იმ პოლიტიკური პარტიის
წევრი, რომელიც ადგილობრივ კოალიციურ მმართველობაში უმრავლესობას ქმნიდადა
პრაქტიკულად, მხოლოდ ამ პარტიის ხმის მიცემით განხორციელდა ადგილობრივ პარლამენტის
მიერ მისი წინადადების მიღება.
რაც შეხება პროცედურას პარლამენტში, ამ უკანასკნელმა არა მარტო არ მოითხოვა იუსტიციის
მინისტრისაგან, წარმოედგინა კანდიდატების შესახებ თავისი შეთავაზების დასაბუთება, არამედ,
არ შეასრულა ხმის მიცემის დადგენილი წესიც, რამაც არარად აქცია მისი საზედამხედველო
როლი აღმასრულებელი ხელისუფლების დისკრეციის არასათანადოდ განხორციელებაზე.
ამდენად, მომჩივნის რწმენა, რომ პარლამენტის გადაწყვეტილება მოტივირებული იყო
პოლიტიკური მოსაზრებებით, ვერ ჩაითვლებოდა შეუსაბამოდ და გაუმართლებლად. ეს უკვე

280
საკმარისი იყო დანიშვნის მთელი პროცედურის ლეგიტიმურობისა და გამჭვირვალეობისათვის
ჩრდილის მისაყენებლად.
რაც შეეხებოდა მესამე კრიტერიუმს, ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეროვნულმა
უზენაესმა სასამართლომ ვერ შეძლო ეხელმძღვანელა კონვენციასთან შესაბამისი პრინციპებით და
დაემყარებინა სწორი ბალანსი კონფლიქტურ ინტერესებს შორის, მიუხედავად იმისა, რომ ეს
ხარვეზები დაშვებული იქნა მოსამართლის მიერ თანამდებობის დაკავებამდე.
გარდა ამისა, უზენაესმა სასამართლომ პასუხი არ გასცა არც მომჩივნის ძალზე სერიოზულ
არგუმენტებს. სტრასბურგის სასამართლოს აზრით, იმ შეზღუდულობამ, რომელიც უზენაესმა
სასამართლომ გამოავლინა მომჩივნის საქმის განხილვისას, ძალზე დააზარალა მნიშვნელოვანი
როლი, რასაც მართლმსაჯულება ასრულებს ხელისუფლების განაწილებისათვის თანაარსი
კონტროლისა და ბალანსის სიტემაში.
ამასთან, ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ, დარღვევის აღიარება ამ საქმეში არ აკისრებდა
მოპასუხე სახელმწიფოს ვალდებულებას, ხელახლა განეხილა ხსენებული მოსამართლის
მონაწილეობით განხილული საქმეები, რომლებზედაც გადაწყვეტილებები უკვე შესული იყო
კანონიერ ძალაში (res judicata).

ბ) მიუკერძოებლობა - სუბიექტური და ობიექტური.

მიუკერძოებლობა გულისხმობს წინასწარი განწყობების, პირადი დაინტერესებისა და

მიკერძოების არარსებობას. ამ მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად ტრიბუნალი უნდა
პასუხობდეს ობიექტური და სუბიექტური მიუკერძოებლობის ტესტებს.

სუბიექტური მიუკერძოებლობა :

სასამართლოს სუბიექტური მიუკერძოებლობის ტესტი ფაქტების საფუძველზე იმის

შემოწმებას გულისხმობს, მოქმედებდა თუ არა მოსამართლე რაიმე პირადი დაინტერესებით
მომჩივნის წინააღმდეგ ან იყო თუ არა იგი ამა თუ იმ მიზეზით დაინტერესებული საქმის
შედეგით. ასეთ დროს მოქმედებს სასამართლოს სუბიექტური მიუკერძოებლობის
პრეზუმფცია, სანამ არ დამტკიცდება მისი საპირისპირო. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ
მისი დამტკიცება რთულია, ამიტომ დამატებით გამოიყენება ობიექტური მიუკერძოებლობის
ტესტი.

სანდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: მომჩივანის მტკიცებით, სასამართლო არ

იყო მიუკერძოებელი, რადგან ნაფიცი მსაჯულები განხილვის დროს რასობრივად
მიკერძოებულები იყვნენ. პროცესის დროს ერთმა მსაჯულმა მოსამართლეს მიაწოდა
შეტყობინება, რომ სხვა მსაჯულები გამოთქვამდნენ რასობრივ რეპლიკებსა და ხუმრობებს.

კიპრიანუ კვიპროსის წინააღმდეგ : მოსამართლემ ადვოკატს შეაწყვეტინა ჯვარედინი

დაკითხვა. ადვოკატის მწავე რეაქციას კი მოჰყვა მისი მსჯავრდება სასამართლოს

281
შეურაცხყოფისათვის. ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ სასამართლოს შეურაცხყოფის
თაობაზე მისი ბრალდების საქმე სჯობდა გადასცემოდა სხვა სასამართლოს და საქმე არ
განეხილა იმ მოსამართლეებს, ვინც ადვოკატის რეპლიკით შეურაცხყოფილები დარჩნენ.
მათი მიკერძოება ასახული იყო გადაწყვეტილებაში იმ ფაქტით, რომ ადვოკატის ქცევა
მოსამართლეების მიერ მათ პირად შეურაცხყოფად იყო შეფასებული. ასევე, ადვოკატისათვის
პატიმრობის დაუყოვნებლივ შეფარდებით.

ობიექტური მიუკერძოებლობა :

სასამართლოს ობიექტური მიუკერძოებლობის ტესტი იმის შემოწმებას გულისხმობს,

უზრუნველყო თუ არა მოსამართლემ საკმარისი გარანტიები ამ მიმართებით მის წინააღმდეგ
ეჭვების გამოსარიცხად. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ეს არის იმის შეფასება, აქვს თუ არა
მხარის ეჭვებს სასამართლოს მიუკერძოებლობის მიმართ ობიექტური საფუძველი.

ობიექტური მიუკერძოებლობის ტესტი ეხმიანება ინგლისური საერთო სამართლის

დოქტრინას - მართლმსაჯულება არა მარტო უნდა აღსრულდეს, არამედ საჩინარიც უნდა
იყოს, რომ აღსრულდა, (JUSTICE MUST NOT ONLY BE DONE, IT MUST ALSO BE SEEN TO BE
DONE).

ობიექტური მიუკერძოებლობის ტესტით შეფასებისას, მხარის მოსაზრება, რომელიც

მიკერძოებას ეჭვობს, მნიშვნელოვანია, მაგრამ გადამწყვეტი არ არის. გადამწყვეტი ის არის,
არის თუ არა მოსამართლის მიკერძოებაზე მხარის ეჭვები ობიექტურად გამართლებული.
როდესაც მოსამართლის მუკერძოებლობის თაობაზე არსებობს „ლეგიტიმური ეჭვები“,
მოსამართლე უნდა ჩამოსცილდეს საქმის განხილვას.

საფრანგეთის სახელმწიფო საბჭოში მოსამართლეებთან ერთად თათბირში (სათათბირო ხმის

უფლებით) მონაწილე სამთავრობო კომისრის როლი მიჩნეულ იქნა დამოუკიდებლობისა და
მიუკერძოებლობის არარსებობის მაჩვენებლად. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ობიექტური
მიუკერძოებლობის ტესტი დაკმაყოფილებული არ იყო.

სასამართლოს ობიექტური მიკერძოებულობა დადგინდა ლიტვურ საქმეში, სადაც უზენაესი

სასამართლოს სისხლის სამართლის პალატის თავმჯდომარემ პეტიცია წარადგინა
სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილების გაუქმების მოთხოვნით და იმავდროულად
დანიშნა მომხსენებელი მოსამართლე და ამ საქმის განმხილველი სხვა წევრები.

ერთ-ერთი პოლონური საქმე: სასამართლო ლიკვიდატორის გათავისუფლების

შუამდგომლობა წარადგინა იმ პირმა, რომელიც იმ კოლეგიის შემადგენლობაში იყო, ვინც ამ
შუამდგომლობას განიხილავდა.

282
პეროტე პელონი ესპანეთის წინააღმდეგ : შეეხებოდა სამხედო მოსამსახურეების
მსჯავრდებას საიდუმლოს გამჟვნებისათვის. ორი მოსამართლე, ვინც ადრე განიხილავდა
საქმეს, მონაწილეობდნენ აპელაციაშიც და ძალაში დატოვეს (თავიანთი) გადაწყვეტილება.
დარღვევა.

პიერსაკი ბელგიის წინააღმდეგ: მოსამართლე, რომელიც პირველი ინსტანციით განიხილავდა

საქმეს, მანამდე იყო პროკურატურაში იმ განყოფილების უფროსი, ვინც გამოიძია მომჩივნის
საქმე და დევნა აღძრა მის წინააღმდეგ. დადგინდა დარღვევა. პიერსაკის საქმეზე
ჩამოყალიბებული მიდგომა გავრცელდა ყველა იმგვარ ვითარებაზე, სადაც მოსამართლე
მოქმედებდა გამოძიების მოსამართლის ფუნქციით იმავე საქმეზე.

მხოლოდ ის ფაქტი, რომ მოსამართლემ წინარე სასამართლო ეტაპზე მიიღო რაიმე

გადაწყვეტილება საქმეზე, მათ შორის, გადაწყვეტილება პატიმრობის შესახებ, თავისთავად
არ ამართლებს შიშს მოსამართლის მიუკერძოებლობის მიმართ. თუმცა, საერთო მიდგომა
ისაა, რომ მოსამართლემ არ უნდა მიიღოს მონაწილეობა ერთი და იმავე საქმეში სხვადასხვა
ეტაპზე.

შვეიცარული საქმე: ერთ-ერთ მოსამართლეს იმ პირის მიმართ, ვის საქმესაც განიხილავდა,

თავად ჰქონდა შეტანილი სარჩელი სხვა საქმეზე. დადგინდა დარღვევა.

მოსამართლესა და პროცესის მონაწილეს შორის კავშირმა შეიძლება ასევე წარმოშვას ეჭვები

სასამართლოს ობიექტურ მიუკერძოებლობაზე.

მალტური საქმე: მოსამართლე და მოპასუხის ადვოკატი იყვნენ და-ძმა. ეროვნული კანონი კი

ასეთ შემთხვევაში აცილებას არ ითვალისწინებდა. დადგინდა დარღვევა.

ობიქტური მიუკერძოებლობის ტესტი დაირღვევა, თუ დადგინდა, რომ მოსამართლეს

გააჩნდა ფინანსური ან სხვა ინტერესი საქმეზე ან გააჩნდა პირადი კავშირები საქმის
მხარესთან.

დარღვევად შეიძლება შეფასდეს შემთხვევა, როდესაც მოსამართლე პრესით ან სხვა

საშუალებით აკეთებს რაიმე განცხადებას მის განხლვაში მყოფ საქმეზე. მაგალითად, მედიაში
გაკეთებული განცხადებებს შეეხებოდა ლატვიური საქმე, სადაც მოსამართლემ გააკრიტიკა
მოპასუხე მხარის დამოკიდებულება სასამართლო პროცესისადმი და გამოთქვა ვარაუდი
განხილვის შედეგების მიმართ. დადგინდა დარღვევა.

დარღვევა დადგინდა უკრაინულ საქმეში, რომელიც შეეხებოდა უკრაინის პრეზიდენტის

მიერ საკუთრებასთან დაკავშირებულ დავაზე უმაღლესი საარბიტრაჟო
სასამართლოებისათვის მოწოდებას, საქმის განხილვისას დაეცვათ სახელმწიფოს
ინტერესები. ანალოგიური შემთხვევა მოხდა საქართველოში, როდესაც საქართველოს
პრეზიდენტმა ტელეკომპანია რუსთავი 2-თან დაკავშირებულ საკუთრების დავაზე

283
სასამართლოს მოუწოდა არ მიეღო სწრაფი და ხისტი გადაწყვეტილება. თუმცა, ამის გამო
საჩივარი არ ყოფილა შეტანილი მხარის მიერ.

სტრასბურგის სასამართლო დიდ ყურადღებას აქცევს მოსამართლის ობიექტური

მიუკერძოებლობის ტესტს და საკმაოდ მაღალ სტანდარტებს იყენებს პრაქტიკაში. თუმცა,
არის შემთხვევები, როდესაც გადაჭარბებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ამა თუ იმ გარემოებას,
რომელმაც, შეიძლება გააჩინოს ობიეტური საფუძველი მოსამართლის მიუკერძოებლობაში
ეჭვის შესატანად. ამის მაგალითია ქვემორე საქმე:

Morice v. France : მომჩივანმა გააპროტესტა მოსამართლის საქციელი წერილში, რომელიც

გამოქვეყნდა ფრანგულ პრესაში. მოსამართლემ წარადგინა საჩივარი საჯარო მოსამსახურის
საჯარო დიფამაციისათვის. საკასაციო სასამართლომ ძალაში დატოვა გამატყუნებელი
განაჩენი. ერთ-ერთმა მოსამართლემ, რომელიც იყო საკასაციო კოლეგიის წევრი პროცესზე,
სადაც მომჩივანი მონაწილეობდა ადვოკატად, რამდენიმე წლის წინა გამოხატა თავისი
მხარდაჭრა ერთ-ერთი იმ მოსამართლის მიმართ, რომელიც მომჩივნის წერილში იყო
მოხსენიებული. ეს მხარდაჭერა გამოხატული იქნა საჯაროდ ოფიციალური არხების
მეშვეობით.

მომჩივანმა მიუთითა, რომ ამ მოსამართლის მონაწილეობა სასამართლო კოლეგიაში

ამართლებდა მის შიშს, რომ საკასაციო კოლეგია- საბოლოო ინსტანციის სასამართლო - არ
იყო მიუკერძოებელი მის საქმეში.

სასამართლომ ცნო ამ საქმეში კონვენციის მე-6 § 1 მუხლის დარღვევა.

სასამართლომ განიხილა, შეიძლებოდა თუ არა მომჩივნის შიში ობიექტურად

გამართლებულად ჩათვლილიყო კონვენციის მე-6 მუხლის მიზნებისათვის. სასამართლომ
მიიჩნია, რომ საჯარო მხრდაჭერა, რაც მოსამართლემ ცხრა წლის წინ თავის კოლეგას
გამოუცხადა, რომელმაც შემდეგ საჩივარი შეიტანა მომჩივნის წინააღმდეგ, შეეძლო
წარმოეშვა მომჩივანში ეჭვი მისი მიუკერძოებლობის თაობაზე. გარდა ამისა, მომჩივანს არ
აცნობეს ამ მოსამართლის მონაწილეობის თაობაზე კოლეგიის შემადგენლობაში. მას არ
გაჩნდა შესაძლებლობა გაეპროტესტებინა კოლეგიაში მისი მონაწილეობა და წამოეყენებინა
მისი მიკერძოების საკითხი.

ვფიქრობ, მოსამართლის მიერ თავისი კოლეგის მხრდაჭერის ფაქტი სულ სხვა კონტექსტში
და საკმაოდ საკმაოდ დიდი ხნის - 9 წლის- წინ, არ წარმოადგენდა ისეთ მნიშვნელოვან
გარემოებას, რომ მოცემულ შემთხვევაში გაემართლებინა იმ შიშის ობიექტურობა, რაც
მომჩივანს შეიძლებოდა გასჩენოდა მის მიმართ.

უდანაშაულობის პრეზუმფცია - 6(2) მუხლი

284
მე-6(2) მუხლი ადგენს, რომ პირი, ვის წინააღმდეგაც წაყენებულია სისხლისსამართლებრივი
დარღვევა, ითვლება უდანაშაულოდ, სანამ მისი ბრალი არ დამტკიცდება კანონის
შესაბამისად.

მე-6(2) მუხლი ვრცელდება მხოლოდ იმ პირებზე, ვის მიმართაც უკვე წაყენებულია სისხლის
სამართლის ბრალდება.. უდანაშაულობის პრეზუმფციით ვერ ისარგებლებენ დანაშაულის
ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირები, რომელთა წინააღმდეგ ჯერ ბრალი არ არის წაყენებული.

უდანაშაულობის პრეზუმფცია ვრცელდება მანამდე, სანამ დასრულდება გასაჩივრების

პროცედურები მსჯავრდების წინააღმდეგ. უდანაშაულობის პრეზუმფციის მოთხოვნა
ძალაშია გამამართლებელი განაჩენის გამოტანის შემდეგაც.

სასამართლომ უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი გაავრცელა დისციპლინურ

სამართალწარმოებაზეც.

უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი გულისხმობს, რომ ბრალდების მტკიცების

ტვირთი ბრალმდებელს აკისრია, რომ ყოველგვარი ეჭვი ბრალდებულის სასარგებლოდ
უნდა გადაწყდეს და რომ მოსამართლეები არ ეყრდნობოდნენ წინასწარ ჩამოყალიბებულ
აზრს. ამ პრინციპის დაცვა ევალება არა მხოლოდ სასამართლოს, არამედ სახელმწიფო
ხელისუფლების სხვა ორგანოებსაც.

სასამართლოს განმარტებების თანახმად, „მოსამართლემ არ უნდა დაიწყოს საქმის განხილვა

წინასწარ ჩამოყალიბებული აზრით იმის თაობაზე, რომ განსასჯელმა ჩაიდინა
სამართალდარღვევა“. „მტკიცების ტვირთი პროკურატურაზეა და ნებისმიერი ეჭვი
განსასჯელის სასარგებლოდ უნდა გადაწყდეს.“

შესაბამისად, თუ ფაქტის ან კანონის პრეზუმფცია გადაწყდა განსასჯელის საზიანოდ, მაშინ

შესაფასებელი ქნება საკითხი, ხომ არ დაეკისრა ამით მტკიცების ტვირთი განსასჯელს, ანუ
ხომ არ მოუწია მას თავისი უდანაშაულობის მტკიცება. ამგვარად, მჭიდრო კავშირის
არსებობს უდანაშაულობის პრეზუმფციასა და თვითგანთქმისაგან თავისუფლებას შორის.

მე-6(2) მუხლი მოითხოვს, რომ სასამართლომ პირის მსჯავრდება (დამნაშავედ ცნობა)

დააფუძნოს მტკიცებულებებზე, რომელებსაც კანონი საკმარისად მყარ მტკიცებულებებად
მიიჩნევს.

მე-6 ( 2 ) მუხლი დაირღვევა, თუ ბრალის დადგენის გარეშე არსებობს გადაწყვეტილება, რომ

განსასჯელი დამნაშავეა, ან როდესაც გამართლებულ განსასჯელს უარი უთხრეს ხარჯების
ანაზღაურებაზე ან პატიმრობაში გატარებული პერიოდისთვის ზიანის ანაზღაურებაზე.

პრინციპის in dubio pro reo თანახმად, არ უნდა იყოს განსხვავება მტკიცებულებების

ნაკლებობის გამო გამართლებასა და იმ გამართლებას შორის, სადაც პირის უდანაშაულობა

285
სრულიად ეჭვგარეშე იყო. რამდენიმე ნორვეგიულ საქმეზე დადგენილ იქნა უდანაშაულობის
პრეზუმფციის დარღვევა იმგვარი დასაბუთების გამო, რომელიც გამოყენებული იქნა
გამართლებული პირისათვის ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნაზე უარის
გადაწყვეტილებაში. უარის დასაბუთება თითქოსდა ეჭვქვეშ აყენებდა გამართლების
სისწორეს, რაც არღვევდა უდანაშაულობის პრეზუმფციას.

სასამართლო განხილვის პერიოდში პირის ბრალეულობაზე მიმანიშნებელი განცხადებები

არღვევს უდანაშაულობის პრეზუმფციას. ასეთი განცხადებების გამო განსასჯელს სრული
უფლება აქვს აღძრას სარჩელი ცილისწამებისათვის, რადგან მისი ბრალი ჯერ
დამტკიცებული არ არის.

ისმაილოვი რუსეთის წინააღმდეგ: გენპროკურორის მოადგილემ ბრძანა მომჩივნების

უზბეკეთში ექსტრადიცია და მიუთითა რომ მათ “ ჩაიდინეს“ ტერორისტული აქტები.

უდანაშაულობის პრეზუმფცია არ უშვებს ბრალზე მიმანიშნებელ საჯარო განცხადებებს

ეჭვმიტანილის შესახებ, რომლებიც გაკეთებულია პოლიციის, პროკურატურის,
მოსამართლეებისა და პოლიტიკოსების მიერ. ეს, გარკვეულ გარემოებებში, შეიძლება
გავრცელდეს იმ ადამიანზეც, რომელსაც ჯერ არც კი წარდგენია ბრალი.

ალენ დე რიბემონი საფრანგეთის წინააღმდეგ : პოლიციის მაღალი რანგის ოფიცრებმა

მინისტრთან ერთად პრესკონფერენცია მოაწყვეს და მომჩივანი დაასახელეს, როგორც
დეპუტატის მკვლელობაში თანამონაწილე. იმ დროისათვის უკვე იყო გამოძიება დაწყებული
და იგი მიიჩნეოდა ბრალდებულად. სასამართლომ აღნიშნა, პოლიციას შეეძლო ინფორმაციის
გადაცემა საზოგადოებისათვის, მაგრამ მას ეს უნდა გაეკეთებინა უდანაშაულობის
პრეზუმფციის პრინციპის დაცვით.

ლავენტსი ლატვიის წინააღმდეგ : მოსამართლემ პრესისათვის მიცემულ ინტერვიუში

განაცხადა, რომ ის დარწმუნდა მომჩივნის ბრალეულობაში, გამოთქვა გაკვირვება, რომ ის
უარყოფდა ბრალს და სთავაზობდა, რომ მას დაემტკიცებინა თავისი უდანაშაულობა.
დადგინდა დარღვევა.

სამოილა და ჩიონკა რუმინეთის წინააღმდეგ : უდანაშაულობის პრეზუმფცია დაირღვა მათ

შორის იმიტომაც, რომ პოლიციამ და პროკურორმა მომჩივანი სასამართლოს წარუდგინეს
ისეთ სამოსში, რომელსაც მხოლოდ განსასჯელები ატარებდნენ.

მე-6 მუხლი დაირღვევა, თუ სახელმწიფო მოხელე განაცხადებს, რომ პირი პასუხისმგებელია

დანაშაულისათვის, მაშინ როდესაც სასამართლოს არ დაუდასტურებია ეს. მაგალითად,
ლიტვური საქმე შეეხებოდა პარლამენტის თავმჯომარის მიერ პრესის წინაშე გაკეთებულ
განცხადებას, რომ მომჩივანმა აიღო ქრთამი და რომ ის იყო მექრთამე. დადგინდა დარღვევა.

ამათან, უნდა აღინიშნოს, რომ მხოლოდ ეჭვის გამოთქმა ბრალდებულის დამნაშავეობის

თაობაზე არ არღვევს უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპს და არ იწვევს მე-6 მუხლის

286
დარღვევას. ის რაც აკრძალულია, ეს არის პირდაპირი ოფიციალური განცხადება პირის
დამნაშავეობის შესახებ. ასეთი ტიპის განცხადებები განაწყობს ხალხს საიმისოდ, რომ
დაიჯერონ პირის დაამნაშავეობა და ეჭვის თვალით შეხედონ კომპეტენტური სასამართლო
ხელისუფლების მიერ განხორციელებულ ფაქტების შეფასებას.

საქმეში Rywin v. Poland სასამართლოს მოუწია ემსჯელა, არღვევდა თუ არა

უდანაშაულობის პრეზუმფციას საპარლამენტო კომისიის დასკვნა, რომელიც შეეხებოდა
იმავე ფაქტებს, რაზედაც სისხლისსამართლებრივი პროცედურები მიმდინარეობდა.
მომჩივანი მსჯავრდებული იქნა სისხლისსამართლებრივი პროცედურების შედეგად. საქმის
სააპელაციო განხილვის დროს, საპარლამენტო კომისიამ, რომელიც თავის საქმიანობას
ახორციელებდა საჯაროდ, გამოაქვეყნა თავისი დასკვნა. მოხსენებაში სახელებით იყო
იდენტიფიცირებული ის მთავარი პირები, რომლებმაც, კომისიის აზრით, გამოიყენეს
თავიანთი მდგომარეობა და გავლენა თავიანთი ფინანსური თუ პოლიტიკური სარგებლის
მისაღებად. მომჩივანი ამ დასკვნაში მოხსენიებული იყო როგორც პირი, რომელიც მათ
დაეხმარა კორუფციულ საქმიანობაში. მომჩივნის სააპელაციო საჩივარი დარჩა უშედეგოდ და
მისი მსჯავრდება გახდა საბოლოო.

ეს გადაწყვეტილება იმითაა საინტერესო, რომ სასამართლომ პირველად იმსჯელა

უდანაშაულობის პრეზუმფციის საკითხებზე პარალელურ ოფიციალურ გამოკვლევასთან და
სისხლის სამართლის პროცედურებთან მიმართებაში, რომლებიც შეეხებოდა ერთსა და იმავე
ფაქტებსა და გარემოებებს. სასამართლომ ვერ ჰპოვა ამ საქმეში დარღვევა. კომისიის როლი
განსხვავდებოდა სისხლის სამართლის სასამართლოს როლისაგან, რომელსაც უნდა
დაედგინა მომჩივნის დამნაშავეობა ან უდანაშაულობა. მომჩივნის სისხლისსამართლებრივი
პასუხისმგებლოა არ იყო საპარლამენტო კომისიის გამოკვლევის საგანი.

გადაწყვეტილება საქმეზე Karaman v. Germany შეეხებოდა უდანაშაულობის პრეზუმფციის

პრინციპის გამოყენებადობას ისეთ გარემოებებში, როდესაც გარკვეულ განცხადებებს
გამოძიების ქვეშ მყოფი ეჭვმიტანილის შესახებ მოიცავს განაჩენი, მიღებული მისი
თანამზრახველის საქმეზე, რომელიც ცალკე გასამართლდა. სასამართლომ ვერ ჰპოვა
დარღვევა, რადგანაც, აღნიშნულ განაჩენში პირველი ინსტანციის სასამართლს მიერ
გამოყენებული ენა არ გულისხმობდა მისი დამნაშავეობის განსაზღვრას.

უდანაშაულობის პრეზუმფციის დაცვა სისხლის სამრთლის პროცესის განახლებისას

საქმე Dicle and Sadak v. Turkey შეეხებოდა კონვენციის მე-6 მუხლის დარვეულად
გამოცხადების შემდეგ შიდა სისხლისსამართლებრივი პროცედურების განახლების
შედეგებს. მომჩივნებს, რომლებიც იყვნენ თურქეთის ეროვნული ასამბლეისა და
პოლიტიკური პარტიის წევრები, 1995 წელს მიესაჯათ 15 წლით თავისუფლების აღკვეთა
უკანონო ორგანიზაციისადმი კუთვნილების გამო. ამ საქმეში სასამართლომ ცნო მე-6
მუხლის დარღვევა. ამ გადაწყვეტილების შემდეგ მათ მიმართ განახლდა შიდა
სისხლიისამართლებრივი პროცესი, რომელიც წარიმართა პირველი პროცესისაგან

287
დამოუკიდებლად. ასიზების სასამართლომ დაადასტურა პირველი მსჯავრდების სისწორე,
მაგრამ შეამცირა სასჯელები. ამ გადაწყვეტილებაში შიდა სასამართლომ მომჩივნები
მოიხსენია, როგორც „მსჯავრდებული“ პირები. იმ დროს, როდესაც მათ წინააღმდეგ
განახლებული სისხლისსამართლებრივი პროცესი მიმდინარეობდა, მომჩივნებმა
გადაწყვიტეს კენჭი ეყარათ 2007 წლის ივლისის საპარლამენტო არჩევნებში, მაგრამ მათი
კანდიდატურები უარყოფილი ქნა იმ საფუძვლით, რომ მათი პირველი მსჯავრდება მათ
ართმევდა ამის უფლებას. თუმცა, როგორც აღვნიშნეთ, იმ დროისათვის მათ წინააღმდეგ
განახლებული სისხლისსამართლებრივი პროცესი მიმდინარეობდა.

განახლებული პროცესი მთლიანად დამოუკიდებელი იყო საწყისი, პირველი პროცესისაგან;

საქმის განხილვა იმას გულისხმობდა, რომ მომჩივნების გასამართლება ხდებოდა პირველად.
ამის მიუხედავად, ასიზების სასამართლოს მხრიდან მომჩივნების მიმართ ისეთი ტერმინების
გამოყენება, როგორიცაა „დამნაშავე“ და „მსჯავრდებული“, არღვევდა უდანაშაულობის
პრეზუმფციას. მომჩივანთა ბრალეულობა ხელახალ პროცედურებში დამტკიცდა მხოლოდ
მაშინ, როდესაც საკასაციო სასამართლომ ძალაში დატოვა ასიზების სასამართლოს
გადაწყვეტილება.

სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ განახლებული სისხლისსამართლებრივი

პროცედურის მიმდინარეობის დროს, მომჩივნები უნდა განეხილათ როგორც
„სამართალდარღვევის ჩადენაში ეჭვმიტანილის“ სტატუსის მქონე პირები. ამ პერიოდში,
საბოლოო მსჯავრდებამდე, მათი მოხსენიება „დამნაშავედ“ და „მსაჯავრდებულად“
გულისხმობდა იმის მტკიცებას, რომ მათ ჩაიდინეს სავარაუდო დარღვევა. ეს წარმოადგენდა
კონვენციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტით დაცული უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის
დარღვევას.

სასამართლომ საარჩევნო უფლების ნაწილშიც ცნო კოვენციის დაღვევა, რადგან უარი მათი
კანდიდატურების რეგისტრაციაზე, ემყარებოდა მათ პირველ მსჯავრდებას იმ პირობებში,
როდესაც ახალი სისხლისსამართლებრივი პროცესი უკვე მიმდინარეობდა და მომჩივნების
სტატუსი სხვა არაფერი შეიძლებოდა ყოფილიყო, გარდა „ჭვმიტანილისა“. შესაბამისად, ასეთ
პირობებში მათი კანდიდატურების რეგისტრაციის უარი ვერ ჩაითვლებოდა „კანონით
გათვალისწიენულად“ და კონვენცია საარჩევნო უფლების ნაწილშიც დარღვეული იყო.

უდანაშაულობის პრეზუმფციის განვრცობა პირებზე, ვინც არსებითად დაზარალდა

ხელისუფლების ქმედების შედეგად

288
 336
საქმე Farzaliyev v. Azerbaijan შეეხებოდა „კრიმინალური ბრალდების“ არსებობას და მე-6 § 2
მუხლით დაცული უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის გამოყენებადობას.

მოჩივანს ამ საქმეზე წარმოადგენდა აზერბაიჯანის ავტონომიური რეგიონის ყოფილი პრემიერ-

მინისტრი, რომლის უფლებამოსილების ვადა ამოიწურა 1990 წლის დასაწყისში. 2005 წლის ნოემბერში
აღიძრა სისხლისსამართლებრივი გამოძიება ქონების მითვისება - გაფლანგვისათვის, რასაც ადგილი
ჰქონდა მისი სამსახურეობრივი უფლებამოსილების პერიოდში. ორი თვის შემდეგ, 2006 წლის
იანვარში, ეს გამოძიება შეწყდა როგორც ხანდაზმული. შემდეგ თვეს, პროკურორმა, რომელიც მანამდე
წარმართავდა მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივ დევნას, აღძრა სამოქალაქო პროცედურა
მომჩივნის წინააღმდეგ იმავე (მითვისება- გაფლანგვის) საკითხზე.

სამოქალაქო პროცედურის ფარგლებში, შიდა სასამართლოებმა დაავალდებულეს მომჩივანი,

გადაეხადა კომპენსაცია, და პირდაპირ მიუთითეს, რომ მისი გადახდის ვალდებულება მას ეკისრებოდა
მითვისება - გაფლანგვასთან დაკავშირებული მისი „დანაშაულისათვის“. სინამდვილეში, მომჩივნის
მიმართ არასდროს ყოფილა ბრალი წაყენებული. უფრო მეტიც, ის დაკითხულიც კი არ ყოფილა იმ
მოკლე სისსხლისსამართლებრივი გამოძიების განმავლობაში, და მან მხოლოდ სამოქალაქო პროცესის
დროს შეიტყო პირველად ამ გამოძიების თაობაზე.

მან იჩივლა სამოქალაქო პროცესის უსამართლობის შესახებ კონვენციის მე-6 (§1) მუხლის საფუძველზე
და შიდა სასამართლოების მიერ უდანაშაულობის პრეზუმფციის დარღვევის შესახებ მე-6 (§ 2) მუხლის
საფუძველზე, რამდენადაც მას, სამოქალაქო პროცესის დროს, ფაქტობრივად, ქონების მითვისება-
გაფლანგვაში დასდეს ბრალი და დააკისრეს კომპენსაციის გადახდა.

ევროპულმა სასამართლომ მე-6 მუხლის ორივე დებულების დარღვევა აღიარა.

ეს გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია ორი მიზეზით:

პირველი, სასამართლომ დაადასტურა, რომ ის მომენტი, რომლიდანაც „სისხლისსამართლებრივი

ბრალდება“ არსებულად ჩაითვლება, ერთგვაროვნად უნდა ყოფილიყო განმარტებული მე-6
მუხლის როგორც 1-ლი ისე, მე-2 პუნქტების (§ 1 და § 2 ) ჭრილში;
მეორე, მან დაადასტურა რომ ამ წესიდან დადგენილი გამონაკლისები ( რომელიც დადგინდა
საქმეზე Batiashvili v. Georgia 337) გამოიყენებოდა იშვიათ შემთხვევებში, მხოლოდ კონკრეტული
გარემოებების არსებობისას. სახელდობრ, მხედველობაშია ისეთი შემთხვევები, როდესაც, პირი,
რომლის მიმართ ბრალი მართალია ოფიციალურად წაყენებული არ ყოფილა, მაინც მიჩნეულ
უნდა იქნას ასეთად (პირად, ვისაც „ბრალი ედებოდა დანაშაულის ჩადენაში“), თუკი იგი
„არსებითად დაზიანდა“ ხელისუფლების მიერ წარმოებული გამოძიების შედეგად, რის
საფუძველზეც, მის მიმართ უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი გამოყენებადი გახდება.
336
Farzaliyev v. Azerbaijan, no. 29620/07, 28 May 2020.

337
Batiashvili v. Georgia, no. 8284/07, 10 October 2019.

289
კერძოდ:

სასამართლომ დაადასტურა, რომ „სისხლისსამართლებრივი ბრალდება“ მე-6 (§ 2) მუხლის

გაგებით, არსებობდა მხოლოდ იმ მომენტიდან, როდესაც ინდივიდს უფლებამოსილი
ხელისუფლება ოფიციალურად შეატყობინებდა ბრალდების თაობაზე, რომ მან ჩაიდინა
დაანაშაული, ანდა იმ მომენტიდან, როდესაც მისი მდგომარეობა „არსებითად დაზიანდა“
(“substantially affected”) ხელისუფლების მიერ განხორციელებული ქმედებების შედეგად მის მიმართ
ეჭვის არსებობის გამო (რაც შეეხება, მე-6 § 1 მუხლის დარღვევებს იხილეთ: პროცედურის
სამართლიანობის კონტექსტში- Simeonovi v. Bulgaria 338, გაჭიანურებული პროცედურის კონტექსტში
-Mamič v. Slovenia (no. 2) 339, და Liblik and Others v. Estonia 340).

საქმის - Allen v. the United Kingdom 341, შესაბამისად, სასამართლოს დადგენილი ჰქონდა, რომ მე - 6 (§2)
მუხლი დაირღვეოდა, როდესაც სასამართლოს განცხადებები ასახავდა მოსაზრებას პიროვნების
ბრალეულობის თაობაზე, მიუხედავად იმისა, რომ მის მიმართ მანამდე ჩატარებულ გამოძიებას არ მოჰყვა
მისი მსჯავრდება. სასამართლოს განმარტებით, მე- 6 (§ 2) მუხლით გათვალისწინებული უდანაშაულობის
პრეზუმფცია გამოყენებადი იყო შემდგომი განცხადებებისაგან (მაგალითად, სამოქალაქო პროცესის დროს)
იმ ინდივიდის დასაცავად, რომელსაც ბრალი ჰქონდა წაყენებული ან რომელიც „არსებითად დაზიანდა“
ხელისუფლების გამოძიების შედეგად (რაც იმას ნიშნავს, რომ ინდივიდმა იცოდა მის წინააღმდეგ
არსებული გამოძიების თაობაზე, და, მაგალითად, დაკითხული იქნა პოლიციის მიერ).

სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ საქმეში მომჩივნის მიმართ არათუ მხოლოდ ბრალი არ ყოფილა
წარდგენილი, არამედ მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი გამოძიების განმავლობაში მისთვის არც კი
შუტყობინებიათ ამის შესახებ. სასამართლომ, ისევე როგორც მანამდე არსებულ - Batiashvili ის საქმეში,
დაადასტურა, რომ იშვიათ კონკრეტულ გარემოებებში, შეიძლებოდა მიჩნეულიყო, რომ ინდივიდი
„არსებითად“ დაზიანდა“ გამოძიების ორგანოების ქმედებების შედეგად, რის საფუძველზეც იგი
ჩაითვლებოდა პირად, ვისაც „ბრალი დასდეს დანაშაული ჩადენაში“ ( “charged with a criminal offence”).

კერძოდ, პალატამ მიუთითა, რომ მის წინაშე იდგა საკითხი, შეეფასებინა, იყო თუ არა მომჩივანი ის
პირი, „ვისაც ბრალი ედებოდა დანაშაულის ჩადენაში“ კონვენციის 6 § 2 მუხლის გაგებით. იმისათვის,
რომ ამ კითხვაზე გაეცა პასუხი, მას უნდა შემოწმებინა საქმის რეალური სიტუაცია და მოვლენები. (იხ:
Batiashvili v. Georgia, no. 8284/07, § 79, 10 October 2019).

338
Simeonovi v. Bulgaria [GC], no. 21980/04, §§ 110-11, 12 May 2017.

339
Mamič v. Slovenia (no. 2), no. 75778/01, § 24, ECHR 2006-X
340
Liblik and Others v. Estonia, nos. 173/15 and 5 others, § 94, 28 May 2019.

341
Allen v. the United Kingdom [GC], no. 25424/09, ECHR 2013.

290
პალატამ დაადასტურა, რომ მომჩივნის მიმართ ნამდვილად არასდროს ყოფილა ბრალი წაყენებული
ოფიციალურად კრიმინალური გამოძიების დროს, რომელიც მოგვიანებით შეწყდა, და რომ მისთვის ამ
გამოძიების თაობაზე ცნობილი გახდა მხოლოდ მის მიმართ სამოქალაქო სამართალწარმოების დროს,
2006 წლის 16 თებერვალს, დაახლოებით ერთი თვის შემდეგ გამოძიების შეწყვეტიდან. თუმცა, ამ
ურთიერთდაკავშირებული გარემოებებისა და მათ შორის დროის საკმაოდ მოკლე შუალედის
მხედველობაში მიღებით, სასამართლოს მიაჩნდა, რომ საქმის განსაკუთრებულ გარემოებებში,
რომელსაც თან ახლდა პროკურორის მიერ სარჩელის შეტანა მის მიმართ ეჭვის საფუძველზე, სახეზე
იყო შემთხვევა, როდესაც მომჩივნის მდგომარეობა „არსებითად დაზიანდა“ ხელისუფლების
ქმედებების შედეგად. (შეადარეთ mutatis mutandis, Batiashvili, ზემოთ მითითებული, § 94) და მიტომ,
არსებული საჩივრის მიზნებისათვის, მომჩივანი ჩაითვლებოდა პირად, ვისაც „ბრალი წაუყენეს დანაშაულის
ჩადენაში“ მე-6 § 2 მუხლის ავტონომიური გაგებით. ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ მის მიმართ
უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი გამოყენებადი იყო და საქმის გარემოებების
გათვალისწინებით, დარღვეულადაც ჩაითვლებოდა.

ბრალდებულის უფლებები - 6(3) მუხლი

ა) ბრალდების შესახებ დაუყოვნებლივ ინფორმირება

როგორც სასამართლომ განმარტა, „ ბრალდებულისათვის წარდგენილი ბრალდების შესახებ

სრული, დეტალური ინფორმაციის მიწოდება საქმის წარმოებისას სამართლიანობის
უზრუნველყოფის აუცილებელი წინაპირობაა“.

6.3(ა) მუხლით გათვალისწინებული ბრალდების ბუნებისა და საფუძვლის შესახებ

ინფორმაციის მიღების უფლება ასევე განიხილება 6.3.(ბ) მუხლით გათვალისწინებულ
უფლებასთან მიმართებაში - „ჰქონდეს საკმარისი დრო და შესაძლებლობა, მოამზადოს
დაცვის პოზიცია“.

საქმეში ბროზიჩეკი იტალიის წინააღმდეგ 6.3.(ა) მუხლი დაირღვა, რადგან ბრალდებულს

მართალია ყველაფერი განუმარტეს, მაგრამ არა მისთვის გასაგებ ენაზე, მაშინ როდესაც,
ბრალდებულმა შეატყობინა სახელმწიფო ორგანოებს, რომ იტალიური ენა არ ესმოდა.

სახელმწიფოს მოეთხოვება დამატებითი ნაბიჯების გადადგმა, როდესაც პირს ფსიქიკური

ჯანმრთელობის პრობლემა აქვს. ისინი ვალდებულნი არიან შეამოწმონ, შესწევს თუ არა
ბრალდებულს იმის უნარი გაერკვეს რა ხდება მის გარშემო, გაიგოს მისთვის წაყენებული
ბრალდების შინაარსი და საფუძვლები.

ბ) ადეკვატური დრო, პირობები და დაცვის უფლება

291
კონვენციის სამართლის მიხედვით, ბრალდებულს აქვს უფლება „თავი დაიცვას პირადად ან
მის მიერ არჩეული დამცველის დახმარებით. აუცილებელ შემთხვევებში, იგი
უზრუნველყოფილი უნდა იყოს უფასო სამართლებრივი დახმარებით, რომელიც უნდა იყოს
ეფექტიანი და არა ილუზორული“.

ბრალდებულს უნდა გააჩნდეს ადეკვატური დრო და პირობების დაცვის მოსამზადებლად.

გამოყოფილი დროის ხანგრძლივობის ადეკვატურობა დამოკიდებულია კონკრეტული
საქმის კომპლექსურობაზე. საქმე მოისეევი რუსეთის წინააღმდეგ შეეხებოდა პირის
შპიონაჟში ბრალდებას. ამ საქმეზე დაადგინეს დარღვევა, რადგან პროკურატურას გააჩნდა
შეუზღუდავი უფლებამოსილება გაეკონტროლებინა პატიმართან ადვოკატის შეხვედრები და
დოკუმენტაციის გადაცემა. პროკურატურა ეცნობოდა პატიმარისა და ადვოკატის მიერ
ერთმანეთისათვის გადაცემულ ყველა დოკუმენტს, მათი წვდომა საქმის მასალებზე
იზღუდებოდა, და მომჩივანს არ ჰქონდა ადეკვატური პირობები დაკავებისა და
ტრანსპორტირების არაადამიანური პირობების გამო.

ადვოკატის არჩევის უფლება, საზოგადოდ, არსებობს, მაგრამ ის შეიძლება შეიზღუდოს

მართლმსაჯულების ინტერესებიდან გამომდინარე და აუცილებელი გახდეს, მაგალითად,
უზენაეს სასამართლოში საქმის წარმოებისათვის უფრო კვალიფიციური ადვოკატის
დანიშვნა, ვიდრე ბრალდებულმა აირჩია. ეს შეიძლება გამოიხატებოდეს მაღალი
კვალიფიკაციის ადვოკატის დანიშვნისათვის შესაბამისი ორგანოებისათვის მიმართვის
ვალდებულებით.

როცა საქმე განიხილება განსასჯელის დაუსწრებლად, და ამასთან, დამცველის

მონაწილეობის გარეშე, ეს უეჭველი დარღვევაა.

ბრალდებულის უფლება ადვოკატთან კომუნიკაციაზე მესამე პირის მხრიდან მოსმენის

გარეშე - ეს სამართლიანი განხილვის აუცილებელი პირობაა. ლანცი ავსტრიის წინააღმდეგ:
გამომძიებელი მოსამართლე თვალყურს ადევნებდა განსასჯელისა და ადვოკატის
შეხვედრას. სასამართლომ აღნიშნა, რომ „ ეს ბრალდებულის უფლებებში მძიმე ჩარევას
წარმოადგენდა , და ძალიან მყარი არგუმენტები იყო საჭირო მის გასამართლებლად“.

ძაგარია იტალიის წინააღმდეგ : მომჩივანი საკუთარი საქმის განხილვას ესწრებოდა ვიდეო

კონფერენციის ოთახიდან მისი პატიმრობის დაწესებულებაში, ხოლო ოთახის
ზედამხედველი აყურადებდა მის საუბარს ადვოკატთან. დადგინდა დარღვევა.

ადვოკატზე ხელმისაწვდომობა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს პოლიციის მხრიდან ჩარევის

ადრეული ეტაპებიდანვე, განსაკუთებით, როცა საქმე შეეხება არასრულწლოვანს.

ოჯალანის საქმეში დაირღვა მე-6 მუხლი მრავალი მიზეზის გამო: პოლიციაში დაკითხვისას
მას დახმარებას არ უწევდა ადვოკატი, მას არ შეეძლო ადვოკატებთან კომუნიკაცია
სახელმწიფოს წარმომადგენლის დასწრების გარეშე; არც მას და არც მის ადვოკატებს არ

292
ჰქონდათ დაშვება საქმის მასალებზე ძალიან გვიანდელ ეტაპამდე; შეზღუდვები იყო
დაწესებული ადვოკატებთან შეხვედრების რაოდენობასა და ხანგრძლივობაზე, და ბოლოს,
მისი საქმე არ განუხილავს დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ ტრიბუნალს.

იურიდიულ მომსახურეობაზე წვდომა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დუმილის

უფლების კონტექსტში.

საქმეზე Schatschaschwili v. Germany დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ მომჩივნის დაცვის უფლება
დაირღვა იმის გამო, რომ მას წაერთვა უფლება თავად ამოერჩია დამცველი. ჩეულებრივ,
ადვოკატის არჩევის შესაძლებლობის არარსებობა, არ განიხილება პრინციპულ საკითხად,
რომელიც პირდაპირ არღვევს დაცვის უფლებას: მაგრამ დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ
როდესაც არ არსებობდა „შესაბამისი და საკმარისი“ (“relevant and sufficient”) მიზეზები
საკუთარი ნებით ადვოკატის არჩევაზე უარის სათქმელად, ეს არღვევდა კონვენციას.

ჯონ მიურეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : მომჩივანს უარი ეთქვა ადვოკატთან

შეხვედრაზე დაკავებიდან პირველი 24 სთ განმავლობაში. ეს ცნეს დარღვევად. მაგრამ საქმეში

ბრენანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ასეთივე შეზღუდვა მიჩნეულ იქნა

გამართლებულად, ვინაიდან არსებობდა სავარაუდო თანამონაწილეთა ინფორმირების
რისკი.

უფასო იურიდიული დახმარებით უზრუნველყოფა აუცილებელია, როდესაც განსასჯელს

არა აქვს საკმარისი სახსრები და როდესაც ამას მოითხოვს მართლმსაჯულების ინტერესები,
რაც დამოკიდებულია საქმის სირთულესა და მოსალოდნელი სანქციის სიმკაცრეზე.
სასამართლომ უნდა შეაფასოს, რამდენად დაიცავს განსასჯელი თავს ადვოკატის გარეშე და
იცის თუ არა მან სამართალწარმოების ენა.

როცა თავისუფლების აღკვეთის საკითხი დგას, იურიდიული დახმარება ფაქტობრივად

სავალდებულოა.

ბენჰამი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : ამ საქმეზე დარღვევა დადგინდა, რადგან

იურიდიული დახმარება ხელმიუწვდომელი გახდა მაგისტრთა სასამართლოში
საზოგადოებრივი მოსაკრებლების გადაუხდელობის გამო.

ეზეჰი და კონორსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : დადგინდა, რომ მე-6 მუხლის

მოქმედება ვრცელდებოდა დისციპლინურ წარმოებაზეც. მომჩივნებს უარი ეთქვათ ციხის
დირექტორის წინაშე მათი დისციპლინური საქმის განხილვისას ადვოკატის
წარმომადგენლობაზე.

სახელმწიფოს ვალდებულებაა განსასჯელებს შესთავაზოს დაცვის რეალური შანსი, მათ

შორის სააპელაციო და საკასაციო სასამართლოებში.

293
ზოგადად, სახელმწიფო იურიდიულ დახმარების სქემის ფარგლებში, სახელმწიფო არ არის
პასუხისმგებელი დანიშნული ადვოკატის სტანდარტებთან შეუსაბამობაზე. ჩარევა მხოლოდ
მაშინ არის აუცილებელი, როდესაც ამ ადვოკატის მიერ ეფექტიანი წარმომადგენლობის
განუხორციელებლობა აშკარად და საკმარისად არის დადგენილი. მაგ. საქმეში ჩეკალა
პორტუგალიის წინააღმდეგ მომჩივანმა, ადვოკატის პროცედურული შეცდომის გამო
დაჰკარგა უზენაეს სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა. ეს სახელმწიფოს აკისრებდა
პოზიტიურ ვალდებულებას, ჩარეულიყო შეცდომის გამოსასწორებლად.

სახნოვსკი რუსეთის წინააღმდეგ : მომჩივანს მხოლოდ 15 წუთი მისცეს ახალდანიშნულ

ადვოკატთან კომუნიკაციისათვის საქმის განხილვის დაწყებამდე, და თანაც, ეს
განხორციელდა ვიდეო კომუნიკაციის გზით ნოვოსიბირსკიდან მოსკოვამდე.

საქმე Vamvakas v. Greece შეეხებოდა სააპელაციო სასამართლოს მერ საქმის განხილვას

სამართლებრივი დახმარების ადვოკატის დასწრების გარეშე. სამართლებრივი დახმარების
ადვოკატი დაინიშნა სააპელაციო სასამართლოში მომჩივნის ინტერესების დასაცავად მისი
მსჯავრდების წინააღმდეგ. ადვოკატი არ გამოცხდდა სააპელაციო სასამართლოში საქმის
მოსმენის დროს. სასამართლოს არც წინასწარ მიუღია რაიმე შეტყობინება პროცესზე
ადვოკატის გამოუცხადებლობისა და ამის მიზეზების თაობაზე. ევროპულმა სასამართლომ
საქმე გადაწყვიდა მომჩივნის სასარგებლოდ. მან მიუთითა, რომ მე-6 მუხლის მოქმედება
ეფექტიანი უნდა ყოფილიყო როგორც თეორიულად, ისე პრაქტიკაში და რომ პოზიტიური
ნაბიჯების გადადგმა საჭირო იყო ამ პრინციპის უზრუნველსაყოფად. სტრასბურგის
სასამართლომ დაადგინა, რომ საკასაციო სასამართლოს უნდა გამოეკვლია საქმის მოსმენაზე
ადვოკატის აუხსელი გამოუცხადებლობის მიზეზები.

საქმეზე A.T. v. Luxembourg მიღებული გადაწყვეტილება შეხება პატიმრობის პირობებში

მომჩივნის დაკითხვას ადვოკატის დასწრების გარეშე და ადვოკატისათვის მიცემულ უარს,
ჰქონოდა საქმის მასალებისადმი ხელმისაწვდომობა საქმის პირველი მოსმენის დროს
გამოძიების მოსამართლის წინაშე. დადგენდა მე-6 მუხლის დარღვევა დაცვის უფლების
დარღვევის გამო.

საქმე Blokhin v. … 12 წლის ბავშვის მოთავსებას არასრულწლოვანთათვის განკუთვნილ

პატიმრობის ცენტრში. დიდმა პალატამ დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა იმის
გამო, რომ ბავშვი დაიკითხა პოლიციაში ადვოკატის მონაწილეობის გარეშე და არ მიეცა
შესაძლებლობა, რომ მოსამართლის მიერ მისი პატიმრობის საკითხის გადაწყვეტის
პროცედურების დროს, მომხდარიყო ბრალდების მთავარი მოწმის ჯვერედინი დაკითხვა.

გ) მოწმეთა დასწრება და დაკითხვა

294
6.3.(დ) მუხლი უზრუნველყოფს ბრალდების მოწმეების დაკითხვის, მოწმეთა დაბარებისა და
იმავე პირობებში დაკითხვის გარანტიას.

სასამართლოს განმარტების შესაბამისად, „ყველა მტკიცებულება უნდა შეიქმნას

ბრალდებულის თანდასწრებით, საჯარო განხილვისას, შეჯიბრებითი შეპასუხების
გათვალისწინებით“.

მე-6 მუხლის ტექსტში მითითებულია მხოლოდ „მოწმე“, მაგრამ ეს პრინციპი ვრცელდება

დაზარალებულებზე, ექსპერტებზე... და აგრეთვე დოკუმენტურ მტკიცებულებებზე.

კონვენცია სრულად არ კრძალავს იმ მტკიცებულების გამოყენებას, რომელიც არ იყო

გამოკვლეული შეჯიბრებით პროცესში, მაგრამ სასამართლოს განმარტებით, ამგვარი
მტკიცებულების გამოყენება განსაკუთრებულ სიფრთხილეს მოითხოვდა.

დარღვევა შეიძლება გამოიწვიოს ანონიმური მოწმის (როდესაც არსებობს მოწმეზე ზეწოლის

საფრთხე) ჩვენების გამოყენებამ, რადგან დაცვის მხარე მოკლებულია შესაძლებლობას,
შეამოწმოს მოწმის სანდოობა. ასეთ დროს, მნიშვნელოვანია, რომ ბრალი მხოლოდ ამ
ანონიმური მოწმის ჩვენებაზე არ იყოს დამყარებული.

ძალიან საფრთხილოა ბრალის დაფუძნება გამოძიებაში მიცემულ ჩვენებებზე, როდესაც არ

ხდება მათი არც დადასტურება და არც უარყოფა სასამართლოში. მაგალითად, საქმე კრაქსი
იტალიის წინააღმდეგ შეეხებოდა იტალიის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის დასჯას მხოლოდ
სხვა განსასჯელების მიერ გამოძიებაში მიცემული ჩვენების საფუძველზე, იმ პირობებში, რომ
მათ უარი განაცხადეს ჩვენება მიეცათ სასამართლოში. დადგინდა დარღვევა, რადგან
განსასჯელს არ მიეცა სასამართლოში მოწმეთა ჯვარედინი დაკითხვის შესაძლებლობა.

ერთ-ერთი თურქული საქმე შეეხებოდა შემთხვევას, სადაც ბრალდება მეტწილად

ეფუძნებოდა ძირითადი მოწმის ჩვენებას, რომელიც სასამართლოში არ გამოცხადდა. მაგრამ,
ამ საქმისგან განსხვავებით, არ დადგინდა დარღვევა გაუპატიურების საქმეში, სადაც
გაუპატიურებული ქალის სასამართლოში დაკითხვა ვერ მოხერხდა მისი გარდაცვალების
გამო. გამოყენებული იქნა წინასწარი გამოძიებისას მიცემული მისი ჩვენება.

საზღვარგარეთ მცხოვრები მოწმის დაუკითხაობა შეიძლება გახდეს დარღვევის მიზეზი,

თუკი სასამართლომ არ გაატარა საკმარისი ღონისძიებები მის მოსაწვევად. ასევე დიდი
მნიშვნელობა აქვს საერთო კონტექსტს და ამ მოწმის ჩვენების მნიშვნელობას საქმისათვის.

შეიძლება არსებობდეს დაპირისპირებული ინტერესები დაცვისა და ბრალდების მოწმეებს

შორის. თუ მოწმის ჩვენების გამო საფრთხეშია მოწმის სიცოცხლე, უსაფრთხოება,
თავისუფლება ან პირადი ცხოვრება, ბრალდებულის უფლებები შეიძლება შეიზღუდოს,
თუკი ეს მკაცრად აუცილებელია. მაგალითად, მცირეწლოვანი ბავშვი, რომელიც
გააუპატიურეს, შეიძლება სასამართლომ არ დაკითხოს განსასჯელის თანდასწრებით, ანდა
საერთოდ არ დაკითხოს და დაეყრდნოს გამოძიებაში მიცემულ მის ჩვენებას. საერთოდ,

295
სქესობრივი დანაშაულის დროს შეიძლება შეიზღუდოს დაზარალებულის ჯვარედინი
დაკითხვის შესაძლებლობა მისი პირადი ცხოვრების პატივისცემის გამო.

პაპაგეორგიუ საბერძნეთის წინააღმდეგ : თაღლითობის საქმეში ეროვნულმა სასამართლომ,

მიუხედავად განსასჯელის დაჟინებითი მოთხოვნისა, ვერ უზრუნველყო სადავო ქვითრების
ორიგინალების წარმოდგენა, რომლითაც განსასჯელის აზრით მისი უდანაშაულობა
დამტკიცდებოდა.

პოლიციის მხრიდან პროვოცირების (მაგ. კონფიდენტის მეშვეობით) შედეგად მოპოვებული

მტკიცებულების გამოყენება არ იქნება გამართლებული საჯარო ინტერესით. მაგალითად,
საქმეშიტეიშრა დი კასტრო პორტუგალიის წინააღმდეგ, სასამართლომ დაადგინა დარღვევა,
რადგან პოლიციის ორი ოფიცრის მოქმედებები (ნარკოვაჭრობის საქმეში) არ შემოიფარგლა
მომჩივნის დანაშაულებრივი საქმიანობის გამოძიების არსებითად პასიური ფორმით, და
გამოიხატა დანაშაულის წაქეზებით. შესაბამისად, სასამართლომ შეაფასა, მოხდებოდა თუ
არა დანაშაული სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე.

საჯარო ინტერესის გამო, პროკურორმა შეიძლება განსასჯელს დაუმალოს რაიმე ინფორმაცია

ამ ინფორმაციის საიდუმლოდ შენახვის საჯარო ინტერესიდან გამომდინარე, თუმცა ბალანსი
უნდა იქნეს დაცული. სასამართლომ უნდა შეაფასოს ასეთი ინფორმაციის ფარულად
დარჩენის აუცილებლობა და მისი გამოქვეყნების მიზანშეწონილობა სამართლიანი
სასამართლოს უფლებასთან მიმართებაში.

დ) თარჯიმნით უზრუნველყოფა

მე-6 მუხლი ქმნის თარჯიმნის უფასო მომსახურებით უზრუნველყოფის შეუზღუდავ

უფლებას მათთვის, ვინც ვერ იგებს, ან ვერ საუბრობს სამართალწარმოების ენაზე. ეს უფლება
მოიცავს სასამართლომდელ პროცედურებსაც - ყველა იმ დოკუმენტისა თუ ჩვენების
თარგმნას, რაც აუცილებელია რომ ბრალდებულმა იცოდეს, რათა სამართლიანი განხილვის
უფლება გააჩნდეს. ასე რომ, ეს უფლება ვრცელდება გამოძიების ეტაპზეც, თუკი რაიმე
საგანგებო მიზეზი არ არსებობს ამ უფლების შესაზღუდად.

თარჯიმნით უზრუნველყოფის უფლება მოიცავს შესაბამისი დოკუმენტების თარგმნის

ვალდებულებას, ისევე როგორც ამ თარგმანის ხარისხის უზრუნველყოფას შესაბამისი
კონტროლის განხორციელების გზით. ასევე, ყრუ-მუნჯების უზრუნველყოფას სპეციალური
თარჯიმნით;

კუსკანი გაერთიანებულისამეფოს წინააღმდეგ : იტალიელი განსასჯელი არ უზრუნველყვეს

თარჯიმნით, რაკი მისმა ადვოკატმა განაცხადა, რომ ისინი ფონს გავიდოდნენ მისი ძმის
თარგმანით. სასამართლომ იცოდა, რომ განსასჯელის ძმამ ძალიან ცუდად იცოდა
ინგლისური ენა, საქმე კი შეეხებოდა თაღლითობის მძიმე ბრალდებას. ევროპულმა

296
სასამართლომ მიუთითა, რომ შიდა სასამართლო უნდა დარწმუნებულიყო მისი ძმის
ლინგვისტურ შესაძლებლობებში.

ისიარი ბელგიის წინააღმდეგ : მე-6 მუხლი დაირღვა იმის გამო, რომ განსასჯელს მოსთხოვეს
თარჯიმნის მომსახურების სრულად დაფარვა.

--------------------

კონვენციის მე-6 მუხლის გამოყენებადობა საგამონაკლისო შემთხვევებში

ევროპის საბჭოს წევრ უმეტეს ქვეყანაში დადგენილია წესი, რომლის მიხედვითაც,

სტრასბურგის სასამართლოს მიერ კონკრეტულ საქმეზე კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევის
დადგენა წარმოადგენს ახლად გამოვლენილ გარემოებას, როელიც შეიძლება საფუძვლად
დაედოს ამ საქმეზე წარმოების განახლებას შიდა სასამართლოებში. მიუხედავად იმისა, რომ
სტრასბურგის სასამართლო ხშირად უთითებს თავის გადაწყვეტილებებში, რომ საქმეზე
დარღვეული უფლებების სრულად აღდგენა შესაძლებელია მხოლდ საქმის ხელახალი
განხილვის გზით და ასეთ რეკომენდაციას ხშირად იძლევა ხოლმე კონკრეტულ საქმეებზე
მიღებულ გადაწყვეტილებებში, ხელახალი განხილვის ვალდებულება პირდაპირ არ
გამომდინარეობს კონვენციიდან. თუმცა ეროვნული სასამართლოს უარი, განაახლოს საქმის
განხილვა, შეიძლება შეფასდეს კონვენციის მე-6 მუხლის ჭრილში.

ამის დასტურია გადაწყვეტილება საქმეზე Bochan v. Ukraine (no. 2) იგი შეეხებოდა

დასრულებულ სამოქალაქო საქმეზე განხილვის განახლების საკითხს ევროპული
სასამართლოს გადაწყვეტილებით ხსენებულ საქმეზე დარღვევის დადგენის შემდეგ.
კონვენციის დარღვევა დადგინდა იმის გამო, რომ შიდა სასამართლოებმა საქმე განიხილეს
მე-6 მუხლის მოთხოვნათა დარღვევით. ევროპული სასამართლოს ამ გადაწყვეტილებაზე
დაყრდნობით, მომჩივანმა მიმართა საგამონაკლისო სააპელაციო საჩივრით უკრაინის
უზენაეს სასამართლოს და მოითხოვა ადრე მიღებულ იმ შიდა გადაწყვეტილებათა გაუქმება,
რომლებზეც სტრასბურგის სასამართლოს დადგენილი ჰქონდა მე-6 მუხლის დარღვევა.
მაგრამ, უზენაესმა სასამართლომ მისი საჩივარი უარყო და მიუთითა, რომ შიდა
სასამართლოების გადაწყვეტილებები იყო „სწორი და კარგად დასაბუთებული“.

ეს საქმე იმით არის საინტერესო, რომ სტრასბურგის სასამართლომ პირველად განიხილა

საკითხი, აღუკვეთავდა თუ არა მას კონვენციის 46-ე მუხლი მომჩივნის საჩივრის განხილვის
შესაძლებლობას, რომელიც შეეხებოდა შიდა უმაღლესი სასამართლოს უარს ხელახლა
განეხილა სამოქალაქო საქმე, რომელზედაც ევროპულ სასამართლოს დარღვევა ჰქონდა
დადგენილი.

დიდმა პალატამ დაადასტურა, რომ კონვენციის მე-6 მუხლი არ გამოიყენებოდა

ექსტრაორდინარული შემთხვევების მიმართ. სასამართლომ მიუთითა, როს ეს წევრი
ქვეყნების გადასაწყვეტი იყო, თუ როგორ მოახდენდნენ ევროპული სასამართლოს

297
გადაწყვეტილებების შესრულებას. ჯერ კიდევ არ არსებობდა საერთო მიდგომა ევროპის
საბჭოს ქვეყნებში, რომ მე-6 მუხლის დარღვევის დადგენის შემთხვევაში, მოეხდინათ იმავე
საქმეზე განხილვის განახლება. თუმცა, სასამართლომ მიუთითა, რომ მომჩივნის პირველადი
მდგომარეობის აღდგენის საუკეთესო გზას სწორედ საქმეზე პროცედურების განახლება
წარმოადგენდა. საბოლოოდ, იმსჯელა რა საგამონაკლისო სააპელაციო გასაჩივრების
პროცედურის სამართლიანობაზე, დიდმა პალატამ მიუთითა, რომ უკრაინის უზენაესმა
სასამართლომ უხეშად უგულვებელყო ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილების
დასკვნები. შესაბამისად, უზენაესი სასამართლოს დასაბუთება იყო „აშკარად თვითნებური“
და თავისი არსით წარმოადგენდა „მართლმსაჯულებაზე უარს“, რაც არღვევდა კონვენციის
მე-6 მუხლის პირველ პუნქტს. ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება გახდა მაგალითი,
სადაც ევროპული სასამართლო საგამონალისო წესით მოითხოვს შიდა სასამართლოების
ისეთ გადაწყვეტილებებში ჩარევასა და გამოწვლილვით განხილვას მე-6 მუხლის
საფუძველზე, რომლებიც უგულვებელყოფს მის დასკვნებსა და პოზიციას იმავე საქმეზე.

***

მუხლი 7. არავითარი სასჯელი კანონის გარეშე

ეს მუხლი კრძალავს სისხლის სამართლის კანონის რეტროაქტიულ გამოყენებას, ანუ:

1. კრძალავს პირის ბრალეულად ცნობას ისეთი ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის

დროს არ განიხილებოდა დანაშაულად ეროვნული ან საერთაშორისო სამართლის
მიხედვით.
2. კრძალავს იმაზე უფრო მკაცრი სასჯელის შეფარდებას, ვიდრე გამოიყენებოდა
დანაშაულის ჩადენის დროს.

ამავე მუხლის მიხედვით, ზემოაღნიშნული დებულებები ვერ დააბრკოლებს პირის

მსჯავრდებასა და დასჯას რაიმე ქმედების ან უმოქმედობისათვის, რომელიც, მისი ჩადენის
მომენტში წარმოადგენდა სისხლის სამართლის დანაშაულს ცივილიზებული ერების მიერ
აღიარებული სამართლის ძირითადი პრინციპების მიხედვით.

298
მე-7 მუხლი ასახავს სისხლისსამართლებრივ პრინციპს - Nullum crimen, nulla poena, sine lege.
რაც წარმოადგენს სამართლის უზენაესობის არსებით ელემენტს და მისი მიზანია ეფექტიანი
გარანტიების შექმნა თვითნებური დევნის, მსჯავრდებისა და სასჯელის წინააღმდეგ.

ცნება - „ცივილიზებული ერების მიერ აღიარებული სამართლის ძირითადი პრინციპები“

აღებული იქნა მართლმსაჯულების საერთშორისო სასამართლოს სტატუტიდან და ის არ
შემოიფარგლება მხოლოდ კონვენციის ხელშემკვრელი მხარეების სამართლებრივი
სისტემებით.

კონვენციის მე-7 მუხლიდან გადახვევა დაუშვებელია.

დამნაშავედ ცნობა კანონის გარეშე

საქმე ვებერი ესტონეთის წინააღმდეგ შეეხებოდა კომპანიის დირექტორის დასჯას 1993-94

წლებში ჩადენილი ქმედებებისათვის (საგადასახადო წესების დარღვევა) 1995 წელს კანონში
შესული ცვლილებების საფუძველზე, მაშინ როდესაც წინა წლებში ეს ქმედება დანაშაულს არ
წარმოადგენდა. დადგინდა დარღვევა.

ცნებას „კანონი“ ავტონომიური მნიშვნელობა აქვს და იგი, ეროვნული კანონმდებლობის

გარდა, მოიცავს სამართლის წყაროებს და მოსამართლეთა მიერ შექმნილ სამართალს.
„სახელმწიფოს პრაქტიკა“ ასევე შეიძლება განიხილებოდეს „კანონად“ კონვენციის მე-7
მუხლის გაგებით, თუ ის შეესაბამება ეროვნულ კანონმდებლობას ან სამოსამართლო
სამართალს.

ამასთანავე, „კანონი“ უნდა აკმაყოფილებდეს ხელმისაწვდომობისა და განჭვრეტადობის

კრიტერიუმებს. კოკინაკისის საქმეში სასამართლომ თქვა: „მხოლოდ კანონს შეუძლია
განმარტოს დანაშაული და განსაზღვროს სასჯელი... სისხლის სამართალი არ უნდა იყოს
განმარტებული ბრალდებულის საზიანოდ, მაგალითად, ანალოგიის პრინციპით...
დანაშაული ნათლად უნდა იყოს განმარტებული კანონით. ეს პირობა შესრულებულია,
როდესაც პირისათვის (კანონის) ტექსტი გასაგებია და, საჭიროების შემთხვევაში,
ხელმისაწვდომია სასამართლოს განმარტებაც იმის თაობაზე, თუ როგორი ქმედება
დააკისრებს მას პასუხისმგებლობას“.

სწორედ ამ პრინციპს ეყრდნობა მიდგომა, რომ სისხლის სამართლის კანონის

რეტროაქტიულად გავრცელება დასაშვებია და მე-7 მუხლი არ დარღვევა თუკი ასეთი
პრაქტიკა - რაიმე ქმედების დასჯადობა - პრეცედენტული სამართლით იყო დადგენილი და
მომჩივანს შეეძლო თავისი ქმედების შედეგების წარმატებით განჭვრეტა.

299
ეს პირობა დაირღვა საქმეში კაფკარისი კვიპროსის წინააღმდეგ : ეროვნული კანონმდებლობა
არ იყო ფორმულირებული საკმარისი სიზუსტით, რომელიც საშუალებას მისცემდა
მომჩივანს, თუნდაც შესაბამისი რჩევის საფუძველზეც, გაეგო სამუდამო პატიმრობის
სასჯელის არსი.

ეროვნული კანონით შესაბამისი სამართალწარმოების „სამოქალაქოდ“ (და არა „სისხლად“)

განსაზღვრა არ არის გადამწყვეტი. რადგან „სისხლის სამართალს“ კონვენციაში გააჩნია
ავტონომიური მნიშვნელობა.

თუ ზემოაღნიშნული პრინციპები საკუთრივ ეროვნული კანონმდებლობით არ არის

უზრუნველყოფილი, მე-7 მუხლი მაინც დაირღვევა. ეს მოხდა ერთ-ერთ გერმანულ საქმეში,
სადაც სასაზღვრო კონტროლის პოლიციაში ხდებოდა ამ პრინციპების უგულვებელყოფა.
სასამართლომ თქვა, რომ შესაბამისმა პირებმა შექმნეს მხოლოდ „ კანონიერების გარეგნული
გამოხატულება“.

სისხლის სამართლის კანონის რეტროაქტიულობა არ არღვევს მე-7 მუხლს, თუკი შესაბამისი

ქმედება მისი ჩადენის დროს არ იყო „დანაშაული“ ეროვნული „კანონით“, მაგრამ
განიხილებოდა „დანაშაულად“ საერთაშორისო სამართლით.

ამის მაგალითია საქმე: კონონოვი ლატვიის წინააღმდეგ: მომჩივანი დაისაჯა 2004 წელს 1944
წელს ჩადენილი დანაშაულისათვის. იგი მონაწილეობდა საბჭოთა ჯარის ნაწილის -
„ წითელი პარტიზანების“ - ხელმძღვანელობით განხორციელებულ სადამსჯელო
ოპერაციაში სოფლის წინააღმდეგ, რა დროსაც დაიღუპნენ მოქალაქეები. მომჩივანიდასაჯეს
ომის დროს ჩადენილი დანაშაულისათვის. დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ 1944 წელს
მოქმედი საერთაშორისო სამართალი და წეს- ჩვეულებები საკმარისი იყო
პასუხისმგებლობისათვის, უფრო მეტიც, ასეთი ბრალდება არ იყო პირდაპირ აკრძალული
არც ეროვნული კანონმდებლობით.

ასევე უარყო სასამართლომ კოვენციის მე-7 მუხლი დარღვევა გერმანულ საქმეში, სადაც
ქმედება ერთდროულად ეწინააღმდეგებოდა როგორ ეროვნულ სამართალს, ისე,
საერთაშორისოს. ეს საქმე შეეხებოდა გდრ-ს სასაზღვრო დაცვის თანამშრომლის (სამხდრო
პირის) მიერ საზღვრის დამრღვევის მოქალაქის ჩაცხრილვასა და მკვლელობას. ეროვნულმა
სასამართლოებმა იგი გაასამრთლეს განზრახი მკვლეობისათვის. ევროპულმა სასამართლომ
აღიარა ის სირთულე, რომლის წინაშეც დადგებოდა საზღვრის დამცველი სამხედრო პირი
თავისი უფროსის ბრძანების შეუსრულებლობის შემთხვევაში, მაგრამ მიუთითა, რომ გდრ-ს
იმჟამინდელი კონსტიტუცია და სისხლის სამართალი, რომელთა საფუძველზეც
განხორციელდა მისი დევნა და დასჯა, ხელმისაწვდომი იყო მისთვის და მას არ უნდა
გამოეჩინა სრული და ბრმა მოჩილება ბრძანებისადმი, რომელიც არღვევდა არა მარტო გდრ-ს

300
კონსტიტუციას, არამედ საერთაშორისოდ აღიარებულ ადამიანის უფლებებს, კერძოდ კი,
სიცოცხლის უფლებას.

მე-7 მუხლი ასევე უშვებს რეტროაქტიულობას იმ ქმედებებთან მიმართებაში, რომელიც

„ მიიჩნეოდა სისხლისსამართლებრივად ცივილიზებული ერების მიერ აღიარებული კანონის
ზოგადი პრინციპების მიხედვით“. საქმეში კოლკი და კისლი ესტონეთის წინააღმდეგ
მომჩივნებს ბრალად ედებოდა კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენა - ისინი
მონაწილეობას იღებდნენ სამოქალაქო პირების ესტონეთიდან დეპორტაციაში სსრკ-ს
ტერიტორიაზე დაშორებულ რეგიონებში 1949 წელს. სასამართლომ მომჩივნების საჩივარი
დაუშვებლად ცნო და დაეთანხმა ესტონეთის სასამართლოების დასკვნას, რომ იმ
შემთხვევაშიც კი, თუ სსრკ კანონმდებლობით ეს კანონიერი იყო, ქმედება მისი ჩადენის
მომენტში წარმოადგენდა კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულს, რომელიც
საერთაშორისო სამართლით იყო დადგენილი.

უნდა აღინიშნოს, რომ კონვენციის შექმნის მოსამზადებელ მასალებში (travaux preparatoires)

პირდაპირ არის მითითებული, რომ კონვენციის მე-7 მუხლი მიზნად ისახავდა ნათელი
გაეხადა, რომ ეს მუხლი არ დააბრკოლებდა იმ კანონმდებლობას, რომელიც მიღებული იქნა
ევროპულ ქვეყნებში მე-2 მსოფლიო ომის ბოლოს და რომლის განზრახვასაც წარმოადგენდა
დაესაჯა ომის პერიოდში ჩადენი დანაშაული, სახელმწიფოს ღალატი, მტერთან
კოლაბორაციონიზმი და საერთოდ, ადამიანურობის წინააღმდეგ ჩადენილი ყველა
დანაშაული.

თუმცა, უნდა ითქვას, რომ მე-7 მუხლი ტოვებს გარკვეული ინტერპრეტაციის საფუძველს.
მაგალითად, საქმეში ჯორგიჩი გერმანიის წინააღმდეგ, არ იქნა დარღვევა აღიარებული.
სასამართლომ დაადგინა, რომ ეროვნული კანონმდებლობის ფარგლებში გენოციდის
დანაშაულის ისეთი ინტერპრეტაცია, რომელმაც კანონის მოქმედება გაავრცელა ბოსნია-
ჰერცოგოვინაში ეთნიკური წმენდის დროს განხორციელებულ მოქმედებებზე, იყო ეროვნულ
კანონთან შესაბამისობაში და მომჩივანს ჰქონდა საშუალება, ეს წინასწარ გონივრულად
განესაზღვრა.

მისგან განსხვავებით, უნგრულ საქმეში სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-7 მუხლის

დარღვევა. საქმე შეეხებოდა პირის მსჯავრდებას ადამიანურობის წინააღმდეგ ჩადენილი
დანაშაულისათვის იმის გამო, რომ მან 1956 წლის აჯანყების დროს მოკლა მშვიდობიანი
( არა- მეომარი/არა-მებრძოლი პირი (non-combatant)). მაგრამ სტრასბურგის სასამართლომ
მიიჩნია, რომ მისი მსჯავრდება არ იყო მე-7 მუხლთან შეთავსებადი, რადგან მოკლული პირი
არ წარმოადგენდა მშვიდობიან პირს, რაც საერთაშორისო სამართლის მიხედვით
სავალდებულო პირობა იყო მკვლელის დასასჯელად. ასე, რომ ქმედება არ იყო
გათვალისწინებული საერთაშორისო სამართლით, შესაბამისად, მკვლელის დასჯა და
კანონის რეტროაქტიული გამოყენება ვერ დაეყრდნობოდა საერთაშორისო სამართალს.

301
საკითხი, რომელიც წამოიჭრა საქმეში Vasiliauskas v. Lithuania შეეხებოდა იმას, იყო თუ არა
განჭვრეტადი მომჩივნისათვის მისი გენოციდისათვის გასამართლება ორი ლიტველი
პარტიზანის მკვლელობის გამო 1953 წელს.

2004 წელს მომჩივანი გაასამართლეს გენოციდისათვის 1953 წელს სამხდრო ოპერაციის დროს
ორი ლიტველი პარტიზანის მკვლელობის გამო. ეს სამხედრო ოპერაცია იყო ნაწილი საბჭოთა
ხელისუფლების მიერ პარტიზანული მოძრაობის ჩახშობისა. მომჩივანმა მიუთითა, რომ მის
მსჯავრდებას არ გააჩნდა საფუძველი 1953 წელს მოქმედ კანნმდებლობაში და წარმოადგენდა
სისხლის სამართლის კანონის უკუქცევით გამოყენებას კონვენციის მე-7 მუხლის
დარღვევით.

დიდმა პალატამ გადაწყვიტა, რომ მომჩივნის მსჯავრდებას, როგორც გენოციდის

დანაშაულის იმგვარი ინტერპრეტაციის საფუძველზე, რომ იგი იცავდა პოლიტიკურ
ჯგუფებს, ისე იმ საფუძვლით, რომ პარტიზანები მიეკუთვნებოდნენ გენოციდით დაცულ
ეროვნულ ჯგუფს, არ გააჩნდა დასაყრდენი 1953 წელს მოქმედ კანონმდებლობაში და ამიტომ
კონვენციის მე-7 მუხლი დარღვეული იყო.

ეს გადაწყვეტილება იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ დიდმა პალატამ პირველად იმსჯელა,

წარმოადგენდა თუ არა გენოციდს მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ საბჭოთა ხელისუფლების
მიერ ბალტიისპირელი პარტიზანების წინააღმდეგ განხორციელებული დევნა. უფრო
ზუსტად, საჭირო იყო იმის განსაზღვრა, წარმოადგენდნენ თუ არა ბალტიისპირელი
პარტიზანები იმ ჯგუფს, ან ჯგუფის ნაწილს, რომელებიც გენოციდის დანაშაულით იყვნენ
დაცული, როგორც ეს განიმარტებოდა საერთაშორისო სამართლით (კონვენციებით თუ
ჩვეულებები) 1953 წელს.

პირველ რიგში, სასამართლომ განმარტა, რომ არ არსებობდა საფუძველი დასკვნის

გასაკეთებლად, რომ გენოციდის დანაშაული, როგორც იგი იყო განსაზღვრული გენოციდის
დანაშაულის აღკვეთისა და დასჯის შსახებ 1948 წელს მიღებული კონვენციის მე-2 მუხლით,
მოიცავდა „პოლიტიკურ ჯგუფს“ როგორც დაცვის ობიექტს. სასამართლო ამ მიმართებით
დაეყრდნო კონვენციის ტექსტს. თუმცა, იმის გამო, რომ 1953 წელს გენოციდი აშკარად
წარმოადგენდა დანაშაულს საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის საფუძველზე,
მოსამართლეთა აზრები გაიყო.

დიდმა პალატამ, საბოლოო ჯამში, მიიჩნია, რომ არ არსებობდა საკმარისად მყარი

საფუძველი იმ დასკვნისათვის, რომ 1953 წელს მოქმედი საერთაშორისო ჩვეულებითი
სამართალი იცავდა პოლიტიკურ ჯგუფებს. მომჩივანს არ შეეძლო განეჭვრიტა, რომ ორი
პარტიზანის მოკვლა წარმოადგენდა „ლიტველი ეროვნების“ ან „ლიტველი ეთნიკური“
ჯგუფის გენოციდის დანაშაულს. არც შიდა სასამართლოებს ჰქონდათ განმარტებული, თუ
რატომ მიიჩნიეს ლიტველი პარტიზანები ეროვნული ჯგუფის ნაწილად. სასამართლომ
წონად არგუმენტად მიიჩნია მომჩივნის ის მოსაზრება, რომ საბჭოთა ხელისუფლება მიზნად

302
 ისახავდა პარტიზანთა ჯგუფის განადგურებას, რომელიც იყო ცხადად გამოკვეთილი ჯგუფი
ადამიანებისა, რომლებიც შიარაღებულ წინააღმდეგობას უწევდნენ საბჭოთა ძალას. გარდა
ამისა, გენოციდის დანაშაულის სიმძიმიდან გამომდინარე, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ყველა
აუცილებელი მოთხოვნა უნდა ყფფილიყო დაკმაყოფილებული, სანამ ვინმეს გენოციდის
ჩადენისათვის დასჯიდნენ.

სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივანთა მსჯავრდება გენოციდისათვის არ შეესაბამებოდა

შესაბამის დროს (1953 წელს) მოქმედი საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლით
განსაზღვრული გენოციდის დანაშაულის არსს და ამის გამო, იგი ვერ იქნებოდა
განჭვრეტადი მომჩივნისათვის. ამგვარად, მომჩივნის მიმართ კონვენციის მე-7 მუხლი
დარღვეული იყო.

„ბლანკეტურობის“ (“blanket reference)” ტექნიკისა თუ „მითითებითი კანონმდებლობის“

(“legislation by reference”) შეთავსებადობა მე-7 მუხლთან განჭვრეტადობის ასპექტში

კონვენციის მე-16 ოქმის საფუძველზე სომხეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს მოთხოვნის

საპასუხოდ, ევროპულმა სასამართლომ 2020 წლის 29 მაისს შეადგინა თავისი საკონსულტაციო
აზრი342, რომელშიც ჩამოყალიბებულია მისი პოზიცია ზემოაღნიშნულ საკითხზე.

შეკითხვა შეეხებოდა ფაქტს, რომ ბ-ნ კოჩარიანს ბრალი წაეყენა სამართალდარღვევისათვის,

რომლის განსაზღვრება შეიცავდა მითითებებს კონსტიტუციის ზოგიერთ დებულებაზე.

უპასუხა რა ამ საკითხებს სიცხადისა და განჭვრეტადობის ჭრილში იმ მოთხოვნების

მხედველობაში მიღებით, რაც წარმოიშობოდა კონვენციის მე-7 მუხლის საფუძველზე,
სასამართლომ პირველ რიგში, გამოთქვა თავისი აზრი „ბლანკეტურობის“ (“blanket reference)”
ტექნიკისა თუ „მითითებითი კანონმდებლობის“ (“legislation by reference”) თაობაზე, რასაც
ადგილი აქვს მაშინ, როდესაც სისხლის სამართლის არსებითი („მიმთითებელი) დებულებები
(“referencing provisions”), როდესაც ისინი განსაზღვრავენ დანაშაულის დამაფუძნებელ
ელემენტებს, ამას ახორციელებენ სისხლის სამართლის მიღმა სამართლებრივი დებულებებით
(მითითებული დებულებები) (“referenced provisions”). სასამართლომ კერძოდ თქვა, რომ:

„ „ბლანკეტური მითითებების“ ანდა „მიმთითებელი კანონმდებლობის“ პრაქტიკის გამოყენება

გარკვეული ქმედების ან უმოქმედობის კრიმინალიზაციისას, არ არის თავისთავად
შეუთავსებელი კონვენციის მე-7 მუხლის მოთხოვნებთან. მიმთითებელმა და მითითებულმა
342
Advisory opinion concerning the use of the “blanket reference” or “legislation by reference” technique in the definition of an offence and
the standards of comparison between the criminal law in force at the time of the commission of the offence and the amended criminal law
[GC], request no. P16-2019-001, Armenian Constitutional Court, 29 May 2020. See also under Article 1 of Protocol No. 16
(Advisory opinions) below.

303
დებულებებმა, მათი ერთობლიობაში წაკითხვისას, შესაძლებლობა უნდა მისცეს შესაბამის
ინდივიდს, განჭვრიტოს, თუ საჭიროა, შესატყვისი სამართლებრივი დახმარების მეშვეობით,
რომელი ქმედება გამოიწვევს მის სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას. ეს მოთხოვნა
თანაბრად ვრცელდება სიტუაციაზე, სადაც მითითებულ დებულებას მაღალი იერარქიული
ადგილი უჭირავს შიდა სამართლებრივ წერიგში, ანდა აბსრაქციის უფრო მაღალი ხარისხით
ხასიათდება, ვიდრე მიმთითებელი დებულება.

სიცხადისა და განჭვეტადობის უზრუნველყოფის ყველაზე უფრო ეფექტიანი გზა ის არის , რომ

მითითება იყოს ექსპლიციტური, ხოლო მიმთითებელი დებულება ადგენდეს
სამართალდარღვევის დამაფუძნებელ ელემენტებს. უფრო მეტიც, მითითებული დებულება არ
უნდა აფართოებდეს მიმთითებელი დებულებით დადგენილი ქმედების კრიმინალიზაციის
ფარგლებს. ყველა შემთხვევაში, ეს სასამართლომ, რომელიც იყენებს ორივე (მიმთითებელ თუ
მითითებულ) დებულებას, უნდა შეაფასოს, იყო თუ არა სისხლისსამართლებრივი
პასუხისმგებლობა განჭვრეტადი საქმის კონკრეტულ გარემოებებში.“

ამ დასკვნის გამოტანით, სასამართლო დაეყრდნო, ერთი მხრივ, თავის პრეცედენტებს, სადაც

ამგვარი ტექნიკის გამოყენება იმპლიციტურად მიიღო ( Kuolelis and Others v. Lithuania 343, Haarde v.
Iceland 344 ) და, მეორე მხრივ, მისთვის ხელმისაწვდომ შედარებით- სამართლებრივ მასალებს. მან
ასევე დააზუსტა, რომ ხშირად, კონსტიტუციური დებულებების შემდგომი განვითარება ხდებოდა
უფრო დაბალი იერარქიის მქონე სამართლებრივი აქტების მეშვეობით, არაკოდიფიცირებული
კონსტიტუციური ჩვეულებებისა და იურისპრუდენციის შესაბამისად.

სასამართლომ დაადასტურა თავისი ადრინდელი დასკვნა, რომლის შესაბამისად, კონვენციის მე-7

მუხლი არ გამორიცხავდა, რომ არსებული კონსტიტუციური პრაქტიკის მტკიცებულებას შეეძლო
ჩამოეყალიბებინა შიდა სასამართლოების საერთო შეფასების ნაწილი იმ სამართალდარღვევის
განჭვრეტადობის თაობაზე, რომელიც კონსტიტუციურ დებულებას ეფუძნებოდა.

უფრო მეტიც: ზემოთ მითითებული ორივე საქმე, სადაც ვერ იქნა დადგენილი მე-7 მუხლის დარღვევა,
მიუთითებდა, რომ ბრალდებულის სტატუსი მიიჩნეოდა მნიშვნელოვან ფაქტორად იმისათვის, რათა
განსაკუთრებული სიფრთხილე მოეთხოვათ პროფესიონალი პოლიტიკოსებისათვის/ მაღალი
თაბამდებობის პირებისათვის იმის შეფასებისას, გამოიწვევდა თუ არა ქმედება კრიმინალურ
პასუხისმგებლობას.

უფრო დაწვრილებით:

დასმულ კითხის საპასუხოდ, დიდმა პალატამ თავის დასკვნაში უწინარესად მიუთითა, რომ
განახორციელა და მხედველობაში მიიღო ევროპის საბჭოს 41 ქვეყნის კანონმდებლობების
შედარებითსამართლებრივი ანალიზი და დააზუსტა, რომ დასკვნაში ის გამოიყენებდა
„ბლანკეტური მითითების“ (“blanket reference”) და „მითითებითი კანონმდებლობის“

343
Kuolelis and Others v. Lithuania, nos. 74357/01 and 2 others, 19 February 2008.

344
Haarde v. Iceland, no. 66847/12, 23 November 2017.

304
(“legislation by reference”) ტერმინებს. შემდეგ მან აღნიშნა, რომ ამ 41 ქვეყნდან დიდი
უმრავლესობა (პრაქტიკულად ყველა, მალტისა და ნიდერლანდების გარდა) იყენებდა
„ბლანკეტური მითითების“ ან „მითითებითი კანონმდებლობის“ ტექნიკას თავიანთ სისხლის
სამართალში;345 41 სამართლებრივი სისტემიდან 2 მათგანში „ბლანკეტური მითითების“ ან
„მითითებითი კანონმდებლობის“ ტექნიკის გამოყენებას თან ახლდა მოთხოვნა, რომ
მითითებულ კანონმდებლობას სისხლის სამართლის მიღმა, დაეკმაყოფილებინა ისეთივე
სტანდარტები ხელმისაწვდომობის, სიცხადის, განსაზღვრულობისა და განჭვრეტადობის
(accessibility, clarity, certainty, foreseeability), როგორიც მოეთხოვებოდა სისხლის სამართლის
დებულებებს. ამასთან ზოგიერთი სისტემა მოითხოვდა, რომ მითითება ექსპლიციტური
ყოფილიყო, ზოგიერთი კი - იმას, რომ მიმთითებელი დებულებით ყოფილიყო
განსაზღვრული დანაშაულის არსებითი ელემენტები და სასჯელი; გარდა ამისა, როგორადაც
ეს კანონმდებლობები იყო განმარტებული, მითითებულ კანონმდებლობას არ უნდა
განევრცო მიმთითებელი კანონმდებლობით დადგენილი კრიმინალიზაციის ფარგლები და,
რაც მთავარია, ორივე მათგანის საფუძველზე, ერთობლიობაში, განჭვრეტადი უნდა
ყოფილიყო შესაბამისი დანაშაულის დამაფუძნებელი ელემენტები და ის, თუ რომელი
მოქმედება თუ უმოქმედობა გამოიწვევდა სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას. არ
არსებობდა კონსენსუსი საკითხში, უნდა ყოფილიყო თუ არა მითითებული დებულებები
განსაზღვრული ბუნებისა ან იერარქიული დონისა (§ 31-35).

შემდეგ დიდმა პალატამ დასკვნაში დაწვრილებით გადმოსცა განსაზღვრულობისა და

განჭვრეტადობის თაობაზე თავისი პრეცედენტული სამართლით შემუშავებული პრინციპები
კონვენციის მე-7 მუხლის საფუძველზე; მათ შორის ის, რომ მხოლოდ კანონით შეიძლებოდა
განსაზღვრული ყოფილიყო დანაშაული და სასჯელი; რომ მე-7 მუხლი არა მარტო
კრძალავდა მოქმედი დებულებების წარსულში მომხდარ ფაქტებზე გავრცელებას, არამედ
მოითხოვდა რომ სისხლის სამართალი არ ყოფილიყო ექსტენსიურად ჩამოყალიბებული
ბრალდებულის საზიანოდ, მაგალითად, სასჯელის ანალოგიის გამოყენების გზით; რომ
განსაზღვრულობის მოთხოვნა მაშინ იქნებოდა დაკმაყოფილებული, როდესაც შესაძლებელი
იქნებოდა შესაბამისი საკანონმდებლო დებულებების საფუძველზე, თუნდა სამართლებრივი
დახმარების გზით, იმის განჭვრეტა, თუ რომელი აქტი გამოიწვევდა სისხლისსამართლებრივ
პასუხისმგებლობას და სხვ. (§60) პუნქტები); შემდეგ, ისევ პრეცედენტების საშუალებით
განმარტა, რომ „კანონი/სამართალი“( “Law”) მოცავდა ხელმისაწვდომიბისა და
განჭვრეტადობის თვისებრივ მახასიათებლებს, რომლებიც შეეხებოდა როგორც „დანაშაულს“
ისე „სასჯელს“; თუმცა ყოველთვის არსებობდა მეტ-ნაკლებად ბუნდოვანი ცნებები,
რომელთა დაზუსტებაც სასამართლოს ინტერპრეტაციის საგანი იყო. მართალია, სიზუსტე
უაღესად მნიშვნელოვანი იყო, მაგრამ მას შეეძლო ასევე გამოეწვია მეტისმეტი
345
დიდი პალატის მითითებით, მათ შორის 21 ქვეყანა ამგვარ ტექნიკას იყენებდა კონსტიტუციურ
წესრიგის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთან მიმართებაში. იმ ქვეყნებს შორის, რომლებიც
იყენებდნენ ამ ტექნიკას დანაშაულის განსასაზღვრად, 11 ქვეყანა უთითებდა კონსტიტუციური
სამართლის ძირითად პრინციპებსა ან ცნებებზე, ხოლო 3 მათგანი- კონსტიტუციური სამართლის
სპეციფიკურ წესებზე. მითითებები კონსტიტუციური სამართლის მიღმა კი მოიძებნა 4 ქვეყანაში.

305
სწორხაზოვნება; კანონს უნდა შეენარჩუნებინა ცვლად გარემოებებთან ადაპტაციის
შეაძლებლობა ; მე-7 მუხლი არ უნდა წაკითხულიყო იმგვარად, თითქოს იგი
არალეგიტუმურად აცხადებდა სისხლის სამართლის დებულებების თანდათანობით
განმარტებას საქმიდან საქმეზე სასამართლო ინტერპრეტაციების გზით და იმის
უზრუნველყოფით, რომ ასეთი განვითარება იქნებოდა დანაშაულის არსთან შეთავსებადი
და, იმავდროულად, გონივრულად განჭვრეტადი; თუმცა, ხელმისაწვდომი და
გონივრულად განჭვრეტადი სასამართლო განმარტებების არარსებობა შეიძლებოდა
დარღვევის აღიარების საფუძველი გამხდარიყო (§ 60). შემდეგ კიდევ უფო ჩაშალა
აღნიშნული საკითხები შესატყვისი პრეცედენტების დაწვრილებითი ანალიზით.

სასამართლომ, შესაბამის საქმეებზე მითითებით, განმარტა, რომ, მართალია, მას აქამდე

ექსპლიციტურად არ ჰქონდა მიღებული გადაწყვეტილებები მიმთითებელი
კანონმდებლობისა თუ ბლანკეტური მითითებების საკითხზე, თუმცაღა, მე-7 მუხლის
კონტექსტში უკვე განხილული ჰქონდა მსგავსი საქმეები, რომლებიც შეეხებოდა დანაშაულის
დამაფუძნებელი ელენეტების განსაზღვრას კონსტიტუციური სამართლის ან სამართლის
სხვა დარგების დებულებებსა თუ პრინციპებზე მითითებით ( § 64-65). აქვე სასამართლომ
აღნიშნა, რომ არცერთ ამ საქმეში ექსპლიციტურად არ იდგა საკითხი, ეწინააღმდეგებოდა თუ
არა ამგვარი მიმთითებელი ტექნიკა, როგორც ასეთი, მე-7 მუხლს. ისინი უფრო იმას
შეეხებოდა, იყო თუ არა მიმთითებელი და მითითებული დებულებები ერთობლიობაში
საკმარისად ცხადი მათი გამოყენებისას (§67); სასამართლოს ასევე დადგენილი ჰქონდა, რომ
კონსტიტუციის ნორმის მითითება, რომელსაც ფართო და ზოგადი შინაარსი გააჩნდა,
თვისთავად წარმოშობდა მე-7 მუხლის საკითხს (§ 68); შემდეგ სასამართლომ აღნიშა, რომ
მოცემულ საქმეში, მითითებული კონსტიტუციური დებულება შესაძლოა მართლაც იყო
ჩამოყალიბებული ზოგადი და ძალზე აბსტრაქტული ფორმით. აბსტრაქციის მაღალი
ხარისხის გამო ამგვარი დებულებების განვითარება ხდებოდა ხოლმე უფრო დაბალ
იერარქიულ დონეზე, მათ შორის არაკოდიფიცირებული კონსტიტუციური ჩვეულებებისა და
საამართლოს იურისპრუდენციის მეშვეობით. ფუნდამენტური კონსტიტუციური
პრინციპების კონტექსტში, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ ხელისუფლების განაწილებას,
სასამართლოს Haard -ის საქმეში გადაწყვეტილი ჰქონდა, რომ მე-7 მუხლი არ გამორიცხავდა
იმას, რომ არსებული კონსტიტუციური პრაქტიკის მტკიცებულებას შეიძლება
ჩამოეყალიბებინა იმ დანაშაულის განჭვრეტადობის თაობაზე ეროვნული სასამართლოს
შეფასების ნაწილი, რომელიც კონსტიტუციური ბუნების დებულებას ეფუძნებოდა და რომ
ახლა სასამართლო ვერ ხედავდა ამ მიდგომაზე უარის თქმის მიზეზს ( § 69).

ამგვარად, სასამართლოს დასკვნით, მისი პრეცედენტული სამართლიდან გამომდინარეობდა,

რომ სისხლის სამართალში „ბლანკეტური მითითებისა“ თუ „მითითებითი კანონმდებლობის
გამოყენება“ არ ეწინააღმდეგებოდა მე-7 მუხლს; მისთვის მისაღები იყო ამგვარი ტექნიკის
გამოყენება; განჭვრეტადობის მთავარი საკითხი კი კონკრეტული საქმის მიხედვით უნდა
გადაწყვეტილიყო (§ 70). უფრო მეტიც, შედარებით სამართლებრივი ანალიზი აჩვენებდა,

306
რომ ხელშემკვრელი სახელმწიფოების უმრავლესობა იყენებდა ამ ტექნიკას სისხლის
სამართალში კონსტიტუციურ წესრიგის წინააღმდეგ დანაშაულთა განსაზღვრისას (§§ 70-71);
თუმცა მე-7 მუხლთან შესატყვისობისათვის ამ ტექნიკას უნდა უზრუნველეყო „კანონის
ხარისხის“ მოთხოვნები (სიზუსტე, ხელმისაწვდომობა და განჭვრეტადობა მისი გამოყენების
დროს) და რომ ორივე დებულებას ერთობლიობაში ცხადი უნდა გაეხადა, თუნდაც
სამართლებრივი დახმარების გზით, თუ რომელი ქმედებები გამოიწვევდა
სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას (§ 72). სასამართლომ შემდეგ დასძინა, რომ
ყველაზე ეფექტიან გზას განჭვრეტადობის უზრუნველყოფისათვის წარმოადგენდა ის, რომ
მიმთითებელ დებულებას დანაშაულის დამაფუძნებელი ელემენტები დაედგინა, ხოლო
მითითებული დებულება კი ყოფილიყო ექსპლიციტური და არ გაეფართოვებინა
მიმთითებელი დებულებით დადგენილი კრიმინალიზაციის ფარგლები. ყველა შემთხევვაში,
ეს ეროვნულ სასამართლოს უნდა გადაეწყვიტა, იყო თუ არა ორივე დებულების
საფუძველზე, ერთობლიობაში, პასუხისმგებლობის შესაძლებლობა განჭვრეტადი (§§ 73, 74).

კანონის უკუქცევითი გამოყენების აკრძალვა განგრძობად დარღვევებთან მიმართებაში

გადაწყვეტილება საქმეზე Rohlena v. the Czech Republic აზუსტებს სასამართლოს

იურისპრუდენციას ცნების - „განგრძობადი სისხლისსამართლებრივი დარღვევა“ - შინაარსსა
და მის გამოყენების სფეროში. ეს ცნება განხილული იყო ჩეხეთის სასამართლოების მიერ
მოქმედი კანონის საფუძველზე ბოლო დარღვევის ჩადენის მომენტთან მიმართებაში.
მომჩივანა კერძოდ მიუთითა, რომ მისი მსჯავრდება ოჯახური ძალადობისათვის მოიცავდა
იმ ფაქტებსაც, რომლებიც მან ჩაიდინა მანამდე, სანამ შესაბამისი ქმედების კრიმინალიზაცია
მოხდებოდა 2004 წელს.

ამ საქმეზე მიღებული დიდი პალატის გადაწყვეტილება სწორედ იმით არის საინტერესო, თუ

როგორ განიხილავს იგი განგრძობადი სისხლისსამართალდარღვევების სპეციფიკურ
საკითხს კონვენციის მე-7 მუხლის საფუძველზე.

სასამართლომ დაადგინა, რომ რამდენადაც მომჩივნის ადრეული ქმედებები წარმოადგენდა

დასჯად ქმედებას იმხნად მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსით და მოიცავდა იმ
დარღვევის დამაფუძნებელ ელემენტს, რაც შემდგომ დაემატა კოდექსს, მიტომ ასეთი
შემთხვევა არ წარმოადგენდა სისხლის სამართლის კანონის რეტროაქტიულ გამოყენებას,
რომელიც კონვენციას დაარღვევდა. დამატებით, დარღვევას, რომლისთვისაც მომჩივანი
გაასამართლეს, გააჩნდა საფუძველი მისი ჩადენის დროს მოქმედ ეროვნულ
კანონმდებლობაში და საკმაოდ ცხადადაც იყო განსაზღვრული. ამდენად, იგი
აკმაყოფილებდა განჭვრეტადობის მოთხოვნას კონვენციის მე-7 მუხლის მიზნებისათვის.
სასამართლომ, შესაბამისად, არ ცნო კონვენციის მე-7 მუხლის დარღვევა.

307
უფრო მძიმე სასჯელის დაკისრების აკრძალვა

მე-7 მუხლი მოიცავს შედარებით უფრო მსუბუქი სისხლის სამართლის კანონის

რეტროაქტიულობის პრინციპს. ეს იმას ნიშნავს, რომ როდესაც არსებობს განსხვავება
დანაშაულის ჩადენის დროსა და საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე მოქმედ სისხლის
სამართლის კანონებს შორის, უნდა გამოყენებულ იქნას ის კანონი, რომელიც უფრო
კეთილგანწყობილია ადამიანის მიმართ.

საქმე აშუღი საფრანგეთის წინააღმდეგ : მომჩივანს ბრალად ედებოდა ნარკოტიკების

ტრეფიკინგის განმეორებით (მეორედ) ჩადენა. მას სასჯელი დაუმძიმდა კანონის იმ
ცვლილების შესაბამისად, რომელიც მიღებული იქნა იმის შემდეგ, რაც პირველი
დანაშაულისათვის უკვე მოხდილიც ჰქონდა სასჯელი. სასამართლომ არ ცნო დარღვევა,
რადგან მეორე დანაშაულის ჩადენის დროს ახალი კანონი საკმარისად ხელმისაწვდომი და
განჭვრატადი იყო.

უფრო მძიმე სასჯელი დაკისრების აკრძალვა მოიცავს ისეთ შემთხვევებსაც, როდესაც არ

ხდება ახალი, უფრო მსუბუქი კანონის გამოყენება. მაგალითად, საქმეში გაბარი მორენო
ესპანეთის წინააღმდეგ, მომჩივანს არ შეუმცირეს სასჯელი, მიუხედავად იმისა, რომ ახალი
კანონი შემამსუბუქებელ გარემოებების შესახებ ითვალისწინებდა სასჯელის შემცირების
შესაძლებლობას.

ტერმინებს - „ სისხლის სამართლის დანაშაული“ და „სასჯელი“ - აქვთ ავტონომიური

მნიშვნელობა. მაგ. ქონების კონფისკაცია სასამართლომ მიიჩნია „სასჯელად“ კონვენციის მე-7
მუხლის გაგებით, და შესაბამისად, მისი რეტროაქტიური გამოყენება არღვევდა მე-7 მუხლს.
მისგან განსხვავებით, დნმ-ს ტესტის ანალიზისათვის ნერწყვის ტესტის აღება ბრალდების
წაყენების შემდეგ - არ იქნა მიჩნეული „ სასჯელად“.

სასამართლოს ასევე მოუწია ემსჯელა იმაზე, წარმოადგენდა თუ არა „პრევენციული

პატიმრობა“ სასჯელს მე-7 მუხლის გაგებით გერმანიაში. ეროვნული კანონმდებლობით იგი
მიიჩნეოდა პრევენციულ ღონისძიებად და არა სასჯელად. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს იყო
„სასჯელი“ მე-7 მუხლის გაგებით, რადგან ეს ღონისძიება გულისხმობდა პირების
განთავსებას ციხეში, და, ამასთან, იყო უფრო მკაცრიც, ვინაიდან მისი მაქსიმალური
ხანგრძლივობა არ იყო განსაზღვრული, მაშინ როდესაც, დანაშაულის ჩადენის მომენტში
სასჯელის ზღვრული ვადა დადგენილი იყო და 10 წელს შეადგენდა. ამგვარად, ვინაიდან
ღონისძიების შეფარდების მომენტში ვადა კანონით განსაზღვრული არ იყო და, მაშასადამე,
შეიძლებოდა ყოფილიყო 10 წელზე მეტი, შესაძლებელი ხდებოდა, რომ მომჩივანი
დაეტოვებინათ პატიმრობაში 10 წელზე მეტი ხნით. დადგინდა დარღვევა.

308
დანაშაულის განგრძობადობის დროს ასევე შეიძლება დაირღვეს მე-7 მუხლი იმ სისხლის
სამართლის კანონის გამოყენების გამო, რომელიც მოქმედებდა სასჯელის შეფარდების, და
არა ქმედებების ჩადენის მომენტში.

ამგვარად, კონვენცია და მისი მე-7 მუხლი ვერ გახდება თავშესაფარი უსამართლო კანონებისა
და მათი აღმსრულებლებისათვის.

უფრო მსუბუქი სისხლის სამართლის კანონის დადგენის კრიტერიუმები

მართალია, კონვენციის მე-7 მუხლით დადგენილი პრინციპი, რომ უკუქცევითი ძალა უნდა
მიეცეს ახალ კანონს, რომელიც აუქმებს ან სხვაგვარად ამსუბუქებს სისხლისსამართლებრივ
პასუხისმგებლობასა და სასჯელს, უდავო და ეჭვგარაეშეა, მაგრამ ზოგჯერ პრობლემური
ხდება საკუთრივ უფრო მსუბუქი ნორმის განსაზღვრა ორი სისხლისსამართლებრივი ნორმის
შედარებისას.

სხვა საკითხებთან ერთად, სწორედ ამ დროს გამოსაყენებელ კრიტერიუმებს შეეხებოდა

სომხეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს ერთერთი შეკითხვა, რომელზედაც ევროპული
სასამართლოს დიდმა პალატამ გამოსცა თავისი 2029 წლის 29 მაისის საკონსულტაციო აზრი.

კონტექსტი: სომხეთის შიდა სასამართლოებს უნდა გადაეწყვიტათ საკითხი - რომელი კანონი

უნდა გამოეყენებინათ სომხეთის ყოფილი პრეზიდენტის ბ-ნი კოჩარიანის მიმართ -
რომელსაც ბრალი ედებოდა კონსტიტუციური წესრიგის წინააღმდეგ მიმართული
დანაშაულისათვის - ქმედების ჩადენის დროს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსი თუ
შემდგომ მიღებული, ვინაიდან პრობლემატური გახდა თავად იმის შეფასება, ამსუბუქებდა
თუ არა ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი ნორმა პასუხისმგებლობას
ჩდენილი სავარაუდო დანაშაულისათვის. თავის მხრივ ეს სირთულე გამოიწვია იმ
გარემოებამ, რომ ქმედების ჩადენის დროს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის ნორმა
უფრო ფართო იყო იმ გაგებით, რომ დანაშაულად აცხადებდა ნებისმიერ ქმედებას, რომელიც
მიზნად ისახავდა კონსტიტუციური წესრიგის ძალადობით დამხობას, მაშინ როდესაც,
შემდეგ მიღებული ნორმა მხოლოდ იმ ქმედებებს აცხადებდა დანაშაულად, რომლებიც
გულისხმობდა კონსტიტუციის შესაბამისი მუხლებით გათვალისწინებული ფუნდამენტური
კონსტიტუციური პრინციპების დე ფაქტო გაუქმებას/ელიმინაციას. თუმცა, შეფასებას
ართულებდა ის გარემოება, რომ, სხვა ასპექტში, ძველი კოდექსის ნორმა უფრო ვიწრო იყო,
რამდენადაც მოიცავდა ძალადობის ელემენტს, რომელიც აღარ იყო აუცილებელი ელემენტი
ახალი კოდესის შესაბამისი ნორმით განსაზღვრული დანაშაულისათვის. ასე რომ, ძველი
ნორმა ერთ ასპექტში უფრო ფართო იყო და მეორე ასპექტში უფრო ვიწრო, რაც ართულებდა
მათ საფუძველზე აღწერილ დანაშაულთა სიმძიმის ხარისხების შედარებას. სწორედ ამის

309
გამო მიმართა 1-ლი ინსტანციის საერთო სასამართლომ, ვინც ბ-ნი კოჩარიანის საქმეს
განიხილავდა, საკონსტიტუციო სასამართლოს, ხოლო ამ უკანასკნელმა კი - დიდ პალატას
შეკითხვით, თუ რა კრიტერიუმები უნდა გამოაყენებინა ასეთ შემთხვევაში კონვენციის მე-7
მუხლის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად, რომელიც საერთოდ კრალავდა სისხლის
სამართლის კანონის უკუქცევითი გამოყენებას, მაგრამ მოითხოვდა უფრო მსუბუქი
კანონისათვის უკუქცევითი ძალის მინიჭებას.

დიდმა პალატამ დასკვნაში აღნიშნა, რომ ჩვეულებრივ, უნდა გამოყენებული ყოფილიყო

ბრალდებულის მიმართ უფრო კეთილმოსურნე კანონი, კანონების შედარებისას კი შეფასება
უნდა განხორციელებულიყო კონკრეტიზაციის პრინციპის მეშვეობით და რომ ეს წესები მას
უკვე დადგენილი ჰქონდა თავისი პრეცედენტული სამართლით. მართლია პრეცედენტები
ამომწურავად არ ადგენდა ყველა კრიტერიუმს, მაგრამ დასკვნის გაკეთება შესაძლებელი
იყო სასამართლოს მიერ დადგენილი მიდგომებისა და იმ ფაქტების საფუძველზე, რომლებიც
ეროვნული სასამართლოების მიერ იყო დადგენილად მიჩნეული. (§§ 79, 80, 86) ასევე
განმარტა, რომ მნიშვნელობა არ ჰქონდა დანაშაულის ფორმალურ კლასიფიკაციას (§ 87) და
რომ შედარება უნდა განხორციელებულიყო არა დანაშაულის განსაზღვრებებს შორის in
abstracto, არამედ in concreto - საქმის კონკრეტული გარემოებების საფუძველზე (§ 88).
დასკვნაში სასამართლომ დაწვრილებით წარმოადგინა თავისი პრეცედენტები, სადაც
სწორედ in concreto შეფასების შედეგად დაადგინა, რომ შესაბამისმა მომჩივანმა ვერ
ისარგებლა უფრო მსუბუქი სასჯელის პრივილეგიით (§ 89) და დამატებით ისიც განმარტა,
რომ კონკრეტიზაციის პრინციპი სასჯელთან ერთად, თანაბრად შეხებოდა დანაშაულათა
განსაზღვრებების შედარებას; (§ 90) დაბოლოს, დიდმა პალატამ კიდევ ერთხელ მიუთითა,
რომ ეროვნული სასამართლოების შესაფასებელი იყო, თუ რომელ ნორმას გამოიყენებდნენ
და ეს უნდა მოეხდინათ კონკრეტიზაციის პრინციპის გამოყენებით, რაც მოცემულ
შემთხვევაში იმას ნიშნავდა, რომ ერთმანეთისთვის უნდა შეედარებინათ სამართლებრივი
შედეგები, რაც შეიძლება მოჰყოლოდა უშუალოდ ბრალდებულისათვის, ბ-ნი
კოჩარიანისათვის, ძველი და ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის ნორმების გამოყენებას
მის მიმართ. შემდეგ კიდევ უფრო გაუმარტივა პასუხი და განუმარტა, რომ თუ ძველი
კოდექსის გამოყენების შემთხვევაში, ბრალდებულისათვის უფრო მძიმე შედეგი დადგებოდა,
მაშინ უნდა გამოეყენებინათ ახალი კოდექსი, ხოლო თუ ახალი კოდექსის გამოყენების
შემთხვევა უკავშირდებოდა უფრო მძიმე შედეგების მოსალოდნელობას, მაშინ უნდა
გამოეყენებინათ ძველი (§§ 90-91).346

მუხლი 8. - პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემა

346
იხილეთ დიდი პალატის 2020 წლის 29 მაისიის საკონსულტაციო აზრი.

310
 ფარგლები და ცნებების განმარტება

მე-8 მუხლი იცავს 4 ძირითად უფლებას:

 პირადი ცხოვრება
 ოჯახური ცხოვრება
 საცხოვრებელი
 კომუნიკაცია

სახელმწიფოს ვალდებულებები ძირითადად ნეგატიურია, მაგრამ სახელმწიფოს ეკისრება

ძლიერი პოზიტიური ვალდებულებებიც, მოახდინოს დარღვევების პრევენცია და ხელი
შეუწყოს ადამიანებს ამ უფლებებით ეფექტიან სარგებლობაში.

კონვენციის მე-8 მუხლით გათვალისწინებული უფლებები დიდი დაცვით სარგებლობს.

სასამართლომ მიუთითა, რომ ამ უფლებებში სახელმწიფოს ჩარევის გასამართლებლად
„განსაკუთრებით სერიოზული მიზეზები“ არის საჭირო.

1. პირადი ცხოვრება:

ფარგლები

„პირადი ცხოვრება“, კონვენციის გაგებით, არ ამოიწურება ადამიანის პირადი ცხოვრების

შიდა სფეროთი. იგი ვრცელდება ადამიანის გარესამყაროსთან ურთიერთობაზეც. პირადი
ცხოვრება მოიცავს მრავალ ასპექტს: ადამიანის ფიზიკურ, ფსიქოლოგიურ და მორალურ
ერთიანობას, კერძოდ, მის ფიზიკურ და სოციალურ იდენტობას, ფსიქიკურ ჯანმრთელობას,
პირადი ცხოვრების განვითარების უფლებას, ეთნიკურ იდენტობას, სექსუალურ იდენტობას,
სექსუალურ ორიენტაციას, ქორწინების სტატუსის აღიარებას, ურთიერთობებს პროფესიულ
სფეროში, კანონმდებლობას ორსულობის შეწყვეტის თაობაზე, პირადი რეპუტაციის დაცვას,
საზოგადოებრივი დაწესებულებების ხელმისაწვდომობას შეზღუდული უნარიანობის
ადამიანებისათვის, ევთანაზიის უფლების აკრძალვას (რომელიც პირად ცხოვრებაში
ჩარევად, მაგრამ მაგრამ პროპორციულად განიხილება).

პირადი იდენტობა

311
სასამართლოს არასდროს დაუდგენია, რომ თვითგანსაზღვრის უფლება წარმოადგენდა მე-8
მუხლით დაცულ უფლებას, თუმცა, მიუთითა, რომ პირადი ავტონომია წარმოადგენდა
პირადი ცხოვრების უმნიშვნელოვანეს პრინციპს.

ტრანსსექსუალებთან დაკავშირებულ საქმეებში გამოჩნდა, რომ პერსონალური იდენტობის

საკითხი არ შემოიფარგლება მხოლოდ პრაივესის უფლებებით, იგი იმავდროულად მოიცავს
ინტერესს, რომ ადამიანის პერსონალურ იდენტურობას მიეცეს ოფიციალური აღიარება.

გენდერული იდენტობა 347

პირადი იდენობის საქმეებიდან სასამართლოს ყველაზე უფრო ხშირად მოუწია გენდერულ

იდენტობის საკითხებთან შეხება. მათ შორის, არაერთი საქმე უკავშირდებოდა გენდერის
ცვლილების კანონით აღიარებაზე ხელისუფლების უარს. ადრე სტრასბურგის სასამართლო
თავს იკავებდა დარღვევა ეცნო ამ ტიპის საქმეებში და ეყრდნობოდა ერთიანი ვეროპული
კონსენსუსის არარსებობას გენდერის ცვლილების აღიარების საკითხში და ხელშემკვრელ
სახელმწიფოებს ამ სფეროში შფასების თავისუფლების დიდ ფარგლებს უტოვებდა. თუმცა,
ბოლოს შეცვალა თავისი მიდგომა. კერძოდ:

საქმეში Rees v. the United Kingdom348 (1986) ტრანსსექსუალმა (ქალიდან მამაკაცად) იჩივლა,
რომ გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობა არ იძლეოდა მისი რეალური მდგომარეობის
სამართლებრივი სტატუსის მინიჭების შესაძლებლობას. სასამართლომ მაშინ ვერ ჰპოვა
კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა, რადგან, მომჩივნის მოთხოვნის დაკმაყოფილება
დაბადების რეგისტრაციის სისტემის ძირფესვიან მოდიფიცირებას მოითხოვდა, რაც
სერიოზული ადმინისტრაციულ ტვირთს გულისხმობდა, ასევე, გარკვეულ ვალდებულებებს
დანარჩენი მოსახლეობისათვის. სასამართლომ ისიც გაითვალისწინა, რომ სამედიცინო
ჩარევის ხარჯები, რაც მომჩივნს დასჭირდა, სწორედ სახელმწიფომ გადაიხადა. თუმცა,
სასამართლომ აღიარა იმ პრობლებისა და მორალური სატანჯველის სერიოზულობა, რასაც
მომჩივანი განიცდიდა და მიუთითა, რომ მომავალში მეცნიერული თუ სოციალური
განვითარების კვალობაზე უნდა გადადგმული შესატყვისი ნაბიჯები. (§ 47). მან არც
კონვენციის მე-12 მუხლის დარღვევა დაადასტურა და მიუთითა, რომ ქორწინების
ტრადიციული გაგება ეფუძნებოდა ბიოლოგიურად საპირისპირო სქესის ადამიანებს შორის
კავშირს და რომ სახელმწიფოებს თავად უნდა დაერეგულირებინათ ქორწინების საკითხები.

სასამართლომ შეინარჩუნა ეს მიდგომა ორიოდე წლის შემდეგ განხილულ ასევე საქმეში

Cossey v. the United Kingdom349 სადაც ასევე ვერ ჰპოვა მე-8 და მე-12 მუხლების დარღვევა.
თუმცა, კიდევ ორი წლის შემდეგ, საქმეში B. v. France350, სასამართლომ პირველად აღიარა
მე-8 მუხლის დარღვევა ტრანსსექსუალების სამართლებრივად აუღიარებლობის გამო.

347
გენდერული იდენტობის საკითხზე იხ:
https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Gender_identity_ENG.pdf
348
Rees v. the United Kingdom, no. 9532/81, 17 October 1986;
349
Cossey v. the United Kingdom, no. 10843/84, 27 September 1990,
350
B. v. France, no. 13343/87, 25 March 1992

312
ტრანსსექსუალმა (მამაკციდან ქალად) იჩივლა, რომ საფრანგეთის ხელისუფლებამ უარი
უთხრა მოთხოვნაზე, რომ სამოქალაქო სტატუსის რეგისტრაციიაში განეხორციელებინა
ცვლილება მისი სურვილის შესაბამისად. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის
დარღვევა, თუმცა, სხვადასხვა ფაქტორებით, განასხვავა ეს საქმე წინა ინგლისური
საქმეებისაგან. ინგლისურ საქმეებში მომჩივანი მოითხოვდა უშუალოდ დაბადების
მოწმობაში საქესის შეცვლას, მაშინ როდესაც ფრანგულ საქმეში მოთხოვნა შეეხეოდა
ინფორმაციის დამატებას.

1998 წელს სასამართლოს კიდევ ერთხელ მოუხდა ტრანსსექსუალებზე ინგლისური

კანონმდებლობის შეფასება კონვენციის მე-8 მუხლის ჭრილში. მხედველობაშია საქმე
Sheffield and Horsham v. United Kingdom351, სასამართლომ ისევ უარი თქვა გადაეხვია თავისი
ძველი პრეცედენტებისაგან და მიუთითა, რომ ტრანსსექსუალიზმი წარმოშობდა
კომპლექსურ მეცნიერულ, სამართლებრივ, მორალურ და სოციალურ საკითხებს, რა
საკითებზეც არ არსებობდა საერთო პოზიცია, რომელიც გაზიარებული იქნებოდა ევროპის
საბჭოს წევრ სახელმწიფოთა უმრავლესობაში (§ 58). მან არ დაადგინა კონვენციის დარღევა,
თუმცა კვლავ მიუთითა ეს საკითხი მუდმივი ყურადღების საგანად უნდა დარჩენილიყო
იმის გათვალისწინებით, თუ როგორ სწარაფად იზრდებოდაარაერთ საზოგადოებაში
ტრანსსექსუალთა აღიარება(§ 60).

ბოლოს, 2002 წელს, საქმეში Goodwin v. the United Kingdom 352 სასამართლომ დაადგინა, რომ
ახალი იდენტობის კანონიერად არაღიარება მე-8 მუხლის დარღვევას წარმოადგენდა.
მოცემული საქმე შეეხებოდა პირს, რომელმაც სქესის შეცვლის ოპერაცია გაიკეთა, მაგრამ
კანონით რჩებოდა მამაკაცად და ამის გამო, დიდ სტრესსა და განდეგილობას განიცდიდა.
თანაც, სქესის შეცვლის ოპერაცია განახორციელებული იყო ეროვნული ჯანდაცვის
სისტემაში. მომჩივანი აპროტესტებდა, რომ არ ხდებოდა მისი ახალი პოსტ-ოპერაციული
სქესის სამართლებრივი აღიარება, შესაბამისად, ეს გავლენას ახდნდა მის სხვა უფლებებზე,
დაკავშირებულს სოციალურ უზრუნველუოფასთან, პენსიებთან და მამაკაცთან
დაქორწინების შესაძლებლობასთან. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღევა
და დაეყრდნო პოსტ-ოპერაციული ტრანსსექსუალების ახალი სქესის აღიარების საკითხში
მზარდ საერთაშორისო ტენდენციას. მან ასევე აღიარა კონვენციის მე-12 მუხლის დარღვევა
და თქვა, რომ იგი არ მიჰყვებოდა მაინცდამაინც იმ აზრის ჭეშმარიტებას, რომ გენდერის
განსაზღვრება მხოლოდ წმინდა ბიოლოგიურ კრიტერიუმებს რომ უნდა დაყრდნობოდა. (§
100). მანვე მიუთითა, რომ სახელმწიფოს უნდა განესაზღვრა ტრანსსექსუალის
ქორწინებასთან დაკავშირებული ფორმალური საკითხები, თუმცა არავითარი გამართლება
არ ექნებოდა ტრანსსექსუალების დაბლოკვას, ესარგებლათ ქორწინების უფლებით (§ 103).

შემდგომ საქმეებში სასამართლომ შეინარჩუნა Goodwin-ის საქმეში დაკავებული პოზიცია:

მაგალითად, საქმეში A.P. Garçon and Nicot v. France 353, სამ ტრანსგენდერ პირს, რომლებსაც
სურდათ თავიანთი სქესი და სახელი შეეცვალათ თავიანთ დაბადების მოწმობებში,
ფრანგულმა სასამართლოებმა უარი უთხრეს იმ მოტივით, რომ მათი ახალი სექსუალური

351
Sheffield and Horsham v. United Kingdom, no. 22985/93, 04 September 1998;
352
Goodwin v. the United Kingdom, [GC], no. 28957/95, 11 July 2002;
353
A.P. Garçon and Nicot v. France, no. 79885/12, 6 April 2017;

313
იდენტობა პირობითი იყო, დიდი ალბათობით - სტერილური, და არ ჩანდა, რომ
ცვლილებებს შეუქცევადი ხასიათი გააჩნდა. სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა
და მიუთითა, რომ მოთხოვნა, მათ გარეგნობაში მომხდარ ცვლილებებს ჰქონოდა შეუქცევადი
ხასიათი, სწორი არ იყო. თუმცა მე-8 მუხლის დარღვევა არ ცნო მათთვის იმ ვალდებულების
დაკისრებისას, დაემტკიცებინათ, რომ გენდერულ აშლილობას განიცდიდნენ ანდა
ჩაეტარებინათ სამედიცო გამოკვლევა. სასამართლომ მიუთითა, რომ მართალია, არ
არსებობდა საერთო ევროპული კონსენსუსი, მაგრამ ევროპის საბჭოს სულ მცირე 11 ქვეყანაში
ჩატარებული იყო შესაბამის რეფორმები, ხოლო სხვა ქვეყნებში კი მემდინარეობდა
დისკუსიები ასეთივე რეფორმებზე პოსტ-ოპერაციული ტრანსგენდერი ადამიანების
აღიარების მიზნით.

სულ ახლახან , კიდევ ერთი მსგავსი საქმე X v. ‘the former Yugoslav Republic of Macedonia’ 354
განიხილა სასამართლომ. იგი შეეხებოდა ტრანსგენდერისათვის მიცემულ უარს შეეცვალა
გენდერზე მითითება ოფიციალურ დოკუმენტებში. იუსტიციის მინისტრმა მისი მოთხოვნა
უარყო იმ საფუძვლით, რომ არ არსებობდა გენიტელიებზე ოპერაციის ჩატარების
მტკიცებულება, მიუხედავად იმისა, რომ კანონში ამგვარი მტკიცებულების მოთხოვნა არ
არსებობდა. სასამართლომ დაადასტურა მე-8 მუხლის დარღვევა.

საქმეში Hämäläinen v. Finland355 პოსტოპრაციული სქესის აღიარების საკითხი გადაიჯაჭვა

ერთსქესიანთა ქორწინების აღიარების საკითხთან. მომჩივანი იყო დაქორწინებული ყოფილი
მამაკაცი, რომელმაც ოპერაციის გზით შეიცვალა სქესი და სახელი, მაგრამ მის მოთხოვნას,
დაერეგისტრირებინათ ქალად, უარი ეთქვა და განემარტა, რომ ეს მხოლოდ მაშინ იქნებოდა
შესაძლებელი, თუ მისი ქორწინება შეიცვლებოდა „სამოქალაქო პარტნიორობით“, ანდა
განქორწინდებოდა. შესაბამისად, უარის მიზეზი გახდა ის, რომ კანონით, ფინეთში,
დაშვებული არ იყო ერთქესიანთა ქორწინება. მომჩივანმა საკითხი დააყენა კონვენციის მე-8,
მე-12 და მე-14 მუხლების ჭრილში.

სასამართლომ არ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღევა. დიდმა პალატამ საკითხი განიხილა არა
იმდენად ნეგატიური, არამედ პოზიტიური ვალდებულებების ჭრილში. მან გაითვალისწინა,
რომ ერთსქესიანი ქორწინების დაშვების საკითხში არ არსებობდა საერთო ევროპული
კონსენსუსი. არ არსებობდა კონსენსუსი არც იმ საკითხში, თუ როგორ უნდა
გადაწყვეტილიყო გენდერის აღიარების საკითხი პირის მიმართ, რომელიც უკვე იმყოფებოდა
ქორწინებაში. შესაბამისად, შეფასების თავისუფლების ფარგლები, რითაც სახელმწიფოების
სარგებლობდნენ, ამ სფეროში კვლავ საკმაოდ ფართო უნდა ყოფილიყო (§ 75). ქორწინების
„რეგისტრირებულ პარტნიორობად“ შეცვლის მოთხოვნა ვერ ჩაითვლებოდა
არაპროპორციულ ღონისძიებად და დასაშვებად შეიძლებოდა მიჩნეულიყო, ვინაიდან
„რეგისტრირებული პარტნიორობა“ ერთი სქესის წყვილებისათვის უზრუნველყოფდა ისეთ
სამართლებრივ დაცვას, რომელიც თითქმის იდენტური იყო დაცვისა, რომლითაც
ქორწინებაში მყოფი წყვილები სარგებლობდნენ. „სამოქალაქო პარტიორობა“ უფლებრივად

354
X v. ‘the former Yugoslav Republic of Macedonia’, no. 22457/16), 17 January 2019;
355
Hämäläinen v. Finland, [GC], no. 37359/09, 16 July 2014;

314
თითქმის არ განსხვავდებოდა „ქორწინებისაგან“. სტატუსის ამგვარი ცვლილება არ
მოახდენდა არავითარ გავლენას წყვილის ოჯახურ ცხოვრებაზე, მათ შორის, შვილებთან
ურთიერთობის საკითხში. შესაბამისად, სახელმწიფოს, მე-8 მუხლით ნაგულისხმები
პოზიტიური ვალდებულებები არ ჰქონდა დარღვეული.

სასამართლომ უარყო მე-14 მუხლის დარღვევაც. რაც შეეხებოდა ქორწინების უფლებას,

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ მე-12 მუხლთან მიმართებაში ცალკე საკითხი არ
წარმოიშობოდა.

ნებართვა სქესის შეცვლის ოპერაციაზე

356
საქმე Y.Y. v. Turkey შეხებოდა თურქეთის ხელისუფლების უარს სქესის შეცვლის
ოპერაციის ნებართვაზე. მომჩივანი ცდილობდა მოეპოვებინა ნებართვა სქესის შეცვლის
ქირურგიულ ოპერაციაზე, მაგრამ უარი უთხრეს იმ მოტივით, რომ არ იყო ზუსტად
დადგენილი, რომ მას არ გააჩნდა განაყოფიერების უნარი. ნებართვა გაიცემოდა მხოლოდ
მაშინ, თუ პირს არ გააჩნდა განაყოფიერების უნარი. შიდა სასამართლოები დაეყრდნენ
სამოქალაქო კოდექსს. სადავო არ იყო, რომ სხვა მხრივ, იგი აკმაყოფილებდა სქესის შეცვლის
მიზნით ქირურგიული ჩარევის პირობებს. მომჩივანმა, რომელიც საჩივრის შეტანის
მომენტისათვის რეგისტრირებული იყო ქალად, გააპროტესტა თავისი პირადი ცხოვრების
უფლების დარღვევა და მიუთითა, რომ შეუთავსებლობა, რაც არსებობდა მამაკაცად
საკუთარი თავის აღქმასა და მის ფიზიკურ მოცემულობას შორის, დადასტურებული იყო
სამედიცინო დასკვნებით და რომ მას, ამის მიუხედავად, არ ეძლეოდა ამ შეუთავსებლობის
დასრულების შესაძლებლობა. მომჩივანმა თანხმობა მიიღო მხოლოდ 2013 წელს, პირველი
უარიდან 5 წლისა და 7 თვის შემდეგ. შიდა სასამართლოებმა საკითხი გადაწყვიტეს იმ
საკითხის განუხილველად, ჰქონდა თუ არა მას განაყოფიერების უნარი. მომჩივნის აზრით,
სახელმწიფომ დაარღვია მე-8 მუხლით დაცული მისი პირადი ცხოვრება.

ამ საქმემ აღძრა ახალი საკითხი, სადაც, სხვა ტრანსსექსუალური საქმეებისაგან

განსხვავებით, სასამართლოს უნდა განეხილა სქესის შეცვლის ოპერაციისათვის დადგენილი
პირობების შესაბამისობა კონვენციის მე-8 მუხლთან. ძველ საქმეებში, პრობლემურ საკითხებს
წარმოადგენდა ოპერაციის შემდგომ, ტრანსსექსუალთა პირადი ცხოვრების უფლებების
დაცვა.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ ოპერაციაზე უარი წარმოადგენდა მომჩივნის სექსუალურ

იდენტობაში და, მისი არჩევანით, ამ სქესის საფუძველზე მისი პერსონალური განვითარების
უფლებებში ჩარევას. სასამართლომ დაადასტურა, რომ ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით,
სქესის შეცვლის ოპერაციები ექვემდებარებოდა სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირებას.
თუმცა, მან ღიად დატოვა საკითხი, ემსახურებოდა თუ არა იმავე ლეგიტიმურ მიზანს ისეთი
პირობის შემოტანა, როგორიც იყო „განაყოფიერების უუნარობა“, რაც თურქეთის შიდა
კანონმდებლობით სავალდებულო პირობას წარმოადგენდა. ევროსაბჭოს არაერთ ქვეყანაში

356
Y.Y. v. Turkey, no.14793/08, 10 March 2015;

315
სექსის შეცვლის ოპერაციები დაშვებული იყო, ხოლო ახალი პოსტ-ოპერაციული სქესი
აღიარებული იყო კანონის საფუძველზე. ზოგიერთ ქვეყანას უკვე გაუქმებული ჰქონდა
განაყოფიერების უუნარობის მოთხოვნა როგორც ახალი სქესის აღიარების წინაპირობა.
უფრო მეტიც, იმ ქვეყნებში, სადაც ეს პირობა არსებობდა, განაყოფიერების უნარის საკითხი
მხოლოდ ოპერაციის შემდეგ განიხილებოდა. მოცემულ საქმეში კი, შიდა სასამართლოების
საწყისი გადაწყვეტილებების გათვალისწინებით, ცხადი იყო, რომ ამ მოთხოვნის
დაკმაყოფილება აუცილებელი პირობა იყო საკუთრივ ოპერაციაზე ნებართვის მისაღებად.
ამგვარად, კონვენციის მე-8 მუხლი დარღვეული იყო. ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა
მე-8 მუხლის დარღვევა სწორედ იმის გამო, რომ მომჩივანს წლების განმავლობაში
უსაფუძვლოდ ეუბნებოდნენ უარს სქესის შეცვლის ოპერაციაზე. სასამართლომ თქვა, რომ
ტრანსსექსუალების შესაძლებლობა, ჰქონოდათ თავიანთი პიროვნების განვითარების,
ფიზიკური და მორალური ერთიანობის უფლება არ წარმოადგენდა საკითხს, რომელზეც
რაიმე ეჭვი შეიძლება გაჩენილიყო.

საქმე Schlumpf v. Switzerland 357 შეეხებოდა სადაზღვევო კომპანიის უარს, გადაეხადა სქესის
შეცვლის ოპერაციის თანხა იმ მოტივით, რომ მან არ დაიცვა გენდერის შეცვლის ორწლიანი
დალოდების პერიოდი, როგორც ამას ეროვნული პრეცედენტული სამართალი
ითვალისწინებდა. სასამართლომ ცნო მე-8 მუხლის დარღვევა და თქვა, რომ დალოდების
მოთხოვნა მომჩივნის მიმართ გამოყენებული იქნა ავტომატურად, მისი ხანდაზმული სქესის
(67წ) უგულვებელყოფით, რის გამოც უსაფუძვლოს გაჭიანურდა მომჩივნის თავისუფლების
განხორციელება, დროულად მოეხდინა თავისი გენდერული იდენტობის განსაზღვრა.

იდენტობა სუროგაციის დროს

Menneson v. France – შეეხებოდა შიდა ხელისუფლების უარს, ეცნო მშობლის უფლება

ბავშვებზე, რომლებიც დაბადებული იყვნენ საზღვარგარეთ, სუროგატი დედის მიერ.
სუროგაცია საფრანგეთში აკრძალული იყო. სასამართლომ ცნო მე-8 მუხლის დარღვევა.
სასამართლომ მიუთითა, რომ დაბადებული ტყუპები იყვნენ სამართლებრივი
გაურკვევლობის მდგომარეობაში; უცნობი რჩებოდა, ვინ იყვნენ მათი ლეგალური მშობლები,
რაც წარმოადგენდა მათი იდენტურობის არსებით საკითხს. სასამართლომ მიუთითა, რომ
საფრანგეთის ხელისუფლებამ საკმარისად არ გაითვალისწინა ბავშვების საუკეთესო
ინტერესები როცა დაპირისპირებულ ინტერესებს აბალანსებდა.

მორალური და ფიზიკური ერთიანობა

სასამართლოს განმარტებით, „ინდივიდის სხეულთან დაკავშირებული საკითხები ყველაზე

ინტიმური საკითხებია ადამიანის პირად ცხოვრებაში“. შესაბამისად, სავალდებულო

357
Schlumpf v. Switzerland, no. 29002/06, 08 January 2009,

316
სამედიცინო მკურნალობა შეიძლება უფლებებში ჩარევას გულისხმობდეს და მისი
გამართლებულობა მე-8 მუხლის საფუძველზე უნდა იქნეს შეფასებული.

ერთ-ერთი თურქული საქმე შეეხებოდა ჯანმრთელობის მდგომარეობის იძულებით

გამოკვლევას (პატიმრის ცოლს გინეკოლოგიური გამოკვლევის გავლა აიძულეს). დადგინდა
დარღვევა, რადგან ეს გამოკვლევა არც სამედიცინო აუცილებლობას წარმოადგენდა და არც
კანონით იყო სავალდებულო.

სასამართლომ დაადგინა, რომ ფიზიკური ხასიათის სასჯელები, გამოყენებული სკოლის

მოსწავლეების მიმართ როგორც აღზრდისა და სასკოლო დისციპლინის საშუალება,
წარმოადგენდა ფიზიკური და მორალური ერთიანობის დარღვევას, რაც ეწინააღმდეგებოდა
კონვენციის მე-8 მუხლს.

სახელმწიფოს ეკისრება ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება, იქონიოს გაუპატიურების და

ფიზიკური ძალადობის წინააღმდეგ ადეკვატური კანონმდებლობა, ეფექტიანად გამოიძიოს
საქმე და დასაჯოს დამნაშავე.

პირადი სივრცე

პირადი ცხოვრების ცენტრალური სფეროა პირადი სივრცე, რომელში შეჭრის უფლებაც

არავის არა აქვს. პირადი სივრცე მოიცავს ისეთ ადგილებს, როგორიც არის სასტუმროს
ოთახი, ან ციხის საკანი, რაც არ წარმოადგენს „საცხოვრებელს“. ფარული სატელეფონო
მოსმენები და ზედამხედველობა ხელყოფს პირად ცხოვრებას, მაგრამ მისი სხვა ასპექტები
შეიძლება ხელყოფდეს „საცხოვრებელთან“ და „მომოწერასთან“ დაკავშირებულ უფლებებს.

გზებზე ან მაღაზიებში დამონტაჟებული კამერებით თვალთვალი - განიხილება პირადი

ცხოვრების უფლებაში ჩარევად, მაგრამ ასეთი ჩარევა მიჩნეულია „აუცილებელად
დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

ფოტოსურათების პუბლიკაცია ნებართვის გარეშე წარმოადგენს პირადი სივრცის დარღვევას.

თვით ცნობილი პოლიტიკოსიც შეიძლება დაცული იყოს მისი ფოტოსურათის
პუბლიკაციისაგან, როდესაც ეს მის პრაივესიში შეჭრას გულისხმობს. საქმე Von Hannover v
Germany - შეეხებოდა მონაკოს პრინცის - რანიე მე-3-ის - ქალიშვილის ფოტოების გაზეთში
გამოქვეყნებას. მიუხედავად იმისა, რომ მომჩივანი ცნობილი ადამიანი იყო, ეჭვგარეშეა რომ
სხვადასხვა ჟურნალ-გაზეთებში მისი ფოტოების გამოქვეყნება, რომლებშიც აღბეჭდილი იყო
მისი ყოველდღიური ცხოვრება, წარმოადგენდა მის პირად სივრცეში შეჭრას. სასამართლომ
აღიარა, რომ გაზეთის მოქმედება გამომწვევი იყო და აღნიშნა, რომ ეს ფოტოები გადაღებული
იყო მუდმივი ზეწოლისა და დევნის პირობებში და იწვევდა მომჩივნის პირად ცხოვრებაში
უხეშ ჩარევას.

317
ერთ ერთ საქმეში დარღვევა იქნა აღიარებული იმის გამო, რომ მედიას გადაეცა
ადგილობრივი ორგანოების კამერის ჩანაწერი, რომელზეც მომჩივანი იყო გამოსახული
თვითმკვლეობის მცდელობისას. შემდეგ კი ტელევიზიით გადაიცა მომჩივნის
იდენტიფიცირებადი ფოტოები.

ბერძნული საქმეში სასამართლომ დაადგინა დარღვევა იმის გამო, რომ კლინიკამ უფლება
მისცა ფოტოგრაფს გადაეღო ახალდაბადებული ბავშვის სახე მშობელთა თანხმობის გარეშე.

საქმე Konovalova v. Rusiia შეეხებოდა სამედიცინო სტუდენტის დასწრებას მშობიარობის

პროცესზე მშობიარე ქალის ცხადი წერილობითი თანხმობის გარეშე. მას მხოლოდ აცნობეს
ამის შესახებ. სასამართლომ დაადგინა დარღვევა. შიდა კანონმდებლობა არ მოითხოვდა
საავადმყოფოსაგან, მოეპოვებინა მომჩივნის წერილობითი ნებართვა. სასამართლომ
გაითვალისწინა, რომ საქმე შეეხებოდა შესაბამისი სამედიცინო პროცედურების სენსიტიურ
ხასიათს.

საქმეში v. Slovenia სასამართლოს მოუწია შეეფასებინა, წარმოადგენდა თუ არა

ლიტერატურულ ნაწარმოებში რეალური პირის გამოყენება პროტოტიპად, პირად
ცხოვრებაში ჩარევას.

მწერალმა გამოაქვეყნა რომანი, რომელსაც საფუძვლად დაუდო რეალური ქალბატონის

ცხოვრების ისტორია. მომჩივნის მეგობრებმა და მეზობლებმა დაადასტურეს, რომ იოლად
დააკავშირეს რომანის პერსონაჟი მომჩივანთან. სასამართლომ საჩივარი არ მიიღო
განსახილველად, როგორც აშკარად დაუსაბუთებელი. სასამართლომ მიუთითა, რომ
პროტოტიპების გამოყენება წარმოადგენდა ხანგრძლივად დამკვიდრებულ ლიტერატურულ
პრაქტიკას მთელს მსოფლიოში. ეს შემთხვევა თავსდებოთა მხატვრული შემოქმედების
სფეროში, რომელიც დიდი დაცვით სარგებლობდა.

პატიმრები

Szafrańskijudgment -ის საქმე შეეხებოდა პატიმართა პრაივესის საკითხებს ციხის საკანში

სანიტარული საშუალებების გამოყენებისას. მომჩივნის განმარტებით, ტუალეტი
მდებარეობდა საერთო საკნის კუთხეში, შესასვლელთან ახლოს და დანარჩენი სივრცისაგან
გამოყოფილი იყო 1,2 მეტრი სიმაღლის კედლით. ამასთან, არ არსებობდა ტუალეტში
შესასვლელი კარი. ამ საქმეში, ევროპულმა სასამართლომ კონვენციის მე-3 მუხლი არა, მაგრამ
მე-8 მუხლი დარღვეულად ცნო.

სასამართლომ არ გაიზიარა, რომ მოცემულ შემთხვევაში ეს ჩაითვლებოდა კონვენციის მე-3

მუხლით აკრძალულ დამაცირებელ მოპყრობად. მართალია, ზოგიერთ სხვა საქმეში
პრივატულობის შენარჩუნების შეუძლებლობა ციხის საკნებში განთავსებულ ტუალეტებთან
მიმართებაში შეფასებულ იქნა სწორედ ასეთად, მაგრამ ამ საქმეებში მე-3 მუხლის გამოყენება

318
დამატებით ეყრდნობოდა ისეთი დამამაძიმებელი ფაქტორების არარსებობას, როგორიც იყო
გათბობის, ბუნებრივი განათებისა და ვენტილაციის არარსებობა. მომჩივნის საქმეზე კი
ასეთი ფაქტორები არ არსებობდა.

ეს საქმე იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლომ მიუთითა პატიმართა

პრივატულობის მინიმალური სტანდარტების უზრუნველყოფის აუცილებლობაზე საკანში
ტუალეტის გამოყენებისას იქ თანამესაკნეთა არსებობის დროს, რომლის დაუცველობაც
წარმოადგენდა პირადი ცხოვრების პატივისცემის დარღვევას. სასამართლომ მიუთითა, რომ
CPT-ს წესების მიხედვით, სანიტარული საშუალებები, რომლებიც საკანში მხოლოდ
ნაწილობრივ არის საცხოვრებელი სივრციდან გამიჯნული, მიუღებელია, როდესაც საკანში
ერთზე მეტი პატიმარია განთავსებული.

საქმე Biržietis v. Lithuania შეეხებოდა ციხეში წვერის მოშვების აბსოლუტურ აკრძალვას.

სასამართლომ მხედველობაში მიიღო საპარლამენტო ომბუდსმენის მიერ მსგავს საქმეზე
გაკეთებული დასკვნა, რომლის მიხედვით, წვერის აკრძალვა არ იყო გამართლებული არც
ჰიგიენის და არც პირადი იდენტიფიკაციის საჭიროებებით.

საქმეში v. Turkey სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა პატიმრებზე

დაკისრებული შეზღუდვისათვის, თავისი ოჯახის წევრებთან სატელეფონო საუბრისას
გამოეყენებინათ მხოლოდ თურქული ენა.

ქუჩაში გაჩერება და პირადი ჩხრეკა

დარღვევა დადგინდა ინგლისური საქმეებში, სადაც პოლიციას გააჩნდა ფართო უფლებები

ტერორიზმში ეჭვმიტანილების ჩხრეკის ჩატარებაზე. პოლიციას შეეძლო ჩხრეკა ჩაეტარებინა,
„თუ ამას საჭიროდ მიიჩნევდა“ , და „გონივრული ეჭვის“ არსებობა არ იყო აუცილებელი.

პასპორტის ჩამორთმევა

ერთ-ერთ თურქული საქმეში სასამართლომ ცნო დარღვევა მომჩივნის პასპორტის

კონფისკაცის გამო 15 წლით, რა პერიოდშიც ის გერმანიაში ცხოვრობდა.

პერსონალური ინფორმაციის დაცვა

სახელმწიფოს წარმომადგენელების მიერ ინდივიდის თაობაზე ინფორმაციის შეგროვება მისი

თანხმობის გარეშე წარმოადგენს პირად ცხოვრებაში ჩარევას.

319
პერსონალური მონაცემების მოგროვებისა და შენახვის პროცედურა ზედმიწევნით
დეტალურად უნდა იყოს კანონით დარეგულირებული და შიცავდეს მასალის ბოროტად
გამოყენებისაგან დაცვის გარანტიებს.

თითის ანაბეჭდები, დნმ და სხვა მაიდენტიფიცირებელი ინფორმაციის შენახვა

დასაბუთებული უნდა იყოს პოლიციის მიერ ისეთი საფუძვლებით, როგორიცაა დანაშაულის
პრევენცია, საზოგადოებრივი უსაფრთხოება და სხვა. თითის ანაბეჭდები და დნმ-ს
მონაცემები, აღებული სისხლის სამართლის გამოძიების დროს უნდა განადგურდეს,
როდესაც პირი აღარ არის დანაშაულში ეჭვმიტანილი. მომჩივნების თითის ანაბეჭდების,
ბიოლოგიური ნიმუშების და DNA-ს პროფილის განუსაზღვრელი ვადით შენახვა მონაცემთა
ბაზაში არღვევს კონვენციას;

პირის თაობაზე სამედიცინო ჩანაწერები ექვემდებარება განსაკუთრებულ დაცვას.

სასამართლომ განმარტა, „სამედიცინო ჩანაწერების დაცვა უმნიშვნელოვანესია
რომ
პაციენტთა უფლებებისათვის, რათა მათ შეინარჩუნონ სამედიცინო დაწესებულებებისადმი
ნდობა. ასეთი დაცვის გარეშე, ისინი შეიძლება მოერიდონ პერსონალური და ინტიმური
ინფორმაციის გამჟღავნებას, რაც აუცილებელია მათი სათანადო მკურნალობისთვის და
ზოგჯერ გარშემომყოფთათვისაც, მაგალითად, გადამდებ დაავადებათა დროს“.

კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა დადგინდა არაერთი ტიპის საქმეში პერსონალურ

მონაცემებთან დაკავშირებით.

ფინური საქმე: საავადმყოფოს ექთანს ჰქონდა შიდსის ინფექცია და გაუჩნდა ეჭვი, რომ მისმა
თანამშრომლებმა იცოდნენ ამის შესახებ. დარღვევა აღიარებულ იქნა, რადგან დადგინდა,
რომ კლინიკის პერსონალს მართლაც ჰქონდა ხელმისაწვდომობა პაციენტების
ინფორმაციაზე. შემდგომ, კლინიკაში სისტემა შეიცვალა იმგვარად, რომ ინფორმაცია
ხელმისაწვდომი დარჩა მხოლოდ მკურნალი ექიმისათვის.

ლიტვურ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ უფლებების დარღვევის გამო მცირე

კომპენსაცის მინიჭებაც შეიძლება წარმოადგენდეს დარღვევას. პრესის თავისუფლების
ბოროტად გამოყენებად შეფასდა პოპულარული გაზეთის პირველ გვერდზე ინფორმაციის
გამოქვეყნება მომჩივნის შიდსის ინფექციის დადებითი სტატუსის შესახებ. მისთვის
გადახდილი კომპენსაცია კი არაადეკვატური იყო.

საქმეში Y v. Turkey მომჩივანი ჩიოდა, რომ გამჟღავნდა ინფორმაცია, რომ იგი შიდსის
პოზიტიური ვირუსის მატარებელი იყო, როდესაც კოლაფსში ჩავარდნის შემდეგ სასწრაფო
დახმარების ბრიგადამ იგი საავადმყოფოში გადაიყვანა. ამბულანსის ჯგუფს ეს ინფორმაცია
მისცეს მომჩივნის ნათესავებმა. მომჩივანმა ის ფაქტი გააპროტესტა, რომ ამბულანსის ჯგუფმა
ეს ინფორმაცია გადასცა საავადმყოფოს როგორც სამედიცინო, ისე ადმინისტრაციულ
პერსონალს, რითაც დაარღვიეს მისი პირადი ცხოვრება.

320
მთავარი სამართლებრივი თემა ამ საქმეში შეეხებოდა სამედიცინო მონაცემების დაცულობას
შიდსის ვირუსის მატარებელი პაციენტის საავადმყოფოში მიღებისას. სასამართლომ
გაიმეორა, რომ ამ ვირუსის მატარებელი ადამიანები წარმოადგენდნე მოწყვლად ჯგუფს და
ყურადღება გაამახვილა მათთან დაკავშირებული სამედიცინო ინფორმაციის
კონფიდენციალობის დაცვის მნიშვნელობაზე. თუმცა აღნიშნა, რომ საავადმოფოში
მიყვანისას ასეთი ინფორმაციის გადაცემა საავადმყოფოს პერსონალისათვის შეიძლებოდა
რელევანტური ყოფილიყო როგორც საკუთრივ მომჩივნის, ისე სამედიცინო პერსონალისა და
სხვა პაციენტების ჯანმრთელობის ინტერესებისათვის. ასეთ საქმეებში უმთავრესი იმის
შემოწმება იყო, ევალებოდა თუ არა ინფორმაციის მიმღებს მისი კონფიდენციალობის დაცვა.

ამ საქმეში სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივნის საჩივარი არ იყო კარგად დასაბუთებული.

მან გადამწყვეტი მნიშვნელობა მიანიჭა იმ გარემოებას, რომ სამედიცინო ინფორმაციის
გადაცემა მოხდა მხოლოდდამხოლოდ მისი ინტერესის დაცვის მიზნით. გარდა ამისა,
არსებობდა საავადმყოფოს პერსონალისა და სხვა პაციენტების ჯანმრთელობის დაცვის
ინტერესიც. რაც მთავარია, ინფორმაცია გადაეცა მხოლოდ იმ პირებს, ვინც მისი
ჯანმრთელობის დაცვისა და მოვლის საქმეში იყო ჩართული. ამდენად, სასამართლომ ვერ
ჰპოვა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა.

საქმეში Rotaru v. Romania 358, მომჩივანმა გააპროტესტა, რომ შეუძლებელი იყო იმ მცდარი
ინფორმაციის უარყოფა და გამოსწორება, რაც მის შესახებ ინახებოდა რუმინეთის
უშიშროების სამსახურში. 1948 წელს მას მიესაჯა ერთი წლით პატიმრობა კომუნისტური
რეჟიმის წინააღმდეგ გამოთქმული კრიტიკისათვის. სასამართლომ, დაადგინა რა მე-8
მუხლის დარღვევა, აღნიშნა, რომ უშიშროების სამსახურის მიერ მომჩივნის პირადი
ცხოვრების შესახებ ინფორმაციის შენახვა და გამოყენება არ იყო კანონის შესაბამისი.
სასამართლომ მიუთითა, რომ საჯარო ინფორმაცია, შეიძლებოდა მოხვედრილიყო მე-8
მუხლის მოქმედების ფარგლებში, თუკი ხელისუფლების მიერ სიტემატურად ხდებოდა მისი
მოგროვება და შემდგომ შენახვა შესაბამის საარქივო ფაილებში. სასამართლომ ასევე აღნიშნა,
რომ შიდა სამართალი საერთოდ არ არეგულირებდა პერსონალური მონაცემების
მოგროვებისა და შენახვის პროცედურას. მან ასევე დაადგინა მე-13 მუხლის დარღვევა,
რამდენადაც შეუძლებელი იყო მომჩივანს გაეპროტესტებინა მასზე არსებული მონაცემების
შენახვა ანდა გაეპროტესტებინა მასზე არსებული ინფორმაციის ნამდვილობა/სისწორე.

საქმე S. and Marper v. the United Kingdom 359 [GC], nos. 30562/04 and 30566/04, 4 December 2008
შეეხებოდა მომჩივნების თითის ანაბეჭდების, ბიოლოგიური ნიმუშების და DNA-ს
პროფილის განუსაზღვრელი ვადით შენახვას მონაცემთა ბაზაში მათ წინააღმდეგ
სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყების შემდეგ, რომელიც დასრულდა ერთი მომჩივნის
გამართლებით, ხოლო მეორე მომჩივნის წინააღმდეგ პროცედურის შეწყვეტით.
სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა და მიუთითა, რომ ამ მონაცემების შენახვა
წარმოადგენდა მომჩივანთა პირადი ცხოვრების უფლებაში არაპროპორციულ ჩარევას და ვერ

358
Rotaru v. Romania, [GC], no. 28341/95, 04 May 2000
359
S. and Marper v. the United Kingdom, [GC], nos. 30562/04 and 30566/04, 4 December 2008;

321
ჩაითვლებოდა აუცილებლად დემოკრატიულ საზოგადოებაში. სასამართლომ მიუთითა, რომ
თანამედროვე მეცნიერული ტექნიკის მიღწევების გამოყენება კრიმინალურ
მართლმსაჯულებაში არ უნდა მომხდარიყო ნებისმიერ ფასად, მათ შორის, ძალზე ფრთხილი
დაბალანსების გარეშე პოტენციურ სარგებელსა და იმ ზიანს შორის, რაც ინდივიდის პირად
ცხოვრებას შეიძლებოდა მისდგომოდა ამგვარი ტექნიკური საშუალებების ექსტენსიური
გამოყენებით. სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ ამ თემაზე ხელშმკვრელ სახელმწიფოებს
შორის არსებობდა მყარი კონსენსუსი და, ამიტომ, მცირე იყო მათთვის გადაცემული
თავისუფლების ფარგლები იმის შეფასებისას, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო ამ გზით პირად
ცხოვრებაში ჩარევის დასაშვები ფარგლები. სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ ყოველ
სახლმწიფოს, რომელიც გამოიგონებდა ახალ ტექნიკურ საშუალებას, ეკისრებოდა
განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა ამ მიმართებით სამართლიანი ბალანსის
უზრუნველსაყოფად (§ 112). ამავე გადაწყვეტილბაში, სასამართლომ განმარტა, რომ მე-8
მუხლი ასევე მოიცავდა პერსონალური მონაცემების დაცვას განადგურებისაგან.

საქმეში L.H. v. Latvia 360 მომჩივანი მიუთითებდა, რომ სახელმწიფო სააგენტოს მიერ მის
შესახებ პერსონალური სამედიცინო მონაცემების შეგროვება მისი თანხმობის გარეშე,
არღვევდა მისი პირადი ცხოვრების დაცულობას. სასამართლომ კიდევ ერთხელ
დაადასტურა, თუ რა დიდი მნიშვნელობა გააჩნდა სამედიცინო მონაცემების დაცულობას
პირადი ცხოვრების უფლებისათვის. მან ცნო მე-8 მუხლის დარღვევა, რადგან, გამოყენებული
კანონმდებლობა საკმარისად ცხადად არ განმარტავდა კომპეტენტური
ხელისუფლებისათვის მინიჭებული დისკრეციის ფარგლებს, ისევე როგორც, შესაბამისი
უფლებამოსილების გამოყენების წესსა და პირობებს. ლატვიის კანონმდებლობა არ აწესებდა
არავითარ ფარგლებს პერსონალური მონაცემებისათვის, რაც კი სახელმწიფო სააგენტოს
შეეძლო შეეგროვებინა. სწორედ ამან გამოიწვია ის, რომ მომჩივნის შესახებ შვიდწლიანი
პერიოდის მანძილზე ინფორმაციის შეგროვება და შენახვა განხორციელდა იმის ყოველგვარი
წინასწარი შეფასების გარეშე, იყო თუ არა ეს მონაცემები გადამწყვეტი, რელევანტური ან
რაიმე მნიშვნელობის მქონე თუნდაც რაიმე ლეგიტიმური მიზნისთვის.

საქმეში Bărbulescu v. Romania 361 დადგინდა, რომ თანამშრომლების კომპიუტერის

მონიტორინგი შეიძლება წარმოადგენდეს მე-8 მუხლის დარღვევას. ეს საქმე შეხებოდა კერძო
კომპანიის გადაწყვეტილებას, რომლითაც გათავისუფლებულ იქნა თანამშრომელი მისი
ელექტრონული კომუნიკაციის შემოწმებისა და მისი შინაარსის შეფასების შედეგად.
მომჩივანმა განაცხადა, რომ მისი დამქირავებლის გადაწყვეტილება ეფუძნებოდა მის პირად
ცხოვრებაში გაუმართლებელ ჩარევას და რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა ვერ დაიცვეს
მისი პირადი ცხოვრება და კორესპონდენცია. დიდმა პალატამ მიუთითა, რომ მე-8 მუხლის
დარღვევა სახეზე იყო, რამდენადაც დაადგინა, რომ რუმინეთის ხელისუფლებამ ვერ
დაადგინა სამართლიანი ბალანსი ჩართულ ინტერესებს შორის. ჯერ ერთი, ეროვნულმა
სასამართლოებმა არ გამოიკვლიეს, მიღებული ჰქონდა თუ არა მომჩივანს წინასწარი
შეტყობინება თავისი დამქირავებლისაგან, რომ მისი კომუნიკაცია შეიძლებოდა
შეემოწმებინათ. მათ არც იმ ფაქტს მიაქციეს ყურადღება, რომ მომჩივანს არ აცნობეს, თუ რა
სახის მონიტორინგი განხორციელდა მის მიმართ და რა ხანგრძლივობით, ან კერძოდ რა
ინფორმაცია იყო მოპოვებული ამ შემოწმების შედეგად.
360
L.H. v. Latvia, no. 52019/07, 29 April 2014 ;
361
Bărbulescu v. Romania, [GC], no. 61496/08, 05 September 2017;

322
საქმეში Ben Faiza v. France 362 მეთვალყურეობის ღონისძიება მომჩივნის მიმართ
განხორციელდა მის წინააღმდეგ კრიმინალური გამოძიების მიდინარეობისას ნარკოტიკების
უკანონო ბრუნვასთან დაკავშირებული სამართალდაღვევის გამო. მომჩივანმა მიუთითა, რომ
მის წინააღმდეგ გამოყენებული ყველა ღონისძიება (გეოლოკაციური მოწყობილობის
მიმაგრება მის ავტომანქანაზე, მობილური ტელეფონების ოპერატორისათვის სასამართლოს
მიერ მიცემული ბრძანება, ჩაეწერათ ყველა შემოსული და გასული სატელეფონო ზარი, ასევე
ანძებთან მისი სატელეფონო კავშირის დამადასტურებელი სიგნალები ( the cell tower pings
from his telephones), რაც აფიქსირებდა მის მოძრაობას) წარმოადგენდა მის პირად ცხოვრებაში
ჩარევას. სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა GPS-ის საშუალების გამოყენებით
მისი ავტომობილის გეოლოკაციასთან მიმართებაში, რამდენადაც მიიჩნია, რომ ფრანგული
სამართალი საკმარისი სიცხადით არ განმარტავდა, თუ როდის და რა მასშტაბით შეეძლო
ხელისუფლებას თავისი დისკრეციული უფლებამოსილების გამოყენება. ამის გამო,
ინდივიდმა ვერ ისარგებლა დაცულობის მინიმალური ხარისხით, რითაც იგი აღჭურვილი
უნდა ყოფილიყო დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ამასთან ერთად, სასამართლომ ვერ ჰპოვა
მე-8 მუხლის დარღვევა სასამართლოს მიერ მობილური ოპერატორისათის მიცემულ
ბრძანებასთან მიმართებაში, მოეპოებინა სია იმ კავშირგაბმულობის ანძებისა, რომელთა
მეშვებითაც იგი ახორციელებდა ტელეფონით სარგებლობას მისი მოძრაობის სხვადასხვა
ადგილებში. სტრასბურგის სასამართლოს აზრით, ეროვნული სასამართლოს ბრძანება
წარმოადგენდა მომჩივნის პირად ცხოვრებაში ჩარევას, მაგამ ის განხორციელებული იყო
კანონის შესაბამისად. გარდა ამისა, ბრძანება ემსახურებოდა საქმის გარემოებების შესახებ
სიმართლის დადგენას კრიმინალური გამოძიების კონტექსტში და ისახავდა დანაშაულის
თავიდან აცილების ლეგიტიმურ მიზანს. სასამართლომ დაადგინა, რომ ეს ღონისძიებები
საჭირო იყო დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რამდენადაც მიზნად ისახავდა მნიშვნელოვანი
ნარკოტიკული დანაშაულის გახსნას.

პერსონალურ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა

საქმე როშე გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შეხებოდა 1960 წელს სამხედრო

სამსახურის პერსონალზე ჩატარებული ქიმიური ტესტების ჩანაწერებზე
ხელმიუწვდომლობას ამ პერსონალის მხრიდან. დადგინდა დარღვევა, რადგან არ არსებობდა
ინფორმაციის გამოთხოვის პროცედურა, რომელიც საშუალებას მისცემდა ადამიანებს თავად
შეეფასებინათ რისკი, რომელიც შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო ტესტებში მონაწილეობის
შედეგად.

ოდიევრი საფრანგეთის წინააღმდეგ : მომჩივანს, ნაშვილებს, სურდა ეპოვნა თავისი

ბიოლოგიური დედა, რომელმაც ის დაბადებისთანავე მიატოვა და რომელმაც მოითხოვა, რომ
ინფორმაცია მშობიარობის შესახებ დარჩენილიყო კონფიდენციალურად. დიდმა პალატამ
აღიარა, რომ ერთმანეთს შეეჯახა ორი ზრდასრული ადამიანის ინტერესები. საფრანგეთის
მთავრობამ განაცხადა, რომ დედის ვინაობის კონფიდენციალურობის დამცველი
362
Ben Faiza v. France, no. 31446/12, 08 February 2018;

323
კანონმდებლობა ემსახურებოდა აბორტების თავიდან აცილებას. ამ საქმეში დარღვევა არ
დადგინდა, (10 ხმა 7-ის წინააღმდეგ). უმცირესობაში დარჩენილმა მოსამართლეებმა
აღნიშნეს, რომ რომ ეს კანონმდებლობა არ უზრუნველყოფდა დაპირისპირებულ უფლებებს
შორის ბალანსს, რომ იგი მთლიანად უგულვებელყოფდა შვილის უფლებას, დედას კი
აძლევდა უფლებას, „გაეჩინა გატანჯული ბავშვი და მთელი ცხოვრება გაურკვევლობაში
დაეტოვებინა“.

ერთ-ერთ სლოვაკურ საქმეში დადგინდა მე-8 მუხლის დარღვევა, რადგან ბოშა ქალებს,
რომლებიც ფიქრობდნენ, რომ მოხდა მათი სტერილიზაცია მათი ინფორმირებისა და
თანხმობის გარეშე, არ მიეცათ სამედიცინო დოკუმენტაციაზე ხელმისაწვდომობა.

პერსონალური მონაცემების დაცვა

363
საქმეში Breyer v. Germany შეფასებულ იქნა შიდა სამართლებრივი ვალდებულებები სერვისის
პროვაიდერების მიმართ, შეენახათ სერვისის მომხმარებელ პირთა(აბონენტთა) პირადი მომაცემები
მობილური ტელელეფონების ფასიან SIM ბარათებზე.
2004 წლის ივნისში მიღებულ იქნა შესწორება ტელეკომუნიკაციების კანონში, რომელმაც დაადგინა
ტელეკომუნიკაციების პროვაიდერების სამართლებრივი ვალდებულება მოეძიათ და შეენახათ მათი
ყველა მომხმარებლის პერსონალური მონაცემები, მათ შორის, იმ მომხმარებლებისაც, რომელთა
მონაცემების დეტალებიც საჭირო არ იყო ანგარიშსწორების ფაქტურების თუ კონტრაქტთან
დაკავშირებული სხვა მიზეზებით. მაგალითად, მათი, ვისაც შეძენილი ჰქონდა მობილური ტელეფონის
წინასწარი ფასიანი SIM ბარათი. კანონის ეს შესწორება შიდა ხელისუფლების მიერ შეფასებულ იქნა
აუცილებლად ევროპის კავშირის სამართლიდან გამომდინარე ვალდებულებების შესასრულებლად.
მომჩივნებმა შეიძინეს მობილური ტელეფონების ფასიანი SIM ბარათები და მოეთხოვათ გარკვეული
პერსონალური მონაცემების მითითება (როგორიც იყო მათი სახელი, ტელეფონის ნომერი, მისამართი
და დაბადების თარიღი) შესაბამისი სერვისის პროვაიდერისთვის, მანამ, სანამ გაააქტიურებდნენ
თავიანთ SIM ბარათს. მომჩივნებმა აღნიშნული ვალდებულება გაასაჩივრეს გერმანიის ფედერალურ
საკონსტიტუციო სასამართლოში და მიუთითეს, რომ ამგვარი ვალდებულება შეუთავსებელი იყო
„ძირეულ სამართალთან“ (Basic Law)364.
ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ტელეკომუნიკაციების აქტის 111-ე ნაწილით
გათვალისწინებული სამართლებრივი ვალდებულება არ ეწინააღმდეგებოდა კონვენციის მე-8 მუხლს.
მიღებული გადაწყვეტილება საგულისხმოა იმდენად, რამდენადაც იგი შეეხება პირადი
მონაცემების დაცვის საკითხებს. გარდა ამისა, იგი მოიცავს ყოვლისმომცველ ანალიზს მე-8
მუხლის სფეროში სასამართლოს იმ პრეცედენტებისა, რომლებიც შეეხება პირადი ცხოვრების
დაცვას, რაც, მათ შორის, მოიცავს პერსონალურ მონაცემებს, კერძოდ როგორც ინფორმაციული

363
Breyer v. Germany, no. 50001/12, 30 January 2020.

364
გერმანიაში basic law ("Grundgesetz") წარმოადგენს კოდიფიცირებული კონსტიტუციის სახელწოდებას.

324
თვითგანსაზღვრის პრინციპს (Satakunnan Markkinapörssi Oy and Satamedia Oy v. Finland )365.
რაც შეეხება მე-8 მუხლით დაცულ უფლებებში ჩარევას, სასამართლომ გაიმეორა, რომ
მხოლოდდამხოლოდ შეგროვებაც კი პერსონალური მონაცემებისა, რომლებიც ინდივიდის პირად
ცხოვრებას შეეხება, წარმოადგენდა „ჩარევას“ კონვენციის მე-8 მუხლის გაგებით (Leander v. Sweden )
366
. ამასთან კავშირში, სტრასბურგის სასამართლომ მიუთითა ფედერალური საკონსტიტუციო
სასამართლოს დასკვნაზე, რომლის მიხედვითაც, ინფორმაციული თვითგანსაზღვრის უფლების
ფარგლები შიდა სამართლის მიხედვით არ იყო შემოსაზღვრული მხოლოდ იმგვარი
ინფორმაციით, რომელიც, თავისი ბუნების გამო, განსაკუთრებით სენსიტიური იყო.
რაც შეეხებოდა ჩარევის კანონიერებას, სასამართლომ მიიჩნია, რომ მონაცემების შენახვას,
თავისთავად გააჩნდა საფუძველი საბაზისო სამართალში (ტელეკომუნიკაციების აქტის 11-ე
ნაწილი), რომელიც საკმარისად გარკვეული და განჭვრეტადი იყო. უფრო მეტიც, მონაცემების
შენახვის ხანგრძლივობა ნათლად იყო რეგულირებული და შენახვის ტექნიკური მხარეც მკაფიოდ
იყო განსაზღვრული. რაც შეეხებოდა მონაცემების უსაფრთხოებას, მესამე პირთა მხრიდან მათზე
ხელმისაწვდომობასა და მათ შემდგომ გამოყენებას, სასამართლომ მიუთითა რომ აქტის 111-ე
ნაწილი უნდა წაკითხულიყო აქტის სხვა დებულებებთან კავშირში და მათთან ერთობლიობაში. ეს
საკითხი კი, უფრო შესაბამისი იყო, პროპორციულობის კონტექსტში შემოწმებულიყო.
ჩარევის პროპორციულობის შეფასებისას არაერთი საკითხი აღმოჩნდა სასამართლოსათვის
მნიშვნელოვანი.
სასამართლომ დაადასტურა, რომ მობილური ტელეფონების მფლობელთა წინასწარი
რეგისტრაცია აადვილებდა კანონის აღმასრულებელ ორგანოთა მხრიდან გამოძიების წარმოებას
და შეეძლო თავისი წვლილი შეეტანა კანონის აღსრულების, უწესრიგობისა და დანაშაულის
პრევენციის საქმეში. ამ მიმართებაში სასამართლომ გაიმეორა, რომ ეროვნული უსაფრთოების
კონტაქსტში ეროვნული ხელისუფლება სარგებლობდა მიხდულების ფართო თავისუფლებით
ლეგიტიმური მიზმნების მიღწევის საშუალებების შერჩევისას, და რომ ამ სფეროში არ არსებობდა
საერთო ევროპული კონსენსუსი ფასიანი SIM ბარათების შემძენთა სააბონენტო რეგისტრაციის დროს
ინფორმაციული შემოზღუდვის თაობაზე. შესაბამისად, სასამართლომ დაადგინა, რომ
ტელეკომუნიკაციების აქტის 111-ე ნაწილით გათვალისწინებული ვალდებულება ინფორმაციის
შენახვის თაობაზე, საზოგადოდ, წარმოადგენდა ადეკვატურ პასუხს იმ ცვლილებებისა, რაც არსებობდა
საკომუნიკაციო ქმედებებისა და ტელეკომუნიკაციების საშუალებების სფეროში.
თავისთავად მნიშვნელოვანი იყო ის გარემოება, რომ მონაცემები, რომელთა შენახვაც ხდებოდა,
მოიცავდა მცირე, განსაზღვრულ მონაცემებს, რომლებიც არ შეიცავდა მნიშვნელოვნად პერსონალურ
ინფორმაციას და არ იძლეოდა აბონენტთა პერსონალური პროფილის შექმნის შესაძლებლობას. უფრო
მეტიც, კანონი არ გულისხმობდა ინდივიდთან კომუნიკაციის ცალკეული ფაქტების შენახვას. ამ

365
Satakunnan Markkinapörssi Oy and Satamedia Oy v. Finland [GC], no. 931/13, § 137, 27 June 2017;
366
Leander v. Sweden, 26 March 1987, § 48, Series A no. 116.

325
შეპირაპირებით, სასამართლომ ამგვარი ჩარევის ხარისხი განასხვავა ჩარევისაგან, რასაც ადგილი
ჰქონდა მანამდე განხილულ საქმეებში, რომლებიც შეეხებოდა უფრო სენსიტიურ ინფორმაციის
შენახვას, ანდა შემთხვევებს, სადაც კონკრეტულ მონაცემთა ბაზაში დარეგისტრირებას თან სდევდა
პირადი ინფორმაციის ხშირი შემოწმება და შემდგომი შეგროვება.
ამ კონტექსტში, სასამართლომ ასევე მიუთითა ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს
გადაწყვეტილებაზე, მიღებულს საქმეზე Ministerio Fiscal.367 საბოლოო ჯამში, სასამართლომ დაასკვნა,
რომ, ჩარევა მართალია არ იყო ტრივიალური, მაგრამ გააჩნდა მკვეთრად შეზღუდული ბუნება.
სასამართლომ ასევე ხაზი გაუსვა რამდენიმე გარანტიის არსებობას:
პირველ რიგში, მონაცემების შეგროვებისა და შენახვისას არ არსებობდა რაიმე საშიშროება ტექსნიკური
უსაფრთოების თვალსაზრისით; მონაცემთა შენახვის ხანგრძლივობა ლიმიტირებული იყო
მთავრდებოდა იმ კალენდარული წლის დასრულებისას, რომელ წელსაც საკონტრაქტო
ურთიერთობების სრულდებოდა. ხოლო მონაცემები კი, რომელთა შენახვაც ხდებოდა,
ლიმიტირებული იყო ინფორმაციით, რომელიც აუცილებელი იყო შესაბამისი აბონენტის ზუსტი
იდენტიფცირებისათვის.

მეორე, სასამართლომ განიხილა მონაცემებისადმი შემდგომი ხელმისაწვდომობისა და მათი შემდგომი

გამოყენების შესაძლებლობა ინფორმაციის გამოთხოვის შემთხვევაში, რაც შეიძლებოდა
განხორციელებულიყო ტელეკომუნიკაციების აქტის 112-ე და 113-ე ნაწილების შესაბამისად.
სასამართლომ დაადგინა, რომ აქტის 112-ე ნაწილის საფუძველზე დაშვებული შესაძლებლობა, რომ
ხელისუფლების ორგანოებს, შეეძლოთ მოეთხოვათ შენახულ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა,
შეხებოდა მხოლოდ კანონის აღსრულებისა და ეროვნული უსაფრთხოების დაცვის შემთხვევებს.
თუმცა, აქტის 113-ე ნაწილის საფუძველზე ხელისუფლების იმ ორგანოთა იდენტიფიცირება,
რომლებსაც შეეძლოთ მოეთხოვათ პერსონალური მონაცემებისადმი ხელმისაწვდომობა, ხდებოდა
მხოლოდ იმ ამოცანებისა თუ ფუნქციების მითითების გზით, რომლებსაც ისინი ახორციელებდნენ.
შესაბამისად, ეს ორგანოები არ იყო გარკვევით ჩამოთვლილი. ამ ორგანოებს, საჭიროების შემთხვევაში,
უნდა გაეკეთებინათ წერილობითი მოთხოვნა; კანონის დებულებები იყო სამარისად მკაფიო და
დეტალური იმისათვის, რომ ნათლად განჭვრეტილიყო, თუ რომელ ორგანოებს შეეძლოთ ამგვარი
მოთხოვნის გაკეთება და რა შემთხვევაში დაკმაყოფილდებოდა ის. ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში,
შენახული მონაცემები დაცული იყო ექსცესიური ან ბოროტი გამოყენებისაგან იმ გზით, რომ
ინფორმაციის გამომთხოვნ ორგანოს კანონით ევალებოდა დამატებითი სამართლებრივი საფუძვლების
წარმოდგენა ამ მონაცემების მისაღებად.

უფრო მეტიც, 112-ე და 113-ე ნაწილების საფუძველზე გამოთხოვილი ინფორმაცია ექვემდებარებოდა

გადამოწმებასა და ზედამხედველობას. სასამართლომ განმარტა, რომ ზედამხედველობის
ხარისხი/დონე მნიშვნელოვანი ელემენტი, იყო თუმცა არა გადამწყვეტი, ჩარევის პროპორციულობის
367
Ministerio Fiscal, C-207/16, 2 October 2018, EU:C:2018:788.

326
შეფასებისას. რაც შეხებოდა გამოსაყენებელ რეჟიმს, სასამართლომ მიუთითა, რომ ფედერალური
ქსელის სააგენტო ( Federal Network Agency ) კომპეტენტური იყო, განეხილა მონაცემების გადაცემის
დასაშვებობა საჭიროების შემთხვევაში. გარდა ამისა, ხორციელდებოდა ინფორმაციის ყოველგვარი
გადაცემის კონტროლი პერსონალური მონაცემების დაცვის დამოუკიდებელი ორგანოების მხრიდან.
ასევე, შესაძლებლი იყო ამ ორგანოების ჩართვა ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის
პროცედურებში, რომელიც შეეხებოდა საჯარო ხელისუფლების მიერ ამ მონაცემების გამოთხოვასა და
გამოყენებას.

შესაბამისად, არ არსებობდა საფუძველი კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევის აღიარებისათვის.

ადამიანის უფლება გახდეს ან არ გახდეს მშობელი

მე-8 მუხლით დაცული პირადი ცხოვრება მოიცავს ადამიანის უფლებას გახდეს ან არ გახდეს
მშობელი:

დარღვევა ცნეს ინგლისურ საქმეში, რომელიც შეეხებოდა პატიმრობაში დაქორწინებულ

წყვილს. ქალი პატიმრობიდა გათავისუფლდა, კაცი კი რჩებოდა საპატიმროში.
პატიმრობიდან გათავისუფლებულ ქალს ხელოვნურ განაყოფიერებაზე უარი უთხრეს,
მიუხედავად იმისა, რომ ეს უარი, ქალის ასაკისა და კაცის დარჩენილი საპატიმრო ვადის
გათვალისწინებით, მათ შვილის ყოლის უფლებას ართმევდა. დიდმა პალატამ დარღვევა ცნო
და ხელოვნურ განაყოფიერებაზე უარი არაპროპორციული ჩარევად შეაფასა.

სასამართლომ ცნო დარღვევა ირლანდიურ საქმეებში, რომლებიც აბორტის აკრძალვის

კანონმდებლობას შეეხებოდა.

საქმე Evans v. United Kingdom 368 შეეხებოდა საკვერცხის კიბოთი დაავადებულ მომჩივანს,
რომელსაც ჩაუტარდა ინ ვიტრო განაყოფიერება მაშინდელ პარტნიორთან მანამდე, ვიდრე
საკვერცხეს ამოუღებდნენ. შექმნილი ემბრიონები ინახებოდა საცავში. თუმცა, როდესაც
წყვილის ურთიერთობა დასრულდა, ყოფილმა პარტნიორმა უკან წაიღო თავისი თანხმობა
ემბრიონების გამოყენების თაობაზე. კანონმდებლობა ყოფილ პარტნიორს აძლევდა
უფლებას, უარი ეთქვა ერთად შექმნილი სხვა ემბრიონების შენახვაზე; ეროვნული კანონი
ასეთ შემთხვევებში ითვალისწინებდა ემბრიონების განადგურებას. მომჩივანმა (ქალმა)
მიუთითა, რომ ეს აღუკვეთავდა მას შესაძლებლობას, ოდესმე ჰყოლოდა მასთან
გენეტიკურად დაკავშირებული შვილი. საკითხი დაყენებული იყო მე-2 და მე-8 მუხლების
ჭრილში.

მე-2 მუხლთან მიმართებაში სასამართლომ აღნიშნა, რომ ემბრიონის სიცოცხლის უფლება

დარღვეული არ იყო, რადგან არ არსებობდა ერთიანი ევროპული კონსენსუსი იმის შესახებ,
გააჩნდა თუ არა ადამიანის ემბრიონს სიცოცხლის უფლება, ვინაიდან არ არსებობდა საერთო
აზრი საკითხზე, თუ როდის იწყებოდა სიცოცხლე, ჩასახვიდან, ფეტუსის ასაკიდან თუ

368
Evans v. United Kingdom, [GC], no. 6339/05, 10 April 2007;

327
დაბადებიდან. ამიტომ ამ საკითხების შეფასება ეროვნული ქვეყნების მიხედულების
ფარგლებში იყო დატოვებული. თუმცა დიდმა პალატამ უფრო მეტი კონკრეტიკა შეიტანა და
პირდაპირ თქვა, რომ მომჩივნისა და მისი პარტნიორის მიერ შექმნილ ემბრიონებს არ
გააჩნდათ სიცოცხლის უფლება, კონვენციის მე-2 მუხლის გაგებით, რის გამოც, ეს მუხლი
დარღვეულად ვერ ჩაითვლებოდა.

დიდმა პალატამ ასევე არ ცნო მე-8 მუხლის დარღვევა. სასამართლომ აღნიშნა, რომ აქ
ერთმანეთს უპირისპირდებოდა ორი თანაბარი უფლება - დედის უფლება კიდევ
გამხდარიყო მშობელი (მას საკვერცხეები ამოკვეთილი ჰქონდა და მხოლოდ ხელოვნური
მეთოდების გზით შეეძლო კიდევ ერთხელ გამხდარიყო დედა) და მამის უფლება, აღარ
გამხდარიყო მშობელი. სასამართლომ დარღვევა არ ცნო, ვინაიდან ინ ვიტრო
განაყოფიერების სფეროში არ არსებობდა კონსენსუსი ევროპულ ქვეყნებში. ეროვნული
კანონი კი ასეთნაირად არეგულირებდა ამ საკითხს, იგი ცხადად განმარტავდა მოცემულ
შემთხვევას (კერძოდ, ორივე პოტენციური მშობელის თანხმობის აუცილებლობას ემბრიონის
გამოყენების საკითხზე). ეს კი მომჩივნისათვის წინასწარ, თავიდანვე იყო ცნობილი.
(ეროვნული ხელისუფლების ეს გადაწყვეტილება კრიტიკას იმსახურებს. უსამართლობაა,
ქალს წაართვა უფლება, იყოლიოს შვილი, როდესაც ემბრიონი უკვე არსებობს, რაკი მამამ
აზრი შეიცვალა, და გაანადგურო ეს ემბრიონი იმაზე მითითებით, რომ მას სიცოხლის
უფლება არ გაჩნია. თუმცა, სტრასბურგის სასამართლოს სხვა გზა არ ჰქონდა, იგი ვერ
დააკისრებდა პასუხსიმგებლობას სახელმწიფოს ისეთ საკითხზე, რომელიც ეროვნული
თავისუფლების ფარგლებში ) .

საქმე S.H. and Others v. Austria 369 შეეხებოდა ორ ავსტრიელ წყვილს, რომელთაც სურდათ
გაეჩინათ ბავშვები ინ ვიტრო განაყოფიერების (IVF) შედეგად. ერთ-ერთ წყვილს
ესაჭიროებოდა დონორის სპერმა, ხოლო მეორეს - კვერცხუჯრედი. ავსტრიის
კანონმდებლობა კრძალავდა სასქესო უჯრედების დონაციას ინ ვიტრო განაყოფიერების
მიზნით, რის გამოც მომჩივნებმა თავიანთი განზრახულობა ვერ განახორციელეს. ამიტომაც
მიიჩნიეს, რომ მათი პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება დარღვეული იყო.
სასამართლომ აღნიშნა, რომ ევროპული კონსენსუსი სასქესო უჯრედების დონაციის
საკითხში არ არსებობდა, თუმცა საერთაშორისო ტრენდი განვითარების პროცესში იყო,
თუმცა, ჯერ გამოკვეთილ სამართლებრივ პრინციპებს არ ემყარებოდა. სასამართლოს თქმით,
ავსტრიის კანონმდებლები შეეცადნენ აერიდებინათ შესაძლებლობა, როცა ორ ქალს
ერთდროულად შეიძლებოდა ემტიცებინათ, რომ ისინი იყვნენ ბავშვის ბიოლოგიური დედა.
ისინი საკითხს მიუდგენენ დიდი სიფრთხილით, რამდენადაც იგი წამოჭრიდა კომპლექსურ
ეთიკურ საკითხებს, იმავდროულად, კანონმდებლობა არ უკრძალავდა ინდივიდებს, ამ
ტიპის განაყოფიერება საზღვარგარეთ , სხვა ქვეყანაში მოეხდინათ. სასამართლომ მიიჩნია,
რომ მე-8 მუხლი დარღვეული არ იყო. აქვე, მან ხაზი გაუსვა იმის მნიშვნელობას, რომ
მუდმივი შემოწმების საგანდ უნდა დარჩენილიყო ხელოვნური პროკრეაციის სფეროში
სამართლებრივი და სწრაფად მზარდი მეცნიერული განვითარება.

369
S.H. and Others v. Austria, [GC], no. 57813/00, 3 November 2011,

328
„უფლება“ ადამიანის ემბრიონზე

საქმე Parrillo v. Italy 370 შეხებოდა იტალიის კანონით ( “no. 40/2004 ) დადგენილ აკრძალვას,
სამეცნიერო გამოკვლევისათვის ყოფილიყო გადაცემული ინ ვიტრო განაყოფიერების
შედეგად შექმნილი ემბრიონები. მომჩივანმა გააპროტესტა კანონით დაწესებული აკრძალვა
გამოკვლევისათვის გადაეცათ ემბრიონები, რომლებიც შექმნილი იყო მის პარტნიორთან ინ
ვიტრო განაყოფიერების შედეგად. 5 ემბრიონი იყო შენახული ორსულობის მიზნით. მაგრამ
როდესაც 2003 წელს მისი პარტნიორი გარდაიცვალა, მომჩივანმა აღარ მოინდომა
დაორსულება და მოითხოვა მათი გადაცემა უჯრედული გამოკვლევებისათვის. კანონის
საფუძველზე, კლინიკამ უარი განაცხადა ამ თხოვნაზე, და გააგრძელა ემბრიონების შენახვა
კრიოგენური ბანკის საცავში.

მომჩივანმა საკითხი დააყენა კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის (საკუთრების

უფლება) და მე-8 მუხლის საფუძველზე. მან მიუთითა, რომ არ გააჩნდა შესასაძლებლობა
თავად გადაეწყვიტა თავისი ემრიონების ბედი და გადაეცა ისინი გამოკვლევისათვის. ის
ვალდებული იყო შეენახა ისინი კრიოკონსერვაციის (გაყინულ) მდგომარეობაში, სანამ არ
მოკვდებოდნენ. მან საკითხი დააყენა აგრეთვე პირადი ცხოვრების ჭრილში, რამდენადაც
ემბრიონები ატარებდნენ მის გენეტიკურ მასალას და, შესაბამისად, წარმოადგენდნენ მისი
იდენტობის დამაფუძნებელ ნაწილს.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ მე-8 მუხლი გამოყენებადი იყო. აღსანიშნავია, რომ ამ საქმეში
სასამართლომ პირველად იმსჯელა საკითხზე, გამოყენებადი იყო თუ არა მე-8 მუხლით
ნაგულისხმები „პირადი ცხოვრება“ მომჩივნის სურვილთან, მოეპოვებინა ინ ვიტრო
განაყოფიერების შედეგად შექმნილი ემბრიონები, რომლებიც გამიზნული იყო არა ქალის
სხეულში იმპლანტაციის, არამედ სამეცნიერო გამოკვლევისათვის გადასაცემად.

სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივნის უნარი, განეხორციელებინა შეგნებული და

გააზრებული არჩევანი ემბრიონების ბედის თაობაზე, წარმოადგენდა მისი პირადი
ცხოვრებისა და თვითგანსაზღვრის უფლების ინტიმურ ასპექტს კონვენციის მე-8 მუხლის
გაგებით. თუმცა, სასამართლომ აღიარა, რომ „ემბრიონის პოტენციური სიცოცხლის დაცვა“,
რომელიც მოპასუხე მთავრობის მიერ იყო დასახელებული უარის საფუძვლად,
უკავშირდებოდა მორალისა და სხვათა უფლებების დაცვის ლეგიტიმურ ინტერესს. დიდი
პალატა მივიდა დასკვნამდე, რომ ის კონკრეტული უფლება, რომელზედაც მომჩივანი
მიუთითებდა - ორსულობისთვის კი არ გამოეყენებინა ემბრიონები, არამედ გადაეცა
სამეცნიერო გამოკვლევისათვის - არ წარმოადგენდა მე-8 მუხლით დაცულ სფეროში შემავალ
ძირეულ და მნიშვნელოვან უფლებას, რომელსაც შეიძლებოდა გადაეწონა სხვა კანონიერი
ინტერესები. სასამართლომ საგულისხმოდ მიიჩნია, რომ არ არსებობდა რაიმე მტკიცებულება
იმისა, რომ მომჩივნის გარდაცვლილი პარტნიორს ასევე სურდა, ანდა დაეთანხმებოდა, ამ
ემბრიონების სამეცნიერო გამოკვლევებისათვის გადაცემას. სასამართლომ, ცხადია, ასევე
დიდი მნიშვნელობა მიანიჭა იმ გარემოებას, რომ ამ საკითხზე არ არსებობდა კონსენსუსი
როგორც საერთაშორისო ტექსტებში, ისე ევროპულ ქვეყნების შიდა სამართალში, რის გამოც
იტალიისათვის უნდა მიეკუთვნებინათ შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლები.
საბოლოო ჯამში, სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივნის პირად ცხოვრებაში ჩარევა იყო

370
Parrillo v. Italy, [GC], no. 46470/11, 27 August 2015 ;

329
„აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“. შესაბამისად, მე-8 მუხლი დარღვეული არ
იყო.

რაც შეეხებოდა საკუთრების უფლებას, სასამართლომ მიუთითა, რომ ადამიანის ემბრიონი

ვერ ჩაითვლებოდა ქონებად/მფლობელობად (“possessions”) კონვენციის გაგებით და მისი
შინაარსი ვერ იქნებოდა აგრერიგად დამცრობილი. შესაბამისად, საკუთრების უფლებასთან
მიმართებაში სასამართლომ საჩივარი გამოაცხადა ამ უფლებასთან ratione materiae
შეუთავსებელი.;

სექსუალური საქმიანობა

სასამართლომ განმარტა, რომ „სექსუალური ურთიერთობა წარმოადგენდა პირადი

ცხოვრების ყველაზე უფრო ინტიმური ასპექტს და ყოველგვარი შეზღუდვას განსაკუთრებით
ძლიერი მიზეზები ესაჭიროებოდა“.

საქმე დაჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ შეეხებოდა სრულწლოვანთა

ჰომოსექსუალიზმის დასჯადობას ბრიტანეთში. მართალია, პრაქტიკულად არავის სჯიდნენ,
მაგრამ სასამართლომ მიიჩნია, რომ ამ კანონის არსებობა უკვე ლახავდა მე-8 მუხლით
დაცულ პირადი ცხოვრების უფლებას;

სხვა ინგლისურ საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიას მოუწია შეეფასებინა

კანონმდებლობა, რომლის მიხედვითაც 16 წელი იყო დადგენილი ჩვეულებრივი სქესობრივი
ურთიერთობისთვის, ჰომოსექსუალური კავშირისათვის კი 18 წელი, რათა უფროს გეებს
გეებად არ ექციათ უმცროსები. კომისიამ ეს დისკრიმინაციად მიიჩნია, მაგრამ 20 წლის
შემდეგ ახალი გადაწყვეტილება იქნა მიღებული და ასეთი არათანაბარი მოპყრობა
გამართლებულად შეფასდა.

სხვა ინგლისურ საქმეში, რომელიც შეეხებოდა გეების გამოგდებას სამხედრო სამსახურიდან,

მიუხედავად მათი მიღწევებისა, დადგინდა დარღვევა. ასეთი პოლიტიკა გაუმართლებლად
შეფასდა.

საქმე Sousa Goucha v. Portugal შეეხებოდა ადამიანის სექსუალური ორიენტაციის შესახებ

საჯარო განცხადებას. იუმორისტულ სატელევიზიო შოუში, კარგად ცნობილი პირი, მამაკაცი
მოიხსენიეს ქალად. მომჩივანმა მიიჩნია, რომ მისი სექსუალური ორიენტაციის შესახებ
საჯაროდ განცხადება სატელევიზიო კომედიის დროს წარმოადგენდა მის დიფამაციას და
არღვევდა კონვენციის მე-8 მუხლით დაცულ მის პირად ცხოვრებას. სასამართლომ ამ საქმეში
ვერ ჰპოვა კონვენციის დარღვევა. მან გაითვალისწინა, რომ საქმე შეეხებოდა კომედიისა და
პაროდიის ჟანრს, რომლის რეგულირების სფეროშიც სახელმწიფოები სარგებლობდნენ
შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლებით.

330
პროფესიული საქმიანობა როგორც პირადი ცხოვრების ელემენტი

საქმეში Platini v. Switzerland 371 სასამართლომ დაადასტურა, რომ პროფესიული ცხოვრება

წარმოადგენდა პირადი ცხოვრების არსებით ელემენტს, თუმცა საჩივარი ცნობილ იქნა
დაუშვებლად სხვა მიზეზის გამო.

ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება შეეხება პირადი ცხოვრების დაცვას იმ გადაწყვეტილებასთან

მიმართებაში, რომელიც მიღებული იქნა პროფესიული სპორტის სფეროში, რამაც გამოიწვია მომჩივნის
პროფესიული საქმიანობის დროებით შეჩერება.

მომჩივანი, მიშელ პლატინი, იყო ყოფილი პროფესიონალი ფეხბურთელი, საფრანგეთის ეროვნული

ნაკრების ყოფილი კაპიტანი და შემდგომში მწვრთნელი. მას აგრეთვე ეკავა უეფას (ევროპული
საფეხბურთო ასოციაციების კავშირი - UEFA) პრეზიდენტის და ფიფას (საერთაშორისო ევროპული
ასოციაციების ფედერაცია -FIFA) ვიცე-პრეზიდენტის პოსტი. მის წინააღმდეგ წამოწყებული იქნა
დისციპლინური პროცესი „დამატებითი“ შემოსავლის მიღების გამო 2 მილიონი შვეიცარული ფრანკის
ოდენობით, რომელიც მას გადასცა ფიფას ყოფილმა პრეზიდენტმა, რომლის წინააღმდეგაც, თავის
მხრივ, წამოწყებული იქნა როგორც დისციპლინური, ისე სისხლისსამართლებრივი პროცედურა. ფიფას
სანქცია, რომელიც მომჩივანს დაეკისრა, გულისხმობდა მისთვის 6 წლით ფეხბურთთან
დაკავშირებული ყოველგვარი საქმიანობის აკრძალვას და ჯარიმას.

მომჩივანმა გაასაჩივრა ეს სანქცია სპორტის საარბიტრაჟო სასამართლოში (CAS), რომელმაც შეუმცირა

მას საქმიანობის აკრძალვის პერიოდი 6 წლიდან 4 წლამდე, და ასევე, გადასახელი ჯარიმის თანხა.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა გააპროტესტა მისთვის დაკისრებული სანქცია და

მიუთითა, რომ ის შეუთავსებელი იყო მის თავისუფლებასთან, განეხორციელებინა პროფესიული

საქმიანობა, რაც, მისი აზრით, წარმოადგენდა მის პირად ცხოვრებაში გაუმართლებელ ჩარევას და
კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევას.

ევროპულმა სასამართლომ უარყო საჩივარი, როგორც „აშკარად უსაფუძვლო“.

ეს გადაწყვეტილება საგულისხმოა იმ თვალსაზრისით, რომ მასში გადმოცემულია არაერთი

განმარტება მე-8 მუხლის ფარგლებში; პირველ რიგში - სასამართლოს იურისდიქცია ratione personae
371
Platini v. Switzerland (dec.), no. 526/18, 11 February 2020.

331
საკითხებთან მიმართებაში; მეორე, მე-8 მუხლის (პირადი ცხოვრება) გამოყენებადობა პროფესიული

დავის შემთხვევების მიმართ და, შესაბამისად, ამ სფეროში სახელმწიფოს პოზიტიური

ვალდებულებებისა და შეფასების არეალის ფარგლები;

იურისდიქციის საკითხი. ადრე განხილულ საქმეში Mutu and Pechstein v. Switzerland 372 მოპასუხე

სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა კონვენციის წინაშე აღიარებულ იქნა იმგვარ შემთხვევებში, როდესაც

საქმე შეეხებოდა მე-6 მუხლის საფუძველზე წარდგენილ საჩივარს, სადაც გაპროტესტებული იყო

სპორტის საარბიტრაჟო სასამართლოში წარმოებული პროცედურები, რამდენადაც მისი

გადაწყვეტილება დაადასტურა ფედერალურმა სასამართლომ. თუმცა, წინამდებარე საქმის

ფარგლებში, შესაფასებელ საკითხს წარმოადგენდა თავად პროფესიული ორგანიზაციის მიერ

მიღებული გადაწყვეტილების შინაარსი, არსებითი მხარე და არა პროცედურის საკითხები.

სასამართლომ დაიკავა პოზიცია, რომ შესაბამისი გადაწყვეტილება სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას

წარმოშობდა ორი მიზეზით: პირველი, შვეიცარული სამართალი უზრუნველყოფდა სპორტის

საარბიტრაჟო სასამართლოს გადაწყვეტილების სამართლებრივ შედეგებს და ადგენდა ფედერალური

სასამართლოს იურისდიქციას, გადაემოწმებინა მათი კანონიერება და გამართლებულობა. მეორე,

სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ უმაღლესი ინსტანციის სასამართლომ უარი უთხრა აპელაციას,

რითაც სასარბიტრაჟო სასამართლოს გადაწყვეტილებას მისცა კანონიერი ძალა ( res judicata)

შევეიცარიის სამართლებრივ წესრიგში. სწორედ ამის გამო, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ

მას გააჩნდა იურისდიქცია შვეიცარიის წინააღმდეგ წარმოდგენილ ამ საჩივარზე.

მე-8 მუხლის გამოყენებადობა პროფესიული დავების მიმართ - ამ საკითხში სასმართლომ გაიმეორა

Denisov-ის საქმეში გამოყენებული მიდგომა, რომელიც ეფუძნებოდა ადამიანის პირადი ცხოვრების

სფეროში იმ შედეგების რაობას, რომელიც თან სდევდა პროფესიულ სანქციებს. 373

მიიღო რა მხედველობაში მომჩივნის კონკრეტული და დამარწმუნებელი არგუმენტები, სასამართლომ

დაადგინა, რომ შედეგების სიმკაცის მიჯნა/საზღვარი მოითხოვდა მე-8 მუხლის გამოყენების

372
Mutu and Pechstein v. Switzerland, nos. 40575/10 and 67474/10, §§ 65-67, 2 October, 2018;
373
Denisov v. Ukraine [GC], no. 76639/11, §§ 115-17, 25 September 2018.

332
ჩართულობას. სასამართლომ აღიარა, რომ მომჩივანს, რომელმაც მთელი თავისი კარიერა ფეხბურთს

მიუძღვნა, მართლაც შეიძლებოდა ეგრძნო მნიშვნელოვან ზიანი ფეხბურთთან დაკავშირებული

საქმიანობის ოთხწლანი აკრძალვის გამო.

პოზიტიური ვალდებულებები - რაც შეეხებოდა მოპასუხე სახელმწიფოზე დაკისრებულ პოზიტიურ

ვალდებულებებს და ეროვნული შეფასების თავისუფლების არეალს, სასამართლომ, პირველ რიგში,

მიუთითა, რომ საქმისაგან - Mutu and Perchstein - განსხვავებით (ზემოთ მითითებული §§114 და

122 ), წინამდებარე საქმეზე მომჩივანი სასამართლოს წინაშე იმას არ აპროტესტებდა, რომ მას აიძულეს

საარბიტრაჟო მუხლებზე ხელმოწერა, რომელიც ორდინარულ სასამართლოში დავის შესაძლებლობას

გამორიცხავდა. პირიქით: მან გარკვევით აღიარა სპორტის საარბიტრაჟო სასამართლოს იურისდიქცია.

ევროპულმა სასამართლომ განიხილა რა შესაბამისი პროცედურები და გადაწყვეტილებები, მიიჩნია,

რომ ფიფასთან დავის დროს მომჩივანს ხელთ გააჩნდა ადეკვატური ინსტიტუციური და

პროცედურული გარანტიები როგორც კერძო (საარბიტრაჟო სასამართლოში), ისე სახელმწიფო

(ფედერალური სასამართლო) საქმის განმხილველი ორგანოების წინაშე, რასაც მე-8 მუხლი

მოითხოვდა. დაბოლოს, სასამართლომ ასევე მხედველობაში მიიღო ეროვნული შეფასების საკმაოდ

მნიშვნელოვანი ფარგლები, რაც მოპასუხე სახელმწიფოს გააჩნია ამგვარი საკითხების რეგულირების

სფეროში.

ერთსქესიანი წყვილის ქორწინება

სტრასბურგის სასამართლო არ მოითხოვს, რომ კონვენციის ხელშემკვრელმა

სახელმწიფოებმა კანონმდებლობით დაუშვან ერთქსესიანთა ქორწინება. ვინაიდან ამ
სფეროში განსხვავებული მიდგომებია ევროპულ ქვეყნებში, მიჩნეულია, რომ ერთიანი
ევროპული კონსენსუსი არ არსებობს და სახელმწიფოებს გადაცემული აქვთ შეფასების
თავისუფლების ფართო ფარგლები ამ საკითხის გადაწყვეტისას.

ერთსქესიანი წყვილის სამოქალაქო კავშირის აუღიარებლობა

333
 სხვაგვარი მიდგომაა ერთსქესიანი წყვილის სამოქალაქო კავშირის აღიარების საკითხში.
სტრასბურგის სასამართლო მიიჩნევს, რომ ერთსქესიანი წყვილის სამოქალაქო კავშირის
აუღიარებლობა არღვევს კონვენციის მე-8 მუხლს.

ეს მიდგომა დამკვიდრდა საქმეში Oliari and Others v. Italy მომჩივნები იყვნენ ერთი სქესის
წყვილი, რომლებიც სტაბილურად ცხოვრობდნენ ერთად და გააჩნდათ ურთიერთობა. მათ
იჩივლეს, რომ მათთვის, იტალიის კანონმდებლობით, შეუძლებელი იყო შეექმნათ
სამოქალაქო კავშირი ანდა ესარგებლათ მათი პარტნიორობის აღიარების სხვა საშუალებებით.
სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა, რომ მსგავს ძველ საქმეში ( Schalk and Kopf v. Austria )
აღიარებული ჰქონდა, რომ ამ სფეროში არ არსებობდა ერთიანი ევროპული მიდგომა და
სახელმწიფოების შეფასების თავისუფლების ფარგლებში იყო მოქცეული იმის გადაწყვეტა,
თუ როდის შემოიღებდნენ კანონმდებლობას ასეთი კავშირის აღიარების მიზნით. მაგრამ
მოცემული საქმე მან მომჩივნების სასარგებლოდ გადაწყვიტა. მან ცნო კონვენციის მე-8
მუხლის დარღვევა, თუმცა, უარი თქვა, მომჩივნების სამდურავი განეხილა კონვენციის მე-14
მუხლის (დისკრიმინაცია) საფუძველზე.

მე-8 მუხლის დარღვევის აღიარებას საფუძვლად დაედო რამდენიმე გარემოება, კარძოდ:

(1) არსებობდა ერთსქესიანთა კავშირის სამართლებრივი აღიარების მზარდი და

განგრძობადი საერთაშორისო ტენდენცია, „რომლისთვისაც სასამართლოს არ შეეძლო
არ გაეწია ანგარიში“. თუმცა სასამართლომ ისიც მიუთითა, რომ ამ სწრაფად
განვითარებად მოძრაობას იგი არ ანიჭებდა გადამწყვეტ მნიშვნელობას;
(2) იტალიის მოსახლეობა ფართოდ უჭერდა მხარს ერთსქესიანთა კავშირის აღიარებისა
და დაცვის იდეას;
(3) ერთსქესიანთა კავშირის აღიარებისა და დაცვის უზრუნველყოფის ვალდებულება არ
იქნებოდა ტვირთი მოპასუხე სახელმწიფოსათვის, მას მხოლოდ თავისი
კანონმდებლობა უნდა მოეყვანა სოციალურ რეალიებთან შესაბამისობაში.
(4) ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ის იყო, რომ საფრანგეთის საკასაციო და
საკონსტიტუციო სასამართლოებმა არაერთხელ მოუწოდეს ხელისუფლებას,
მოეხდინათ ერთსქესიანი წყვილის უფლებებისა და მოვალეობების სამართლებრივი
აღიარება, და რომ მიუხედავად ამდენი მოწოდებისა, იტალიელ კანონმდებელს ჯერ
კიდევ არ ჰქონდა მიღებული შესაბამისი კანონმდებლობა.

ამ გარემოებათა გამო, ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ იტალიამ გადალახა ამ

სფეროში ეროვნული შეფასების თავისუფლების მისთვის მიკუთვნებული ფარგლები.
სასამართლომ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ „თუ სასამართლო სხვაგვარად
გადაწყვეტდა, ამით დაადასტურებდა თავისი სურვილის არარსებობას, მხედველობაში
მიეღო იტალიაში არსებული შეცვლილი პირობები და, ამასთან, თავის უუნარობას,
გამოეყენებინა კონვენცია, რომელიც არის „პრაქტიკული და ეფექტიანი““.

334
მცირეწლოვნის პირადი ცხოვრება

საქმე Y. v. Slovenia შეეხებოდა ბრალდებულის მიერ გაუპატიურების მცირეწლოვანი

მსხვერპლის ჯვარედინ დაკითხვას სასამართლო პროცესზე. სხვა მსაგავს საქმეში, პირიქით,
ბრალდებული აპროტესტებდა თავისი დაცვის უფლების დარღვევას იმის გამო, რომ არ მიეცა
შესაძლებლობა პირდაპირ დაესვა კითხვები მოწმისათვის. მოცემულ საქმეში მომჩივანი
მიუთითებდა, რომ მის მიმართ ჩადენილი ძალადობის დროს იგი იყო მცირეწლოვანი,
ხოლო მოძალადე მათი ოჯახის მეგობარი იყო. მცირეწლოვნის ჩვენება იყო ერთადერთი
პირდაპირი მტკიცებულება საქმეზე. სხვა ჩვენებები კი წინააღმდეგობრივი ხასიათისა იყო.

სასამართლომ შეაფასა, მიღწეული იქნა თუ არა სამართლიანი ბალანსი მსხვერპლის პირადი

ცხოვრების დაცულობასა და ბრალდებულის დაცვის უფლებას შორის. სასამართლომ
გაითვალისწინა, თუ რა წნეხს წარმოადგენდა სექსუალური ძალადობის მსხვერპლისათვის
პირდაპირი კონფრონტაცია ბრალდებულთან. სასამართლოს აზრით, ასეთ კონფრონტაციას
შეიძლებოდა გამოეწვია მსხვერპლის შემდგომი ტრავმირება.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ შიდა სასამართლოებმა ვერ უზრუნველყვეს სამართლიანი

ბალანსი პროცესის მონაწილეთა უფლებებს შორის, და ნება დართეს ბრალდებულს
მცირეწლოვანისათვის დაესვა ექსტრემალურად პირადი კითხვები, რომელიც თავის მხრივ
შეიცავდა შეურაცხმყოფელ ინსინუაციებს. მართალია, საზოგადოდ ბრალდებულს უნდა
ჰქონოდა გარკვეული თავისუფლება იმისათვის, რათა ეჭვის ქვეშ დაეყენებინა მოწმის
ჩვენების სანდოობა და ეს სასამართლოსთვის ეჩვენებინა, მაგრამ ჯვარედინი დაკითხვა არ
უნდა ყოფილიყო გამოყენებული მოწმის დამცირებისა და დაცინვის საშუალებად. მოწმის
დაკითხვა ხდებოდა პირდაპირ, დეტალურად და ხანგძლივად, მამაკაცის მიერ, რომელსაც ის
სექსუალურ ძალადობაში ადანაშაულებდა. სასამართლომ მანკიერად ჩათვალა აგრეთვე
მსხვერპლის გამოკითხვის ის მანერა, როომელიც გამოიყენა გინეკოლოგიის ექსპერტმა.
სასამართლომ მიუთითა, რომ სასამართლო ხელისუფლებას უნდა უზრუნველეყო, რომ
პროცესის ყველა მონაწილე, რომლებსაც ევალებოდათ დახმარებოდნენ სასამართლოს
საკითხების გამოკვლევასა და გადაწყვეტილების მიღებაში, მოწმეებს მოპყრობოდნენ
ღირსებით და არ გამოეწვიათ მათი სტრესი, რომელიც არ იყო აუცილებელი შესაბამის
გარემოებებში.

რასობრივი და ეთნიკური კუთვნილება, როგორც პირადი ცხოვრების ასპექტი

გადაწყვეტილება საქმეზეR.B. v. Hungary შეეხებოდა სახელმწიფოს მხრიდან

პროცედურული ვალდებულებების დარღვევას, გამოეძია ბოშური წარმოშობის ადამიანების
მიმართ რასობრივი სიძულვილის გამოვლენ, შეურაცხყოფა და მუქარა.

335
ბოშური წარმოშობის მომჩივანმა უჩივლა ხელისუფლებას, რომ იგი დაექვემდებარა
რასობრივ სიძულვილსა და მუქარას პირის მხრიდან, რომელიც მონაწილეობდა ბოშების
წინააღმდეგ გამართული დემონსტრაციის საპოლიციო ზედამხედველობის პროცესში.
სისხლისსამართლის დევნის ორგანოებმა შეწყვიტეს მომჩივნის საჩივრის საფუძველზე
დაწყებული გამოძიება, ვინაიდან ვერ დაადგინეს, რომ ბრალდებულის ქმედებამ ხელი
შეუწყო ჯგუფის წევრების მიმართ სამართალდარღვევების ჩადენას ბოშების დასახლების
ადგილებში.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ მომჩივანის მიმართ რასობრივ საფუძველზე განხორციელდა

შეურაცხყოფა და მუქარა, რამდენადაც იგი მიეკუთვნებოდა ბოშათა თემს. მისი ეთნიკურობა
კი წარმოადგენდა მისი პირადი ცხოვრების ასპექტს და ის შეურაცხყოფა და მუქარა,
რომელსაც ის დაექვემდებარა, განსაკუთრებით დემონსტრაციის დროს ბოშების
საწინააღმდეგო მტრული გარემოსა და გამოხატული სიძულვილის გათვალისწინებით,
წარმოადგენდა მისი პირადი ცხოვრების პატივისცემის დარღვევას.

სასამართლოს თვალსაზრისით, ხელისუფლებას მოეთხოვებოდა ყველა აუცილებელი

ნაბიჯის გადადგმა, რათა ნიღაბი ჩამოეხსნა ინციდენტის ყოველგვარი რასობრივი
მოტივისათვის და დაედგინა, ითამაშა თუ არა ეთნიკურმა სიძულვილმა თავისი როლი.
სასამართლოს აზრით, ხელისუფლებამ ეს ვერ უზრუნველყო, რამდენადაც გამოძიება
ეთნიკურად ბოშა ადამიანებზე ძალადობის საკითხზე ძალიან ვიწრო ფარგლებში
მიმდინარეობდა შესაბამისი სისხლის სამართლის კანონის საფუძველზე, რომელიც არ
ითვალისწინებდა დანაშაულის რასობრივი მოტივით ჩადენას. სასამართლომ დაადგინა, რომ
სახელმწიფომ ვერ შეასრულა პოზიტიური ვალდებულება, გამოეკვლია შეურაცხყოფისა და
მუქარის ფაქტები რასობრივ ნიადაგზე, რაც წარმოადგენდა პირადი ცხოვრების უფლების
დარღვევას. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის პროცედურული ნაწილის
დარღვევა.

პირადი და რელიგიური ცხოვრება

საინტერესო საკითხი დადგა საქმეში Fernandes Martinez v Spain: მღვდელს, რომელიც

სახელმწიფო სკოლაში რელიგიას ასწავლიდა, არ განუახლეს სამუშაო კონტრაქტი მისი
დაქორწინების და კიდევ იმის გამო, რომ ის გახდა ისეთი რელიგიური ორგანიზაციის წევრი,
რომელიც ეწინააღმდეგებოდა კათოლიკური ეკლესიის ოფიციალურ დოქტრინას.
სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ სახელმწიფო მღვდლის პირადი ცხოვრების უფლებაში
გაუმართლებლად ჩაერია. სასამართლომ მიუთითა, რომ სამუშაო კონტრაქტის
ხელმოწერისას მომჩივანმა შეგნებულად და ნებაყოფლობით იკისრა კათოლიკური
ეკლესიისადმი ერთგულების ვალდებულება, რაც მის პირად და ოჯახურ ცხოვრების
უფლების ფარგლებს გარკვეული ხარისხით ზღუდავდა. მან გაცნობიერებულად ჩაიყენა

336
საკუთარი თავი ისეთ მდგომარეობაში, რაც შეუთავსებელი იყო კათოლიკური ეკლესიის
დოგმებთან.

ასევე არ ცნო სასამართლომ არც მე-8 და არც მე-9 მუხლების დარღვევა კონვენციის მე-14
374
მუხლთან ერთობლიობაში საქმეზე S. A. S. v. France , სადაც საფრანგეთის მოქალაქე
მუსლიმი ქალი აპროტესტებდა 2001 წელს საფრანგეთში მიღებულ კანონს, რომლის
მიხედვითაც იკრძალებოდა საჯარო ადგილებში, მათ შორის, ქუჩებში, ისეთი მუსლიმური
თავსაბურავის (ბურკა) ტარება, რომელიც მთლიანად ფარავდა ადამიანის სახეს.
კანონპროექტის დასაბუთებაში, ნათქვამი იყო, რომ „სახის
ნებაყოფლობითი და
სისტემატური დაფარვა პრობლემური იყო, რადგან იგი არ შეესაბამებოდა ფრანგული
საზოგადოების „თანაცხოვრების“ ფუნდამენტურ მოთხოვნას“ და რომ „სახის სისტემატური
დაფარვა საჯარო ადგილებში, ეწინააღმდეგებოდა რა ძმობის იდეალს, ... არ აკმაყოფილებდა
იმ მინიმალურ მოთხოვნას, რომელიც აუცილებელია სოციალური ურთიერთობებისათვის“.
ევროპულ სასამართლოში გასაჩივრებამდე, საკითხი განხილული იყო საფრანგეთის
საკონსტიტუციო სასამართლოში, რომელმაც არ მიიჩნია, რომ აღნიშნული კანონმდებლობა
საფრანგეთის კონსტიტუციას და ადამიანის უფლებებს ეწინააღმდეგებოდა. სტრასბურგის
სასამართლომ გაიზიარა, რომ მომჩივნების პირად და რელიგიურ უფლებებში ჩარევა, რაც
ხსენებული თავსაბურავის საჯარო ადგილებში ტარების აკრძალვით გამოიხატა,
გამართლებული იყო. მან გაიზიარა საფრანგეთის მთავრობის არგუმენტები და აღნიშნა, რომ
სახელმწიფოს უფლებამოსილებას განეკუთვნებოდა იმგვარი პირობების შექმნა, სადაც
ინდივიდებს შეეძლებოდათ ეცხოვრათ ერთად საკუთარი განსხვავებულობისადმი
კომპრომისის გარეშე. სასამართლომ დაასკვნა, რომ ამგვარი შეზღუდვა აუცილებელი იყო
დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რათა დაცული ყოფილიყო საზოგადოებაში ცხოვრების
მინიმალური მოთხოვნა - ერთად ცხოვრება. მიანიჭა რა ადამიანის სახეს დიდი მნიშვნელობა
სოციალურ ურთიერთობებში, სასამართლომ მიუთითა, რომ „ერთად ცხოვრება“ ისეთი
ლეგიტიმური მიზანი იყო, რომელიც ამართლებდა კონვენციის უფლებებში ჩარევას.  

სოციალური ცხოვრება

სოციალური ცხოვრება, პირადი ურთიერთობებით სიამოვნების მიღება წარმოადგენს

პირადი ცხოვრების საფეროს. საქმე Zenhalova and Zenhal v. Czech Republic შეხებოდა
მომჩივანთა სამდურავს, რომ მრავალი საჯარო დაწესებულების შენობა არ იყო აღჭურვილი
პანდუსებით, რომლებიც მორგებული იქნებოდა ინვალიდის ეტლისათვის, რის გამოც მათ არ
გააჩნდათ ხელმისაწვდომობა ამ შენობებზე. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს მართალაც იყო
პირადი ცხოვრების შეზღუდავა და რომ კონვენციის მე-8 მუხლი გამოყენებადი იყო, თუმცა,
მან დარღვევა არ ცნო, ვინაიდან, ძირითადი საჯარო შენობები აღჭურვილი იყო ასეთი
პანდუსებით, და, ამასთან, ჩეხეთის მთავრობა აქტიურ ღონისძიებებს ახორციელებდა ამ

374
საჩივარი No.43835/11, გადაწყვეტილება, 1 ივლისი 2014 წ.

337
კიბერბულინგი
375
საქმეზე Buturugă v. Romania მიღებული გადაწყვეტილება საგულისხმოა იმდენად, რამდენადაც
სასამართლო პირველად შეეხო კიბერბულინგის ფენომენს, როგორც ქალთა მიმართ ძალადობის
ასპექტს და შეაფასა იგი კონვენციის მე-3 და მე-8 მუხლების საფუძველზე.

მომჩივანმა ხელისუფლების ორგანოებს მიმართა მისი ყოფილი ქმრის მხრიდან ძალადობის თაობაზე.
ყოფილი ქმარი ადმინისტრაციული წესით დააჯარიმეს. სისხლის სამართლის საქმე მის წინააღმდეგ
შეწყდა არსებითად იმ საფუძვლით, რომ მისი ქმედებანი არ იყო საკმარისად სერიოზული იმისათვის,
რათა კრიმინალურ ქმდებად მიეჩნიათ. უფრო მეტიც, ხელისუფლებამ ამ ქმედებებს არც კი მისცა
ოჯახური ძალადობის კვალიფიკაცია. პროცედურის დროს, მომჩივანმა მოითხოვა მისი ოჯახური
კომპიუტერის გამოკვლევა, ელექტრონული ძიების განხორციელება, ვარაუდობდა რა, რომ მისი
ყოფილი ქმარი უკანონოდ იჭრებოდა მის ელექტრონულ ანგარიშებში, მათ შორის ფეისბუკის
ანგარიშში და ახორციელებდა მისი პირადი საუბრების, დოკუმენტებისა და ფოტოების გადაღებას.

მის ამ მოთხოვნას უარი უთხრეს, ვითომდა იმიტომ, რომ ამგვარი გამოძიების ჩატარება რელევანტური
არ იყო მისი ყოფილი ქმრის მხრიდან ამგვარი სამართალდარღვევის ჩადენის მტიცებულებების
არარსებობის გამო. მომჩივნის სხვა საჩივარი, რომელშიც ამტკიცებდა მისი ყოფილი ქმრის მიერ
კორესპონდენციის საიდუმლოების დარღვევას, ასევე უარყოფილი იქნა, თანაც, საჩივრის არსებითი
განხილვის გარეშე.

ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ სახეზე იყო სახელმწიფოს მხრიდან იმ პოზიტიური

ვალდებულებების შეუსრულებლობა, რომელიც წარმოდგებოდა კონვენციის მე-3 და მე-8 მუხლებიდან.

გადაწყვეტილება იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლო პირველად შეეხო კიბერბულინგის

ფენომენს, როგორც ქალთა ძალადობის ერთ-ერთ ასპექტს.

სასამართლომ გაიმეორა, რომ ოჯახური ძალადობის ფენომენი არ იყო აღქმული, როგორც

მხოლოდდამხოლოდ ინციდენტებითა და ფიზიკური ძალადობით შემოფარგლული, და რომ იგი,
სხვადასხვა ფორმებს შორის ასევე მოიცავდა ფსიქოლოგიურ ძალადობასა და შევიწროებას.376
გარდა ამისა, კიბერბულინგი უკვე აღიარებული იყო როგორც ქალთა და გოგონათა მიმართ
ძალადობის ასპექტი და გააჩნდა არაერთი განსხვავებული ფორმა, მათ შორის იყო პირად სფეროში

375
Buturugă v. Romania, no. 56867/15, 11 February 2020
376
Opuz v. Turkey, no. 33401/02, §§ 132 და 138, ECHR 2009; T.M. and C.M. v. the Republic of Moldova, no.
26608/11, § 47, 28; Talpis v. Italy, no. 41237/14, §§ 129-30, 2 March 2017.

338
კიბერშეჭრა, მსხვერპლის კომპუტერში შეღწევა და მონაცემების, მათ შორის პირადი მონაცემებისა
და ფოტოსურათების გადაღება, მათი სხვა პირებისათვის გაზიარება ანდა ამ მასალებით
სხვაგვარი მანიპულაცია. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ოჯახური ძალადობის კონტექსტში
კიბერზედამხედველობის მეთოდებს ხშირად მიმართავდნენ ხოლმე მსხვერპლთა ინტიმური
პარტნიორები. სასამართლომ, შესაბამისად, აღიარა, რომ ისეთი აქტები, რომელიც გულისხმობდა
ყოფილი პარტნიორის კორესპონდენციის მინიტორინგს, ხელში ჩაგდებასა თუ შენახვას, უნდა
ყოფილიყო მხედველობაში მიღებული ხელისუფლების მიერ ოჯახური ძალადობის საქმეების
გამოძიებისას.

სასამართლომა ასევე ხაზი გაუსვა საჭიროებას იმისა, რომ სათანადოდ და ყოვლისმომცველად

მომხდარიყო ოჯახური ძალადობის ფენომენის შესწავლა და მაზე რეაგირება, რაც განსაკუთრებით
რელევანტური იყო მოცემულ საქმეში. სასამართლომ მიუთითა, რომ მომჩივნის მოთხოვნის
განხილვისას, მომხდარიყო მისი კომპიუტერის შესწავლა, ხელისუფლება ზედმიწევნით ფორმალურად
მოიქცა, როდესაც უარყო ოჯახურ ძალადობასთან მისი შესაძლო კავშირი, მიუხედავად იმისა, რომ მათ
მომჩივანმა უკვე აცნობა ძალადობის ფაქტების შესახებ. სწორედ ამის გამო გახდა მომჩივანი
იძულებული, რომ შემდეგ მისი კორესპონდენციის ფარულობის დარღვევის თაობაზე შეეტანა
საჩივარი. სასამართლომ აღნიშნა, რომ კორესპონდენციის ფარულობის საკითხი ცალკე იქნა
განხილული, რითაც ხელისუფლებამ აჩვენა, რომ ვერ შეძლო გაეთვალისწინებინა, ოჯახურ
ძალადობას უამრავი ფორმა რომ შეიძლებოდა მიეღო.

მათგან განსხვავებით და საპირიპიროდ, ევროპულმა სასამართლომ გამოიყენა ყოვლისმომცველი

ფართო მიდგომა, როდესაც კონვენციის მე-3 და მე-8 მუხლების საფუძველზე შეაფასა ფიზიკური
ძალადობა და კიბერბულინგი ერთობლივად და მოცემულ საქმეში დაადასტურა სახელმწიფოს
მიერ ამ მუხლების საფუძველზე აღმოცენებული პოზიტიური ვალდებულებების დარღვევა.

2. ოჯახური ცხოვრება და ურთიერთობები

ფარგლები

„ოჯახური ცხოვრების“ ცნება არ შემოიფარგლება მხოლოდ ქორწინებაზე დაფუძნებული

ფორმალური ურთიერთოებებით. საქმეში მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ დადგინდა, რომ მე-8
მუხლი იცავდა არა მარტო ქორწინების საფუძველზე შექმნილ ოჯახებს, არამედ დე ფაქტო
ოჯახებსა და ოჯახურ ურთიერთობებს.

ოჯახური ცხოვრება შეიძლება მოიცავდეს ისეთ ურთიერთობებსაც, სადაც ადამიანთა შორის

კავშირები სოციალური ხასიათის უფროა, ვიდრე ბიოლოგიური.

339
პრეცედენტებით დადგინდა, რომ მე-8 მუხლი ფარავს ურთიერთობას ნათესავებს, ბებია-
ბაბუა და შვილიშვილებს, ბიძასა და ძმისშვილს შორის.

ოჯახური ცხოვრების არსებითი ინგრედიენტია ადამიანების ერთად ცხოვრებისა და

ოჯახური ურთიერთობის ნორმალური განვითარების უფლება.

„ოჯახური ცხოვრება“ მოიცავს მემკვიდრეობის უფლებებსაც.

ერთი და იმავე სქესს შორის ურთიერთობა

მართალია, კონვენცია, კერძოდ, მისი მე-14 მუხლი იცავს მხოლოდ ქალსა და მამაკაცს შორის
ქორწინების უფლებას, მაგრამ სასამართლომ ერთ-ერთ ავსტრიულ საქმეში დაადგინა, რომ
ერთი და იმავე სქესს შორის ურთიერთობა ოჯახური ცხოვრების კონცეფციის ნაწილია და
დაცულია მე-8 მუხლით, თუკი საქმე შეეხება სტაბილურ ურთიერთოებებს. ინგლისურ
საქმეში დადგინდა, რომ „ოჯახური ცხოვრება“ მოიცავს ურთიერთობას ქალს, მის
ტრანსსექსუალ პარტნიორსა და ბავშვს შორის, რომელიც გაჩენილია ანონიმური
დონორისაგან;

ბავშვებისა და მშობლების უფლებები

კონვენციის სამართლის მიხედვით, სადაც წარმოიშობა მშობლისა და ბავშვის უფლებებს

შორის კონფლიქტი, საკითხი უნდა გადაწყდეს ბავშვის საუკეთესო ინტერესების
შესაბამისად;

ერთ-ერთ ფინურ საქმეში დადგინდა დარღვევა იმის გამო, რომ ფსიქიკურად დაავადებულ
დედას სამშობიაროშივე ჩამოართვეს ბავშვი ისე, რომ ძუძუც კი ვერ მისცა.

კუცნერი გერმანიის წინააღმდეგ : 2 ბავშვი ჩამოართვეს მშობლებს იმ მიზეზით, რომ

მშობლები არ ცნეს ინტელექტუალურად საკმარისად განვითარებულად, რაც საჭირო იყო
ბავშვების აღზრდისათვის. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ისეთ პირობებში, როდესაც არ
არსებობდა მშობლების მიერ ბავშვებზე ძალადობა, ოჯახური ურთიერთობების გაწყვეტა
გამართლებულად ვერ იქნებოდა მიჩნეული.

პოლონური საქმეში დადგინდა დაღვევა, რადგან სახელმწიფომ ვერ უზრუნველყო მამის

უფლება, ენახა შვილი, რადგან ამის წინააღმდეგი იყო ბავშვის დედა, რომელმაც დაარღვია
მიღწეული შეთანხმება, მიეცა მამისათვის შვილის ნახვის უფლება.

ირლანდია დაისაჯა იმის გამო, რომ კანონით იგი დედას აძლევდა უფლებას, გაეშვილებინა
ბავშვი დაბადებისთანავე მამის თანხმობის ან მისთვის ინფორმაციის მიწოდების გარეშე.

340
დარღვევა დადგინდა ერთ-ერთ საქმეში, სადაც შიზოფრენიით დაავადებული და
ქმედუუნაროდ ცნობილი მამა მთლიანად გამოთიშეს მისი ქალიშვილის გაშვილების
პროცესიდან.

ჰოლანდია ცნეს დამნაშავედ იმისათვის, რომ კანონის მიხედვით, ბიოლოგიური მამის

მშობლობის უფლება ვერ იქნებოდა აღიარებული, თუ ბავშვის დედის ქმარი უარს არ
იტყოდა მამობაზე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ბიოლოგიურ და სოციალურ რეალობას
უპირატესობა უნდა მინიჭებოდა სამართლებრივ პრეზუმფციებთან შედარებით.

მამობის დადგენა : პოლონეთი დაისაჯა იმის გამო, რომ არ არსებობდა პროცედურები,

რომლის გამოყენებითაც პირს შესაძლებლობა ექნებოდა, დაედასტურებინა თავისი მამობა.

ბავშვის სურვილის გათვალისწინება მეურვის არჩევისას: საქმეში M.and M. v. Croatia

სასამართლომ განიხილა საკითხი, უნდა ყოფილიყო თუ არა ბავშვის აზრი მოსმენილი
მეურვეობის საკითხის გადაწყვეტისას მშობლების განქორწინების შემდეგ. იტალიის
სასამართლოებმა ბავშვს არ მისცეს შესაძლებლობა გამოეთქვა თავისი აზრი, თუ რომელ
მშობელთან სურდა ცხოვრება.

სასამართლომ გადაწყვეტილებაში მიუთითა ბავშვთა უფლებების დაცვის გაეროს 1989 წლის

კონვენციის შემდეგი დებულება: „შეუძლებელია ითქვას, რომ ბავშვები, რომლებსაც უნარი
აქვთ ჩამოაყალიბონ თავიანთი აზრი, სკმარისად იყვნენ ჩართული გადაწყვეტილების
მიღების პროცესში, თუ მათ არ მიეცათ შესაძლებლობა, მათთვის მოესმინათ და გამოეთქვათ
აზრი“.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ გოგონა იმ დროისათვის, როდესაც მისი მეურვეობის საკითხი

წყდებოდა, ცხრანახევარი წლის იყო. მისი ასაკისა და სიმწიფის გათვალისწინებით მას
ნამდვილად შეეძლო თავისი აზრის თავისუფლად გამოთქმა. ექსპერტს დადგენილი ჰქონდა,
რომ გოგონას მყარად ჰქონდა გამოხატული თავისი სურვილი, ეცხოვრა დედასთან.
სასამართლომ მიჩნია, რომ ბავშვის სურვილის გაუთვალისწინებლობა, წარმოადგენდა მისი
პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების დარღვევას.

საქმეში ... v. Croatia სასამართლომ გამოკვეთა თავისი პოზიცია იმის თაობაზე, რომ ბებია-
ბაბუასა და შვილიშვილებს შორის ურთიერთობას განსხვავებული ბუნება გააჩნდა და მისი
დაცულობის ხარისხი იყო შედარებით ნაკლები.

მშობელი-შვილის ურთიერთობის სტატუსის აღიარება სუროგაციის დროს

საქმეები Mennesson and Others v. France 377 და, Labassee v. France 378 შეეხებოდა საფრანგეთში
მშობელი-შვილის ურთიერთობის სტატუსის აღიარებაზე უარს შემთხვევაში, როდესაც
ბავშვი დაიბადა აშშ-ში კანონიერად განხორციელებული სუროგაციული პროცედურის

377
Mennesson and Others v. France, no. 65192/11, 26 June 2014;
378
Labassee v. France, no. 65941/11, 26 June 2014;

341
შედეგად. მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ ვერ შეძლეს საფრანგეთში მიეღწიათ სტატუსის
ოფიციალური აღიარებისათვის. სასამართლომ არცერთ საქმეში არ დაადგინა მე-8 მუხლის
დარღვევა მომჩივანთა ოჯახურ უფლებებთან მიმართებაში. თუმცა, დაადგინა მე-8 მუხლის
დარღვევა ბავშვის პირადი ცხოვრების უფლებასთან მიმართებაში. სასამართლომ მიუთითა,
რომ ბავშვის იდენტურობას ძირს უთხრიდა მისი სტატუსის აღიარების საკითხში
განსხვავებული პოზიციები აშშ-სა და საფრანგეთში. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ მისი
პრეცედენტული სამართალი არ ადასტურებდა სამართლებრივი ურთიერთობის აღიარების
აუცილებლობას საზღვარგარეთ სუროგაციის გზით დაბადებულ ბავშვსა და მის
ბიოლოგიურ მამას შორის და რომ ეს საკითხი ეროვნული შეფასების თავისუფლების
ფარგლებში რჩებოდა. სხვაგვარი დამოკიდებულების შემთხვევაში მოხდებოდა სუროგაციის
საკითხებზე გადაწყვეტილებების სფეროში ეროვნული ქვეყნებისათვის დატოვებული
შეფასების თავისუფლების არეალის გადაბიჯება.

საქმე Paradiso and Campanelli v. Italy 379 შეეხებოდა 9 თვის ბავშვის სოციალური
მზრუნველობის სამსახურისათვის გადაცემას, რომელიც დაბადებული იყო რუსეთში
სუროგაციული ორსულობის კონტრაქტის საფუძველზე. კონტრაქტი დადებული იყო რუს
ქალსა და იტალიელ წყვილს (მომჩივნებს) შორის. მომჩივნებმა გააპროტესტეს მათთვის
ბავშვის ჩამორთმევა და მშობელი - შვილის ურთიერთობის აღიარებაზე უარის თქმა
იტალიის მიერ, როდესაც ხდებოდა ბავშვის დაბადების რეგისტრაციის მოწმობის აღება.
დიდმა პალატამ ვერ ჰპოვა მე-8 მუხლის დარღვევა. მან მხედველობაში მიიღო არაერთი
გარემოება, კერძოდ: რომ ბავშვსა და მომჩივან წყვილს შორის არ არსებობდა ბიოლოგიური
კავშირი; რომ ბავშვსა და მომჩივნებს შორის ურთიერთობა საკმაოდ მცირე პერიოდს
გულისხმობდა; რომ საკუთრივ წყვილს შორის ურთიერთობასაც განუსაზღვრელი ხასიათი
გააჩნდა სამართლებრივი პერსპექტივის თვალსაზრისით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ არ
არსებობდა „ოჯახური ცხოვრება“ ბავშვსა და წყვილს შორის. სასამართლომ გაიზიარა
იტალიის სასამართლოების დასკვნა, რომ მოსალოდნელი არ იყო, ბავშვს რომ სერიოზული
ტანჯვა განეცადა ან გამოუსწორებელი ზიანი მიეღო ამ წყვილთან მისი დაშორების შედეგად,
და მიიჩნია, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა სწორად ჩამოაყალიბეს ბალანსი
დაპირისპირებულ ინტერესებს შორის, მით უფრო, ეროვნული შეფასების თავისუფლების
ფართო ფარგლების გათვალისწინებით, რაც ამ სფეროში ეკუთვნოდათ. (ძირითადი
არგუმენტი უცნაურად გამოიყურება, რადგან ოჯახური ცხოვრება მომავალისკენაც არის
მიმართული დაცულია არა მარტო დე ფაქტო ოჯახური ურთიერთობა, არამედ, ამგვარი
ურთიერთობის დაფუძნების, უფლება. ჰომოსექსუალ პირებს რომ ბავშვის აყვანის უფლება
მისცეს, ეს სწორედ ოჯახური ცხოვრების უფლებით დასაბუთდა, მათი უფლებით,
ჰყოლოდათ შვილი და ჰქონოდათ ოჯახური კავშირები. ბავშვთან, რომელიც მომავალში
უნდა აიყვანონ, ჯერ არ არსებობს „ოჯახური ცხოვრება“. ვფიქრობ, ამ საქმეში დაირღვა
იტალიელი წყვილის ოჯახური ცხოვრების უფლება).

ამ საკითხთან დაკავშირებით, ასევე აღნიშვნის ღირსია 2019 წელს სასამართლოს (დიდი

პალატის) მიერ (კონვენციის მე-16 ოქმის საფუძველზე) მიცემული საკონსულტაციო დასკვნა
(an advisory opinion), რომელიც მოთხოვნილი იყო საფრანგეთის საკასაციო სასამართლოს
მიერ და შეეხებოდა შიდა სამართლით მშობლები- შვილის ურთიერთობის სტატუსის
აღიარებას ერთი მხრივ, ბავშვს, რომელიც დაბადებული იყო საზღვარგარეთ სუროგაციული
379
Paradiso and Campanelli v. Italy, [GC], no. 25358/12, 24 January 2017;

342
ორსულობის შეთანხმების შედეგად, სავარაუდო მამისა და დონორის სქესობრივი
უჯრედების გამოყენებით, და მეორე მხრივ, სამომავლო დედას შორის, რომლისთვისაც
ცნობილი იყო, რომ სამართლებრივი ურთიერთობა სავარაუდო მამასთან უკვე აღიარებული
იყო 380. დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ ბავშვის პირადი ცხოვრების უფლება კონვენციის მე-
8 მუხლის გაგებით მოითხოვდა, რომ შიდა სამართალს უნდა უზრუნველეყო მშობელი-
შვილის სამართლებრივი ურთიერთობის აღიარება სავარუდო დედასთან მიმართებაში,
რომელიც საზღვარგარეთ კანონის საფუძველზე გაცემულ დაბადების მოწმობაში
მითითებული იყო როგორც „კანონიერი დედა“. თუმცა, პირადი ცხოვრების უფლება
კონვენციის გაგებით არ მოითხოვდა, რომ ასეთი აღიარება უნდა განხორციელებულიყო იმ
ფორმით, რომ დაბადების, ქორწინების ანდა გარდაცვალების რეგისტრაციაში ასახული
ყოფილიყო საზღვარგარეთ გაცემული დაბადების მოწმობის დეტალები. სხვა საშუალება,
როგორიც იყო ბავშვის შვილად აყვანა დედობის მსურველის (intended mother) მიერ,
უზრუნველყოფილი უნდა ყოფილიყო შიდა სამართლით დადგენილი პროცედურით,
რომელიც იძლეოდა შვილად აყვანის საკითხის სწრაფ დაეფექტიან გადაწყვეტას ბავშვის
საუკეთესო ინტერესებიდან გამომდინარე.

ბავშვის მიერ ქვეყნის დატოვება ორივე მშობლის თანხმობით.

საქმე Penchevi v. Bulgaria შეეხებოდა ბავშვისთვის მიცემულ უარს მამის თანხმობის გარეშე
დაეტოვებინა ბულგარეთი და წასულიყო გერმანიაში თავის დედასთან, რომელიც იქ
განაგრძობდა თავის სწავლას მაგისტრატურაში. შიდა სასამართლოები დაეყრდნენ
კანონმდებლობით დაწესებულ პირობებს, რომელთა შესაბამისადაც, ორივე მშობლის
თანხმობა იყო საჭირო იმისათვის, რომ ბავშვი გასულიყო სახელმწიფოს იურისდიქციის
ფარგლებს გარეთ. ბავშვის მამამ უკან გამოითხოვა თავისი თანხმობა. შიდა სასამართლო
პროცედურები გრძელდებოდა 2 წლისა და 3 თვის განმავლობაში. სასამართლოებმა ბოლოს
მისცეს ბავშვს დედასთან გამგზავრების უფლება.

ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ბავშვისთვის მიცემული უარი, დაეტოვებინა

ბულგარეთი და დედასთან წასულიყო გერმანიაში, წარმოადგენდა მისი პირადი ცხოვრების
პატივისცემის დარღვევას. მან განიხილა საკითხი, თუ რა ხარისხით იყო გათვალისწინებული
ბავშვის საუკეთესო ინტერესები ამ კონტექსტში. სასამართლომ დაადგინა, რომ დედისა და
შვილის დაცილება სასამართლო პროცესის განმავლობაში წარმოადგენდა, როგორც ბავშვის,
ისე დედის ოჯახური ცხოვრების უფლების დარღვევას. დაწესებულ შეზღუდვას გააჩნდა
საკანონმდებლო დასაყრდენი, რომელიც ემსახურებოდა ლეგიტიმურ მიზანს, მშობლების,
მოცემულ შემთხვევაში, მამის, ინტერესებს. ამიტომ მთავარი საკითხი იყო ჩარევის
აუცილებლობის შეფასება. ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა, რომ შიდა სასამართლოებმა
არ გაითვალისწინეს საქმის გარემოებები, გამოიყენეს ფორმალური და მექანიკური მიდგომა
მომჩივნის ვითარების მიმართ და დაეყრდნენ ორივე მშობლის თანხმობის თაობაზე კანონით
380
მხედველობაშია Request No. P16-2018-001, 10 April 2019, Grand Chamber;

343
დაწესებულ მოთხოვნას. არც ის გაითვალისწინეს, რომ ბულგარეთში ყოფნისას მამა
სათანადოდ არ უვლიდა ბავშვს.

არაბიოლოგიური მამის მშობლის უფლება

საქმე Nazarenko v. Russia შეეხებოდა არაბიოლოგიურ მამისათვის მშობლის უფლების

ჩამორთმევას იმის მიუხედავად, რომ ბავშვი დაიბადა მის დედასთან ქორწინების
პერიოდში, ხოლო შემდეგ მთლიანად და ავტომატურად ჩამოაცილეს ბავშვის
ცხოვრებისაგან.

ქორწინების პერიოდში მომჩივანს და მის ცოლს ჰყავდათ ქალიშვილი. წყვილის

განქორწინების შემდეგ ბავშვზე მზრუნველობის ვალდებულება გაინაწილა ორივე მშობელმა.
იგი დაახლოებით ხუთი წლის განმავლობაში მონაწილეობას იღებდა ბავშვის აღზრდაში.
როდესაც ბავშვის მამობის საკითხი საკამათო გახდა, დადგინდა, რომ მომჩივანი არ იყო
ბავშვის ბიოლოგიური მამა, რის შედეგადაც მომჩივანმა დაჰკარგა მშობლის ყველა უფლება
ამ ბავშვთან მიმართებაში, მათ შორის, მასთან კონტაქტის შენარჩუნების უფლება. გარდა
ამისა, მომჩივნის გვარი ამოიშალა ბავშვის დაბადების მოწმობაში და ბავშვს შეუცვალეს
გვარი. შიდა კანონმდებლობა არ ითვალისწინებდა არავითარ შესაძლებლობას, რომ
არაბიოლოგიურ მამას შეენარჩუნებინა ბავშვთან რაიმე სახის ურთიერთობა.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა განაცხადა, რომ ხელისუფლებამ დაარღვია

მისი ოჯახური ცხოვრების უფლება. სასამართლომ, პირველ რიგში განიხილა, შეიძლებოდა
თუ არა ბიოლოგიური კავშირის არარსებობის პირობებში მომჩივნისა და ბავშვის
ურთიერთობა მიჩნეულიყო „ოჯახურ ცხოვრებად“.

მიიჩნია რა, რომ კონვენციის მე-8 მუხლი ამ საქმეში გამოყენებადი იყო, სასამართლომ
მიუთითა, რომ მომჩივნის ქორწინების პერიოდში ბავშვი რეგისტრირებული იყო მის
ქალიშვილად. მომჩივანი წლების განმავლობაში ზრუნავდა ბავშვზე და მათ შორის
ჩამოყალიბდა მჭიდრო ემოციური კავშირი, სწამდათ რა, რომ იყვნენ მამა-შვილი.
სასამართლომ დაასკვნა, რომ ბიოლოგიური კავშირის არარსებობა ვერ უგულვებელყოფდა
ოჯახური ცხოვრების არსებობას კონვენციის მე-8 მუხლის გაგებით.

სასამართლომ დაადგინა, რომ ხელისუფლებამ ვერ შეძლო უზრუნველეყო ოჯახური

კავშირის შენარჩუნება ბავშვსა და მომჩივანს შორის. მომჩივნის სრული და ავტომატური
გამორიცხვა ბავშვის ცხოვრებიდან მისი მშობლის უფლების დასრულების შემდეგ და ბავშვის
საუკეთესო ინტერესების გაუთვალისწინებლობა, რაც შიდა კანონმდებლობის
არაელასტიურობის შედეგი იყო, წარმოადგენდა მომჩივნის ოჯახური ცხოვრების უფლების
დარღვევას.

344
ეს საქმე სწორედ იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლომ პირველად განიხილა
„ოჯახური ცხოვრების“ საკითხი პირებს შორის, რომლებიც არ არიან ერთმანეთთან
ბიოლოგიურად დაკავშირებული.

შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა მშობლის უფლება.

საქმეში Kocherov and Sergeyeva v. Russia მთავარი საკითხი იყო შიდა სასამართლოების
ვალდებულებები, რომლებიც უნდა გაეთვალისწინებინათ შეზღუდული შესაძლებლობის
მქონე მშობლისათვის მშობლის უფლების შეზღუდვისას.

სასამართლომ განმარტა, რომ პირველი მომჩივნის მხოლოდ დიაგნოზზე მითითება იმის

მხედველობაში მიუღებლად, თუ რამდენად ვარგისიანი იყო იგი მშობლის მოვალეობის
შესასრულებლად და როგორი იყო მისი აქტიური ცხოვრების პირობები, არ წარმოადგენდა
საკმარის მიზეზს მისთვის შეეზღუდათ მშობლის უფლებამოსილება. ასევე, დედის
სამართლებრივი ქმედუნარიანობა, თავისთავად ვერ გაამართლებდა პირველი მომჩივნის
მოთხოვნაზე უარს.

გადაწყვეტილებაში მთავარი ფოკუსი მიემართება ეროვნული სასამართლოების

ვალდებულებებს, რომლებიც მათ კონვენციის მე-8 მუხლიდან გამომდინარე ეკისრებათ,
მხედველობაში იქონიონ ონ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების ინტერესები და
ყოველმხრივ განიხილონ მათი მოსაზრებები, როდესაც მათი მშობლის უფლებები ეჭვქვეშ
არის დაყენებული ბავშვთა უფლებების დამცველი ოფიციალური ხელისუფლების მიერ.

„ოჯახური ცხოვრება“ ძალადობის მსხვერპლთან

საქმეში სასამართლომ მიიჩნია, რომ მე-8 მუხლი გამოყენებადი არ იყო

381
Evers v. Germany
მომჩივნის სამდურავის მიმართ, რომელიც შეეხებოდა იმ უნარშეზღუდულ ქალთან კონტაქტის

აკრძალვას, რომლიც ბოროტად გამოიყენა სექსუალურად. კრიმინალური გამოძიება, რომლიც

მომჩივნის წინააღმდეგ აღიძრა ისეთი პირის გაუპატიურების გამო, რომელსაც წინააღმდეგობის გაწევა

არ შეეძლო, შეწყდა. უნარშეზღუდული ქალბატონი მოთავსებული იქნა სპეციალიზირებული

ზრუნვის დაწესებულებაში. სამხარეო სასამართლომ ქალბატონს დაუნიშნა მცველი. ამასთან,

381
Evers v. Germany, no. 17895/14, 28 May 2020.

345
მომჩივანს აუკრძალა მასთან კონტაქტი, რომელსაც სურდა გაეგრძელებინა თავისი სექსუალური

ურთიერთობა უნარშეზღუდულ ქალთან. მომჩივნის სააპელაციო საჩივარი ამ აკრძალვის გაუქმების

მოთხოვნით, არ დაკმაყოფილდა რეგიონული სასამართლოს მიერ.

მომჩივანმა კონტაქტის აკრძალვა გაასაჩივრა კონვენციის მე-8 მუხლის საფუძველზე. მან ასევე

მიუთითა, რომ შიდა პროცედურების დროს, კერძოდ, რეგიონულ სასამართლოში მას არ მიეცა

საშუალება, რომ იგი მოესმინათ in person. ევროპულმა სასამართლომ საჩივარი მე-8 მუხლის

საფუძველზე დაუშვებლად მიიჩნია, თუმცა მე-6 მუხლის დარღვევად მიიჩნია რეგიონალური

სასამართლოს უარი მოესმინათ მისთვის in person.

გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია სწორედ იმ კუთხით, რომ სასამართლომ კონვენციის მე-8

მუხლი გამოყენებადად არ მიიჩნია, დაადგინა, რომ იგი არ თავსდებოდა მე-8 მუხლით დაცული
უფლებების ფარგლებში, კერძოდ, კი „პირადი ცხოვრების“ ფარგლებში, რომელსაც საერთოდ
ფართო გაგება აქვს, რაც, თავის მხრივ, შეუძლებელს ხდიდა მის ამომწურავ დეფინიციას.

პირველ რიგში, სასამართლომ დაადგინა, რომ თავისთავად ის ფაქტი, რომ მომჩივანი და

უნარშეზღუდული ქალი ერთ ჭერქვეშ ცხოვრობდნენ და მომჩივანი იყო ამ ქალის შვილის
ბიოლოგიური მამა, მოცემული საქმის გარემოებებში, არ წარმოშობდა იმგვარ ოჯახურ კავშირს,
რომელიც მოხვდებოდა „ოჯახური ცხოვრების“ დაცულ სფეროში.

მეორე, რაც შეეხებოდა „პირად ცხოვრებას“, რომელიც წარმოადგენდა მე-8 მუხლის ასპექტს,
სასამართლომ გაიმეორა, რომ მართალია, ეს დებულება იცავდა სხვა ადამიანებთან და
გარესამყაროსთან ურთიერთობის დაფუძნებისა და განვითარების უფლებას (Denisov v. Ukraine 382 ),
მაგრამ მე-8 მუხლის ფართო კონსტრუქცია არ გულისხმობდა იმას, რომ მასში ნაგულისხმები
ყოფილიყო სხვა ადამიანის დაყოლიების მცდელობაც ამგვარი ურთიერთობის დამყარებისა და
განვითარების მიზნით (Friend and Others v. the United Kingdom 383, და Gough v. the United Kingdom 384).

სასამართლომ განმარტა, რომ საზოგადოდ, კონტაქტი რომელიმე კონკრეტულ პირთან წარმოადგენდა

მე-8 მუხლის ფუნდამენტურ ელემენტს, ძირითადად, სწორედ ოჯახური კავშირების სფეროში (იხ.
385
მაგალითად, Elsholz v. Germany , რომელიც შეეხებოდა მშობლებსა და შვილებს, ასევე Kruškić v.

382
Denisov v. Ukraine [GC], no. 76639/11, § 95, 25 September 2018
383
Friend and Others v. the United Kingdom (dec.), nos. 16072/06 and 27809/08, § 41, 24 November 2009.
384
Gough v. the United Kingdom, no. 49327/11, § 183, 28 October 2014.

385
Elsholz v. Germany [GC], no. 25735/94, § 43, ECHR 2000-VIII.

346
 386 387
Croatia , რომელიც შეეხებოდა ბებია-ბაბუასა და შვილიშვილებს, ასევე, Messina v. Italy (no. 2),
რომელიც შეეხებოდა პატიმარსა და მისი ოჯახის წევრებს).

თუმცაღა, სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ პირადი ცხოვრება არ გულისხმობდა იმგვარ

მიდგომებს, თითქოს იგი ვრცელდებოდა ისეთ შემთხვევებზეც, როდესაც, სინამდვილეში, საქმე
არ შეეხებოდა ოჯახური ცხოვრებით სარგებლობას კონვენციის მე-8 მუხლის გაგებით, და ერთი
პირი ცდილობდა მეორესთან კონტაქტს, ხოლო მეორე კი ამის წინააღმდეგი იყო. მოცემული
საქმეში კიდევ უფრო მძიმე ვითარება იყო, რამდენადაც ერთ-ერთი მათგანი მეორის საქციელის
მსხვერპლს წარმოადგენდა, ხოლო მიყენებული ზიანი კი ეროვნული სასამართლოების მხრიდან
ძალიან მნიშვნელოვნად იყო შეფასებული.

უფრო მეტიც, მე-8 მუხლი ვერ დაედებოდა საფუძვლად მომჩივნის საჩივარს, მათ შორის, მის
მიმიმართ დაწესებული აკრძალვის გამო პერსონალური თუ ფსიქოლოგიური ზიანის მიღების
თაობაზე, როდესაც ეს ზიანი წარმოადგენდა განჭვრეტად შედეგს მისი კრიმინალური ქმედებისა
თუ სხვაგვარი სამართალდარღვევისა, რომლებიც გულისხმობდა სამართლებრივი
პასუხოსმგებლობის გარკვეულ ზომებს, რომლებიც, თავის მხრივ, დაკავშირებული იყო პირადი
ცხოვრების ნეგატიურ შედეგებთან (Denisov, ზემოთ მითითებული, § 98). სწორედ ამიტომ,
კონტაქტის აკრძალვის გაპროტესტება მომჩივნის მხრიდან არ თავსდებოდა მე-8 მუხლით
გათვალისწინებული „პირადი ცხოვრებით“ დაცულ სფეროში და, ამიტომ, დაუშვებელი იყო
კონვენციასთან ratione materiae შეუთავსებლობის საფუძვლით.

ოჯახის გახლეჩა:

ოჯახის გახლეჩა იგი განიხილება ძალზე სერიოზული ჩარევად;

მზრუნველობის ქვეშ ბავშვის მოთავსებამ არ უნდა შეაფერხოს ოჯახური ურთიერთობები;

დეპორტაცია ან გაძევების გადაწყვეტილება არ უნდა იწვევდეს ოჯახური ცხოვრების

დანგრევას.

ოჯახის შეფასება : ის სხვადასხვა ფაქტორებზეა დამოკიდებული. მხედველობაში მიიღება:

დროის პერიოდი, რაც პირთა შორის ოჯახური კავშირები არსებობს, ოჯახის წევრებს შორის
დაშორებით ცხოვრების პერიოდი, გასაგზავნ ქვეყანაში ბავშვების ადაპტაციის
შესაძლებლობა და ენის ცოდნა, ჯანმრთელობის მდგომარეობა, გასაგზავნ ქვეყანაში

386
Kruškić v. Croatia (dec.), no. 10140/13, § 111, 25 November 2014
387
Messina v. Italy (no. 2), no. 25498/94, § 61, ECHR 2000-X.

347
სამსახურის შოვნის შესაძლებლობა, ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმე, პირის ქცევა და
საშიშროება, ოჯახური მდგომარეობა და კავშირები გამგზავნ და მიმღებ ქვეყანაში,
არასრულწლოვანი შვილების ყოლა, ოჯახური კავშირების სიმტკიცე, მოსალოდნელი
სირთულეები გაძევებისას და სხვ.

ერთ-ერთ ფრანგულ საქმეში სასამართლომ დაადგინა დაღვევა პირის ალჟირში

გაძევებისათვის, რომელიც 40 წელი ცხოვრობდა საფრანგეთში, დაქორწინებული იყო ფრანგ
ქალზე, არ იცოდა არაბული და არავის იცნობდა ალჟირში.

საქმეში Moustaquim v. Belgium სასამართლომ მიიჩნია, რომ ბელგიამ დაარღვია მომჩივნის

ოჯახური ცხოვრების უფლება მონაკოში, მისი მოქალაქეობის ქვეყანაში, მისი დეპორტაციით.
მომჩივანი ბელგიაში ჩამოიყვანეს მისმა მშობლებმა ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც ის
მცირეწლოვანი ბავშვი იყო. მოზარდობის პერიოდში ის ინტენსიურად ჩაერთო კრიმინალურ
საქმიანობაში. მაგრამ სასამართლომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა მიანიჭა მის მჭიდრო კავშირს
ბელგიაში მცხოვრებ ოჯახთან და დაადგინა, რომ მონაკოში მისი დეპორტაცია არღვევდა მე-8
მუხლით დაცულ მის უფლებებს.

პატიმრის უფლება, ეკონტაქტოს თავის ოჯახს:

საქმე მესინა იტალიის წინააღმდეგ შეხებოდა მაფიის წვერის ოჯახური ურთიერთობების

შეზღუდვას. მას თვეში ორჯერ ჰქონდა თავის ცოლ-შვილთან შეხვედრის უფლება.
სასამართლომ ამ საქმეში არ ცნო დარღვევა, მაგრამ ანალოგიურ ლატვიურ საქმეში, სრული
აკრძალვა ცოლშვილთან შეხვედრებზე, დარღვევად მიიჩნია.

საქმეშიფერლა პოლონეთის წინააღმდეგ სასამართლომ დაადგინა დარღვევა იმის გამო, რომ

პატიმარს 11 თვის განმავლობაში ერთი შეხვედრის უფლება მიეცა ოჯახის წევრებთან.

საქმეში პოლტორაცკი უკრაინის წინააღმდეგ დადგინდა დარღვევა იმის გამო, რომ ოჯახის
წევრებთან ურთიერთობის შეზღუდვები დაწესებული იყო იუსტიციის სამინისტროს შიდა
ინსტრუქციებით. ასეთი ჩარევა ვერ ჩაითვლებოდა „ კანონით გათვალისწინებულად“.

ერთ-ერთ ინგლისურ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-8 მუხლი მოიცავდა

დაკავებულის უფლებას, დროულად ეცნობებინა ოჯახის წევრებისათვის დაკავების შესახებ.

საქმე Khoroshenko v. Russia შეეხებოდა ხანგრძლივი ვადით პატიმრობას და ოჯახის წევრების

ვიზიტის უფლებას. მომჩივანი იყო რუსეთის მოქალაქე. იგი გასამართლებული იყო
მკვლელობისათვის და მიესაჯა სიკვდილი 1995 წელს. 1999 წელს მისი სასჯელი შეიცვალა
სამუდამო პატიმრობით და გადაყვანილ იქნა განსაკუთრებული რეჟმის კოლონიაში. მისი
პატიმრობის პირველი 10 წლის განმავლობაში (1999-2009) მომჩივანი ექვემდებარებოდა
მკაცრ რეჟიმს. ამის შემდეგ, მას მიეცა ოჯახის წევრებთან შეხვედრის უფლება წელიწადში

348
ორჯერ. თითოეული ასეთი შეხვედრა გრძელდებოდა ოთხი საათის განმავლობაში და
მოიცავდა მხოლოდ ოჯახის 2 წევრს. ამასთან, პატიმარი და მასთან მოსული პირები
ერთმანეთისაგან დაცილებულები იყვნენ შუშის გამყოფი კედლით; ვიზიტს
ზედამხედველობას უწევდა ციხის მცველი დისტანციიდან, საიდანაც შეეძლო მათი საუბრის
მოსმენა. პატიმარს შეეძლო წერილის დაწერა, მაგრამ არ შეეძლო ტელეფონით დარეკვა,
გარდა გადაუდებელი შემთხვევისა.

ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება მოიცავს სასამართლოს პრეცედენტების შეჯამებას ამ

სფეროში. მასში მითითებულია მნიშვნელობა იმისა, რომ სახელმწიფოებმა თავიანთი
სისხლის სამართლის პოლიტიკის შემუშავებისას მხედველობაში მიიღონ, რომ პატიმრობა
განუყოფელია სამართალდამრღვევის რეაბილიტაციისა და რეინტეგრაციის მიზნებთან.
სასამართლომ განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიანიჭა CPT-ს რეკომენდაციებს, რომ
ხანგრძლივი პატიმრობის რეჟმისათვის დამახასიათებელი ასოციალურობის შედეგების
კომპენსაცია მომხდარიყო პოზიტიური და პროაქტიური გზით. ცხადია, ამ საქმეში
დადგინდა პატიმრის ოჯახური ცხოვრების უფლების დარღვევა.

რელიგიური ქორწინება არასრულწლოვანთან

საქმეზე Z.H. and R.H. v. Switzerland მიღებული გადაწტვეტილება შეეხებოდა საჯარო

პოლიტიკის საფუძვლებით თავშესაფრის ხელისუფლების უარს ეცნო რელიგიური
ქორწინება და ამ უარის შედეგებს ოჯახურ ცხოვრებაზე.

მომჩივნებმა, ავღანეთის მოქალქეებმა, მოითხოვეს თავშესაფარი შვეიცარიაში.

თავდაპირველად ისინი იტალიაში დარეგისტრირდნენ თავშესაფრის მაძიებლებად. შემდეგ
მათ თავიანთი თავი წარუდგინეს შვეიცარიის ხელისუფლებას როგორც დაქორწინებული
წყვილი. მომჩივნის განმარტებით, ისინი დაქორწინდნენ რელიგიური ცერემონიის წესით
ირანში. პირველი მომჩივანი დაქორწინების დროს იყო 14 წლის, ხოლო მეორე მომჩივანი - 18
წლის. მათ ვერ წარუდგინეს შვეიცარიის ხელისუფლებას თავიანთი ქორწინების მოწმობა.
მათი თხოვნა თავშესაფარზე არ დაკმაყოფილდა. მეორე მომჩივანი გაგზავნილ იქნა
იტალიაში. უარის სააპელაციო გასაჩივრების დროს შიდა სასამართლოებმა დაადგინეს, რომ
მომჩივანთა ქორწინება შეუთავსებელი იყო შვეიცარიაში დადგენილ საჯარო პოლიტიკასთან,
ვინაიდან სექსუალური კავშირი 16 წელს მიუღწეველ ბავშვთან, წარმოადგენდა სისხლის
სამართლის დანაშაულს შვეიცარიის კანონმდებლობის შესაბამისად. ამის გამო, მომჩივანს
წაერთვა შესაძლებლობა ედავა თავისი ოჯახური ცხოვრების უფლების დასაცავად
კონვენციის მე-8 მუხლის საფუძველზე.

კონვენციის პროცედურების დროს, მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ მეორე მომჩივნის გაგზავნა

იტალიაში წარმოადგენდა მათი ოჯახური ცხოვრების უფლების დარღვევას.

349
ამ საქმეზე მიღებული სასამართლოს გადაწყვეტილება საგულისხმოა იმ თვალსაზრისით,
თუ რა პასუხი გასცა სასმართლომ მომჩივანს მათი რელიგიური ქორწინების აღიარების
შესახებ უარზე. სასამართლომ განმარტა, რომ კონვენციის მე-8 მუხლი ვერ განიმარტებოდა
იმგვარად, თითქოს იგი გულისხმობდა ხელშემკვრელი მხარის ვალდებულებას ეღიარებინა
ქორწინება, რელიგიური თუ სხვა, 14 წლის ბავშვთან. მან მიუთითა, კონვენციის მე-12
მუხლზეც, რომელიც ქორწინების საკითხების რეგულირებას მიაკუთვნებს ეროვნულ
კანონმდებლობას. გაითვალისწინა რა საკითხის სენსიტიურობა და მორალური არჩევანი,
რომლის მიხედვითაც შვეიცარიის სასამართლოებმა საკითხი გადაწყვიტეს, ასევე ბავშვთა
უფლებების დაცვისა და ოჯახური გარემოს პატრონაჟში მათი დარჩენის მნიშვნელობა,
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეროვნული სასამართლოები უკეთეს მდგომარეობაში იყვენენ,
გადაეწყვიტათ მომჩივნის მიერ დაყენებული საკითხები. შესაბამისად, არ დადგინდა
კონვენციის დარღვევა.

3. საცხოვრებელი:

„საცხოვრებლის“ შინაარსი

„საცხოვრებელი“ ასევე ავტონომირი კონცეპტია, მასში იგულისხმება ფიზიკურად

განსაზღვრული არეალი, სადაც პირადი და ოჯახური ცხოვრება ვითარდება. იგი მოიცავს
მუდმივ და დროებით საცხოვრებელს, სასტუმროს ოთახს, ციხის საკანს, ბოშათა ქარავანს,
ოფისს და ბიზნესის წარმოების ადგილს.

საქმეში Niemietz v. Germany, რომელიც შეეხებოდა ადვოკატის ოფისის ჩხრეკას , დადგინდა,

რომ ადვოკატის სამუშაო ადგილი დაცული იყო მე-8 მუხლით.

რამდენიმე საქმე შეხებოდა ბოშათა ქარავნების წინააღმდეგ გატარებულ ღონისძიებებს. ეს

ღონისძიებები გავლენას ახდენდა არა მარტო ქარავნის მდგომარეობაზე, არამედ, ბოშების
შესაძლებლობაზე, შეენარჩუნებინათ თავისი იდენტობა და წარემართათ თავიანი პირადი და
ოჯახური ცხოვრება თავიანთი ტრადიციების შესაბამისად. ასეთი ჩარევები შეფასდა
გაუმართლებელ ჩარევად.

ამასთან, მნიშვნელოვანი არ არის, შეეხება თუ არა საქმე კანონიერ საკუთრებას ან

მფლობელობას. მაგალითად, რაიმე ფართში, სადაც პირი, მაგალითად ლტოლვილი,
უკანონოდ ცხოვრობს, მოსასმენი მოწყობილების დამონაჟება, დარღვევაა; ამგვარი ან
კანონიერი საცხოვრებლიდან გამოსახლება სამართლოს ბრძანების გარეშე ასევე არღვევს მე-8
მუხლს.

350
ჩხრეკა

ჩხრეკა, ჩატარებული ნებართვის გარეშე ან ხარვეზიანი კანონმდებლობის საფუძველზე,

არღვევს მე-8 მუხლით დაცულ ‘საცხოვრისის“ უფლებას.

ფუნკე საფრანგეთის წინააღმდეგ : არაპროპორციული ჩარევად შეფასდა საბაჟო უწყების მიერ

ჩატარებული ჩხრეკა, რომელიც განხორციელდა ხარვეზებით სავსე კანონმდებლობის
საფუძველზე.

Chapell v UK შეეხებოდა ვიდეოკასეტების დილერის ჩხრეკას საავტორო უფლების

დარღვევის აღმოსაჩენად: ჩხრეკა განხორციელდა 17 კაცის მიერ, რაც, სასამართლოს
განმარტებით, „ბრძანების აღსრულებას აქცევდა უფრო მკაცრს, ვიდრე ის უნდა ყოფილიყო.“

ერთ-ერთ ბელგიური საქმეში სასამართლომ დარღვევად შეაფასა ჩხრეკის განხორციელება

ისეთი ორდერის საფუძველზე, რომელშიც იყო მხოლოდ ზოგადი ხასიათის მითითება - „
ნებისმიერი დოკუმენტის ან საგნის აღმოჩენა, რასაც შეეძლო დახმარება გაეწია
გამოძიებისათვის“. ამასთან, ორდერში არ იყო მითითებული ჩხრეკის ადგილი, აღმოსაჩენი
ნივთები და სხვა აუცილებელი დეტალები.

ჩხრეკა ტერორიზმის კონტექსტში

გადაწყვეტილება საქმეზე Sher and Others შეეხებოდა ტერორიზმში ეჭვიტანილის ბინის

ჩხრეკის კანონიერებას ზოგადი, ფართო ორდერის საფუძველზე.

მომჩივნები, პაკისტანის მოქალაქეები დაკავებული და დაპატიმრებული იქნენ 13 დღით

ანტი-ტერორისტული ოპერაციის განხორციელებისას. შემდეგ ისინი გაათვისუფლეს ბრალის
წაყენების გარეშე. მათ, სხვა საკითხებთან ერთად, ისიც გაასაჩივრეს, რომ მათი ბინები
გაჩხრიკეს ორდერის საფუძველზე, რომელიც იყო გაუმართლებლად ფართო ფარგლებისა.
ისინი დაეყრდნენ კონვენციის მე-8 მუხლს.

სასამართლომ არ დაადგინა დარღვევა. ეს გადაწყვეტიოლება იმით არის საინტერესო, რომ

მან კიდევ ერთხელ მოუწოდა სამართლიანი ბალანსის დამყარების აუცილებლობაზე
ტერორიზმთან ბრძოლის ინტერესებსა და ტერორიზმში ეჭვმიტანილ პირთა უფლებების
დაცვას შორის. სასამართლომ გაიზიარა, რომ მოცემულ საქმეში, ხელისუფლება ეჭვობდა
ტერორისტული თავდახმის გარდაუვალობას და წამოიწყო ექსტრემალურად კომპლექსური
გამოძიება მის თავიდან ასაცილებლად.

სასამართლომ დაადასტურა, რომ ნებადართული ჩხრეკის ფარგლები მართლაც იყო ძალიან

ფართო და იგი იძლეოდა არაერთი ნივთის - კორესპონდენციის, წიგნების, ელექტრონული
მოწყობილობების და უამრავი სხვა საგნის მოძიებისა და ამოღების შესაძლებლობას. თუმცა,
სასამართლოს აზრით, ტერორიზმთან ბრძოლა და გადაუდებელი აუცილებლობა

351
ამართლებდა იმგვარ ფართომასტაბიან ჩხრეკას, რაც სხვა ვითარებაში დაუშვებელი
იქნებოდა.

რაც შეეხება თვითნებობის რისკის წინააღმდეგ გარანტიებს, სასამართლომ მიუთითა, რომ

ორდერი გაცემული იყო მოსამართლის მიერ და მომჩივნებმა ვერ დაამტკიცეს, რომ არ
არსებობდა გონივრული საფუძველი ამ ორდერის გამოსაცემად. უფრო მეტიც, მომჩივნებს
თავისუფლად შეეძლოთ მიემართათ ex post facto სასამართლო კონტროლისათვის და
მოეთხოვათ ზიანის ანაზღაურება ჩხრეკის დროს ამოღებული ნებისმიერი საგნისათვის.

საცხოვრისის ხელმისაწვდომობა

„საცხოვრისის“ უფლება მოიცავს აგრეთვე საცხოვრებელი ბინის ხელმისაწვდომობას. ამ

თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია საქმე ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ, რომელიც
შეეხებოდა მომჩივნის მიერ ჩრდილოეთ კვიპროსში თავისი საცხოვრებლისადმი
ხელმისაწვდომობის დაკარგვას თურქეთის მიერ ჩრდილოეთ კვიპროსის ოკუპაციის
შედეგად. ამ საქმეში სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა
საცხოვრებლისადმი მომჩივნის ხელმისაწვდომობის დაკარგვისა და იმის გამო, რომ
თურქეთის ხელისუფლება არაფერს აკეთებდა მომჩივნის უფლებების აღსადგენად.
აღსანიშნავია, რომ სტრასბურგის სასამართლოს ამ გადაწყვეტილების აღსრულება არასოდეს
მომხდარა და მომჩივანმა დღემდე ვერ აღიდგინა თავისი უფლებები.

სუფთა სასმელი წყლისადმი ხელმისაწვდომობა, როგორც საცხოვრებლით სარგებლობის

ნაწილი

საქმე Hudorovič and Others v. Slovenia 388 ზემოთ მოხსენიებულია კონვენციის მე-3 მუხლთნ
მიმართებაშიც, რამდენადაც სასამართლომ პრინციპულად გამოყენებადად მიიჩნია ეს მუხლი სასმელი
წყლისადმი ხელმიუწვდომლობის საკითხებში, თუმცა ამ კონკრეტულ საქმეზე თქვა, რომ მე-3 მუხლით
მოთხოვნილი მიჯნები გადალახული არ იყო. ამ საქმეში დადგა მე-8 მუხლის დარღვეულობის
საკითხიც, თუმცა არც ამ ნაწილში ცნო სასამართლომ დარღვევა. ამის მიუხედავად, წინამდებარე
საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია რამდენიმე თვალსაზრისით. სასამართლომ
დაადგინა სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებების განსაზღვრის კრიტერიუმები
უსაფრთხო სასმელი წყლის უზრუნველყოფის სფეროში.

მომჩივნები მიეკუთვნებოდნენ ბოშათა თემს, რომლებიც ცხოვრობდნენ უკანონო დასახლებაში,

რომელიც არ იყო უზრუნველყოფილი შესაბამისი სანიტარული თუ სხვა მომსახურებით. მათ იჩივლეს,
რომ მათთვის არ იყო უზრუნველყოფილი ძირითად კომუნალურ მომსახურებაზე, კარძოდ, უსაფრთხო
სასმელი წყლისადმი და სანიატრიისადმი ხელმისაწვდომობა; მუნიციპლურმა ხელისუფლებამ
გადადგა ზოგიერთი ნაბიჯი მომჩივნებისათვის სუფთა წყლისადმი ხელმისაწვდომობის მიზნით. ერთ-

388
Hudorovič and Others v. Slovenia, nos. 24816/14 and 25140/14, 10 March 2020.

352
ერთ დასახლებაში მუნიციპალიტეტის თანადაფინანსებით გაყვანილი იქნა წყლის მილი, რომელშიც
გაუშვეს სასმელი წყალი. მეორე დასახლებაში მუნიციპალიტეტმა დაამონტაჟა წყლის სადგური,
რომელთანაც ინდივიდუალური კავშირების ინსტალირება შეიძლებოდა. მომჩივნებმა მიიჩნიეს, რომ ეს
ღონისძიებები არ იყო საკმარისი.

ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ კონვენციის მე-8 და მე-3 მუხლები, თუნდაც მოცემული
შემთხვევების მიმართ მათი გამოყენებადობა დადასტურებული ყოფილიყო, არ იყო დარღვეული არც
ცალკე, დამოუკიდებლად, და არც კონვენციის მე-14 მუხლთან ერთობლიობაში.

სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება საგულისხმოა იმით, რომ მასში სასამართლომ პირველად

გამოარკვია ის პირობები, რომლებსაც შეეეძლო განეპირობებინა მე-8 მუხლის გამოყენებადობა
სახელმწიფოს მხრიდან ძირითადი კომუნალური მომსახურების, კერძოდ კი, სასმელი წყლით
უზრუნველყოფის საკთხში. სასამართლომ აქვე ჩამოაყალიბა კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც
უნდა განისაზღვროს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებათა სავარაუდო შინაარსი.

დაეყრდნო რა საქმეში Denisov v. Ukraine 389 ჩამოყალიბებულ მიდგომას, სასამართლომ შემდეგნირად

განსაზღვრა „სიმკაცრის“ (severity) საზღვარი, რასაც კონვენციის მე-8 მუხლი მოქმედებაში მოჰყავდა:
„უსაფრთხო სასმელი წყლისადმი ხელმიუწვდომლობა განუწყვეტლივ ან ხანგრძლივი ვადით“,
„ჯანმრთელობისა და ადამიანს ღირსებისათვის „თანმხლები შედეგებით, რაც ანადგურებს პირადი
ცხოვრების არსს და სცხოვრებლით სარგებლობას“.

ამ კონტექსტში, სახელმწიფოს რაიმე პოზიტიური ვალდებულებების არსებობა და მათი სავარაუდო

შინაარსი უნდა განსაზღვრულიყო დაზარალებულ პირთა სპეციფიკური გარემოებების,
სამართლებრივი ჩარჩოსა და შესაბამისი სახელმწიფოს ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობის
გათვალისწინებით. სასამართლოს აზრით, სახელმწიფოებს ასეთ საკითხებში მინიჭებული უნდა
ჰქონოდათ შეფასების თავისუფლების ფართო არეალი, მათ შორის, კონკრეტული ნაბიჯების
გადადგმის დროს სასმელი წყლისადმი ხელმისაწვდომობის მიზნით.

რაც შეეხებოდა სლოვენიაში არსებულ ეკონომიკურ და სოციალურ მდგომარეობას, სასამართლომ

აღნიშნა, რომ სლოვენიის არცთუ მცირე მოსახლეობას, რომლებიც დაშორებულ არეალაში
ცხოვრობდნენ, არ მიეწოდებოდათ სასმელი წყალი და აღნიშნულ ადგილებში არც კანალიზაციის
სისტემა არსებობდა.

რაც შეხებოდა ადგილობრივი რეგულაციის ჩარჩოს, სასამართლომ გონივრულად მიიჩნია, რომ

ადგილობრივმა ხელისუფლებამ აიღო გარკვეული პასუხისმგებლობა ამ სერვისის მოგვარების
საკითხში, თუმცა, ნაწილობრივ საკითხი დატოვებული იქნა მესაკუთრეებისათვის, რათა მათ თავად
განეხორციელებინათ ინდივიდუალური ინსტალაციები საკუთარი ხარჯით. ასევე გონივრული იყო
პრობლემის ალტერნატიული გადაწყვეტის მიზნით სახელმწიფოს მხრიდან გაკეთებული შეთავზებები
იმ არეალაში მცხოვრები ხალხისთვის, რომელიც ჯერ არ იყო მოცული წყლის უზრუნველყოფის
389
Denisov v. Ukraine [GC], no. 76639/11, 25 September 2018.

353
საერთო ქსელით. კერძოდ, შეთავაზება ინდივიდუალური წყლის მილების გაყვანის ანდა წვიმის წყლის
გამოყენების სისტემის მონტაჟის თაობაზე.

რაც შეეხებოდა მომჩივნების სპეციფიკურ გარემოებებს, სასამართლოსათვის განხილვის უმთავრეს

საკითხს წარმოადგენდა ის გარემოება, რომ მომჩივნები მიეკუთვნებოდნენ სოციალურად
დაუცველ/დაჩაგრულ ჯგუფს, რომელსაც გაცილებით მეტი დაბრკოლებები გააჩნდა, ვიდრე
უმრავლესობას, ძირითადი კომუნალური მომსახურების ხელმისაწვდომობს საკითხში.

პირველ რიგში, სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ უკვე

განხორციელებული ზომები ბოშათა თემის ცხოვრების პირობების მზარდი გაუმჯობესების
გათვალისწინებით, მათ შორის, სუფთა სასმელი წყლისადმი ხელმისაწვდომობის სფეროში. მართალია,
გადადგმული ნაბიჯები არ იყო იდელური და არც პრობლემის საბოლოო მოგვარებას გულისხმობდა,
მაგრამ ეს პოზიტიური ნაბიჯები ადასტურებდა, რომ ხელისუფლებას გაცნობიერებული ჰქონდა, რომ
მომჩივნები და მათი ოჯახის წევრები მიეკუთვნებოდნენ მოწყვლად თემს და განიცდიდნენ
დაჩაგრული მდგომარეობის შედეგებს. სასამართლოს აზრით, ხელისუფლებამ აჩვენა გარკვეული
ხარისხი აქტიური ჩართულობისა მომჩივნების სპეციფიკური საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად.

მეორე, მომჩივნები, რომლებიც საკუთარი ნებით რჩებოდნენ მათ მიერვე არჩეულ დასახლებებში, არ
ცხოვრობდნენ განსაკუთრებული სიღატაკის პირობებში. ისინი იღებდნენ სოციალურ დახმარებას,
რომელიც შეეძლოთ გამოეყენებინათ საკუთარი საცხოვრებელი პირობების გასაუმჯობესებლად,
მაგალითად, წყლის სეპტიკური მილების კერძო სისტემის ინსტალაციისათვის წვიმის წყლის
შესაგროვებლად ანდა პრობლემის სხვაგვარი, ალტერნატიულ გზით მოგვარებისათვის.

საბოლოო ჯამში, სასმართლომ დაიჭირა პოზიცია, რომ, მართალია, სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის

სფეროში რჩებოდა სასმელი წყლისადმი ხელმისაწვდომობის სფეროში უთანაბრობის აღმოფხვრა,
რაშიც ბოშათა თემის წარმოამდგენლები დაჩაგრულები იყვნენ, მაგრამ ეს არ უნდა განმარტებულიყო
იმგვარად, თითქოს იგი იმას გულისხმობდა, რომ მხოლოდ სახელმწიფოს აწვა მთელი ტვირთი
მომჩივანთა საცხოვრებელების უწყვეტი სასმელი წყლით უზრუნველყოფის საქმეში.

მესამე, მომჩივნებმა დამაჯერებლად ვერ აჩვენეს, რომ სახელმწიფოს მიერ მათი სასმელი წყლით
ვერუზრუნველყოფამ იქონია თანმდევი ნეგატიური შედეგები მათი ჯანმრთელობისათვის ან მათი
ადამიანური ღირსებისათვის და დააზიანა მათი უმთავრესი, ძირეული უფლებები კონვენციის მე-8
მუხლის გაგებით.

სასამართლომ დაასკვნა, რომ მაშინაც კი, თუ დაუშვებდნენ, რომ კონვენციის მე-8 მუხლი გამოყენებადი
იყო, ამგვარ საკითხებში სახელმწიფოს თავისუფალი მიხედულების ფართო ფარგლების
გათვალისწინებით, იგი მაინც არ იყო დარღვეული, რადგან სახელმწიფოს მიერ გატარებული
ღონისძიებები მომჩივანთა სასმელი წყლითა და სანიტარიის უზრუნველყოფის მიზნით გადადგმული
იყო მათი მოწყვლადი მდგომარეობის გათვალისწინებით და აკმაყოფილებდა კონვენციის მე-8 მუხლის
მოთხოვნებს.

354
 გარემო და პირადი და ოჯახური ცხოვრების, საცხოვრებლით ეფექტიანად სარგებლობის
უფლებები390

ძირითადი მიდგომები
მიუხედავად იმისა, რომ კონვენცია ცალკე არ იცავს ადამიანის უფლებას, იცხოვროს
ჯანმრთელ გარემოში, სტრასბურგის სასამართლომ შექმნა და განავითარა მნიშვნელოვანი
პრეცედენტული სამართალი გარემოს საკითხებში. ეს იმან განაპირობა, რომ ადამიანის
არაერთი უფლება შეიძლება დააზარალოს გარემოს დაბინძურებამ და გაუფრთხილებლობამ.

სასამართლომ განავითარა რელევანტური პრეცედენტული სამართალი სიცოცხლის

უფლებასთან მიმართებაში ძირითადად იმ კუთხით, თუ რა კონკრეტული ნაბიჯების
გადადგმა მოეთხოვებოდა სახელმწიფოს სიცოცხლისათვის იმგვარი საფრთხის
ასაცილებლად, რაც დაკავშირებული იყო სხვადასხვა ტიპის კატასტროფასთან. თუმცა,
გარემოსთან დაკავშირებული მოვლენები ასევე ახდენს გავლენას ადამიანის პირად და
ოჯახურ ცხოვრებაზე, შეიძლება ზიანი მიაყენოს ადამინთა ჯანმრთელობასა და
კეთილდღეობას, ხელი შუშალოს მას თავისი საცხოვრებელით სრულფასოვნად
სარგებლობაში. ამგვარ შემთხვევებში კონვენციის მე-8 მუხლი მოქმედებაში მოდის.

მე-8 მუხლი იცავს საცხოვრებლით ეფექტიანად სარგებლობის უფლებას, ეს განმარტებულია,

როგორც საცხოვრებლით მშვიდად და სრულფასოვნად სარგებლობის უფლება.
„საცხოვრებლის“ დაცვა როდი გულისხმობს მხოლოდ მასში უნებართვოდ შეჭრის
აკრძალვას, იგი იმავდროულად მოიცავს საცხოვრებლის დაცვას ხმაურის, სუნის,
გამონაბოლქვის და ჩარევის სხვა ფორმებისაგან, რაც საშიშია ადამიანის
ჯანმრთელობისათვის ან ზიანს აყენებს საცხოვრებლით ეფექტიანი სარგებლობის უფლებას.
ამგვარად, გარემოს დაბინძურება პირდაპირ კავშირშია საცხოვრებლით ეფექტიანი
სარგებლობის უფლებასთან, რაც წარმოშობს სახელმწიფოს ძლიერ პოზიტიურ
ვალდებულებებს გაატაროს შესაბამისი ღონისძიებები გარემოს დასაცავად და მსხვერპლთა
დასახმარებლად. სასამართლომ არაერთხელ მიუთითა, რომ გარემოს სერიოზულ
დაბინძურებას შეუძლია ზიანი მიაყენოს ადამიანთა კეთილდღეობას და ხელი შეუშალოს
მათ საცხოვრებლით თავისუფალ და სრულყოფილად სარგებლობაში, ზიანი მიაყენოს მათ
პირად და ოჯახურ ცხოვრებას და სერიოზულად დააზიანოს მათი ჯამრთელობა. (იხ: Lopez
Ostra v. Spain, no. 16798/90, 9 December 1994), § 51, და Tătar v. Romania, no. 67021/01, § 85,
27 January 2009).

390
სასამართლოს შესაბამისი ინფორმაცია იხ: Environment and the European Convention on Human
Rights” https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Environment_ENG.pdf

355
როდესაც ინდივიდი სერიოზულ ზიანს განიცდის ხმაურის ან დაბინძურებისგან, შეიძლება
წამოიჭრას მე-8 მუხლის დარღვევის საკითხი. სასამართლომ დაადგინა, რომ მიუხედავად
იმისა, რომ კონვენცია პირდაპირ არ ითვალისწინებდა სუფთა და წყნარი გარემოს უფლებას,
თუ ინდივიდი პირდაპირ და სერიოზულ გავლენას განიცდიდა ხმაურისა ან გარემოს
დაბინძურებისაგან, მე-8 მუხლი მოქმედებაში მოდიოდა (იხ: Hatton and Others v. the United
Kingdom [GC], no. 36022/97, 8 July 2003;) და Fadeyeva v. Russia, no. 55723/00, 9 June 2005).

სასამართლომ დაადგინა, რომ გარემოს დაბინძურებისაგან მიღებული ზიანი უნდა აღწევდეს

გარკვეულ მინიმალურ დონეს, იმისათვის, რათა შესაბამისი შემთხვევა მოექცეს კონვენციის
მე-8 მუხლის მოქმედების ფარგლებში. დარღვევის აღიარებისათვის აუცილებელია,
მომჩივანმა აჩვენოს, რომ გარემოს დაბინძურების გამო მის პირად ცხოვრებაში შეჭრა
პირდაპირია და საკმარისად ძლიერი. (მათ შორის, იხ: Lopez Ostra v. Spain no. 16798/90, 9
December 1994). ამ მინიმუმის შეფასება პირობითია და დაკავშირებულია კონკრეტული
საქმის გარემოებებზე, როგორიცაა გამოწვეული უსიამოვნების ინტენსიურობა და
ხანგრძლივობა, მისგან გამოწვეული ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური ზიანი. სასამართლომ
განმარტა, რომ მე-8 მუხლის საფუძველზე დასაბუთებულ მოთხოვნად ვერ ჩაითვლებოდა
შემთხვევა, როდესაც თუ საქმე შეეხებოდა უმნიშვნელო ზიანს იმასთან შედარებით, რაც
ჩვეულებრივ დამახასიათებელი იყო თანამდროვე ქალაქისათვის. (იხ: Dzemyuk v. Ukraine,
42488/02, § 78, 4 September 2014).

ამასთან, დარღვევის აღიარებისათვის აუცილებელი არ არის ჯანმრთელობა დარღვევის

ფაქტი. იმის დამტკიცებაც საკმარისია, რომ საცხოვრებლით სიამოვნების მიღების
შესაძლებლობა მნიშვნელოვნად არის შემცირებული.

სახელმწიფო პასუხისმგებელია არა მარტო მაშინ, როდესაც დაბინძურება გამოწვეულია

საჯარო ორგანოს მიერ, არამედ მაშინაც, როდესაც ის ვერ ახერხებს გარემოს დაცვის სფეროში
კერძო სექტორის რეგულირებას, რითაც არღვევს თავის პოზიტიურ ვალდებულებას.
სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა გარემოსთან დაკავშირებულ საქმეებზე შეიძლება
წარმოიშვას მისი უმოქმედობის და უუნარობის გამო იმგვარად დაარეგულიროს კერძო
მეწარმეობა, რომ უზრუნველყოს კონვენციის მე-8 მუხლში ნაგულისხმები უფლებების
დაცულობა.

კონკრეტული საქმეები:

საქმე Balmer-Schafroth e.a v. Switzerland 391,შეეხებოდა მომჩივნებს, რომლებიც ცხოვრობდნენ

ატომური ელექტროსადგურის სიახლოვეს მდებარე სოფელში. მათ იჩივლეს იმის გამო, რომ
წაერთვათ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა შვეიცარიის ფედერალური საბჭოს
გადაწყვეტილების გასაჩივრებასთან მიმართებაში, რომელმაც გაახანგრძლივა ატომური
ელექტროსადგურის ფუქნქციონირების ლიცენზია. სასამართლომ დაადგინა, რომ

Balmer-Schafroth e.a v. Switzerland, [GC], no. 22110/93, 26 August 1997; იხ. აგრეთვე Athanassoglou and
391

Others v. Switzerland [GC], no. 27644/95, 6 April 2000;

356
კონვენციის მე- 6 ( § 1) მუხლი გამოყენებადი არ იყო, რამდენადაც კავშირი ფედერალური
საბჭოს გადაწყვეტილებასა და შიდა სამართალს შორის, რომელზედაც მიუთითებდნენ
მომჩივნები (სიცოცხლე, ფიზიკური და მორალური ერთიანობის დაცვა, საკუთრება)
უმნიშვნელო და შორეული იყო. მომჩივნებმა ვერ აჩვენეს სერიოზული, სპეციფიკური და
მყისიერი საფრთხე (Balmer-ის საქმის ტესტი), რაც მათ პირადად დაემუქრა, არამედ
აქცენტის აკეთებდნენ ზოგადად ატომური ელექტროსადგურების საშიშროებაზე. მათი
არგუმენტების უმრავლესობა უკავშირდებოდა უსაფრთხოების, გარემოსდაცვით და
ტექნიკურ საკითხებს, რაც ბირთვული ენერგიის გამოყენებისათვის იყო დამახასიათებელი.
იმის გამო, რომ საჩივარი კონცენტრირდებოდა ბირთვული ენერგიის გამოყენების
საშიშროებაზე საზოგადოდ, სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ ბირთვული ენერგიის
გამოყენების საკითხზე პოლიტიკის შემუშავება თითოეული სახელმწიფოს გადასაწყვეტი
იყო.

საქმეში Bursa Barosu Başkanlığı and Others v. Turkey 392 შეეხებოდა სასამართლოს არაერთი
გადაწყვეტილების აღუსრულებლობას, რომლებითაც გაუქმდა ადმინისტრაციული
გადაწყვეტილებები აშშ-ს კომპანიისათვის ნებართვის მიცემის შესახებ ბურსის რეგიონში
ხორბლის გადამამუშავებელი ქარხნის აშენების შესახებ. მომჩივნებს წარმოადგენდნენ
ბურსის ადვოკატთა ასოციაცია, ბუნებისა და გარემოს დაცვის ასოციაცია და კიდევ 21
ინდივიდი, რომლებიც ქარხნის სიახლოვეში ცხოვრობდნენ. სასამართლომ მხოლოდ იმ 6
მომჩივნის მიმართ გამოაცხადა საჩივარი დასაშვებად, რომლებიც აქტიურად
მონაწილეობდენენ შიდა სამართალწარმოების პროცედურებში და ცდილობდნენ მიეღწიათ
ადმინისტრაციული გადაწყვეტილებების გაუქმებისათვის. ამიტომ შეიძლებოდა ისინი
ჩაეთვალათ „მსხვეპლად“ კონვენციის 34-ე მუხლის (ინდივიდუალური საჩივარი) გაგებით.
სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-6 (§1) მუხლის დარღვევა სასამართლო
გადადაწყვეტილებების აღუსრულებლობისათვის.

საქმე Guerra and Others v. Italy 393 შეეხებოდა მომჩივნებს, რომლებიც ცხოვრობდნენ ქიმიური
ქარხნის ახლოს, რომელიც მიწის გასანოყიერებელ სასუქებს აწარმოებდა. ქარხნის
ხარვეზიანი ფუნქციონირების გამო, წარსულში უკვე იყო მომხდარი ინციდენტები, მათ
შორის, ყველაზე სერიოზული, 1976 წელს, როდესაც აფეთქების შედეგად რამდენიმე ტონა
კალიუმის კარბონატი და სხვა ნივთიერებები გამოიფრქვა. მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ
გარემოს დაბინძურების შესამცირებლად და კატასტროფების თავიდან ასაცილებლად
კონკრეტული ღონისძიებების გაუტარებლობით, დაირღვა მათი უფლება, დაცული
ყოფილიყო მათი სიცოცხლე და ფიზიკური მთლიანობა. მათ ასევე განაცხადეს, რომ
ხელისუფლებამ მათ არ აცნობა ინციდენტის თაობაზე და არც იმის შესახებ, თუ რა
პროცედურა უნდა მოჰყოლოდა მათთვის ინფორმაციის გადაუცემლობას. სასამართლომ
მიიჩნია, რომ კონვენციის მე-8 მუხლი დარღვეული იყო, რადგან სახელმწიფომ ვერ
უზრუნველყო ქარხნის სიალოვეში მცხოვრები მოსახლეობის პირადი და ოჯახური
ცხოვრების დაცვა. მან გაიმეორა, რომ გარემოს მძიმე დაბინძურება ზიანს აყენებდა
ადამიანთა კეთილდღეობას და იმ ხარისხით აღუკვეთავდა შესაძლებლობას ესარგებლათ
თავიანთი საცხოვრებელით, რომ ეს ზიანს აყენებდა მათ პირად და ოჯახურ ცხოვრებასაც.

392
Bursa Barosu Başkanlığı and Others v. Turkey, no. 25680/05, 16 June 2018;
393
Guerra and Others v. Italy, no. 14967/89, 19 February 1998

357
ცნო რა მე-8 მუხლი დარღვეულად, სასამართლომ აღარ ჩათვალა საჭიროდ, საკითხი
განეხილა მე-2 მუხლის ჭრილშიც.

საქმე Roche v. the United Kingdom 394 შეეხებოდა ბრიტანეთის შეიარაღებული ძალებიდან
გათავისუფლებულ პირს. გათავისუფლებიდან 20 წლის შემდეგ მას განუვითარდა მაღალი
წნევა, ბრონქიტი და ბრონქიალური ასთმა. იგი დარეგისტრირდა ინვალიდად და
ამტკიცებდა, რომ მისი ჯანმრთელობის პრობლემები გამოწვეული იყო სხვადასხვა ქიმიურ
ტესტირებაში მონაწილეობით, რაც შეიარაღებულ ძალებში ჩატარდა. მომჩივანი იმას
აპროტესტებდა, რომ არ გააჩნდა იმ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა, რომელიც მას
შესაძლებლობას მისცემდა, შეეფასებინა ამ ტესტირებაში მონაწილეობის რისკები.
სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა და მიუთითა, რომ სახელმწიფოემ ვერ
შეასრულა თავისი პოზიტიური ვალდებულება, გადაეცა მომჩივნისათის შესატყვისი
ინფორმაცია, რომლითაც ის შეძლებდა ტესტირების რისკების შეფასებას. სასამართლომ ისიც
მიუთითა, რომ მომჩივანს არ უნდა დასჭირვებოდა სასამართლოს გზით ცდილიყო
ინფორმაციის მოპოვებას.

საქმეში Tătar v. Romania 395 მომჩივნები მიუთითებდნენ, რომ პროცედურა, რომელიც

გულისხმობდა ნატრიუმის ციანიდის (sodium cyanide) ღია სივრცეში გამოყენებას კომპანიის
მიერ მათ სახოვრებელ სახლებთან ახლოს, საფრთხეში აგდებდა მათ სიცოცხლეს. 2000 წლის
იანვარში მოხდა ინციდენტი, რა დროსაც ციანიდით დასნებოვნებული წყალი დაიღვარა და
გარემო დააბინძურა. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა, რამდენადაც
მიიჩნია, რომ რუმინეთის ხელისუფლებამ არ შეასრულა თავისი მოვალეობა ჯეროვნად
შეეფასებინა რისკები და დაეცვა მოსახლეობა. სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ სახელმწიფოს
უ წლიდან, ცნობილი იყო, ან უნდა ყოფილიყო ცნობილი, რომ გემთშემკეთებელი მუშაკები
შეიძლება დაავადებულიყვნენ ასბესტის ზემოქმედების გამო, მაგრამ მან არაფერი იღონა ამ
რისკის შესამცირებლად 2003 წლამდე.

საქმე Lopez Ostra v. Spain396 შეეხებოდა ტყავის გადამამუშავებელი ქარხნის სიახლოვეს

მცხოვრები პირის უფლებებს. სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-8 მუხლი დაირღვა, რადგან
მუნიციპალიტეტმა ვერ უზრუნველყო ნარჩენების გადამუშავების სადგურის მიერ გარემოს
დაბინძურების თავიდან აცილება და ვერც მომჩივანს გაუწია ქმედითი დახმარება,
მაგალითად, ალტერნატიული საცხოვრებლის შეთავაზებით, რასაც მოჰყვა მსი
ჯანმრთელობის დაზიანება და სახოვრებლით ეფექტიანი სარგებლობის შესაძლებლობის
წართევა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეროვნულმა ხელისუფლებამ ვერ დაამყარა
სამართლიანი ბალანსი რეგიონის ეკონომიკურ კეთილდღეობასა და მომჩივნის უფლებებს
შორის.

Roche v. the United Kingdom, [GC], no. 32555/96, 19 October 2005;

394

395
Tătar v. Romania, no. 67021/01, 27 January 2009; იხ. აგრეთვე Giacomelli v. Italy, no. 59909/00, 2
November 2006.

396
Lopez Ostra v. Spain , no. 16798/90, 9 December 1994 ;

358
საქმე Hatton and Others v. the United Kingdom 397 შეეხებოდა ღამის ფრენებიდან მომდინარე
ხმაურსა და ჰიტროუს აეროპორტთან მცხოვრები მოქალაქეების უფლებებს. პალატამ
მიიჩნია, რომ ხმაურის გამო აეროპორტის სიახლოვეს მცხოვრები ადამიანთა უფლებები
ირღვეოდა და აღნიშნა, რომ ეკონომიკური კეთილდღეობა, რაშიც ჰიტროუს აეროპორტს
დიდი წვლილი შეჰქონდა, ვერ გამოდგებოდა ადამიანის უფლებებში ჩარევის არგუმენტად
და ცნო დარღვევა. მაგრამ დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ მე-8 მუხლი დარღვეული არ იყო.
არსებული სქემის მიხედვით, ღამის ფრენების რაოდენობა მნიშვნელოვნად იყო
შემცირებული, გარდა ამისა, გატარებული იყო სერიოზული ღონისძიებები ხმაურის
შესამცირებლად. გაირკვა ისიც, რომ ხმაურის გამო აეროპორტის სიახლოვეში მდებარე
ბინების ფასი დაწეული არ იყო და იქ მაცხოვრებლებს შეეძლოთ ფინანსური დანაკარგების
გარეშე დაეტოვებინათ ეს ტერიტორია და გადასახლებულიყვნენ სხვაგან.

საქმეში Dubetska and Others v. Ukraine 398, მომჩივნები აპროტესტებდნენ, რომ მათი
ჯანმრთელობა, ბინა და საცხოვრებელი გარემო დაზიანდა სახელმწიფოს მფლობელობაში
არსებული ქვანახშირის მაღაროს და ქარხნის ფუნქციონირების შედეგად მათ სიახლოვეში.
სასამართლომ აღიარა მე-8 მუხლის დარღვევა იმის გამო, რომ უკრაინის
ხელისუფლებისათვის ცნობილი იყო, თუ რა მავნე ზემოქმედებას ახდენდა ქვანახშირის
მაღაროსა და ქარნის ფუნქციონირება, მაგრამ არც იმაზე უზრუნია, რომ მოსახლეობა სხვა
ადგილას დაესახლებინა, არც იმაზე, რომ დაბინძურების დონე შეემცირებინა დასაშვებ
დონემდე. მიუხედავად მცდელობისა, დაესაჯათ პასუხისმგებელი პირები და მოხერხებინათ
ხალხის მოშორობა საშიში ადილიდან, სახელმწიფომ, 12 წლის განმავლობაში ვერ შეძლო
ეფექტიანად გადაეწყვიტა პრობლემა. სასამართლომ დაავალა უკრაინის ხელისიფებას,
დროულად მოეხდინათ ვითარების გამოსწორება.

საქმე Jugheli and Others v. Georgia ,399 შეხებოდა მომჩივანს, საქართველოს მოქალაქეს,
რომელმაც გააპროტესტა, რომ მის საცხოვრებელთან ახლოს მდებარე
თბოელექტროსადგურმა დააზიანა მისი ჯანმრთელობა და კეთილდღეობა. ეს
თბოელექტროსადგური „ თბოელექტროცენტრალი“ მდებარეობდა დაახლოებით მისი
საცხოვრებელი კორპუსიდან დაახლოებით ოთხ მეტრში, თბილისში, სადაც ის ცხოვრობდა.
თბოლექტროსადგურმა თავდაპირველად თავისი ფუნქციონირება დაიწყო 1939 წელს. მისი
პოტენციურად საშიში საქმიანობა არ რეგულირდებოდა შესაბამისად, რის შედეგადაც იგი
იწვევდა ჰაერის დაბინძურებას და ნეგატიურ გავლენას ახდენდა იქ მცხოვრები მოსახლეობის
ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობაზე. სარჩელები კომპენსაციის მიღების საკითხზე
ქართული სასამართლოების მიერ უარყოფილი იყო. სასამართლომ დაადგინა, რომ
სახელმწიფომ არ გაატარა ღონისძიებები მომჩივნების დასაცავად გარემოს დაბინძურებისგან
და ცნო მე-8 მუხლის დარღვევა.

397
Hatton and Others v. the United Kingdom , [GC], no. 36022/97, 8 July 2003;
398
Dubetska and Others v. Ukraine; no. 30499/03, 10 February 2011; (იხ. აგრეთვე
Fadeyeva v. Russia, no. 55723/00, 9 June 2005 და Ledyayeva and Others v. Russia, nos. 53157/99,
53247/99, 53695/00, 56850/00, 26 October 2006.)
399
Jugheli and Others v. Georgia, no. 38342/05 13 July 2017;

359
სულ ახლახან, საქმეში Cordella and Others v. Italy 400 180 მომჩივანმა გააპროტესტა
ტორონტოში მდებარე ფოლადსასხმელი ქარხნის ტოქსიკური გამონაბოლქვების შედეგები
მათ ჯანმრთელობაზე. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა და მკაცრად
დაავალა მოპასუხე მთავრობას, ორგანიზაცია გაეკეთებინა დაბინძურებული ბუნებრივი
გარემოს გაწმენდისათვის. სასამართლომ ასევე ცნო მე-13 მუხლის დარღვევა იმის გამო,
გარემოს დაბინძურების წინააღმდეგ არაფერი ხდებოდა და ვითარება მყარად უცვლელი
რჩებოდა, რაც დიდი რისკის ქვეშ აყენებდა მოსახლეობას. მომჩივნებს ხელთ არ გაჩნდათ
არავითარი ეფქტიანი დაცვის საშუალება, რომელიც მათ შესაძლებლობას მისცემდა,
ხელისუფლების წინაშე დაეყენებინათ საკითხი იმ ფაქტის თაობაზე, რომ შეუძლებელი იყო
მიეღწიათ შესაბამისი არეალის დეკონტამინაციის (გაწმენდის) მიზნით ღონისძიებების
გატარებისათვის.

გარემოს შესახებ ინფორმაციის მიუწოდებლობამ შეიძლება გამოიწვიოს მე-8 მუხლის

დარღვევა.

4. კომუნიკაცია

კომუნიკაციის დაცვა - ეს არის ადამიანის უფლება, დაცულ იქნეს სხვასთან მისი

კომუნიკაცია ყოველგვარი შეწყვეტინების, თვალთვალის, მიყურადებისა ან სხვაგვარი
კონტროლის გარეშე. დაცულია კომუნიკაციის ყველა ფორმა - ფოსტა, ტელეფონი, ფაქსი,
ელფოსტა, ინტერნეტი.. ერთდროულად მოიცავს პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის
უფლებებს;

ადვოკატსა და კლიენტს, ექიმსა და პაციენტს შორის კომუნიკაციის კონფიდენციალობის

დარღვევა ასევე არღვევს მე-8 მუხლს; ადვოკატთან მიმოწერის დაცვა განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანია და ამ უფლებაში ჩარევა დასაშვებია მხოლოდ მაშინ, როდესაც არსებობს
გონივრული ეჭვი, რომ ის შეიცავს უკანონო ინფორმაციას.

ფარული სატელეფონო მოსმენები ან გადაღება, თუკი ის ეროვნული კანონმდებლობის

დარღვევით მოხდა, ყველა შემთხვევაში დარღვევაა. თუმცა, კანონითაც რომ იყოს
გათვალისწინებული, ის მაინც შეიძლება ცნონ დარღვევად. გააჩნია საქმის გარემოებებს და
ჩარევის პროპორციულობას.

კანონის ბუნდოვანება ერთ-ერთი მიზეზია, რის გამოც მე-8 მუხლის უფლებებში ჩარევა
შეიძლება დარღვევად ცნონ.

400
Cordella and Others v. Italy, nos. 54414/13 and 54264/15, 24 January 2019;

360
ფარული მეთვალყურეობა
401
საქმეში Malone v. the United Kingdom საჩივარი შეეხებოდა მის საფოსტო და სატელეფონო
კომუნიკაციებზე მეთვალყურეობას პოლიციის მხრიდან და სატელეფონო ზარების
მონიტორინგს. მომჩივანს ბრალი დაედო მოპარული ნივთების არაკეთილსინდისიერად
მოპოვებისა და ფლობისათვის. ატელეფონო მოსმენები რეგულირდებოდა
ადმინისტრაციული პრაქტიკით, რომლის დეტალური წესებიც გამოქვეყნებული არ იყო. ამის
საკანონმდებლო აკრძალვა არ არსებობდა. მომჩივნის საქმეზე მისი სატელეფონო საუბრები
მოპოვებული იყო პოლიციის მიერ სახელმწიფო მდივნის მიერ გაცემული ორდერის
საფუძველზე. სასამართლომ მიუთითა, რომ „არ არსებობდა აუცილებელი სიცხადე, იმ
ფარგლებისა და მეთოდების თაობაზე, რომლითაც ხელისუფლება თავისი შეხედულებით
ახორციელებდა სატელეფონო საუბრების ფარულ მოსმენას“. სასამართლომ აღნიშნა: „ „უნდა
არსებობდეს ადეკვატური განმარტება იმისა, თუ როდის შეუძლია პოლიციას გამოიყენოს
საიდუმლო და სავარაუდოდ სახიფათო ჩარევა პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის
უფლებაში, იმისათვის, რათა თავიდან იქნეს აცილებული თვითნებური ჩარევა“. ამ საქმის
შემდეგ ინგლისმა მიიღო კანონი (1985), რათა დაერეგულირებინა ელფოსტით ან
ტელეფონით წარმოებული კომუნიკაციის მიღება. სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის
დარღვევა, რადგან ეს ჩარევები არ იყო განხორციელებული კანონის მოთხოვნების
შესაბამისად.

402
საქმე P.G. and J.H. v. the United Kingdom შეეხებოდა მომჩივნის ხმის ჩაწერას, რომელსაც
მოჰყვა მისი დაპატიმრება ყაჩაღობის ჩადენის ეჭვის საფუძველზე. სასამართლომ დაადგინა
მე-8 მუხლის დარღვევა ფარული მოსასმენი მოწყობილობის გამოყენების გამო, რამდენადაც
არ არსებობდა არავითარი სტატუტორული რეგულაცია პოლიციის მიერ ფარული მოსასმენი
მოწყობილობების გამოყენების საკითხზე. სასამართლომ დაადგინა, რომ პოლიციის მიერ
მიყურადება განხორციელდა ისეთი წესით, რაც რეგულირდებოდა არა კანონით, არამედ
პოლიციის სათავო ოფისის დირექტივებით. შესაბამისად, სასამართლომ დაადგინა, რომ
პირად ცხოვრებაში ჩარევა კანონის საფუძველზე არ იყო განხორციელებული.

საფრანგეთის წინააღმდეგ საქმეებში სასამართლომ არაერთხელ ცნო დარღვევა ფარულ

მოსმენებთან დაკავშირებით. მართალია, უფლების შემზღუდველი კანონმდებლობა
არსებობდა, მაგრამ მასში მნიშვნელოვანი დეტალები არ იყო გაწერილი. მაგალითად, კანონში
არ არსებობდა იმ პირთა წრისა და იმ დანაშაულთა კატეგორიის ჩამონათვალი, ვის და რის
წინააღმდეგაც მოსმენა დაშვებული იყო. არც ის იყო განსაზღვრული, თუ რა ვადით იყო
ფარული მოსმენა შესაძლებელი. კანონი არ ითვალისწინებდა არც ჩანაწერების
განადგურების პროცედურას დამნაშავედ ცნობისა თუ გამართლების შემდეგ. სასამართლომ
აღნიშნა, რომ დემოკრატიული ღირებულებები დაცული უნდა ყოფილიყო მაქსიმალური
401
Malone v. the United Kingdom , no. 8691/79, 02 August 1984;
402
P.G. and J.H. v. the United Kingdom, no. 44787/98, 25 September 2001;

361
სიზუსტით. შესაბამისად, ასეთი კანონმდებლობა ვერ აკმაყოფილებდა აუცილებელ
მოთზოვნებს განჭვრეტადობისა და თვითნებობისაგან დაცვის გარანტიების თაობაზე.

საქმე Roman Zakharov v. Russia (no 47143/06, 4 December 2015) შეეხებოდა რუსეთში
მობილურ სატელეფონო კომინიკაციებზე ფარული მიყურადების სიტემის შესაბამისობას
კონვენციის მე-8 მუხლთან. მომჩივანი იყო საგამომცემლო კომპანიის მთავარი რედაქტორი
და არასამათავრობო ორგანიზაციის იმ განშტოების თავმჯდომარე, რომელიც დაკავებული
იყო მედიის თავისუფლების საკითხებით. მან შიდა პროცედურებში წარუმატებელად
გააპროტესტა მობილურ - სატელეფონო კომუნიკაციებში ჩართვის შიდა სისტემა; კერძოდ,
შიდა სამართლის დებულებები, რომლებიც მობილური ქსელის ოპერატორებისაგან
მოითხოვდა შესაბამისი მოწყობილობების დამონტაჟებას, რაც უშიშროების ფედერალურ
სამსახურს აძლევდა მობილურ ტელეფონებით განხორციელებულ კომუნიკაციაში ჩართვის,
და ამ გზით ოპერატიულ-საგამოძიებო მოქმედებების შესაძლებლობას. ამას, მომჩივნის
თქმით, არ გააჩნდა შესაბამისი საკანონმდებლო დასაყრდენი.

სასამართლომ ეს საქმე შეადარა საქმეში - Klass and Others - გამოყენებულ მიდგომას, სადაც
მიჩნეულ იქნა, რომ საკუთრივ მიყურადების საფრთხე ზიანს აყენებდა კომუნიკაციის
თავისუფლებას. შესაბამისად, მომჩივანს შეეძლო ემტკიცებინა, რომ იგი წარმოადგენდა
კონვენციის დარღვევის მსხვერპლს, თუკი მასზე ვრცელდებოდა საკანონმდებლო ნებართვა
ფარული მიყურადების ღონისძიებების თაობაზე, და თუ მას არ გააჩნდა სამართლებრივი
დაცვის საშუალება (შიდა სამართლით უზრუნველყოფილი მისაგებელი) გაეპროტესტებინა
ასეთი ფარული მიყურადების სიტემაში ჩართულობა.

მოცემულ საქმეში, სადავოდ გამხდარი ფარული მიყურადების კანონმდებლობა მოიცავდა

ყველა რუსული პროვაიდერის მობილური ტელეფონის მომხმარებელს და ეს
კანონმდებლობა მიჩნეულ იქნა ისეთად, რომელიც არ უზრუნველყოფდა საკმარის
მისაგებელს პირისათვის, რომელიც ეჭვობდა, რომ მას ფარულად უსმენდნენ. შესაბამისად,
დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ ამ კანონმდებლობის კონვენციასთან შესაბამისობის შემოწმება
in abstracto, გამართლებული იყო. ასე რომ მომჩივანს შეეძლო ემტკიცებინა, რომ
წარმოადგენდა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევის მსხვერპლს და ეს კანონმდებლობა
გულისხმობდა ამ მუხლით ნაგულისხმებ მის უფლებებში ჩარევას.

სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა, რამდენადაც მიიჩნია, რომ რუსეთის

კანონმდებლობა, რომელიც არეგულირებდა ფარული მიყურადების საკითხებს, არ შეიცავდა
საკმარის გარანტიებს თვითნებობისა და უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების
წიააღმდეგ. სასამართლომ განმარტა, რომ განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც აღმასრულებელი
ხელისუფლება მისთვის მინიჭებულ უფლებამოსილებას ახორციელებდა ფარულად,
თვითნებობის რისკი აშკარა იყო. ამიტომ, არსებითი იყო სატელეფონო საუბრების
მიყურადების საკითხზე ცხადი და დეტალიზებული წესების არსებობა, განსაკუთრებით
იმის გათვალისწინებით, რომ ტექნოლოგიები, რომლებიც ამის შესაძლებლობას იძლეოდა,

362
სულ უფრო და უფრო იხვეწებოდა. შიდა სამართალს მოქალაქეებისათვის უნდა მიეცა ცხადი
და ადეკვატური მითითება იმ გარემოებებისა თუ პირობების შესახებ, რა დროსაც საჯარო
ხელისუფლებას უფლება ჰქონდა ასეთი ზომებისათვის მიემართა(§ 229). უფრო მეტიც.
მიყურადების წინააღმდეგ სამართლებრივი დაცვის საშუალებების ეფექტიანობა დაკარგული
იყო იმ ფაქტით, რომ ისინი მხოლოდ იმ პირებისათვის იყო ხელმისაწვდომი, ვინც
მიყურადების ფაქტს დაამტკიცებდა, ხოლო ამის დამამტკიცებელი საბუთების მოპოვება კი
პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო, რამდენადაც არ არსებობდა არც მიყურადების თაობაზე
შეტყობინების სისტემა და არც რაიმე ხელმისაწვდომობა მიყურადების შესახებ
ინფორმაციაზე.

დაასკვნა რა, რომ კომუნიკაციაში ჩართულობის შესახებ რუსული კანონმდებლობა არ

უზრუნველყოფდა თვითნებობის წინააღმდეგ საკმარის გარანტიებს, დიდმა პალატამ
მიუთითა, რომ ხელისუფლებას უნდა უზრუნველეყო მისი გამოყენება მხოლოდ მაშინ,
როდესა ეს „აუცილებელი“ იყო. მობილური ქსელის ოპერატორებს კანონით
მოეთხოვებოდათ შესაბამისი მოწყობილობების ინსტალაცია თავიანთ ქსელებში, რაც
ხელისუფლებისათვის მობილურ-სატელეფონო კომუნიკაციებისადმი პირდაპირ
ხელმისაწვდომობას უზრუნველყოფდა, ამასთან, ამ საქმეში სასამართლოს ჩართულობისა და
კონტროლის გარეშე. სასამართლომ ასევე მიუთითა იმის საჭიროებაზე, რომ პირისათვის
ეცნობებინათ მიყურადების საერთო ქსელში ჩართულობის შესახებ, რამდენადაც ეს
პირდაპირ იყო დაკავშირებული შიდა მისაგებლის ეფექტიანობასთან. რუსეთში ამ
ინფორმაციის გადაცემა პირისათვის კანონით არ იყო დადგენილი.

საქმეში Szabó and Vissy v. Hungary 403, მომჩივნები მიუთითებდნენ, რომ ისინი, პოტენციურად,
შეიძლებოდა დაქვემდებარებოდნენ გაუმართლებელ, არაპროპორციულად შემზღუდველ
(intrusive) ღონისძიებებს ეროვნული უსაფრთხოების დაცვის მიზნით ფარული
მეთვალყურეობის შესახებ უნგრეთის კანონმდებლობის საფუძველზე, რაც თვითნებობის
დიდ რისკებთან იყო დაკავშირებული. სასამართლომ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა. მან
დაადასტურა, რომ ამგვარი კანონმდებლობა წარმოადგენდა ტერორიზმის თანამედროვე
ფორმების ბუნებრივ შედეგს. მთავრობები მიმართავდნენ მოწინავე ტექნოლოგიებს, მათ
შორის, კომუნიკაციების მასობრივი მონიტორინგის საშუალებებს ინციდენტის რეალური
საფრთხის არსებობის შემთხვევაში. თუმცა სასამართლო ვერ დარწმუნდა იმაში, რომ
კანონმდებლობა შეიცავდა უფლებამოსილების თვითნებურად გამოყენებისაგან დაცვის
გარანტიებს. სასამართლომ მიუთითა, რომ „მოწინავე ტექნოლოგიების გათვალისწინებით . . .
ელექტრონულ ფოსტაში, მობილურ ტელეფონში და ინტერეტში პოტენციური ჩარევა, ისევე
როგორც მასობრივი თვალთვალი კონვენციის მე-8 მუხლით უზრუნველყოფილ პირადი
ცხოვრების დაცვას კიდევ უფრო მტკიცეს ხდიდა“(§ 53). საგულისხმო იყო ის გარემოება, რომ
ამ ღონისძიებათა ფარგლებში, ვირტუალურად, შეიძლებოდა მოქცეულიყო ნებისმიერი პირი
უნგრეთში. ახალი ტექნოლოგიები მთავრობას შესაძლებლობას აძლევდა უამრავი მასალა
გაეხადა ხელმისაწვდომი იმ პირთა ჩათვლით, ვის მიმართაც, არც არსებობდა რაიმე
ინტერესი დაგეგმილ ოპერაციის ფარგლებში. ამგვარი ღონისძიებების თაობაზე ბრძანების
გაცემა ხდებოდა აღმასრულებელი ხელისუფლების შიგნით და, თანაც, იმის შეფასების
403
Szabó and Vissy v. Hungary, no. 37138/14, 12 January 2016;

363
გარეშე, მართლაც იყო თუ არა კომუნიკაციაში ჩარევა მკაცრად აუცილებელი. ამასთან,
სასამართლომ არ დაადგინა მე-13 მუხლის დარღვევა და გაიმეორა თავისი მიდგომა, რომ
კონვენციის მე-13 მუხლი ვერ განიმარტებოდა იმგვარად, რომ იგი გულისხმობდეს შიდა
სამართლის გასაჩივრების საშუალებას. (ანუ, შიდა კანონის საკონსტიტუციო სასამართლოში
გასაჩივრების ინდივიდუალური უფლების არარსებობა არ არღვევს მე-13 მუხლს. ეს
საინტერესოა)

მნიშვნელოვანი საკითხები არის დაყენებული დიდი პალატის წინაშე საქმეში Big Brother
Watch and Others v. the United Kingdom 404 საჩივრები მომჩივნების მიერ შეტანილ იქნა მას
შემდეგ, რაც Edward Snowden-მა, რომელიც იყო აშშ-ს ეროვნული უსაფრთხოების სააგენტოს
ყოფილი კონტრაქტორი, გაამხილა ინფორმაცია მეთვალყურეობის პროგრამების თაობაზე,
აგრეთვე, იმის შესახებ, რომ აშშ-სა და გაერთიანებულ სამეფოს შორის ხდებოდა დაზვერვის
მონაცემების ურთიერთგაზიარება. საჩივრები შეტანილია ჟურნალისტებმის ცალკეულმა
ინდივიდებისა და უფლებადამცველმა ორგანიზაციების მიერ მეთვალყურეობის სამი
რეჟიმის მიმართ, ესენია: კომუნიკაციაში შეჭრის მოცულობა (1); დაზვერვის მონაცემების
გაზიარება უცხოეთის მთავრობებთან (2); კომუნიკაციების შესახებ მონაცემების მოპოვება
საკომუნიკაციო მომსახურეობის პროვაიდერებისაგან (3). საკითხები დაყენებული იქნა მე-8,
მე-6, მე-10 და მე-14 მუხლების კონტექტში. (გადაწყვეტილება ჯერ არ არის მიღებული).

დიდ პალატაში სხვა მიმდინარე საქმე, რომელიც კომუნიკაციაში შეჭრის მოცულობას შეეხება
არის Centrum för rättvisa v. Sweden 405 ამ საქმეში მომჩივანი ამტკიცებს, რომ მისი
კომუნიკაციები მობილური ტელეფონით და მობილური ფართოხაზოვანი საკომუნიკაციო
ქსელით (mobile broadband) არის ან მომავალში იქნება მეთვალყურეობის ქვეშ და
შემოწმებული სადაზვერვო სიგნალის მეშვეობით.

პატიმრების წერილების მონიტორინგი:

დარღვევა დადგინდა იტალიიის წინააღმდეგ საქმეებში, ვინაიდან იტალიის კანონმდებლობა

არ ადგენდა ციხის ადმინისტრაციის მხრიდან პატიმრის წერილებზე მონიტორინგის ვადას
და არც იმ მიზეზებს, რა მიზეზითაც ეს მონიტორინგი შეიძლებოდა განხორციელებულიყო;

ერთ-ერთ რუმინულ საქმეში სასამართლომ დაადგინა დარღვევა იმის გამო, რომ

სტრასბურგის სასამართლოდან შემოსული ფოსტა პატიმარს გადაეცა დაგვიანებით, და თან
გახსნილ მდგომარეობაში;

საქმეში R.E. v. the United Kingdom მომჩივანი აპროტესტებდა, რომ პოლიციის განყოფილებაში
მისი საუბარი ადვოკატთან დაექვემდებარა ფარულ მიყურადებას კონვენციის მე-8 მუხლის
დარღვევით. მოპასუხე მთავრობამ განმარტა, რომ კომუნიკაციის დაცულობის ხარისხი

Big Brother Watch and Others v. the United Kingdom; nos. 58170/13, 62322/14 and 24960/15, 13 September
404

2018,.
405
Centrum för rättvisa v. Sweden, no. 35252/08, 19 June 2018;

364
ნაკლებად მკაცრი კრტერიუმებით უნდა შეფასებულიყო მაშინ, როდესაც საქმე შეეხებოდა
მხოლოდ კომუნიკაციის ფარულ მიყურადებას და არა კომუნიკაციის შეწყვეტინებას.
სასამართლომ უარჰყო ეს არგუმენტი. მან ყურადღება იმაზე გაამახვილა, რომ საქმე
შეეხებოდა პოლიციის განყოფილებაში ადვოკატთან კონსულტაციის მიყურადებას და რომ
მათ შორის კომუნიკაციის დაცულობა განსაკუთრებით იყო მნიშვნელოვანი. სასამართლომ
დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა.

კორესპონდენცია და პირადი ცხოვრება

საქმე M.N. and Others v. San Marino შეეხებოდა საბანკო მონაცემების ამოღებას და პირადი
ცხოვრებისა და კორესპონდენციის უფლებების ფარგლებს. სისხლის სამართლის გამოძიების
მიმდინარეობისას მომჩივანთან დაკავშირებული საბანკო მონაცემები ამიღეს და გადაიღეს
მათი ასლები. მომჩივანს ამ ღონისძიების თაობაზე მხოლოდ აცნობეს, თანაც,
გადაწყვეტილების მიღებიდან 1 წლის შემდეგ.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს იყო კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა პროცედურული

გარანტიების არარსებობის გამო. სასამართლომ მიუთითა, რომ საბანკო დოკუმენტები
უდავოდ წარმოადგენდა ინდივიდთან დაკავშირებულ პერსონალურ მონაცემებს, იმის
მიუხედავად, შეიცავდა თუ არა ისინი რაიმე სენსიტიურ ინფორმაციას. ამასთან ბანკიდან
ამოღებული ინფორმაციის - განცხადებების, ჩეკების, იმეილების და სხვა დოკუმენტების
ასლების გადაღება და შენახვა, წარმოადგენდა როგორც მომჩივნის პირად ცხოვრებაში, ისე
„კორესპონდენციის“უფლებაში ჩარევას.

გადაწყვეტილება საქმეზე D.L. v. Bulgaria შეეხებოდა, მათ შორის, დახურულ

საგანმანათლებლო დაწესებულებაში მოთავსებული მცირეწლოვანის უფლებას, ჰქონოდა
კონტაქტი გარესამყაროსთან. ამ დაწესებულებაში იგი მოათავსეს ანტისოციალური ქცევისა
და რისკის გამო, რომ კვლავ ჩაერთვებოდა პროსტიტუციაში. მისი კორესპონდენცია და
სატელეფონო საუბრები ავტომატურ რეჟიმში კონტროლდებოდა. სასამართლომ დაადგინა
მე-8 მუხლის დარღვევა.

მუხლი 9 - აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება

365
 1. მნიშვნელობა

აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი

მთავარი საყრდენია. მას უდიდესი წვლილი შეაქვს რელიგიური, და საერთოდ
კულტურული ფლურალიზმის დამკვიდრებაში, რომელიც განუყოფელია დემოკრატიული
საზოგადოებისაგან და რომლის გარეშეც წარმოუდგენელია საზოგადოებრივი მშვიდობა და
ჰარმონია. ერთი მხრივ, პოლიტიკური თუ მსოფლმხედველობრივი დოქტრინების
ადამიანებზე იძულებითმა თავსმოხვევამ, იდეოლოგიურმა წნეხმა და თავისუფალი აზრის
ჩახშობამ, ხოლო მეორე მხრივ, ქსენოფობიამ და შეუწყნარებლობამ, აუნაზღაურებელი
ზიანი მოუტანა ევროპას გასულ საუკუნეში. ამიტომაა, რომ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ
საერთაშორისო საზოგადოებამ კურსი აიღო ადამიანის უფლებათა დაცვის, ტოლერანტიზმის
დამკვიდრებისა და ინტერკულტურული დიალოგის გაღრმავებისაკენ. ბოლო 50-60 წლის
განმავლობაში განხორციელდა გადამჭრელი ღონისძიებები ამ პროცესის
შეუქცევადობისათვის.

აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება გაცხადებულია ადამიანის უფლებათა

უკლებლივ ყველა უნივერსალურ თუ რეგიონულ საერთაშორისო-სამართლებრივ აქტში:
ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში (მუხლი 18); საერთაშორისო პაქტში
სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ (მუხლი 18 ); ადამიანის უფლებათა და
ძირითად თავისუფლებათა დაცვის (ევროპულ) კონვენციაში (მუხლი 9); ადამიანის
უფლებათა ამერიკულ კონვენციაში (მუხლი 12); ადამიანისა და ხალხის უფლებათა
აფრიკულ ქარტიაში (მუხლი 8); ძირითადი უფლებების შესახებ ევროპის კავშირის ქარტიაში
(მუხლი 10) და სხვ.;

ყველა დემოკრატიულ საზოგადოებაში აზრის, სინდისის, რწმენისა და რელიგიის

თავისუფლება გამორჩეულადაა დაცული. მას განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა
თანამედროვე ეპოქაში, რამდენადაც აშკარად გამოიკვეთა რელიგიის მნიშვნელობა და მისი
გავლენა გლობალურ თუ რეგიონულ პოლიტიკაზე. რელიგიური დემოგრაფიის
სერიოზულმა ცვლილებებმა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, განსაკუთრებით კი ევროპაში,
კიდევ უფრო აქტუალური გახადა ამ თავისუფლებათა ზედმიწევნით დაცვის აუცილებლობა,
რელიგიური შემწყნარებლობის სულისკვეთების კიდევ უფრო გაღვივება. ევროპულ
ქვეყნებში ამ თავისუფლებათა დაცულობის სტანდარტი ძალიან მაღალია და იგი
მნიშვნელოვნად აღემატება დანარჩენ მსოფლიოში არსებულ შესაბამის სტანდარტებს. 406

2. საერთო ფარგლები.

Harris, O’Boyle & Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights,Second edition, Oxford,
406

2009, გვ, 425.

366
კონვენციის მე-9 მუხლი იცავს ადამიანის უფლებას, სწამდეს ღმერთი, აირჩიოს და აღიაროს
ნებისმიერი რელიგია, რწმენა თუ მსოფლმხედველობრივი მრწამსი, იქონიოს და სხვებს
გაუზიაროს თავისი შეხედულებანი, იცხოვროს და იმოქმედოს მათ შესაბამისად. იგი
მოიცავს რელიგიის ან რწმენის შეცვლის თავისუფლებას, აგრეთვე თავისუფლებას, როგორც
ინდივიდუალურად, ისე სხვებთან ერთად, განკერძოებით ან საქვეყნოდ, გააცხადოს თავისი
რელიგია თუ რწმენა აღმსარებლობით, სწავლებით, ქადაგებით, წესებისა და რიტუალების
შესრულებით. იგი მოიცავს ნეგატიურ თავისუფლებასაც - იყოს ათეისტი და არ გახდეს
რომელიმე რელიგიის მიმდევარი, არ აღიაროს ესა თუ ის რწმენა თუ მსოფლმხედველობრივი
მრწამსი, უარი თქვას საკუთარი რწმენისა თუ ფილოსოფიური შეხედულებების
გამჟღავნებაზე და ა.შ.

მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლის ძირითადი დანიშნულება და შინაარსი,

ძირითადად, სწორედ რელიგიის თავისუფლებას უკავშირდება, იგი არ შემოიფარგლება
მისით. ეს მუხლი იცავს აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებას.
მათგან რელიგიას პირდაპირ მხოლოდ „ აღმსარებლობა “ უკავშირდება. აზრისა და
სინდისისა და რწმენის თავისუფლებებს უფრო ფართო და განსხვავებული შინაარსი აქვთ და
მხოლოდ რელიგიურ ასპექტებს არ მოიცავენ.

კონვენციის მე-9 მუხლი იცავს „ ყოველი ადამიანის “ აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და

რწმენის თავისუფლებას, იმის მიუხედავად, არის თუ არა ეს ადამიანი შესაბამისი ქვეყნის
მოქალაქე. თუმცა, ეს დებულება განიმარტება ფართოდ და ზოგიერთ შემთხვევაში ამ
უფლების მატარებელ სუბიექტებში იგულისხმება არა მარტო ფიზიკური, არამედ
იურიდიული პირებიც. მაგალითად, ეკლესიებსა და ასოციაციებს, რომლებსაც გააჩნიათ
რელიგიური თუ ფილოსოფიური მიზნები, შეუძლიათ დაეყრდნონ კონვენციის ამ მუხლს
როგორც საკუთარი თავის- როგორც იურიდიული პირის - უფლებების, ისე მათი წევრების
ინდივიდუალური უფლებების დასაცავად.

მათგან განსხვავებით, აზრისა და სინდისის თავისუფლება მხოლოდ ფიზიკურ პირებს

გააჩნიათ.

კონვენციის მე-9 მუხლით დაცულ თავისუფლებებს აქვთ ნეგატიური ასპექტი - ადამიანის

თავისუფლება, გააჩნდეს ან არ გააჩნდეს ესა თუ ის აზრი, რწმენა ან რელიგია, გააცხადოს ან
არ გააცხადოს თავისი რწმენა, ეწეოდეს ან არ ეწეოდეს რელიგიურ პრაქტიკას და ა. შ.

სახელმწიფომ ყველასათვის უნდა უზრუნველყოს კონვენციის მე-9 მუხლით დაცული

თავისუფლებების მშვიდობიანად და შეუფერხებლად სარგებლობა, რაც დაცული უნდა იყოს
სახელმწიფოს თვითნებური ჩარევისაგან.

3. ტერმინთა განმარტება

367
„ აღმსარებლობა “ კონვენციის მე-9 მუხლში გულისხმობს ამა თუ იმ რელიგიის
აღმსარებლობას, მიმდევრობას, იმის მიუხედავად, ტრადიციულ რელიგიებს შეხება საქმე
(როგორიცაა ბუდიზმი407, ქრისტიანობა 408
, ჰინდუიზმი 409
, ისლამი 410
, იუდაიზმი 411
,
412 413
სიკხიზმი ) თუ შედარებით ახალ რელიგიურ ორგანიზაციებს ( მაგ. იეღოვას მოწმეები,
სიენტოლოგიური (სციენტოლოგიური) ეკლესია 414 და სხვ.). თუ სახელმწიფოს მიერ ესა თუ
ის რწმენა ოფიციალურად არის აღიარებული „რელიგიად“, იგი ავტომატურად მოიპოვებს
დაცვას ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლის საფუძველზეც.

„ რწმენა “ გულისხმობს რაიმეს ჭეშმარიტებაში ან მცდარობაში ადამიანის რწმენას, რომელიც

შესაბამისი შეფასებებითა და არგუმენტებით არის გამყარებული. იგი სუბიექტურია თავისი
არსით, თუმცა იგი ყალიბდება არა მარტო შესაბამისი ცოდნის შინაგანი გააზრებისა და
აღქმის, არამედ სხვათა არგუმენტების საფუძველზეც 415.

„რწმენა“ კონვენციის მე-9 მუხლში მოიცავს როგორც რელიგიურ, ისე არარელიგიურ რწმენას,
მათ შორის ათეისტების, აგნოსტიკოსების, სკეპტიკოსებისა და განურჩევლობის
კონცეფციებს, რამდენადაც ისინი სწორედ რელიგიასთან მიმართებას გულისხმობს და
416
რელიგიური განზომილებანი უდევთ საფუძვლად. „რწმენა“ აგრეთვე მოიცავს
417
ფილოსოფიური შეხედულებების ფართო წრეს, როგორიცაა პაციფიზმი , ვეგანიზმი (რწმენა,
რომელიც პრინციპულად უარყოფს ცხოველური საკვების, ცხოველის ბეწვისა და ტყავის
გამოყენებას),418 აბორტისადმი წინააღმდეგობა419 და სხვ.; ამასთან, ყველანაირი რწმენა და
შეხედულებები არ არის დაცული. როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა
სასამართლომ განმარტა, იმისათვის, რათა ამა თუ იმ რწმენამ ევროპული კონვენციის
საფუძველზე დაცვა მოიპოვოს, ის უნდა აღწევდეს დამაჯერებლობის, სერიოზულობის,
სიმყარისა და მნიშვნელობის განსაზღვრულ ხარისხს. 420 მაგალითად, სასამართლომ,
ზემოაღნიშნული პრინციპების შესაბამისად, უარყო მოსაზრება, რომ თითქოს
შეხედულებები, რომლებიც საფუძვლად ედო მოთხოვნებს თვითმკვლელობაში დახმარების
გაწევის ლეგიტიმურობის შესახებ, წარმოადგენდა „ რწმენას “ კონვენციის მე-9 მუხლის
გაგებით. აღსანიშნავია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის ადრინდელი
407
X v UK, No 5442/72, 1DR 41 (1995)
408
Stedman v UK, No 29107/95 hudoc (1997) 23 EHRR CD 168
409
ISKCON v UK, No. 20490/92 hudoc (1994), 18 EHRR CD 133
410
X v UK, No. 8160/78, 22 DR 27 (1981);
411
D v France, No. 10180/82, 35 DR 1993 (1983);
412
X v UK, No. 8231/78, 28 DR 5 (1982);
413
Manoussakis v Greece, 1996-IV; 23 EHRR 387;
414
Church of Scientilogy Moscow v Russia, hudoc (2007) 46 EHRR para 64;
415
იხ.Black’s Law Dictionary, sixth edition, St. Paul. Minn. West Publishing Co. 1991; გვ. 106.
416
Kokkinakis v Greece, A 260-A (1993), 17 EHRR 397 para 31.
417
Arrowsmith v UK, No. 7050/75, 19 DR 5 (1978), Com.Rep; CM Res DH (79) 4.
418
H v UK, No. 18187/91 hudoc 16 EHRR CD 44;
419
Knudsen v Norway, No. 11045/84, 42 DR 247 (1985).
420
Campbell and Cosans v UK, A 48 (1982) 4 EHRR 1 para 36.

368
პრეცედენტები არ უარყოფდა იმ გარემოებას, რომ ისეთი პოლიტიკური და ფილოსოფიური
შეხედულებები, რომლებიც საფუძვლად ედო ფაშიზმს, კომუნიზმსა და ნეო-ნაცისტურ
პრინციპებს, წარმოადგენდა „ რწმენას “ კონვენციის მე-9 მუხლის გაგებით 421, თუმცა
ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლოს შემდგომში არ დაუდასტურებია კომისიის
ზემოაღნიშნული პოზიცია.

„რელიგია“ - მე-9 მუხლი იცავს არა მარტო ძველ, ტრადიციულ რელიგიებს ( ბუდიზმი,
ქრისტიანობა, ჰინდუიზმი, ისლამი, იუდაიზმი, სიკხიზმი), არამედ შედარებით ახალ
რელიგიურ ორგანიზაციებს ( იეჰოვას მოწმეები, სიენტოლოგის ეკლესია..)

რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლება მოიცავს ამ თავისუფლებებით სარგებლობის

შესაძლებლობას როგორც ინდივიდუალურად, ისე კოლექტიურად, აგრეთვე - როგორც
განკერძოებით, ისე საქვეყნოდ.

სინდისის თავისუფლება არის ადამიანის უფლება, გადაწყვეტილებები მიიღოს, იცხოვროს

და იმოქმედოს თავისი სინდისის შესაბამისად. იგი ეფუძნება ადამიანის უნარს, იაზროვნოს
ზნეობრივი კატეგორიებით, გაარჩიოს „ კეთილი “ და „ ბოროტი “, „ კარგი “ და „ ცუდი “,
„ სწორი “ და “ მცდარი “. სინდისის თავისუფლება, იცავს ადამიანის უფლებას, იქონიოს
თავისი კრედო, მიიღოს გადაწყვეტილება იმის მიხედვით, რასაც ჰკარნახობს საკუთარი
სინდისი და რასაც კონკრეტულ ვითარებაში მისთვის სავალდებულოდ მიიჩნევს. ამასთან,
იგი მოიცავს არა მარტო საკუთარი, არამედ სხვა პირთა ქცევის მორალური კატეგორიებით
შეფასებას. „ სწორისა “ და „ მცდარის “ გარჩევის უნარი განუყოფელია ადამიანისაგან,
რომელიც სოციალური არსებაა. „ სინდისის თავისუფლება “ ზოგჯერ გამოიყენება, როგორც „
რელიგიის თავისუფლების “ ეკვივალენტური ტერმინი 422.

აზრის თავისუფლება, ფართო გაგებით, გულისხმობს ადამიანის უფლებას, იქონიოს

საკუთარი აზრი ნებისმიერ საკითხზე , მათ შორის სოციალურ, პოლიტიკურ, სამართლებრივ
და სხვა საკითხებზე. მაგრამ, უნდა ვივარაუდოთ, რომ კონვენციის მე-9 მუხლში მას
შედარებით ვიწრო შინაარსი აქვს და მასში იგულისხმება აზრის თავისუფლება
ძირითადად რელიგიისა და რწმენის საკითხებზე. ადამიანს აქვს უფლება შეიმუშაოს და
გააჩნდეს საკუთარი აზრი და შეხედულება როგორც საკუთარი რელიგიისა თუ რწმენის, ისე
სხვა რელიგიებისა და რწმენის, ცალკეული რელიგიური დოგმებისა თუ წესების, ეკლესიის
როლის, ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობისა და სხვა საკითხებზე. „ აზრის
თავისუფლება “, კონვენციის მე-9 მუხლში არ გულისხმობს აზრის გამოხატვის
თავისუფლებას, რომელიც კონვენციის მე-10 მუხლითაა დაცული.

421
იხ. საქმეები: X v Italy, No 6741/74, 5 DR 83 (1976), Hazar and AciK v Turkey, No 16311/90; X v Austria, No.
1747/62, 13 CD 42 (1963).
422
იხ.Black’s Law Dictionary, sixth edition, St. Paul. Minn. West Publishing Co. 1991; გვ. 209-210..

369
 4. შინაგანი და გარეგანი განზომილებანი

კონვენციის მე-9 მუხლით გათვალისწინებული უფლებები მოიცავს ორ მნიშვნელოვან

ელემენტს:

ა). შინაგან განზომილებას (forum internum) და

ბ). გარეგან განზომილებას (forum externum)

შინაგანი განზომილება (forum internum) გულისხმობს შინაგან თავისუფლებას. ეს

თავისუფლება ხორციელდება თითოეული ინდივიდის შინაგან სამყაროში, მის გულსა და
გონებაში; შესაბამისად, იგი სახელმწიფოს იურისდიქციის ფარგლებს მიღმაა და არ უნდა
იქნეს შეზღუდული სახელმწიფოს ჩარევით; აზრის და სინდისის თავისუფლება
მთლიანად მიეკუთვნება შინაგანი თავისუფლების სფეროს, ხოლო რწმენისა და
აღმსარებლობის თავისუფლება - ნაწილობრივ.

შინაგან თავისუფლებში ჩაურევლობა ადამიანის აბსოლუტური უფლებაა. რელიგიის,

რწმენის, მრწამსის საკითხები მიეკუთვნება ადამიანის ყველაზე უფრო პირად, ავტონომიურ,
შინაგან, ინტიმურ სფეროს, რომელიც დაცული უნდა იყოს ყოველგვარი ჩარევისაგან.

გარეგან განზომილება (forum externum) არის გარეგანი თავისუფლების სფერო და მოიცავს

აღმსარებლობისა და რწმენის გამჟღავნებასთან, მათ გამოვლინებასთან დაკავშირებულ
თავისუფლებას. ეს არის ადამიანის თავისუფლება, ინდივიდუალურად თუ სხვებთან
ერთად, განკერძოებით ან საქვეყნოდ, გააცხადოს თავისი რელიგია თუ რწმენა
აღმსარებლობით, სწავლებით, ქადაგებით, წესებისა და რიტუალების შესრულებით.
შესაბამისად, სახელმწიფოს შეუძლია დააწესოს შეზღუდვები, თუ რელიგიისა თუ რწმენის
გაცხადების ესა თუ ის ფორმა ხელყოფს სხვა კანონიერ ინტერესებს.

ამგვარად, შეზღუდვებს ექვემდებარება მხოლოდ თავისუფლების გარეგანი გამოვლინება -

forum externum.

5. ადამიანის უფლება, გააჩნდეს ესა თუ ის აზრი. რწმენა ან რელიგია

(forum internum)

იგი რამდენიმე უფლებას გულისხმობს:

ა) ადამიანის უფლება, გააჩნდეს ესა თუ ის რელიგია ან რწმენა

სახელმწიფოს არა აქვს უფლება, უკარნახოს ადამიანს, თუ რომელი რწმენა უნდა გააჩნდეს,
ეს უფლება ირღვევა, მაგალითად მაშინ, როდესაც ფიზიკური მუქარის, ან ამა თუ იმ

370
სანქციების გამოყენების გზით სახელმწიფო აიძულებს ინდივიდს უარყოს ესა თუ ის აზრი,
ფილოსოფიური მრწამსი, სინდისის საფუძველზე მიღებული გადაწყვეტილება, თავისი
რელიგია ან სხვაგვარი რწმენა ანდა გახდეს რაიმე სხვა რელიგიის ან რწმენის მიმდევარი თუ
აღმსარებელი. ადამიანი უნდა იყოს სრულიად თავისუფალი იქონიოს ესა თუ ის რწმენა,
რჩებოდეს მისი ერთგული ანდა შეცვალოს იგი თავისი ნება-სურვილის შესაბამისად. 423

შინაგან თავისუფლებაში ჩარევასთან გვექნება საქმე მაშინაც, როდესაც ადამიანს

მოეთხოვება სამხედრო სამსახური, როდესაც იგი ეწინააღმდეგება მის რწმენას.

ბ) ადამიანის იძულების აკრძალვა გაამჟღავნოს თავისი აზრი, რწმენა ან რელიგია

სახელმწიფოს არც იმისი უფლება ქვს, მოსთხოვოს ადამიანს, გაამჟღავნოს მისი

424
შეხედულებები, რწმენა თუ რელიგიური კუთვნილება. აღნიშნული წარმოადგენს
ადამიანის ნეგატიური თავისუფლების გამოხატულებას - არ გამოთქვას თავისი აზრი, არ
გაამჟღავნოს თავისი რელიგიური კუთვნილება და არ გამოხატოს თავისი პოზიტიური თუ
ნეგატიური დამოკიდებულება ამა თუ იმ შეხედულებების, რელიგიისა თუ რწმენის შესახებ.
შესაბამისად, იგი გულისხმობს სახელმწიფოს ვალდებულებას, აკრძალოს ადამიანის
იძულება, გაამჟღავნოს თავისი აზრი, საკუთარი აღმსარებლობა ან რწმენა, ანდა გამოთქვას
შეხედულებები მათ შესახებ.

ეს უფლება ირღვევა მაგალითად, მაშინ, როდესაც ამა თუ იმ პროცედურის დროს (კერძოდ,

სასამართლოში ჩვენების მიცემისას, მოსამართლის ან პარლამენტის წევრის თანამდებობის
დაკავებისას) ადამიანს, მისი რელიგიისა თუ რწმენის მიუხედავად, მოეთხოვება ბიბლიაზე,
ყურანზე, თორაზე ან სხვა პრინციპულ რელიგიურ ტექსტებზე დაფიცება, ცხადია, ასეთი
მოთხოვნა ყველა შემთხვევაში წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლების დარღვევას.
აღნიშნული, ფაქტობრივად, შესაბამისი რელიგიისადმი კუთვნილების დადასტურების
მოთხოვნაა, რაც ეწინააღმდეგება ადამიანის თავისუფლებას, არ იყოს ამა თუ იმ რელიგიის
მიმდევარი ან არ გაამჟღავნოს იგი საჯაროდ. საქმეში Bascarini and others v San Marino,
ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ პარლამენტის წევრის ვალდებულება,
პარლამენტში თავისი ადგილის დაკავებამდე დაეფიცებინა ქრისტიანულ ბიბლიაზე,
შეთავსებადი არ იყო კონვენციის მე-9 მუხლთან; თუმცა, მან თავი შეიკავა ზუსტად
განემარტებინა, რომ მოცემულ შემთხვევაში საქმე სწორედ შინაგან თავისუფლებაში
ჩარევას შეეხებოდა. მან მხოლოდ ზოგადად მიუთითა, რომ ამგვარი წესის არსებობა „ არ
იყო აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში “.425

მოწმეს, სასამართლოში ჩვენების მიცემისას, უფლება აქვს დადოს როგორც რელიგიური, ისე
არარელიგიური ფიცი, ანდა საერთოდ უარი თქვას ფიცის დადებზე თავისი რწმენის გამო.
ასეთ შემთხვევაში, მას მხოლოდ ის მოეთხოვება, რომ სასამართლოს წინაშე

423
იხ. Tahzib, „ Freedom of Religion or Belief: Ensuring Effective International Protection“, 1996, გვ. 26.
424
Folgero v Norway, hudoc (2007); 46 EHRR 1147, para 98 GC.
425
1999-1, 30 EHRR 208, para 39 GC.

371
პასუხისმგებლობის მთელი შეგნებით დაადასტუროს, რომ იტყვის მხოლოდ სიმართლეს
და არაფერს დამალავს.

ზემოაღნიშნული ცხადია არ გულისხმობს იმას, რომ ვინმეს რელიგიური კუთვნილების

შეტყობის ლეგიტიმური ინტერესი არასოდეს შეიძლება წარმოიშვას. მაგალითად,
მოსახლეობის აღწერის დროს, სახელმწიფო შესაძლოა დაინტერესებული იყოს, იქონიოს
მოსახლეობის რელიგიური დემოგრაფიის შესახებ სრული სურათი. მაგრამ აღნიშნული
ლეგიტიმური ინტერესი არ წარმოშობს სახელმწიფოს უფლებას, აიძულოს ადამიანი თავისი
რელიგიური კუთვნილება ან რწმენა გაამჟღავნოს. ასეთი იძულება ვერ იქნება
გამართლებული დემოკრატიულ საზოგადოებაში შესაბამისი საჯარო ინტერესის
მოშველიებით.

ადამიანის დავალდებულება, გაამჟღავნოს თავისი რელიგია, შეიძლება, ზოგიერთ

განსაკუთრებულ გარემოებებში გამართლებული იქნეს თავად მოცემული პირის უფლებების
უზრუნველსაყოფად. მაგალითად საქმეში X v UK426 სტრასბურგის სასამართლოს მოუწია
შეეფასებინა, ეწინააღმდეგებოდა თუ არა რელიგიის თავისუფლებას გაერთიანებული
სამეფოს ციხეებში არსებული წესი, რომლის შესაბამისადაც, პატიმრებს, გარკვეული
ადმინისტრაციული ფორმულარების შევსებისას მოეთხოვებოდათ დაეფიქსირებინათ
თავიანთი რელიგიური კუთვნილება. სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ ციხის
ადმინისტრაციას ასეთი ინფორმაცია სწორედ იმისათვის ესაჭიროებოდა, რომ მოემარაგებინა
საშუალებები პატიმრების რელიგიური უფლებების დასაცავად, მათ შორის მათი
რელიგიური მოთხოვნების შესაბამისი კვებისა თუ სხვა რელიგიური წეს-ჩვეულებების
დაცვის ხელშესაწყობად. სასამართლომ ისიც გაითვალისწინა, რომ პატიმრებს საშუალება
ჰქონდათ დასწრებოდნენ წირვა-ლოცვას სხვადასხვა რელიგიურ დაწესებულებებში
თავიანთი რწმენის შესაბამისად, და ამდენად, არ მიიჩნია, რომ საქმე ჰქონდა პატიმრების
რელიგიურ უფლებებში ჩარევასთან.

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, დაიცვას ადამიანი კერძო პირთა

მხრიდან უკანონო იძულებისაგანაც.

გ) ადამიანის დევნის აკრძალვა აზრის, აღმსარებლობის ან რწმენის გამო

მე-9 მუხლით დაცული უფლებები მოიცავს ადამიანის დევნის აკრძალვას იმის გამო, რომ
მას გააჩნია ესა თუ ის აზრი, შეხედულება, რელიგიური ან არარელიგიური რწმენა,
მსოფლმხედველობრივი მრწამსი და ა.შ. აკრძალვა აბსოლუტურია და მას შეესაბამება
ადამიანის აბსოლუტური უფლება, არ იდევნებოდეს საკუთარი შეხედულებების, რწმენისა
თუ რელიგიური კუთვნილების გამო.

426
App. No. 9796/82 5 EHRR. 487.

372
 აკრძალვა შეხება სახელმწიფოს და გულისხმობს მის ნეგატიურ ვალდებულებას, არ
განახორციელოს ადამიანის დევნა მისი პოლიტიკური, სამართლებრივი, რელიგიური თუ
ფილოსოფიური შეხედულებების, მისი რწმენისა თუ რელიგიური კუთვნილების გამო.

საკუთრივ „ დევნა “ შეიძლება გამოიხატებოდეს საჯარო ხელისუფლების წარმომადგენელთა

მხრიდან ადამიანის შევიწროებითა და მისი უფლებების დარღვევით. ეს შეიძლება იყოს
მისი სამსახურიდან გათავისუფლება, მასზე ფიზიკური ან ფსიქიკური ძალადობის
განხორციელება თუ ქონების განადგურება თავისი რელიგიის, რწმენის ან შეხედულებების
შეცვლის ან მათი გამოვლენის შეწყვეტის მოთხოვნით ან უამისოდ; ადამიანის დაპატიმრება
ან დაკავება რაიმე ყალბი საფუძვლით; ფარული მოსმენები, თვალყურის დევნა,
საცხოვრისის, კორესპონდენციის, პირადი ან კომერციული საიდუმლოების
ხელშეუხებლობის დარღვევა; ფსიქოლოგიური ზეწოლა და შანტაჟი; დისკრიმინაციულ
ვითარებაში ადამიანის ჩაყენება სამსახურში მიღების, სამსახურიდან გათავისუფლებისა თუ
სამსახურეობრივი კარიერის საკითხებში, აგრეთვე პენსიებისა თუ სოციალური დახმარების
მიღებისას. „ დევნა “ აგრეთვე შეიძლება გამოიხატებოდეს შესაბამისი რელიგიური
უმცირესობების, ცალკეული ჯგუფებისა თუ მათი წარმომადგენლების რელიგიის
თავისუფლებით სარგებლობის უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვით; მათთვის, ღიად
თუ ფარულად, აღმსარებლობაში ხელის შეშლით; საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ,
კულტურულ თუ სოციალურ ცხოვრებაში აქტიური და ეფექტიანი მონაწილეობისათვის
დაბრკოლებების შექმნით; რელიგიური ორგანიზაციების ოფიციალური აღიარებისა და
რეგისტრაციის უკანონო დაბრკოლებით, მათ მიმართ დისკრიმინაციული კანონის მიღებით
ანდა კანონის დისკრიმინაციული გამოყენებით ან სხვაგვარი თვითნებობით, უკანონო და
უსაფუძვლო სანქციების გამოყენებით , ადამიანისა თუ უმცირესობის ჯგუფების
უფლებების სხვაგვარი შელახვით.

აკრძალვის აბსოლუტურობიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს იმავდროულად ეკისრება

ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება, დაიცვას ადამიანი და ადამიანთა ჯგუფები კერძო
პირთა, მათ შორის სხვა რელიგიური ჯგუფების ან უმრავლესობის რელიგიის
წარმომადგენელთა უკანონო მოქმედებებისაგან. სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს
ყველას თანასწორობა კანონის წინაშე და იზრუნოს ქვეყანაში რელიგიური, პოლიტიკური და
კულტურული ფლურალიზმის დასამკვიდრებლად, შექმნას ტოლერანტულობისა და
შემწყნარებლობის ატმოსფერო, გასაქანი მისცეს ყოველგვარ განსხვავებულ აზრს, არ დაუშვას
და არ წაახალისოს დისკრიმინაცია (მათ შორის კერძო სექტორში), ისევე როგორც -
რელიგიური ან სხვაგვარი სიძულვილის გავრცელება მედიის ან სხვა საშუალებებით.
პოზიტიური ვალდებულებები მოიცავს აგრეთვე სახელმწიფოს ვალდებულებას, ჩადენილი
ქმედების სიმძიმის შესაბამისად, დანაშაულად ან სხვა სამართალდარღვევად გამოაცხადოს
ამგვარი არაკონსტიტუციური ქმედებანი, სათანადოდ გამოიძიოს ზემოაღნიშნული

373
აკრძალვის დარღვევის თითოეული ფაქტი, ადეკვატურად დასაჯოს სამართალდამრღვევი
და სრულად აღუდგინოს დაზარალებულს დარღვეული უფლებები.427

აკრძალვა არ გულისხმობს სახელმწიფოს უუფლებობას, შეზღუდოს მე-9 მუხლით პირველი

პუნქტით გათვალისწინებული ზოგიერთი თავისუფლება ისეთ შემთხვევებში, რაც არ
წარმოადგენს “ ადამიანის დევნას “. „ ადამიანის დევნა “ ყოველთვის უკანონო აქტია, ხოლო
უფლებათა შეზღუდვა სხვათა უფლებების დასაცავად, შესაბამისი აუცილებელი პირობების
დაცვისას, შეიძლება მართლზომიერად იქნეს მიჩნეული კონვენციის მე-9 მუხლის მე-2
პუნქტის ძალით (რელიგიისა და რწმენის გაცხადების თავისუფლების შეზღუდვა).

6. რელიგიისა და რწმენის გაცხადების თავისუფლება

(forum externum).

რელიგიისა და რწმენის გაცხადების თავისუფლება, ყველაზე უფრო სისხლხორცეული

ასპექტია კონვენციის მე-9 მუხლით უზრუნველყოფილი უფლებებისა. სწორედ იგი, როგორც
თავისუფლების გარეგანი გამოვლინება, აღმოჩნდება ხოლმე ღირებულებათა კონფლიქტში
სხვა პირთა უფლებებთან ან საჯარო ინტერესებთან მიმართებაში.

კონვენციის მე-9 მუხლი აღწერს, რომ აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება

მოიცავს ადამიანის უფლებას, გააცხადოს თავისი რელიგია თუ რწმენა აღმსარებლობით,
ქადაგებით, წესებისა და რიტუალების შესრულებით („worship, teaching, practice and
observance”). ეს შეიძლება გამოიხატებოდეს მაგალითად, ღვთისმსახურების
განხორციელებით, წირვა-ლოცვაში მონაწილეობით, ქადაგებითა და რელიგიური ცოდნის
გავრცელებით (მათ შორის საკუთარ რელიგიაზე სხვათა მოქცევის მიზნით), რელიგიური

427
საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 156-ე მუხლი ითვალისწინებს სისხლის სამართლის
პასუხისმგებლობას სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობის, რწმენის ან მრწამსის გამო ადამიანის
დევნისათვის, აგრეთვე მის პოლიტიკურ, საზოგადოებრივ, პროფესიულ, რელიგიურ ან მეცნიერულ
მოღვაწეობასთან დაკავშირებით. ამ დანაშაულის მაკვალიფიცირებელ გარემოებებს წარმოადგენს
იგივე ქმედების ჩადენა ძალადობით ან ძალადობის გამოყენების მუქარით, სამსახურეობრივი
მდგომარეობის გამოყენებით, ან მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენებით. კოდექსის 155-ე მუხლი
დანაშაულად აცხადებს რელიგიური წესის აღსრულების უკანონოდ ხელის შეშლას. აღნიშნული
დანაშაული აღწერილია, როგორც ღვთისმსახურების ან სხვა რელიგიური წესისა თუ ჩვეულების
აღსრულებისათვის უკანონოდ ხელის შეშლა ძალადობით ან ძალადობის მუქარით ანდა თუ მას
ახლდა მორწმუნის ან ღვთისმსახურის რელიგიური გრძნობის შეურაცხყოფა. გარდა ამისა, კოდექსის
166-ე მუხლი ითვალისწინებს პასუხისმგებლობას პოლიტიკური, საზოგადოებრივი ან რელიგიური
გაერთიანების შექმნისა ან მისი საქმიანობისათვის უკანონოდ ხელის შეშლისათვის ძალადობით,
ძალადობის მუქარით ან სამსახურეობრივი მდგომარეობის გამოყენებით , ხოლო 153-ე მუხლი კი-
სიტყვის თავისუფლების დარღვევისათვის.

374
წეს-ჩვეულებების, რიტუალებისა და სხვა მოვალეობების შესრულებით (მაგალითად,
მარხვის დაცვა, აღსარების ჩაბარება, ზიარება), რელიგიურ შეხვედრებში მონაწილეობითა და
რელიგიურ დღესასწაულების აღნიშვნით, რელიგიური კუთვნილების დამადასტურებელი
სამოსის ან სიმბოლიკის ტარებით, განდეგილი ცხოვრების წესის არჩევით და სხვ.; ტერმინი -
„ practice “ განმარტებულია ვიწროდ, და იგი არ გულისხმობს, ყველანაირ აქტს, რაც კი
რელიგიით ან რწმენით არის მოტივირებული, ანდა შთაგონებული428.

რელიგიისა და რწმენის გაცხადების თავისუფლება დაცულია იმის მიუხედავად,

ხორციელდება იგი ინდივიდუალურად, თუ სხვებთან ერთად, საქვეყნოდ თუ
განკერძოებით.

რელიგიის თავისუფლება მოიცავს რელიგიური ორგანიზაციის/ გაერთიანების უფლებებსაც.

რელიგიურ გაერთიანებებში ჩვეულებრივ, იგულისხმება იურიდიული პირები, რომელთა
მიზანია თავიანთ წევრთა რელიგიური ან მსოფლმხედველობრივი რწმენის ქადაგება,
მხარდაჭერა ან გავრცელება. იგი მოიცავს ამ გაერთიანებათა შიდა ორგანიზაციულ
საქმიანობასაც. ევროპული ქვეყნების კანონმდებლობის მიხედვით, რელიგიური
ორგანიზაციაში /გაერთიანებაში, ჩვეულებრივ, იგულისხმება ორგანიზაცია, რომელიც
შექმნილია რელიგიური საქმიანობის განსახორციელებლად და ასეთად რეგისტრირებულია
კანონმდებლობით დადგენილი წესით.

რელიგიური საქმიანობად მიჩნეულია საქმიანობა, რომლის მიზანია აღმსარებლობისა და

რწმენის გავრცელება, მათ შორის, ისეთი გზით, როგორიცაა : ა) რელიგიური წეს-
ჩვეულებების, ცერემონიების, ლოცვების, სხვა საკულტო მოქმედებათა ორგანიზება და
ჩატარება; ბ) მორწმუნეთათვის შესაძლებლობის მიცემა, ჰქონდეთ ან გამოიყენონ
სამლოცველო შენობები და სარიტუალო ნაგებობები რელიგიურ მოთხოვნათა როგორც
ერთობლივად, ისე ინდივიდუალურად დასაკმაყოფილებლად; გ) რელიგიური
დელეგაციების, მომლოცველების, სხვადასხვა კონფესიის წარმომადგენლების მიღებისა და
გამგზავრების ორგანიზება, ეროვნული და საერთაშორისო რელიგიური თათბირების,
ყრილობების, სემინარების ორგანიზება; დ) მონასტრების, სამონასტრო ეკლესიების,
სასულიერო-სასწავლო დაწესებულებების შენახვა, ამ სასულიერო-სასწავლო
დაწესებულებების მოსწავლეთა და მსმენელთა სწავლება, საქველმოქმედო ორგანიზაციების
(საავადმყოფოები, თავშესაფრები, მოხუცებულთა და ინვალიდთა სახლები) შენახვა, აგრეთვე
კანონიკური წესებით განპირობებული სხვა ანალოგიური საწესდებო საქმიანობა.

ამასთან, რელიგიურ საქმიანობასთან გათანაბრებულია იმ რელიგიური ორგანიზაციების

(გაერთიანებების) საწარმოთა საქმიანობა, რომლებიც გამოსცემენ რელიგიურ
(საღვთისმსახურო) ლიტერატურას ან აწარმოებენ რელიგიური დანიშნულების საგნებს;
აგრეთვე, ამ ორგანიზაციების (გაერთიანებების) ან მათი საწარმოების საქმიანობა, რომელიც
დაკავშირებულია რელიგიური (საღვთისმსახურო) ლიტერატურის ან რელიგიური
დანიშნულების საგნების რეალიზაციასთან (გავრცელებასთან); ისევე როგორც, ასეთი
საქმიანობით მიღებული ფულადი სახსრების გამოყენება რელიგიური საქმიანობის

Metropolitan Church of Bessarabia v Moldova, 2000-XI;35 EHRR 306 para 117; Hasan and Chaush v Bulgaria,
428

2000-XI; 34 EHRR 1339, para 78 GC.

375
განსახორციელებლად.

რელიგიისა და რწმენის გაცხადების თავისუფლება მოიცავს აღსარებისა და საეკლესიო

საიდუმლოების დაცვას. სახელმწიფოს არა აქვს უფლება, დაავალდებულოს მოძღვარი,
გასცეს აღსარების დროს მიღებული ინფორმაცია ან მოთხოვოს ეკლესიას საეკლესიო
საიდუმლოების მისთვის გადაცემა. სასულიერო პირი არ არის ვალდებული იყოს მოწმე იმ
გარემოების შესახებ, რომელიც მისთვის ცნობილი გახდა აღსარების ან სხვაგვარად
განდობის შედეგად;

რელიგიისა და რწმენის გაცხადების თავისუფლება, ბუნებრივად გულისხმობს მათ შესახებ

შეხედულებების გამოთქმასაც. მაგრამ, შეხედულებების გამოხატვა რწმენისა და რელიგიის
საკითხებზე, იმის მიუხედავად, თუ ვინ გამოთქვამს მათ - მორწმუნე თუ არამორწმუნე, ანდა
რის შესახებ - საკუთარი თუ სხვა რელიგიებისა თუ რწმენის შესახებ, უწინარესად, დაცულია
გამოხატვის თავისუფლებით. ამიტომ, მათი გაუმართლებელი შეზღუდვისას,
მომარჯვებული უნდა იქნეს ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლი, რომლებიც გამოხატვის
თავისუფლებას იცავს. ამასთან, შეხედულებების გამოთქმა რწმენისა და რელიგიის
საკითხებზე უნდა განვასხვავოთ რელიგიური ქადაგებისაგან, რომელიც კონვენციის მე-9
მუხლის მოქმედების სფეროშია მოქცეული.

რელიგიის ქადაგება, წეს-ჩვეულებების დაცვა ან რიტუალების შესრულება - მიდგომები იმ

სფეროში, თუ რა ჩაითვლება რელიგიის ქადაგებად, წეს-ჩვეულებების დაცვად ან
რიტუალების შესრულებად, ძალიან ფრთხილია. ზოგიერთ შემთხვევაში გადამწყვეტი
მნიშვნელობა ენიჭება რელიგიის ან რწმენის გაცხადების ბუნებასა და ხასიათს. როდესაც ამა
თუ იმ მოქმედების შესრულება სავალდებულოდაა მიჩნეული შესაბამისი რელიგიით, იგი
უდავოდ ჩაითვლება მის „ გაცხადებად “. მაგრამ საქმეც იმაშია, რომ ეროვნული თუ
საერთაშორისო სასამართლო ყოველთვის ვერ აიღებს თავის თავზე იმისი განსჯის
პასუხისმგებლობას, თუ რამდენად სავალდებულო იყო ამა თუ იმ აქტის განხორციელება
შესაბამისი რელიგიით, რასაც სათანადო თეოლოგიური ცოდნა ესაჭიროება. ისინი მით
უფრო ვერ აიღებენ პასუხისმგებლობას, განსაჯონ, რამდენად გონივრული ან აუცილებელი
იყო ამ აქტის განხორციელება შესაბამისი რელიგიის გასაცხადებლად. აღსანიშნავია, რომ
უკანასკნელ პერიოდში სტრასბურგის სასამართლო უფრო ლიბერალურ მიდგომებს იყენებს
და დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს საკუთრივ უფლების განმახორციელებელი სუბიექტის
მოტივაციასა თუ დამოკიდებულებებს და ღრმად არ იჭრება იმის შეფასებაში, წარმოადგენდა
თუ არა შესაბამისი აქტის განხორციელება „ რელიგიურ ვალდებულებას “. მთავარი
კრიტერიუმი ისაა, რომ შესაბამისი „ გაცხადება “ უნდა წარმოადგენდეს ადამიანის ამა თუ
იმ რწმენის გამოხატულებას და უშუალოდ იყოს ამ რწმენასთან დაკავშირებული. 429
მაგალითად, საქმეში Leyla Sahin v Turkey ევროპულმა სასამართლომ უყოყმანოდ გაიზიარა
მომჩივნის მოსაზრება, რომ ისლამური თავსაბურავის ტარება წარმოადგენდა რელიგიის

429
Hasan and Chaush v Bulgary (20020 34 EHRR. 55.

376
 430
გაცხადებას . მომწიფებულია აზრი, აღიარებულ იქნას პრეზუმფცია იმისა, რომ
აღმსარებლობით, ქადაგებით, წესების დაცვითა და რიტუალების შესრულებით ნებისმიერი
bona fide გაცხადება რელიგიისა, დაცულია კონვენციით 431.

სახელმწიფო ვალდებულია ხელი შეუწყოს ყველას, თავისუფლად განახორციელონ რწმენისა

და რელიგიის საჯარო გაცხადება, შეასრულონ რელიგიური წესები და რიტუალები თუ სხვა
პრაქტიკა თავიანთი რწმენის შესაბამისად. მაგრამ ეს ვალდებულება არ არის აბსოლუტური
და სახელმწიფოს არ ეკისრება ვალდებულება ნებისმიერ გარემოებებში უზრუნველყოს ეს
უფლება. მაგალითად, როდესაც ამა თუ იმ რელიგიური წესებისა თუ რიტუალების
განხორციელება შეუთავსებელია შესაბამისი პირის სამსახურეობრივ მოვალეობებთან,
რომელთა შესრულებაც მან კონტრაქტის საფუძველზე ნებაყოფლობით იკისრა, სახელმწიფოს
ვერ დაეკისრება ვალდებულება, გაათავისუფლოს ეს პირი სამსახურეობრივი მოვალეობების
შესრულებისაგან მისთვის რელიგიური პრაქტიკის შესაძლებლობის მისაცემად. მიჩნეულია,
რომ ასეთი უარი არ ჩაითვლება რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევად, რამდენადაც ასეთ
პირს შესაძლებლობა აქვს, უარი თქვას სამსახურზე, თუ იგი ხელს უშლის მას თავისი
რელიგიური უფლებების განხორციელებაში.

მაგალითად, საქმეში Stedman v UK ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ არ

გაიზიარა მომჩივნის მოსაზრება, რომ მისი უარი ემუშავა შაბათ დღეს ტურისტულ
სააგენტოში, გამართლებული იყო კონვენციის მე-9 მუხლის საფუძველზე 432.

ასევე, საქმეში Knudsen v Norway, რელიგიის მინისტრის გათავისუფლება მისი უარისათვის,

განეხორციელებინა სამსახურეობრივი მოვალეობები აბორტის კანონმდებლობაში მისთვის
მიუღებელი ცვლილებების შეტანის გამო, არ იქნა მიჩნეული რწმენის გაცხადების
433
თავისუფლების დარღვევად. ასევე არ იქნა მიჩნეული რწმენის საქვეყნო გაცხადებაში
ჩარევად აფთიაქარის დასჯა მისი უარისათვის, კლიენტისათვის გადაეცა ჩასახვის
საწინააღმდეგო საშუალებები, მაშინ როდესაც ეს საშუალებები ექიმის მიერ კანონიერად იყო
გამოწერილი434.

თუმცა, საქმეში Ivanova v Bulgaria სტრასბურგის სასამართლომ ცნო რწმენის გაცხადების

უფლების დარღვევა იმის გამო, რომ მომჩივანმა დაჰკარგა თავისი სამსახური სკოლაში
ევანგელისტური ქრისტიანული ჯგუფისადმი კუთვნილების მიზეზით, ისეთ პირობებში,
როდესაც მისი გადაყვანა სხვა, მისთვის ნაკლებად მტრულ სამუშაო გარემოში, არც კი
ყოფილა განხილული435.

430
2005-XI, 44 EHRR 99 para 78 GC
431
Harris, O’Boyle & Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights,Second edition, Oxford,
2009, გვ, 434.
432
No. 29107/95, hudoc 1997; 23 EHRR CD 168, 169.
433
App. No. 11045/84. 42 DR 247-258
434
Pichon and Sajous v France, , No, 49853/99, 2001-X DA.
435
Hudoc (2007).

377
რწმენის გაცხადების თავისუფლება მოიცავს ადამიანის უფლებას დაიკრძალოს მისი
რელიგიური რწმენის შესაბამისად. მაგალითად, ინგლისურმა სასამართლოებმა აღიარეს, რომ
ადამიანის დამარხვა უკურთხებელ მიწაზე, მაშინ როდესაც ეს შეუთავსებელი იყო პირადად
გარდაცვალებულის და მისი ოჯახის წევრების რელიგიურ რწმენასთან, წარმოშობდა
გარდაცვალებულის ოჯახის წევრების რელიგიის გაცხადების უფლებას, მოეთხოვათ
მიცვალებულის გადასვენება ნაკურთხ მიწაზე.436

რწმენის გაცხადების თავისუფლების შემადგენელი ნაწილია აგრეთვე ადამიანის უფლება,

თავისი რელიგიური თუ ფილოსოფიური შეხედულებების მიხედვით გადაწყვიტოს მის
სამედიცინო მომსახურებასთან დაკავშირებული საკითხები, უარი თქვას ამა თუ იმ
სამედიცინო ჩარევაზე, სარეანიმაციო, სიცოცხლის შემანარჩუნებელ ან პალიატიურ
მკურნალობაზე. პაციენტს უფლება აქვს სამედიცინო მომსახურების გამწევისაგან
მოითხოვოს მისი ღირსების, ტრადიციების, აღმსარებლობისა და პიროვნული
ფასეულობების პატივისცემა.

რწმენის გაცხადების თავისუფლება, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, არ გულისხმობს

აბსოლუტურ უფლებას, დაცული იქნას ნებისმიერი გამოვლინება რწმენის გაცხადებისა.
საკუთრივ რწმენა, ისევე როგორც მისი გაცხადების ფორმები, შეთავსებადი უნდა იყოს
ადამიანის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის ფუნდამენტურ პრინციპებთან. მაგალითად,
ისეთი რელიგიური რწმენის გაცხადება, რომელიც გულისხმობს ადამიანის წამებას,
არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობასა ან სასჯელს, ვერ იქნება დაცული
437
აღმსარებლობისა თუ რწმენის გაცხადების თავისუფლებით.

7. უფლებათა დაცულობა და სახელმწიფოს ვალდებულებები

კონვენციის მე-9 მუხლით გაცხადებული უფლებების დაცულობა იმას გულისხმობს, რომ

სახელმწიფო უშვებს ამ უფლებათა მშვიდობიან განხორციელებას და არ ერევა
თვითნებურად. იმისათვის, რომ ჩარევა არ იქნეს შეფასებული თვითნებურად, სულ მცირე,
შემდეგი 9 პირობა უნდა იქნეს დაკმაყოფილებული:

ა) ეკლესია დამოუკიდებელი უნდა იყოს სახელმწიფოსაგან. სეკულარიზმი (ანუ

სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამოყოფა) ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპია დემოკრატიული
საზოგადოებისა. რომელიმე რელიგიის სახელმწიფოს ოფიციალურ რელიგიად გამოცხადება
შეუთავსებელია რესპუბლიკურ მმართველობასთან, სამართლებრივი სახელმწიფოს, მათ

436
Durrington Cemetery, Re (2001) Fam. 33 (2000) 3 WLR, 1322. Grawley Green Road Cemetery, Luton, Re
(2001) Fam. 308 (2001) 2 WLR. 1175
437
იხ. ლორდთა პალატის განმარტება საქმეში R. (Williamson ) v Secretary of State for Education and
Employment, (2005) UKHL 15 (2005) 2 AC, 246.

378
შორის ხელისუფლების განაწილების, სამართლის უზენაესობის, თანასწორუფლებიანობისა
და ფლურალიზმის პრინციპებთან, ისევე როგორც, საკუთრივ რელიგიურ გაერთიანებათა
უფლებასთან, დამოუკიდებლად, სახელმწიფოსაგან ჩარევის გარეშე განსაზღვრონ თავიანთი
საქმიანობის მიზნები და მათი მიღწევის საშუალებები. ეკლესიისაგან გამიჯვნის გარეშე
სახელმწიფო ვერ შეძლებს იყოს ნეიტრალური და მიუკერძოებელი ქვეყანაში განსხვავებულ
რელიგიურ ორგანიზაციებთან მიმართებაში. უფრო მეტიც: კლასიკური გაგებით, „ რელიგიის
თავისუფლება “ იმთავითვე გულისხმობს ორ კომპონენტს ერთდროულად: რომ არც საჯარო
ხელისუფლება ერევა ეკლესიის საქმეებში და არც ეკლესია - საჯარო ხელისუფლებაში. 438

სეკულარიზმის პრინციპი იმასაც მოითხოვს, რომ სასულიერო პირი არ იღებდეს

სასამართლო პროცესში მონაწილეობას, ვერც როგორც „ ნაფიცი მსაჯული“.

ბ) სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს რელიგიურ ორგანიზაციათა რეალური

439
ავტონომიურობა, მათ შორის თავიანთი ლიდერის არჩევის საკითხში.

გ) ქვეყანაში მოქმედ რელიგიურ ორგანიზაციებს სახელმწიფომ უნდა მიანიჭოს

ოფიციალური აღიარება და ამ სფეროში ყველა მათგანთან მიმართებაში დაიცვას
440
ნეიტრალიტეტი და მიუკერძოებლობა. საქმეში Metropolitan Church of Bessarabia v Moldova
სტრასბურგის სასამართლომ გაამტყუნა მოლდავეთი იმის გამო, რომ მან უარი უთხრა
მომჩივან (მართლმადიდებლურ ეკლესიას) რეგისტრაციაზე იმ მოტივით, თითქოს იგი
მიზნად ისახავდა მოლდოვის რუმინეთთან გაერთიანებას, მაშინ როდესაც ამის
დამამტკიცებელი საბუთები ვერ იქნა წარმოდგენილი. 441

სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს რელიგიური ორგანიზაციების რეგისტრაციას,

რამდენადაც იურიდიული სტატუსი მათ შესაძლებლობას აძლევს, გახდნენ სამოქალაქო
უფლებებისა და ვალდებულებების სუბიექტი და სრულყოფილად განახორციელონ
თავიანთი რელიგიური მიზნებიდან გამომდინარე საქმიანობა (მაგალითად, შეიძინონ ან
იჯარით აიღონ უძრავი ქონება, განახორციელონ რელიგიური ლიტერატურის ექსპორტი და
სხვ.).

438
იხ.Black’s Law Dictionary, sixth edition, St. Paul. Minn. West Publishing Co. 1991; გვ. 459.
439
Metropolitan Church of Bessarabia v Moldova, 2001-XII; 35 EHRR 306 para 117.
440
Metropolitan Church of Bessarabia v Moldova, 2001-XII; 35 EHRR 306 para 306, 116, 125 ; იხ. აგრეთვე
მსგავსი საქმეები: Moscow Branch of the Salvation Army v Russia, 2006-XI; 44 EHRR 912; Svyato-
Mykhaylivska Parafiya v Ukraine, hudoc (2007).
441
2011 წელს საქართველოს კანონმდებლობაში განხორციელებული ცვლილებების შედეგად ყველა
რელიგიურმა მიმდინარეობამ, რომელსაც გააჩნია საქართველოსთან ისტორიული კავშირი, ანდა
ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებში მიჩნეულია რელიგიად, მიიღო უფლება, მოიპოვოს საჯარო
სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი. ამასთან, მათ შეუნარჩუნდათ უფლება,
დარეგისტრირდნენ, როგორც სამოქალაქო სამართლის კოდექსით გათვალისწინებული არასამეწარმეო
(არაკომერციული) იურიდიული პირები, აგრეთვე ეწეოდნენ საქმიანობას, როგორც ამ კოდექსით
გათვალისწინებული არარეგისტრირებული კავშირი ( იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის
1.)
მუხლი N 1509

379
დ) სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს ქვეყანაში მოქმედ რელიგიურ ორგანიზაციათა
თანასწორუფლებიანობა და დაიცვას ნეიტრალიტეტი და მიუკერძოებლობა. აღსანიშნავია,
რომ ეს პრინციპი ჯერ კიდევ ვერ ხორციელდება სრულად ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებში
და მათ შორის საქართველოშიც. ტრადიციული და უმრავლესობის რელიგიები,
რომლებიც წინათ მოცემულ ქვეყნებში ოფიციალურ რელიგიებს წარმოადგენდნენ, ჯერ
კიდევ ინარჩუნებენ პრიორიტეტულ მდგომარეობას უმცირესობის, მით უფრო, ახალი
რელიგიურ მოძრაობებთან შედარებით, რასაც გარკვეული ახსნა გააჩნია. შეინიშნება
ტრადიციული, წამყვანი რელიგიის (როგორც წესი, ქრისტიანული სარწმუნოების), ხოლო
ზოგჯერ კი ცალკეული ეკლესიების დომინანტური პოზიციისა და მათი პრივილიგირებული
მდგომარეობის სახელმწიფოს მხრიდან ხელშეწყობა, რაც სხვადასხვაგვარად ხორციელდება.
ეს განსაკუთრებით ითქმის საბერძნეთზე, სადაც სახელმწიფო ქრისტიანული
მართლმადიდებლური ეკლესიის მსახურებს ბიუჯეტიდან უხდის ხელფასს, პენსიებსა თუ
სხვაგვარ დახმარებებს და აწესებს სხვა აშკარა უპირატესობებს მათთვის. გაერთიანებული
სამეფო კი არის ევროპაში ერთადერთი დემოკრატიული ქვეყანა, სადაც სასულიერო პირები
იმავდროულად არიან საკანონმდებლო ორგანოს ზედა პალატის წევრები; თანაც ეს
პრივილეგია გააჩნია მხოლოდ ერთ კონკრეტულ - ინგლისის საეპისკოპოსო ეკლესიას
(Church of England of Bishops ). მას აქვს 26 ადგილი ლორდთა პალატაში, რაც, როგორც ჩანს,
ქვეყნის მონარქიული წყობით არის განპირობებული. გარდა ამისა, ევროპის არაერთ
ქვეყანაში (ავსტრია, ბელგია, საფრანგეთი, გერმანია, ირლანდია, ლუქსემბურგი, მალტა,
ჰოლანდია, სლოვაკეთი, გაერთიანებული სამეფო) სახელმწიფო ახორციელებს
ქრისტიანული საეკლესიო სკოლების სუბსიდირებას სახელმწიფო ბიუჯეტიდან. 442
442
ამგვარი ინერცია შენარჩუნებულია საქართველოშიც. კონსტიტუციის მე-9 მუხლის ჩანაწერი იმის
შესახებ, რომ „ სახელმწიფო .. აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური
მართლმადიდებელი ეკლესიის როლს საქართველოს ისტორიაში “ სავსებით გამართლებულია, და
იგი თავისთავად არ შეიცავს სხვა რელიგიათა დისკრიმინაციის წინაპირობას. სახელმწიფოსა და
მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის დადებულ კონსტიტუციური შეთანხმებაში, შესანიშნავად არის
ახსნილი ეს „ როლი “. შეთანხმების პრეამბულის მიხედვით, „ მართლმადიდებლობა, ევროპის ერთ-
ერთი ტრადიციული აღმსარებლობა, საქართველოში ისტორიულად სახელმწიფო რელიგია იყო,
რომელმაც ჩამოაყალიბა მრავალსაუკუნოვანი ქართული კულტურა, ეროვნული მსოფლმხედველობა
და ფასეულობები “. აღნიშნულია ისიც, რომ „ საქართველოს მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა
მართლმადიდებელი ქრისტიანია “. ზემოაღნიშნული ეჭვებს ბადებს იმის თაობაზე, შეესაბამება თუ
არა ყოველივე ეს კონსტიტუციის მე-11 მუხლს დისკრიმინაციის აკრძალვის თაობაზე. ასევე -
საკუთრივ მე-8 მუხლის დებულებას იმის შესახებ, რომ „ სამოციქულო ავტოკეფალურ
„ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან კონსტიტუციური შეთანხმება უნდა შეესაბამებოდეს ადამიანის
უფლებებსა და ძირითად თავისუფლებებს, მათ შორის რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ
თავისუფლებას “. რთულია იმის უარყოფა, რომ საკუთრივ კონსტიტუციური შეთანხმება მართლაც
ანიჭებს მართლმადიდებლურ ეკლესიასა და მის წარმომადგენლებს ზოგიერთ ისეთ უფლებასა თუ
პრივილეგიას, როგორითაც არ სარგებლობენ სხვა კონფესიების წარმომადგენლები. მაგალითად,
შეთანხმების მე-3 მუხლი ითვალისწინებს, რომ „ სახელმწიფო აღიარებს ეკლესიის მიერ შესრულებულ
ჯვრისწერას“ კანონმდებლობით დადგენილი წესით; მე-4 მუხლი კი ადგენს, რომ
მართლმადიდებლური ეკლესიის სასულიერო პირები „თავისუფლდებიან სამხედრო
ვალდებულებისაგან.“ მე-5 მუხლის მიხედვით, „საგანმანათლებლო დაწესებულებებში
მართლმადიდებლური სარწმუნოების შესახებ საგნის სწავლება დაშვებულია“ , თუმცა, იგი
ნებაყოფლობითია. ამასთან, სასწავლო პროგრამების დადგენა, შეცვლა, პედაგოგთა დანიშვნა და
გათავისუფლება ხდება „ეკლესიის წარდგინებით“; იგივე მუხლი მიუთითებს, რომ სახელმწიფო და
ეკლესია ორმხრივად აღიარებენ შესაბამისი სასწავლო დაწესებულებების მიერ გაცემულ განათლების

380
 ე) სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, რომ რეგულაციები, რომლებიც უკავშირდება ამ
ორგანიზაციებისათვის რელიგიური თაყვანისცემის ადგილების (შენობები, საჯარო
ადგილები) და სხვა) გადაცემას ან გამოყენებას, შეესაბამებოდეს ადამიანის უფლებათა
ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლის პრინციპებს, რომელთა მიხედვით, მართალია,
რელიგიური შენობების, საჯარო მოედნებისა და სხვა ადგილების გამოყენება საჯარო
ინტერესებისათვის გადასწონის რელიგიისა თუ რწმენის საჯარო გაცხადების
თავისუფლებას, მაგრამ ეს არ უნდა იქნეს გამოყენებული თვითნებურად და რელიგიურ
უმცირესობათა ჯგუფების საწინააღმდეგოდ443.

სტრასბურგის სასამართლომ ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლთან შეუსაბამოდ მიიჩნია

ბერძნული კანონი, რომელიც პრაქტიკულად კრძალავდა ყოველგვარი ეკლესიისა თუ ტაძრის
გახსნას, თუ ის არ მიეკუთვნებოდა მართლმადიდებლურ რელიგიას. მისგან გამონაკლისი
შეიძლება დაშვებულიყო მხოლოდ ხელისუფლების გადაწყვეტილებით. კერძოდ,
განათლებისა და რელიგიური კულტების მინისტრს უფლება ჰქონდა ნება დაერთო ასეთი
დაწესებულების გახსნაზე, უარი ეთქვა, ანდა საერთოდ უპასუხოდ დაეტოვებინა განცხადება.
კანონი არ ითვალისწინებდა განცხადებაზე პასუხის გაცემის არავითარ ვადას. სტრასბურგის
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ბერძნული კანონი, რომელიც მართლმადიდებლური
ქრისტიანული რელიგიის გარდა, სხვა რელიგიებისათვის, ეკლესიებსა თუ სხვა ადგილებში
ღვთისმსახურების განსახორციელებლად აწესებდა ნებართვის სისტემას, წარმოადგენდა
დაბრკოლებას რელიგიის თავისუფლების განხორციელებისათვის. სასამართლოს აზრით,
იგი იძლეოდა ადმინისტრაციული და რელიგიური ორგანოების მხრიდან სერიოზული
თვითნებობის შესაძლებლობას. ამ კანონის მიხედვით, ფაქტობრივად, სახელმწიფო
ჩინოვნიკის გადასაწყვეტი ხდებოდა საკითხი იმის შესახებ, არსებობდა თუ არა „ რეალური
მოთხოვნილება “ იმისა, რომ კონკრეტულ რელიგიურ გაერთიანებას გაეხსნა ეკლესია.
სასამართლომ განმარტა, რომ რელიგიის თავისუფლება გამორიცხავდა სახელმწიფოს
მხრიდან იმის შეფასებას, თუ რამდენად ლეგიტიმური იყო ესა თუ ის რელიგიური მრწამსი
და მისი გამოხატვის ფორმები. შესაბამისად, მან ცნო კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევა. 444

ვ) სახელმწიფომ არ უნდა დაუშვას დისკრიმინაცია რელიგიური უმცირესობების

წარმომადგენელთა მიმართ მათი სამოქალაქო-სამართლებრივი თუ სხვა ხასიათის
უფლებრივი საკითხების გადაწყვეტისას. ადამიანის რწმენა, შეხედულება თუ
ფილოსოფიური მრწამსი არ უნდა იქნეს უკანონოდ გამოყენებული მის წინააღმდეგ.
მაგალითად, საქმეში Hoffmann c. l’Autriche ევროპულმა სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-9

დამადასტურებელ დოკუმენტებს, სამეცნიერო ხარისხებსა და წოდებებს; ამავე მუხლში აღნიშნულია,

რომ „სახელმწიფო ხელს უწყობს ეკლესიის საგანმანათლებლო დაწესებულებების ფუნქციონირებას.“
მე-6 მუხლის მიხედვით კი ეკლესიის მიერ წარმოებული საღვთისსამსახურო პროდუქცია - მისი
დამზადება, შემოტანა, მიწოდება და შემოწირულობა, ასევე არაეკონომიური მიზნით არსებული
ქონება და მიწა „გათავისუფლებულია გადასახადებისაგან.“ თავის მხრივ, საქართველოს
საგადასახადო კოდექსი ასევე ითვალისწინებს „საქართველოს საპატრიარქოსგათავისუფლებას
მოგებისა და დღგ-ს გადასახადებისაგან“.

443
Manoussakis v Greece, 1996-IV; 23 EHRR 387;
444
Manoussakis v Greece, judgment of 26 September, 1996.

381
მუხლის დარღვევა მე-14 მუხლთან (დისკრიმინაციის აკრძალვა) ერთობლიობაში იმის გამო,
რომ განქორწინების შემდეგ შვილებზე მეურვეობის უფლება ეროვნულმა სასამართლოებმა
მიაკუთვნეს მამას მხოლოდ იმიტომ, რომ დედამ, რომელიც მანამდე თავისი მეუღლის
მსგავსად კათოლიკე იყო, მიატოვა თავისი რელიგია და გახდა იეჰოვას მოწმე. სასამართლომ
არ გაიზიარა მთავრობის არგუმენტი, რომ პოტენციური რისკი იმისა, რომ დედას, თავისი
რელიგიური შეხედულებებიდან გამომდინარე (იგულისხმება სისხლის გადასხმაზე უარის
შესახებ იეჰოველთა მრწამსი) შეეძლო საფრთხეში ჩაეყენებინა ბავშვების ჯანმრთელობა,
საკმარისი საფუძველი იყო მისთვის შვილებზე მეურვეობის უფლების აღსაკვეთად. 445

ზ) მოზარდი თაობისათვის ღვთისმეტყველების სწავლების დროს სახელმწიფომ არ უნდა

დაუშვას ინდოქტრინაცია: სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, ღვთისმეტყველების
სწავლება განახორციელოს ყველა რელიგიასთან მიმართებაში ობიექტური, კრიტიკული და
ფლურალისტული ფორმით და არ დაუშვას ამა თუ იმ დოქტრინების თავსმოხვევა, რომელიც
შეიძლება შეფასებული იქნეს, როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის
პირველი ოქმის მე-2 მუხლით დაცული მშობლების უფლებების დარღვევა, თავიანთი
შვილებისათვის უზრუნველყონ თავიანთი რელიგიური და ფილოსოფიური მრწამსის
446
შესაბამისი განათლება და სწავლება. მაგალითად, ამა თუ იმ რელიგიის სავალდებულო
სწავლება საჯარო სკოლებში, ისეთ პირობებში, რომელიც არ ითვალისწინებს
განსხვავებული რელიგიის წარმომადგენელთა უფლებას, გათავისუფლებული იქნენ
გაკვეთილზე დასწრების ვალდებულებისაგან, არღვევს კონვენციის ზემოაღნიშნულ
447
მუხლს. ამასთან, სახელმწიფოს არ ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება იმისა,
უზრუნველყოს საჯარო სკოლებში ყველა განსხვავებული, მათ შორის უმცირესობის
რელიგიის ადეკვატური სწავლება. ასეთ დროს, სახელმწიფო, ჩვეულებრივ ითვალისწინებს
მოცემულ ქვეყანაში გავრცელებული რელიგიებისა და მათ მიმდევართა რაოდენობას, რის
გამოც უპირატესობა ხშირად ენიჭება უმრავლესობის სარწმუნოებას. 448

თ) სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, დაიცვას რელიგიური ჯგუფები

მათდამი რელიგიური სიძულვილის გამოვლენისა და ფიზიკური თავდასხმებისაგან.
სწორედ ამ ვალდებულების შეუსრულებლობაში დაადანაშაულა საქართველოს
ხელისუფლება სტრასბურგის სასამართლომ საქმეში Members of Gldani Congregation of

445
23 juin 1993, Rec. 255-C :
446
Folgero v Notway, hudoc (2007) 46 EHRR 1147 para 84 GC
447
Hasan and Eylem Zengin v Turkey, hudoc (2007); 46 EHRR 1060.
448
„ ზოგადი განათლების შესახებ “ საქართველოს კანონი ითვალისწინებს არაერთ გარანტიას საჯარო
სკოლებში სწავლების ობიექტურ და პლურალისტურ საწყისებზე განხორციელებისათვის. მაგ.
კანონის მე-3 მუხლის მიხედვით, საჯარო სკოლა დამოუკიდებელია რელიგიური და პოლიტიკური
გაერთიანებებისაგან. მე-4 მუხლი ადგენს, რომ სწავლება უნდა ხორციელდებოდეს აკადემიურ,
ობიექტურ, ნეიტრალურ და პლურალისტურ საწყისებზე, მე -13 მუხლის მიხედვით კი დაუშვებელია
საჯარო სკოლაში სასწავლო პროცესის რელიგიური ინდოქტრინაციის, პროზელიტიზმის ან
იძულებითი ასიმილაციის მიზნებისათვის გამოყენება; აგრეთვე, რაიმე დისკრიმინაცია სკოლაში
მიღებისას.იხ. „ ზოგადი განათლების შესახებ “ საქართველოს 2005 წლის 8 აპრილის კანონი N 1130-Iს.

382
Jehova’s Witnesses an 4 Others v Georgia. 449 სასამართლომ მიუთითა, რომ საქართველოს
ხელისუფლებამ, თავისი უმოქმედობით გამოავლინა შემგუებლური დამოკიდებულება
რელიგიური სიძულვილით ძალადობისადმი, როდესაც არაფერი მოიმოქმედა იეჰოვას
მოწმეებზე ორთოდოქს მართლმადიდებელთა ექსტრემისტული ჯგუფის თავდასხმის დროს.
ამ საქმეში ევროპულმა სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-9 და მე-14 მუხლის დარღვევა 96
მომჩივნის მიმართ სწორედ იმ მოტივით, რომ ხელისუფლებამ არაფერი იღონა მათზე
თავდასხმის შესაჩერებლად..
თ) არ მოახდინოს იგნორირება იმ გარემოებისა, რომ მე-9 მუხლით დაცულ თავისუფლებებს
აქვთ ორი - ინდივიდუალური და კოლექტიური - განზომილება.

8. უფლებათა შეზღუდვის საგანი, საფუძველი და საერთო პრინციპები

ა) რომელი უფლებები იზღუდება და რა საფუძვლით

მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და

რწმენის თავისუფლებათა შეზღუდვის შესაძლებლობას საზოგადოების უსაფრთხოების,
საზოგადოებრივი წესრიგი, ჯანმრთელობისა და მორალის, ასევე, სხვა პირთა უფლებებისა
და თავისუფლებების დასაცავად.

შეზღუდვას ექვემდებარება მხოლოდ რწმენისა და რელიგიის (აღმსარებლობის) გაცხადების

თავისუფლება და არა იმავდროულად სინდისისა და აზრის თავისუფლება, ანდა
აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლების forum internum ასპექტები, რომლებიც
ხელშეუხებელია. ამგვარად, უფლებათა შეზღუდვა დასაშვებია, მხოლოდ თავისუფლებათა
„ გამოვლენის “, ანუ მხოლოდ გარეგან განზომილებასთან (forum externum) მიმართებაში.450

ბ) შეზღუდვის ძირითადი პრინციპები

რწმენისა და აღმსარებლობის გაცხადების თავისუფლების შეზღუდვის საფუძვლები და

პირობები უნდა რწმენისა და აღმსარებლობის გაცხადების თავისუფლებაში ჩარევა
დასაშვებია, თუ იგი გათვალისწინებულია კანონით, ემსახურება კანონიერი ინტერესის
მიღწევას, აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში და პროპორციულია დასახულ
კანონიერ ინტერესთან მიმართებაში.

კანონით გათვალისწინებული

Members of Gldani Congregation of Jehova’s Witnesses an 4 Others v Georgia, hudoc (2007), 46 EHRR 613
449

450
საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, ამ მუხლით
გათვალისწინებულ თავისუფლებები შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ მაშინ, თუ მათი გამოვლინება
ლახავს სხათა უფლებებს,. ამგვარად, საჯარო ინტერესების დასაცავად უფლებათა შეზღუდვის
შესაძლებლობა დაშვებული არ არის, რაც გონივრული არ არის. ამიტომ, მიზანშეწონილია, იგი
განიმარტოს ევროპული კონვენციის სამართლის მიერ დამკვიდრებული პრინციპების მიხედვით.

383
კონვენციის სამართლის მოთხოვნაა, რომ რწმენისა და აღმსარებლობის გაცხადების
თავისუფლებაში ჩარევა გათვალისწინებული იყოს ეროვნული კანონმდებლობით. ამასთან,
შესაბამისი კანონი უნდა იყოს „ ადეკვატურად ხელმისაწვდომი “ და „განჭვრეტადი, ანუ,
ფორმულირებული საკმარისი სიზუსტით, რათა მოქალაქეებს შეეძლოთ მის საფუძველზე
დაარეგულირონ თავიანთი ქმედება451. იგი უნდა იყოს საკმარისად განჭვრეტადი და არ უნდა
აძლევდეს აღმასრულებელ ხელისუფლებას მიხედულების დიდ თავისუფლებასა და
თვითნებური მოქმედების შესაძლებლობას.452 ამ მოთხოვნების გათვალისწინებით
ევროპულმა სასამართლომ ცნო კონვენციის დარღვევა საქმეებში, სადაც ხელისუფლებამ ვერ
წარმოადგინა საკმარისი სამართლებრივი ბაზა იმის დასადასტურებლად, რომ კანონი
ითვალისწინებდა რელიგიის გაცხადების თავისუფლებაში შესაბამის ჩარევას. მაგალითად,
სიკვდილმისჯილი პატიმრებისათვის განაჩენის აღსრულების წინ მღვდელთან შეხვედრის
453
აკრძალვას , ხელისუფლების წარმომადგენლების მიერ იეჰოვას მოწმეების რელიგიური
შეკრების ჩაშლას შენობაში, რომელიც მათ კანონიერად ჰქონდათ დაქირავებული454 და სხვ. 455

„კანონიერი მიზანი“. რწმენისა და რელიგიის გაცხადების თავისუფლებაში ჩარევა

გამართლებულია მხოლოდ საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისა და წესრიგის,
ჯანმრთელობის, მორალისა და სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.
ჩარევა აკრძალულია ნებისმიერი სხვა, თუნდაც ლეგიტიმური მიზნით, რაც კონვენციის მე-9
მუხლის მე-2 პუნქტში სახელდებით არ არის მითითებული.

„აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“

451
Sunday Times v UK, A30 (1979); 2 EHRR 245 para 49 PC.
452
Hasan and Chaush v Bulgaria, 2000-XI;34 EHRR 1339 Gc para86.
453
Poltoratskiy v Ukraine, 2003-V; 39 EHRR 916 para 170.
454
Kuznetsov v Russia, hudoc (2007).
455
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, იმისათვის, რათა, საქართველოს ხელისუფლების მიერ
რწმენისა და აღმსარებლობის გაცხადების თავისუფლებაში ჩარევა „კანონით გათვალისწინებულად “
იქნეს მიჩნეული კონვენციის გაგებით, მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის
მითითება საკმარისი არ იქნება, რამდენადაც იგი შეზღუდვის ზოგად საფუძვლებს განსაზღვრავს და
დეტალურად არ არეგულირებს უფლებაში ჩარევის კონკრეტულ პირობებს. სიზუსტე და
სამართლებრივი გარკვეულობა აუცილებელი პირობაა იმისათვის, რომ ჩარევა „ კანონით
გათვალისწინებულად “ იქნეს შეფასებული და შესაბამისად, გამართლებული კონვენციის
საფუძველზე. შესაბამისად, ვინაიდან სპეციალური კანონი ჯერ საქართველოს პარლამენტს არ მიუღია,
არსებობს დიდი რისკი იმისა, რომ ნებისმიერი შეზღუდვა, თუნდაც სავსებით გონივრული და
გამართლებული, არ იქნას შეწყნარებული სტრასბურგის სასამართლოს მხრიდან, როგორც „ კანონით
გაუთვალისწინებელი “ ევროპული კონვენციის გაგებით.

384
რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევისას სახელმწიფომ უნდა შეაფასოს, არის თუ არა ჩარევა
მართლაც აუცილებელი დასახული კანონიერი მიზნის მისაღწევად და რამდენად
პროპორციულია ჩარევის ღონისძიება სწორედ ამ მიზანთან მიმართებაში. სახელმწიფომ
უნდა დააბალანსოს დაპირისპირებული ინტერესები და არ დაუშვას რელიგიის
თავისუფლებაში ექსცესიური, მეტისმეტი ჩარევა. მთავარი პრინციპი ისაა, რომ სახელმწიფო
უნდა ცდილობდეს გამოიყენოს ნაკლებად შემზღუდველი ღონისძიება. თუკი შესაბამისი
კანონიერი მიზნის მიღწევა შესაძლებელია ჩარევის სხვადასხვა ღონისძიებით, სახელმწიფომ
უნდა გამოიყენოს ის საშუალება, რომელიც უფრო ნაკლებად ზღუდავს რელიგიის
თავისუფლებას. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში შეიძლება ჩარევა პროპორციულად იქნეს
მიჩნეული. ამგვარად, სახელმწიფომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა დაასაბუთოს
არა მარტო ზოგადად ჩარევის აუცილებლობა, არამედ სწორედ ისეთი ჩარევის, ისეთი
შემზღუდველი ღონისძიების გამოყენების აუცილებლობა, რომელიც გამოიყენა, ან რომლის
გამოყენებასაც აპირებს.

ამ საერთო პრინციპების მიუხედავად, მიჩნეულია, რომ სხვადასხვა სფეროებში, სხვადასხვა

საკითხებთან მიმართებაში სახელმწიფოს შეფასების თავისუფლების ფარგლები,
გამოსაყენებელი კრიტერიუმები და სტანდარტები განსხვავებულია.

მაგალითად, სახელმწიფოს არა აქვს უფლება, თავად განსაზღვროს, არის თუ არა ესა თუ ის
რელიგიური რწმენა ან მის გამოსახატავად გამოყენებული საშუალებები ლეგიტიმური 456.
მაგრამ როდესაც საქმე შეეხება ამ საშუალებათა გამოყენების შედეგად სახელმწიფოს
უმთავრესი პრინციპებისა და სხვათა ძირითადი უფლებების დარღვევას, მას გაცილებით
მეტი თავისუფლება გააჩნია, გადაწყვიტოს, აუცილებელია თუ არა კონკრეტულ ვითარებაში
რელიგიის შერჩეული საშუალებებით გამოხატვის შეზღუდვა.

9. კონკრეტული სფეროები

რას მოიცავს „რწმენა“

საქმეში EWEIDA AND OTHERS v. THE UNITED KINGDOM 457 ადამიანის უფლებათა
ევროპულმა სასამართლომ მნიშვნელოვანი განმარტებები გააკეთა კონვენციის მე-9 მუხლით
დაცულ სფეროსთან დაკავშირებით. აღნიშნულ საქმეში მომჩივანთა ნაწილი მე-9 მუხლით
დაცული უფლების დარღვევად მიიჩნევდა დამსაქმებლის მიერ მათ დავალდებულებას,
სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულების დროს არ ეტარებინათ ჯვარი. მომჩივანთა მეორე
ნაწილის განცხადებით, მათი რწმენის ნაწილია ის, რომ ოჯახი არის კაცისა და ქალის შორის
ერთობა. შესაბამისად, როდესაც დამსაქმებელმა მათ დაავალა არატრადიციული

Mannousakis v Greece (1996) 23 EHRR 387

456

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2013 წლის 25 მაისის განჩინება საქმეზე, Eweida and
457

Others v. the United Kingdom. იხ. http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-115881"]}

385
ორიენტაციის მქონე პირთა ოჯახების საქმეებზე მუშაობა და მათი დახმარება, ამით დაირღვა
მათი რწმენის თავისუფლება.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლით განმტკიცებული უფლება იცავს ისეთ
შეხედულებებს, რომელთაც გააჩნია განსაზღვრული ხარისხის სიმყარე, დამაჯერებლობა,
თანმიმდევრულობა, სერიოზულობა და მნიშვნელოვნება ( a certain level of cogency,
seriousness, cohesion an importance). როდესაც ეს კრიტერიუმები კმაყოფილდება,
სახელმწიფოს არ აქვს იმის უფლება, რომ რელიგიური რწმენის ან მისი გამოხატვის
ლეგიტიმურობა შეაფასოს.458 თუმცა, მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ რწმენა,
იმავდროულად, თავსებადი უნდა იყოს დემოკრატიასთან და ადამინის უფლებებთან,
რადგან ერთადერთი პოლიტიკური რეჟიმი, რასაც კონვენცია ეფუძნება, ესაა დემოკრატია.

თუმცა, მაშინაც კი, როდესაც კონკრეტული რწმენა აკმაყოფილებს დამაჯერებლობის,

სერიოზულობისა და მნიშვნელოვნების მოთხოვნებს, მაინც არასწორია იმის თქმა, რომ
ნებისმიერი ქმედება, რომელიც შთაგონებული, მოტივირებული ან ნაკარნახევია ამ რწმენით,
მისი გაცხადების ლეგიტიმურ საფუძველს ქმნის. მაგალითად, ქმედებები, რომლებიც
პირდაპირ არ გამოხატავს დასახელებულ რწმენას ან ნაკლებ კავშირშია ამ რწმენის
მოძღვრებასთან, ვერ მოექცევა მე-9 მუხლით დაცულ სფეროში. მე-9 მუხლის მიზნებისთვის,
რწმენის გაცხადებად ჩაითვლება შემთხვევა, როდესაც რწმენის გამოხატვა მჭიდრო
კავშირშია და „შესისხლხორცებულია“ შესაბამის რელიგიასთან ან რწმენასთან - მაგალითად,
ლოცვა, რაც წარმოადგენს რწმენის გაცხადების ტრადიციულ მეთოდს. თუმცა, რწმენის
გაცხადება არ ამოიწურება მხოლოდ ასეთი ფორმებით. გამოხტვის ფორმასა და რწმენას
შორის საკმარისად ახლო და პირდაპირი კავშირის არსებობის შემთხვევაში, ის მოექცევა მე-9
მუხლით დაცულ სფეროში. აღნიშნული საკითხი კი ყოველ ინდივიდუალურ შემთხვევაში,
კონკრეტული გარემოებების გათვალისწინებით უნდა გადაწყდეს. 459

იმ შემთხვევაში, თუ კონკრეტული რწმენის გამოხატვა მე-9 მუხლით დაცულ სფეროში

ექცევა, ამის შემდეგ სასამართლო პროპორციულობის ტესტზე დაყრდნობით შეაფასებს
უფლების შეზღუდვის გამართლებულობას.

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა

კეთილსინდისიერ წინააღმდეგობად განიხილება შემთხვევები, როდესაც თავისი რწმენის

გამო ადამიანი უარს ამბობს განახორციელოს ესა თუ ის ქმედება, რომელიც მას კანონით,
სამსახურეობრივად ან სხვაგვარად ევალება, ანდა უარს ამბობს მასზე გავრცელდეს ესა თუ ის
კანონი/რეგულაცია და მოითხოვს გამონაკლისიის დაწესებას მისთვის ამ
კანონთან/რეგულაციასთან მისი კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის გამო თავისი

458
იქვე, პარ 81.
459
იქვე, პარ 82.

386
რწმენიდან გამომდინარე. ყველაზე უფრო გავრცელებული და სამართლებრივად გარკვეული
შემთხვევაა სამხედრო სამსახურზე უარის თქმა იმ პირების მიერ, ვისაც თავისი
რელიგის/რწმენა უკრძალავს იარაღის გამოყენებას (ამ საკითხზე უფრო კონკრეტულად
ქვემოთ ვისაუბრებთ). ამ თემაზე არსებობს მკვეთრი მიდგომები. ასეთი პირები
თავისუფლდებიან სამხედრო სამსახურის გავლის ვალდებულებისაგან. თუმცა არსებობს
უფრო პრობლემატური, რთული შემთხვევები.

იმის გასარკვევად, საქმე გვაქვს თუ არა ნამდვილად კეთილსინდისიერ წინააღმდეგობასთან,

არაერთი ფაქტორი მიიღება მხედველობაში: წარმოადგენდა თუ არა სუბიექტის შესაბამისი
ქცევა იმ კონკრეტული რელიგიის/რწმენის მოთხოვნას, რომელსაც ეს სუბიექტი
მიეკუთვნება (თუმცა ეს ფაქტორი გადამწყვეტი არ არის); რამდენად გულწრფელია იგი ამ
წინააღმდეგობის საკითხში; რა არის ლეგიტიმური მიზნები კანონისა/რეგულაციისა, რომლის
მიმართაც აქვს სუბიექტს კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა; რა ტვირთი დაეკისრება
ადამიანს იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო არ დაუშვებს მისთვის გამონაკლისს, არ
გაათავისუფლებს შესაბამისი ვალდებულებისაგან ან მისთვის არ გათალისწინებს სხვაგვარ
რეგულირებას; ხომ არ გულისხმობდა სახელმწიფოს ღონისძიება მასზე პირდაპირ თუ
არაპირდაპირ ზეწოლას თუ იძულებას, შეეცვალა თავის რწმენა ან ემოქმედა თავის რწმენის
მოთხოვნების საპირისპიროდ, ანდა, ხომ არ აეკრძალა ან შეზღუდა მას ამ ღონისძიებით
თავის რწმენის გაცხადების უფლება ან რეალური შესაძლებლობა;

ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიას და სასამართლოს არაერთხელ მოუწიათ ამგვარი

საქმეების განხილვა.

საქმეში KNUDSEN v. NORWAY460 მომჩივანი იყო რელიგიის მინისტრი, რომელიც

გაათავისუფლეს თანამდებობიდან მასზე დაკისრებული მოვალეობების შეუსრულებლობის
გამო. ნორვეგიაში 1978 წელს მიღებული იქნა საკანონმდებლო ცვლილებები, რომლის
მიხედვითაც ქალს მიეცა აბორტის გაკეთების უფლება ორსულობის 12 კვირის განმავლობაში.
ამ პერიოდში მომჩივანი იყო რელიგიის მინისტრი, რომელმაც პროტესტის ნიშნად, უარი
თქვა დაკისრებული სამსახურებრივი მოვალეობების შესრულებაზე ამ კანონის
აღსრულებასთან დაკავშირებით, რის შემდეგაც ის გათავისუფლებული იქნა
თანამდებობიდან.

მომჩივანი მიიჩნევდა, რომ აღნიშნული საფუძვლით მისი თანამდებობიდან გადაყენებით

შეილახა მისი რწმენის თავისუფლება. მისი შეხედულებები აბორტზე იყო ისეთივე,
როგორიც ნორვეგიის ოფიციალური (სამეფო) ეკლესიისა, რომლის მიხედვითაც აბორტის
გაკეთება დაუშვებელია. შესაბამისად, მიიჩნევდა, რომ იგი მისი რწმენის გაცხადების გამო
იქნა გადაყენებული თანამდებობიდან, რაც გაუმართლებლად ზღუდავდა მისი რწმენის
თავისუფლებას.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის 1985 წლის 8 მარტის განჩინება საქმეზე, Knudsen v.
460

Norway. იხ. http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-73733"]}

387
ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ აღნიშნა, რომ მოვალეობების შესრულებაზე
უარის თქმით, მომჩივანს, რეალურად არ გამოუხატავს საკუთარი რწმენა, რომელიც
შეიძლება მოექცეს კონვენციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში,
მიუხედავად იმისა, რომ მისი ქმედება მოტივირებული იყო აღნიშნული შეხედულებებით ან
რწმენით. სასამართლომ აღნიშნა, რომ მომჩივანმა სასამართლოს ვერ დაანახა, რომ ის
ზეწოლის ქვეშ მოექცა, რათა შეეცვალა საკუთარი შეხედულებები, ანდა ის, რომ მას აეკრძალა
საკუთარი რწმენის გაცხადება. შესაბამისად, მომჩივნის თანამდებობიდან გათავისუფლებით
მე-9 მუხლით დაცულ მის უფლებაში ჩარევა საერთოდ არ მომხდარა. აქედან გამომდინარე,
საჩივრის ეს ნაწილი დაუშვებლად ცნო.461

საქმეში PICHON AND SAJOUS v. FRANCE462 მომჩივნები იყვნენ აფთიაქის მესაკუთრეები,

რომლებიც ურს აცხადებდნენ კონტრაცეპტიული საშუალებების გაყიდვაზე საკუთარ
აფთიაქში. მათი განცხადებით, აღნიშნული მედიკამენტების გაყიდვა ეწინააღმდეგებოდა მათ
რწმენას. ამიტომ, ამგვარი ვალდებულების მათთვის დაკისრება არღვევდა მათი რწმენის
თავისუფლებას.

ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლი არ იძლეოდა გარანტიას,

რწმენით ნაკარნახევი ყოველგვარი ქმედება განხორციელებულიყო საჯარო სივრცეში. მე-9
მუხლის პირველ პუნქტში მოხსენიებული სიტყვა -„განხორციელება“- არ მოიცავდა
ნებისმიერ ქმედებას ან ქცევას, რომელიც შთაგონებული იყო რწმენით ან რელიგიით.
მოცემულ შემთხვევაში, იქიდან გამომდინარე, რომ კონტრაცეპტივების გაყიდვა ლეგალური
იყო და ხორციელდებოდა მხოლოდ რეცეპტის საფუძველზე, აფთიაქებში, მომჩივნები ვერ
მიანიჭებდენ პრიორიტეტს თავიანთ რელიგიურ რწმენას და ვერ დააძალებდენ სხვებს ამ
რწმენის გაზიარებას, როგორც მათი უარის გამართლებას მსგავსი პროდუქტების
არგაყიდვაზე, ისეთ პირობებში, როდესაც მათ შეეძლოთ თავიანთი რწმენა გამოეხატათ
მრავალგვარად, პროფესიული სფეროს გარეთ. შესაბამისად, მომჩივნებისთვის
კონტრაცეპტიული საშუალებების გაყიდვის დავალდებულება არ წარმოადგენდა მე-9
მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევას და განაცხადი დაუშვებლად უნდა ყოფილიყო
ცნობილი.463

საქმეში GOUGH v. THE UNITED KINGDOM 464 მომჩივანი აღნიშნავდა, რომ მას გააჩნდა რწმენა,
რომ ადამიანის სხეულის წარმოჩენა იყო სრულიად უწყინარი რამ და არ იყო ვინმესთვის
შეურაცხმყოფელი. მას ასევე სწამდა სოციალური სიშიშვლის, რასაც გამოხატავდა საჯარო
სივრცეში, მათ შორის, ადმინისტრაციულ დაწესებულებებში შიშველ მდგომარეობაში

461
იქვე, პარ 2.
462
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განჩინება საქმეზე, Pichon and Sajous v. France. იხ.
http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-22644"]}
463
იქვე.
464
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2015 წლის 23 მარტის განჩინება საქმეზე, Gough v.
the United Kingdom. იხ. http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-147796"]}

388
სიარულით. აღნიშნული საქციელის გამო ის არაერთხელ იქნა დაკავებული. აქედან
გამომდინარე, იგი მიიჩნევდა, რომ მისი რწმენის თავისუფლება დარღვეული იყო.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ მომჩივანმა ვერ დაადასტურა, რომ მისი რწმენა აკმაყოფილებდა
აუცილებელ კრიტერიუმებს. კერძოდ, სასამართლოს აზრით, მისი „რწმენა“ არ აღწევდა
დამაჯერებლობის, სერიოზულობის, თანმიმდევრულობისა და მნიშვნელოვნების საკმარის
ხარისხს. აქედან გამომდინარე, საჩივრის ეს ნაწილი დაუშვებლად უნდა ყოფილიყო
ცნობილი.465

საქმეში McFeeley and Others v. the United Kingdom 466 მსჯავრდებული მომჩივნები
აცხადებდნენ, რომ ციხის უნიფორმის ტარება და ციხეში მუშაობა ეწინააღმდეგებოდა მათ
რწმენას. შესაბამისად, ისინი ამ ვალდებულებისგან უნდა გაეთავისუფლებინათ. მოპასუხემ
მხარე აცხადებდა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტში ხსენებული სიტყვა -
„რწმენა“- გულისხმობდა სულიერი და ფილოსოფიური შეხედულების არსებობას, რომელსაც
გააჩნდა იდენტიფიცირებადი ფორმალური შინაარსი. იგი არ მოიცავდა ზოგად მოსაზრებებს
ან გრძნობებს გარკვეულ საკითხებთან მიმართებით.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ მიუთითა, რომ რწმენის გამოხატვის

თავისუფლების ინტერპრეტაცია ვერ მოხდებოდა იმგვარად, რომ მას მოეცვა მომჩივანის
უფლება, ეტარებინა საკუთარი ტანსაცმელი ციხეში.467

საქმე X. v. the United Kingdom468 შეეხებოდა პატიმრობაში მყოფ ბუდისტ მომჩივანს,

რომელმაც თავისი სტატიის ტექსტი მიაწოდა ბუდისტური ჟურნალის რედაქტორს.
აღნიშნული სტატია გამოქვეყნდა ჟურნალში. ამის შემდეგ, საპატიმროს ადმინისტრაციამ მას
აუკრძალა სტატიების გაგზავნა რედაქტორისათვის. მომჩივანმა განაცხადა, რომ აღნიშნული
აკრძალვით დაირღვა მისი რწმენის თავისუფლება, რადგან იდეათა გაცვლა ბუდისტებს
შორის წარმოადგენდა ბუდიზმის, როგორც რელიგიის გაცხადების ერთ-ერთი ელემენტს.

კომისიის განმარტებით, მართალია, მომჩივნისათვის სხვა ბუდისტებთან კომუნიკაცია მისი

რელიგიის პრაქტიკაში განხორციელების მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენდა, თუმცა ვერ
დაასაბუთა, რომ მის მიერ სტატიების გამოქვეყნება რელიგიურ ჟურნალში ამგვარი
კომუნიკაციის აუცილებელ ელემენტს წარმოადგენდა. შესაბამისად, კომისიამ მე-9 მუხლში
ჩარევა არ დაადგინა.

საყურადღებო საქმეა აგრეთვე SKUGAR AND OTHERS v. RUSSIA469. 1999 წელს რუსეთის
მთავრობამ მიიღო რეგულაცია, რომლის საფუძველზეც გადასახადის გადამხდელ
465
იქვე, პარ 188.
466
ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის 1980 წლის 15 მაისის განჩინება საქმეზე, McFeeley and
Others v. the United Kingdom. იხ. http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-74412"]}
467
იქვე, პარ 30.
468
ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის 1974 წლის 20 დეკემბრის განჩინება საქმეზე, X. v. the
United Kingdom. იხ. http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-74994"]}

389
მოქალაქეებს მიენიჭათ თორმეტნიშნა ინდივიდუალური საიდენტიფიკაციო ნომერი.
მომჩივნებმა მოითხოვეს აღნიშნული ნომრის გაუქმება, რადგან მიიჩნევდნენ, რომ ის
შეიცავდა ანტიქრისტეს ნიშანს. ისინი უარს არ ამბობდნენ გადასახადების გადახდაზე,
მხოლოდ იმას მოითხოვდნენ, რომ ამის შესაძლებლობა ჰქონოდათ აღნიშნული
საიდენტიფიკაციო კოდის მინიჭების გარეშე.

ისინი აცხადებდნენ, რომ ამ კოდის შემოღებით ირღვეოდა მათი რწმენის თავისუფლება.

აღნიშნული შეზღუდვის დაწესება განპირობებული არ იყო აბსოლუტური აუცილებლობით,
რადგან მათი მოთხოვნა არ არღვევდა სხვათა უფლებებს და არც ეკონომკურ ან სხვაგვარ
ზიანს იწვევდა სახელმწიფოსათვის, ამას ადასტურებდა ის გარემოება, რომ 1994 წლამდე,
საგადასახადო სისტემა ფუნქციონირებდა ყოველგვარი პერსონალური კოდის გარეშე.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ზემოაღნიშნულ საკითხთან მიმართებით

აღნიშნა: იმის გასარკვევად, მოცემული შემთხვევა ექცეოდა თუ არა კონვენციის მე-9
მუხლით დაცულ სფეროში, სასამართლოს პირველ რიგში, უნდა გაერკვია, განმცხადებლების
რწმენა მიეკუთვნებოდა თუ არა რელიგიურ მოძღვრებას ან მათი სინდისის ნაწილს. ამის
შემდეგ, უნდა გაირკვეულიყო მომჩივნების მიერ თავიანთი რწმენის გაცხადების ფორმა
რამდენად შეიძლება მიჩნეულიყო ამ რწმენის უშუალო გამოხატულებად.

პირველ კითხვასთან მიმართებით, სასამართლომ მიუთითა, რომ მსჯელობის საგანი ვერ

გახდებოდა რელიგიური რწმენის ლეგიტიმურობის საკითხი. ის, რაც ერთი პირისათვის
წმინდა იყო, სხვისთვის შესაძლოა აბსურდი ყოფილიყო. მოცემულ შემთხვევაში, ბიბლიის
მომჩივნისეული ინტერპრეტაცია წინააღმდეგობაში იყო რუსული მართლმადიდებლური
ეკლესიის განმარტებასთან. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ არ არსებობდა გარემოება,
რომელიც მიუთითებდა განმცხადებლების რწმენის არაგულწრფელობაზე, სასამართლო
მიიჩნევდა, რომ მათი წინააღმდეგობა ზემოაღნიშნულ კოდთან მიმართებით, მე-9 მუხლით
დაცულად უნდა ჩათვლილიყო.

რაც შეეხება მეორე კითხვას - რამდენად გამომდინარეობს მათი რწმენიდან მისი რწმენის
გამოხატვის სწორედ ასეთი ფორმა, სასამართლომ ამ კითხვაზე პასუხს თავი აარიდა, რადგან
სხვა გარემოებებზე დაყრდნობით, მაინც დაუშვებლად მიიჩნია საჩივარი.

კერძოდ, სასამართლოს განმარტებით, ნეიტრალური ხასიათის მქონე კანონის საფუძველზე,

რომელსაც არავითარი კავშირი არ ჰქონდა მომჩივნის რწმენასთან, ვერ მოხდებოდა
კონვენციის მე-9 მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევა. სასამართლომ მოიხმო ამ სეფროში
ძველი პრეცედენტები. მაგალითად, მიუთითა საქმეზე, სადაც მომჩივანი უარს აცხადებდა
გადასახადების ნაწილის გადახდაზე იმ მოტივით, რომ ეს ფინანსური რესურსი
მიემართებოდა სამხედრო მიზნებს. ამ საქმეში კომისიას აღნიშნული ჰქონდა, რომ
გადასახადების გადახდა წარმოადგენდა ზოგად ვალდებულებას, რომელსაც არ გააჩნდა
469
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განჩიენბა საქმეზე, Skugar and Others v. Russia. იხ.
http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid":["001-96383"]}

390
„რწმენასთან დაკავშირებული რაიმე ქვეტექსტი“ და „მე-9 მუხლი არ განამტკიცებდა
უფლებას, რომ მომჩივანმა უარი ეთქვა კანონმდებლობით მისთვის დაწესებული
ვალდებულების შესრულებაზე, როდესაც კანონი იყო ნეიტრალური ბუნებისა და არ
ითვალისწინებდა მე-9 მუხლით დაცული თავისუფლების შეზღუდვას“. სასამართლომ
აღნიშნა, რომ მსგავს მიდგომას იყენებდა ასევე აშშ-ის უზენაესი სასამართლოც, რომელმაც
საქმეში Bowen v. Roy აღნიშნა: “როდესაც საქმე ეხება ნეიტრალური ბუნებისა და
ყველასათვის ერთნაირად მავალდებულებელ ნორმას, სახელმწიფო სარგებლობს
მიხედულების ფართო ფარგლებით“.470

სასამართლომ აღნიშნა, რომ განსახილველ შემთხვევაშიც სწორედ ზემოაღნიშნულ

შემთხვევასთან ჰქონდა საქმე. კანონი იყო ზოგადი ხასიათის და ყველასათვის ერთნაირად
მავალდებულებელი. მომჩივანები პრობლემად მიიჩნევენ აღნიშნული კოდის არსებობას არა
იმიტომ, რომ მის საფუძველზე მათ დაუწესდათ რაიმე შეზღუდვა რაიმე ქმედებასთან
მიმართებით, არამედ იმიტომ, რომ მათ სწამთ, რომ ამ კოდის არსებობა მათ რწმენას
ეწინააღმდეგებოდა. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ვერ დაალდებულებდა სახელმწიფოს, რომ
მას შიდა საკანონმდებლო ნორმების მიღებისას მხედველობაში მიეღო ყოველი ცალკეული
მოქალაქის მოთხოვნა, რომელიც მათ მიერ რელიგიური მოტივებით ნაკარნახევ
ინტერპრეტაციებს ეფუძნებოდა. ამასთან, ოფიციალური დოკუმენტების შემადგენლობა ვერ
იქნებოდა განსაზღვრული კონკრეტულ პირთა სურვილების შესაბამისად. თუ ყოველ
470
საქმე Bowen v. Roy , რომელიც განიხილა აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ, შინაარსობრივად მსგავს
პრობლემატიკას შეეხებოდა: 2 წლის გოგონას მშობლები მიიჩნევდნენ, რომ მათი ქალიშვილისათვის
სოციალური უსაფრთხოების ნომრის მინიჭება მისი იდენტიფიცირების მიზნით, „მის სულს
ამახინჯებდა“ და ამით ირღვეოდა მათი რელიგიური რწმენა. უზენაესმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ
სასამართლოს არასოდეს ჰქონდა პირველი შესწორება იმგვარად განმარტებული, თითქოს მის
საფუძველზე სახელმწიფოს მოეთხოვებოდა მოქცეულიყო ისე, როგორც კონკრეტულ პიროვნებებს
სწამდათ, რომ მათი სულიერი განვითარებისთვის ასე იყო საჭირო. სახელმწიფო ვერ იმოქმედებდა
ცალკეული ადამიანების რწმენის შესაბამისად. როგორც სახელმწიფოს არ შეეძლო მოეთხოვა
მოქალაქისათვის, რომ დაეცვა რომელიმე რელიგიური მოძღვრება, ასევე კონკრეტულ პირებს არ
შეეძლოთ მოეთხოვათ სახელმწიფოსათვის, რომ იგი მოქცეულიყო მათ მიერ არჩეული რწმენის
შესაბამისად და უარი ეთქვა მათი შვილისავთის მაიდენტიფიცირებელი ნომრის გამოყენებაზე.
სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ საკანონმდებლო მოთხოვნა სოციალური უსაფრთხოების
ნომერთან დაკავშირებით, სრულიად ნეიტრალური ხასიათისა იყო და ყველასათვის ერთგვაროვანი.
შესაბამისად, უსაფუძვლო იყო იმის თქმა, რომ კონგრესის მიზანს წარმოადგენდა დისკრიმინაცია ან
რაიმე რელიგიური რწმენის შეზღუდვა. ასეთ შემთხვევაში, სახელმწიფოს ფართო დისკრეცია გააჩნდა.
ამასთან, დისკრიმინაციის განზრახვის შესახებ მტკიცებულების არარსებობის პირობებში,
სახელმწიფოს შეეძლო მარტივად დაესაბუთებინა, რომ ნეიტრალური ხასიათის მოთხოვნა
წარმოადგენდა გონივრული საშუალება ლეგიტიმური საჯარო ინტერესის მიღწევის გონივრულ
საშუალებას. იხ: Bowen v. Roy, 476 U.S. 693 (1986).
https://www.law.cornell.edu/supremecourt/text/476/693

391
კონკრეტულ პირს ექნებოდა უფლება მოეთხოვა დოკუმენტებიდან რაიმე ინფორმაციის
ამოშლა ან დამატება მისი სურვილის შესაბამისად, დაირღვეოდა ადმინისტრაციული
დოკუმენტების ერთგვაროვნება და ადმინისტრაციული სამართლის ზოგადი ფილოსოფია
მნიშვნელობას დაკარგავდა. აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ არ დაადგინა ჩარევა
კონვენციის მე-9 მუხლში და საჩივარი დაუშვებლად ცნო. 471

სამხედრო სამსახურზე უარის თქმა რწმენის ან სინდისის გამო

სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის უფლება რწმენისა ან სინდისის გამო

უმნიშვნელოვანესი ასპექტია რწმენისა და სინდისის თავისუფლებისა. იგი წარმოადგენს
საკუთარი რწმენის ან რელიგიის გაცხადების ერთ-ერთ ფორმას. ნებისმიერ სამხედრო
ვალდებულ პირს, უფლება აქვს უარი თქვას სამხედრო სამსახურზე, თუ ამგვარი სამსახური
და მასთან დაკავშირებული გარემოებები (როგორიცაა, მაგ. იარაღის გამოყენება, სამხედრო
უნიფორმის ტარება და სხვა) ეწინააღმდეგება მის რწმენასა და სინდისს. ეს არის
გამოხატულება ღირებულებითი კონფლიქტისა ინდივიდის უფლებებსა და საჯარო
ინტერესებს შორის, როდესაც ინდივიდის უფლება გადასწონის საჯარო ინტერესებს.
ევროპის საბჭომ და ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დიდი ხანია
შეიმუშავეს ასეთი პოზიცია, თუმცა ბალანსის სამართლიანობის დასაცავად, აღიარებულ იქნა
სახელმწიფოთა უფლება, დაეკისრებინათ ასეთი პირებისათვის ალტერნატიული სამსახურის
472
შესრულების ვალდებულება. ალტერნატიული სამსახური არ უნდა ატარებდეს დასჯის
473
ხასიათს, ამასთან, არ არის სავალდებულოდ მიჩნეული, რომ ალტერნატიული სამსახურის
პერიოდის ხანგრძლივობა ემთხვეოდეს სამხედრო სამსახურისათვის დადგენილ პერიოდს.
უფრო ხანგრძლივი ვადა ალტერნატიული სამსახურისა, არ განიხილება „ დამსჯელ
ღონისძიებად “. 474

471
კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის საკითხზე მეტად საინტერესო საქმის განხილვა მოუწია
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსაც. მოსარჩელეთა სარჩელი შეეხებოდა მათ უარს აეღოთ
ელექტრონული (ჩიპიანი) პირადობის მოწმობები. მათი განმარტებით, ამგვარი ჩიპიანი მოწმობების
აღება ნიშნავდა ანტიქრისტეს გზაზე დადგომას, რაც ეწინააღმდეგებოდა მათ რწმენას.
გადაწყვეტილება ჯერ გამოქვეყნებული არარის. იხ. სარჩელი #1404.
472
იხ. ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის მიერ 1987 წელს მიერ მიღებული რეკომენდაცია
(Reccomendation No.R (87) on concientious objection to compulsory military service). ევროპული
სასამართლოს პრეცედენტები: Grandrath v FRG, No. 2299/64, 10 YB 626-674 (1966); Johansen v Norway, No
10600/83, 44 DR 155 (1985), Thlimmenos v Greece, 2000-IV; 31 EHRR 411, para 43 GC.
473
იხ. ზემოაღნიშნული რეკომენდაციის მე-10 პუნქტი.
474
Autio v Finland, No. 17086/90, 72 DR 245 (1991). საქართველოს კანონმდებლობა მთლიანად
შეესაბამება ზემოაღნიშნულ ევროპულ მიდგომებს. აღნიშნულ
საკითხებს ზედმიწევნით
არეგულირებს საქართველოს 1997 წლის 28 დეკემბრის კანონი „ არასამხედრო, ალტერნატიული
შრომითი სამსახურის შესახებ “. მის პირველივე მუხლში გაცხადებულია, რომ „ ეს კანონი
განსაზღვრავს არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს, როგორც აზრის თავისუფლად
გამოხატვის, სინდისის, აღმსარებლობის, რწმენის თავისუფლებასა და სამხედრო ვალდებულებას

392
რელიგიური სამოსის შეზღუდვა

სახელმწიფოს უფლება აქვს მორწმუნეს აუკრძალოს რელიგიური სამოსის ტარება

სახელმწიფო დაწესებულებებში, საჯარო სკოლებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში,
იმისათვის, რათა დაიცვას რელიგიური ნეიტრალიტეტი ამ დაწესებულებებში, საკლასო
ოთახებსა თუ უნივერსიტეტების აუდიტორიებში, სადაც განსხვავებული რელიგიის
ადამიანები იმყოფებიან.

საქმეში Dahlab v Switzerland ევროპულმა სასამართლომ გამართლებულად შეაფასა

შვეიცარიის სკოლებში ისლამური ვუალის ტარების აკრძალვა და უარყო მასწავლებელი
ქალის საჩივარი, რომელმაც უარი განაცხადა ამ აკრძალვის შესრულებაზე 475.

სტრასბურგის სასამართლოს ასევე მოუწია განეხილა საქმე Leyla Sahin v Turkey, რომელიც
შეეხებოდა ქ. სტამბულის უნივერსიტეტში ისლამური თავსაბურავის (ვეილის) ტარების
უფლების აკრძალვას ლექციების, პრაქტიკული მეცადინეობებისა და გამოცდების დროს.
მომჩივანი ამტკიცებდა, რომ ისლამური თავსაბურავის ტარება მისი რელიგიური
ვალდებულება იყო და ეს არ ეწინააღმდეგებოდა თურქეთის კონსტიტუციით დადგენილ
სეკულარიზმის პრინციპს. თურქეთის მთავრობამ სასამართლოს წინაშე წამოაყენა
სერიოზული არგუმენტები აკრძალვის გასამართლებლად, კერძოდ: რომ თურქეთის
რესპუბლიკა დაფუძნებული იყო ორ მთავარ პრინციპზე - სეკულარიზმსა და რელიგიათა
თანასწორობაზე; რომ ეს ორი პრინციპი წარმოადგენდა თურქეთში დემოკრატიული
ღირებულებების - რელიგიური ფლურალიზმისა და ადამიანის უფლებების დაცვის მთავარ
გარანტს; რომ სწორედ ეს ორი პრინციპი იყო საყრდენი იმისათვის, რომ თურქეთი მართლაც
გამხდარიყო ლიბერალური დემოკრატია; რომ ისლამური თავსაბურავი ასოცირდებოდა
„ რელიგიური ფუნდამენტალისტური მოძრაობის “ ექსტრემისტულ დაჯგუფებასთან და მისი

შორის გონივრულ და ჰუმანურ კომპრომისს. “ კანონის მე-4 მუხლის მიხედვით, “ არასამხედრო,

ალტერნატიულ შრომით სამსახურში მშვიდობიან პერიოდში გაიწვევენ მოქალაქეს, რომელმაც
საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად უნდა მოიხადოს სამხედრო ვალდებულება, მაგრამ
სინდისის, აღმსარებლობის ან რწმენის თავისუფლების მოტივით უარს აცხადებს სამხედრო
სამსახურზე “. მესამე მუხლის მეორე ნაწილი კი მიუთითებს, რომ „ არასამხედრო, ალტერნატიული
შრომითი სამსახური თავისი ხასიათით უნდა შეესაბამებოდეს სამხედრო სამსახურში არსებულ
სირთულეებს “, ხოლო მისი „ ხანგრძლივობა უნდა აღემატებოდეს კანონმდებლობით დადგენილ
გაწვევით სამხედრო სამსახურის ხანგრძლივობას “. არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი
სამსახურის ვადა მოქალაქეს ეთვლება საერთო და სპეციალურ შრომით სტაჟში (მე-3 მუხლის მე-5
პუნქტი), ხოლო ამ სამსახურისაგან თავის არიდება, სამსახურის შეწყვეტა, საპატიო მიზეზის გარეშე
სამუშაო ადგილის მიტოვება, გაცდენა ან გამოუცხადებლობა , ისჯება გაცდენილი დღეების
გაორმაგებით (მე-16 მუხლის 1-ლი პუნქტი).

475
No.42393/98, 2001-V DA.

393
გამოვლინებანი საფრთხეს უქმნიდა თურქეთის მიერ არჩეულ დემოკრატიულ
ღირებულებებს; რომ სახელმწიფოს მოვალეობა მარტო ის კი არ იყო, რომ არ ჩარეულიყო
რელიგიის უფლების განხორციელებაში, არამედ ისიც, რომ საზოგადოება დაეცვა გარეშე
ექსტრემისტული რელიგიური მოძრაობებისაგან. ევროპული სასამართლოს პალატამ, ხოლო
შემდეგ დიდმა პალატამაც გაიზიარეს თურქეთის მთავრობის არგუმენტები და მიიჩნიეს, რომ
რელიგიური სამოსის ტარების უფლების შეზღუდვა პროპორციული იყო საზოგადოებრივი
წესრიგისა და სხვათა უფლებების დაცვის კანონიერ მიზანთან მიმართებაში. სტრასბურგის
სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ის გარემოებაც, რომ მომჩივანს არ ეკრძალებოდა
თავსაბურავის ქუჩაში, ან სხვა საზოგადოებრივ ადგილებში ტარება და მიიჩნია, რომ
სახელმწიფო უნივერსიტეტში შემზღუდველი წესების შემოღება სრულად თავსდებოდა
თურქეთის სახელმწიფოს თავისუფალი მიხედულების ფარგლებში. სასამართლომ არ ცნო ამ
საქმეში კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევა.476.

სხვა ფრანგული საქმე - Ebrahimian v. France - შეეხებოდა მუსლიმისათვის სამუშაო

კონტრაქტის განუახლებლობას საჯარო საავადმყოფოში იმის გამო, რომ მან უარი თქვა
რელიგიური თავსაბურავის მოხსნაზე. პრინციპული საკითხი ამ საქმეში უკავშირდება იმის
შეფასებას, რა მიმართებაშია ერთმანეთთან საჯარო სავადმყოფოს თანამშრომლის რელიგიის
თავისუფლება საჯარო ჯანდაცვის პროფესიონალებისათვის დაკისრებულ ნეიტრალიტეტის
დაცვის ვალდებულებასთან.

მომჩივანი, მუსლიმი, მუშაობდა საჯარო საავადმყოფოს ფსიქიატრიულ დეპარტამენტში

სოციალურ ასისტენტად. საავადმყოფოს ადმინისტრაციამ უარი უთხრა მას კონტრაქტის
განახლებაზე, როდესაც მან უარი თქვა მოეხსნა მისი თავსაბურავი ( (veil), რომელიც ფარავს
თმას, ყურებს და კისერს) სამსახურში ყოფნისას. შიდა სასამართლოებმა ძალაში დატოვეს
გადაწყვეტილება და შეზღუდვა მიიჩნიეს გამართლებულად სეკულარიზმის
კონსტიტუციური პრინციპიდან, სამართლის წინაშე ყველას თანასწორობის ლეგიტიმური
მიზნებიდან და საჯარო მოსამსახურეებისათვის დაკისრებული ნეიტრალიტეტის გამოჩენის
ვალდებულებიდან გამომდინარე.

მომჩივანმა მიუთითა, რომ მას დაერღვა მე-9 მუხლით დადგენილი რელიგიის

თავისუფლება. სტრასბურგის სასამართლომ სხვაგვარად გადაწყვიტა: მან გაიზიარა, რომ ეს
წარმოადგენდა რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევას, მაგრამ ასეთი ჩარევა მიიჩნია
გამართლებულად. მან მხედველობაში მიიღო, რომ შიდა სასამართლოებმა
გათავისუფლებამდე 6 თვით ადრე განუმარტეს მომჩივანს სახელმწიფოს მიერ
დაქირავებული პირებისათვის დაკისრებული ვალდებულება, მიუხედავად მათზე

Leyla Sahin v Turkey, Judgment of 10 November, 2005. ამ გადაწყვეტილებას აკადემიურ წრეების

476

მხრიდან დიდი კრიტიკა მოჰყვა. სტრასბურგის სასამართლო დაადანაშაულეს რელიგიის

თავისუფლების ვიწრო განმარტებაში, და ისლამის, როგორც დემოკრატიის საფრთხის წარმოჩენის
ხელშეწყობაში (იხ. Vakulenko, 16(2) Social and Legal Studies, 190 (2007).

394
დაკისრებული ფუნქციების რაობისა, ემოქმედათ ნეიტრალური და მიუკერძოებელი ფორმით
რელიგიასთან დაკავშირებულ საკითხებში.

ჩარევის აუცილებლობის შეფასებისას სასამართლომ აღნიშნა, რომ მას უკვე ჰქონდა

შემთხვევა დაედგინა, რომ ხელშემკვრელ მხარეს შეეძლო დაყრდნობოდა სეკულარიზმისა და
რელიგიური ნეიტრალიტეტის პრინციპებს, როდესაც კრძალავდა საჯარო
მოსამსახურეებისათვის და განსაკუთრებით საჯარო სკოლებში მასწავლებელებისათვის
რელიგიური სიმბოლოების ტარებას. საჯარო მოსამსახურეებს გააჩნდათ განსაკუთრებული
სტატუსი, რაც განასხვავებდა მათ სხვა კატეგორიის მუშაკებისაგან. მოცემულ საქმეში,
სასამართლო სავსებით იზიარებდა იდეას, რომ სახელმწიფოს შეეძლო მოეთხოვა
მომჩივნისაგან თავისი რელიგიური რწმენის საჯარო გაცხადებისაგან თავის შეკავება, რათა
თავიდან ეცილებინა პაციენტებში ეჭვების წარმოშობა იმ პირის მიუკერძოებლობის მიმართ,
რომელიც მათ მკურნალობდა.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ საფრანგეთმა საერთოდ აკრძალა საჯარო ადგილებში (ქუჩაში,
კინოთეატრში და სხვაგან) სრული მუსლიმანური ვუალის (რომელიც სახეს მთლიანად
ფარავს) ტარება და დააწესა ჯარიმები მისი დარღვევისათვის. ეს გადაწყვეტილება,
მიუხედავად იმისა, რომ მან მთელს ევროპაში დიდი დებატები გამოიწვია, საფრანგეთის
საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციურად ცნო. როდესაც ეს საქმე ( S. A. S. v. France
477
) სტრასბურგის სასამართლომ განიხილა, მან არ ცნო არც მე-8 და არც მე-9 მუხლების
დარღვევა კონვენციის მე-14 მუხლთან ერთობლიობაში. სტრასბურგის სასამართლომ
გაიზიარა, რომ მომჩივნების პირად და რელიგიურ უფლებებში ჩარევა, რაც ხსენებული
თავსაბურავის საჯარო ადგილებში ტარების აკრძალვით გამოიხატა, გამართლებული იყო
საზოგადოებაში ცხოვრების მინიმალური მოთხოვნის - „ერთად ცხოვრების“ ინტრესით.

პროზელიტიზმი

რელიგიის თავისუფლება მოიცავს და გულისხმობს ადამიანის უფლებას, საკუთარი

რელიგიის ქადაგებით, საუბრებით და სხვა საშუალებებით გაავრცელოს თავისი რელიგია და
სხვა რელიგიის მიმდევარი ადამიანები საკუთარ რწმენაზე გადმოიყვანოს. მაგრამ, მეორე
მხრივ, არსებობს საშიშროება, რომ ამგვარი ქადაგება და მცდელობა გადაიზარდოს
არასათანადო პროზელიტიზმში - ადამიანის რელიგიურ რწმენაში უხეშ ჩარევაში, რომელიც
მიზნად ისახავს მიუღებელი ფორმებით (ძალადობით, მოტყუებით მოსყიდვით, ნდობის
ბოროტად გამოყენებით , „ ტვინის რეცხვით “ და სხვ.) შესაბამისი რელიგიის დაკნინებას,
მისდამი ადამიანის რწმენის შერყევას და ამ გზით მის გადმობირებას. ადამიანთა
რელიგიური რწმენის პატივისცემა მოითხოვს, რომ მათზე არ განხორციელდეს მიუღებელი
ზემოქმედება და მათ რელიგიურ რწმენაში არასათანადო ჩარევა. ამიტომ სახელმწიფოს
უფლება აქვს, აკრძალოს არასათანადო პროზელიტიზმი, რომელიც შეუთავსებელია აზრის,

477
საჩივარი No.43835/11, გადაწყვეტილება, 1 ივლისი 2014 წ.

395
სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებასთან. იგი ვალდებულია , რომ დემოკრატიულ
საზოგადოებაში, სადაც სხვადასხვა რელიგიები თანაარსებობენ, შემოიღოს გარკვეული
შეზღუდვები ყველა რელიგიური ჯგუფის ინტერესების დასაცავად და იმის
უზრუნველსაყოფად, რომ მათი რწმენა სათანადოდ არის დაცული და პატივდებული 478.

ცნობილ საქმეში Kokkinakis v Greece 479 ევროპულმა სასამართლომ ზღვარი გაავლო

„ ქრისტიანული მრწამსის პროპაგანდასა “ და „ არასათანადო პროზელიტიზმს “ შორის.
განჩინებაში მან მიუთითა რომ პირველი შეესაბამებოდა „ ჭეშმარიტ ევანგელიზმს “,
რომელიც მსოფლიო ეკლესიათა საბჭოს ეგიდით შემუშავებული მოხსენების მიხედვით,
განსაზღვრული იყო, როგორც „ ყოველი ქრისტიანისა და ყოველი ეკლესიის უმთავრესი
მისია და პასუხისმგებლობა “, მაშინ როდესაც „ არასათანადო პროზელიტიზმი “
წარმოადგენდა მის გაუკუღმართებასა და გადაგვარებას , რომელსაც შეეძლო მიეღო ისეთი
საქმიანობის ფორმა, როდესაც ცალკეულ პირებს სთავაზობდნენ გარკვეულ მატერიალურ ან
სოციალურ უპირატესობებს, რათა ეკლესიას შეეძინა ახალი მორწმუნეები, ან ახდენდნენ
არასათანადო ზემოქმედებას სასოწარკვეთილებაში ან გაჭირვებულ მდგომარეობაში მყოფ
ადამიანებზე; ანდა იყენებდნენ „ ძალადობასა და ტვინის რეცხვას “. თუმცაღა, მოცემულ
საქმეში სტრასბურგის სასამართლო ვერ დარწმუნდა, რომ იეჰოვას მოწმეების
სისხლისსამართლებრივი დასჯა პროზელიტიზმისათვის 480 გამართლებული იყო.
სასამართლომ აღიარა, რომ იეჰოვას მოწმეები მართლაც დიდი მოწადინებით ცდილობდნენ
მართლმადიდებელი ქრისტიანები თავიანთი რწმენის მიმდევრებად ექციათ, მაგრამ, მისი
აზრით, საბერძნეთის მთავრობამ ვერ წარმოადგინა დამაჯერებელი არგუმენტები იმისა, რომ
იეჰოველებმა მიუღებელი ზემოქმედება განახორციელეს მათზე, რომელიც გაამართლებდა
მათ სისხლისსამართლებრივ დასჯას.

ამ საქმის განხილვიდან მოკლე ხანში სტრასბურგის სასამართლომ საქმეში Larissis v

Greece,481 რომელშიც დაეყრდნო ზემოაღნიშნულ საქმეზე შემუშავებულ პრინციპებს ,
გამიჯნა სათანადო და არასათანადო პროზელიტიზმი და მიუთითა, რომ კონვენციის მე-9
მუხლი არ იცავდა ყველა მოქმედებას, რომელიც მოტივირებული ან შთაგონებული იყო
რელიგიით ან რწმენით, და რომ იგი არ მოიცავდა არასათანადო პროზელიტიზმს, რომელიც
გულისხმობდა მატერიალური ან სოციალური უპირატესობების შეთავაზებას ანდა
არასათანადო წნეხის გამოყენებას ეკლესიის ახალი წევრების მიზიდვის მიზნით. თუმცა,
სასამართლომ თავი შეიკავა განემარტებინა, თუ რას გულისხმობდა „ სათანადო
პროზელიტიზმი “).482 მოცემულ საქმეში მან არ ცნო კონვენციის დარღვევა სამი სამხედრო
ოფიცრის დასჯისათვის იმის გამო, რომ ისინი ეწეოდნენ პროზელიტიზმს მათ

478
Kokkinakis v Greece, (1993) 17 EHRR. 397, paras 32, 48.
479
A 260-A (1993); 17 EHRR 397.
480
საბერძნეთის კანონმდებლობის მიხედვით (კანონები N 1363/1938 და N 1672/1939) „ პროზელიტიზმი
“ განმარტებულია, როგორც „ ნებისმიერი პირდაპირი ან არაპირდაპირი მცდელობა ამა თუ პირის
(რომელიც განსხვავებული რელიგიის მიმდევარია) რელიგიურ რწმენაში ჩასარევად მისი
რწმენისათვის ძირის გამოთხრის მიზნით მისი ნებისმიერი გზით ცდუნებით, ან მისთვის მორალური
ან მატერიალური დახმარების დაპირებით ან მოტყუებით, ანდა ამ პირის გამოუცდელობის, ნდობის,
გაჭირვების, დაბალი ინტელექტისა თუ გულუბრყვილობის ბოროტად გამოყენებით“.
481
1998-I;27 EHRR 329.
482
იხ. განჩინების 45-ე პუნქტი.

396
დაქვემდებარებაში მყოფ ახალგაზრდა სამხედრო მოსამსახურეებისა და სხვა სამოქალაქო
პირების მიმართ.

გადასახადები ეკლესიებისათვის

რელიგიის თავისუფლება არ ანიჭებს ეკლესიებსა და მათ მრევლს უფლებას, გააჩნდეთ

განსხვავებული, უფრო შეღავათიანი საგადასახადო სტატუსი გადასახადების სხვა
გადამხდელებთან შედარებით 483.

რელიგიური ქონების ჩამორთმევა

ისეთი ქონების (ნივთების, მიწის ან სხვ.) ჩამორთმევა, რომელიც აუცილებელია

რელიგიური საქმიანობის, მათ შორის ღვთისმსახურების, წეს-ჩვეულებების დაცვის,
რიტუალების შესრულებისა თუ რელიგიური დღესასწაულების მოწყობისათვის,
წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევას484. მაგრამ ქონების ჩამორთმევა, რომელიც
არ არის დაკავშირებული რელიგიური უფლებების განხორციელებასთან, არ განიხილება ამ
უფლებების დარღვევად. მაგალითად, საქმეში Holy Monasteries v Greece ევროპულმა
სასამართლომ მიიჩნია, რომ მონასტრებისათვის სასოფლო-სამეურნეო მიწების ჩამორთმევას
საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის, ხელი არ შეუშლია ამ მონასტრებისათვის რელიგიის
თავისუფლების უფლების განხორციელებაში.

პატიმართა რელიგიური უფლებები

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულებები ხელი შეუწყოს პატიმრების

რელიგიური უფლებების დაცვას, მაგალითად რელიგიის შესაბამისი კვების
485
უზრუნველყოფისათვის. მაგრამ პატიმრებთან მიმართებაში პოზიტიური
ვალდებულებები ყოველთვის ძლიერი არ არის. მაგალითად, სახელმწიფო არ არის
ვალდებული, პატიმრები მოამარაგოს რელიგიური ლიტერატურით, რათა მათ საშუალება
ჰქონდეთ განავითარონ თავიანთი რწმენა თუ მსოფლმხედველობა. 486გარკვეული
შეზღუდვების დაწესება კონკრეტულ პირებთან მიმართებაში ასევე გამართლებულად
შეიძლება იყოს მიჩნეული. მაგალითად, სტრასბურგის სასამართლომ არ ცნო კონვენციის
დარღვევა პატიმრისათვის მისი საკნის დასუფთავების შესახებ დავალების მიცემისათვის,
487
კერძოდ, უმაღლესი კასტის სიკხი პატიმრის დავალდებულებისათვის, გაეწმინდა იატაკი
რელიგიური წიგნის კონფისკაციისათვის, რომლის ერთი ნაწილიც შეეხებოდა საბრძოლო

483
Ortega Moratilla v Spain, App. No. 17522/90;72 DR, 256-261.
484
Ortega Moratilla v Spain, App. No. 17522/90;72 DR, 256.
485
X v UK, App. No. 5947/72; 5 DR 8.
486
X v Austria, App. No. 1753/63; 16 Coll; 20-27.
487
X v UK, App. No. 8231/78; 28 DR, 5-38.

397
ხელოვნებას; 488 უარისათვის, რომ მაღალრისკიანი (საშიში) პატიმარი დასწრებოდა საკვირაო
წირვა-ლოცვას;489 ა სხვა.

გადაწყვეტილება საქმეზე Süveges v. Hungary შეეხებოდა შინაპატიმრობას და მის შედეგებს

რელიგიის სხვებთან ერთად გაცხადების თავისუფლების უფლების მიმართ. მომჩივანს,
რომელიც თავდაპირველად იმყოფებოდა პატმრობაში საქმის არსებითი განხილვის
მოლოდინში, შემდეგ აღკვეთის ღონისძიება შეუცვალეს შინაპატიმრობით. კონვენციის
პროცედურების დროს, სხვა საკითხებთან ერთად, მან ისიც გააპროტესტა, რომ
შინაპატიმრობასთან დაკავშირებულმა შეზღუდვებმა მას აღუკვეთა საკვირაო მესაზე
დასწრების და სხვებთან ერთად თავისი რელიგიის გაცხადების თავისუფლება.

ამ საქმეში სასამართლომ პირველად განიხლილა შინაპატიმრობის შესაბამისობა კონვენციის

მე-9 მუხლით დაცულ უფლებებთან. სასამართლომ აღნიშნა, რომ შინაპატიმრობის
პირობებში მომჩივანს დიდი ალბათობით ექნებოდა რელიგიური მსახურების გაწევის
შესაძლებლობა. მისი უუნარობა, დასწრებოდა საკვირაო მესას და, შესაბამისად, ჩარევა
რელიგიის გაცხადების მის თავისუფლებში, წარმოადგენდა მისი პატიმრობიდან
გათავისუფლებისა და მისთვის თავისუფლების აღკვეთის ნაკლებად მკაცრი ფორმით
შეცვლის შესახებ გადაწყვეტილების შედეგს, რაც მიზნად ისახავდა სისხლის სამართლის
პროცედურებში მისი გამოცხადების უზრუნველყოფას. ამ გარემოებებში, სასამართლომ უარი
თქვა მე-9 მუხლის დარღვევის აღიარებაზე.

სამხედრო მოსამსახურეები

სამხედრო დისციპლინა, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, თავისთავად გულისხმობს

შეიარაღებული ძალების წარმომადგენლებზე ისეთი შეზღუდვების დაწესების
შესაძლებლობას, რომლებიც გამართლებული არ იქნებოდა სამოქალაქო პირების მიმართ.
მაგალითად, რელიგიის უფლების დარღვევად არ იქნა აღიარებული სამხედრო აკადემიის
ადმინისტრაციის მიერ სტუდენტებისათვის დაწესებული აკრძალვა, გაერთიანებულიყვნენ
ისლამურ ფუნდამენტალისტურ მოძრაობაში;490 აგრეთვე, შეიარაღებული ძალებიდან
სექტანტის გათავისუფლება, რომელიც ცდილობდა თავისი სექტის წევრების სამსახურში
მიღებასა და დაწინაურებას, რაც საფრთხეს უქმნიდა შეიარაღებული ძალების
491
ნეიტრალიტეტს და სხვ.

488
X v UK, App. No. 6886/75, 5 DR 100-101.
489
X v UK, App. No. 9488/81 5 EHRR; 289-290.
490
Yanasikv Turkey, App. No. 14524/89; 74 DR 14.
491
Kalac v Turkey, (1999), 27 EHRR 552.

398
ბავშვები

საჯარო სკოლებში სავალდებულო რელიგიის გაკვეთილები, ან სავალდებულო დასწრება

მორალური და სოციალური განათლების გაკვეთილებზე, რომელიც მიზნად ისახავს
მოსწავლეებისათვის ინფორმაციის მიცემას განსხვავებული რელიგიებისა და ფილოსოფიის
შესახებ, არ წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევასა და მშობელთა აზრისა და
სინდისის თავისუფლების ხელყოფას.492 სკოლებში რელიგიისა და ფილოსოფიის
სწავლებისას, სახელმწიფო ვალდებულია, არ დაუშვას, ბავშვებისათვის გარკვეული
დოქტრინების თავსმოხვევა და უნდა უზრუნველყოს, რომ სასწავლო მასალის გადაცემა
მოხდეს ობიექტური, კრიტიკული და ფლურალისტული პრინციპების დაცვით.493

ჯანმრთელობის დაცვა

ორსულობის შეწყვეტა შესაძლოა წარმოადგენდეს პოტენციური მამის რელიგიის

თავისუფლებაში ჩარევას, მაგრამ ასეთი ჩარევა, თუკი იგი აუცილებელი იყო დედის
უფლებების დასაცავად, გამართლებულია. დედის სიცოცხლის, ჯანმრთელობისა და სხვა
უფლებები გადასწონის მამის რელიგიურ უფლებებს.

საყოველთაო სავალდებულო ვაქცინაცია არ წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლების

უფლებებში ჩარევას.494

პოზიტიური ვალდებულებების შუსრულებლობა

საქმე Karaahmed v. Bulgaria შეეხებოდა სახელმწიფოს მიერ პოზიტიური ვალდებულებების

შეუსრულებლობას, დაეცვა მორწმუნეები თავდასხმებისაგან. ადამიანთა ჯგუფმა გამართა
დემონსტრაცია მეჩეთის ირგვლივ, სადაც რეგულარულად ტარდებოდა პარასკევი დღის
ლოცვები. დემონსტრაციამ მიიღო ძალადოებრივი ხასიათი. მუსლიმ მორწმუნეებს, მათ
შორის, მომჩივანს, შეურაცხყოფა მიაყენეს, რასაც შემდეგ მოჰყვა ძალადობის აქტები და
მათთვის საგნების სროლა. პოლიცია ჩაერია და დემონსტრანტებს შეაწყვიტინა
ძალადობრივი აქტების ჩადენა.

ინციდენტის ორი საწყისი გამოძიება შეჩერებულ იქნა ვინმეს მიმართ ბრალის წაყენების
გარეშე. მესამე გამოძიებას მოჰყვა ბრალის წაყენება 7 პირის მიმართ, მაგრამ ცნობილი არ
არის, გაგრძელდა თუ არა მათი დევნა. შემდგომი გამოძიება, რომელიც წამოწყებულ იქნა
რელიგიით მოტივირებული სიძულვილის ენის გამოყენებასთან დაკავშირებით, გარკვეული
492
Angelini v Sweden, App. No. 10491/83; 51 DR 41-48; Bernard v Luxembourg, App. No. 17187/90; 75 DR; 57-
73.
493
Kledsen, Busk Madsen and Pedersen v Denmark , (1976), 1 EHRR 711.
494
Boffa v San marino, App. No. 26536/95 92-B DR 27-34.

399
დროის განმავლობაში მიმდინარეობდა, მაგრამ მას არ მოჰყოლის ვინმეს მიმართ ბრალის
წაყენება.

მომჩივანმა მიუთითა, რომ ხელისუფლებამ სათანადოდ ვერ დაიცვა ისინი

დემონსტრანტებისაგან მეჩეთში თავიანთი აღმსარებლობის განხორციელებისას და არ
ჩაატარა ჯეროვანი გამოძიება, რაც წარმოადგენდა მე-9 მუხლის დარღვევას.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ, ეს უფლებები (დემონსტრაციის უფლება და რელიგიის

გაცხადების თავისუფლება) პრინციპულად, თანაბარ დაცვას იმსახურებდა. მათი
მნიშვნელობა საზოგადოებაში ეფუძნებოდა იმას, რომ ფლურალიზმისა და ფართო
თვალსაწიერის მოთხოვნები უნდა აღიარებული ყოფილიყო და ერთმანეთთან მიმაართებაში
აწონილი. პოლიციას გააჩნდა პოზიტიური ვალდებულება, დაეცვა როგორც ადამიანთა
უფლება, ჩაეტარებინათ დემონსტრაცია, ისე, მორწმუნეთა უფლება, განეხორციელებინათ
თავიანთი რელიგიური პრაქტიკა. ამასთან, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ ვალდებულების
შესრულება არ გულისხმობდა იმას, რომ ხელისუფლებას ეკისრებოდა ამ მიმართებით მძიმე,
ექსცესიური ტვირთი.

სასამართლომ ცნო ამ საქმეში მე-9 მუხლის დარღვევა. ხელისუფლებისათვის ცნობილი იყო

არსებული დაძაბულობის თაობაზე და ის რისკი, რომელსაც წარმოშობდა დემონსტრაციის
დაგეგმვა. ამის მიუხედავად, მან არ გადადგა იმის უზრუნველმყოფი ნაბიჯები, რომ
დემონსტრანტებისა და მორწმუნეების უფლებები თანაბრად ყოფილიყო დაცული.
პოლიციის ქმედება მხოლოდ ძალადობის აღკვეთით ამოიწურა. ამგვარად, დემონსტრაციის
უფლება გამოყენებულ იქნა რელიგიის მშვიდობიანი გაცხადების უფლების საზიანოდ.
ხოლო გამოძიებას კი არ მოჰყოლია განვითარებულ მოვლენებზე შესაბამისი და ეფექტიანი
პასუხი.

რეკლამა

რელიგიის გაცხადების თავისუფლება არ მოიცავს რელიგიური ჯგუფების კომერციული

ხასიათის რეკლამებს, თუმცა, საინფორმაციო ხასიათის რეკლამები დაცულია. 495

სისხლისსამართლებრივი მსჯავრდება რელიგიური შეხედულებები გამოხატვისათვის

ამა თუ იმ რელიგიისადმი დამოკიდებულების გამოვლენა, ცხადია, რელიგიის გამჟღავნების

ერთ-ერთი საშუალებაა და იგი დაცულია, თუკი, ცხადია, მისი გამოხატვის ფორმა არ
არღვევს სხვათა უფლებებსა და ინტერესებს. მაგალითად საქმე Connoly v DPP შეეხებოდა
ერთ-ერთი ქრისტიანი ქალბატონის მიერ აბორტის შესახებ თავისი უარყოფითი
დამოკიდებულების გამოხატვას ისეთი მიუღებელი ფორმით, რომ ამან მისი
სისხლისსამართლებრივი დასჯა გამოიწვია. ამ ქალბატონმა აბორტის შემდეგად დედის
495
X and Church of Scientology v Sweden, App. No. 7805/77 16 DR 68-72

400
საშოს მოცილებული ფეტუსის შოკისმომგვრელი ფოტოები გაუგზავნა ერთდროულად სამ
აფთიაქარს, რომლებმაც გაყიდეს ჩასახვის საწინააღმდეგო აბები. ინგლისის სასამართლოებმა
მიიჩნიეს, რომ მოცემულ შემთხვევაში რელიგიური აზრის გამოხატვის უფლება ვერ
გადასწონიდა იმ სტრესსა და უსიამოვნებას, რომელიც აფთიაქარებმა განიცადეს ფოტოების
ხილვის შედეგად496.

დაურეგისტრირებელი რელიგიური ორგანიზაციები

სახელმწიფოს უფლება აქვს ყველა რელიგიურ ორგანიზაციას მოსთხოვოს სათანადო

რეგისტრაცია, თუმცა მას უფლება არა აქვს აუკრძალოს ამ ორგანიზაციის წარმომადგენლებს,
იყვნენ ამ რელიგიური რწმენის აღმსარებლები და ახორციელებდნენ შესაბამის პრაქტიკას.
საქმეში Masaev v Moldova სტრასბურგის სასამართლომ კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევად
შეაფასა მოლდოვაში მოქალაქის დაჯარიმება იმის გამო, რომ იგი ახორციელებდა იმ
რელიგიის პრაქტიკას, რომელიც არ იყო სახელმწიფოს მიერ რეგისტრირებული.
სასამართლომ მიუთითა, რომ კონვენციასთან შეუსაბამო იყო მორწმუნის დასჯა, რომელიც
ლოცვითა და სხვა პრაქტიკით ახორციელებდა თავის რელიგიურ აღმსარებლობას. 497

სექტები

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია არაფერს ამბობს სექტებზე. „ სექტა “ საერთოდ

არ არის იურიდიული ტერმინი, თუმცა ფართოდ გამოიყენება პრაქტიკაში. ადამიანის
უფლებათა საერთაშორისო სამართალს არ დაუმკვიდრებია უფლებრივი განსხვავება
რელიგიური სექტებისთვის და არცერთი საერთაშორისო ინსტრუმენტი არ გამოიყენებს
განსხვავებულ მიდგომებს მათ მიმართ. თანამედროვე ევროპაში უამრავი რელიგიური სექტა
ფუნქციონირებს, რომლებიც ძლიერ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან თავიანთი მომხრეთა
რაოდენობით, მეთოდებითა და დოქტრინებით. პრობლემა განსაკუთრებით გამწვავდა
გასული საუკუნის 80-90-იან წლებში, როდესაც ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში
გააქტიურდნენ რელიგიური, ეზოთერიული და სპირიტუალური სექტები, რომელთა
საქმიანობას არაერთი ინციდენტი მოჰყვა. გაისმა სრულიად განსხვავებული ბრალდებები
მათ მიმართ - ფსიქოლოგიური ზეწოლის გზით პირად ცხოვრებაში უხეში ჩარევის,
მკვლელობის, კოლექტიური თვითმკვლელობისა და სხვა ბრალდებები. ზოგიერთი სექტის
საქმიანობა ეროვნულ სახელმწიფოებში მიჩნეული იქნა უკანონოდ, ხოლო მათი რელიგიური
უფლებები შეზღუდული - საზოგადოებრივი წესრიგისა და ჯანმრთელობის დაცვის
ინტერესებისათვის. მაგრამ სწორედ იმის გამო, რომ მოქმედი სექტები საკმაოდ
მრავალფეროვანია, ძალზე გაჭირდა ერთგვაროვანი მიდგომები ჩამოყალიბებულიყო მათ

496
(2007) EWHC 237 (Admin).
497
App. No. 6303/05, judgment of May 12, 2009.

401
მიმართ. შესაბამისად, ძალზე აქტუალური გახდა, სტრასბურგის სასამართლოს გაეცა ზუსტი
პასუხი კითხვაზე, იცავდა თუ არა კონვენციის მე-9 მუხლი მათ საქმიანობას, და თუ ჰო, რა
ფარგლებში.

ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ 1992 და 1999 წლებში შეიმუშავა რეკომენდაციები

ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების მიმართ, რომლებშიც გამოთქმული იყო შეშფოთება
ზოგიერთი სექტის უკანონო მოქმედებებისა და მოზარდ თაობაზე მათი არასასურველი
ზეგავლენის გამო. ამის მიუხედავად, საპარლამენტო ასამბლეა ერთგული დარჩა რელიგიის
თავისუფლებისა და მოუწოდა წევრ-სახელმწიფოებს დაეცვათ რელიგიური ფლურალიზმი,
როგორც ბუნებრივი შედეგი რელიგიის თავისუფლებისა; შეენარჩუნებინათ ნეიტრალიტეტი
და თანაბარი დაცვა ყველასათვის და არ დაეშვათ დისკრიმინაცია. ასამბლეა მივიდა იმ
დასკვნამდე, რომ არ იყო აუცილებელი, მომხდარიყო ზუსტი დეფინიცია იმისა, თუ რას
წარმოადგენდა „ სექტა “. არსებითად იქნა მიჩნეული იმის უზრუნველყოფა, რომ ყველა
სექტის საქმიანობა დაქვემდებარებოდა დემოკრატიული საზოგადოებისა და, მათ შორის
კონვენციის მე-9 მუხლის პრინციპებს. რეკომენდაციებში აღნიშნული იყო, რომ
სახელმწიფოებს უნდა გაეტარებინათ საკანონმდებლო თუ საგანმანათლებლო ღონისძიებები
ამ პრობლემის მიზეზების აღმოსაფხვრელად. აღნიშნული იყო, რომ კანონმდებლობათა
უმრავლესობა დისკრიმინაციული იყო სექტების მიმართ, რაც, როგორც ჩანს გამოწვეული
იყო შიშით, რომ ისინი ზიანს მიაყენებდნენ ტრადიციულ რელიგიებს. რეკომენდაციები
შეიცავდა მოწოდებას, მიენიჭებინათ მათთვის კორპორატიული სტატუსი; უზრუნველეყოთ
სექტების წევრთა სრული სოციალური დაცვა და განემარტებინათ მათთვის მათი უფლება,
დაეტოვებინათ სექტა. უმთავრესი მნიშვნელობის პრობლემად იქნა დასახული მსხვერპლთა
დაცვა და სექტების საქმიანობის შესახებ ინფორმაციის ფართოდ გავრცელება
საზოგადოებაში, რათა იგი გამხდარიყო ფართო და ობიექტური მსჯელობის საგანი;
გაეძლიერებინათ რელიგიის ისტორიის, რელიგიური ეთიკისა და ფილოსოფიის სწავლება;
განსაკუთრებით დაეცვათ ბავშვები, მათ შორის თავად სექტანტთა შვილებიც უკანონო
მოპყრობის, ინდოქტრინაციისა და „ ტვინის რეცხვისაგან “, საჭიროების შემთხვევაში
გამოეყენებინათ სისხლის სამართალი რელიგიური, ეზოთერიული და სპირიტისტული
სექტების უკანონო პრაქტიკის წინააღმდეგ; წაეხალისებინათ განსხვავებულ რელიგიურ
ჯგუფებს შორის შეხვედრები, დიალოგი, რომელიც შედეგად მოიტანდა ერთმანეთისადმი
ტოლერანტული დამოკიდებულების გაზრდასა და პრობლემების გადაწყვეტას; თავი
შეეკავებინათ ისეთი დისკრიმინაციული ნაბიჯების გადადგმისაგან, რომელიც იწვევდა
რელიგიურ უმცირესობათა მარგინალიზაციას, გაეძლიერებინათ მეთვალყურეობა ამ
სექტების საქმიანობაზე და ფართოდ ჩაერთოთ ამ საქმეში არასამთავრობო
498
ორგანიზაციები .

ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიისა და ევროპული სასამართლოს მიდგომას

სექტების მიმართ „ შუალედური “ შეიძლება ვუწოდოთ. კომისიამ რამდენიმე საქმეზე
მიიჩნია, რომ სექტების მწვავე კრიტიკა არ არღვევდა მათი რელიგიისა და რწმენის
გაცხადების თავისუფლებას იმ არგუმენტზე დაყრდნობით, რომ კონვენციის მე-9 მუხლი არ
წარმოადგენდა კრიტიკისაგან დაცვის გარანტიას 499. თუმცა სასამართლომ რამდენიმე
498
იხ. ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაციები: N 1178(1992)1 „ სექტებისა და ახალი
რელიგიური მოძრაობების შესახებ “ და N 1412 (1999)1“ სექტების უკანონო საქმიანობის შესახებ “.
499
Eglise de scientology et 128 de ses fidèles contre la Suède, DR. 21. Decision du 14 Juillet 1980.

402
საქმეზე, რომლებიც იეჰოვას მოწმეებს შეეხებოდა, საკითხი მათი რელიგიური უფლებების
სასარგებლოდ გადაწყვიტა.500 მაგრამ მთავარი ის არის, რომ არც კომისიასა და არც
სასამართლოს, იმის მიუხედავად, თუ როგორ გადაწყვიტეს კონკრეტული საქმეები, არ
განუსხვავებიათ სექტები და ახალი მოძრაობები ( როგორიცაა მაგ. იეჰოვას მოწმეები,
სიენტოლოგიური ეკლესია,მოონის სექტა, დრუიდები, პენტეკოტისტური ეკლესია და სხვ.)
ტრადიციული ან ფართოდ გავრცელებული რელიგიური თუ სხვა მიმდინარეობებისაგან.
ამგვარად, სექტები a priori არ არიან გამორიცხული იდენტიფიცირებადი რელიგიებისაგან
და, შესაბამისად, მე-9 მუხლით უზრუნველყოფილი დაცვისაგან. გამოთქმულია მოსაზრება,
რომ სასამართლომ უნდა გააგრძელოს რელიგიური ფლურალიზმის დაცვა, მაგრამ უნდა
გაითვალისწინოს ისიც, რომ არსებობენ ფსევდო-რელიგიური ჯგუფები, რომლებიც
ცდილობენ ბოროტად გამოიყენონ რელიგიის თავისუფლება, და რომ გაერთიანებისა და
რელიგიის თავისუფლება არ უნდა გადაიქცეს გარკვეული ასოციაციებისა და ჯუფების
მიუღებელი საქმიანობისა და მეთოდების დაცვის, ანდა მათი დაუსჯელობის
ინსტრუმენტად.501

10. მორწმუნეთა რელიგიური მორალის დაცვა

ა) საერთო მიდგომა.

საზოგადოდ, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებანი არ მოიცავს

ადამიანის უფლებას, მისი რელიგიური ან სხვაგვარი რწმენა თუ ფილოსოფიური
შეხედულებები დაცული იქნეს კრიტიკისაგან სხვა რელიგიური ჯგუფებისა თუ ცალკეული
ინდივიდების მხრიდან. რელიგიური გაერთიანებები და ჯგუფები ტოლერანტულები უნდა
იყვნენ იმისა, რომ მათი რწმენა და შეხედულებები უარყოფილი და გაკრიტიკებულია სხვათა
მხრიდან. მაგრამ როდესაც ასეთი კრიტიკა გამოთქმულია ისეთი ფორმით, რომელიც
შეურაცხყოფს მორწმუნეებს, სახელმწიფოს წარმოეშობა პოზიტიური ვალდებულება,
დაიცვას მორწმუნეთა რელიგიური გრძნობები დემოკრატიულ საზოგადოებაში მიუღებელი
გამოხდომებისაგან და უზრუნველყოს მათი მხრიდან რელიგიური უფლებებით
მშვიდობიანი და დაუბრკოლებელი სარგებლობა. ამ პოზიტიურ ვალდებულებათა
შეუსრულებლობის შემთხვევაში სახელმწიფო თავად იქნება მიჩნეული რელიგიურ
502
უფლებათა დამრღვევად .

500
იხ. მანუსაკისის და კოკინაკისის ზემოთ განხილული საქმეები.
501
Costa J.P. ; La Convention Européenne des Droits de l’Homme et les sects;Protecting Human Rights: The
European Perspective, studies in memory of Rolv Ryssdal. 2000. გვ.280.

Otto- Preminger- Institut v Austria, (1994) 19 EHRR; 34 (para 47); Klein v Slovakia, App. No. 72208/08
502

Judgment of October 31, 2006.

403
ბ) გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა რელიგიის თავისუფლების დასაცავად

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, მორწმუნეთა რელიგიური უფლებები, ყველაზე

ხშირად ღირებულებით კონფლიქტშია გამოხატვის თავისუფლებასთან. სახელმწიფოს
მოვალეობაა გამოძებნოს სამართლიანი ბალანსი აზრის გამოხატვის თავისუფლებასა და
რელიგიური რწმენის პატივისცემის უფლებებს შორის. ევროპული ქვეყნების პრაქტიკა
მოწმობს, რომ სახელმწიფოები დიდი სიფრთხილით ეკიდებიან მორწმუნეთა რელიგიურ
გრძნობებს და იგი როგორც წესი, გადასწონის გამოხატვის თავისუფლებას.

შეზღუდვის ყველზე მნიშვნელოვანი საფუძველი უკავშირდება რელიგიური თაყვანისცემის

საგნების შეურაცხმყოფელი ფორმით გამოხატვას. სტრასბურგის სასამართლომ განმარტა,
რომ ამ სფეროში სახელმწიფოებს გააჩნდათ შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლები
ჩარევის აუცილებლობისა და ჩარევის თანაზომიერების შეფასებისას.

აქ აუცილებელია მოვიხსენიოთ ორი მნიშვნელოვანი საქმე, რომლებიც სტრასბურგის

სასამართლომ განიხილა და რომლებიც სწორედ რელიგიური უფლებების სასარგებლოდ იქნა
გადაწყვეტილი.

პირველი ასეთი პრეცედენტული საქმეა Otto- Preminger Institut v. Austria . იგი შეეხებოდა
ავსტრიაში გადაღებული ფილმის -„ სიყვარულის ტაძარი “- კინოთეატრში ჩვენების
აკრძალვასა და ფილმის დაპატიმრებას კათოლიკური ეკლესიის ინსბრუკის ეპარქიის
მიმართვის საფუძველზე. ფილმში რელიგიური კულტის პერსონაჟები - მამა ღმერთი, იესო
ქრისტე და მარიამ ღვთისმშობელი გამოხატული იყვნენ პროვოკაციული ფორმით.
სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევა მორწმუნეთა
რელიგიური გრძნობების დასაცავად მოცემულ შემთხვევაში გამართლებული იყო.
სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლით დაცული აზრის, რწმენისა და
რელიგიის თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების მნიშვნელოვანი საფუძველი იყო,
ვინაიდან სწორედ რელიგიური განზომილებებით ხორციელდებოდა მორწმუნეთა
თვითიდენტიფიკაცია და მათი წარმოდგენა ცხოვრებაზე. მართალია, მორწმუნენი უნდა
შერიგებოდნენ მათი შეხედულებების კრიტიკასა და მათი რწმენისადმი შეუთავსებელი
შეხედულებების გავრცელებას, მაგრამ კრიტიკის ისეთი ფორმები და საშუალებები,
რომლებიც ხელს უშლიდნენ მე-9 მუხლით გათვალისწინებული უფლებების მშვიდობიან
განხორციელებას, სახელმწიფოს აკისრებდა პასუხისმგებლობას, ჩარეულიყო გამოხატვის
თავისუფლებაში საჯარო ინტერესის სასარგებლოდ. სასამართლოს აზრით, რელიგიური
კულტის პერსონაჟებისა და საგნების პროვოკაციული ფორმით გამოხატვა ბოროტი
განზრახვით, არღვევდა შემწყნარებლობის ატმოსფეროს, რაც დამახასიათებელია
დემოკრატიული საზოგადოებისათვის. იგი დაეთანხმა ავსტრიის მთავრობის შეფასებას, რომ
ფილმი წარმოადგენდა თავდასხმას ქრისტიანულ რელიგიაზე, განსაკუთრებით კი - რომის
კათოლიკურ ეკლესიაზე. სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ ავსტრიის მოსახლეობის დიდი
ნაწილი - 88 % - სწორედ ამ რელიგიის მიმდევარი იყო და შესაბამისად, მიიჩნია, რომ

404
მართლაც არსებობდა ფილმის აკრძალვის „ მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროება “ ქვეყანაში
რელიგიური მშვიდობის შესანარჩუნებლად და საზოგადოებრივი წესრიგის დასაცავად 503.

მეორე საქმეა Wingrove v. The United Kingdom. იგი შეეხებოდა ვიდეოფილმს სახელწოდებით
„ ექსტაზური ხილვები “, რომელშიც აღწერილი იყო წმინდა ტერეზას ცხოვრება. წმინდა
ტერეზა იყო მონაზონი, რომელიც ცხოვრობდა მე-16 საუკუნეში და ცნობილი იყო იმით, რომ
ჰქონდა ძლიერი ექსტაზური ხილვები იესო ქრისტეზე. გაერთიანებული სამეფოს
ხელისუფლებამ ფილმის ავტორს უარი უთხრა სერთიფიკატის მიცემაზე, გაექირავებინა იგი
ან სხვაგვარად მოეხდინა მისი დემონსტრირება იმ მოტივით, რომ მოცემული ნაწარმოები,
სიწმინდის თემისადმი მიუღებელი დამოკიდებულებით, გამოიწვევდა მორწმუნეთა
გულისწყრომას, ხოლო ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო კი მას მიიჩნევდა სისხლის
სამართლის იმ კანონის დარღვევად, რომელიც კრძალავდა „ ღვთის გმობას “. ფილმის
ავტორმა იჩივლა საზედამხედველო კომიტეტში, რომელმაც ასევე მიიჩნია, რომ ფილმის
საერთო ტონალობა და სულისკვეთება უთუოდ შეურაცხყოფდა მორწმუნეთა გრძნობებს,
რომლებიც მას შეაფასებდნენ, როგორც ქრისტეს ღვთაებრიობისადმი უპატივცემულობას.
ევროპულმა სასამართლომ საქმის განხილვისას გაითვალისწინა, რომ არსებობდა ლორდთა
პალატის განმარტება „ ღვთის გმობისა “, რომლის საფუძველზეც მომჩივანს შეეძლო
შეეფასებინა, რომ მისი ფილმი, განსაკუთრებით კი- სცენები ჯვარცმულ ქრისტესთან
სექსუალური მოქმედებებისა, შიდა კანონმდებლობის საფუძველზე მართლაც იქნებოდა
შეფასებული „ ღვთის გმობად “. სასამართლო დაეთანხმა მთავრობას, რომ მომჩივნის
გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევა მიზნად ისახავდა, დაეცვა რელიგიური თემა ისეთი
გაგებისაგან, რომელიც დამამცირებელი, სალანძღავი, უხეში და შეურაცხმყოფელი ტონის,
სტილისა და სულისკვეთების გამო შეურაცხყოფდა მათ, ვისაც სწამდა და ერთგულებდა
ქრისტიანულ ეთიკას. სასამართლომ გაითვალისწინა ისიც, რომ მომჩივანმა უარი თქვა
ფილმიდან ყველაზე უფრო პროვოკაციული სცენების ამოღებაზე. სასამართლომ მიიჩნია,
რომ ამგვარ საკითხებში დიდი ანგარიში უნდა გაეწია ეროვნული ხელისუფლებისათვის,
ვინაიდან ის, თუ რას შეიძლებოდა შეურაცხყოფა მიეყენებინა მორწმუნე ადამიანებისათვის,
დამოკიდებული იყო ადგილზე, დროზე, ეპოქაზე, ქვეყანაში რელიგიური მიმდინარეობების
რაოდენობაზე. ამიტომ ეროვნული ხელისუფლება უკეთეს მდგომარეობაში იყო შეეფასებინა,
თუ რა იქნებოდა აუცილებელი შეურაცხყოფისაგან მორწმუნეთა გრძნობების დასაცავად.
შესაბამისად, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ხელისუფლებს სრული უფლება ჰქონდა,
შეეზღუდა რელიგიური თაყვანისცემის საგნების პროვოკაციული გამოხატვის საჯარო
ჩვენება.504

503
Otto- Preminger- Institut v Austria, judgment of 20 September, 1994.
504
Wingrove v United Kingdom., judgment of 25 November, 1996.

405
***

მუხლი 10.

გამოხატვის თავისუფლება

მნიშვნელობა

Handyside -ის საქმეში სტრასბურგის სასამართლომ აღწერა გამოხატვის თავისუფლების

დიდი მნიშვნელობა: „გამოხატვის თავისუფლება წარმოადგენს დემოკრატიული
საზოგადოების ერთ-ერთ არსებით საფუძველს, ერთ-ერთ უმთავრეს პირობას მისი
პროგრესისა და თითოეული ადამიანის განვითარებისათვის. ის მოიცავს არა მარტო იმ
ინფორმაციასა და შეხედულებებს, რომლებიც მისაღებია, უწყინარი ან ნეიტრალური, არამედ
ისეთებსაც, რომლებიც შეურაცხმყოფელი, გამაოგნებელი და შემაწუხებელია სახელმწიფოს
ან მოსახლეობის რომელიმე სექტორისათვის. ასეთია ფლურალიზმის, შემწყნარებლობისა და
ფართო თვალსაწიერის მოთხოვნები, ურომლისოდაც არ არსებობს „დემოკრატიული
საზოგადოება“. ეს იმას გულისხმობს, რომ ყოველგვარი წესი, პირობა თუ სანქცია, რომელიც
გამოიყენება, თანაზომიერი უნდა იყოს მართლზომიერი მიზნისა, რომლებსაც ისინი
ემსახურება“.

„ ეროვნულ ხელისუფლებას გადაცემული აქვს შეფასების თავისუფლების გარკვეული

ფარგლები შეზღუდვის მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროების შეფასებისას... მაგრამ
სახელმწიფოებს არ გააჩნიათ შეფასების განუსაზღვრელი თავისუფლება. სასამართლო
უფლებამოსილია გადაწყვიტოს, წარმოადგინა თუ არა ეროვნულმა ხელისუფლებამ
„შესაბამისი და საკამრისი საფუძველი“, რაც გაამართლებდა ჩარევის ღონისძიებას“.

გამოხატვის თავისუფლების ორმაგი ბუნება: აღიარებულია, რომ გამოხატვის თავისუფლებას

ორმაგი ბუნება და ორმაგი ღირებულება აქვს: ერთი მხრივ, ის თავისთავადი სიკეთეა,
როგორც მნიშვნელოვანი და დამოუკიდებელი უფლება ადამიანისა, და, მეორე მხრივ, იგი
იმავდროულად, სხვა უფლებების დაცვის საუკეთესო საშუალებაა. სწორედ მისი მეშვეობით
ხორციელდება საჯარო დებატები საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხებზე.
დემოკრატია ხომ საჯარო დისკუსიების მეშვეობით მართვას გულისხმობს.

გარდა ამისა, მიუთითებენ გამოხატვის თავისუფლების განსაკუთრებით მნიშვნელობაზე

წარმომადგენლობითი დემოკრატიის ფუნქციონირებისათვის: სწორედ გამოხავის
თავისუფლების მეშვეობით უნდა გააგებინონ ამომრჩევლებმა დეპუტატობის კანდიდატებს
თავიანთი პრობლემები, ხოლო ამ უკანასკნელებმა კი ხალხი დაარწმუნონ თავიანთი
საარჩევნო პროგრამების უპირატესობაში.

406
 მე-10 მუხლით დაცული უფლებები

კონვენციის მე-10 მუხლი მოიცავს სამ ძირითად უფლებას:

 აზრის თავისუფლებას; ეს იმას ნიშნავს, რომ რომ ადამიანს აქვს უფლება იქონიოს
ნებისმიერი აზრი ნებისმიერ საკითხთან დაკავშირებით. ადამიანი თავისი აზრის გამო
არ უნდა ექვემდებარებოდეს დევნას არავის - სახელმწიფოს თუ კერძო პირთა
მხრიდან. აზრის თავისუფლება ხორციელდება ადამიანის გულსა და გონებაში და
ამდენად, იგი აბსოლუტური უფლებაა.
 ინფორმაციისა და იდეების გამოხატვის თავისუფლებას;
 ინფორმაციისა და იდეების მიღების თავისუფლებას;

მე-10 მუხლი უზრუნველყოფს გამოხატვის თავისუფლების ნეგატიურ ასპექტს - ადამიანის

უფლებას არ გამოხატოს თავისი აზრი, უფლება იყოს ჩუმად, მდუმარე. ამ უფლებას
განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს კონვენციის მე-6 მუხლის კონტექსტში, კერძოდ, მისი
თავისუფლებისათვის, არ მისცეს თვითმამხილებელი ჩვენება და ითვლებოდეს
უდანაშაულოდ, სანამ მის ბრალი არ დამტკიცდება კანონის შესაბამისად. არავის აქვს
უფლება აიძულოს ადამიანი გამოთქვას თავისი შეხედულება ამა თუ იმ საკითხზე.

„ინფორმაციისა და იდეების მიღების თავისუფლება“ გულისხმობს ინფორმაციისადმი

ხელმისაწვდომობას, მაგრამ იგი არ მოიცავს ყველანაირი ინფორმაციისადმი
ხელმისაწვდომობას. მაგალითად, იგი არ გულისხმობს სახელმწიფოს ვალდებულებას
საზოგადოებისათვის საჯარო გახადოს ესა თუ ის საიდუმლო დოკუმენტი ან ინფორმაცია,
რაც შეეხება მის სამხედრო, სადაზვერვო ან პოლიციის საქმიანობასა თუ პოლიტიკას. თუმცა,
იგი ვალდებულია საზოგადოებას მიაწოდოს ინფორმაცია გარემოსა და ჯანმრთელობის
დაცვის სფეროში. დაცულია აგრეთვე პერსონალური მონაცემების მიმართ
ხელმისაწვდომობა.

„მოვალეობები და პასუხისმგებლობა“

გამოხატვის თავისუფლების თანაარსია ამ თავისუფლებით მოსარგებლე სუბიექტის

მოვალეობები და პასუხისმგებლობა.

 ყველა უნდა ცდილობდეს, თავისი აზრის გამოხატვისას ზიანი არ მიაყენოს საჯარო

ინტერესებს და სხვა ადამიანთა უფლებებს, მათ შორის სხვათა რეპუტაციას.
 არ მოახდინოს სიცრუის (მცდარი, ყალბი ინფორმაციის) გავრცელება, ინფორმაციის
გავრცელებისას გადაამოწმოს მისი სინამდვილე და წარმოადგინოს შესატყვისი
ზუსტი ფაქტობრივი საფუძველი;
 თვით შეხედულებებისა და მოსაზრებების გავრცელებისას ეყრდნობოდეს საკმარის
ფაქტობრივ საფუძვლებს;

407
  სახელმწიფო მოხელეებმა (ჯარი, პოლიცია, სახელმწიფო ადმინისტრაციის
წარმომადგენლები, მოსამართლეები, პროკურორები) თავი შეიკავონ პოლიტიკურ
საკითხებზე აზრის გამოხატვისაგან, შეინარჩუნონ ნეიტრალიტეტი, და თავი შეიკავონ
მათ წინააღმდეგ გამოთქმულ კრიტიკაზე პასუხის გაცემისაგან;
 ზოგჯერ კერძო პირებსაც, სამსახურეობრი კონტრაქტის საფუძველზე, ასევე
ეკრძალებათ განსაზღვრული შეხედულებების საჯაროდ გამოთქმა მათი
დამქირავებელი დაწესებულების საქმიანობიდან და ამ დაწესებულებისადმი
ერთგულების ვალედებულებიდან გამომდინარე. განსაზღვრული შეხედულებების
გამოთქმა შეიძლება მიჩნეულ იქნას ამ ერთგულების ვალდებულების დარღვევად და
ამას თან მოჰყვეს მუშაკის სამსახურიდან გათავისუფლება ან მისთვის კონტრაქტის
გაგრძელებაზე უარის თქმა.

მაგალითად, საქმე Rommelfanger v. FRG შეეხებოდა ექიმის გათავისუფლებას კათოლიკური

ეკლესიის კლინიკიდან მის მიერ აბორტის სასარგებლო შეხედულების გამოთქმისათვის.
ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ მიიჩნია, რომ მოთხოვნა კლინიკის
თანამშრომელს თავი შეეკავებინა აბორტის სასარგებლო შეხედულებების გამოთქმისაგან,
ლეგიტიმური იყო, ვინაიდან აბორტის საკითხებზე პოზიციას უდიდესი მნიშვნელობა
ჰქონდა ეკლესიისათვის, ექიმის შეხედულებები კი კონფლიქტში აღმოჩნდა კათოლიკური
ეკლესიის პრინციპულ შეხედულებებთან. შესაბამისად, ექიმს დარღვეული ჰქონდა ის
მოვალეობები და პასუხისმგებლობა, რაც კათოლიკური ეკლესიის თანამშრომელს
ეკისრებოდა ერთგულების ვალდებულებიდან გამომდინარე.

რა არის დაცული

დაცულია არა მარტო ინფორმაციისა და იდეების შინაარსი, არამედ მათი გამოხატვის

ფორმები (სიტყვით, ხელოვნების ნაწარმოებით, მეცნიერული ნაშრომით, ქმედებით,
მაგალითად განსხვავებული ჩაცმულობით ან სხვაგვარად..) და საშუალებები (გაზეთი,
ტელევიზია, ინტერნეტი..). დაცულია სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად, რაც იმას
ნიშნავს, რომ სახელმწიფომ არ უნდა დააბრკოლოს ინფორმაციის მიღება უცხო
სახელმწიფოდან ან იქ მათი გავრცელება;

ქმედებით აზრის გამოხატვას შეეხებოდა მაგალითად:

v. Turkey – მომჩივანი დაისაჯა ქემალისტური იდეოლოგიის წინააღმდეგ პროტესტის

გამოხატვის მიზნით ქემალ ათათურქის 5 ქანდაკების შეღებვისათვის და მიესაჯა 13 წლით
პატიმრობა. სასამართლომ მომჩივნის ქმედება შეაფასა აზრის გამოხატვის ფორმად, თუმცა,
ცხადია, რომ სასჯელის არაპროპორციულობის გამო ცნო მე-10 მუხლის დარღვევა.

408
v. UK – მომჩივანი არაერთხელ გაასამართლეს და დააპატიმრეს წესრიგის დარღვევისათვის
იმის გამო, რომ შიშველი ჩნდებოდა საჯარო ადგილებში. მომჩივანი დაჟინებით ამტკიცებდა,
რომ ეს წარმოადგენდა ნუდიზმის საკითზე მისი აზრის გამოხატვის ფორმას. იგი
მოითხოვდა, ეღიარებინათ მისი უფლება შიშველი ევლო ყველა ადგილას, მათ შორის
სასამართლოსა და ციხეში. არც ამ საქმეში დამდგარა ეჭვის ქვეშ საკითხი, წარმოადგენდა თუ
არა მომჩივნის ქცევა აზრის გამოხატვის საშუალებას. სასამართლომ არ ცნო ამ კონვენციის
დარღვევა, რამდენადაც მომჩივანს შესანიშნავად ეუწყებოდა, რომ ასეთი ქმედება
ეწინააღმდეგებოდა საზოგადოების ქცევის სტანდარტებს და არსებობდა მწვავე
საზოგადოებრივი საჭიროება ასეთი ქცევის შესაზღუდად.

დაცულობის ფარგლები:

სხვადასხვა სფერო განსხვავებულად არის დაცული.

განასხვავებენ სამ ძირითად სფეროს:

ა)პოლიტიკური გამოხატვა

პოლიტიკური დებატების თავისუფლება და თავისუფალი არჩევნები დემოკრატიული

სისტემის ფუძეა. ჯანსაღი დემოკრატია მოითხოვს, რომ მთავრობა არა მარტო
საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების, არამედ ხალხისა და მედიის მხრიდან
კონტროლისა და კრიტიკის საგანი იყოს. თავისი დომინანტური მდგომარეობის გამო
მთავრობამ უნდა აჩვენოს მაღალი ხარისხის ტოლერანტულობა მის წინააღმდეგ
გამოთქმული კრიტიკის მიმართ.

პოლიტიკური შეხედულებების გამოხატვას, რომლებსაც ახორციელებენ საკანონმდებლო

ხელისუფლების წარმომადგენლები და ჟურნალისტები, მინიჭებული აქვს
პრივილეგირებული სტატუსი საჯარო ინტერესის საკითხებზე პოლიტიკურ დებატებში მათ
მიერ შეტანილი წვლილის გამო. ეროვნულ ხელისუფლებას უფლება აქვს მიანიჭოს
იმუნიტეტი ნებისმიერ განცხადებას, რომელიც გამოთქმულია პარლამენტის პალატაში
საპარლამენტო დებატების დროს. მისგან განსხვავებით, მიჩნეულია, რომ გავლენიან
პოლიტიკოსებს არ უნდა გააჩნდეთ სრული იმუნიტეტი ანგარიშვალდებულებისაგან
მოსამართლეების, პროკურორებისა თუ კერძო პირების მისამართით გამოთქმული
თავიანთი დიფამაციური (ცილისმწამებლური) განცხადებების გამო.

სტრასბურგის სასამართლო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს პარლამენტში პოლიტიკური

უმცირესობის -ოპოზიციის- გამოხატვის თავისუფლების დაცვას.

ამ მხრივ საინტერესო საქმეა Karácsony and Others v. Hungary . იგი შეეხებოდა პროცედურულ
გარანტიებს დისციპლინური სამართალწარმოების დროს, რომელიც აღძრული იყო
პარლამენტის წევრების წინააღმდეგ სავარაუდო ქმედებისათვის, რომელიც უხეშად

409
არღვევდა საპარლამენტო წესრიგს. მომჩივნები, ოპოზიციური პოლიტიკური პარტიის
წევრები პარლამენტში, დისციპლინური წესით დააჯარიმეს მიმდინარე საპარლამენტო
სესიის განმავლობაში (მათ სესიის დროს გამოფინეს ბანერები და ერთ-ერთმა მათგამა
გამოიყენა მეგაფონი). მათ იჩივლეს კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე, ცალკე აღებული
და კონვენციის მე-13 მუხლთან ერთობლიობაში. დიდმა პალატამ ამ საქმეში ცნო კონვენციის
მე-10 მუხლის დარღვევა, ცალკე აღებული (ეფექტიანი პროცედურული გარანტიების
არარსებობის გამო), ხოლო მე-13 მუხლით საკითხი აღარ შეუფასებია, რამდენადაც მიიჩნია,
რომ იმავე ფაქტების საფუძველზე მე-13 მუხლის ცალკე საკითხი აღარ წარმოიშობოდა.

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ საპარლამენტო ავტონომია არ უნდა ყოფილიყო

გამოყენებული საპარლამენტო უმცირესობის გამოხატვის თავისუფლების ჩასახშობად და
რომ უმრავლესობას ბოროტად არ უნდა გამოეყენებინა თავისი დომინანტური მდგომარეობა.
საპარლამენტო ავტონომიას ვერ დაეყრდნობოდა სანქციების გამოყენება, რომელიც აშკარად
სცდებოდა პარლამეტის უფლებამოსილებას, იყო თვითნებური ანდა mala fide
(არაკეთილსინდისიერი).

ამ საქმეში სწორედ ის არის აღსანიშნავი, რომ მიუხედავად საპარლამენტო ავტონომიის

პრიციპის სფეროში ეროვნული შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლებისა, დიდმა
პალატამ მიიჩნია, რომ მინიმალური პროცედურული გარანტიები მაინც უნდა ყოფილიყო
ხელმისაწვდომი პარლამენტის წევრებისათვის მათ წინააღმდეგ დისციპლინური პროცესის
დროს. მათ შორის უმთავრესი იყო, პარლამენტის წევრის უფლება, მოესმინათ მისთვის
დისციპლინური სამართალწარმოების დროს, მანამ, სანამ მის წინააღმდეგ რაიმე სანქციას
გამოიყენებდნენ. სასამართლომ განმარტა, რომ ადამიანის უფლება, რომ მას მოუსმინონ,
წარმოადგენდა მზარდ უფლებას და იგი ყალიბდებოდა ძირითად პროცედურულ უფლებად
დემოკრატიულ სახელმწიფოში. მასზე უკვე ხაზგასმით მიუთითებდა ევროპის კავშირის
ადამიანის უფლებათა ევროპული ქარტიის 41 § 2 (a) მუხლი. ამ უფლების ადაპტირება უნდა
მომხდარიყო საპარლამენტო კონტქსტშიც საპარლამენტო უმცირესობის მიმართ სწორი და
სამართლიანი მოპყრობისა და იმის უზრუნველსაყოფად, რომ თვიდან იქნებოდა
აცილებული დომინანტური პარტიის მიერ უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენება, მათ
შორის იმის უზრუნველსაყოფად, რომ პარლამენტის სპიკერი მოქმედებდა პერსონალური და
პოლიტიკური მიკერძოების გარეშე. მეორე ასეთივე ძირითად პროცედურულ გარანტიას
წარმოადგენდა სანქციის ძირითადი მიზეზების განმარტება, რათა პარლამენტის წევრს
სცოდნოდა მისი დასჯის საფუძვლები და ამ გზით მის წინააღმდეგ გამოყენებული
ღონისძიება გამხდარიყო საზოგადოების შეფასების საგანიც.

ბ)მხატვრული (შემოქმედებითი) გამოხატვა

მხატვრული გამოხატვა შესანიშნავი საშუალებაა ნებისმიერი სახის კულტურული,

პოლიტიკური და სოციალური ინფორმაციისა და შეხედულებების ურთიერთგაცვლაში
მონაწილეობის მიღებისა. „ის ვინც ქმნის, ასრულებს, ავრცელებს ან გამოფენს ნამუშევრებს

410
ხელოვნების სფეროში, მონაწილეობას იღებს იდეებისა და შეხედულებების გაცვლაში, რაც
არსებითია დემოკრატიული საზოგადოებისათვის.“

თუმცა, ხელოვნების ზოგიერთი ნამუშევარი შეიძლება აღქმულ იქნეს, როგორც უკიდურესად

შეურაცხმყოფელი კონკრეტული ჯგუფის რელიგიური თუ სხვაგვარი რწმენისა თუ
მორალისათვის. ისინი შეიძლება მიჩნეულ იქნას ცილისმწამებლურად ან შეურაცხმყოფელად
კონკრეტული ადამიანების მიმართ. ზოგიერთ შემთხვევაში, საზოგადოებრივი მორალის,
სხვა პირთა უფლებების, მათ შორის, მათი რელიგიური გრძნობების დაცვის კანონიერი
მიზანი შეიძლება მოხმობილ იქმას მხატვრული გამოხატვის შეზღუდვების გამამართლებელ
საფუძვლად.

Muller v. Switzerland შეეხებოდა სურათების კონფისკაციას და სისხლისსამართლებრივ

მსჯავრდებას მხატვრისა, რომელმაც გამოფინა სურათები, სადაც გამოსახული იყო სოდომი
და ცხოველთმავლობა მეტად უხეში ფორმით. გამოფენის ორგანიზატორებმა საზოგადოებას
წინასწარ არ შეატყობინეს იმის შესახებ, თუ რა შეიძლებოდა ენახათ გამოფენაზე და
გამოფენაზე შესვლაც უფასო იყო. სასამართლომ მიიჩნია, რომ გამოყენებული ღონისძიებები
აუცილებელი იყო საზოგადოებრივი მორალის დასაცავად. სასამართლომ მხედველობაში
მიიღო ეროვნული შეფასების ფართო თავისუფლება საზოგადოებრივი მორალის დაცვის
სფეროში შემზღუდველი ღონისძიების არჩევისას და ის მოვალეობები და პასუხისმგებლობა,
რომლებიც ხელოვანს ეკისრებოდა გამოხატვის საშუალებების შერჩევისას.

Otto Preminger Institut v. Austria – შეხებოდა ფილმის ჩვენების აკრძალვას, სადაც

რელიგიური თაყვანისცემის საგნები - მამა ღმერთი, იესო ქრისტე და მარიამ ღვთისმშობელი
გამოხატული იყვნენ პროვოკაციული ფორმით. ავსტრიულმა სასამართლოებმა ეს ფილმი
მიიჩნიეს ავსტრიის კათოლიკე მoსახლეობის რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფად, და
სტრასბურგის სასამართლომაც ფილმის აკრძალვა თანაზომიერ და აუცილებელ
ღონისძიებად მიიჩნია. (იხ. აგრეთვე ჰენდისაიდის და უინგროუს საქმეები)

გ)კომერციული გამოხატვა

კომერციული გამოხატვა ნაკლებად დაცულია, ვიდრე პოლიტიკური და მხატვრული

გამოხატვა. კომერციული რეკლამა ინფორმაციის გადაცემის საშუალებაა, რომელიც
პროდუქტის გაყიდვას ან სამსახურის შეთავაზებას ისახვს მიზნად. კომერციული რეკლამის
შეზღუდვა შეიძლება გამართლებული იყოს უსამართლო კონკურენციის, ან არამართებული
და გზისამცდენი (შეცდომაში შემყვანი) რეკლამის თავიდან ასაცილებლად ადამიანთა
უფლებების დაცვის მიზნით. ამიტომ, მართლზომიერად არის მიჩნეული პროფესიული
რეკლამების აკრძალვა, უპირველესად, ექიმების და ადვოკატებისა, ასევე მედიკამენტების
რეკლამირება.

411
Casado coca v. Spain– ადვოკატი დაისაჯა დისციპლინური წესით იმის გამო, რომ გაავრცელა
თავისი რეკლემა. სტრასბურგის სასამართლომ გაიზიარა ეროვნული სასამართლოების
პოზიცია, გამომდინარე შეფასების თავისუფლების იმ ფართო ფარგლებიდან, რომელიც
გადაცემული აქვთ სახელმწიფოებს კომერციული გამოხატვის რეგულირების სფეროში.

Hertel v. Switzerland - ამ საქმეში სასამართლომ არაპროპორციულ ღონისძიებად შეაფასა

პირისსისხლისსამართლებრივი მსჯავრდება სტატიისათვის, რომელიც შეიცავდა მტკიცებას,
თითქოს მიკროტალღოვან ღუმელში დამზადებული საკვები მავნე იყო
ჯანმრთელობისათვის.

გარემოებები, რომლებიც გავლენას ახდენენ გამოხატვის თავისუფლების დაცულობისა თუ

შეზღუდვის გამართლებულობაზე

1. გამოხატული იდეებისა და ინფორმაციის შინაარსი, გამოხატვის ფორმა და

საშუალება. ყველაზე უკეთ არის დაცული იდეები და ინფორმაცია, რომლებიც შეეხება
საზოგადოებრივად მნიშვნელოვან საკითხს (პოლიტიკა, ხელისუფლების საქმიანობა,
ჯანმრთელობის დაცვა, გარემო...);

2. სფერო, რომელსაც მიეუკუთვნება შეხედულება ან ინფორმაცია ( პოლიტიკის სფერო

და პრესის თავისუფლება უკეთაა დაცული, შემოქმედებისა - ნაკლებად, კომერციისა-
კიდევ უფრო ნაკლებად);

3. სუბიექტის ვინაობა, ვინც ახორციელებს გამოხატვის თავისუფლებას. ყველაზე მეტად

ფასობს დეპუტატის სიტყვის თავისუფლება საპარლამენტო დებატების კონტექსტში,
აგრეთვე, ადვოკატის სიტყვა სასამართლოს დარბაზში წარმოთქმული. საჯარო
მოხელეებს, პირიქით, თავშეკავებულობის ვალდებულება ეკისრებათ; მათ არ უნდა
გამოამჟღავნონ თავიანთი პოლიტიკური შეხედულებები ან დამოკიდებულება
პოლიტიკური ლიდერების მიმართ;

4. სუბიექტის ვინაობა, ვის წინააღმდეგაც არის მიმართული კრიტიკა. დასაშვები

კრიტიკის ფარგლები ყველაზე უფრო მცირეა კერძო პირთა და სხელმწიფო მოხელეთა
მიმართ. მათგან განსხვავებით, ხელისუფლების და საერთოდ პოლიტიკოსების
კრიტიკის მიმართ ყველაზე ფართო ფარგლებია დაწესებული. ხელისუფლების
ყველაზე უფრო მწვავე კრიტიკაც კი ნებადართულია;

5. რა საჯარო ინტერესის დასაცავად ხდება უფლების შეზღუდვა და როგორია

ეროვნული შეფასების თავისუფლების ფარგლები მათთან მიმართებაში. ეს ფარგლები
ყველაზე ფართოა ისეთ სფეროებში, სადაც არ არსებობს ერთიანი ევროპული

412
 კონსენსუსი და სტანდარტი და დიდი მნიშვნელობა აქვს ადგილობრივ რეალობასა და
სპეციფიკას. მაგალითად, ეროვნული უშიშროების, ჯანმრთელობის და
საზოგადოებრივი მორალის დაცვის საქმეში ეს ფარგლები ყველაზე ფართოა,
ვინაიდან ამ საკითხებში არ არსებობს ერთიანი ევროპული გაგება. ეროვნული
უშიშროების ინტერესები ანდა მორალის მოთხოვნები შესაძლოა ძლიერ
განსხვავედბოდეს ევროპულ ქვეყნებში. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ საჯარო ინტერესების
დაცვისას სტრასბურგის სასამართლო დიდ ანგარიშს გაუწევს ეროვნული
ხელისუფლების გადაწყვეტილებას გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის
თაობაზე. მათგან განსხვავებით, ეროვნული შეფასების თავისუფლება ძალზე ვიწროა
სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის დაცვის სფეროში, ვინაიდან
სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის გაგება შეუძლებელია ძლიერ
განსხვავდებოდეს სხვადასხვა ქვეყანაში და აქ ერთიანი ევროპული სტანდარტის
არსობობა არა მარტო შესაძლებელი, არამედ აუცილებელიცაა. მაშასადამე, ამ
საჯაროინტერესის დაცვის მიზნით გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის
გამართლებულობის შეფასებისას ევროპული კონტროლი ძალიან მკაცრია;

6. რისი გამოხატვა ხდება - შეხედულებებისა და იდეებისა თუ მხოლოდ ინფორმაციისა,

და რასთან გვაქვს საქმე - „ფაქტების გადმოცემასთან“ თუ „შეფასებით
მსჯელობასთან“; იდეები და შეხედულებები, და მაშასადამე „შეფასებითი მსჯელობა“
უკეთ არის დაცული. ინფორმაცია („ფაქტების მტკიცება“) ნაკლებად. ფაქტებს , თუკი
ისინი სადავო გახდა, დამტკიცება ესაჭიროება. აქედან წარმოდგება ინფორმაციის
გადამოწმების ვალდებულებაც. მათგან განსხვავებით, იდეები და შეხედულებების
დამტკიცების პირდაპირი ვალდებულება არ არსებობს, თუმცა, ზოგიერთ
შემთხვევაში, თუ ისინი შეურაცხმყოფელია, წარმოიშობა „გარკვეული ფაქტობრივი
საფუძვლის დამტკიცების ვალდებულება“;

7. უგულვებელყოფილია თუ არა „მოვალეობანი და პასუხისმგებლობა“. როდესაც

გამოხატვის თავისუფლების განმახორციელებელი პირი არღვევს მოვალეობებსა და
პასუხისმგებლობას - ავრცელებს ცრუ, გადაუმოწმებელ ინფორმაციას, ან
კონფიდენციალურ ინფორმაციას (სახელმწიფო საიდუმლოება, კომერციული
საიდუმლოება, პირადი საიდუმლოება..), ანდა სხვისთვის შეურაცხმყოფელ
მოსაზრებებს საკმარისი ფაქტობრივი საფუძვლის გარეშე, ან არ ითვალისწინებს
მოსალოდნელ მძიმე შედეგებს, დიდი შანსია, რომ მისი შეზღუდვა გამართლებულად
შეფასდეს. შესაბამისად მიიღება მხედველობაში, კეთილსინდისიერად მოქმედებდა
პირი თუ უპასუხისმგებლოდ, და მით უფრო, ბოროტი განზრახვით;

8. როგორია შესაბამისი კანონიერი ინტერესისათვის მიყენებული ან პოტენციური

ზიანის ხასიათი და ბუნება. რაც მეტია მიყენებული ზიანი, მით მეტია, უფლების
შეზღუდვის ლეგიტიმურობა;

413
 9. როგორია ინფორმაციის ან იდეის მიმღები აუდიტორიის სიდიდე ან შესაბამისი
მედიის გავლენა. მიჩნეულია, რომ ტელევიზიას გაცილებით მეტი ზემოქმედების
უნარი აქვს, ვიდრე პრესას ან სხვა საშუალებას. ასევე ითვალისწინებენ, თუ როგორი
გავრცელება/დაფარვა აქვს შესაბამის ტელეარხსა თუ გაზეთს, როგორია გაზეთის
ცირკულაციის სივრცე და სხვა. რაც მეტი გავლენა და გავრცელება აქვს შესაბამის
მედია საშუალებას, მით მეტი შეიძლება იყოს პოტენციური აუდიტორია და
პოტენციური ზიანის ოდენობა;

10. როგორია უფლების შემზღუდველი ღონისძიების - უფლებაში ჩარევის - ხასიათი და

სერიოზულობა. სერიოზულ ჩარევას სერიოზული გამართლება ესაჭიროება. ზოგჯერ
აუცილებელი ხდება იმის მხედველობაში მიღება, ხომ არ გამოიწვია შემზღუდველმა
ღონისძიებამ გამოხატვის თავისუფლების არსის დამახინჯება, მისი არარად ჩაგდება
და სრული უგულვებელყოფა;

11. მიღწეულია თუ არა სამართლიანი ბალანსი დაპირისპირებულ ინტერესებს შორის.

ზოგჯერ შესაძლოა, უფლებაში ჩარევა აუცილებელი იყოს, მაგრამ შემზღუდველი
ღონისძიება იყოს მეტისმეტი, ექსცესიური, რაც არათანაზომიერად შეფასდეს.
მეტისმეტი პრიორიტეტი წინასწარ არცერთ უფლებას/ ღირებულებას არა აქვს.
ხელისუფლება მუდამ უნდა ცდილობდეს სამართლიანად დააბალანსოს
დაპირისპირებული ინტერესები;

12. გამოხატვის თავისუფლების განხორციელების დრო, ვითარება და დგილი.

მაგალითად, ხმამაღლა, ღამით, რუპორის მეშვეობით შეხედულებების გავრცელება
შეიძლება შეიზღუდოს, ან სკოლის სიახლოვეს სექსმაღაზიის გახსნა, ეროტიკული
ფილმების ჩვენება დღის საათებში ან სხვ.;

რა არ არის დაცული კონვენციის მე-10 მუხლით

ა) რა იზღუდება ჩვეულებრივ:

სიძულვილის გავრცელება და ძალადობისაკენ წაქეზება არ არის დაცული და მათი

შეზღუდვა ყოველთვის გამართლებულად ფასდება კონვენციის მე-10 მუხლით საფუძველზე.
თუმცა, სასამართლო ამგვარ საჩივრებს დაუშვებლად არ აცხადებს და ყოველ კონკრეტულ
შემთხვევაში არკვევს, წარმოადგენდა თუ არა შეხედულება ან ინფორმაცია მართლაც

414
სიძულვილის გავრცელებას ან ძალადობისაკენ წაქეზებას. ამ სფეროში სახელმწიფოებს
გადაცემული აქვთ შეფასების ფართო თავისუფლება. ყველაზე მეტი საქმე ამ მიმართებით,
უკავშირდებოდა სისხლისსამართლებრივ სანქციებს, რომლებსაც იყენებდა თურქეთის
ხელისუფლება ეთნიკურად ქურთი მოქალაქეების მიმართ თურქეთის ხელისუფლების
კრიტიკის გამო. სასამართლო ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში აფასებდა, მართლაც
წარმოადგენდა თუ არა ესა თუ ის განცხადება ძალადობისაკენ წაქეზებას ან მოწოდებას.

სიძულვილის გავრცელებისა და ძალადობისაკენ წაქეზების დროს, საპატიმრო სასჯელიც

შეიძლება თანაზომიერად შეფასდეს. თუმცა, გამოთქმულია აზრიც, რომ ძალადობისაკენ
წაქეზების დროს საპატიმრო სასჯელი მხოლოდ მაშინ უნდა ჩაითვალოს თანაზომიერად,
როდესაც ძალადობის განხორციელების საფრთხე აშკარაა და მყისიერი, ( კრიტერიუმი,
რომელიც გამოიყენება აშშ-ში - “clear and present danger “), ხოლო როდესაც ესა თუ ის
მოწოდება ძალადობისაკენ შედარებით აბსტრაქტულია და დაშორებულია რეალობისაგან
დროსა და სივრცეში, გამოხატვის თავისუფლებას მეტი პატივი უნდა მიეგოს. ასეთი
მოსაზრება გამოთქვა, მაგალითად, სტრასბურგის სასამართლოს ყოფილმა მოსამართლემ
ჯანი ბონელომ (მალტადან) თავის განსხვავებულ აზრში ერთ-ერთ ამგვარ საქმეზე.

უხამსობის გამოხატვას ასევე დიდი შანსი აქვს, რომ შეიზღუდოს.

არ არსებობს გამოხატვის ფორუმის (ადგილის) თავისუფლება. სახელმწიფოს არ ეკისრება

ვალდებულება უზრუნველყოს გამოხატვის თავისუფლება ნებისმიერ ადგილას,
სახელმწიფოს შეუძლია შეზღუდოს გამოხატვის თავისუფლება სახელმწიფო
დაწესებულებებში და არ მისცეს პირებს იქ შესვლის უფლება ამ თავისუფლების
განსახორციელებლად (მაგალითად მიტინგის ჩასატარებლად, პლაკატების გამოსაფენად
ანდა ფურცლების გასავრცელებად) ასევე, არ ეკისრება ვალდებულება,უზრუნველყოს ეს
უფლება კერძო საკუთრების ტერიტორიაზე. საქმე Applebey v. UK შეეხებოდა კამპანიის
განმახორციელებელი პირებისათვის ნებართვის მიუცემლობას, თავიანთი კამპანია
ბავშვებისათვის ქალაქში რეკრეაციული ზონების შექმნის მოთხოვნის თაობაზე
განეხორციელებინათ კერძო მფლობელობაში არსებული დიდი სავაჭრო ცენტრის
ტერიტორიაზე, დაედგათ იქ სტენდები და გაევრცელებინათ ფურცლები. მომჩივნები
მიუთითებდნენ, რომ გაერთიანებული სამეფოს ადგილობრივი ხელისუფლებები
მოქალაქეებს აძლევდნენ უფლებას, კერძო სავაჭრო ცენტრები გამოეყენებინათ გამოხატვის
თავისუფლების განსახორციელებლად. მაგრამ, სასამართლომ უარყო მათი მოთხოვნა და
აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-10 მუხლი არ უზრუნველყოფდა გამოხატვის ადგილის
თავისუფლებას (freedom of forum). მან მიუთითა, რომ შეზღუდვა თავსი ხასითით არ იყო
სერიოზული ხასიათისა, რამდენადაც მათ ჰქონდათ უფლება თავიანთი კამპანია სხვაგან
ჩაეტარებინათ, გამოეყენებინათ საკამპანიო ფურცლების კარდაკარ გავრცელების მეთოდი, ან
მოეთხოვათ წინაწარი ნებართვა ცენტრის მესაკუთრისაგან. შესაბამისად, სასამართლომ
გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა მოცემულ შემთხვევაში გამართლებულად მიიჩნია.

415
ბ) გამოხატვის თავისუფლების ბოროტად გამოყენება , კონვენციის მე-17 მუხლი

კონვენცია მიზნად ისახავს უზრუნველყოს კონსტიტუციური ჩარჩო, რომელიც ემყარება

დემოკრატიულ ღირებულებებს და დაიცვას დემოკრატია რასისტული პროპაგანდისა და
სიძულვილისაგან, რომელსაც მივყავართ ტოტალიტარიზმამდე და ადამიანის უფლებების
მასობრივ დარღვევამდე. ამის გამო, ზოგიერთი ინდივიდის მიერ სიტყვის თავისუფლების
განხორციელება მე-10 მუხლის მოქმედების ფარგლებს გარეთ ექცევა. კერძოდ, რასობრივი
სიძულვილის გავრცელება, მძიმე რასობრივი ან რელიგიური დიფამაცია და შეურაცხყოფა,
ნაცისტური ან კომუნისტური პროპაგანდა, ასევე საყოველთაოდ აღიარებული ფაქტების
უარყოფა ან რევიზია განიხილება გამოხატვის თავისუფლების ბოროტად გამოყენებად და
შესაბამისი საჩივრები, კონვენციის მე-17 მუხლის ძალით, ცხადდება დაუშვებლად, როგორც
კონვენციასთან შეუთავსებელი, ratione materiae. მე-17 მუხლის გამოყენებით სასამართლო
ხაზს უსვამს, რომ ასეთი გამოხატვა საერთოდ არ არის დაცული კონვენციის მე-10 მუხლით
და რომ ასეთი შემთხვევების მიმართ მე-10 მუხლი საერთოდ არ არის გამოყენებადი.

მაგალითად, ერთ-ერთ პირველ საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ

საჩივარი გერმანიის კომუნისტური პარტიის დაშლის შესახებ დაუშვებლად გამოაცხადა და
აღნიშნა, რომ პროლეტარიატის დიქტატურა არ შედიოდა კონვენციის მიზნებში.

საქმე Gauraudy v. France შეეხებოდა საყოველთაოდ აღიარებული ფაქტების უარყოფას,

კერძოდ, წიგნს, რომლშიც გაკრიტიკებული იყო ისრაელის სახელმწიფოს პოლიტიკა და
უარყოფილი იყო ჰოლოკოსტის (ებრაელთა მასობრივი განადგურების) ფაქტი. სასამართლომ
წიგნის ავტორის დასჯა კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულის უარყოფის,
ებრაელი მოსახლეობის დიფამაციისა და რასობრივი სიძულვილისათვის გამართლებულად
შეაფასა. ჰოლოკოსტი არ წარმოადგენდა დებატების საგანს ისტორიკოსთა შორის. პირიქით,
იგი წარმოადგენდა კარგად დადგენილ და საყოველთაოდ აღიარებულ ისტორიულ ფაქტს.
კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულთა უარყოფა წარმოადგენდა ებრაელთა მძიმე
დიფამაციას. ასეთი ისტორიული ფაქტების უარყოფა ან მათი რევიზიის მცდელობა ძირს
უთხრიდა დემოკრატიულ ღირებულებებს და საჯარო წესრიგს. შესაბამისად, მან საჩივარი
დაუშვებლად გამოაცხადა ratione materiae.

საქმე Norwood v. UK, შეეხებოდა მომჩივნის სისხლისსამართლებრივ დასჯას იმის გამო, რომ
მან თავისი სახლის ფანჯარაზე გამოაკრა შემდეგი შინაარსი პლაკატი : „ისლამი განიდევნოს
ბრიტანეთიდან! დავიცვათ ბრიტანელი ხალხი!“ სასამართლომ აღნიშნა, რომ პლაკატი
წარმოადგენდა ბრიტანეთში მცხოვრებ უკლებლივ ყველა მუსულმანზე თავდასხმას, რომ
ასეთი აზრის გამოხატვა არ იყო დაცული კონვენციის მე-10 მუხლით და წარმოადგენდა
აზრის გამოხატვის თავისუფლების ბოროტად გამოყენებას, რაც მე-17 მუხლით იყო
აკრძალული.

416
 ინფორმაციის მიღებისა და გადაცემის თავისუფლება

ინფორმაციის მიღებისა და გადაცემის თავისუფლება განუყოფელი ნაწილია კონვენციის მე-

10 მუხლით დაცული უფლებებისა. ინფორმაციის თავისუფალი მიმოქცევა საზოგადოებაში
აუცილებელია საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვან საკითხებზე ინფორმირებულობის,
საჯარო დებატების გამართვისა და საკუთარი პოზიციის ჩამოყალიბებისათვის.
განსაკუთრებით საგულისხმოა იგი საარჩევნი პროცესის დროს ინფორმირებული არჩევანის
გაკეთებისათვის.

კონვენციის მე-10 მუხლი იცავს საჯარო ინფორმაციისადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას და

სახელმწიფოს მხრიდან რაიმე დაბრკოლების შექმნა მის ხელმისაწვდომობაზე, არღვევს
კონვენციის მე-10 მუხლს. კონვენციის მე-10 მუხლის 1-ლი პუნქტის მიხედვით, „ყველას
აქვს... მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია ... საჯარო ხელისუფლების ჩაურევლად და
სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად“.

მე-10 მუხლი მოიცავს მედიის საშუალებებითა თუ ინტერნეტით შემოთავაზებულ

ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობას. სახელმწიფოს არა აქვს უფლება დააბრკოლოს
უცხოეთიდან ინფორმაციის შემოსვლა და ცირკულაცია.

ვინაიდან საზოგადოების ინფორმაციით მომარაგების ვალდებულება და ფუნქცია

ჟურნალისტებს ეკისრება, სტრასბურგის სასამართლოში საქმეთა დიდი ნაწილი სწორედ
ჟურნალისტის მიერ ინფორმაციის გადაცემის გარემოებებს შეეხება.

კონკრეტული საქმეები:

საქმე Guseva v. Bulgaria შეეხებოდა მუნიციპალური ხელისუფლების მიერ მომჩივნისათვის

ოფიციალური ინფორმაციის გადაცემაზე უარს. მომჩივანი იყო ცხოველთა უფლებების
დამცავი ასოციაციის აქტივისტი. მან მოიპოვა სასამართლოს სამი დამოუკიდებელი და
საბოლოო გადაწყვეტილება, რომლებიც ქალაქის მერისაგან მოითხოვდა, მომჩივნისათვის
გადაეცა ინფორმაცია ქალაქის ქუჩებში ნაპოვნი მოწანწალა ცხოველებისამი მოპყრობის
შესახებ. მერმა არ შეასრულა ეს მოთხოვნა. მომჩივანმა მიუთითა, რომ ეს წარმოადგენდა
ინფორმაციის მიღებისა და გადაცემის თაობაზე კონვენციის მე-10 მუხლით დაცული მისი
უფლების დარღვევას.

სასამართლომ ამ საქმეზე დაადგინა კონვენციის დარღვევა. მან დაადასტურა, რომ

კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე განიხილებოდა ჟურნალისტისა თუ
არასამათავრობო ორგანიზაციისათვის ოფიციალურ ინფორმაციის გადაცემა თუ მასზე უარის
თქმა, როდესაც საკითხი შეეხებოდა საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხს. მომჩივანი

417
ჩართული იყო საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხზე ინფორმაციის შეგროვებაში ამ
საკითხზე საჯარო დებატების წამოწყებას რომ ისახავდა მიზნად. მერის უარი ინფორმაციის
გადაცემაზე წარმოადგენდა საზოგადოებისათვის ინფორმაციის გადაცემის პროცესის საწყის
ეტაპზე ჩარევას, რის გამოც მისი ქმედება არღვევდა ინფორმაციის გადაცემის
თავისუფლებას.

გადაწყვეტილება საქმეზე Haldimann and Others v. Switzerland უკავშირდებოდა

ჟურნალისტის მიერ ინფორმაციის გადაცემას კერძო პირთან ინტერვიუს ფარული ჩაწერის
გზით. ჟურნალისტმა განახორციელა კერძო პირის პროფესიული ქცევის აუდი-ვიზუალური
ჩაწერა მისი ცოდნისა და თანხმობის გარეშე იმ მიზნით, რომ გადაეცა ამ ინტერვიუს ნაწილი
მაუწყებლობის საშუალებით საზოგადოებრივი ინტერესის მიზნებისათვის. ჟურნალისტს
სურდა საზოგადოებისათვის ეჩვენებინა დაზღვევის სექტორში არსებული არასახარბიელო
პრაქტიკა, კერძოდ, პოტენციური კლიენტებისათვის ცუდი რჩევების მიცემა. ჩაწერა
განხორციელდა სადაზღვევო აგენტის კერძო ბინაში, პირობებში, როდესაც მისთვის
ცნობილი არ იყო ვითარება და არც ის, რომ მისი კლიენტი ჟურნალისტი იყო. ამ ინტერვიუს
ნაწილი შემდეგ გაგადაიცა ტელევიზიით. თუმცა, ჟურნალისტმა გადადგა ნაბიჯები, რათა
აგენტის სახე და ხმა არ ყოფილიყო ამოცნობადი მაყურებლის მიერ. მხოლოდ მისი თმის
ფერი და სახის კანი იყო ნაჩვენები. ჟურნალისტი გაასამართლეს და დასაჯეს სისხლის
სამართლის კოდექსის საფუძველზე სადაზღვევო აგენტთან ინტერვიუს ფარული
ჩაწერისათვის მისი წინასწარი თანხმობის მოპოვების გარეშე.

მომჩივანმა მიუთითა, რომ ეს წარმოადგენდა მე-10 მუხლით დაცული მისი უფლების

დარღვევას. სასამართლომ საქმე გადაწყვიტა მომჩივნის სასარგებლოდ.

ეს გადაწყვეტილება იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ მასში სასამართლო პირველად შეეხო

ჟურნალისტის მიერ ფარული კამერის გმოყენებას კერძო პირთან ინერვიუს დროს იმ
მიზნით, რათა ხალხის ყურადღება მიეპყრო საზოგადოებისათვის საინტერესო საკითზე.

პირველ რიგში, სასამართლომ გაიზიარა, რომ შიდა კანონმდებლობაში არსებობდა

მომჩივნის მსჯავრდებისა და დაჯარიმების საფუძველი, და რომ ჩარევა ემსახურებოდა
ლეგიტიმურ მიზანს - სადაზღვევო აგენტის რეპუტაციის დაცვის უფლებას.

მაგრამ სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ ჟურნალისტის მიზანს წარმოადგენდა არა

სადაზღვევო აგენტის პირადი ცხოვრების დეტალების ჩვენება, არამედ ყურადღების მიქცევა
ინდუსტრიის იმ სფეროში არსებული პრაქტიკისათვის, რომელშიც ეს აგენტი იყო
დასაქმებული. სასამართლომ მნიშვნელობა მიანიჭა შემდეგ ფაქტორებს: ჟურნალისტის ქცევა
მოტივირებული იყო საჯარო ინტერესის მქონე საკითხების განხილვით, კერძოდ,
მომხმარებელთა ინტერესების დაცვით. ხოლო შიდა კანონმდებლობაში არ არსებობდა
ფარული კამერის გამოყენების აბსოლუტური აკრძალვა. ამის გათვალისწინებით,
სასამართლომ დაასკვნა, რომ ჟურნალისტი მოქმედებდა კეთილსინდისიერი განზრახვით,
რათა მომხმარებლები დაეცვა სადაზღვევო კომპანიების მიერ მოწოდებლი მცდარი და

418
არასრულყოფილი ინფორმაციისაგან. გარდა ამისა, მიღებული იყო ზომები, რათა აგენტის
იდენტიფიცირება არ გამხდარიყო შესაძლებელი.

საქმე Pentikäinen v. Finland შეეხებოდა ჟურნალისტის მიერ კანონის დარღვევას

ინფორმაციის გადაცემის დროს დემონტრაციის შესახებ, რომელსაც აშუქებდა; კერძოდ, მის
დაკავებას, დაპატიმრებასა და მსაჯავრდებას პოლიციისადმი დაუმორჩილებლობის გამო
დემონსტრაციის დაშლის დროს. მომჩივანი, როგორც ჟურნალისტი/ფოტოგრაფი, აშუქებდა
მაღალი პროფილის დემონსტრაციას ჰელსინკში ევროპა-აზიის შეხვედრების დროს. იგი არ
დაემორჩილა პოლიციის ბრძანებას დაშლის თაობაზე, როდესაც დემონსტრაციამ დაჰკარგა
მშვიდობიანი ხასიათი და გახდა ძალადობრივი. იგი დააკავეს, დააპატიმრეს
ჩვიდმეტნახევარი საათით და გაასამართლეს პოლიციის ბრძანების
დაუმორჩილებლობისათვის. იმ საფუძვლით, რომ მისი ქცევა ჩათვალეს „საპატიებელ
ქცევად“, სისხლისსამართლებრივი სასჯელი არ ყოფილა გამოყენებული.

დიდმა პალატამ ვერ ჰპოვა ამ საქმეში კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა. სასამართლომ
გაითვალისწინა, რომ მის წინააღმდეგ ღონისძიება გამოყენებული იქნა არა ჟურნალისტური
საქმიანობის ხელისშეშლის მიზნით, არამედ პოლიციის კანონიერი და გონივრული
ბრძანების დაუმორჩილებლობის გამო, ვინაიდან არსებობდა საზოგადოებრივი
უსაფრთხოების ხელყოფის დიდი საფრთხე.

პირველ რიგში, სასამართლომ გამოჰყო ორი ცენტრალური და პოტენციურად

კონფლიქტური საჯარო ინტერესი. ერთი მხრივ, მან მიუთითა ჟურნალისტთა მოდარაჯე
ნაგაზის როლის მნიშვნელოვან ასპექტზე, გადაეცათ ინფორმაცია ხალხისათვის
ხელისუფლების ქმედებების შესახე დემონსტრაციის დაშლის დროს, რათა
უზრუნველყოფილიყო ხელისუფლების ანგარიშვალდებულება და, შესაძლებელი
გამხდარიყო საზოგადოების კრიტიკული დაკვირვება ხელისუფლების მიერ
განხორციელებულ ჩარევაზე. მეორე მხრივ, სასამართლომ დაადასტურა, რომ ჟურნალისტთა
„მოვალეობანი და პასუხისმგებლობა“ და პასუხისმგებლიანი ჟურნალისტიკისათვის
დაკისრებული მოვალეობები ისეთი იყო, რომ როდესაც ჟურნალისტი არღვევდა კანონს
თავისი საქმიანობის განხორციელებისას, როგორც ეს ამ საქმეში მოხდა, ეს წარმოადგენდა
ყველაზე უფრო რელევანტურ, თუ გადამწყვეტს არა, გარემოებას ჟურნალისტის საქმიანობაში
ჩარევის აუცილებლობის შეფასებისას კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე.
ჟურნალისტები, პრინციპულად, ვერ გათავისუფლდებოდნენ ვალდებულებისაგან,
დამორჩილებოდნენ სისხლის სამართლის მოთხოვნებს, მხოლოდ იმ საფუძვლით, რომ
კონვენციის მე-10 მუხლი მათ ანიჭებდა საკმაოდ მყარ დაცვას.

დიდმა პალატამ გაითვალისწინა კიდევ ორი გარემოება. იგი არ ატარებდა ტანსაცმელზე ან

სხვაგვარად, ჟურნალისტის მოწმობას (ბაჯს) ისეთი ხილვადი ფორმით, რომ შესაძლებელი
გამხდარიყო მისი როგორ ჟურნალისტის იდენტიფიცირება. გარდა ამისა, მისთვის ცნობილი
იყო დემონსტრაციის დაშლის თაობაზე პოლიციის ბრძანება და მან შეგნებულად გარისკა, არ

419
დამორჩილებოდა ამ ბძანებას, მიუხედავად პოლიციის მხრიდან არაერთი გაფრთხილებისა.
ის იყო ერთადერთი ჟურნალისტი, რომელიც არ დაემორჩილა პოლიციას და საქმის
მასალების მიხედვით, არაფერი მეტყველებდა იმაზე, რომ მას არ შეეძლო დემონსტრაციის
შესახებ რეპორტაჟის გაგრძელება კორდონის გარეთა არეალიდან. მას შეეძლო მოვლენების
გაშუქება კანონის დაურღვევლად. ამის გარდა, მისი მსჯავრდება არ დარჩენილია მის
კრიმინალურ წარსულად და არც სასჯელი ყოფილა მის მიმართ გამოყენებული.

ზემოაღნიშნული საქმისაგან განსხვავებით, ჟურნალისტის სასარგებლოდ გადაწყდა საქმე

Pinto Coelho v. Portugal (no. 2), რომელიც შეეხებოდა ჟურნალისტის მიერ სასამართლო
ხდომის აუდიო ოქმიდან ჩანაწერების გამოქვეყნებას სასამართლოს ნებართვის გარეშე.
ჩანაწერის გამოქვეყნების დროს კოლეგიის სამი მოსამართლისა და მოწმის ხმები შეცვლილი
იქნა. ჩანაწერს თან ახლდა მომჩივანი ჟურნალისტის, რომელიც სპეციალიზებული იყო
სასამართლო საქმეებში, კომენტარი, სადაც იგი მიუთითებდა, რომ ამ საქმეში
მართლმსაჯულება არ განხორციელდა. ჩანაწერის გამოქვეყნების შემდეგ, იმ სასამართლო
პალატის თავმჯდომარემ, რომელმაც საქმე განიხილა, საჩივარი შეიტანა პროკურატურაში.
თუმცა იმ მოსამართლეებს, ვისი ხმებიც შეცვლილი იქნა, საჩივარი არ შეუტანიათ. მომჩივანი
გაასამართლეს საქმის სასამართლო განხილვის სასამართლო პროცესის ჩანაწერის
სასამართლოს ნებართვის გარეშე გამოქვეყნებისათვის და დააკისრეს ჯარიმის გადახდა.

ევროპულმა სასამართლომ განიხილა დაპირისპირებული ინტერესები ერთმანეთთან

მიმართებაში: ერთი მხრივ, პრესის უფლება, საზოგადოებისათვის გადაეცა ინფორმაცია, და,
მეორე მხრივ, მოწმეთა უფლებები და მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელების
ინტერესი.

სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების უმაღლესი

ინსტანციის სასამართლოების მოსაზრებანი იმის თობაზე, თუ რა წნეხისა და ზიანის
გამოწვევა შეეძლო მედიას სამოქალაქო საქმის მხარეებისათვის, ისევე როგორც
ბრალდებულებისათვის, რომელთა უფლებას უდანაშაულობის პრეზუმფციაზე, შეიძლებოდა
გამოსცლოდა ყოველგვარი ნიადაგი. ამის მიუხედავად, არსებობდა რამდენიმე ფაქტორი,
რომელიც ბალანსს ინფორმაციის გადაცემის თავისუფლების სასარგებლოდ ხრიდა.
სასამართლომ გაითვალიწინა, რომ ჩანაწერები გამოქვეყნდა სასამართლოში საქმის
განხილვის დასრულების შემდეგ და მოსამართლეებზე ან საზოგადოებაზე ზეგავლენის
მოხდენა უკვე შეუძლებელი იყო. გრდა ამისა, ხმების შცვლა შეუძლებელს ხდიდა
მოსამართლეებისა და მოწმის იდენტიფიცირებას. ასე, რომ დადგინდა კონვენციის მე-10
მუხლის დარღვევა.

ბოიკოტისაკენ მოწოდებების თავსებადობა კონვენციის მე-10 მუხლთან

420
 505
საქმეში Baldassi and Others v. France სასამართლომ განიხილა, წარმოადგენდა თუ არა
ბოიკოტისაკენ მოწოდება აზრის გამოხატვის ისეთ ფორმას, რომელიც დაცული იყო კონვენციის
მე-10 მუხლით.

საქმე შეეხებოდა პალესტინის საკითხზე იმ აქტივისტების სისხლისსამართლებრივ მსჯავრდებას,

რომლებიც ჩართული იყვნენ საერთაშორისო კამპანიაში „ბოიკოტი, მხილება და სანქციები“.
კამპანია წამოიწყეს პალესტინის არასამთავრობო ორგანიზაციებმა მას შემდეგ, რაც საერთაშორისო
მართლმსაჯულების სასამართლომ გამოაქვეყნა მოსაზრება ისრაელში გამყოფი ბარიერის
უკანონობის თაობაზე, რაც მიზნად ისახავდა ისრაელზე ზეწოლას, რათა ის დამორჩილებოდა
საერთაშორისო სამართლის მოთხოვნებს. მომჩივნები ბრალეულად იქნენ ცნობილი ეკონომიკური
დისკრიმინაციის წაქეზებისათვის პრესის თავისუფლების შესახებ 1981 წლის 29 ივლისის 24(8)
მუხლის საფუძველზე. კერძოდ, მათ ბარალად დაედოთ იმ საქმიანობაში ჩართულობა, რომელიც
ხორციელდებოდა ისრაელის პროდუქციის წინააღმდეგ ბოიკოტის მიზნით. მომჩივნებმა იჩივლეს
კონვენციის მე-7 და მე-10 მუხლების საფუძველზე. მათ ხაზი გაუსვეს, რომ დებულებაში, რომლის
საფუძველზეც ისინი გაასამართლეს, სიტყვებს- “დისკრიმინაციისაკენ წაქეზება“ - ძალზე ზოგადი
შინაარსი გააჩნდა. მათი აზრით, ძალზე ფართო ტერმინი იყო გამოყენებული იმგვარ
ამბივალენტურ კონცეპტში, როგორიც იყო „დისკრიმინაცია“. ეს კი, მათი აზრით, კონვენციის მე-7
მუხლს ეწინააღმდეგებოდა.

ევროპულმა სასამართლომ ვერ ჰპოვა კონვენციის მე-7 მუხლის დარღვევა, მაგრამ დაადგინა, რომ
მე-10 მუხლი დარღვეული იყო. სასამართლოს მანამდე კიდევ ჰქონდა იშვიათი შესაძლებლობა,
გაენიხილა ბოიკოტისაკენ მოწოდების კონვენციის მე-10 მუხლთან შეთავსებადობის საკითხი. ეს
იყო საქმე Willem v. France, 506, რომელიც არაერთხელ მოიხსენია სასამართლომ ამ საქმის
გადაწყვეტილებაში.

მოცემულ საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ პირველად იმსჯელა და

დაადასტურა, რომ ბოიკოტი წარმოადგენდა საპროტესტო აზრის გამოხატვის საშუალებას, თუმცა,
მიუთითა ფარგლებზე, რომელიც არ უნდა ყოფილიყო გადალახული კონვენციის მე-10 მუხლის
საერთო ჩარჩოს გათვალისწინებით.

სასამართლომ მიუთითა შემდეგი:

„ბოიკოტი წარმოადგენს პირველ და ძირითად საშუალებას სახალხო პროტესტის გამოხატვისა.
ბოიკოტისაკენ მოწოდება, რომელიც მიზნად ისახავს საპროტესტო აზრის კომუნიკაციას და
გულისხმობს გარკვეული ქმედებებისაკენ მოწოდებას, პრინციპულად დაცულია კონვენციის მე-10
მუხლით“( § 63).
505
Baldassi and Others v. France, nos. 15271/16 and 6 others, 11 June 2020
506
Willem v. France, no. 10883/05, 16 July 2009.

421
 „თუმცა, ბოიკოტიკსაკენ მოწოდება სპეციფიკური ფორმაა გამოხატვის თავისუფლებისა, ვინაიდან
მასში საპროტესტო აზრის გამოხატვა კომბინირებულია განსხვავებული მოპყრობის წაქეზებასთან,
რაც, განსაზღვრულ გარემოებებში, წარმოადგენს სხვების წინააღმდეგ დისკრიმინაციისკენ
წაქეზებას. დისკრიმინაციისაკენ წაქეზება წარმოადგენს შეუწყნარებლობისაკენ წაქეზების ფორმას,
რომელიც, ძალადობისა და სიძულვილის წაქეზებასთან ერთად, წარმოადგენს იმ ზღვარს,
რომელიც არასდროს უნდა გადაიკვეთოს გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისას (იხ.
მაგ. Perinçek, ზემოთ მითითებული § 240). თუმცა, განსხვავებული მოპყრობის წაქეზება
ყოველთვის როდი წარმოადგენს დისკრიმინაციის წაქეზებას“. (§ 64)

ჩარევის (მომჩივანთა მსჯავრდება) აუცილებლობის შეფასებისას, სასამართლომ გამოიყენა

სამეტაპიანი მიდგომა:

პირველ რიგში, მან გადაწყვიტა, რომ Willem-ის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება, სადაც მან
ვერ ჰპოვა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა, ვერ გამოგებოდა ამ საქმეზე პრეცედენტად, და
აღნიშნა, რომ ბ-ნი Willem პოლიტიკური აზრის გამოხატვის საფუძველზე კი არ დაისაჯა, არამედ
დისკრიმინაციული აქტის წაქეზებისათვის. ამ საქმეში მომჩივანი წარმოადგენდა მერს, რომელმაც, 2002
წელს მინიციპალური საბჭოს შეხვედრაზე, რომელსაც ჟურნალისტებიც ესწრებოდნენ, განაცხადა, რომ
მან მუნიციპალიტეტის სურსათის სამსახურს მოსთხოვა ბოიკოტი გამოეცხადებინათ ისრაელის
საკვები პროდუქტებისათვის ისრაელის პრემიერ მინისტრის მიმართ პროტესტის გამოსახტად
პალესტინელების მიმართ მისი პოლიტიკის გამო. სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოცხადების
მომენტში მომჩივანი ახორციელებდა მერის უფლებამოსილებას, მიუხედავად მისი ვალდებულებისა,
ყოფილიყო ნეიტრალური. მან პირდაპირ განაცხადა თავისი სათქმელი ყოველგვარი წინასწარი
დებატისა თუ ხმის მიცემის გარეშე. შესაბამისად, ვერ დაიჩემებდა, რომ ხელი შეუწყო საჯარო
ინტერესის საკითხზე ღია დისკუსიას.

სასამართლომ გაავლო განსხვავების ხაზი წინამდებარე საქმესა და Willem-ის საქმეს შორის. მომჩივნები
წინამდებარე საქმეზე წარმოადგენდნენ რიგით მოქალაქეებს, რომლებიც არ იყვნენ შეზღუდული
იმგვარი მოვალეობებითა და პასუხისმგებლობით, რომელიც წარმოიშობოდა მერის მანდატიდან და
ვისი გავლენაც მომხმარებლებზე არ იყო შესადარებელი იმ გავლენასთან, რაც შეიძლებოდა მერს თავის
მუნიციპალიტეტში ჰქონოდა. გარდა ამისა, მომჩივნები ნამდვილად ისახავდნენ სუპერმარკეტის
მომხმარებლებს შორის დებატების სტიმულირების მიზანს ბოიკოტისაკენ მოწოდებისას, რასაც მათ
წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნა მოჰყვა.

გაიმეორა რა იმ მიჯნების შესახებ, რომელიც არასდროს უნდა გადაკვეთილიყო გამოხატვის

თავისუფლების განხორციელებისას, სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ მომჩივნები არ იყვნენ დასჯილი
რასისტული, ანტისემიტური განცხადებებისათვის ანდა სიძულვილის გაღვივებისა თუ
ძალადობისაკენ წაქეზებისათვის; არც იმისთვის, რომ თვითონ იყვნენ ჩართული ძალადობის ან ზიანის
მიმყენებელ საქმიანობაში.

422
იმ კანონის ინტერპრეტაციის კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენების გარეშე, რომელსაც მომჩივანთა
მსჯავრდება ემყარებოდა, კერძოდ, „ეკონომიკური დისკრიმინაციისაკენ წაქეზება“, სასამართლომ
შეამოწმა ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებათა დასაბუთებულობა, რომლითაც ისინი
დამნაშავეებად იქნენ ცნობილი. სასამართლომ მიუთითა, რომ ფრანგული სამართალი, როგორადაც იგი
იყო განმარტებული და გამოყენებული მოცემულ საქმეში, კრძალავდა პროდუქტების წინააღმდეგ
ყველანაირ მოწოდებას ბოიკოტისაკენ მათი გეოგრაფიული წარმოშობის მიხედვით, მიუხედავად
ბოიკოტის საფუძვლებისა და მოწოდებასთან დაკავშირებული გარემოებებისა.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა მსჯავრდების სამართლებრივი

საფუძვლების განხილვისას არ გადმოსცეს კონკრეტული მიზეზები, რომლებიც სასიცოცხლოდ
მნიშვნელოვანი იქნებოდა ისეთ მიმართებებში, რომლისთვისაც კონვენცია გამოხატვის თავისუფლების
დაცვის მაღალ ხარისხს მოითხოვდა. მართლაც, ერთი მხრივ, მომჩივანთა მოქმედებები და
განცხადებები შეეხებოდა საჯარო ინტერესის საგანს, კერძოდ, ისრაელის სახელმწიფოს ქმედებების
საერთაშორისო სამართალთან შესაბამისობას და ადამიანის უფლებათა ვითარებას პალესტინის
ოკუპირებულ ტერიტორიებზე, რაც იმ პერიოდში წარმოადგენდა საჯარო განხლვის საგანს
საფრანგეთში და მთელ საერთაშორისო საზოგადოებაში. მეორე მხრივ, ქმედებაც და განცხადებებიც
თავსდებოდა პოლიტიკური თუ საბრძოლო გამოხატვის ფარგლებში.

სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივანთა მსჯავრდება არ ეყრდნობოდა შესაბამის და საკმარის

საფუძვლებს, რომელიც მე-10 მუხლის პრინციპებთან შესაბამისობას და ფაქტების ადეკვატურ
შეფასებას ეფუძნებოდა. სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-10 მუხლი დარღვეული იყო.

პოლიტიკური პარტიის გამოხატვის თავისუფლება არჩევნებისა და რეფერენდუმის

კონტექსტში

საქმე Magyar Kétfarkú Kutya Párt v. Hungary 507 შეეხებოდა პოლიტიკური პარტიებისათვის
დაწესებული გამოხატვის თავისუფლების იმ შეზღუდვების განჭვრეტადობას, რომელიც შეეხებოდა
არჩევნებისა და რეფერენდუმის კონტექსტს.

2016 წელს უნგრეთში ჩატარდა რეფერენდუმი ევროპის კავშირის საკითხზე. მომჩივანმა პოლიტიკურმა
პარტიამ ამომრჩევლებისთვის ხელმისაწვდომი გახადა მობილური ტელეფონის აპლიკაცია, რომელიც
იძლეოდა იმის შესაძლებლობას, რომ ანონიმურად მოეხდინათ თავიანთი კენჭისყრის დოკუმენტების -
ბიულეტენების - ფოტოგადაღება და სხვებისთვის გაზიარება. კერძო ინდივიდის საჩივრის
საფუძველზე, არჩევნების ეროვნულმა კომისიამ მომჩივანი პარტია დააჯარიმა არჩევნების
სამართლიანობისა და ფარულობის პრინციპების, ასევე, იმ პრინციპის დარღვევისათვის, რომელიც
გულისხმობს „უფლებათა განხორციელებას მათი განზრახულობების/მიზნების შესაბამისად“ (“exercise
of rights in accordance with their purpose”.)

507
Magyar Kétfarkú Kutya Párt v. Hungary [GC], no. 201/17, 20 January 2020

423
ეროვნულმა სასამართლომ ( Kúria) ძალაში დატოვა საარჩევნო კომისიის გადაწყვეტილება ამ
უკანასკნელი პრინციპის მიმართ, მაგრამ უარყო მისი დასკვნა ფარული ხმის მიცემისა და
რეფერენდუმის სამართლიანობის თაობაზე. მომჩივანი პარტიის საკონსტიტუციო საჩივარი
მიჩნეულ იქნა დაუშვებლად.

დიდმა პალატამ საქმე განიხილა შემზღუდველი ღონისძიების მართლზომიერების ჭრილში

კონვენციის მე-10 მუხლის გაგებით. მან დასკვნა, რომ კანონმდებლობის დებულება იმის
თაობაზე, რომ „უფლებათა განხორციელება უნდა მომხდარიყო მათი მიზნების შესაბამისად“, არ
იყო საკმარისი სიცხადით ჩამოყალიბებული, იმისათვის, რათა გამოერიცხა ყოველგვარი
თვითნებობა და საშუალება მიეცა მომჩივანი პარტიისათვის, შესაბამისად დაერეგულირებინა
თავისი საქმიანობა. ამგვარად, სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა.

გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც მან დაადგინა სასამართლოს მხრიდან საქმის

გულდასმით განხილვის ფარგლები იმ შეზღუდვების მიმართ, რომლებიც გამოყენებულ იქნა
პოლიტიკური პარტიების მიმართ საარჩევნო კონტექსტში; კერძოდ, განჭვრეტადობის ის ხარისხი, რაც
მოეთხოვებოდა შეზღუდვის დამდგენ სამართლებრივ ნორმას.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ პოლიტიკური პარტიების გამოხატვის თავისუფლებაზე დაწესებული

შეზღუდვები საარჩევნო კონტექსტში, სკურპულოზურ ზედამხედველობას ექვემდებარებოდა.
ასეთივე მიდგომა, გამოიყენებოდა, mutatis mutandis, რეფერენდუმის კონტექსტში, რომელიც
მიზნად ისახავდა ელექტორატის ნების იდენტიფიცირებას საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვან
საკითხზე. ამგვარი ზედმიწევნითი შემოწმება ბუნებრივად ვრცელდებოდა იმის შეფასებაზეც, იყო
თუ არა სამართლებრივი ბაზა, რომლის საფუძველზეც მოხდა პოლიტიკური პარტიის გამოხატვის
თავისუფლების შეზღუდვა, საკმარისად ცხადი და განჭვრეტადი, რათა მას გამოერიცხა მისი
თვითნებური გამოყენება. დემოკრატიული პოლიტიკური პარტიების დაცვა ხელისუფლების
მხრიდან თვითნებური ჩარევისაგან ემსახურებოდა საკუთრივ დემოკრატიას, რამდენდაც
საარჩევნო კონტექსტში ნებისმიერ შეზღუდვას გამოხატვის თავისუფლებისა, რომელიც
ხორციელდებოდა არასაკმარისად განჭვრეტადი სამართლებრივი ბაზის საფუძველზე, შეეძლო
ზიანი მიაყენებინა ღია პოლიტიკური დებატების, ხმის მიცემის პროცესის ლეგიტიმურობისა და
მისი შედეგებისათვის, ასევე, მოქლაქეთა ნდობისათვის დემოკრატიული ინსტიტუტებისადმი და
მათი რწმენისათვის, რომ ისინი სამართლის უზენაესობის დაცვით საქმიანობდნენ.

წინამდებრე საქმეში სასამართლომ მიუთითა,რომ მომჩივანი პარტია მხოლოდ იმას კი არ

ეძიებდა, რომ უზრუნველეყო ერთგვარი ფორუმი ამომრჩევლებისათვის, სადაც ისინი თავიანთ
აზრებსა და დამოკიდებულებებს გამოხატავდნენ, არამედ მოეხდინათ პოლიტიკური გზავნილის
გადაცემა რეფერენდუმის საკითხზე. შესაბამისად, სახეზე იყო მის გამოხატვის თავისუფლებაში
ჩარევა ორივე ასპექტში- ფორუმის უზრუნველყოფაში და ინფორმაციისა და იდეების გადაცემაში.

424
სასამართლოს პოზიციით, მთავარ საკითხს წარმოადგენდა შემდეგი: იცოდა თუ არა, ანდა, უნდა
სცოდნოდა თუ არა, საჭიროების შემთხვევაში თუნდაც სამართლებრივი დახმარების გზით,
პოლიტიკურ პარტიას, რომ მისი ქცევა დაარღვევდა საარჩევნო კანონმდებლობას, იმგვარ
პირობებში, როდესაც არ არსებობდა საარჩევნო კანონმდებლობის დამავალდებულებელი
დებულება, რომელიც ექსპლიციტურად დაარეგულურებდა საარჩევნო ბიულეტენების
ფოტოგადაღებისა და გავრცელების მიზნით მათი ანონიმური ატვირთვის საკითხს მობილური
ტელეფონების აპლიკაციის მეშვეობით ხმის მიცემის მიმდინარეობის პერიოდში.

სასამართლომ მიუთითა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომაც მიუთითა ბუნდოვანებასა და

განუსაზღვრელობაზე პრინციპისა, რომ „უფლებათა განხორციელება მათი მიზნების შესაბამისად
უნდა მოხდეს“, რომელსაც ხელისუფლება დაეყრდნო. რელევანტური კანონმდებლობა არ
აკონკრეტებდა, თუ რას წარმოადგენდა ამ პრინციპის დარღვევა, არ ადგენდა რაიმე
კრიტერიუმებს, რომლებიც გამოყენებული იქნებოდა იმის დადგენისას, თუ როგორი ვითარება
ჩაითვლებოდა ასეთად, არ მიუთითებდა შესაბამის მაგალითებს. შესაბამისი საკანონმდებლო
ჩარჩო საარჩევნო ორგანოებსა და სასამართლოებს ფართო მიხედულებას ანიჭებდა ნორმების
განმარტებისა და გამოყენების საკითხში.
მართალია, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაავიწროვა ამ პრინციპის შინაარსი და მასში
მოიაზრა ხმის მიცემასთან დაკავშირებული მხოლოდ ისეთი ქმედებები, რომლებიც „ნეგატიურ
შედეგებს“ უკავშირდებოდა, თუმცა, გაურკვეველი რჩებოდა, „ნეგატიური შედეგი“ რეალური
უნდა ყოფილიყო, თუ მასში პოტენციური შედეგიც იგულისხმებოდა. ეს საკითხი საგულისხმო
იყო იმ თვალსაზრისითაც, რომ როგორც საკუთრივ ეროვნულმა სასამართლომ დაადასტურა,
მომჩივან პარტიას არ ჰქონდა დარღვეული რეფერენდუმის ჩატარების სამართლიანობისა და ხმის
მიცემის ფარულობის პრინციპები.

გაითვალისწინა რა არჩევნებისა და რეფერენდუმის კონტექსტში პოლიტიკური პარტიის

გამოხატვის თავისუფლების შემზღუდველი კანონის განჭვრეტადობის დიდი მნიშვნელობა,
სასამართლომ დაადგინა, რომ სამართლებრივი დებულებების პოტენციური შედეგების მიმართ
მნიშვნელოვანმა განუსაზღვრელობამ გადააჭარბა იმ ზღვარს, რაც შეიძლებოდა მისაღები
ყოფილიყო კონვენციის მე-10 (§ 2 ) მუხლის საფუძველზე.

პარლამენტის წევრის გამოხატვის თავისუფლება

508
საქმეში Selahattin Demirtaş v. Turkey სასამართლომ განიხილა პარლამენტის
ოპოზიციური პარტიის წევრის მიერ იმუნიტეტის დაკარგვა და მისი გახანგრძლივებული წინასწარი
პატიმრობა, რომელიც წარმოადგენდა მისი პოლიტიკური გამოსვლის შედეგს.
508
Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) [GC], no. 14305/17, 22 December 2020.

425
მომჩივანი იყო თურქეთის პარლამენტის არჩეული წევრი და თანათავმჯდომარე სახალხო
დემოკრატიული პარტიისა, რომელიც წარმოადგენდა მემერცხენე პრო-ქურთულ პოლიტიკურ
პარტიას. 2016 წლის 20 მაისს მიღებულ იქნა კონსტიტუციური შესწორება, რომლის მიხედვით,
საპარლამენტო იმუნიტეტი პარლამენტის წევრს მოეხსნებოდა ყველა შემთხვევაში, თუ მოთხოვნა
მისთვის იმუნიტეტის მოხსნის თაობაზე ეროვნულ ასამბლეაში გადაცემული იყო ამ კონსტიტიუციური
შესწორების განხორციელებამდე. ამ რეფორმის განხორციელებას ბიძგი მისცა სირიაში მომხდარმა
შეტაკებებმა დაეშებსა (არაბებს) და ქურთისტანის მუშათა პარტიასთან (PKK) დკავშირებულ ძალებს
შორის, ასევე, თურქეთში ძალადობის სერიოზულმა ფაქტებმა 2014 და 2015 წლებში, მაშ შემდეგ, რაც
ჩაიშალა მოლაპარაკებები „ქურთული“ საკითხის მოგვარების შესახებ.

მომჩივანი, რომელიც აქტიურად იყო ჩაბმული ამ პროცესში თავისი გამოსვლებითა და განცხადებებით,

იყო ერთ-ერთი 154 პარლამენტის წევრიდან, რომლებიც დაზიანდნენ კონსტიტუციურ შესწორების
ამოქმედების შედეგად. 2016 წლის ნოემბერში იგი დააკავეს შეიარაღებული ტერორისტული
ორგანიზაციის წევრობისა და დანაშაულისაკენ სხვა პირთა წაქეზების ეჭვის საფუძველზე.
დამატებითი გამოძიების განმავლობაში იგი იმყოფებოდა პატიმრობაში საქმის სასამართლო განხილვის
მოლოდინში. მისი საპარლამენტო მანდატი ამოიწურა 2018 წლის ივნისში.

დიდმა პალატამ დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა.

ეს გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია იმით, რომ სასამართლომ განიხილა კონსტიტუციური

შესწორების შეთავსებადობა კონვენცის მე-10 მუხლით მოთხოვნილ განჭვრეტადობასთან და
გარკვევით ახსნა, რა გავლენას იქონიებდა მე-10 მუხლის დარღვევა კონვენციის პირველი ოქმის მესამე
მუხლის საფუძველზე წარდგენილი საჩივრის განხილვაზე.

კერძოდ:
1. სასამართლომ განმარტა: როდესაც სახელმწიფო უზრუნველყოფდა საპარლამენტო
იმუნიტეტს სისხლისსამართლებრივი დევნისა და თავისუფლების აღკვეთისაგან, შიდა
სასამართლოებს უნდა შეემოწმებინათ, გააჩნდა თუ არა შესაბამისი პარლამენტის წევრს
იმუნიტეტი იმგვარი აქტების მიმართ, რომელთა ჩადენაშიც წარედგინა ბრალი. როდესაც
ბრალდება/წინასწარი პატიმრობა დაკავშირებული იყო სიტყვასთან, შიდა სასამართლოების
ამოცანას წარმოადგენდა იმის განსაზღვრა, ხომ არ იყო ეს სიტყვა დაცული პარლამენტის წევრის
პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების (“non-liability”) პრინციპით (იგულისხმება პარლამენტის
წევრის ინდემნიტეტი, დაზუსტება ჩემია ე.გ.). სასამართლომ მიუთითა, რომ მოცემულ საქმეში
შიდა სასამართლოებმა ვერ მოახერხეს ამ პროცედურული ვალდებულების შესრულება, რომელიც
წარმოიშობოდა როგორც მე-10 მუხლის, ისე, 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის საფუძველზე.

2. ევროპულმა სასამართლომ მთლიანად გაიზიარა ვენეციის კომისიის მოსაზრება, რომ

კონსტიტუციური შესწორება პირდაპირ გამიზნული იყო პარლამენტის წევრების,
განსაკუთრებით, ოპოზიციის წარმომადგენლების განცხადებებზე და წარმოადგენდა
„კონსტიტუციური შესწორების პროცედურის“ ბოროტად გამოყენებას. პარლამენტის წევრებს არ

426
შეიძლება ჰქონოდათ გონივრული მოლოდინი, რომ ამგვარი პროცდურა მათი უფლებამოსილების
ვადაში იქნებოდა ამოქმედებული. შესაბამისად, გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევა ამიტომ ვერ
იქნებოდა განჭვრეტადი. შესაბამისად, სახეზე იყო კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა.

3. სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა პარლამენტის წევრის (განსაკუთრებით კი -ოპოზიციის

წარმომადგელის) გამოხატვის თავისუფლების იმგვარ მნიშვნელობაზე, რომ როდესაც
პარლამენტის წევრის დაპატიმრება შეუთავსებელი იყო მე-10 მუხლთან, ასევე მიჩნეული უნდა
ყოფილიყო 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის (არჩევის უფლება) დარღვევაც.

განსასჯელის გამოხატვის თავისუფლება სასამართლო პროცესზე თავდაცვის დროს

საქმეში Miljević v. Croatia 509 სასამართლომ განიხილა განსასჯელის დიფამაციისათვის მსაჯავრდება

იმ განცხადებების საფუძველზე, რომელიც გაკეთებული იქნა სისხლისსამართლებრივი პროცესის
მიმდინარეობისას ისეთი პირის მისამართით, რომელიც არ იყო ამ პროცესის მონაწილე.

მომჩივანმა, ომის დანაშაულის ბრალებით მისი საქმის სასამართლო განხილვისას, გააკეთა

განცხადებები თავის დასაცავად. კერძოდ, მან ბრალი დასდო I.P.-ს (რომელიც არ წარმოადგენდა
პროცესის მონაწილეს) მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნის წაქეზებაში, მოწმეთა
მოსყიდვის/შეგულიანებისა და კრიმინალური უწყებისათვის ინსტრუქციის მიცემაში მისი დამნაშავედ
ცნობის მიზნით. მომჩივანი გამართლდა ომის დანაშაულის ჩადენაში, მაგრამ, მოგვიანებით, იგი
დამნაშავედ ცნეს სისხლისსამართლებრივი დიფამაციის პროცესის შედეგად, რომელიც მის წინააღმდეგ
წამოიწყო I.P.-მ მის წინააღმდეგ თქმული განცხადებების გამო.

სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა.

გადაწყვეტილება იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ სასამართლოს პირველად მიეცა შესაძლებლობა

დაებალანსებინა სისხლის სამართლის პროცესის დროს ბრალდებულის გამოხატვის თავისუფლება
(მე-10 მუხლი) რეპუტაციის დაცვის უფლებასთან მიმართებაში (მე-8 მუხლი) სრულიად ახლებურ
კონტექსტში, როდესაც დიფამაციური განცხადებები გაკეთებული იქნა მესამე მხარის მისამართით,
რომელსაც არ გააჩნდა რაიმე ფორმალური როლი შესაბამის პროცესში (შეადარეთ წინა საქმეებს, სადაც
მსაჯულის დიფამაციური განცხადებები მიმართული იყო მოსამართლის ან პროკურორის წინააღმდეგ

509
Miljević v. Croatia, no. 68317/13, 25 June 2020.

427
 511
(მაგალითად, Lešník v. Slovakia,510 Skałka v. Poland ) , ანდა სადაც დამცველი ადვოკატი აკეთებდა
ამგვარ განცხადებებს მოსამართლეების, პროკურორების, მოწმეებისა თუ პოლიციის ოფიცრების
512 513
წინააღმდეგ (მაგალითად, Nikula v. Finland , Kyprianou v. Cyprus ).

სასამართლომ მიუთითა, რომ მე-8 და მე-10 მუხლები, ჩვეულებრივ, ერთგვაროვანი დაცვით

სარგებლობდა იმისათვის, რათა საჩივრის შედეგი არ ყოფილიყო ცვლადი იმისდა მიხედვით, იგი მე-8
მუხლის საფუძველზე იყო წარდგენილი პირის მიერ, რომელიც შეურაცხმყოფელი განცხადებებით
დაზარალდა, თუ მე-10 მუხლის საფუძველზე - სადავო განცხადებების ავტორის მიერ. თუმცა, ისეთ
შემთხვევებში, როდესაც გამოხატვის თავისუფლება სამართლიანი განხილვის შესახებ ბრალდებულის
უფლების კონტექსტში - კონვენციის მე-6 მუხლის საფუძველზე - უნდა გააზრებულიყო, ასეთ დროს,
შიდა ხელისუფლებისათვის კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე გადაცემული შეფასების
თავისუფლების ფარგლები მნიშვნელოვნად ვიწროვდებოდა. მნიშვნელოანია, რომ სასამართლომ
დაადგინა შემდეგი პრინციპები ამგვარ კონტექსტში კონკურენტი ინტერესების დაბალანსებისათვის:

კერძოდ, სასამართლოს აზრით, ბრალდებულის გამოხატვის თავისუფლებისა და სისხლის სამართლის

მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელების ინტერესების გათვალისწინებით, პრიორიტეტი უნდა
მიეცათ ბრალდებულის შესაძლებლობისათვის, ესაუბრა თავისუფლად, იმის შიშისაგან
დამოუკიდებლად, რომ მის წინააღმდეგ აღიძვრებოდა დიფამაციის სარჩელი იმ განცხადებებისა თუ
არგუმენტებისათვის, რომელიც მან პროცესში თავის დაცვის მიზნით გააკეთა.

მეორე მხრივ, რაც უფრო დაშორებული იყო მისი განცხადებები მისი საქმისა და დავის საგნისაგან, და
შეიცავდა არარელევანტურ, ანდა უმიზეზო თავდასხმებს პროცესის მონაწილეებისა თუ მესამე
პირების მისამართით, მით უფრო ლეგიტიმური ხდებოდა მისი გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა
იმის გათვალისწინებით, რომ იმავდროულად, არსებობდა მესამე პირთა უფლება კონვენციის მე-8
მუხლის საფუძველზე.

სასამართლომ ხახი გაუსვა, რომ ბრალდებულის განცხადებები და არგუმენტები დაცული იყო

იმდენად, რამდენადაც ისინი არ წამოდგენდა წინასწარ განზრახულ ბოროტ თავდახმას პროცესის
მონაწილის ან მესამე მხარის მიმართ. როგორც სასამართლოს იურისპრუდენციიდან
გამომდინარეობდა, განსასჯელის გამოხატვის თავსუფლება არსებობდა იმ ფარგლებში, როდესაც
ის არ აკეთებდა იმგვარ განცხადებებს, რომლებიც წინასწარ განზრახულად წარმოშობდა ყალბ
ეჭვებს პროცესის მონაწილე მხარის ან მესამე პირის დანაშაულებრივი საქციელის თაობაზე.
პრაქტიკაში, როდესაც სასამართლო ამის შეფასებას ახორციელებდა, იგი მნიშვნელოვნად
510
Lešník v. Slovakia, no. 35640/97, ECHR 2003-IV.

511
Skałka v. Poland, no. 43425/98, 27 May 2003.
512
Nikula v. Finland, no. 31611/96, 21 March 2002.

513
Kyprianou v. Cyprus [GC], no. 73797/01, ECHR 2005-XIII.

428
მიიჩნევდა იმის შემოწმებას, თუ რამდენად სერიოზულ შედეგებს გამოიწვევდა ეს განცხადებები იმ
პირისათვის, რომელსაც ეს განცადებები შეეხებოდა. .. რაც უფრო მძიმე იყო ასეთი შედეგები, მით
უფრო მეტი სოლიდური ფაქტობრივი საფუძველი უნდა ყოფილიყო წარმოდგენილი ამ
განცხადებებისათვის.

გამოიყენა რა ეს პრინციპები წინამდებარე საქმეში, სასამართლომ მიიჩნია, რომ შიდა

ხელისუფლებამ ვერ შეძლო სამართლიანი ბალანსის მიღწევა დაპირისპირებულ ინტერესებს
შორის შემდეგი მიზეზებით:

პირველ რიგში, სასამართლომ განიხილა რა სადავო განცხადებების ბუნება და კონტექსტი, მიიჩნია,

რომ მომჩივნის დაცვას სავსებით საკმარისი რელევანტური ტვირთი დაეკისრა სისხლის
სამართლის საქმის განხილვის განმავლობაში და ამიტომ დაიმსახურა მაღალი დაცვის ხარისხი
კონვენციის საფუძველზე. თუკი მომჩივანი წარმატებას მიაღწევდა თავისი არგუმენტების
მეშვეობით საქმის განმხილველი სასამართლოს დარწმუნებაში, ეს სერიოზული ეჭვის ქვეშ
დააყენებდა მოწმეთა ჩვენებების სიმყარესსა და სანდოობას, მათ შორის, დევნის წამოწყების
ბუნებისა და ისტორიის თაობაზე. პრინციპულად, განსასჯელს უნდა ჰქონოდა შესაძლებლობა,
თავისუფლად ელაპარაკა თავისი შთაბეჭდილების შესახებ მოწმეთა შესაძლო მოსყიდვისა თუ მის
წინააღმდეგ დევნის უკანონო მოტივის თაობაზე იმ შიშის გარეშე, რომ ამას მის წინააღმდეგ
დიფამაციის სარჩელი მოჰყვებოდა. უფრო მეტიც, I.P., რომელიც იყო კარგად ცნობილი საჯარო
ფიგურა, და ომის დროს ჩადენილ დანაშაულთა დევნის აქტივისტი, საჯარო არენაზე გამოჩნდა
სწორედ ამ საკითხებთან დაკავშირებით, და ამიტომ, მას, კერძო პირებთან შედარებით,
პრინციპულად მოეთხოვებოდა ეჩვენებინა მისაღები კრიტიკისადმი მაღალი ხარისხის
ტოლერანტულობა.

მეორე, შესაბამისმა გარემოებებმა სასამართლოს არ მისცა შესაძლებლობა დაესკვნა, რომ

მომჩივნის ბრალდებას I.P.-ს მისამართით აკლდა ფაქტობრივი საფუძველი. I.P. ესწრებოდა
სასამართლო სხდომებს და დაუშვა, რომ შეხვედროდა ზოგიერთ მოწმეს, მათ შორის იმ მოწმეს,
რომელმაც სისხლისსამართლებრივი საჩივარი შეიტანა მომჩივნის წინააღმდეგ ომის დანაშაულის
ბრალდებით; უფრო მეტიც. I.P.-მ სატელევიზიო შოუს რედაქტორს რჩევა-დარიგეებები მისცა
ხორვატიაში ომის თაობაზე რეპორტაჟების მომზადებისას, მიუხედავად იმისა, რომ ის არ იყო
ჩართული მომჩივნის შესახებ სამაუწყებლო გადაცემაში. ევროპული სასამართლოს აზრით,
ეროვნულმა სასამართლოებმა ვერ შეძლეს ამ ფაქტობრივი საფუძვლების მხედველობაში მიღება.

მესამე, სასამართლომ განიხილა სადავო განცხადებების შესაძლო შედეგები I.P. -თვის და

დაადგინა, რომ ისინი საკმაოდ შეზღუდული იყო. მართალია, მომჩივანმა მას ბრალი დასდო მოწმეთა
მოსყიდვაში, რაც ეროვნული სამართლით დასჯად ქმედებას წარმოადგენდა , მაგრამ ისიც ფაქტი იყო,
რომ კომპეტენტურ ხელისუფლებას არასდროს ჰქონდა მის წინააღმდეგ დევნა წამოწყებული
სავარაუდო სამართალდაღვევის გამოსაძიებლად. მართალია, სადავო განცხადებები ექსცესიური
იყო, მაგრამ ისინი არ წარმოადგენდა ბოროტ და უმიზეზო თავდასმას. უფრო მეტიც, არ
არსებობდა არავითარი მტკიცებულება, რომ I.P.-მ სატანჯველი განიცადა ან ობიექტურად

429
შესაძლებელი იყო რომ დატანჯულიყო ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული ან სხვაგვარი სერიოზული
ან ხანგრძლივი შედეგებით.

მეოთხე, სანქციის სიმკაცრის გათვალისწინებით, სასამართლომ აღნიშნა, რომ მიუხედავად

მომჩივნისათვის შიდა სამართლით დასაშვები მინიმალური ოდენობის ჯარიმის გადახდის
ვალდებულების დაკისრებისა, სანქცია, ყველა შემთხვევაში მაინც სისხლისსამართლებრივ
მსჯავრდებას გულისხმობდა, რაც ამგვარ კონტექსტში მხოლოდ საგამონაკლისო გარემოებებში
შეიძლებოდა აღიარებული ყოფილიყო აუცილებლად დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

გამოხატვის თავისუფლება ინტერნეტით და ინტერნეტისადმი ხელმისაწვდომობა

საქმე Ahmet Yildirim v. Turkey514 შეეხებოდა შიდა სასამართლოს მიერ გუგლის იმ გვერდის
ბლოკირებას, რომელზედაც ქვეყნდებოდა თურქეთის ყოფილი პრეზიდენტის ხსოვნისათვის
შეურაცხმყოფელი კომენტარი. ამ გადაწყვეტილებას შედეგად მოჰყვა ყველა სხვა გვერდის
დაბლოკვა, რომელსაც ეს სერვისი ურუნველყოფდა. მომჩივანმა მიუთითა, რომ ამ
ღონისძიების გამო, მას დაეკარგა ხელმისაწვდომობა საკუთარ ვებგვერდზე, რომელიც
არავითარ კავშირში არ იყო გატარებული ღონისძიების მიზნებთან. სასამართლომ დაადგინა
მე-10 მუხლის დარღვევა რამდენადაც მიიჩნია, რომ ღონისძიების შედეგები იყო
თვითნებური, ხოლო სასამართლო კონტროლი ვებგვერდების ბლოკირებაზე არასკმარისი
იყო თვითნებობისა და უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების თავიდან ასაცილებლად.
სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ ინტერნეტი ახლა წარმოადგენდა გამოხატვისა და
ინფორმაციის თავისუფლების ერთ-ერთ პრინციპულ საშუალებას. სასამართლომ მიუთითა,
რომ ინფორმაციის წყაროების შეზღუდვა მხოლოდ მაშინ იქნებოდა კონვენციასთან
შეთავსებადი, თუკი იარსებებდა მკაცრი სამართლებრივი ჩარჩო, რომლითაც
დარეგულირებული იქნებოდა ამგვარი აკრძალვების ფარგლები და რომელიც იქნებოდა
აღჭურვილი სასამართლო კონტროლის ეფექტიანი გარანტიით თითნებობის თავიდან
აცილების უზრუნველყოფისათვის.

საქმეში Delfi A.S. v. Estonia 515, მომჩივანი კომპანია Delfi წარმოადგენდა ახალი ამბების ერთ-
ერთი ყველაზე უფრო მძლავრი ინტერნეტგვერდის მფლობელს მთელ ქვეყანაში. მან
გამოაქვეყნა სტატია გადამზიდი კომპანიის შესახებ, რომელმაც შეცვალა თავისი
მარშრუტი...It published an article concerning a ferry company which had changed its route causing
ice to break where cheaper and faster connections by ice roads were planned. სტატიას მოჰყვა
ძალიან ბევრი შეურაცხმყოფელი და მუქარის შემცველი პოსტი გადამზიდი კომპანიისა და
მისი მესაკუთრეების მიმართ. კომპანია Delfi-ის წინააღმდეგ ჩივილის შედეგად წარმატებით

514
Ahmet Yildirim v. Turkey, [GC], no 3111/10, 18 March 2013;
515
Delfi A.S. v. Estonia, no. 64569/09, 16 June 2015;

430
იქნა მიაღწეული ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომლითაც დადგინდა, რომ
გამოქვეყნებული გამონათქვამები იყო დიფამაციური ხასიათისა და რომ Delfi იყო მასზე
პასუხისმგებელი. დაეყრდნო რა კონვენციის მე-10 მუხლს, Delfi-მ იჩივლა სტრასბურგის
სასამართლოში და მიუთითა, რომ ესტონეთის სამოქალაქო სასამართლომ, ფაქტობრივად,
მას პასუხისმგებლობა დააკისრა მისი მკითხველების მიერ დაწერილი კომენტარისათვის.
დიდმა პალატამ ჯერ იმსჯელა გამოქვეყნებული კომენტარების შინასრსის თაობაზე და
დაადგინა, რომ შეურაცხმყოფელი კომენტარები, რაც განთავსდა Delfi-ის ახალი ამბების
პორტალზე, წარმოადგენდა ზოგ შემთხვევაში- სიძულვილის ენას, ხოლო ზოგ შმთხვევაში -
ძალადობისაკენ წაქეზებას, რაც არ სარგებლობდა მე-10 მუხლის დაცვით და ამიტომ, მათი
ავტორების გამოხატვის თავისუფლება არ წარმოადგენდა ამ საქმეში გადასაჭრელ საკითხს.
შემდეგ სასამართლო გაარკვია, იყო თუ არა Delfi პასუხისმგებელი ამ კონტენტის
გამოქვეყნებისათვის და თავიდანვე უნდა ეთქვა თუ არა უარი მათ გამოქვეყნებაზე. ამასთან
დაკავშირებით, სასამართლომ მიუთითა, რომ Delfi-ს გააჩნდა საკმარისი კონტროლი მთელს
პორტალზე იმისათვის, რათა ემართა იგი იმაზე უფრო არსებითად, კონტენტის მიხედვით,
ვიდრე იმ ჩარჩოებში, რაც გულისხმობდა მხოლოდ პასიურ, წმინდა ტექნიკური სერვიზ-
პროვაიდერის მხრიდან მართვას. გარდა ამისა, Delfi-ის მიერ გადადგმული ნაბიჯები, რაც
გამოიხატა უკვე გამოქვეყნებული დიფამაციური კომენტარების ვებგვერდიდან მოხსნით, არ
იყო საკმარისი. სასამართლომ დაადგინა, რომ ესტონეთის სასამართლოების დასკვნები Delfi-
ს პასუხისმგებლობის თაობაზე წარმოადგენდა პორტალის გამოხატვის თავისუფლების
გამართლებულ და პროპორციულ შეზღუდვას. ამიტომ, კონვენციის მე-10 მუხლი
დარღვეული არ იყო.

516
საქმე Cengiz and Others v. Turkey
შეეხებოდა YouTube -ისადმი ხელმისაწვდომობის
დაბლოკვას მისი მომხმარებლებისათვის ათათურქის ხსოვნისადმი
შეურაცხმყოფელი ვიდეოების გამო და „მსხვერპლის“ სტატუსს. მომჩივნები იყვნენ
სამართლის პროფესორები. ისინი იყვნენ YouTube -ის აქტიური მომხმარებლები და
გააჩნდათ თავიანთი ანგარიში, რაც უზრუნველყოფდა მისდამი ხელმისაწვდომობას,
ინფორმაციისა და ვიდეომასალის გადმოტვირთვას და სხვისთვის გაზიარებას
პროფესიული მიზნებისათვის. ზოგიერთმა მათგანმა YouTube -ზე გამოაქვეყნა
ვიდეოები, რომლებიც შეეხებოდა მათ აკადემიურ ნაშრომებს. მათ ეცნობათ
სასამართლოს გადაწყვეტილების თაობაზე, რომელიც ითვალისწინებდა YouTube -
ისადმი ხელმისაწვდომობის სრულ დაბლოკვას. მომჩივნებმა მიითითეს, რომ ეს
წარმოადგენდა ინფორმაციის თავისუფლად მიღებისა და გადაცემის უფლების
დაღვევას.

შიდა სასამართლოების გადაწყვეტილება ეფუძნებოდა მათ დასკვნებს იმის თაობაზე,

რომ YouTube -ის ინტერნეტ ქსელში ატვირთული ზოგიერთი ვიდეომასალა
შეურაცხმყოფელი იყო ათათურქის ხსოვნისადმი და ამიტომ წარმოადგენდა შიდა
კანონმდებლობის დარღვევას.

516
Cengiz and Others v. Turkey, nos. 48226/10 and 14027/11, 01 December 2015;

431
ევროპულმა სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ YouTube წარმოადგენდა ერთადერთ
პლატფორმას სპეციფიკური ინტერესის საკითხებზე, განსაკუთრებით, პოლიტიკურ
და სოციალურ საკითხებზე, ინფორმაციის გადასაცემად და მოქალაქეთა
ჟურნალიზმის გამოჩენისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ შიდა სასამართლოების
გადაწყვეტილება არ იყო პირდაპირ მიმართული მომჩივნების წინააღმდეგ, მან
ნეგატიური გავლენა მოახდინა ინფორმაციისა და იდეების მიღებისა და
გავრცელების თავისუფლებაზე საკმაოდ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში.

სასამართლომ ხაზი გაუსვა YouTube -ის, როგორც ინფორმაციისა და იდეების

მიღებისა და გავრცელების საშუალების - მნიშვნელობას, მათ შორის საკითხებზე,
რომლებსაც არ შეხებოდა ტრადიციული მედია. სასამართლომ დაადგინა, რომ
სადავო გადაწყვეტილება იმას გულისხმობდა, რომ მომჩივნებს ხელთ არ გააჩნდათ
ვიდეომასალების ხელმისაწვდომობის, გაზიარებისა და კომუნიკაციის
ეკვივალენტური საშუალებები, რასაც შემხებლობა გააჩნდა მათ აკადემიურ
საქმიანობასთან და სწავლების პროცესთან. ამიტომ, მომჩივნების საჩივარი ვერ
ჩაითვლებოდა ისეთად, რომელიც მხოლოდ აბსტრაქტულად აპროტესტებდა სადავო
გადაწყვეტილების კანონიერებას.

ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა მე-10 მუხლის დარღვევა და მიუთითა, რომ

კანონის დებულება, რომლის საფუძველზეც განხორციელდა ჩარევა, არ
აკმაყოფილებდა კანონიერების მოთხოვნას კონვენციის გაგებით და არ
უზრუნველყოფდა დაცვის საკმარის გარანტიებს. სასამართლომ დაადგინა, რომ
ეროვნულ კანონმდებლობაში არ არსებობდა დებულება, რომელიც შიდა
სასამართლოებს ნებას აძლევდა ბლანკეტური აკრძალვები დაეწესებინათ
ინტერნეტისადმი ხელმისაწვდომობაზე, მოცემულ შემთხვევაში, YouTube -ზე,
ინფორმაციის შინაარსის/კონტენტის გამო. არსებითად, ევროპულმა სასამართლომ
დაადგინა, რომ შიდა სასამართლოებს არ ჰქონდათ უფლება მოეხდინათ YouTube -
ისადმი ხელმისაწევდომობის სრული დაბლოკვა. შესაბამისი შიდა საკანონმდებლო
ნორმა მხოლოდ ინტერნეტში გამოქვეყნებული იმ სპეციფიკური მასალის დაბლოკვის
შესაძლებლობას იძლეოდა, რომელიც შეიძლებოდა სისხლისსამართლებრივი
დარღვევად მიჩნეულიყო. ამიტომ სასამართლომ მიიჩნია, რომ შესაბამის შეზღუდვას
არ გააჩნდა დასაყრდენი ეროვნულ კანონმდებლობაში.

საქმე Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete and Inde x.hu Zrt v. Hungary 517
შეეხებოდა
ინტერნეტ-პროვაიდერების და ახალი ამბების ინტერნეტ-პორტალის თვითმმართველი

517
Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete and Index.hu Zrt v. Hungary, no 22947/13, 02 February 2016;

432
ორგანოს პასუხისმგებლობას, მათ ვებგვერდებზე გამოქვეყნებული ვულგარული და
შეურაცხმყოფელი პოსტებისათვის. მომჩივნებმა გააპროტესტეს უნგრეთის სასამართლოების
მიერ მათ წინააღმდეგ მიღებული გადაწყვეტილებები, რომლებიც მათ ავალდებულებდა,
მოეხდინათ მათი ვებგვერდების მკითხველთა კომენტარის შინაარსობრივი მოდერაცია, მათი
ზომიერების ფარგლებში მოქცევა. მომჩივნების აზრით, ეს ეწინააღმდეგებოდა ინტერნეტის
მეშვეობით გამოხატვის თავისუფლების ძირითად არსს. სასამართლომ მართლაც დაადგინა
მე-10 მუხლის დარღვევა. ერთი მხრივ, მან დაადასტურა, რომ ამგვარ შემთხვევებში,
კომენტარის ავტორებს კი არა, არამედ ახალი ამბების ინერნეტ პორტალს ეკისრებოდა მე-10
მუხლში ნაგულისხმები მოვალეობები და პასუხისმგებლობა; თუმცა, მეორე მხრივ, მიიჩნია,
რომ უნგრეთის სასამართლოებმა, დაასკირეს რა პასუხისმგებლობა მომჩივნებს, თვიანთი
გადაწყვეტილებებით ვერ დაადგინეს სწორი ბალანსი ჩართულ ინტერესებს, კერძოდ -
მომჩივნების გამოხატვის თავისუფლებასა და ვებგვერდების კომერციული რეპუტაციის
დაცვის ინტერესებს შორის.

პატიმრებისათვის ინტერნეტისადმი ხელმისაწვდომობის საკითხი დადგა საქმეში Kalda v.

518
Estonia . პატიმარმა უჩივლა ხელისუფლებას უარისათვის, ჰქონოდა ხელისაწვდომობა
ინტერნეტის სამი გვერდისადმი, რომლებიც შეიცავდნენ სამართლებრივ ინფორმაციას, და
რომლებიც იმართებოდა სახელმწიფოსა და ევროპის საბჭოს მიერ. მომჩივანმა მიუთითა, რომ
ესტონეთის კანონით გათვალისწინებული აკრძალვა, ჰქონოდა ამ სამი სპეციფიკური
ვებგვერდისადმი ხელმისაწვდომობა, არღვევდა ინტერნეტის მეშვეობით ინფორმაციის
მიღების თავისუფლებას და აღუკვეთავდა შესაძლებლობას, განეხორციელებინა
სამართლებრივი კვლევა, რომელიც მას ესაჭიროებოდა სასამართლო პროცედურებში,
რომელშიც ჩართული იყო. სასამართლომ დაადგინა მე-10 მუხლის დარღვევა და მიიჩნია,
რომ სამართლებრივი ინფორმაციისადმი ხელმისაწვდომობის აღკვეთა წარმოადგენდა
ინფორმაციის მიღების უფლების დარღვევას. სასამართლომ მიუთითა, რომ საზოგადოდ,
ხელშემკვრელი სახელმწიფოებს არ ეკისრებოდათ ვალდებულება, რომ პატიმრებისათვის
ინტერნეტის ხელმისაწვდომობა უზრუნველეყოთ. მაგრამ, თუ სახელმწიფო, თავისი კეთილი
ნებით, პატიმრებს აძლევდა ინტერნეტზე წვდომის შესაძლებლობას, როგორ ეს ხდებოდა
ესტონეთში, მაშინ მას უნდა წარმოედგინა კონკრეტულ ვებგვერდებზე წვდომის აკრძალვის
მიზეზებიც. მან მხედველობაში მიიღო, რომ ხელისუფლების მიერ პატიმრებისათვის
მიცემულ უარს, ჰქონოდათ კონკრეტული ვებგვერდებისადმი ხელმისაწვდომობა, არ
გააჩნდა საფუძველი ესტონეთის კანონმდებლობაში, რამდენადაც იგი არ აბრკოლებდა
პატიმართა ხელმისაწვდომობას ლეგალური ინფორმაციის არცერთი ინტერნეტ-
გვერდისადმი. შესაბამისად, მოპასუხე მთავრობის მიერ წარმოდგენლი უსაფრთოებისა და
ხარჯებთან დაკავშირებული არგუმენტები, საკმარისი არ იყო შეზღუდვის
გასამართლებლად.

სულ ახლახან ინტერნეტისადმი ხელმისაწვდომობის საკითხი განიხილა სასამართლომ

საქმეში Mehmet Reşit Arslan and Orhan Bingöl v. Turkey 519. მომჩივნებმა, რომლებსაც

518
Kalda v. Estonia, no. 17429/10, 19 January 2016;
519
Mehmet Reşit Arslan and Orhan Bingöl v. Turkey, nos. 47121/06, 13988/07 და 34750/07, 18 June 2019;

433
შეფარდებული ჰქონდათ სამუდამო პატიმრობა უკანონო შეიარაღებული ორგანიზაციის
წევრობის გამო, გააპროტესტეს, რომ არ გააჩნდათ კომპიუტერის გამოყენებისა და
ინტერნეტზე წვდომის შესაძლებლობა. მათი განმარტებით, ეს რესურსები არსებითი იყო
მათთვის უმაღლესი განათლების გაგრძელებისა და ზოგადი ცოდნის ამაღლებისათის.
სასამართლომ დაადგინა, რომ სახეზე იყო კონვენციის No. 1 ოქმის მე-2 მუხლის (განათლების
უფლება) დარღვევა. მან მიიჩნია, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა ვერ დაადგინეს
სამართლიანი ბალანსი განათლების ინდივიდუალურ უფლებასა და საჯარო წესრიგის
ინტერესებს შორის.

პრესის თავისუფლება

ა) მნიშვნელობა

სასამართლომ არაერთხელ გაუსვა ხაზი, „მე-10 მუხლი იცავდა არა მარტო

რომ
ინფორმაციისა და იდეების შინაარსს, არამედ მათი გავრცელების საშუალებებსაც“.
სასამართლომ პრესის თავისუფლებას მიანიჭა დიდი ფარგლები: „ პრესის, როგორც
„საზოგადოების მოდარაჯე ნაგაზის“ (public watchdog) როლი, სასიცოცხლოდ
მნიშვნელოვანია დემოკრატიული პოლიტიკური პროცესისათვის, პრესა და საგამოძიებო
ჟურნალისტიკა უზრუნველყოფს დემოკრატიის ჯანსაღ ფუნქციონირებას, რამდენადაც ამ
გზით ხდება პოლიტიკური გადაწყვეტილებებისა და ქმედებების გამოტანა საზოგადოებრივ
სამსჯავროზე და გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში ხალხის მონაწილების გაადვილება.
პრესა უზრუნველყოფს საუკეთესო საშუალებებს ხალხისათვის, რათა მათ ჩამოაყალიბონ
თავიანთი შეხედულებები და დამოკიდებულება პოლიტიკურ ლიდერებზე. პრესა
უზრუნველყოფს პოლიტიკურ დებატებს საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე ყველა
საკითხზე და ხალხის ჩართულობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში”. „მხოლოდ პრესას კი არა
აქვს ამოცანა, გადასცეს ინფორმაცია და იდეები, არამედ საზოგადოებასაც აქვს უფლება,
მიიღოს ისინი“.

მართალია, ძირითადად გამოიყენება ტერმინი -„პრესის თავისუფლება“, მაგრამ ამ სფეროში

დადგენილი მიდგომები სრულად ვრცელდება მასობრივი ინფორმაციის სხვა
საშუალებებზეც (ტელევიზია, რადიო, ინტერნეტი..) მათი პეციფიკის გათვალისწინებით.
მაგალითად, მიჩნეულია, რომ ტელევიზიას აქვს ყველაზე უფრო დიდი გავლენა
საზოგადოებაზე,მაყურებელზე უშუალო და ძლიერი ზემოქმედების უნარი. ამიტომ
ტელეჟურნალისტების მიმართ წაყენებული მოთხოვნები შესაძლოა იყოს უფრო მკაცრი
მედიის სხვა საშუალებებში დასაქმებულ ჟურნალისტებთან შედარებით.

434
ბ) სპეციალური დოქტრინები და კონცეფციები პრესის თავისუფლების ხელშესაწყობად

ამ მიზეზთა გამო, პრესის თავისუფლებასთან მიმართებაში სასამართლოს ჩამოყალიბებული

აქვს სპეციალური დოქტრინები და კონცეფციები:

 მედიის თავისუფლებისათვის, ჩვეულებრივ, დაცულობის დიდი ფარგლების

უზრუნველყოფა;

 კვალიფიციური პრივილეგიის დოქტრინა . ღირებულებათა კონფლიქტში პრესის

პუბლიკაცია კვალიფიციურ პრივილეგიას მიიღებს, ანუ, დიდი ალბათობით დაცული
იქნება, თუ იგი საზოგადოებრივი ინტერესის საგანს შეეხება;

 პუბლიკაციის წინასწარი აკრძალვის უარყოფითი შეფასება. წინასწარ აკრძალვაზე

ევროპული კონტროლი განსაკუთრებით მკაცრია და იშვიათად შეიძლება იყოს
გამართლებული. გარდა ამისა, თვით კონფიდენციალური ინფორმაციაც კი, თუკი
სხვა წყაროებით იგი უკვე გავრცელდა, და თავისი არსით აღარ არის
კონფიდენციალური, აღარ შეიზღუდება და მისი აკრძალვა აღარ იქნება მიჩნეული
აუცილებლად დემოკრატიულ საზოგადოებაში. იხ:ობზერვერისა და გარდიანის საქმე,
რომელიც შეეხებოდა ბრიტანეთის დაზვერვის ოფიცრის მემუარების წიგნს, რომლის
ბრიტანეთში გავრცელების შეზღუდვაც (მისი აშშ-სა და სხვა ქვეყნებში გავრცელების
შემდეგ) აღარ იქნა მიჩნეული აუცილებლად.

 ჟურნალისტებისათვის „გადაჭარბებული და პროვოკაციული გამონათქვამების“

გამოყენების უფლების მინიჭება (თუმცა, იგი განურჩევლად ყველა შემთხვევას არ
შეეხება. იგი ნაკლებად ვრცელდება ფაქტების გადაცემაზე. ცრუ, გადაუმოწმებელი
ფაქტების გავრცელება ვერ იქნება დაცული ამ პრივილეგიით);

 ჟურნალისტური წყაროების ინფორმაციის დაცვა. ჟურნალისტის დავალდებულება,

გაამხილოს ინფორმაციის წყარო, მე-10 მუხლს არღვევს. როგორც სასამართლომ
აღნიშნა, „ასეთი დაცვის გარეშე პრესის როლი „საზოგადოების მოდარაჯე ნაგაზისა“ ,
სწორი და საიმედო ინფორმაციის გადაცემისას, ძალზე დაზარალდებოდა“. საქმეში
Goodwin v. The United Kingdom ჟურნალისტმა გაავრცელა „მკაცრად
კონფიდენციალური“ ინფორმაცია ერთ-ერთი კომპანიის შესახებ, რომელიც,
სავარაუდოდ, მოიპოვა ამ კომპანიის თანამშრომელისაგან. კომპანიამ აღძრა სარჩელი,
ეროვნულმა სასამართლომ კი ჟურნალისტს დაავალა დაესახელებინა ინფორმაციის
წყარო, რათა კომპანიას მისცემოდა შესაძლებლობა ემხილებინა არალოიალური
თანამშრომელი, მისგან მოეთხოვა დოკუმენტების დაბრუნება და ეზრუნა
კომპენსაციისათვის, რაც ეროვნული სასამართლოს აზრით, წარმოადგენდა
მართლმსაჯულების ინტერესს. ჯურნალისტმა უარი თქვა ინფორმაციის წყაროს

435
 დასახელებაზე, რის გამოც იგი 500 ფუნტი სტერლინგით დააჯარიმეს სასამართლოს
უპატივცემულობისათვის. ევროპულმა სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-10 მუხლის
დარღვევა და აღნიშნა, რომ მართალია კომპანიის ინტერესები ლეგიტიმური იყო,
მაგრამ იგი ვერ გადაწონიდა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ინტერესს - ჟურნალისტის
დაცვას ინფორმაციის წყაროს დასახელებისაგან, ვინაიდან ასეთი დაცვის გარეშე
ინფორმაციის წყაროები უარს იტყოდნენ პრესასთან თანამშრომლობაზე.

ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ ჟურნალისტის დავალდებულება, გაამხილოს

ინფორმაციის წყარო, ცალსახად აკრძალული არ არის. ასეთი რამ დასაშვებია იშვიათ
შემთხვევებში, როდესაც ეს პიროვნების ან საზოგადოების უმთავრესი
მოთხოვნილებებით არის განპირობებული და სამართლიანი ბალანსის დაცვა სხვა
ინტერესსა და ჟურნალისტის უფლებებს შორის ამას მოითხოვს.

ჟურნალისტისათვის მოთხოვნის წაყენება - წარმოადგინოს თავისი დიფამაციური

განცხადების ფაქტობრივი საფუძველი, ასევე არ ეწინააღმდეგება მე-10 მუხლს.
მაგალითად, სასამართლოს შეუძლია გასცეს ბრძანება ჟურნალისტური კვლევის
მასალების მოსაძიებლად ( მისი სამუშაო ადგილის ან ბინის ჩხრეკა და თვით
მასალების ამოღება ) უწესრსიგობის ან დანაშაულის თავიდან აცილების მიზნით.

 „მსუსხავი ეფექტის“ კონცეფცია. ევროპული სასამართლო მიუღებლად მიიჩნევს

პრესის მიერ დარღვევების ჩადენის დროს ჟურნალისტებისათვის საპატიმრო
სასჯელების შეფარდებას. მისი აზრით, ეს „მსუსხავ ეფექტს“ იქონიებს დანარჩენ
ჟურნალისტებზე და ხელს ააღებინებს საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხების
გაშუქებისაგან. საპატიმრო სასჯელები პროპორციულად მიიჩნევა მხოლოდ
ჟურნალისტთა მხრიდან სიძულვილის გავრცელებისა და ძალადობისაკენ წაქეზების
დროს.

 სახელმწიფოს ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება, დაიცვას პრესის თავისუფლება.

გ) ჟურნალისტთა მოვალეობანი და პასუხისმგებლობა

მართალია, მედიის თავისუფლება ძლიერი დაცვით სარგებლობს, მაგრამ ამის

საკომპენსაციოთ ჟურნალისტებსაც ეკისრებათ განსაკუთრებული მოვალეობები და
პასუხისმგებლობა, კერძოდ:

 ხელი შეუწყონ საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხებზე თავისუფალ დისკუსიებს;

 საზოგადოება მოამარაგონ სწორი და საიმედო ინფორმაციით; ეს გულისხმობს
ფაქტებისა და ინფორმაციის გადამოწმების ვალდებულებას; ყალბი ინფორმაციის

436
 გადაცემის გამართლება ვერ მოხდება „გადაჭარბებისა და პროვოკაციის“ უფლების
არსებობით;
 გამოხატვის თავისუფლება არ გამოიყენონ ბოროტად, მათ შორის, პიროვნული
თავდასხმებისათვის;
 დაიცვან „დასაშვები კრიტიკის“ კონცეფცია;
 ყოველი რეპორტაჟის მომზადებისას გაატარონ „სამართლიანობის დოქტრინა“ და არ
დაუშვან ცალმხრივი ინფორმაციის გადაცემა და მიკერძოება;
 სიფრთხილით მოეკიდონ უფლებების განხორციელებას დაძაბულობისა და
კონფლიქტის რეგიონებში, რათა ნებსით თუ უნევბლიედ არ გახდნენ სიძულვილისა
თუ ძალადობისაკენ მომწოდებელი განცხადებების გამავრცელებლები;
 საჭიროების შემთხვევაში გაემიჯნონ რესპონდენტის მიერ გამოთქმულ
შეხედულებებს, რათა მიუღებელი მოსაზრებები შესაბამისი მედიის პოზიციად არ
იყოს აღქმული;
 უზრუნველონ იმავე მედიაში შეპასუხების უფლება (საპასუხო წერილი, კომენტარი,
გასწორება) პირისა, ვის მიმართაც კრიტიკა იყო გამოთქმული ამ მედიაში.
 იმოქმედონ კეთილი განზრახვით და ჟურნალისტური ეთიკის დაცვით.

„დასაშვები კრიტიკის“ კონცეფცია

დასაშვები კრიტიკის ფარგლები განსხვავებულია იმისდა მიხედვით, თუ ვის შეეხება

გამოთქმული კრიტიკა. ამ მიმართებით გამოჰყოფენ ადამიანთა სამ კატეგორიას:

1. სახელმწიფოს მაღალი თანამდებობის პირები, პოლიტიკოსები, საჯარო პირები.

მათ მიმართ კრიტიკის ფარგლები ყველაზე უფრო ფართოა. ასეთი მიდგომა
ეფუძნება იმ გარემოებას, რომ მათი თითოეული ნაბიჯი საზოგადოების
შეუნელებელი ინტერესის საგანია. მათ თავად აირჩიეს საჯარო ცხოვრების წესი
და უნდა აიტანონ მათ მიმართ საზოგადოების ინტერესი და ზოგჯერ თუნდაც
დაუმსახურებელი კრიტიკა. გარდა ამისა, თავიანთი მდგომარეობის წყალობით,
მათ ისედაც დიდი შესაძლებლობა გააჩნიათ თავის დაცვისა, რამდენადაც ხელთ
უპყრიათ ტრიბუნა და მედიის საშუალებები მათთვის იოლად ხელმისაწვდომია.

2. სახელმწიფო მოხელეები (სამხედრო პირები, პოლიციელები, სახელმწიფო

ადმინისტრაციის თანამშრომლები, მოსამართლეები, პროკურორები..). მათ
მიმართ დასაშვები კრიტიკის ფარგლები უფრო ვიწროა. „თვითშეზღუდვისა და
თავშეკავებულობის მოთხოვნებიდან“ გამომდინარე, რაც მათ ეკისრებათ, რათა
პოლიტიკურად ნეიტრალურები დარჩნენ, ისინი ნაკლებად დაცულები არიან და
ამასთან, არც ადეკვატური პასუხის უფლება გააჩნიათ. ამიტომ მათ წინააღმდეგ

437
 გამოთქმული კრიტიკის ფარგლები უფრო შეზღუდულია, ვიდრე პირველი
კატეგორიის პირებისა.

3. კერძო პირები. მათ მიმართ დასაშვები კრიტიკის ფარგლები ყველაზე უფრო

ვიწროა და მე-10 მუხლი ყველაზე უკეთ მათ იცავს. კერძო პირებს არ აურჩევიათ
საჯარო ცხოვრების წესი და არც თავდაცვისა და პასუხის გაცემის სხვა
საშუალებები გააჩნიათ. შესაბამისად, მათ მიმართ გამოთქმული კრიტიკის დაცვა
მხოლოდ იშვიათ შემთხვევებში შეიძლება გამართლებულად იქნეს მიჩნეული
კონვენციის საფუძველზე.

მაუწყებლობის ლიცენზირება

სახელმწიფოს აქვს ძირითადი სალიცენზიო უფლებამოსილება მოახდინოს მაუწყებლობისა

და კინემატოგრაფიული საქმიანობის რეგულირება, მათ შორის, ლიცენზიის მიცემა ან
ნებართვაზე უარის თქმა. სახელმწიფოს უფლება აქვს დაუქვემდებაროს ლიცენზიის მიცემა
ოპერატორებისათვის შინაარსობრივი პირობების დაწესებას, რაც უკავშირდება ეროვნული
კულტურის დაცვას, კულტურული თუ ლინგვისტური პლურალიზმის ხელშეწყობას და
სხვა.

სახმელეთო მაუწყებლობაზე სახელმწიფო მონოპოლიის შენარჩუნება და საკაბელო

მაუწყებლობის გადაცემა კერძო მაუწყებლებისათვის მიჩნეულ იქნა მე-10 მუხლთან
შესაბამისად.

კომერციული და პროფესიული რეკლამირებისაგან განსხვავებით, რომლებიც ფინანსურ

მოგებას ისახავს მიზნად, მრავალმა ქვეყანამ აკრძალა რელიგიური და პოლიტიკური
რეკლამა. ეს მიზნად ისახავს სხვადასხვა პოლიტიკური თუ რელიგიური ჯგუფებისადმი
ნეიტრალურობისა და სამართლიანობის უზრუნველყოფას მათი ფინანსური მდგომარეობის
მიუხედავად. ამგვარი შეზღუდვები მიჩნეულია კონვენციასთან შესაბამისად.

გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის დასაბუთება

შემდეგი აუცილებელი პირობებია დადგენილი:

1. შეზღუდვა კანონით უნდა იყოს გათვალისწინებული.

438
 ეს იმას ნიშნავს, რომ შეზღუდვა კონსტიტუციით ან პარლამენტის მიერ მიღებული
საკანონმდებლო აქტით უნდა იყოს გათვალისწინებული. თუმცა, სასამართლომ განმარტა,
რომ ეს პირობა მაშინაც დაკმაყოფილებულია, როდესაც შეზღუდვა გათვალისწინებულია
კარგად დამკვიდრებული სასამართლო პრაქტიკით, რომელიც შეესაბამება
ეროვნულკანონმდებლობას და ევროპულ კონვენციას. ამასთან, შეზღუდვის კანონით
გათვალისწინება საკმარისი არ არის. „კანონი“ უნდა აკმაყოფილებდეს დამატებით
კრიტერიუმებს, კერძოდ,

კანონი უნდა იყოს :

 ხელმისაწვდომი (ანუ გამოქვეყნებული);
 განჭვრეტადი (ცხადად ჩამოყალიბებული, რომელიც ადამიანს საშუალებას მისცემს,
თუნდაც სამართლებრივი რჩევა-დარიგების საფუძველზე გონივრულად
დაარეგულიროს თავისი ქმედება და გაითვალისწინოს მოსალოდნელი შედეგები;
 შეიცავდეს თვითნებობისაგან დამცავ გარანტიებს (გაწერილი უნდა იყოს, თუ ვის, რა
პირობებში, როდის, რა ზომით და რა ვადით შეეძლება უფლებაში ჩარევა). თუ ასეთ
სპეციფიკაციას არ შეიცავს კანონი და მისი თვითნებური გამოყენების შესაძლებლობას
იძლევა, იგი ვერ ჩაითვლება „კანონად“ კონვენციის გაგებით.

2. ჩარევა უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს;

ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩარევა უნდა ემსახურებოდეს ერთ-ერთ ან რამდენიმე ინ მიზანს,

რომელიც კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტში სახელდებით არის მითითებული

3. შეზღუდვა უნდა იყოს „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

ეს შეფასება, თავის მხრივ, მოიცავს იმის შემოწმებას

 არსებობდა თუ არა ჩარევის „ მწვავე სოციალური საჭიროება“, რაც გულისხმობს

ჩარევის გამამართლებელი „ შესაბამისი და საკმარისი “ (“relevant and sufficient“)
საფუძვლების წარმოდგენის ვალდებულებას.„ეროვნულ ხელისუფლებას
გადაცემული აქვს შეფასების თავისუფლების გარკვეული ფარგლები (The National
margin of appreciation) იმის შესაფასებლად, არსებობდა თუ არა მართლაც ასეთი
„მწვავე სოციალური საჭიროება“ . მაგრამ სახელმწიფოთა შეფასების თავისუფლება
განუსზღვრელი არ არის. ევროპული სასამართლო ინარჩუნებს კომპეტენციას
გადაწყვიტოს,გააჩნდა თუ არა ეროვნულ ხელისუფლებას „შესაბამისი და საკმარისი“
საფუძველი ჩარევის ღონისძიების გასამართლებლად“.

 იყო თუ არა ჩარევის ღონისძიება თანაზომიერი/პროპორციული დასახული

კანონიერი მიზნის მისაღწევად. ეს იმას ნიშნავს, რომ უფლების შემზრუდველი
ღონისძიება უნდა იყოს ყველაზე უფრო ნაკლებად შემზღუდველი. თუ კანონიერი

439
 მიზნის მიღწევა (ამა თუ იმ საჯარო ინტერესის ან სხვა პირთა უფლებების დააცვა,
მათთვის ზიანის მიყენების აცდენა) შესაძლებელია უფრო ნაკლებად შემზღუდველი
ღონისძიების გამოყენებით, მაშინ გამოყენებული საშუალება ვერ იქნება მიჩნეული
„თანაზომიერად“.

შესაბამისად, კონვენციის მე-10 მუხლი დაირღვევა ყოველთვის, როდესაც:

 ან შეზღუდვა არ იყო „კანონით გათვალისწინებული“;

 ან შეზღუდვა არ ემსახურებოდა მე-10 მუხლით გათვალისწინებულ რომელიმე
მიზანს;
 ან საერთოდ არ არსებობდა შეზღუდვის აუცილებლობა;
 ანდა მაშინ, როდესაც შეზღუდვის აუცილებლობა არსებობდა, მაგრამ შემზღუდველი
ღონისძიება არ იყო თანაზომიერი, ანუ, განხორციელდა უფლებაში იმაზე მეტი
ჩარევა, ვიდრე ეს, შესაბამის გარემოებებში, აუცილებელი იყო.

შეზღუდვა საზოგადოებრივი მორალისა და მორწმუნეთა რელიგიური გრძნოებების

დასაცავად

გამოხატვის თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს საზოგადოებრივი მორალის, მათ შორის

რელიგიური მორალისა და მორწმუნეთა რელიგიური გრძნობების დასაცავად. ამ სფეროში
ეროვნული შეფასების თავისუფლება ძალიან ფართოა, ვინაიდან მორალის საკითხებზე არ
არსებობს ერთიანი ევროპული გაგება და კონსენსუსი. როგორც სასამართლომ აღნიშნა,
„მორალის მოთხოვნები იცვლება დროისა და ადგილის მიხედვით, განსაკუთრებით კი ჩვენს
ეპოქაში, რომელიც ხასიათდება ამ საკითხებზე შეხედულებების სწრაფი ევოლუციით“.
შესაბამისად, ევროპული სასამართლო დიდ ანგარიშს უწევს ეროვნული ხელისუფლების
შეფასებებს მორალის დასაცავად გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვისას და ნაკლებად
კრიტიკულად განიხილავს ეროვნული ხელისუფლების გადაწყვეტილებებს. სასამართლოს
განმარტებით, „ეროვნული მოსამართლე უკეთეს მდგომარეობაშია, ვიდრე საერთაშორისო
მოსამართლე, გამოთქვას აზრი იმის შესახებ, თუ რამდენად აუცილებელი იყო გამოხატვის
თავისუფლების შეზღუდვა კონკრეტულ შემთხვევებში ადგილობრივი მოსახლეობის
მორალისა თუ რელიგიური გრძნობების დასაცავად“. ამ საკითხებზე იხილეთ ზემოთ
მითითებული ოტო პრემინგერის, მიულერისა და უინგროუს საქმეები.

არაეთიკური რეკლამა

440
 520
ამ მხრივ მნიშვნელოვანია ქართული საქმე Gachechiladze v. Georgia, რომელიც
შეეხება მომჩივნის მიერ, რომელიც ინდმეწარმე იყო, კონდომების გამოშვებას, და მათ
შეფუთვაზე სადავო სურათების განთავსებას, რაც ეროვნული სასამართლოების
აზრით, წარმოადგენდა არაეთიკურ რეკლამას.

ერთ-ერთი ნახატი გამოხატავდა პანდას მომღიმარ სახეს მულტფილმიდან

შესაბამისი ტექსტით -“ჩამოვკრავდი (მამაკაცის მასტურბაციის გაგებით), მაგრამ
ნათლისღებაა”. მეორე ნახატი გამოსახავდა გაბერილი კონდომებით დამზადებულ
გვირგვინს ტექსტით -„ძლევაი საკვირველი“ (ფრაზა ასოცირებულია 1121 წლის
დიდგოროს ბრძოლასთან, რომელიც დასრულდა სელჩუკების დიდ იმპერიასთან
საქართველოს სამეფოს გამარჯვებით). მესამე ნახატზე გამოსახული იყო „თამარ
მეფე“ (რომელიც საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ შერაცხული
იქნა წმინდანად). სურათი გამოსახვდა ზემოთ მაცქერალ მის სახეს ტუჩზე კბენით,
თან ახლდა წარწერა - „სამეფო კარი თამარში.“ მეოთხე სურათზე გამოსახული იყო
ქალის ხელი ვერტიკალურ მდგომარეობაში წითელი ფრჩხილის ლაქით. სურათი
გამოხატავდა თითების პოზიციას ლოცვისა და პირჯვრის წარის დროს. კონდომები
განთავსებული იყო აწეულ საჩვენებელ და შუა თითებს შორის.

მუნიციპალიტეტის ინსპექტორმა სასამართლოს ადმინისტრაციულ პალატაში

შეიტანა სარჩელი, სადაც მიუთითა, რომ სადავო სურათები წარმოადგენდა
არაეთიკურ რეკლამას, შეურაცხყოფდა მოსახლეობის რელიგიურ გრძნობებსა და
ეროვნულ ღირსებას, რამდენადაც წარმოადგენდა წმინდა რელიგიური
დღესასწულის(ნათლიღების), წმინდანის (თამარ მეფის), დიდგორის ბრძოლის
ისტორიულ მოვლენისა და ეროვნული ღირსების (რამდენადაც სექსის აქტი
შედარებული იყო მასთან, ხოლო გვირგვინი კი გათანაბრებული იყო ფალოსთან) და
რელიგიური ცერემონიების („კურთხევის ხელის“) შეურაცხყოფას;

პროცედურები შიდა სასამართლოებში

2018 წლის 4 მაისს თბილისის საქალაქო სასამართლომ გამოიტანა გადაწყვეტილება

და ოთხი სარეკლამო სურათი მიიჩნია არაეთიკურ რეკლამად. სასამართლო კერძოდ
მიუთითა,:

პირველ სურათთან დაკავშირებით - რომ ნათლისღება წარმოადგენდა უძველეს

ქრისტიანულ დღესასწაულს, სახარების თანახმად, ეს დღე შეეხებოდა იესო ქრისტეს
განათვლას, საიდანაც მომდინარებდა ადამიანის ნათლობის პრაქტიკა და

520
Gachechiladze v. Georgia Judgment of 22 july 2021.

441
წარმოადგენდა პირველ წმინდა საეკლესიო საიდუმლოს; რომ იგი წარმოადგენდა
მორწმუნეთა ინტიმურ სივრცეში შეჭრას და მიზანმიმართულ დაცინვას მათი
ცხოვრების წესისა, რაც გულისხმობდა სესუალური საქმიანობისაგან თავის შეკავებას
მარხვის დროს.

მეორე სურათთან დაკავშირებით - რომ დიდგორის ბრძოლას, რომელიც ცნობილი

იყო ისტორიულად როგორც ძლევაი საკვირველი, განსაკუთრებული ადგილი ეკავა
საქართველოს ისტორიაში. ეს გამარჯვება განასახიერებდა და წარმოადგენდა
თავსუფლებისათის ბრძოლის, ერთიანობის, სამშობლოსადმი თავდადების
სიმბოლოს და გააჩნდა ეროვნული მნიშვნელობა.

მესამე სურათთან დაკავშირებით - რომ თამარ მეფე იყო საქართველოს მონარქი,

რომელიც ქვეყანას მართავდა 1184-1213 წლებში, იყო ბაგრატიონთა სამეფო
დინასტიის წარმომადგენელი, მისი ტიტული იყო „მეფეთ მეფე“ ,
მართლმადიდებლურმა ეკლესიის მიერ წმინდანად იყო შერაცხული ხოლო მისი
სახე გამოხატული იყო არაერთ ფრესკაზე.

მეოთხე სურათთან დაკავშირებით - რომ ეს არის ხელის ჟესტი, რომელიც

გამოიყენებოდა დალოცვის, კურთხევის დროს და გამოსახული იყო წმინდანების
არაერთ ფრესკაზე, ასევე გამოყენება რელიგიის მსახურებისა და კურთხევის დროს.

სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივნის ბრენდის ოფიციალურ ფეისბუქგვერზე და

პროდუქტზე განთავსებული რეკლამები თავიანთი ტექსტითა და სურათებით იყო
არაეთიკური, რომლებიც, შეურაცხმყოფელი სიტყვებისა და რელიგიური
შედარებების გამო არღვევდა საყოველთაოდ აღიარებულ ადამიანურ და ეთიკურ
ნორმებს, ხელყოფდა ეროვნულ და ისტორიულ საგანძურსა და მონუმენტებს.
მომჩივანი ცნობილ იქნა ადმინისტრაციულ სდამართალდამრღვევად
ადმინისტრაციული სამართალდარღვევათა კოდექსის 159 § 1 მუხლის საფუძველზე
და დაჯარიმდა 500 ლარით. მასვე დაევალა შეეწყვიტა სადავო სურათების გამოყენება
და გავრცელება სოციალური მედიით.

2018 წლის 15 ივნისს თბილისი სააპელაციო სასამართლოს მოსამრთლემ, რომელიც

მოქმედებდა როგორც საბოლოო ინსტანციის სასამართლო, ზეპირი მოსმენის გარეშე
განიხილა საქმე და ძალაში დატოვა პირველი ინსტანციის სასამართლოს
გადაწყვეტილება. გამოხატვის თავისუფლებაშ ჩარევის გამართლებისას, მან აღნიშნა,
რომ რეკლამის შესახებ კანონი, რომელიც შეზღუდვის დეტალურ კრიტერიუმებს
შეიცავდა, მომჩივნისათვის იყო ხელმისაწვდომიც და განჭვრეტადიც. მან მიუთითა,
რომ ოთხი სადავო სურათი მიზნად ისახავდა ჩამეყალიბებინა და შენარჩუნებინა მის

442
მიერ გამოშვებული პროდუქციისადმი განუსაზღვრელი რაოდენობის ადამიანთა
ინტერესი, გაეადვილებინა მისი გაყიდვა, და ამიტომ წარმოადგენდა რეკლამას , რის
გამოც თავსდებოდა რეკლამირების შესახებ კანონის მოქმედების ფარგლებში. მან
ასევე აღნიშნა, რომ არაეთიკური რეკლამის გავრცელების შეზღუდვა მიზნად
ისახავდა საზოგადოებრივი მორალის დაცვას და შესაბამისად, მშვიდობიანი,
პლურალისტული და ტოლერანტული საზოგადოების განვითარების
უზრუნველყოფას. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ საქმე შეხებოდა კომერციული
ხასითის ინფრომაციისა და იდეების გავრცელებს და არა საზოგადოებრივი
ინტერესის საკითხს და რომ ის არ წარმოადგენდა მასზე საჯარო დებატების ნაწილს,
რაც შეფასების დიდ თავისუფლებას უტოვებდა ეროვნულ (შიდა)
სასამართლოებს.მომჩივნის არგუმენტის პასუხად, თითქოს მის მიზანს
წარმაოდგენდა სექსისა და სექსუალურობის შესახებ საზოგადოების
გაცნობიერებულობის ამაღლება, მითიტა, რომ მან ვერ წარმოადგინა იმის
მტკიცებულება, რომ კონდომები გამოუშვა ამ მიზნით და რა აკომერციული
ინტერესების გამო. სსამართლომ ასევე მიუთითა გამოხატვის თავისუფლებისგან
განუყოფელ „მოვალეობებსა და პასუხისმგებლობაზე“ და კონვენციის მე-9 მუხლით
დაცული უფლებებით მშვიდობიანი სარგებლობის დიდ მნიშვნელობაზე.

კონვენციის პროცედურების დროს მოპასუხე სახელმწიფომ დამატებით მიუთითა,

რომ მომჩივანმა არ განიცადა მნიშვნელოვანი ზიანი, რამდენადაც მისთვის
დაკისრებული ჯარიმა 500 ლარი იმ დროისათის შეადგენდა მხლოდ 165 ევროს;
გარდა ამისა, სასამართლო პროცედურებმა პირიქით, ხელი შეუწყო მისი კონდომების
გაყიდვას. მომჩივანმა კი მიუთითა, რომ მისთვის საჩივარი მორალური, პრინციპული
თვალსაზრისით უფრო იყო მნიშვნელოვანი, ვიდრე მატერიალური.და რომ ასეთი
შეზღუდვა მსუსხავ ეფექტს იქონიებდა მისი და საზგადოების სხვა წევრების
გამოხატვის თავისუფლებაზე;

ევროპული სასამართლოს შეფასება.

მან არ უარყო არც შეზღუდვის კანონის საფუძველზე განხორციელება და ოთხივე

სურათთან მიმართებაშიც აღიარა შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზნების არსებობა.
ასევე დაადასტურა ის გარემოება, რომ ეროვნული ხელისუფლება სარგებლობდა
შეფასების თავისუფლების დიდი ფარგლებით მორალის დაცვისა და კოერციული
რეკლამის სფეროებში. ასევე დაადასტურა, რომ მე-10(§2) მუხლში მითითებული
მოვალეობები და პასუხისმგებლობა, რწმენის თავისუფლების კონტექსტში,
გულისხმობდა, რომ დაცული უნდა ყოფილიყო რელიგიური უფლებებით
მშვიდობიანი სარგებლობა მათთვის, ვისაც რწმენა გააჩნდა; მათ შორის იყო
მოვალეობა, თავიდან ყოფილიყო აცილებული, რამდენადაც ეს შესაძლებელია,
გამოხატვის ფორმები, რომლებიც შეეხებოდა რელიგიური თაყვანისცემის საგნების
უხეშად შეურაცხმყოფას და სხვათათვის ახდენს მათ პროფანაციას. როდესაც ამგვარი

443
გამოხატვა სცილდებოდა სხვა პირთა რელიგიური რწმენის კრიტიკული უარყოფის
ფარგლებს და სავარაუდოდ გულისხმობდა რელიგიური შეუწყნარებლობის
წაქეზებას, მაგალითად, რელიგიური თაყვანისცემის საგნებზე უკანონო და ბოროტ
თავდასხმას, სახელმწიფოს ლეგიტიმურად შეეძლო განეხილა მსგავსი შემთხვევები
რწმენისა და რელიგიის თავისუფლებასთან შეუთავსებლად და გაეტარებინა
შესაბამისი პროპორციული შემზღუდველი ღონისძიებები. დამატებით, გამოხატვა,
რომელიც რომელიც მიზნად ისახავს სიძულვილის გამოხატვას, გავრცელებას ან
წაქეზებას, საერთოდ არ სარგებლობდა კონვენციის მე-10 მუხლით
უზრუნველყოფილი დაცვით (§§ 46- 48, 53);

თუმცა, ამასთან ერთად, ევროპულმა სასამართლომ არ გაიზიარა, რომ მომჩივნის

ბრენდი მიზნად არ ისახავდა ასევე საჯარო დებატებში წვლილის შეტანას
საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე სხვადასხვა საკითხზე. მან აღნიშნა, რომ ბრენდის
დეკლარირებულ მიზნად დასახელებული იყო სტერეოტიპების მსხვრევა და „იმაში
დახმარება, რომ სწორად ყოფილიყო გაგებული სექსი და სექსუალურობა“.
გარემოებებში, სადაც საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხი, თუნდაც ნაწილობრივ
იყო ჩართული, შეფასების თავისუფლების ფარგლები შედარებით ვიწრო იყო იმგვარ
შემთხვევებთან შედარებით, სადაც საქმე მხოლოდ კომერციულ გამოხატვას
შეეხებოდა. (§55);

444
სამ სურათთან მიმართებაში (გარდა თამარ მეფის სურათისა) ევროპულმა
სასამართლომ ჩარევა არაპროპორციულად მიიჩნია. სასამართლოსთვის გაუგებარი
დარჩა, რატომ მიიჩნიეს შიდა სასამართლოებმა, რომ ისტორიული მოვლენაზე
მითითება, ქალის მარცხენა ხელის ანდა გვირგვინის კონდომებით გამოსახვა
წარმოადგენდა არაეთიკურ რეკლამას რეკლამირების შესახებ ეროვნული კანონის
გაგებით, ან რით გამოიხატებოდა შეზღუდვის მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროება.
მისი აზრით, შიდა სასამართლოების მიერ დასახელებული არცერთი მიზეზი არ იყო
რელევანტური საიმისოდ, რომ გაემართლებინა ჩარევის აუცილებლობა და
პროპორციულობა (§§ 59-61).

სასამართლო ასევე არ დაეთანხმა ეროვნულ სასამართლოებს იმაში, თითქოს მათ

ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის წევრების შეხედულებები ეთიკის
საკითხებზე დააბალანსეს საქართველოს კონსტიტუციით და კონვენციით დაცულ
სხვა ღირებულებებთან. ასეთი დასკვნა არ გამომდინარეობდა საქართველოს
საკონსიტუციო სასამართლოს შეხედულებებიდან, რომელთა მიხედვით,
„დაუშვებელი იყო ერთი ჯგუფის ეთიკური ნორმები ან მსოფლმხედველობა
სავალდებულო გამხდარიყო საზოგადოების სხვა ჯგუფებისათვის სახელმწიფო
ინსტიტუტების, მათ შორის, სასამართლოების მეშვეობით“. იგი ასევე არ
შეესაბამებოდა შესატყვის საერთაშორისო სტანდარტებს. სასამართლო იმეორებდა,
რომ პლურალისტურ დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ისინი, ვინც ახორციელებედა
რელიგიის გაცხადების თავისუფლებას, შემწყნარებლები უნდა ყოფილიყვნენ და
მიეღოთ სხვათა მიერ მათი რელიგიის უარყოფა და თვით მათი რწმენის
საწინაღმდეგო/მტრული დოქტრინების პროპაგანდა ( § 62).

რაც შეხებოდა მეოთხე სურათს, ამასთან დაკავშირებით სასამართლომ მიუთითა, რომ

საჯარო ისტორიული პირი არ იყო გამორიცხული საჯარო დისკუსიიდან და არც
მისი წმინდანად შერაცხვა ვერ გამორიცხავდა მას მისი პერსონის შესახებ საჯარო
დებატებიდან. არც კონდომების დამზადება და გავრცელება - შეიძლება ყოფილიყო
მიჩნეული თავისთავად შეუსაბამოდ და მიუღებლად იმის შეფასებისას, შეიტანა თუ
არა შესაბამისმა გამოხატვამ წვლილი საზოგადოებრივი ინტერესის საკითზე საჯარო
დებატებში (§ 56).

ევროპულმა სასამართლომ ყურადღება მიაქცია იმ გარემოებას, რომ სააპელაციო

სასამართლომ ხაზი გაუსვა წმინდანის ისტორიულ, კულტურულ და რელიგიურ
მნიშვნელობას, მის გამოსახვას ფრესკებზე, და მის წვლილს ეკლესიისათვის. მისი
მითითებით, შიდა სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ლოკალური კონტექსტი
როდესაც დაადგინა, რომ მთამარ მეფის წმინდანობას წამყვანი, უფრო მეტი
მნიშვნელობა გააჩნდა მისი სტატუსის განსაზღვრისას, ვიდრე მის ფაქტს, რომ ის იყო
საჯარო ფიგურა. მანვე მიუთითა, რომ შიდა პროცედურების დროს მომჩივანმა ვერ
წარმოადგინა დამარწმუნებელი არგუმენტები საკითხზე, თუ რა როლს ასრულებდა

445
ეს სურათი მისი ბრენდის მიერ დასახულ ლეგიტიმური მიზნების
განხორციელებაში. ასეთ პიროებებში კი მას რთულად ესახებოდა დაეკავებინა
პოზიცია, რომ შიდა სასამართლოები, რომელებიც საერთაშორისო მოსამართლესთან
შედარებით უკეთეს პოზიციაში არიან, შეაფასონ შემზღუდველი ღონისძიების
გამოყენების საჭიროება, შესაბამის დროს და ადგილობრივი სიტუაციის
გათვალისწინებით, შეცდნენ, როცა დაასკვნეს, რომ სურათი წარმოადგენდა
რელიგიური თაყვანისცემის საგნის უხეშ შეურაცხყოფას ქრისტიანული
მართლმადიდებლური მრწამსიდან გამომდინარე (§ 58).

შეზღუდვა პირადი ცხოვრების დასაცავად

გამოხატვის თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს ადამიანის პირადი ცხოვრების დასაცავად.

პირადი ცხოვრების ფაქტები არ მიეკუთვნება ისეთ ინფორმაციას, რომელიც
საზოგადოებრივი ინტერესის საგანია. უბრალო ცნობისმოყვარეობა არ განიხილება
„საზოგადოებრივ ინტერესად“ კონვენციის გაგებით. თუმცა, სახელმწიფოს მაღალი
თანამდებობის პირთა პირადი ცხოვრება, გარკვეულ შემთხვევებში, მართლაც შეიძლება
წარმოადგენდეს საზოგადოებრივი ინტერესის საგანს და მათ შესახებ ინფორმაციის გადაცემა
არ არღვევდეს მე-10 მუხლს. ამიტომ მართებული იქნება თუ ვიტყვით, რომ ამ პირთა პირადი
ცხოვრებაც დაცულია, მაგრამ არა იმ ხარისხით, როგორითაც დანარჩენი ადამიანებისა.

შესატყვისი მაგალითია საქმე Plon v. France, რომელიც შეეხებოდა საფრანგეთის ყოფილი

პრეზიდენტის ფრანსუა მიტერანის პირადი ექიმის მიერ წიგნის გამოქვეყნებას სათაურით
“The Grand Secret“ (დიდი საიდუმლო). მასში აღწერილი იყო ფრანსუა მიტერანის კიბოთი
დაავადების ისტორია მისი პრეზიდენტობის დროს და ის განცდები, რაც გააჩნდა წიგნის
ავტორს, როგორც პრეზიდენტის პირად ექიმს, საზოგადოებისათვის მისი ავადმყოფობის
შესახებ ინფორმაციის დამალვისას. წიგნი გამოიცა პრეზიდენტის გარდაცვალებიდან 10
დღეში, მაგრამ მისი ოჯახის შუამდგომლობით, წიგნის გავრცელება აიკრძალა
გარდაცვალებულის პირადი ცხოვრების, სამედიცინო კონფიდენციალობის და
გარდაცვლილის ოჯახის წევრების გლოვის პატივსაცემად. 9 თვის შემდეგ ეროვნულმა
ხელისუფლებამ კვლავ გააგრძელა აკრძალვა. ევროპულმა სასამართლომ განსხვავებულად
შეაფასა პირველდი აკრძალვისა და შემდგომი აკრძალვის მართლზომიერება. ვინაიდან
პირველად აკრძალვა განხორციელდა პრეზიდენტის გარდაცვალებიდან 10 დღეში, ეს
გამართლებულად შეფასდა, ვიანიდან წიგნის გავრცელებას შეეძლო დაემძიმებინა
გარდაცვლილის ოჯახის წევრთა მწუხარება. მაგრამ 9 თვის შემდეგ აკრძალვის გაგრძელება

446
გაუმართლებლად მიიჩნია, ვინაიდან გარდაცვლილი პრეზიდენტის ინდივიდუალური
რეპუტაციის დაცვა ვეღარ გადასწონიდა საზოგადოების მზარდ ინტერესს, შეეტყო მისი
პრეზიდენტობის ისტორია.

საქმეში Couderc and Hachette Filipacchi Associés v. France სასამართლოს დიდმა პალატამ
განმარტა პრინციპები, რაც გამოყენებული უნდა იქნს გამოხატვის თავისუფლებისა და
პირადი ცხოვრების პატივისცემის ინტერესების ბალანსირების დროს. საქმე შეეხებოდა
გაზეთში გამოქვეყნებულ ინეტვიუს ქალთან, რომელიც ამტკიცებდა, რომ ალბერტ
გრიმალდი (მონაკოს პრინცი ალბერტ) იყო მისი ვაჟიშვილის მამა (ეს გარემოება მოგვიანებით
დაადასტურა თავად პრინცმა). პრინცმა აღძრა პროცედურა გაზეთის წინააღმდეგ მე-8
მუხლის საფუძველზე. ნანტეღის მაღალი ინსტანციის სასამართლომ საქმე მოჩივანის
გამომცემლის წინააღმდეგ გადაწყვიტა და მიუსაჯა EUR 50,000 გადახდა და მისი
გადაწყვეტილების გამოქვეყნება გაზეთში. მომჩივნის აპელაცია წარუმატებლად დამთავრდა.

დიდმა პალატამ ერთხმივად დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა და მიიჩნიეს,

რომ შიდა სასამართლოებმა სათანადო ყურადღება არ მიაქციეს კონვენციის პრინციპების
დაცვას საქმეებში, სადაც ჩართულია პირადი ცხოვრების საკითხები.

ამ პრინციპების გამოყენებისას დიდმა პალატამ ჩამოაყალიბა ხელახალი ფორმულირებანი.

(i) ზოგიერთ ადრინდელ საქმეში სასამართლოს მითითებული ჰქონდა, რომ როდესაც

სტატიის ერთადერთ მიზანს წარმოადგენდა მკითხველის ცნობისმოყვარეობის
დაკმაყოფილება მომჩივნის პირადი ცხოვრების შესახებ, ეს ვერ ჩაითვლებოდა
საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხზე საჯარო დებატებში მონაწილეობად,
მაშინაც კი, როდესაც მომჩივანი ძალზე ცნობილი პიროვნება იყო (უთითებდა რა
საქმეზე Von Hannover v. Germany). ამ საქმეში კი სასამართლომ ახლებურად
ჩამოაყალიბა და არგუმენტებით გააძლიერა ამ პრინციპის მნიშვნელობა იმის
მითითებით, რომ „საჯარო ინტერესის გაგება ვერ დაკნინდებოდა იქამდე, რომ იგი
დაყვანილი ყოფილიყო სხვათა პირადი ცხოვრების შესახებ ინფორმაციულ
წყურვილამდე ანდა მკითხველის გატაცებამდე სენსაციებითა და ვუაიერიზმით“
(სქესობრივი გარყვნილება).
(ii) დიდმა პალატამ ხაზი გაუსვა, რომ ჟურნალისტთა „მოვალეობანი და
პასუხისმგებლობა“ აუცილებლად გულისხმობდა შეთავაზებული პუბლიკაციის
შედეგების შეფასებას. განსაკუთრებითული, სიფრთხილე და კეთილგონიერება
უნდა ყოფილიყო გამოჩენილიისეთი მოვლენების გაშუქებისას, რომლებიც
„განსაკუთრებით ყურადღებით დაცვას მოითხოვდა“ კონვენციის მე-8 მუხლის
საფუძველზე.
(iii) მოპასუხე მთავრობამ მიუთითა, რომ სტატიას მიეცა სენსაციური ელფერი და დიდი
პალატა მას დაეთანხმა. როგორც ნარატიული მასალა, ისე თანხმლები გრაფიკული

447
 გამოსახულებანი და ჰედლაინები ცხადყოფდა, რომ სტატიის მიზანს წარმოადგენდა
ყურადღების მიქცევა და რეაქციის პროვოცირება.

თუმცა, დიდმა პალატამ მაინც ჰპოვა კონვენციის დარღვევა. მან მიიჩნია, რომ ინფორმაციის
გადაცემისათვის ფორმის შერჩევა წარმოადგენდა „სარედაქციო მიხედულების“ საკითხს,
მთავარი კი ის იყო, რომ სტატია არ წარმოადგენდა დეზინფორმაციას და მას შეცდომაში არ
შეუყვანია მკითხველი.

სასამართლო განხილვების საჯაროობის შეზღუდვა

კონვენციის მე-6 მუხლი ნებას რთავს სასამართლოს, გამორიცხოს ხალხი და ჟურნალისტები

სისხლის სამართლის პროცესზე დასწრებიდან. ასეთი გამორიცხვა ემსახურება
არასრულწლოვანი განსასჯელების პრაივესის უფლებების დაცვას, დანაშაულისა და
უწესრიგობის თავიდან აცილებას და სასამართლოს ავტორიტეტის დაცვას. მედიის
ინტერესი, საზოგადოებას აცნობოს სისხლის სამართლის პროცესების შესახებ, გადაიწონება
არასრულწლოვანისა და მითითებული საჯარო თუ კერძო ინტერესების დაცვის
აუცილებლობით. გამორიცხვა მაშინაც ხდება, როდესაც პროცესი დაკავშირებულია მეტად
სენსიტიურ საკითხებთან, როდესაც საჯაროობა დააზარალებს მესამე მხარის, მოწმეების ან იმ
პირთა ოჯახის წევრების ინტერესებს, რომლებიც ჩართულნი არიან ორგანიზებულ
დანაშაულში. შსაბამისად, ზემოაღნიშნულ გარემოებებში სასამართლოს მიმდინარეობისა და
განსახილველი საქმის გარემოებების შესახებ ინფორმაციაზე წვდომის არარსებობა არ
არღვევს კონვენციის მე-10 მუხლით დაცულ ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების
უფლებას.

შეზღუდვა სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის დასაცავად

კონვენციის მე-10 მუხლის თანახმად, გამოხატვის თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს

სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის დასაცავად. მოსამართლეები
სარგებლობენ მათი ავტორიტეტის ყველაზე უფრო ძლიერი დაცვით. ეს განპირობებულია
რამდენიმე ფაქტორით:

 სამართლებრივ სახელმწიფოში სასამართლოს მიმართ უნდა არსებობდეს ხალხის

ნდობა;
 პრესის პუბლიკაციამ ან სხვა განცხადებამ ზიანი არ უნდა მიაყენოს
მართლმსაჯულების სათანადოდ განხორციელების ინტერესს და საქმის მხარეთა
უფლებებს, მათ შორის, უდანაშაულობის პრეზუმფციას.

448
  მოსამართლეთა მიმართ დასაშვები კრიტიკის ფარგლები უფრო ვიწროა, ვიდრე
პოლიტიკოსებთან მიმართებაში; მათ ეკისრებათ თავშეკავებულობის ვალდებულება
და არ გააჩნიათ კრიტიკაზე პასუხის გაცემის შესაძლებლობა.

ამ საკითხებზე სტრასბურგის სასამართლოს იურისპრუდენცია ჩამოყალიბდა საქმეების

საფუძველზე, რომლებიც შეეხებოდა ორ ძირითად კონტექსტს:

 სასამართლოსა და მოსამართლეების კრიტიკას;

 განხილვაში მყოფი საქმეების საჯაროდ გაშუქებას მედია საშუალებების მიერ;

ა) სასამართლოს კრიტიკა

ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის შესაბამისად, მოსამართლეთა

ავტორიტეტი სარგებლობს ყველაზე მაღალი ხარისხის დაცვით და დასაშვები კრიტიკის
ფარგლები მათ მიმართ ძალიან ვიწროა. ეს აიხსნება მოსამართლეთა განსაკუთრებული
როლით - ისინი არიან მართლმსაჯულების გარანტი და საზოგადოებას უნდა უნერგავდნენ
სასამართლოსადმი ნდობას. გარდა ამისა, მათ არ გააჩნიათ კრიტიკაზე პასუხის გაცემის
შესაძლებლობა.

სასამართლომ მოსამართლეთა კრიტიკა განასხვავა შეურაცხყოფისაგან. თუ მიზანი ამა თუ იმ

აზრის გამოხატვისა მხოლოდ სასამართლოს ან მოსამართლეების შეურაცხყოფაა, შესაბამისი
სასჯელი გამართლებულად იქნება მიჩნეული კონვენციის მე-10 მუხლით. სტრასბურგის
სასამართლო აღნიშნავს, რომ „სასამართლოს ავტორიტეტი დაცული უნდა იყოს ყოველგვარი
შეურაცხმყოფელი და ზიანის მიმყენებელი ენისაგან“. სტრასბურგის სასამართლომ
არაერთხელ გაამახვილა ყურადღება ამ მიმართებით მედიასაშუალებების
პასუხისმგებლობაზე.

კონვენციის სამართალი დაწვრილებით ხსნის თუ რატომ უნდა შეიზღუდოს შესაბამის

გარემოებებში გამოხატვის თავისუფლება სასამართლოს ავტორიტეტისა და
მიუკერძოებლობის დასაცავად და იმ ძირითად პრინციპებს, რომლებიც გამოყენებულ უნდა
იქნეს შეზღუდვის გამართლებულობის შეფასებისას:

„სამართლებრივ სახელმწიფოში პრესას განსაკუთრებული როლი აკისრია. თუმცა, მან არ

უნდა გადალახოს გარკვეული ფარგლები, რომლებიც დაწესებულია სხვათა რეპუტაციის
დასაცავად“. „ აღსანიშნავია სასამართლო ხელისუფლების განსაკუთრებული როლი
საზოგადოებაში. როგორც მართლმსაჯულების გარანტი, რაც სამართლებრივი სახელმწიფოს
ძირითად ფასეულობას წარმოადგენს, სასამართლო ხელისუფლება უნდა სარგებლობდეს
საზოგადოებრივი ნდობით, რათა ეფექტიანად შეასრულოს მასზე დაკისრებული
მოვალეობები. სახელმწიფოს შეუძლია საჭიროდ ჩასთვალოს სასამართლოსადმი ნდობის
დაცვა უსაფუძვლო და დესტრუქციული თავდასხმებისაგან, განსაკუთრებით იმ ფაქტის

449
მხედველობაში მიღებით, რომ მოსამართლეებს, რომლებიც კრიტიკის ობიექტად იქცევიან,
მათი სამსახურებრივი მდგომარეობა უკრძალავს ამგვარ კრიტიკაზე პასუხის გაცემას“ ( საქმე
პრაგერი და ობერშლიკი ავსტრიის წინააღმდეგ);

“სასამართლოს მიმართ გამოთქმულ კრიტიკამ არ უნდა გადალახოს გარკვეული ფარგლები

და რომ სასამართლოს ავტორიტეტი არის მნიშვნელოვანი ღირებულება, რომელსაც შეუძლია
გაამართლოსგამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა. სრულად შესაძლებელია საქმის მხარის
მიერ სასამართლოს შემადგენლობისა და ფუნქციონირების კრიტიკა საქმის განმხილველ
მოსამართლეებზე პერსონალური თავდასხმების გარეშე. მხედველობაში უნდა იქნეს
მიღებული სიტყვების მტრული ხასიათი და ტონი, რომნელსაც შეუძლია ზიანი მიაყენოს
სასამართლოს ავტორიტეტს და შექმნას საფრთხე მართლმსაჯულების სათანადოდ
განხორციელების საზიანოდ” ( Saday v. Turkey);

“ სასამართლოს არა გააჩნია კრიტიკისაგან იმუნიტეტი, მაგრამ ცხადი ზღვარი უნდა გაიდოს
კრიტიკასა და შეურაცხყოფას შორის. თუ გამონათქვამის მიზანი არის სასამართლოსა და
მოსამართლეების შეურაცხყოფა, შესაბამისი სასჯელი არ დაარღვევს კონვენციის მე-10
მუხლს” ( Skalka v. Poland);

“გამოხატვის თავისუფლება უზრუნველყოფილია ადავოკატებისთვისაც, რომლებსაც

უფლება აქვთ კომენტარი გააკეთონ მართლმსაჯულების განხორციელებაზე, მაგრამ მათი
კრიტიკა არ უნდა გასცდეს განსაზღვრულ მიჯნებს”. „სასამართლოს ავტორიტეტი დაცული
უნდა იყოს ყოველგვარი შეურაცხმყოფელი და ზიანის მიმყენებელი ენისაგან“ (Schopfer v.
Switzerland);521

კონვენციის სამართალი განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას აკისრებს ადვოკატებს,

როგორც მართლმსაჯულების პროცესის მონაწილეებს, უსაფუძვლოდ არ შელახონ
სასამართლოსა და მოსამართლეების რეპუტაცია და გაუფრთხილდნენ მათდამი ხალხის
ნდობის შენარჩულების ინტერესს.

„ სასამართლო იმეორებს, რომ ადვოკატებს ცენტრალური როლი ეკისრებათ

მართლმსაჯულების განხორციელებაში, როგორც შუამავლებს ხალხსა და სასამართლოს
შორის. ამგვარი პოზიციით აიხსნება ადვოკატების ქცევის ჩვეულებრივი შეზღუდვები“.

უფრო მეტიც, სასამართლომ არაერთხელ დაადგინა, რომ „სასამართლოები,

მართლმსაჯულების გარანტორები, რომელთა როლი სამართლის უზენაესობაზე
დამყარებულ სახელმწიფოში უმთავრესია, უნდა სარგებლობდნენ ხალხის ნდობით
ადვოკატთა გადამწყვეტი როლის მხედველობაში მიღებით, ლეგიტიმურია, მოველოდეთ

521
იხ. აგრეთვე საქმეები (Casado Coca v. Spain, 24 February 1994, Series A no. 285-A, p. 21, § 54).
(De Haes and Gijsels v. Belgium, 24 February 1997, Reports of Judgments and
Decisions 1997-I, p. 234, § 37).

450
მათგან რომ მათ თავიანთი წვლილი შეიტანონ მართლმსაჯულების განხორციელებასა და
მისდამი ხალხის ნდობის უზრუნველყოფაში“.

ზემოაღნიშნული არ ნიშნავს იმას, რომ ადვოკატის მხრიდან სასამართლოს კრიტიკა

ყოველთვის დაუშვებელია.

ჯერ ერთი, სასამართლოს კრიტიკის კონტექსტში სტრასბურგის სასამართლო ადვოკატის

გამოხატვის თავისუფლებას უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებს, ვიდრე ჟურნალისტისას. იგი
მიუთითებს, რომ ადვოკატებს, როგორც დამოუკიდებელ პროფესიონალებს,
განსაკუთრებული როლი ეკისრებათ მართლმსაჯულებს განხორციელებაში და ისინი ვერ
გათანაბრდებიან ჟურნალისტებთან.

მეორე, ადვოკატის მხრიდან სასამართლოს კონსტრუქციული კრიტიკას არა მარტო

დასაშვებად, არამედ სასარგებლოდაც მიიჩნევს. სასამართლოს აზრით, ადვოკატებს უნდა
ჰქონდეთ შესაძლებლობა, საზოგადოების ყურადღება მიაპყრონ სასამართლო სისტემის
ხარვეზებზე, რათა მართლმსაჯულებამ სარგებელი მიიღოს კონსტრუქციული კრიტიკისაგან.
როგორც სასამართლო განმარტავს, „სასამართლოს სწორი ფუნქციონირება შეუძლებელი
გახდება იმ ურთიერთობის გარეშე, რომელიც ეფუძნება ორმხრივ პატივისცემას
მართლმსაჯულების სისტემის სხვადასხვა პროტაგონისტს შორის, რომლის წინა ხაზზეც
არიან მოსამართლეები და ადვოკატები“ .522 შესაბამისად, სასამართლოს შეხედულებით,
ადვოკატის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის სფეროში სახელმწიფოთათვის
გადაცემული შეფასების თავისუფლების ფარგლები ვიწროა.

მესამე, იგი განასხვავებს ორ შემთხვევას: როდესაც სასამართლოს კრიტიკა

განხორციელებულია სასამართლო დარბაზში და მის გარეთ.

აი, ეს არის ის პრინციპული მოსაზრებანი, რომელიც გამოიყენება სასამართლოს კრიტიკის

დასაშვები ფარგლების დადგენისას ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში.

სასამართლოს კრიტიკასთან დაკავშირებული კონკრეტული საქმეები, სადაც მე-10 მუხლის

დარღვევა არ იქნა აღიარებული:

Schöpfer v. Switzerland: ადვოკატი დასაჯეს დისციპლინური წესით პრესკონფერენციის

დროს განხილვაში მყოფი საქმეზე მართლმსაჯულების განხორციელების კრიტიკისათვის:
„ ამ ჯენტლმენებს არ მივცემ ჩემი გასულელების უფლებას. მოვითხოვ ახალი გამოძიების
დაწყებას კანტონის გარეთ“. დისციპლინურმა ბორდმა პრეფექტის საჩივრის საფუძველზე
დააჯარიმა 500 შვეიცარული ფრანკით. ბორდმა თქვა, რომ პრესკონფერენციაზე წასვლამდე
ადვოკატს არც ჰქონდა გასაჩივრებული დაპატიმრების გადაწყვეტილება პროკურორთან ან

522
იხ. Morice v. France, 2015 წლის 23 აპრილის გადაწყვეტილება.

451
სააპელაციოს სასამართლოში და რომ მას თავისი საჯარო პროფილის გამოკვეთა უფრო
ადარდებდა, ვიდრე საქმე. სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ მომჩივანს, როგორც ადვოკატთა
ასოციაციის წევრს, ეკისრებოდა სპეციალური ვალდებულება, ხელი შეეწყო
მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელებისა და მისდამი ხალხის ნდობის
შენარჩუნებისათვის. ჯარიმის იმ ოდენობის გათვალისწინებით, რომელიც მას შეეფარდა,
სასამართლომ მიიჩნია, რომ სამართლიანი ბალანსი იქნა მიღწეული.

Barfold v. Denmark: შეეხებოდა 2 არაპროფესიონალი მოსამართლის დიფამაციას

(საგადასახადო დავა, რომელიც გადაწყდა ადგილობრივი ხელისუფლების სასარგებლოდ).
მომჩივანმა დაწერა სტატია გაზეთში, სადაც მიუთითა, რომ „ორმა არაპროფესიონალმა
მოსამართლემ „შეასრულა თავისი მოვალეობა“, და რომ მათ ხმა მისცეს როგორც
ადგილობრივი ხელისუფლების მსახურებმა და არა როგორც დამოუკიდებელმა და
მიუკერძოებელმა მოსამართლეებმა.“ იგი დამნაშავედ ცნეს დიფამაციისათვის. ევროპულმა
სასამართლომ მიიჩნია, რომ „მომჩივნის გამონათქვამი ვერ ჩაითვლებოდა საჯარო დებატებში
წვლილის შეტანად. მან არ მიიჩნია, რომ მისი სისხლისსამართლებრივი დასჯა დამღუპველ
შედეგებს იქონიებდა მის გამოხატვის თავისუფლებაზე და არც იმას მიანიჭა გადამწყვეტი
მნიშვნელობა, რომ კრიტიკა გამოთქმული იყო საგადასახადო საკითხებზე ადგილობრივი
ხელისუფლების პოლიტიკის კონტექსტში.

Skalka v. Poland: პატიმარმა რეგიონული სასამართლოს თავმჯდომარეს მისწერა წერილი,

სადაც ერთ-ერთ მოსამართლეს უწოდა „კრეტინი“ და „ სულელი“ . სასამართლომ მიიჩნია,
რომ ეს სიტყვები აშკარად შეურაცხმყოფელი იყო, მაგრამ ამის გამო მისთვის შეფარდებული
სასჯელი - 9 თვით თავისუფლების აღკვეთა - არაპროპორციულ ღონისძიებად მიიჩნია.

Prager and Oberschlick v. Austria 523: საქმე შეეხებოდა „ფორუმში“ დაბეჭდილ ბ-ნ პრაგერის
სტატიას სახელწოდებით „ფრთხილად! სასტიკი მოსამართლეები!“. სტატია აკრიტიკებდა
ვენის სისხლის სამართლის რეგიონული სასამართლოს ცხრა მოსამართლეს.
მოსამართლეები აღწერილი იყვნენ შემდეგნაირად:

(1) “ ყოველ ბრალდებულს ისინი დასაწყისიდანვე ისე ეპყრობიან, როგორც უკვე

მსჯავრდებულს.“
(2) “ ზოგიერთი ავსტრიელი მოსამართლე მზად არის ყველაფერზე წავიდეს“;
(3) “ მოსამართლე ჯ.-ს ქედმაღლური ამპარტავნობა შეუდარებელია.“

სტატიის ავტორს სასჯელის სახით დაეკისრა ჯარიმა 20,000 შილინგის ოდენობით.

სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ სტატიის მოცემული ნაწყვეტები არათუ ხელს
უწყობდა ავსტრიის მართლმსაჯულების სისტემის საჯარო განხილვას, არამედ პირადად
შეურაცხყოფდა მოსამართლე ჯ.-ს. აღნიშნულ განცხადებებზე არ ვრცელდებოდა ის
გარანტიები, რომლებიც გათვალისწინებული იყო პოლიტიკური შეხედულებების
523
26 April 1995, Application No. 15974/90 

452
გამოხატვისათვის. გამოხატული შეხედულებები ვერ ისარგებლებდა სრული იმუნიტეტით
მხოლოდ იმის გამო, რომ მათი სისწორე დამტკიცებას არ ექვემდებარებოდა. განცხადებებმა
გადააჭარბა მისაღები კრიტიკის ზღვარს.

Peruzzi v. Italy: მომჩივანი იყო პრაქტიკოსი ადვოკატი. მან წერილი გაუგზავნა იტალიის
სახელმწიფო სამართლებრივი სამსახურის კომისიას, სადაც მან გააპროტესატა მოსამართლე
X-ის ქმედება. შემდეგ მან ეს წერილი ცირკულარის ფორმით გაუგზავნა ამავე სასამართლოს
მოსამართლეებს, სადაც მოსამართლის გვარი, რომელსაც აკრიტიკებდა, პირდაპირ არ იყო
მითითებული. წერილი იწყებოდა მოსამართლეთა ქება- დიდებით, ხოლო კრიტიკა
მოსამართლე X-ის მიმართ, გადმოცემული იყო არაპირდაპირი ფორმით. კერძოდ, სადავოდ
იქნა მიჩნეული შემდეგი განცხადებები:
(a) “ (მოსამართლის) ავტონომია არ უნდა იქნეს გაგებული როგორც მიხედულების
აბსოლუტური თავისუფლება, რადგან ის ესაზღვრება თვითნებობას“.
(b) „ ...მოსამართლემ საქმე არ უნდა გადაწყვიტოს მიკერძოებულად, შესაძლოა
ქედმაღლობის ჩვენებით..ან ვალდებულებების სრული უგულვებელყოფით“.
(c) “... მოსამართლემ არ უნდა მისცეს თავის თავს უფლება, პატივი არ სცეს სხვებს, მათ
შორის ადვოკატებს;
(d) “ მოსამართლეები ადამიანები არიან და შეუძლიათ შეცდომის დაშვება, მაგრამ მათ არ
აქვთ უფლება, განზრახ დაუშვან შეცდომა არაკეთილსინდისიერი განზრახვით, ან
სერიოზული უსწორო საქციელი ანდა დაუდევრობა.

ადვოკატს დაეკისრა მოსამართლე X-ისათვის კომპენსაციის გადახდა 15,000 ევროს

ოდენობით და სასამართლო ხარჯების ანაზღაურება.

სასამართლომ არ გაიზიარა მომჩივნის არგუმენტი იმის თაობაზე, რომ მის მიზანს

წარმოადგენდა არა მოსამართლის რეპუტაციის შელახვა, არამედ, მთელი სასამართლო
სისტემა. სასამართლომ გაიზიარა მოპასუხე მთავრობის მოსაზრება, რომ კრიტიკის ობიექტი -
მოსამართლე X - ადვილად იდენტიფიცირებადი იყო. თავისი დებულებებით, მსასამართლომ
დაადასტურა თავისი მიდგომები ამ სფეროში:
“ სასამართლო იმეორებს, რომ ადვოკატების სპეციალური სტატუსი მათ აკუთვნებს
ცენტრალურ როლს მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში როორც შუამავლებს
ხალსა და სასამართლოებს შორის. ასეთი პოზიციით აიხსნება ჩვეულებრივ ადვოკატთა
ასოციაციის წევრების ქცევის შეზღუდვა. უფრო მეტიც, სასამართლოები, რომლებიც
წარმოადგენენ მართლმსაჯულების გარანტორებს სამართლის უზენაესობაზე დამყარებულ
სახელმწიფოში, უნდა სარგებლობდნენ ხალხის ნდობით. ამ სფეროში ადვოკატების საკვანძო
როლის გათვალისწინებით, ლეგიტიმურია, მათგან ველოდოთ რომ თავიანთი წვლილი
შეიტანონ მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელებაში და ამ გზით ხელი შეუწყონ
მისდამი ხალხის ნდობას. (see Schöpfer v. Switzerland, judgment of 20 May 1998, Reports of
Judgments and Decisions 1998-III, pp. 1052-53, §§ 29-30, with further references).”
„ადვოკატებს უფლება აქვთ საჯარო კომენტარი გააკეთონ მართლმსაჯულების
განხორციელებაზე იმის უზრუნველყოფით, რომ მათი კრიტიკა არ გადალახავს
განსაზღვრულ ფარგლებს, რათა დაცული იქნეს მართლმსაჯულება უსაფუძვლო
თავდასხმებისაგან, რომელიც მოტივიტებულია იყოს მხოლოდ სურვილთ ან სტრატეგიით,

453
რომ მედიაში არსებობდეს დებატები მართლმსაჯულების საკითხებზე (b) ადვოკატებმა,
მყარი ფაქტობრივი საფუძვლების გარეშე, არ უნდა გააკეთონ ისეთი სერიოზული
განცხადებები, რომლებიც სცდება დასაშვები კომენტარის ფარგლებს და (c) ადვოკატთა
რემარკები შეფასებულ უნდა იქნეს საერთო კონტექსტში, კერძოდ, იმის გათვალისწინებით,
შეიძლება თუ არა ისინი ჩაითვალოს გზისამცდენელად, შეცდომაში შემყვანად ან უმიზეზო
პერსონალურ თავდასხმად და ამასთან, შემოწმებულ უნდა იქნეს, აქვთ თუ არა ამ
გამონათქვამებს საკმარისად მჭიდრო კავშირი საქმის ფაქტებთან“

„მოსამართლის მიმართ, რომელიც თავის ოფიციალურ უფლებამოსილებას ახირციელებს,

დასაშვები კრიიკის ფარგლები ზოგიერთ გარემოებებში, შეიძლება იყოს უფრო ფართო
ჩვეულებრივ მოქალაქეებთან შედარებით (see Morice, cited above, § 131). თუმცა, არ
შეიძლება ითქვა, რომ სახელმწიფო მოხელეებმა შეგნებულად ჩაიყენეს თავი თავიანთი
თითოეული სიტყვისათვის საზოგადოების მხრიდან მკაცრი და სერიოზული ყურადრებისა
და კონტროლის ქვეშ, იმ ხარისხით, რა ხარისხითაც პოლიტიკოსებმა, და, რომ მათ
ერთგვაროვნად უნდა მოვეპყრათ როდესაც საქმე შეეხება მათი საქციელის კრიტიკას.
სახელმწიფო მოხელეები უნდა სარგებლობდნენ ხალხის ნდობით, რომელიც თავისუფალი
უნდა იყოს არასატანადო შეწუხებისაგან, როდესაც წარმატებით ახორციელებენ ტავიანთ
ფუნქციებს. ამიტომ თავიანთი მოვალეობების შესრულებისას აუცილებელია მათი დაცვა
შურაცხმყოფელი და ზიანის მომტანი თავდასხმებისაგან“ (see Janowski, cited above, § 33,
and Nikula, cited above, § 48).

საბოლოოდ სასამართლომ გამართლებულად შეაფასა ადვოკატის დასჯა და არც

გამოყენებული სანქცია მიუჩნევია არაპროპორციულად დასახულ კანონიერ მიზანთან
მიმართებაში.

მომჩივნის განცხადება იმის თაობაზე, რომ მოსამართლემ მიიღო უსამართლო

გადაწყვეტილება, სასამართლომ „შეფასებით მსჯელობად“ მიიჩნია, რომელსაც გააჩნდა
საკმარისი ფაქტობრივი საფუძველი, გაითვალისწინა რა ის გარემოება, რომ მოსამართლე X-მა
არცერთხელ არ დააკმაყოფილა მომჩივნის მოთხოვნები სხვადასხა საქმეზე. თუმცა, რაც
შეეხება გამონათქვამს, რომ X იყო „მიკერძოებული მოსამართლე“ და რომ მან „შეგნებულად
დაუშვა შეცდომა, არაკეთილსინდისიერი განზრახვით, სერიოზული უსწორო საქციელი ან
დაუდევრობა“ - შეზღუდვა გამართლებულად შეაფასა. სასამართლომ განმარტა:

„ეს კრიტიკა იმას გულისხმობს, რომ მოსამართლე X-მა უგულვებელყო ის ეთიკური

მოვალეობები, რომლებიც განუყოფელია მოსამართლის მოვალეობებისაგან, ან რომ მან
ჩაიდინა კრიმინალური დარღვევა. მოსამართლის მიერ წინასწარი განზრახვით უსწორო
გადაწყვეტილების გამოტანა წარმოადგენს ხელისუფლების ბოროტად გამოყენებას.
ცირკულარული წერილი, რომელიც ბრალს სდებდა მოსამართლეს, რომ არ გააჩნდა
მიუკერძოებლობის, დამოუკიდებლობისა და ობიექტურობის თვისებები, წარმოადგენს
სამოსამართლო მოვალეობების შესრულების მახასიათებლებს. თუმცა, მომჩივანს არ
წარმოუდგენია რაიმე მტკიცებულება არაკეთილსინდისიერი მოტივით იმ გადაწყვეტილების
მიღებისა, რომელსაც ის აპროტესტებდა. სასამართლოს აზრით, უსწორო საქციელის შესახებ
მომჩივნის ბრალდებები ეფუძნებოდა მხოლოდ იმ ფაქტებს, რომ მოსამართლემ უარი უთხრა
მის მოთხოვნებს, რომლებიც მან თავისი კლიენტების ინტერესების დასაცავად დააყენა.“

454
სასამართლომ ასევე მიანიჭა მნიშვნელობა იმ გარემოებას, რომ მომჩივანმა აღნიშნული
წერილი გაუგზავნა მოსამართლე X-ს პირადად და ლუკას სამხარეო სასამართლოს მრავალ
სხვა მოსამართლეს. სასამართლომ აღნიშნა: „წერილის გავრცელემა მცირე საზოგადოებაში,
როგორიც არის ადგილობრივი სასამართლო, უდავოდ მიაყენებდა ზიანს მოსამართლის
რეპუტაციას და პროფესიულ იმიჯს“.

პერუძის საქმე იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ მასში სასამართლომ პირველად განაცხადა,
რომ გამოხატვის თავისუფლება და სასამართლოს ავტორიტეტი და მიუკერძოებლობა
თანაბრად დაცულ ღირებულებებს წარმოადგენდა:

„ისეთ საქმეებში, როგორიც არის წინამდებარე საქმე, რომლებიც მოგვიწოდებს დავამყაროთ

სამართლიანი ბალანსი პირადი ცხოვრების უფლებასა და გამოხატვის თავისუფლებას შორის,
ეს ორი უფლება, პრინციპულად, თანაბარ დაცვას იმსახურებს. შესაბამისად, შეფასების
თავისუფლება, ორივე შემთხვევაში, თანაბარი და ერთგვაროვანია.

სასამართლოს კრიტიკასთან დაკავშირებული კონკრეტული საქმეები, სადაც მე-10 მუხლის

დარღვევა იქნა აღიარებული:

თვით ის საქმეებიც კი, სადაც სტრასბურგის სასამართლომ გაუმართლებლად შეაფასა

სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის დასაცავად გამოხატვის
თავისუფლების შეღუდვა, მიუთითებს, რომ ეს მხოლოდ მაშინ ხდება, როდესაც საქმე
შეეხება:

 მხოლოდ შეფასებით მსჯელობას, რომელსაც გააჩნია საკმარისი ფაქტობრივი

საფუძველი;
 ან ჩარევის არაპროპორციულ ღონისძიებას.

მაგალითად:

Saday v. Turkey : განსასჯელმა მისი მსჯავრდება პოლიტიკურად მოტივირებულად შეაფასა

და გამოიყენა შეურაცხმყოფელი ენა : „ სახელმწიფოს სურს მოგვისწრაფოს სიცოცხლე
მანტიაში გახვეული ჯალათების ხელით“. სასამართლომ ის დაუყოვნებლივ გაასამართლა
ადვოკატის გარეშე სასამართლოს შეურაცხყოფისათვის და მიუსაჯა 6 თვით პატიმრობა,
აქედან ორი თვე იზოლაციაში. 2 თვიანი ვადა მოიხადა და შემდგომი სასაჯელისაგან
გაათავისუფლეს კარგი ქცევის გამო. ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ მის სიტყვებს
შეეძლო სერიოზული ზიანი მიეყენებინა სასამართლოს ავტორიტეტისა და მოსამართლეთა
ღირსებისათვის დაუცველობის იმგვარი ატმოსფეროს შექმნით, რომელიც დააზრაალებდა
მართლმსაჯულების სათანადოდ განხორციელებას. მაგრამ, ვინაიდან ასეთი სასჯელი
არაპროპორციულად მიიჩნია, მან კონვენციის მე-10 მუხლი დარღვეულად ცნო.

Morice v. France (2015 წლის 23 აპრილის გდაწყვეტილება) : საქმე შეეხებოდა ადვოკატის

სადავო ფრაზას იმის თაობაზე, რომ მისი კლიენტის საქმეზე „მოსამართლეების მიერ

455
სრულად დარღვეული იყო მიუკერძოებლობისა და სამართლიანობის პრინციპი“. სტატია
გამოქვეყნდა ჟურნალში „Le Monde“. ის დაისაჯა სისხლის სამართლის წესით
მოსამართლეების დიფამაციისათვის. სასამართლომ დადგინდა დარღვევა, რამდენადაც
მიიჩნია, რომ ეს შეფასებითი სჯელობა იყო, რომელსაც გააჩნდა „საკმარისი ფაქტობრივი
საფუძველი“. გარდა ამისა, მას სასამართლო პროცედურების დროს არ მიეცა არავითარი
შანსი, თავისი ბრალდების საკმარისი ფაქტობრივი საფუძველი დაესაბუთებინა. დამატებით,
მისთვის შეფარდებული სასჯელიც საკმაოდ მძიმე იყო: ის დაისაჯა
სისხლისსამართლებრივი წესით და შეეფარდა ჯარიმა 4000 ევროს ოდენობით, სასამართლო
ხარჯების გადახდა 1000 ევროს ოდენობით. რედაქციას კი დაევალა 2 მოსამართლის მიმართ
კომპენსაციის გადახდა - თითოეულს 7500 ევროს ოდენობით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ადვოკატის სისხლისსამართლებრივი მსჯავრდება „მსუსხავ ეფექტს“ იქონიებდა მის
გამოხატვის თავისუფლებაზე.

(მორისის საქმე უფრო დაწვრილებით:

The Morice judgment, concerneda lawyer’s conviction for defamation in respect of remarks he had
made about members of the judiciary. The impugned remarks were published in an Article in a national
newspaper which quoted the terms of a letter the applicant and one of his colleagues had written to
the Minister of Justice requesting an administrative investigation into the conduct of two judges and
comments that had been made to the journalist who had written the article.

The case raises the interesting question of the extent of a lawyer’s freedom of expression and the
limits of acceptable criticism of the conduct of members of the judiciary when carrying out their
official duties.

The applicant’s comments were made in connection with a judicial investigation that had been opened
following the death of a judge and from the outset the case attracted considerable attention from the
media. The comments concerned investigating judges who were subsequently taken off the case.
Another judge, who was not the subject of criticism, took over the investigation.

In convicting the applicant, the court of appeal took the view that to say that an investigating judge had
shown “conduct which [was] com- pletely at odds with the principles of impartiality and fairness” was in
itself a particularly defamatory accusation. The use of the term “con- nivance” merely confirmed the
defamatory nature of the accusation.

The Court’s judgment, which contains an exhaustive recapitulation of the case-law on lawyers’ freedom
of expression, emphasises the need to distinguish between two situations: cases in which the lawyer
makes remarks inside the courtroom; and cases in which he makes them outside the courtroom. The
Court observed that lawyers have a special role as independent professionals in the administration of
justice, and cannot be equated with journalists.

of examining the nature of the impugned remarks – including the tone used – in the general context in
which they were made. This the domestic courts had not done.

456
A high level of protection of freedom of expression is required in respect of remarks on matters of
public interest related to the functioning of the judiciary. The margin of appreciation afforded the
authorities in such cases is particularly narrow. Indeed, the Court recognised that a lawyer should be
able to draw the public’s attention to potential shortcomings in the justice system and that the
judiciary could benefit from constructive criticism.

Another interesting feature of the judgment is that it highlights the difference between the speech of
judges (who are subject to a duty of discretion), of lawyers and of journalists. As the Court notes, “the
proper functioning of the courts would not be possible without relations based on consideration and
mutual respect between the various protagonists in the justice system, at the forefront of which are
judges and lawyers”.

The facts were case-specific in a number of respects. Thus, for instance, the criminal investigation was
withdrawn from the two investigating judges concerned by the criticism, so that the applicant’s
remarks were not capable of undermining the proper conduct of the judicial proceedings.

The sanction imposed on the applicant was of some significance and his status as a lawyer was even
relied upon to justify greater severity. As the Court noted, imposing sanctions on a lawyer was liable to
have a “chilling effect” on his liberty of expression.

The Court found a violation of Article 10 as a result of the applicant’s conviction of defamation. His
impugned remarks did not constitute gravely damaging and essentially unfounded attacks on the
action of the courts, but criticisms leveled at the judges as part of a debate on a matter of public
interest concerning the functioning of the justice system, and in the context of a case which had
received wide media coverage from the outset. While those remarks could admittedly be regarded as
harsh, they nevertheless constituted value judgments with a sufficient “factual basis”. )

ბ) საქმის განხილვაზე არასათანდო ზეგავლენის თავიდან აცილება

სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის დაცვის ლეგიტიმურ მიზანს

განსაკუთრებული დატვირთვა და შემხებლობა აქვს „ სასამართლოსადმი
უპატივცემულობის“ დოქტრინასთან, რომელიც ინგლისური საერთო სამართლის
საფუძველზეა შემუშავებული. ამ დოქტრინის თანახმად, შეიძლება აირძალოს განხილვაში
მყოფ საქმეზე განსზღვრული ინფორმაციის ცირკულაცია, რათა თავიდან იქნეს აცილებული
საქმის წინასწარი განსჯა, საქმეზე საქმეზე წინმსწრები გადაწყვეტილების გამოტანა
(prejudgment) ანდა საზოგადოებრივი ზეწოლა სასამართლოზე ან მხარეებზე; ხოლო სისხლის
სამართლის საქმეებზე კი, დამატებით შეიძლება გამოიწვიოს სამართლიან და მიუკერძოებელ
სასამართლოზე განსასჯელის უფლებების დარღვევა. ამგვარად, „სასამართლოსადმი
უპატივცემულობად“ - განიხლება ქმედებები, რომლებიც ქმნიან საქმის განხილვისა და
სასამართლო პროცესის წინასწარი შეფასებების არსებით რისკს.

457
დამკვიდრებული მიდგომების თანახმად, ყოველი პუბლიკაცია, რომელიც აყალიბებს
რწმენას, თუ როგორი გადაწყვეტილება იქნება სწორი და როგორი -არასწორი, საფრთხეს
უქმნის მართლმსაჯულებას, განსაკუთრებით კი სისხლის საქმეებზე და ეს არ შეესაბამება
უდანაშაულობის პრეზუმფციას.

განსაკუთრებით დამაფიქრებელია შემთხვევები ისეთ საქმეებთან დაკავშირებით, სადაც

გადაწყვეტილება უნდა გამოიტანოს ნაფიცმა მსაჯულებმა დამნაშავეობის საკითზე,
რომლებსაც მპროფესიონალ მოსამართლეებთან შედარებით, გაცილებით ნაკლები მედეგობა
აქვთ გარეშე ზეგავლენისადმი. თუ ნაფიცი მსაჯულები საქმეზე წინასწარი განწყობილებების
გავლენის ქვეშ მოექცნენ, მაშინ სამართლიანი სასამართლოს შანსები უკიდურესად
მცირდება.

მედია ნიუსებში კონკრეტული საქმეების სულ უფრო და უფრო ხშირად და დეტალურად

განხილვის აშკარა და საშიში ტენდენციის გამო, დასავლეთში მიუთითებენ, რომ მედიამ
ბოლო ხანებში მოახდინა „სახალხო სასამართლოდ“ თავისი რეინკარნაცია.

სტრასბურგის სასამართლომ ნათლად განმარტა, თუ რატომ უნდა იქნეს გარკვეულ

ფარგლებში მოქცეული განხილვაში მყოფ საქმეებზე კომენტარი და რა რისკებს წარმოშობს
„ფსევდო სასამართლო განხილვები“ და სასამართლოს როლის უზურპაცია მედია
საშუალებების მხრიდან:

„სასამართლოები არიან და ხალხის მიერ აღქმული უნდა იყვნენ, როგორც ერთადერთი

შესაბამისი ფორუმი სამართლებრივი დავების გადაწყვეტის და პიროვნების დანაშაულისა
თუ უდანაშაულობის განსაზღვრისა, და რომ ხალხს უნდა გააჩნდეს ნდობა და რწმენა, რომ
სასამართლოებს ძალუძთ ამ ფუნქციის შესრულება“;

„სასამართლოები არიან დანაშაულისა თუ უდანაშაულობის განმსაზღვრელნი, ცხადია, უნდა

დავუშვათ განხილვაში ყოფ საქმეებზე დებატები სპეციალიზირებული ჟურნალისტების,
ხალხისა და ფართო მედიის მხრიდან საზოგადოდ.(see, mutatis mutandis, the Sunday
Times (no. 1), p. 40, § 65) მაგრამ იმის დაცვით, რომ ისინი არ გადალახავენ საზღვრებს,
რომლებიც დაწესებულია მართლმსაჯულების სათანადოდ განხორციელების ინტერესების
დასაცავად“.

„ჟურნალისტებს მუდამ უნდა ახსოვდეთ, რომ განხილვაში მყოფი საქმეების კომენტირებისას

თავი შეიკავონ განცხადებებისაგან, რომლებსაც ძალუძთ ეჭვის ქვეშ დააყენონ, ნებსით თუ
უნებლიედ პიროვნების შანსები სამართლიან განხილვაზე ან ხალხის ნდობას სასამართლოთა
როლზე დემოკრატიულ საზოგადოებაში“;

„მედიის მხრიდან თავიდან უნდა იქნეს აცილებული სასამართლოს როლის უზურპაცია. არ

შეიძლება იმის გამორიცხვა, რომ საზოგადოება გახდეს რეგულარული მაყურებელი საქმის
ფსევდო-განხილვებისა მედიის ნიუსებში, რასაც მოსდევს საფრთხე, რომ სასამართლოები
აღარ იყვნენ მიჩნეული სამართლებრივი დავების გადაწყვეტის სათანადო ფორუმად. გარდა

458
ამისა, ეს პროკურორის ფუნქციაა ამტკიცოს ვინმეს დანაშაული და არა ჟურნალისტისა ან
სხვა პირისა“.

კონკრეტული საქმეები:

Sunday Times v. UK: შეეხებოდა საგაზეთო სტატიას განხილვაში მყოფ საქმეზე, რომელიც
უკავშირდებოდა ე.წ. „თალიდომიდის ტრაგედიას“, კერძოდ მედიკამენტ თალიდომიდის
გამოყენებას ორსულების მიერ და მის სავალალო შედეგებს, ინგლისში, 70-იან წლებში.
ეროვნული ხელისუფლების მიერ სტატია მიჩნეულ იქნა მედიკამენტის დამამზადებელი და
გამავრცელებელი კომპანიის ბრალეულობის შესახებ წინმსწრებ გადაწყვეტილებად და
მედიკამენტის მწარმოებელ კომპანიაზე ზეწოლის მცდელობად, რათა აეძულებინა იგი რაც
შეიძლება მეტი კომპენსაცია გადაეხადა დაზარალებულებისთვის მორიგების
პროცედურების დროს.

ამ საქმეში სასამართლომ განიხილა, აკმაყოფილებდა თუ არა განჭვრეტადობის კრიტერიუმს

„სასამართლოსადმი უპატივცემულობის“ თაობაზე ინგლისური საერთო სამართლის
კონცეპტი. მომჩივნის აზრით, ეს კონცეპტი არ აკმაყოფილებდა ამ კრიტერიუმს და მის
საფუძველზე რთული იყო იმის განჭვრეტა, ჩაითვლებოდა თუ არა სადავო სტატია ისეთად,
რომელიც გამოიწვევდა განხილვაში მყოფ საქმეზე „წინმსწრები გადაწყვეტილების“ მიღებას
და შესაბამისად, - „სასამრთლოსადმი უპატივცემულობად“. ევროპულმა სასამართლომ,
მართალია, გამოთქვა ზოგიერთი ეჭვი იმ სიზუსტის თაობაზე, როგორითაც
„სასამრთლოსადმი უპატივცემულობა“ იყო ფორმულირებული ინგლისურ საერთო
სამართალში, მაგრამ მიიჩნია, რომ ასეთად სტატიის მიჩნევა განჭვრეტადი იყო იმ ხარისხით,
რაც გონივრულად ჩაითვლებოდა მოცემულ გარემოებებში. თუმცა, მან მაინც ჰპოვა მე-10
მუხლის დარღვევა ამ საქმეში, რადგან მიიჩნია, რომ სტატიის შინაარსი ცალსახად არ
ამტკიცებდა ამ ტრაგედიაში კომპანიის ბრალს და მთავრდებოდა სიტყვებით, რომ „ამ
საკითხში კიდევ ბევრი რამ იყო გაურკვეველი“. გადაწყვეტილება მიღებული იქნა მცირედი
უპირატესობით და საპირისპირო აზრის მქონე მოსამართლეებმა შეადგინეს და საქმეს
დაურთეს „განსხვავებული აზრი“.

Worm v. Austria : ეს საქმე შეეხებოდა ჟურნალისტის დასჯას ავსტრიის ვიცე-კანცლერის (Mr.

Androsch) ბრალდების საქმეზე სტატიის გამოქვეყნებისათვის, სადაც ირწმუნებოდა მის
დანაშაულს. მომჩივანი დაისაჯა ვიცე-კანცლერის წინააღმდეგ სს პროცესის შედეგებზე
გავლენის მოსახდენად უკანონო ჩარევის მცდელობისათვის. მას მიესაჯა ჯარიმა - ATS
48,000, ან 20 დღით პატიმრობა ჯარიმის გადაუხდელობის შემთხვევაში. ამ საქმეში
სასამართლომ ასევე მიიჩნია, რომ სადავო სტატიას შეეძლო ზეგავლენა მოეხდინა
მოსამართლეებზე.
საგულისხმოა, რომ სტრასბურგის სასამართლომ კონვენციის შესაბამისად ცნო დიფამაციის
შესახებ ავსტრიის კანონმდებლობის ჩანაწერი, რომლის მიხედვითაც დასჯადი იყო

459
პოტენციურად საფრთხის შემცველი დარღვევა. ასეთს კი წარმოადგენდა ქცევა, რომელსაც
შეეძლო საშიში ვითარების შექმნა, იმის მიუხედავად, წარმოიქმნა თუ არა ასეთი საფრთხე
კონკრეტულ ვითარებაში მოცემულ შემთხვევაში და მაშინაც კი, როცა არავინ არ დამდგარა
ასეთი გავლენის მოხდენის რეალური საფრთხის წინაშე.
მან ასევე გაიზიარა ვენის სააპელაციო სასამართლოს განმარტება, რომლის მიხედვითაც,
დარღვევა მოიცავდა მტკიცებულების თაობაზე არა მარტო ვინმეს საწინააღმდეგო, არამედ
სასარგებლო კომენტარსაც.
ამ საქმეში ევრპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ ცნებაში - „სასამართლოს ავტორიტეტი
და მიუკერძოებლობაში“ ნაგულისხმები უნდა ყოფილიყო კონვენციის გაგება. უწინარესად,
მე-6 მუხლის კონტექსტი, რომელიც ასახავდა სამართლის უზენაესობის ფუნდამენტურ
პრინციპს:

„ფრაზა -„სასამართლოს ავტორიტეტი და მიუკერძოებლობა“ - მოიცავს, აზრს, რომ

სასამართლოები არიან და ხალხის მიერ აღქმული უნდა იყვნენ, როგორც ერთადერთი
შესაბამისი ფორუმი სამართლებრივი დავების გადაწყვეტის და პიროვნების დანაშაულისა
თუ უდანაშაულობის განსაზღვრისა, და რომ ხალხს უნდა გააჩნდეს ნდობა და რწმენა, რომ
სასამართლოებს ძალუძთ ამ ფუნქციის შესრულება; ... „სასამართლოს ავტორიტეტი და
მიუკერძოებლობის დასაცავად სახელმწიფოებს უფლება აქვთ მხედველობაში მიიღონ
გარემოებები - რომლებიც სცილდება კონკრეტულ საქმეს - სასამართლოების ფუნდამენტური
როლის დასასავად დემოკრატიულ სახელმწიფოში“.

„მე-10 მუხლი არ იძლევა განხილვაში მყოფ საქმეებზე საჯარო დებატების სრულ აკრძალვის
უფლებას. სასამართლოები არ შეიძლება ფუნქციონირებდნენ ვაკუუმში. მართალია,
სასამართლოები არიან დანაშაულისა თუ უდანაშაულობის განმსაზღვრელნი, მაგრამ ეს არ
ნიშნავს, რომ არ შეიძლება დავუშვათ განხილვაში ყოფ საქმეებზე დებატები
სპეციალიზირებული ჟურნალისტების, ხალხისა და ფართო მედიის მხრიდან საზოგადოდ.
(see, mutatis mutandis, the Sunday Times (no. 1), p. 40, § 65) იმის დაცვით, რომ ისინი არ
გადალახავენ საზღვრებს, რომლებიც დაწესებულია მართლმსაჯულების სათანადოდ
განხორციელების ინტერესების დასაცავად“.

„მაგრამ საჯარო პირებიც სარგებლობენ სამართლიანი განხილვის პროცესუალური

გარანტიებით, მათ შორის უფლებით მიუკერძოებელი სასამართლოზე. ჟურნალისტებს
მუდამ უნდა ახსოვდეთ, რომ განხილვაში მყოფი საქმეების კომენტირებისას თავი შეიკავონ
განცხადებებისაგან, რომლებსაც ძალუძთ ეჭვის ქვეშ დააყენონ, ნებსით თუ უნებლიედ
პიროვნების შანსები სამართლიან განხილვაზე ან ხალხის ნდობას სასამართლოთა როლზე
დემოკრატიულ საზოგადოებაში;“

გარდა ამ საჯარო ინტერესისა, სასამართლომ აღიარა, რომ მოცემულ შემთხვევაში

ჟურნალისტის დაჯარიმება ემსახურებოდა სასამართლოს მიუკერძოებლობის დაცვას და
ასევე ყოფილი ვიცე-კანცლერის უფლებას უდანაშაულობის პრეზუმფციაზე.

სტრასბურგის სასამართლომ დადგენილად მიიჩნია, რომ ჟურნალისტმა გააკეთა

ბრალდებულის ჩვენებებზე საზიანო (unfavourable) კომენტარი . მანვე მიიჩნია, რომ
არაპროპესიონალ მოსამართლეებს შეიძლებოდა წაეკითხათ მისი სტატია. ჟურნალისტს

460
მრავალი სტატია ჰქონდა ამ თემაზე დაწერილი, რასაც კიდევ უფრო ამძიმებდა ამ სტატიის
ენა (wording), და განზრახვა, გავლენა მოეხდინა შედეგებზე. იგი არა მარტო აკრიტიკებდა
ვიცე-კანცლერს, არამედ ცდილობდა მკითხველი მიეყვანა აზრამდე, რომ ის მართლაც
დამნაშავე იყო წაყენებულ ბრალდებაში და განჭვრეტდა მის მსჯავრდებას, დადანაშაულებას
სასამართლოს მიერ.

სასამართლოს განმარტებით, მომჩივნის კრიტიკა არსებითად მიმართული იყო საქმეში

არსებული მტკიცებულებების ბრალდებულის საწინააღმდეგოდ შეფასებისაკენ:
„სასამართლო ვერ გაიზიარებს კომისიის აზრს, რომ სტატია მხოლოდ ეჭვებს გამოთქვამდა
ვიცე-კანცლერის დანაშაულის შესახებ. მისი სიტყვები არ ტოვებდა სხვა ინტერპრეტაციის
შესაძებლობას, გარდა ისეთისა, რომ ის გადასახადებს თავს არიდებდა და რომ ის დამნაშავე
იყო. უფრო მეტიც, მისი განცხადებები ფორმულირებული იყო ისეთი აბსოლუტური
ცნებებით, რომ მკითხველის თვალში სტოვებდა ერთადერთ მოსალოდნელობას - მის
დამნაშავედ ცნობას. ამის გამო, სასამართლო ვერ მიიჩნევდა ამ სტატიას ისეთად, რომელიც
არ იწვევდა პროცესის შედეგებზე ზეგავლენის მოხდენის საფრთხეს“;

„მხედველობაში იყო მისაღები სააპელაციო სასამართლოს დებულება სასამართლოს როლის

უზურპაციის თაობაზეც. არ შეიძლებოდა იმის გამორიცხვა, რომ საზოგადოება გამხდარიყო
რეგულარული მაყურებელი საქმის ფსევდო-განხილვებისა მედიის ნიუსებში, რასაც
მოსდევდა საფრთხე, რომ სასამართლოები აღარ ყოფილიყვნენ მიჩნეული სამართლებრივი
დავების გადაწყვეტის სათანადო ფორუმად. ამის გამო იყო, რომ სააპელაციო სასამართლომ
არ მიიჩნია აუცილებლად შედეგის რეალურად გამოწვევა - გავლენის მოხდენის ფაქტის
არსებობა და მისი დამტკიცება“.

საბოლოო ჯამში, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ჟურნალისტის უფლებაში ჩარევისა და მისი

მსჯავრდების საფუძვლები „საკმარისი“ იყო. კერძოდ, ჟურნალისტის უფლება
გაევრცელებინა ინფორმაცია და ხალხის უფლება მიეღო ის და მონაწილეობა მიეღო
დებატებში , გადაწონილი იყო იმ შედეგების საშიშროებით, რაც სტატიას შეეძლო გამოეწვია.
ხოლო სანქცია კი არ იყო დისპროპორციული. ამიტომ ეროვნული სასამართლოს
გადაწყვეტილება ჟურნალისტის დასჯის შესახებ აუცილებელი იყო დემოკრატიულ
საზოგადოებაში და კონვენციის მე-10 მუხლი დარღვეული არ იყო.

ძირითადი საკითხი საქმეში Bedat v. Switzerland შეეხებოდა ჟურნალისტის მიერ გამოძიების

საიდუმლოებით დაცული ინფორმაციის გადაცემას. სასამართლოს მოუწია შეეფასებინა
ღირებულებათა კონფლიქტი და ბალანსის სამართლიანობა ერთი მხრივ, ჟურნალისტის
უფლებებსა და, მეორე მხრივ, ერდროულად კერძო და საჯარო ინტერესს- დაცული
ყოფილიყო სისხლისსამართლებრივი გამოძიების საიდუმლობა - შორის.

მომჩივანი იყო ჟურნალისტი. იგი გაასამართლეს და დააჯარიმეს ინფორმაციის

გამოქვეყნებისათვის, რომელიც მოპოვებული იქნა მესამე პირისგან და რომელიც დაცული
იყო სისხლისსამართლებრივი გამოძიების საიდუმლობით. ჟურნალისტის აპელაციები შიდა
სასამართლოებში წარუმატებლად დასრულდა.

461
სასამართლოს დიდმა პალატამ საქმე გადაწყვიტა მომჩივნის წინააღმდეგ. მან ხაზი გაუსვა,
რომ ამ საქმეში ჟურნალისტის უფლებები უნდა დაბალანსებულიყო ბრალდებულის მე-6
მუხლით დაცულ უფლებებთან მიმართებაში (მათ შორის უდანაშაულობის პრეზუმფციასა
და მიუკერძოებელ სასამართლოზე უფლებასთან მიმართებაში), მიმდინარე სისხლის
სამართლებრივი პროცედურების დროს იმ ინფორმაციასთან დაკავშირებით, რაც დაცული
იყო სისხლისსამართლებრივი გამოძიების საიდუმლობით და გამჟღავნდა ჟურნალისტის
მიერ.

სასამართლომ დაასახელა სხვა ლეგიტიმური მიზნებიც, რაც ასევე უნდა ყოფილიყო

მხედველობაში მიღებული ინტერესების დაბალანსებისას: მართლმსაჯულების
განხორციელებაში სასამართლოების როლისადმი ხალხის ნდობის შენარჩუნებისა და
„სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის დაცვის ინტერესი“ როგორც
გადაწყვეტილების ფორმირების, ისე გადაწყვეტილების მიღების პროცესში; ასევე,
სისხლისსმართლებრივი გამოძიებისა და მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელების
ინტერესი.

სასამართლომ ჩამოთვალა ამ შემთხვევაში გამოსაყენებლი კრიტერიუმები: რა გზით მოიპოვა

ჟურნალისტმა საიდუმლო დოკუმენტები; სადავო სტატიის შინაარსი; ამ სტატიის წვლილი
საჯარო დებატებში; სტატიის გავლენა სისხლისსამართლებრივ გამოძიებაზე, დაირღვა თუ
არა ბრალდებულის პირადი ცხოვრების დაცულობის უფლება და ჟურნალისტის სასჯელის
პროპორციულობა.

დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ ჟურნალისტის სტატია აშკარად ბრალდებულის

საწინააღმდეგო იყო. იგი შეიცავდა გამოძიებისა და მართლმსაჯულების შედეგებზე
გავლენის მოხდენის საფრთხეს მიუხედავად სასამართლოს შემადგენლობისა (პროფესიული
მოსამართლეები იქნებოდნენ ისინი თუ ნაფიცი მსაჯულები). სასამართლომ ხაზი გაუსვა
იმას, რომ მოპასუხე მთავრობას არც კი ევალებოდა დაემტკიცებინა ex post facto სტატიის
რეალური ზეგავლენა პროცესზე. ასეთი ზეგავლენის მოხდენის რისკის შექმნას უკვე შეეძლო
გაემართლებინა per se (თავისთავად, დამოუკიდებლად) ისეთი დამცველი ღონისძიებების
გატარება, როგორიც იყო გამოძიების საიდუმლოების დამცველი წესები.

სასამართლომ გაიზიარა ფედერალური სასამართლოს მოსაზრება, რომ საქმის საიდუმლო

დოკუმენტები გახდა საზოგადოებრივი მსჯელობის საგანი გამოძიების პროცესში და
სასამართლოში საქმის განხილვის დაწყებამდე, კონტექსტის მიღმა და ისეთი ფორმით,
რომელსაც შეეძლო გავლენა მოეხდინა როგორც გამოძიების, ისე საქმის განმხილველ
მოსამართლეებზე.

დიფამაცია
შეზღუდვა რეპუტაციის დასაცავად

462
უამრავი ფაქტორი მიიღება მხედველობაში. კერძოდ, შეეხება თუ არა საქმე საზოგადოებრივი
მნიშვნელობის მქონე საკითხს, შესაბამისი განცხადება „ფაქტების მტკიცებაა“ თუ
„შეფასებითი მსჯელობა“ და სხვა. ფაქტების მტკიცება მოითხოვს მათი სიმართლის
დამტკიცებას, რომელიც თავის მხრივ წამოჭრის მტკიცების ტვირთის განაწილების საკითხს.
„შეფასებითი მსჯელობა“, როგორიც არის შეხედულებების გამოხატვა ან კომენტარი, არ
ექვემდებარება დამტკიცებას. თუმცა, როდესაც გამონათქვამი მიჩნეულია „შეფასებით
მსჯელობად“, შემდეგი ნაბიჯი იმის შემოწმებაა, არსებობდა თუ არა საკმარისი ფაქტობრივი
საფუძველი შესაბამისი ასეთი „შეფასებითი მსჯელობისათვის“. ამგვარად, თვით
„შეფასებითი მსჯელობაც“ მოითხოვს საკმარის ფაქტობრივ საფუძვლებს. ჟურნალისტებს,
რომლებსაც ბრალი ედებათ დიფამაციისათვის, ევალებათ წარმოადგინონ prima facie
რელევანტური მტკიცებულება. როდესაც მომჩივანი, ევროპული სასამართლოს
პროცედურების ჩარჩოებში, წარადგენს დიფამაციის prima facie საქმეს შესაბამისი
ფაქტობრივი საფუძვლით, ამის შემდეგ მტკიცების ტვირთი გადადის სახელმწიფოზე და მან
უნდა დაამტკიცოს ასეთი საფუძვლების არარსებობა, რათა თავიდან აიცდინოს კონვენციის
მე-10 მუხლის დარღვეულად ცნობა.

საქართველოს სამოქალაქო კანონმდებლობა დიფამაციის საქმეებში ფაქტების მტკიცების

ტვირთს აკისრებს მოსარჩელეს (და არა მოპასუხეს, ანუ დიფამაციური განცხადების
გამავრცელებელს). მოპასუხე თავისუფლდება ვალდებულებისაგან ამტკიცოს, რომ მის მიერ
გავრცელებული ფაქტები სინამდვილეს შეესაბამება. მტკიცების ტვირთი მოსარჩელეზეა, ეს
მან უნდა დაამტკიცოს, რომ გავრცელებული ფაქტები სიმართლეს არ შეესაბამება, რათა
სარჩელი მოიგოს. გარდა ამისა, მან ეს უნდა დაამტკიცოს უტყუარად
(სისხლისსამართლებრივი სტანდარტით, რაც სამოქალაქო დავებში არ გამოიყენება). უფრო
მეტიც, როდესაც საქმე საჯარო მოხელეს შეეხება, მან სარჩელის მოსაგებად დამატებით ისიც
უნდა დაამტკიცოს, რომ სიცრუის გამავრცელებელი ბოროტი განზრახვით მოქმედებდა.
მტკიცების ტვირთის ასეთი განაწილება უსამართლოა და პრაქტიკულად უკარგავს
დიფამაციის მსხვერპლს სარჩელის მოგებისა და მორალური თუ სხვაგვარი ზიანისათვის
კომპენაციის მიღების შესაძლებლობას.

ამგვარად, ქართული კანონმდებლობა ვერ უზრუნველყოფს სამართლიანი ბალანსის

მიღწევას გამოხატვის თავისუფლებასა და რეპუტაციის დაცვას შორის, და პირველ მათგანს
უსაფუძვლოდ დიდ პრიორიტეტს ანიჭებს.

სტრასბურგის სასამართლოს შემუშავებული აქვს თავისი მიდგომები დაქირავებული

მუშაკის გამოხატვის თავისუფლების ფარგლების საკითხზე აკადემიურ კონტექსტში,
რომელიც აკადემიური დაწესებულების, როგორც ინსტიტუციის რეპუტაციის დაცვის
საკითხს უკავშიირდება. ამ სფეროშიც სასამართლომ სასწორი გადახარა გამოხატვის
თავისუფლების სასარგებლოდ.

463
 524
ამ მხრივ საინტერსო საქმეა Kharlamov v. Russia. იგი შეეხებოდა უნივერსიტეტის მიერ
წარდგენილ სამოქალაქო სარჩელს პროფესორის წინააღმდეგ, რომელიც აკრიტიკებდა
უნივერსიტეტის მართვის ორგანოების არჩევის პროცედურას.

მომჩივანმა თავისი კრიტიკული კომენტარი გააკეთა აკადემიური სენატის არჩევის მიზნით

მოწვეულ ფართო საუნივერსიტეტო კონფერენციაზე. იმისათვის, რომ საზოგადოების
ყურადღება მიეპყრო საარჩევნო პროცესის ხარვეზიანობისათვის, მომჩივანმა განაცხადა, რომ
სენატის არჩევა მართვის ორგანოს მხრიდან ხორციელდებოდა გამჭვირვალეობის
მოთხოვნათა დარღვევით. უნივერსიტეტმა შეიტანა დიფამაციის სამოქალაქო სარჩელი,
სადაც მიუთითა, რომ მომჩივნის ქმედებამ შელახა უნივერსიტეტისა და მისი აკადემიური
სენატის პროფესიული რეპუტაცია. შიდა სასამართლოებმა ცნეს მომჩივნის პასუხისმგებლობა
იმის გამო, რომ მან სენატი აღწერა როგორც არალეგიტიმური, იმის მიუხედავად, რომ მისი
არჩევნები ჩატარდა დადგენილ წესებთან სრული შესაბამისობით.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა განმარტა, რომ მას დაეკისრა დიფამაციის

საფუძველზე სამოქალაქო-სამართლებრივი პასუხისმგებლობა მხოლოდ იმ განცხადებების
გამო, რაც მან გააკეთა თავისი პროფესიული საქმიანობის კონტექსტში. ევროპულმა
სასამართლომ ცნო ამ საქმეში კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა.

ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება ამდიდრებს და ანვითარებს მანამდე შექმნილ

სასამართლოს იურისპრუდენციას დაქირავებული მუშაკის გამოხატვის თავისუფლების
ფარგლების საკითხზე525 აკადემიურ კონტექსტში526 საქმეებით, სადაც კომენტარი არ არის
ექსცესიური, მაგრამ შეიცავს გარკვეულ გადაჭარბებას. სასამართლომ დაადგინა, რომ
მომჩვანმა დებატების დროს გამოთქვა თავისი აზრი აკადემიური ცხოვრების ორგანიზაციის
საკითხებზე, რაც წარმოადგენდა საზოგადოებრივი ინტერესის საგანს. შესაბამისად, მას
შეეძლო ამ საკითხზე თავისი კოლეგების ყურადღება მიეპყრო. ამ ტიპის დებატებში
ჩართვისას, დაქირავებულ მუშაკს გააჩნდათ გარკვეული გაზვიადების უფლება იმ პირობით,
თუ არ გადალახავდა დასაშვები კრიტიკის ფარგლებს. ამ საქმეში მომჩივანს არ ჰქონდა
გამოყენებული შეურაცხმყოფელი ენა და ზომიერების ფარგლები არ ჰქონდა გადალახული.

შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება

524
Kharlamov v. Russia, no. 27447/07, 8 October 2015.

525
Palomo Sánchez and Others v. Spain [GC], nos. 28955/06 and others, ECHR

526
Mustafa Erdoğan and Others v. Turkey, nos. 346/04 and 39779/04, 27 May 2014.

464
 მუხლი 11

მშვიდობიანი შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება მჭიდროდ არის დაკავშირებული

კონვენციის მე-9 და მე-10 მუხლებით გათვალისწინებულ უფლბებთან. შეკრებისა და
გაერთიანების თავისუფლება შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც აზრებისა და
შეხედულებების სხვებისთვის გაზიარების შესაძლებლობა და, ყოველივე ამის
განხორციელება თანამოაზრეებთან ერთად და მათთან გაერთიანების გზით. ამიტომ
კონვენციის მე-11 მუხლი, ჩვეულებრივ, განიხილება როგორც lex specialis კონვენციის მე-9 და
მე-10 მუხლებთან მიმართებაში. თუმცა, ეს არ გამორიცხავს, რომ სამივე ეს მუხლი იყოს
ერთსა და იმავე დროს გამოყენებადად მიჩნეული საქმის კონტექსტისდა მიხედვით.

მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლება

როგორც საკუთრივ მე-11 მუხლის ტექსტიდან ირკვევა, კონვენცია იცავს მხოლოდ

მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლებას. მე-11 მუხლი არ იცავს ისეთი შეკრების
თავისუფლებას, რომელსაც წინდაწინვე გააჩნია ძალადობრივი მიზნები ან რომელიც შემდეგ
გადაიზრდება არეულობაში.527 უფლებით დაცულია მსვლელობები, დემონსტრაციები,
მდუმარე ან მჯდომარე აქციები, შეხვედრები კერძო ან საჯარო ადგილებში. საჯარო
შეხვედრებისათვის შესაძლოა დაწესდეს წინასწარი ნებართვის მიღების წესი, თუმცა,
ნებართვის არარსებობა არ არის შეკრების თავისუფლების შეზღუდვის თვითკმარი
საფუძველი.

კონვენციის მე-11 მუხლი იცავს კონტრდემონსტრაციის უფლებასაც, რა დროსაც

სახელმწიფოს ეკისრება ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება, გააკონტროლოს ვითარება და
და არ დაუშვას ურთიერთდაპირისპირება და ძალადობის აქტები. კონტრდემონსტრანტების
მიერ დემონსტრაციის ჩაშლის შემთხვევებთან მიმართებაში სასამართლო ხაზგასმით
იმეორებს, რომ სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება დაიცვას მშვიდობიანი
აქციის მონაწილეები.

საქმეში პლატფორმა „ექიმები სიცოცხლისათვის“ ავსტრიის წინააღმდეგ 528, მომჩივნები იმას

ასაჩივრებდნენ, რომ პოლიციამ ვერ უზრუნველყო აბორტის მოწინააღმდეგეთა
დემონსტრაციის დაცვა აბორტის მომხრე ადამინებისაგან. ამ საქმეში სასამართლომ
მიუთითა: „დემონსტრაციის მონაწილეებს მათი ოპონენტების მხრიდან ფიზიკური
ანგარიშსწორების შიშისაგან თავისუფლად უნდა შეეძლოთ აქციის ჩატარება. შიში ხელს
უშლის ადამიანებს.... ღიად გამოხატონ თავიანთი ოსაზრებები საზოგადოებისათვის
აქტუალურ და საკამათო საკითხებზე. დემოკრატიულ საზოგადოებაში

527
იხ. მაგალითად, Osmani and others v. Former Yugoslav Republic of Macedonia, judgment of 11.10. 2001.
528
Judgment of 21.06. 1988.

465
კონტრდემონსტრაციის უფლება არ შეიძლება იქცეს დემონსტრაციის უფლების
შემაფერხებელ გარემოებად“. 529

იეჰოვას მოწმეების მშვიდობიანი შეკრების დარბევის ქართულ საქმეში სასამართლომ ასევე

დაადგინა კონვენციის დარღვევა იმის გამო, რომ ხელისუფლებამ არ შეასრულა თავისი
პოზიტიური ვალდებულება და ვერ დაიცვა ადამიანები მათი რელიგიური ოპონენტების
ძალადობისაგან. სასამართლომ მიუთითა, რომ ხელისუფლებამ არაფერი მოიმოქმედა
მორწმუნე ადამიანთა მშვიდობიანი შეკრების თავდასმებისაგან დასაცავად. 530

შეკრების თავისუფლების შეზღუდვის პირობები კანონით ნათლად უნდა იყოს

გათვალისწინებული, რათა ადამიანს შეეძლოს განჭვრიტოს, როდის და რა შემთხვევაში
დაარღვევს მას და რა სანქციებს შეიძლება ამის გამო დაექვემდებაროს.

დემონსტრაციის ჩატარების ზოგადი და ბლანკეტური აკრძალვა უფრო პრობლემურია

კონვენციის მიზნებისათვის, ვიდრე კონკრეტული დემონსტრაცის ჩატარებაზე უარი.

ზოგადი აკრძალვის გამართლება დასაშვებია მაშინ, როდესაც არ არსებობს უფლების უფრო

ნაკლებად შეზღუდვის შესაძლებლობა. მაგალითად, საქმეში Christians Against Racism and
Fascism v. UK,531 რომელიც შეეხებოდა ლონდონის ცენტრში დემონსტრაციის ჩატარების
ორთვიან აკრძალვას, კომისიამ ასეთი აკრძალვა მიიჩნია „აუცილებლად დემოკრატიულ
საზოგადოებაში“ ნაციონალური ფრონტის აქტივისტების მიერ შექმნილი დაძაბული
ვითარების გამო. რამდენადაც არსებობდა არეულობის შექმნის რეალური საფრთხე, რომლის
აღკვეთაც ხელისუფლებას ევალებოდა, ამიტომ მას მეტი შეფასების თავისუფლების
ფარგლები ეკუთვნოდა ამ ტიპის დემონსტრაციაზე შეზღუდვის დასაწესებლად.

დემონსტრაციის ჩატარების ნებართვაზე უარი ფასდება პროპორციულობის საფუძველზე.

საქმეში Alekseyev v. Russia სასამართლომ დაადგინა, რომ გეი მარშის მოსკოვში ჩატარებაზე
მოსკოვის მერის განმეორებითი უარი წარმოადგენდა არაპროპორციულ ღონისძიებას.
ხელისუფლება მიუთითებდა არეულობის რეალურ რისკზე, რასაც თითქოსდა მოწმობდა
მოსახლეობის მიერ ამ მარშის ჩატარების წინააღმდეგ წარდგენილი პეტიციები. მაგრამ
სასამართლომ მიიჩნია, რომ ხელისუფლების დასკვნა მასობრივი არეულობების თაობაზე არ
ეფუძნებოდა რაიმე კვლევისა და ანალიზის შედეგებს. არ არსებობდა მტკიცებულება, რომ
კონტრდემონსტრანტებს შეეძლოთ გამოეწვიათ მასობრივი არეულობა ან ჩაედინათ
ძალადობა. სასამართლომ გაითვალისწინა მოსკოვის მერის საჯარო განცხადებები,
რომლითაც იგი გამოთქვამდა თავის ნეგატიურ დამოკიდებულებას ამ მარშის ჩატარების
შესახებ.

529
იქვე, 32-ე პარაგრაფი.
530
97 members of the Congregation of Jehovah’s Witnesses in Gldani and others v. Georgia, judgment of 03.05.
2007.
531
Judgment of 16.07.1980.

466
 532
ზემო საქმისაგან განსხვავებით, საქმეში Rai, Allmond and “Negotiate Now” v. UK ადამიანის
უფლებათა კომისიამ არ მიიჩნია არაპროპორციულად მომჩივნებისათვის ტრაფალგარის
მოედანზე აქციის ჩატარების აკრძალვა, ვინაიდან აკრძალვა შეეხებოდა მხოლოდ ადგილს -
მათ აეკრძალათ ლონდონის ღირშესანიშნავ ადგილზე აქციის ჩატარების შესაძლებლობა.

მე-11 მუხლის კონტექსტში სასამართლო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს უმცირესობის

533
უფლებებს. საქმეში Barankevich v. Russia სასამართლომ მიიჩნია, რომ ევანგელისტური
ეკლესიისათვის ხელისუფლების მიერ მიცემული უარი, პარკში ჩაეტარებინა
ღვთისმსახურება, ვერ იქნებოდა გამართლებული იმ არგუმენტით, რომ აღნიშნული
რელიგიის მიმდევარი მხოლოდ მოსახლეობის მცირე ნაწილი იყო.

როდესაც საქმე შეეხება ძალადობრივ დემონსტრაციას, ან მშვიდობიან დემონსტრაციას

რომელიც გადაიზრდება ძალადობაში ან მასობრივ არეულობაში, სამართალდამრღვევთა
მიმართ გატარებული ღონისძიებები ასევე ფასდება პროპორციულობის კუთხით.

საქმე Kudrevičius and Others v. Lithuania შეეხებოდა ფერმერების წინააღმდეგ

სისხლისსამართლებრივი ღონისძიების გამოყენებას იმის გამო, რომ მათ მოახდინეს გზაზე
მოძრაობის ბლოკირება. მომჩივანმა ფერმერებმა მოიპოვეს ნებართვა გამოეხატათ
მშვიდობიანი პროტესტი სასოფლო-სამეურეო სექტორში არსებული პრობლემების გამო.
დემონსტრაცია თავდაპირველად მშვიდობიანი ფორმით მიმდინარეობდა, რაც
შეესაბამებოდა მიღებულ ნებართვას. თუმცა, მთავრობასთან მოლაპარაკებები ჩიხში შევიდა.
მთავრობაზე ზეწოლის მიზნით მომჩივნემა იმოქმედეს მიღებული ნებართვის ფარგლებს
მიღმა და გადაკეტეს 3 მთავარი გზა ორი დღით, რამაც გამოიწვია სერიოზული სირთულეები.
ისინი მსჯავრდებული იქნენ ამბოხებისა და არეულობის მოწყობისათვის. მომჩივნებმა
მიუთითეს კონვენციის მე-11 მუხლზე შეკრების თავისუფლებაში მათი სავარაუდო
დარღვევის გამო. დიდმა პალატამ ერთხმივად დაადგინა, რომ კონვენციის მე-11 მუხლი
დარღვეული არ იყო. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ სფეროში სახელმწიფოებს
მიეკუთვნებოდათ შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლები.

საქმე Gülcü v. Turke შეეხებოდა კონვენციის მე-11 მუხლთან იმ განაჩენის შესაბამისობას,

რომელიც გამოტანილი იყო მცირეწლოვანის მიმართ უკანონო დემონსტრაციაში
მონაწილეობისათვის და რომელიც დაკავშირებული იყო პოლიციის ოფიცრების მიმართ
ძალადობასთან.

მომჩივანი იმ დროს იყო 15 წლის, როდესაც დააკავეს და შემდეგ გაასამართლეს აკრძალული

ორგანიზაციის წევრობისათვის, რომლის მიზნებსაც იზიარებდა და რომელიც
პოლიციისათვის წინააღმდეგობის გაწევას ისახავდა მიზნად. მის წინააღმდეგ ბრალი
დაეფუძნა უკანონო დემონსტრაციაში მონაწილეობას, რა დროსაც იგი ქვებს ესროდა
უშიშროების ძალების წარმომადგენლებს. მომჩივანს, რომელმაც წინასწარ პატიმრობაში
532
No. 25522/94, 1995 წლის 6 აპრილის განჩინება.
533
Judgment of 26. 07.2007.

467
გაატარა 3 თვე და 20 დღე მის გასამართლებამდე, მის წინააღმდეგ არსებული ყველა
ბრალდების საფუძველზე ერთობლივად მიესაჯა 7 წლითა და 5 თვით პატიმრობა. მან
მოიხადა ამ სასჯელის მხოლოდ ნაწილი მის გათავისუფლებამდე. მთლიანობაში, მას
თითქმის 2 წლის განმავლობაში ჰქონდა თავისუფლება აღკვეთილი.

სასამართლომ პირველ რიგში მიუთითა, რომ არაფერი მეტყველებდა იმაზე, რომ როდესაც
იგი დემონსტრაციას შეუერთდა, უკვე გააჩნდა ძალადობის განხორციელების განზრახვა.
სასამართლომ არ გაიზიარა ეროვნული სასამართლოების დასკვნა, თითქოს დემონსტრაციაში
მისი მონაწილეობა წარმოადგენდა აკრძალული ორგანიზაციის წევრობის მტკიცებულებას.
დაბოლოს, სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა 15 წლის მოზარდის მიმართ
გამოყენებული სასჯელის განსაკუთრებულ სიმკაცრეზე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ შიდა
სასამართლოებმა მისი ასაკი არ გაითვალისწინეს არც წინასწარი დაკავების და არც სასჯელის
შეფარდებისას. სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ბავშვთა უფლებების შესახე გაეროს
კონვენციის 37-ე მუხლი და ძირითადი კომენტარი No. 10 (2007), რომელთა მიხედვითაც,
ბავშვის დაკავება, დაპატიმრება და თავისუფლების აღკვეთა დასაშვები ყო მხოლოდ როგორც
უკანასკნელი საშუალება და მხოლოდ უმოკლესი შესატყვისი ვადით. ამაგვარად, მომჩივნის
ასაკის გათვალისწინებით, მისთვის დაკისრებული სასჯელი არაპროპორციული იყო
დასახულ ლეგიტიმურ მიზანთან მიმართებაში.

გაერთიანების თავისუფლება

კონვენციის მე-11 მუხლის გაგებით, გაერთიანების თავისუფლება გულისხმობს

იურიდიული პირის შექმნის შესაძლებლობას იმ მიზნით, რომ ადამიანებმა ერთობლივად
იმოქმედონ საერთო ინტერესების სფეროში.

შესაბამისად, ამ უფლების სუბიექტები არიან მხოლოდ კერძო სამართლის სუბიექტები.

საჯარო სამართლის სუბიექტებზე ამ მუხლით გათვალისწინებული დაცვა არ ვრცელდება.
თუმცა, ამ სფეროში გადამწყვეტი ის კი არ არის, რა სტატუსი აქვს მინიჭებულ შესაბამის
გაერთიანებას ეროვნული კანონმდებლობით, არამედ ის, დაკავშირებულია თუ არა
გაერთიანების მიზნები საჯარო ფუნქციების შესრულებასთან. მაგალითად, სასამართლომ
კონვენციის მე-11 მუხლი გამოყენებადად მიიჩნია საფრანგეთში მონადირეთა ასოციაციის
მიმართ, მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლების მტკიცებით, ამ ასოციაციას საჯარო
სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი გააჩნდა.534

პოლიტიკური პარტიები

პოლიტიკური პარტიები დაცული არიან გაერთიენების თავისუფლებით. დაცულია როგორც

მათი შექმნა, ისე ფუნქციონირება. ხელისუფლების მხრიდან პოლიტიკური პარტიების

534
Chassagnou and others v. France, მე-100 პარაგრაფი.

468
მიმართ გამოყენებული შემზღუდველი ღონისძიებები შეიძლება უკავშირდებოდეს როგორც
მათ პროგრამებში გაცხადებულ თუ ფარულ მიზნებს, ისე მათ საქმიანობასა და კონკრეტულ
ქმედებებს. მთავარი კრიტერიუმი ისაა, რამდენად შეესაბამება მათი მიზნები და საქმიანობა
დემოკრატიასა და ადამიანის უფლებებს.

როდესაც პოლტიკური პარტია მოუწოდებს აჯანყების, ძალადობისა თუ დემოკრატიული

პრინციპების სხვაგვარი უგულვებელყოფისაკენ, ხელისუფლების მხრიდან პრევენციული
ჩარევა გამართლებულია.

პრაქტიკაში არაერთი საქმე უკავშირდებოდა პოლიტიკური პარტიების ლიკვიდაციას.

საქმეში Rafah Partisi and others v. Turkey 535 სასამართლომ ჩამოაყალიბა რამდენიმე
კონკრეტული კრიტერიუმი „დემოკრატიასთან შეთავსებადობის“ შესაფასებლად:

 არსებობდა თუ არა საკმარისი მტკიცებულება, რომ დემოკრატიისათვის შექმნილი

რისკი იყო საკმარისად მყისიერი;
 მიეწერებოდა თუ არა პარტიას მისი წევრებისა და ლიდერების ცალკეული ქმედებები
თუ გამონათქვამები;
 იქმნებოდა თუ არა პოლიტიკური პარტიებისათვის მიწერილი ქმედებებითა თუ
გამონათქვამებით ისეთი სურათი, რომელიც შეუთავსებელი იყო დემოკრატიული
საზოგადოების პრინციპებთან.

ამ საქმეში სასამართლომ არ ცნო კონვენციის დარღვევა. დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ

გადაწყვეტილება პარტიის ლიკვიდაციის შესახებ წარმოადგენდა აუცილებელ
საზოგადოებრივ საჭიროებას. დიდმა პალატამ გაითვალისწია არაერთი ფაქტორი: პარტია,
რომელსაც ხელისუფლებაში მოსვლის რეალური შანსი ჰქონდა, მიზნად ისახავდა შარიათის
კანონების შემოღებას და არ ითვალისწინებდა პოლიტიკური პლურალიზმის პრინციპებს,
ამასთან, შეინიშნებოდა ორაზროვანი გამონათქვამები ძალისმიერი მეთოდებით
ძალაუფლების ხელში ჩაგდების შესახებ.
536
საქმეში Herri Batasuna and Batasuna v. Spain სასამართლომ ერთხმად დაადგინა, რომ
მომჩივანი პოლიტიკური ორგანიზაციის ლიკვიდაციით არ დარღვეულა კონვენციის მე-11
მუხლი, ვინაიდან ეს პარტია კავშირში იყო ბასკეთის სეპარატისტულ ორგანიზაცია ETA-
სთან. სასამართლოს არ გააჩნდა მიზეზი, ეჭვი შეეტანა ესპანეთის უზენაესი სასამართლოს
მიერ დადგენილ ფაქტებში, რომლითაც მტკიცდებოდა ამ ორგანიზაციის კავშირი
ტერორისტულ ორგანიზაციასთან და ტერორიზმის სტრატეგიასთან მათი მხარდაჭერა, რაც
ძალის გამოყენებასაც გულისხმობდა. ეს კი შეუთავსებელი იყო დემოკრატიასთან.

თუმცა სხვა საქმეებში სასამართლომ პოლიტიკური პარტიების ლიკვიდაცია

არაპროპორციულ ჩარევად გამოაცხადა. მაგალითად, არაროპორციულობის საფუძვლით მე-
535
Judgment of 13.02.2003.
536
Judgment of 30.06.2009.

469
11 მუხლის დარღვევად გამოცხადდა თურქეთის ხელისუფლების მიერ თურქეთის
კომუნისტური პარტიის ლიკვიდაცია.537 ასევე, მე-11 მუხლის დარღვევად შეფასდა
რუმინეთის კომუნისტური პარტიის რეგისტრაციაზე უარი538, ვინაიდან პარტიის მიერ
გამოქვეყნებულ სტატიებში არაფერი მიუთითებდა პოლიტიკური მიზნებისათვის
ძალადობის გამოყენებისა ან დემოკრატიის პრინციპების საწინააღმდეგო პოლიტიკის
გატარების სურვილზე.

მე-11 მუხლის საფუძველზე ფასდება პოლიტიკური პარტიების ცალკეული ქმედებების

აკრძალვა. მაგალითად, მოლდოვაში ქრისტიანულ-დემოკრატიულ სახალხო პარტიას
დროებით აეკრძალა შეკრებების ჩატარება, სადაც აპროტესტებდნენ სამთავრობო პროექტს
სკოლებში რუსული ენის სავალდებულო სწავლების შესახებ. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
რომ შეზღუდვა არ აკმაყოფილებდა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროების მოთხოვნას,
რადგან პარტიის შეკრებებს სრულიად მშვიდობიანი ხასიათი ჰქონდა და არ არსებობდა
რაიმე აქტი, რაც დემოკრატიისა და პლურალიზმის საწინააღმდეგო იქნებოდა. 539

უმცირესობის უფლებები, რელიგიური და სხვა სახის გაერთიენებები

სასამართლომ არაერთხელ გაუსვა ხაზი ისეთი გაერთიანებების მნიშვნელობას

ფუნქციონალური დემოკრატიისათვის, რომლებიც იცავენ კულტურულ და სულიერ
მემკვიდრეობას, იღწვიან სხვადასხვა სოციალურ-პოლიტიკური მიზნებისათვის, ავრცელებენ
ან ასწავლიან რელიგიას, ეძიებენ ეთნიკურ იდენტობას ან განამტკიცებენ უმცირესობის
ცნობიერებას.
540
საქმე Association of Citizens Radko & Paunkovski v. The Former Yugoslav Repunlic of Macedonia
შეეხებოდა საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებას მომჩივანი ასოციაციის
ლიკვიდაციის შესახებ იმ მოტივით, რომ მისი ქმედებები მიმართული იყო საკონსტიტუციო
წესრიგის ძალადობრივი გზით დანგრევის, ეროვნული შუღლის გაღვივებისა და
მაკედონიელი ხალხის ეროვნული თვითშეგნების გამოხატვის ხელყოფისაკენ. სასამართლომ
შეზღუდვა არაპროპორციულად მიიჩნია. მან გაიზიარა, რომ ასოციაციის იდეოლეოგიას
შეეძლო გამოწვია ერთგვარი შუღლი მოსაღლეობაში, მაგრამ სახოგადოებისა და
სახელმწიფოსათვის რეალური საფრთხის არარსებობის გამო, არ არსებობდა მწვავე
საჭიროება მისი ლიკვიდაციისათვის.

მე-11 მუხლი დაირღვა საქმეში Zhechev v. Bulgaria 541 იმ გაერთიანების რეგისტრაციაზე უარის
თქმით, რომელიც მიზნად ისახავდა ბულგარეთის კონსტიტუციის გაუქმებას, მონარქიის
537
United Communist Party of Turkey and others v. Turkey, judgment of 13.02.2003.
538
Partidul Comunistilor (Nepeceristi) and Ungureanu v. Romania, Judgment of 30.06.2009.
539
Christian Democratic People’s Party v. Moldova, Judgment of 14.02.2006.
540
Judjment of 15.01.2009.
541
Judgment of 21.06.2007.

470
აღდგენას და იუგოსლაავიის ყოფილ რესპუბლიკა მაკედონიასთან საზღვრის გახსნას..
მიჩნეულ იქნა რომ ასეთი მიზნები წინააღმდეგობაში არ მოდიოდა დემოკრატიის
პრინციპებთან და საფრთხეს არ უქმნიდა ქვეყნის ეროვნულ იტერესებს.
542
მათგან განსხვავებით, სამეში Gorzelik and others v. Poland სასამართლომ არ დააგინა
დარღვევა მას შემდეგ, რაც სახელმწიფომ უარი განაცხადა გაერთიანების რეგისტრაციაზე
რომლის სახელწოდება იყო „ ეროვნებით სილეზიელი ხალხის გაეთიანება“. ეს გაერთიანება
მოითხოვდა სპეციფიკურ საარჩევნო პრივილეგიებს, კერძოდ კი, 5%-იანი ბარიერის
გადალახვის ვალდებულებისაგან გათავისუფლებას. დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ
ხელისუფლების ქმედება, რომელმაც აკრძალა ორგანიზაციის წესდებაში ჩანაწერის -
„ეროვნული უმცირესობის ორგანიზაცია“ - გამოყენება, ისახავდა საარჩევნო სამართლის
პრინციპების დაცვას და ვერ ჩაითვლებოდა არაპროპორციულ შეზღუდვად.

პროფკავშირები

კონვენციის მე-11 მუხლით დაცული გაერთიანების თავისუფლება მოიცავს პროფკავშირების

შექმნის უფლებასაც. თუმცა, იმავდროულად, იგი მოიცავს ნეგატიურ უფლებასაც და
კრძალავს პროფკავშირში გაერთიანების დაძალებას. სამსახურიდან გათავისუფლების
მუქარით დაწესებულების ადმინისტრაციის მრიდან მუშაკზე ზეწოლა გაერთიანდეს ან არ
გაერთიანდეს პროფკავშირში, წარმოადგენს მე-11 მუხლის დარღვევას.543

სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-11 მუხლი ასევე იცავდა პროფკავშირების

უფლებას აერჩია თავისი წევრები და მე-11 მუხლი ვერ განიმარტებოდა იმგვარად, რომ
ასოციაციები და ორგანიზაციები ვალდებული იყვნენ მიეღოთ ყველა, ვისაც კი წევრობა
მოესურვებოდა. ამგვარი ასოციაციები იქმნებოდა საერთო ფასეულობებისა და იდეალების
მქონე პიროვნებების მიერ, რომლებსაც სურდათ საერთო მიზნების მიღწევა.

სწორედ ამგვარ პრობლემას შეეხებოდა საქმე Associated Society of Locomotive Engineers

544
&firemen (ASLEF) v. UK. შრომითი დავების განმხილველმა შიდა სასამართლომ
პროფკავშირს აუკრძალა რადიკალი მემარჯვენე ბრიტანეთის ნაციონალური პარტიის
წევრის გარიცხვა პროფკავშირიდან. მისი განმარტებით, პროფკავშირს შეძლო თავის წევრის
გარიცხვა მხოლოდ მისი ქმედებების გამო, მაგრამ არა მისი ამა თუ იმ პოლიტიკური
პარტიის წევრობის საფუძველზე. სასამართლომ ამ საქმეში ერთხმად დაადგინა კონვენციის
მე-11 მუხლის დარღვევა, ვინაიდან პროფკავშირს გააჩნია თავისი წევრების შერჩევის უფლება
და რომ წევრის პოლიტიკური შეხედულებები ფუნდამენტურად ეწინააღმდეგებოდა
პროფკავშირის შეხედულებებს. ამასთან, გარიცხვა პირს არ უქმნიდა რაიმე პრობლემას.

542
Judgment of17.02.2004.
543
მაგალითად, იხილეთ საქმე Yong, James and Webster v.UK, Judgment of 26.06.1986.
544
Judgment of 27.02. 2007.

471
საჯარო მოხელეები

კონვენციის მე-11 მუხლის მე-2 ნაწილი ცალსახად აიჭებს სახელმწიფოს უფლებამოსილებას,

დააწესოს „კანონიერი შეზღუდვები“ პოლიციის, შეიარაღებული ძალების და სახელმწიფო
ადმინისტრაციის წარმომადგენლებისათის. იდეა ის არის, რომ სახელმწიფო მოხელეებს
მოეთხოვებათ პოლიტიკური ნეტრალიტეტის დაცვა.

ამ მოსაზრებებიდან გამომდინარე, საჯარო მოხელეებისათვის გაფიცვის, ისევე როგორც,

პროფკავშირების შექმნისა და მაში მონაწილეობის უფლებების აკრძალვა არ ეწინააღმდეგება
კონვენციის მე-11 მუხლს.

მაგალითად, გადაწყვეტილება საქმეზე Rectora Del ErtzainenNazionalElkartasuna (ER.N.E.) v.

Spain შეეხებოდა სახელმწიფოს უშიშროების წევრებისათვის გაფიცვის უფლების კანონით
აკრძალვას. დაეყრდნო რა კონვენციის მე-11 მუხლს, მომჩივნების პროფკავშირმა გაასაჩივრა
ამ კატეგორიის საჯარო მოსამსახურეებისათვის კანონით დაწესებული აკრძალვა,
ესარგებლათ გაფიცვის უფლებით.

სასამართლომ არ ცნო კონვენციის დარღვევა. შიდა კანონმდებლობა უშიშროების ძალებს

აკისრებდა დიდ პასუხისმგებლობას, რც მათგან მოითხოვდა ემოქმედათ ნებისმიერ დროს და
ნებისმიერ ადგილას კანონის დასაცავად როგორც სამუშაო საათებში, ისე სხვა დროს.
სასამართლომ მიუთითა, რომ ეს მოთხოვნები ემსახურებოდა სახელმწიფოს საჯარო
ინტერესს და კერძოდ, ეროვნული უშიშროებისა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების
დაცვას, ასევე დანაშაულისა და უწესრიგობის თავიდან აცილებას და ეს პრინციპები
საკუთრივ კონვენციის მე- 11 § 2 მუხლით იყო დადგენილი.

საქმე Matelly v France შეეხებოდა შეიარაღებული ძალების,მათ შორის ჟანდარმერიის

წარმომადგენლებისათვის დაწესებულ აკრძალვას, შეექმნათ პროფესიული ორგანიზაციები
ან მონაწილეობა მიეღოთ მასში. სასამართლომ განმარტა, რომ კანონიერი შეზღუდვები
შეიძლება დაწესებულიყო შეიარაღებული ძალების, პოლიციისა და სახელმწიფო
ადმინისტრაციის წარმომადგენელბის მიმართ პროფკავშირებთან დაკავშირებულ
უფლებებთან მიმართებაში, მაგრამ მანვე მიუთითა, რომ არც ამ უფლებების სრული
აკრძალვა იქნებოდა განხილული კონვენციის მე-11 მუხლის საფუძველზე წარდგენილ
საჩივრად.

შესაძლოა პრაქტიკაში პრობლემური გახდეს ის, უნდა ჩაითვალოს თუ არა ესა თუ ის პირი
„საჯარო მოხელედ“. აქ მნიშვნელოვანია მუშაკის სტატუსი შიდა კანონმდებლობის
საფუძველზე და მის მიერ შესრულებული სამუშაოს ბუნება - ახორციელებს თუ არა იგი

472
საჯარო ფუნქციებს. საქმეში Vogt v. Germany545 სასამართლომ კონვენციის მე-11 მუხლით
გათვალისწინებული დაცვა გაავრცელა მასწავლებელზე, ვინაიდან საჯარო სკოლის
მასწავლებელები შიდა სამართლებრივი სისტემის მიხედვით, წარმოადგენდნენ
ფუნქციონერებს (საჯარო მოხელეებს). თუმცა, ამ საქმეში კონვენციის დარღვევად შეაფასა
მასწავლებლის სამსახურიდან გათავისუფლება იმის გამო, რომ მან უარი განაცხადა
კომუნისტური პარტიისაგან საკუთარი თავის დისტანცირებაზე. სასამართლომ
მხედველობაში მიიღო, რომ იგი თავის პოლიტიკურ მოსაზრებებს თავზე არ ახვევდა თავის
მოწაფეებს და ამიტომ მისი გათავისუფლება არ იყო აუცილებელი დემოკრატიულ
საზოგადოებაში.

ასევე ლიბერალური დამოკიდებულება გამოამჟღავნა სასამართლომ მასონური ლოჟის

წევრობის გამო მოსამართლის წინააღმდეგ დისციპლინური სამართალწარმოების
546
დაწყებისათვის საქმეში NF v. Italy . თუმცა კონვენციის დარღვევის აღიარებას საფუძვლად
დაედო ის გარემოება, რომ ეროვნული კანონმდებლობით არ იყო ნათლად ჩამოყალიბებული,
რომ მასონური ლოჟის წევრობას შეიძლებოდა მოჰყოლოდა დისციპლინური ზომების
გატარება. ამდენად, შედეგები განუჭვრეტადი იყო თვით კანონების ისეთი კარგი
მცოდნისთვისაც, როგორსაც მომჩივანი მოსამართლე წარმოადგენდა. მსგავსი
547
გადაწყვეტილება მიიღო დიდმა პალატამ საქმეში Maestri v. Italy . სასამართლომ
დაადგინა, რომ საჯარო მოხელეობის კანდიდატებისათვის დაკისრებული ვალდებულება,
განეცხადებინათ, რომ ისინი არ არიან მასონთა ლოჟის წევრები, წარმოადგენდა მე-11
მუხლით დაცულ უფლებაში არაპროპორციულ ჩარევას.

545
Judgment of 26.09.1995.
546
Judgment of 02.08.2001.
547
Judgment of 17.02.2004.

473
 მუხლი 12 ქორწინების უფლება

ეს მუხლი იცავს ქალისა და მამაკაცის ქორწინებისა და ოჯახის შექმნის უფლებას ეროვნული

კანონის შესაბამისად. ამ სფეროში სახელმწიფოებს გააჩნიათ შეფასების დიდი თავისუფლება.

მუხლი ვიწროდ განიმარტება და იცავს საპირისპირო სქესის მქონე პირთა შორის

ტრადიციულ ქორწინებას; ამის მიზანია, დაიცვას ქორწინება, როგორც ოჯახის საფუძველი.

ქორწინების უფლებასთან მიმართებაში დასაშვებად არის მიჩნეული გარკვეული

პროცედურული შეზღუდვების დაწესება, აგრეთვე შეზღუდვები, რომლებიც პირის
ქმედუნარიანობასა და ასაკთან არის დაკავშირებული.

შეზღუდვები დასაშვებია„ფიქტიური ქორწინების“ პრევენცის მიზნითაც.

ზოგიერთი შეზღუდვა ემსახურება საჯარო ინტერესებს. მაგალითად, ქორწინებაზე პირის

თანხმობის აუცილებლობა, აგრეთვე შეზღუდვები, რომლებიც დაკავშირებულია ნათესაური
კავშირების ხარისხის დადგენასთან, ან ბიგამიის პრევენციასთან.

მე-12 მუხლით დაცულ უფლებას გააჩნია ნეგატიური ასპექტიც - ადამიანის უფლება, არ

იქორწინოს და დარჩეს მატოხელა.

პატიმრები

პატიმრებს აქვთ ქორწინების უფლება და პირადი თავისუფლება არ წარმოადგენს

ქორწინების უფლებით სარგებლობის წინაპირობას. ერთ-ერთი პოლონური საქმე შეეხებოდა
რაიონული სასამართლოს მიერ პატიმარისათვის დაქორწინების აკრძალვას იმ ქალთან,
რომელმაც მას უჩივლა გაუპატიურებისა და ცემის გამო, მაგრამ შემდეგ შერიგდნენ. ეს
შეზღუდვა გამოყენებული იყო იმ მიზნით, რომ ქალს არ მისცემოდა უფლება არ მიეცა

474
ჩვენება პატიმრის წინააღმდეგ, რა უფლებაც მიენიჭებოდა, თუკი მასზე დაქორწინდებოდა.
სასამართლომ ასეთი შეზღუდვა არაპროპორციულად მიიჩნია.

ტრანსსექსუალები

თავდაპირველ საქმეებში (იხ. მაგალითად, საქმე Rees v. UK (1986)) სასამართლო

გადაწყვეტილებას იღებდა ტრანსსექსუალების წინააღმდეგ. იგი განმარტავდა, რომ მე-12
მუხლი არ აძლევდა სქესშეცვლილ პირს უფლებას დაქორწინებულიყო ოპერაციის შემდგომი
მდგომარეობით საპირისპირო სქესზე, თუმცა საქმეში Goodwin v UK სასამართლომ შეცვალა
თავისი მიდგომა. სასამართლომ განმარტა, რომ მართალია, მე-12 მუხლში პირდაპირ იყო
მითითებული „მამაკაცსა და ქალზე“, მაგრამ სასამართლო არ იყო დარწმუნებული, რომ
საქმის განხილვის დროს სქესზე მითითებისას აღნიშნული ცნებები ყოველთვის წმინდა
ბიოლოგიურ კრიტერიუმებს უნდა ემყარებოდეს.“

დადგინდა, რომ სქესის შეცვლის ოპერაციის შემდეგ ახალ საპირისპირო სქესის აღიარებაზე
უარის თქმა და შემდგომი ქორწინების აკრძალვა არღვევდა ქორწინების უფლების ძირითად
არსს.

ჰომოსექსუალები

მე-12 მუხლი არ განიმარტება, როგორც ერთსქესიანი ქორწინების დაშვების ვალდებულება.

სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ მე-12 მუხლი არ ავალდებულებდა სახელმწიფოს
ერთსქესიანი წყვილებისათვის მიენიჭებინა ქორწინების უფლება. თუმცა, სასამართლომ
მიუთითა, რომ ევროკავშირის ძირითად უფლებათა ქარტიის მე-9 მუხლში სიტყვები -
„მამაკაცი და ქალი“ გამოტოვებული იყო, რაც სახელმწიფოებს უფლებას აძლევდა, თავად
გადაეწყვიტათ, სურდათ თუ არა ერთსქესიანი ქორწინების დაშვება. მან ასევე განმარტა, რომ
მე-12 მუხლი არ უნდა ყოფილიყო ყოველთვის დავიწროებული საპირისპირო სქესთა
ქორწინებაზე. ამგვარად, ერთსქესიანთა ქორწინებიის დაშვება ეროვნული შეფასების
თავისუფლების ფარგლებშია მოქცეული. კონვენციის სამართლის კომენტატორები
მიუთითებენ, რომ იმ ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა რაოდენობის მუდმივი ზრდა,
რომლებმაც დაუშვეს ერთსქესიანთა ქორწინება, მომავალში შეიძლება გახდეს საფუძველი ამ
სფეროში ერთიანი ევროპული სტანდარტის დამკვიდრებისა, რაც უბიძგებს სასამართლოს მე-
12 მუხლის მოქმედება სრულად გაავრცელოს ჰომოსექსუალისტთა ქორწინების უფლებაზე.

ხელახალი დაქორწინებისა და განქორწინების უფლებები

მე-12 მუხლი იცავს ხელახლა დაქორწინების უფლებას, თუმცა, არ ადგენს განქორწინების

უფლებას. სელიმი კვიპროსის წინააღმდეგ: ეროვნული კანონმდებლობის მიხედვით

475
კვიპროსში მცხოვრებ თურქ მუსლიმ კვიპროსელს არა ჰქონდა სამოქალაქო ქორწინების
უფლება, რაც სავარაუდოდ არღვევდა კონვენციის მე-12 მუხლს. თუმცა, საქმე მორიგებით
დამთავრდა და ქორწინების აქტში შევიდა ცვლილებები.

მუხლი 13.
ქმედითი სამართლებრივი მისაგებელი

კონვენციის მე-13 მუხლი პირდაპირ მიუთითებს სახელმწიფოთა ვალდებულებაზე, რომ

პორველ რიგში და უწინარესად სწორედ მათ უნდა დაიცვან ადამიანის უფლებები თავიანთი
შიდა სამართლებრივი სისტემების მეშვეობით და უზრუნველყონ ყველას მიერ ამ
უფლებებით ეფექტიანად სარგებლობა. მე-13 მუხლი უზრუნველყოფს სწორედ იმ
საშუალებათა არსებობას, რომელთა დახმარებითაც ადამიანი შეძლებს თავისი უფლებების
აღდგენას თავისივე ქვეყანაში, სანამ საერთაშორისო მექანიზმებს აამოქმედებს. სხვაგვარად
რომ ვთქვათ, მე-13 მუხლი მოითხოვს, რომ ადამიანს, ვისაც ნაგულვები აქვს თავისი
უფლებების დარღვევა, გააჩნდეს ეროვნულ სამართლებრივ სისტემაში ქმედითი
სამართლებრივი მისაგებელი - დაცვის საშუალება, რომელსაც გამოიყენებს თავისი
უფლებების აღსადგენად, მანამ, სანამ სტრასბუგის სასამართლოში გასაჩივრებას გადაწყვეტს.

ეს საშუალებები ხელმისაწვდომი უნდა იყოს იმათ წინააღმდეგ საჩივრების შეტანის დროსაც,

ვინც სამსახურეობრივი უფლებამოსილების ფარგლებში მოქმედებდა.

სტრასბურგის სასამართლო აფასებს, გააჩნდა თუ არა მომჩივანს ქმედითი მისაგებელი

თავისი ქვეყნის ეროვნული სამართლის ფარგლებში. ამასთან, სასამართლო განმარტავს, რომ
მისაგებელი ეფექტიანი უნდა იყოს არა მარტო სამართლებრივად, არამედ პრაქტიკულადაც.
სტრასბურგის სასამართლოს განმარტებების თანახმად, მისაგებელი ეფექტიანია(ქმედითია),
თუ მას ძალუძს დარღვევის პრევენცია, ან მისი განგრძობადობის შეწყვეტა და, თუ ეს
შესაბამისია, უფლებების აღდგენა- გამოსწორება.

ყველაზე საუკეთესო გზა სახელმწიფოსათვის, რათა მან თავი აარიდოს მე-13 მუხლის
დარღვევას, ეს არის კონვენციის ეფექტიანი ინკორპორაცია შიდა სამართალში.

კანონმდებლობის გასაჩივრების უფლება არ არის აუცილებელი და ასეთი უფლების არქონა

არ არღვევს მე-13 მუხლს; ეს მუხლი არ მოითხოვს, რომ უნდა არსებობდეს შიდა

476
კანონმდებლობის საკონსტიტუციო სასამართლოში გასაჩივრების შესძლებლობა. იგი
ზოგადად მოითხოვს რაიმე სახის არსებით მისაგებელს.

მიუხედავად მე-13 მუხლის ტექსტისა, კონვენციის სხვა მუხლის (სხვა უფლების) დარღვევა
არ არის აუცილებელი, რათა მე-13 მუხლის დარღვევა დადგინდეს.

იმისათვის, რათა მე-13 მუხლი არ დაირღვეს, არ არის აუცილებელი, რომ ქმედითი

მისაგებლის გამოყენების შედეგად მომჩივნის მოთხოვნა აუცილებლად დაკმაყოფილდეს.
მთავარი ის არის, რომ არსებობდეს გასაჩივრების გზა და ფორუმი, ვინც მომჩივნის
პრეტენზიას განიხილავს. მე-13 მუხლი ქმედითი მისაგებლის არსებობას უზრუნველყოფს და
არა მისი გამოყენების შედეგების სამართლიანობას.

საერთო მიდგომის შესაბამისად, უფრო მნიშვნელოვანი უფლებები უფრო ქმედით

მისაგებელს მოითხოვს.

ზოგიერთ შემთხვევაში, საკუთრივ კონვენციის ტექსტი აწესებს კონკრეტულ პროცედურული

ხასიათის მისაგებელს სპეციფიკურ კონტექსტებში, მაგალითად, „გონივრული ვადის“
მოთხოვნა მე-6 მუხლის კონტექსტში, ჰაბეას კორპუსის და უკანონო მსჯავრდებისათვის
კომპენსაციის მინიჭების მოთხოვნა მე-5 მუხლის კონტექსტში. ასევე, მე-2 და მე-3 მუხლები
გულისხმობენ ეფექტიანი გამოძიების ჩატარების ვალდებულებას.

სასამართლოში გასაჩივრება (juducial remedy) ყველაზე ეფექტიან მისაგებლად განიხილება,

განსაკუთრებით, გახანგრძლივებული პატიმრობის დროს. მაგრამ გაძევების
გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების მისაგებელი, თუკი მას არ გააჩნია გაძევების
გადაწყვეტილების ავტომატურად შეჩერების ძალა, ვერ იქნება მიჩნეული ქმედითად
კონვენციის გაგებით. ეს დადგინდა საქმეში გებრემედინი საფრანგეთის წინააღმდეგ :
ერითრეელმა მოქალაქემ ითხოვა თავშესაფარი პარიზის შარლ დე გოლის აეროპორტში. ის
ამტკიცებდა, რომ ერითრეაში გაძევების შემთხვევაში, ის დაექვემდებარებოდა წამებას და
არაადამიანურ მოპყრობას. გაძევების ბრძანება მან გაასაჩივრა სასამართლოში, მაგრამ იგი
მანამდე გააძევეს, სანამ სასამართლო საბოლოო გადაწყვეტილებას მიიღებდა მის საქმეზე.
კიდევაც რომ არ გაეძევებინათ, სასამართლოში გასაჩივრება არ აფერხებდა გაძევების
თაობაზე ბრძანების აღსრულებას. სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივანს არ გააჩნდა
ეფექტიანი საშუალება, რომელსაც გამოიყენებდა და რომელსაც ავტომატურად შემაკავებელი
ეფექტი ექნებოდა გაძევების ბრძანების წინააღმდეგ.

ცხადია, ქმედით სამართლებრივ მისგებელში მაინცდამაინც სასამართლო არ იგულისხმება.

არაერთ შემთხვევაში ქმედითად იქნა აღიარებული საპარლამენტო ან აღმასრულებელ
ორგანოებში გასაჩივრების საშუალებები. თუმცა, სასამართლო ადგენს, რომ ის ფორუმი, ვინც
საჩივარს განიხილავს, და კონკრეტულად გადაწყვეტილების მიმღები პირი საკმარისად

477
დამოუკიდებელი უნდა იყოს, შეეძლოს დავის არსებითად მოგვარება, და, რაც მთავარია,
მისი გადაწყვეტილებას სავალდებულო (დამავალდებელი) ხასიათი უნდა გააჩნდეს.
მაგალითად, ერთ-ერთ ინგლისურ საქმეში ციხის საბჭო და საპარლამენტო ომბუდსმენი
მიჩნეულ იქნენ არასაკმარისი უფლებამოსილების მქონე ორგანოებად პატიმართა ფოსტის
ჩხრეკასთან დაკავშირებული საჩივრების განხილვისას. შესაბამისად, ამ უწყებებში
გასაჩივრების უფლება ვერ ჩაითვლებოდა ქმედით მისაგებლად.

ზოგიერთ შემთხვევაში ერთი ცალკე აღებული გასაჩივრების საშუალებაც შეიძლება

საკმარისი აღმოჩნდეს ქმედითი მისაგებლის არსებობის აღიარებისათვის, ხოლო ზოგჯერ
საშუალებათა ერთობლიობა ასრულებს მე-13 მუხლის მოთხოვნას. ეს იმას გულისხმობს, რომ
ცალკეულ შემთხვევებში, შესაძლოა, მომჩივნის ხელთ არსებული დაცვის საშუალეები, ცალ-
ცალკე, არ წარმოადგენდნენ ქმედით მისაგებელს კონვენციის გაგებით, მაგრამ
ერთობლიობაში ისინი ასრულებდნენ ამ მოთხოვნას. როგორც სასამართლომ განმარტა
ლეანდერის საქმეში, „თუმცაღა გასაჩივრების არცერთი საშუალება, თავისთავად, ცალ-ცალკე
აღებული, არ აკმაყოფილებდა მე-13 მუხლის მოთხოვნებს, მაგრამ შიდა სამართლით
უზრუნველყოფილ საშუალებათა ერთობლიობას შეეძლო ამ მოთხოვნის შესრულება“. თუმცა
საქმეში Paul and Audrew Edwards v. The UK, სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ არსებული
მისაგებლების ერთობლიობა, მოცემულ შემთხვევაში საკმარისი იყო, ვინაიდან მთავრობამ
ვერ შეძლო მომჩივანთა შვილის სიცოცხლის დაცვა, რომელიც მოკლული იქნა თანასაკნელის
მიერ ციხეში.

ასევე დაადგინა სასამართლომ მე-13 მუხლის დარღვევა საქმეში Keenan v. The UK . იგი
შეეხებოდა მომჩივნის შვილის თვითმკვლელობას ციხეში. დაადგინა რა მე-13 მუხლის
დარღვევა, სასამართლომ მიიჩნია, რომ „არ არსებობდა სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანი
საშუალება, რომელიც დაადგენდა, თუ ვინ იყო პასუხისმგებელი ქენანის გარდაცვალებაზე“ .

ხშირად, მისაგებლის ქმედითობას განსაზღვრავს საკუთრივ უფლების დარღვევის ბუნება და

ხასიათი: მაგალითად, საქმეში კუდლა პოლონეთის წინააღმდეგ, სასმართლომ განმარტა,
რომ სამართლებრივი საშუალება ხანგრძლივი სამართლებრივი პროცედურების წინააღმდეგ
მაშინ იქნებოდა ეფექტიანი, თუ ამ საშუალების გამოყენებას შეეძლო გაჭიანურებული
პროცედურების დაჩქარება და გაჭიანურებით მიღებული მორალური ზიანის ანაზღაურება.

ასევე სპეციფიკურ საკითხს შეეხებოდა საქმეKuppinger v. Germany , კერძოდ, ქმედითი

მისაგებლის ცნების შინაარსს მშობლებსა და შვილებს შორის ურთიერთობასთან
დაკავშირებული პროცესის გაჭიანურებასთან მიმართებაში. სასამართლომ აღნიშნა, რომ
ჩვეულებრივ გარემოებებში, მე-13 მუხლით მოთხოვნილ ქმედით მისაგებელს
პროცედურების გაჭიანურებასთან დაკავშირებით შეიძლება ჰქონოდა ორი ფორმა:
მისაგებელი, რომელიც მსხვერპლს შესაძლებლობას აძლევდა მოეთხოვა ზიანის
ანაზღაურება ან მისაგებელი, რომელიც მას შესაძლებლობას აძლევდა, მოეთხოვა

478
გაჭიანურებული პროცესის დაჩქარება. სასამართლოს იურისპრუდენციის მიხედვით,
იდეალური იქნებოდა ვითარება, როდესაც ეს ორივე მისაგებელი იყო შიდა სამართლებრივი
სისტემით უზრუნველყოფილი.

მაგრამ ისეთი დავის დროს, რომელიც შეეხებოდა მშობლის უფლების განხორციელებას,

ეკონტაქტოს თავის შვილს, შიდა სამართალით გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო
მხარის უფლება, დაეჩქარებინა იმ გადაწყვეტილების აღსრულება, რომლითაც შვილთან
კონტაქტის უფლება მოიპოვა. ამ საქმეში მომჩივანმა გააპროტესტა, რომ პროცედურა,
რომელსაც მიმართა სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსასრულებლად, რომელმაც მას
შვილთან ურთიერთობის უფლება მიანიჭა, გაგრძელდა არაგონივრულად ხანგრძლივად და
მას არ გააჩნდა არავითარი საშუალება დაეჩქარებინა სასამართლოს გადაწყვეტილების
აღსრულება. ამ საქმეში დადგინდა კონვენციის მე-8 და მე-13 მუხლების დარღვევა.

მისაგებლის ეფექტიანობის შეფასება მოუხდა სასამართლოს საქმეში Association Innocence en Danger

548
and Association Enfance et Partage v. France , რომელიც შეეხებოდა სახელმწიფოს უმოქმედობას
გადაედგა აუცილებელი და შესაბამისი ნაბიჯები მშობლების მხრიდან უკანონო მოპყრობისგან ბავშვის
დასაცავად, რამაც მისი სიკვდილი გამოიწვია.

8 წლის ბავშვი, გოგონა, M; მშობლების მხრიდან დაექვემდებარა განმეორებად ბარბაროსულ აქტებს

მისი მშობლების მხრიდან, რასაც 2009 წლის აგვისტოში მისი სიკვდილი მოჰყვა. საპოლიციო
გამოძიების შემდეგ, პროკურატურის უწყებამ შეწყვიტა საქმის გამოძიება 2008 წლის ოქტომბერში.
მომჩივნებმა, ბავშვთა უფლებების დამცველმა ორმა ასოციაციამ, სამოქალაქო სარჩელი შეიტანა
სახელმწიფოს წინააღმდეგ უამრავი უმოქმედობისა და დაუდევრობის საკუთხზე. მათი სარჩელი
უარყოფილი იქნა.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა ასოციაციებმა გაასაჩივრეს საფრანგეთის

ხელისუფლების მხრიდან კონვენციის მე-2 და მე-13 მუხლების არსებითი დარღვევა იმ გაგებით, რომ არ
შეასრულეს პოზიტიური ვალდებულებები და ვერ დაიცვეს ბავშვი მშობელთა მხრიდან უკანონო
მოპყრობისაგან. გარდა ამისა, მათ, კონვენციის მე-13 მუხლის საფუძველზე, ასევე მიუთითეს ეფექტიანი
შიდა მისაგებლის არარსებობაზე იმ კონტექსტში, რომ მოთხოვნილი იყო „უხეში დაუდევრობის“
/ბრალის ( “gross negligence” (faute lourde)) დამტკიცება სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის დასადგენად.

სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-3 მუხლი დარღვეული იყო, რამდენადაც შიდა
სისტემამ ვერ შეძლო ბავშვის დაცვა მშობლების მხრიდან უმოწყალო ძალადობისაგან. თუმცა, არ
დაადგინა კონვენციის მე-13 მუხლის დარღვევა მე-3 მუხლთან ერთობლიობაში.

გადაწყვეტილებისადმი ინტერესი, პირველ რიგში, ეფუძნება სასამართლოს მხრიდან საქმის

ფაქტების იმგვარ დახასიათებას, რომელიც ხვდებოდა კონვენციის მე-3 მუხლის, და ასევე, მე-13
მუხლის ფარგლებში მე-3 მუხლთან ერთობლიობაში, იმის მიუხედავად, რომ მსხვერპლი სწორედ

548
Association Innocence en Danger and Association Enfance et Partage v. France, nos. 15343/15 and 16806/15, 4 June 2020

479
უკანონო მოპყრობის შედეგად გარდაიცვალა. სასამართლომ იმსჯელა საკითხზე, უნდა
სცოდნოდათ თუ არა შიდა ხელისუფლების ორგანოებს უკანონო მოპყრობის ფაქტების თაობაზე
და დაეცვათ ბავშვი იმისგან, რასაც მისი სიკვდილი მოჰყვა.

მეორე, გადაწყვეტილება საინტერესოა იმ კუთხითაც, თუ როგორ შეაფასა სასამართლომ

კონვენციის მე-13 მუხლის საფუძველზე ეროვნული შეფასების თავისუფლების ფარგლები (De
Souza Ribeiro v. France )549 კონვენციის მე-3 მუხლის ჭრილში;

სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეროვნული სასამართლოების მხრიდან „უხეში დაუდევრობის“

მიჯნების ინტერპრეტაცია იურიდიული ორგანიზაციების კოდექსის L. 141-1 მუხლის გაგებით
(რამდენადაც ამგვარი დაუდევრობა შეეძლო დაეფუძნებინა რამდენიმე მცირე დაუდევრობის
აქტს), ხვდებოდა ეროვნული შეფასების თავისუფლების ფარგლებში. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
თავისთავად ის ფაქტი, რომ მომჩივანი ასოციაციების მიმართ არ განხორციელდა ხსენებული L.
141-1 მუხლის პირობები, საკმარისი არ იყო იმის აღიარებისათვის, რომ მისაგებელი, მთლიანობაში
ეფექტიანი არ იყო. მოთხოვნა, დადგენილიყო „უხეში დაუდევრობა“, არ აუქმებდა ამ მისაგებლის
ეფექტიანობას, რაც ხელთ გააჩნდათ მომჩივან ასოციაციებს კონვენციის მე-3 მუხლის ჭრილში;

მე-13 მუხლის საფუძველზე საჩივრის ცალკე განხილვის აუცილებლობის შემთხვევები

ჩვეულებრივ, როდესაც მისაგებლის არაქმედითობა ხდება კონვენციის ამა თუ იმ მატერიალური

უფლების დარღვევის საფუძველი, სასამართლო აღარ მიჩნევს ხოლმე აუცილებლად, რომ ცალკე
განიხილოს საქმის ფაქტები და საჩივარი მე-13 მუხლის საფუძველზეც. თუმცა, არსებობს, გარემოებები,
როდესაც ამის გაკეთება აუცილებელია. სწორედ ამგვარი შემთხვევა იყო საქმეში Beizaras and
Levickas v. Lithuania 550

ზემოაღნიშნულ საქმეში სასამართლომ გადაწყვიტა ცალკე განეხილა მომჩივნის საჩივარი მე-13 მუხლის
საფუძველზე, მას შემდეგ, რაც დაადგინა კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევა მე-8 მუხლთან
ერთობლიობაში. გადასაწყვეტი საკითხი იყო შემდეგი: გახდა თუ არა მე-13 მუხლის საფუძველზე
საჩივარი, რომელიც დისკრიმინაციულ დამოკიდებულებას ემყარებოდა და ზიანს აყენებდა შიდა
მისაგებლის ქმედითობას, მიზეზი იმისაგან განსხვავებული ცალკე საკითხის წარმოშობისა, რაც უკვე
იყო განხილული მე-14 მუხლის საფუძველზე, და რომელმაც უკვე დამოუკიდებლად შექმნა ამ მუხლის
დარღვეულად აღიარების საფუძველი.

ამასთან მიმართებაში, სასამართლომ აღნიშნა, რომ საქმეებში, რომლებიც შეეხებოდა საჩივრებს

კონვენციის მე-13 მუხლის დარღვევის თაობაზე, სასამართლო, ჩვეულებრივ, არ მიიჩნევდა ხოლმე

549
De Souza Ribeiro v. France [GC], no. 22689/07, §§ 77-78, ECHR 2012
550
Beizaras and Levickas v. Lithuania, no. 41288/15, 14 January 2020

480
 საჭიროდ ცალკე განეხილა საჩივარი მე-13 მუხლის დარღვევის საკითხზე, თუკი კონვენციის მე-14
მუხლის დარღვევა რომელიმე სხვა მუხლთან ერთობლიობაში, უკვე დადგენილი იყო ( Opuz v.
551
Turkey) . თუმცა, მომჩივნის საქმეში, მე-14 და მე-8 მუხლთან ერთობლიობაში დარღვევის ბუნებისა
და არსებითი მხარის გათვალისწინებით, სასამართლომ მიიჩნია, რომ მე-13 მუხლის დარღვეულობის
საკითხის ცალკე განხილვა აუცილებელი იყო. სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-13 მუხლის
დარღვევა, რამდენადაც მომჩივნებს უარი ეთქვათ ქმედით სამართლებრივ მისაგებელზე საჩივართან
დაკავშირებით, რომელიც შეეხებოდა მათი პირადი ცხოვრების უფლების დარღვევას სექსუალური
ორიენტაციის ნიშნით მათი დისკრიმინაციის გამო.

კერძოდ, საქმე შეეხებოდა პროკურორის მიერ სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელებაზე

უარს მძიმე ჰომოფობიური განცხადებებისათვის, რაც შედეგად მოჰყვა ორი ჰომოსექსუალი პირის მიერ
ფეისბუკში თავიანთი ფოტოსურათის დაპოსტვას, სადაც ერთმანეთს კოცნიდნენ. ფოტოსურათმა
მიიღო ასეულობით სერიოზული ჰომოფობიური კომენტარი (მაგალითად, მოწოდებანი „მომჩივნების
კასტრაციის“, „მოკვლის თუ „დაწვისკენ“) . არასამათავრობო ორგანიზაციამ, რომლის წევრებიც იყვნენ
მომჩივნები, და რომელიც იცავდა ჰომოსექსუალ პირთა ინტერესებს, პროკურორს მოსთხოვა
სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყება ჰომოსექსუალების მიმართ სიძულვილისა და ძალადობის
წაქეზებისათვის (სისხლის სამართლის კოდექსის 170-ე მუხლის საფუძველზე, რომელიც ადგენდა
სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას დისკრიმინაციის წაქეზებისათვის, მათ შორის,
სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით). პროკურორმა და სასამართლოებმა უარი თქვეს დევნის
განხორციელებაზე, მიიჩნიეს რა, რომ მომჩივანთა ქცევა იყო „ექსცენტრიკული“, არ შეესაბამებოდა
ლიტვაში არსებულ „ტრადიციულ ოჯახურ ღირებულებებს“ და რომ კომენტარები არ აღწევდა იმ
მიჯნას, რომელიც შეიძლებოდა კრიმინალურად მიჩნეულიყო.

ევროპულმა სასამართლომ დადგენილად მიიჩნია, რომ მომჩივნებმა განიცადეს დისკრიმინაცია მათი

სექსუალური ორიენტაციის გამო, რაც არღვევდა კონვენციის მე-14 მუხლს მე-8 მუხლთან
ერთობლიობაში. სასამართლომ ასევე დაადგინა მე-13 მუხლის დარღვევა, რამდენადაც მომჩივნებს
უარი ეთქვათ ქმედით სამართლებრივ მისაგებელზე მათ სისხლისსამართლებრივ საჩივართან
დაკავშირებით, რომელიც მათი პირადი ცხოვრების უფლების დარღვევას შეეხებოდა სექსუალური
ორიენტაციის ნიშნით მათი დისკრიმინაციით.

სასამართლომ სინათლე შეიტანა შემდეგ საკითხებში:

 მოითხოვს თუ არა სისხლისსამართლებრივ ღონისძიებებს პირდაპირი ვერბალური თავდასხმები და

ფიზიკური მუქარები, რომლებიც ხორციელდება დისკრიმინაციული დამოკიდებულებების გამო (R.B.
554
v. Hungary552, Király and Dömötör v. Hungary553 , Alković v. Montenegro ; );

551
Opuz v. Turkey, no. 33401/02, § 205, ECHR 2009.

481
 წარმოქმნის თუ არა კონვენციის მე-14 მუხლისაგან განსხვავებულ ცალკე საკითხს საჩივარი კონვენციის
მე-13 მუხლის საფუძველზე, რომელიც შეეხება შიდა მისაგებლის ეფექტიანობისათვის ზიანის
მიყენებას შიდა სამართლის გამოყენების დროს;

სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ მოცემული საქმე შეხებოდა შეუნიღბავ მოწოდებას მომჩივანთა

ფიზიკურ და სულიერ ერთიანობაზე თავდასხმისაკენ, რაც მოითხოვდა სისხლისსამართლებრივ
დაცვას. მიუხედავად იმისა, რომ ლიტვის სისხლის სამართლის კოდექსი ნამდვილად
უზრუნველყოფდა ამგვარ დაცვას, მომჩივნებმა მისით ვერ ისარგებლეს ხელისუფლების მხრიდან
დისკრიმინაციული დამკიდებულებების გამო, რაც გახდა საფუძველი მათი მხრიდან პოზიტიური
ვალდებულებების შეუსრულებლობისა ეფექტიანად გამოეძიათ საკითხი, წარმოადგენდა თუ არა
ფეისბუკში განთავსებული კომენტარები ძალადობისა და სიძულვილისაკენ წაქეზებას.

ევროპულმა სასამართლომ უარყო მოპასუხე მთავრობის არგუმენტი შიდა საშუალებების

ამოუწურაობის საჩვენებლად, რომ მომჩივნებს შეეძლოთ მიემართათ სხვა (სამოქალაქო
სამართლებრივი) გზებისათვის, როდესაც შიდა სასამართლოებმა მათ უარი უთხრეს სადავო ქმედებები
სისხლისსამართლებრივად მიეჩნიათ. სასამართლომ ამასთან დაკავშირებით აღნიშნა, რომ მოცემულ
გარემოებებში, აშკარად არაგონივრული იქნებოდა მომჩივნებისაგან მოეთხოვათ სხვა მისაგებლის
ამოწურვა, რაც დაამცირებდა სადავო კომენტარების მნიშვნელობის სერიოზულობას.

სასამართლომ ასევე განიხილა საკითხი, უნდა ყოფილიყო თუ არა მე-13 მუხლი მოხმობილი
ვითარებაში, როდესაც კანონმდებლობით გავალისწინებული ძირითადი ქმედითი მისაგებელი
არსებობდა, მაგრამ პრაქტიკულად იგი არ იყო ეფექტიანად გამოყენებული კონკრეტულ საქმეში
დისკრიმინაციული მიდგომების გამო, რამაც ნეგატიურად იმოქმედა ეროვნული კანონმდებლობის
ეფექტიან გამოყენებაზე. ამ საკითხზე სასამართლომ მიუთითა, რომ საქმეებში, რომელებიც, მათ შორის,
შეეხებოდა ამგვარ ბრალდებებზე დამყარებულ საჩივრებს მე-13 მუხლის საფუძველზე (იგულისხმება
კანონით უზრუნველყოფილი მისაგებლის არაეფექტიანად გამოყენება პრაქტიკაში), სასამართლო,
ჩვეულებრივ, არ მიიჩნევდა აუცილებლად ცალკე განეხილა ხოლმე ისინი მე-13 მუხლის საფუძველზე,
თუკი მე-14 მუხლის დარღვევა კონვენციის რომელიმე სხვა დებულებათან ერთობლიობაში უკვე
555
დადგენილი იყო ( Opuz v. Turkey ) .

552
.B. v. Hungary, no. 64602/12, §§ 80 and 84-85, 12 April 2016.

553
Király and Dömötör v. Hungary, no. 10851/13, § 76, 17 January 2017
554
Alković v. Montenegro, no. 66895/10, §§ 8, 11, 65 and 69, 5 December 2017.

555
163. Opuz v. Turkey, no. 33401/02, § 205, ECHR 2009.

482
 თუმცა, სასამართლომ გაითვალისწინა მომჩივანთა შემთხვევაში დარღვევის შინაარსი მე-14 მუხლის
საფუძველზე მე-8 მუხლთან ერთობლიობაში და დაადგინა, რომ მე-13 მუხლის საფუძველზე მომჩივნის
საჩივრის ცალკე განხილვის საჭიროება არსებობდა. გაითვალისწინა რა ეროვნული სასამართლოების
მიერ პრეცედენტული სამართლის ძირითადი განვითარება და მონიტორინგის საერთაშორისო
ორგანოების მიერ წარმოდგენილი დასკვნები და სტატისტიკური ინფორმაცია, სასამართლომ
დაადგინა, რომ სახეზე იყო კონვენციის მე-13 მუხლის დარღვევა უმთავრესად შემდეგ მიზეზთა გამო:

 არ გამოვლინდა, რომ ეროვნულ უზენაეს სასამართლოს გამოიყენებული ჰქონდა შესაძლებლობები,

სინათლე შეეტანა სიძულვილის ენის შედარებით მძიმე საქმეებზე გამოსაყენებლი სტანდარტების
თაობაზე: ის, თუ როგორადაც გამოიყენებოდა სასამართლო პრაქტიკა, არ უზრუნველყოფდა ეფექტიან
შიდა მისაგებელს საჩივრებზე, რომლებიც ჰომოფობიურ ნიადაგზე დისკრიმინაციას შეეხებოდა;
 უკონტროლო რჩებოდა სექსუალური უმცირესობების მიმართ შეუწყნარებლობის მზარდი დონე;
 იკვეთებოდა კანონის აღმსარულებელი ორგანოების უმოქმედობა, გამოერკვიათ ამგვარ დანაშაულთა
ჩადენა მიკერძოების საფუძველზე და მათი მოტივები, ხოლო სერიოზულ სიტუაციებთან მიმართებაში
კი შეემუშავებინათ ადეკვატური მიდგომები;
 სახეზე იყო, რომ ხელისუფლებას არ გააჩნდა ყოვლისმომცველი სტრატეგია, გადაეწყვიტა
ჰომოფობიურ სიძულვილის ენასთან დაკავშირებული საკითხები.

მუხლი 14.
დისკრიმინაციის აკრძალვა

დისკრიმინაციის აკრძალვის მნიშვნელობა

დისკრიმინაციის აკრძალვა, ფაქტობრივად, ადამიანთა თანასწორუფლებიანობის

უზრუნველყოფის საშუალებაა. კონვენციის მე-14 მუხლით დაცულია ადამიანთა
იურიდიული თანასწორუფლებიანობა მათი რასობრივი, ეთნიკური, რელიგიური ან სხვა
კუთვნილების მიუხედავად. იგი ადამიანს უკანონო დისკრიმინაციისაგან იცავს. ამ მუხლის
ძალით, ადამიანთა უფლებრივი მდგომარეობა არ შეიძლება დამოკიდებული იყოს მათ ამა
თუ იმ კუთვნილებაზე. ეს იმას გულისხმობს, რომ კონვენციის უფლებები თანაბრად
ვრცელდება ყველაზე მათი რასობრივი თუ სხვა კუთვნილების მიუხედავად. სახელმწიფოს
ეკრძალება დააწესოს და თავის კანონმდებლობაში იქონიოს ნორმები, რომლებიც
ადამიანებს შორის აწესებს რაიმე განსხვავებებს (უპირატესობებს ან შეზღუდვებს ) მათი
კუთვნილების ნიშნით.

483
ადამიანთა თანასწორობის მოთხოვნიდან წარმოდგება არა მარტო დისკრიმინაციის
აკრძალვის, არამედ მისი თავიდან აცილებისა და აღმოფხვრის მთელი რიგი
ვალდებულებები. სახელმწიფომ ყოველი ღონე უნდა იხმაროს ადამიანთა
თანასწორუფლებიანობის უზრუნველსაყოფად. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს
მოქალაქეთა თანასწორუფლებიანობა პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულურულ
ცხოვრებაში, თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის განვითარება, მონოპოლიური
საქმიანობის აკრძალვა, ყველასათვის თანაბარი სარჩევნო უფლება პრინციპის დაცვით -
„ერთი პიროვნება - ერთი ხმა“ , რაც სპობს ყოველგვარ განსხვავებას ცალკეული
პიროვნებების რასობრივ, რელიგიურ, პოლიტიკურ, სოციალურ კუთვნილებასა თუ მათ
556
მატერიალურ შესაძლებლობებს შორის.

თანასწორობის პრინციპის უზრუნველყოფას ემსახურება აგრეთვე ყველასათვის თანაბარი

საპროცესო უფლებების მინიჭება და მხარეთა თანასწორუფლებიანობის პრინციპი
მართლმსაჯულების განხორციელებისას, მათ შორის, დაცვის გარანტირებული უფლება,
რომელიც შესატყვის შემთხვევებში სახელმწიფოს ბრალდებულისათვის სახაზინო
ადვოკატის მიჩენის ვალდებულებას აკისრებს, თარჯიმნის დახმარებით სარგებლობის
უფლება და სხვა. ეს უფლებები უზრუნველყოფს, რომ ყველას სამართლებრივი დაცვის
თანაბარი საშუალებები გააჩნდეს და არ დაიჩაგროს ფინანსური უმწეობის,
სამართალწარმოების ენის არცოდნის, ანდა სხვა მიზეზით.

თანასწორობის პრინციპის უზრუნველყოფის საშუალებად განიხილება ე.წ. შესაძლებლობათა

თანასწორობაც. იგი იმას ნიშნავს, რომ ყველა ადამიანს უნდა გააჩნდეს ცხოვრებაში
წარმატების მიღწევის თანაბარი შანსი. მისი უზრუნველყოფა არსებითია კონკურენციის
სფეროში. იგი სახელმწიფოს ავალდებულებს ყველასათვის თანაბარი კონკურენტული
გარემოს შექმნას (მაგ. გამოცდების, ტენდერების, სამსახურში აყვანის დროს თუ სხვა
შემთხვევებში) და სამართლიანი კრიტერიუმების გამოყენებას. შესაძლებლობათა
თანასწორობით სარგებლობენ პოლიტიკური პარტიებიც, რამდენადაც მხოლოდ ამ გზითაა
შესაძლებელი თავისუფალი არჩევნების ჩატარება და ხელისუფლების არჩევისას ხალხის
ნების რეალიზაცია. პოლიტიკურ პარტიათა არათანაბარ პირობებში ჩაყენება, მათთვის

556
კანონის წინაშე ყველას თანასწორობა დადგენილია საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით.
ამასთან, იგი ხორცშესხმული და დაზუსტებულია კონსტიტუციის სხვა მუხლებითა და
კანონმდებლობით. მაგალითად, საქართველოს კონსტიტუციის 38-ე მუხლი პოლიტიკურ,
ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ ცხოვრებაში საქართველოს მოქალაქეთა
თანასწორუფლებიანობას უზრუნველყოფს; 30-ე მუხლი -თავისუფალი მეწარმეობისა და
კონკურენციის განვითარებას ითვალისწინებს და მონოპოლიურ საქმიანობას კრძალავს; 28-ე მუხლი
კი, ყველასათვის თანასწორ საარჩევნო უფლებას ითვალისწინებს.

484
არჩევნებში გასამარჯვებლად ხელოვნური ბარიერების შექმნა, მათი პირდაპირი თუ
არაპირდაპირი დისკრიმინაცია კონვენციის მე-14 მუხლისა დარღვევას წარმოადგენს.

ამასთან, არჩევნებში მონაწილეობის უფლების შეზღუდვა უცხოელებისა და მოქალაქეობის

არმქონე პირებისათვის, არ წარმოადგენს თანასწორობის პრინციპის დარღვევას, რამდენადაც
არჩევნებში მონაწილეობა მოქალაქის, და არა ადამიანის უფლებად განიხილება და
გულისხმობს ისეთ პოლიტიკურ პასუხისმგებლობას, როგორიც მხოლოდ ქვეყნის მოქალაქეს
შეიძლება ეკისრებოდეს. ასეთ დროს განსხვავებული მიდგომების გამოყენებას
მოქალაქეებისა და არამოქალაქეების მიმართ, მართლაც რომ გააჩნია სერიოზული
ობიექტური და გონივრული გამართლება. თუმცა, სადავოა, შეესაბამება თუ არა
სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში მყოფ პირთათვის (სრულად ან შერჩევით)
საარჩევნო უფლების ჩამორთმევა, რეაც მრავალ ქვეყანაშია დადგენილი, თანასწორობის
ფუძემდებლურ დემოკრატიულ პრინციპს და გააჩნია თუ არა მას საკმარისი ობიექტური და
გონივრული გამართლება.

კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპი სახელმწიფოს აკისრებს პოზიტიურ

ვალდებულებას, არ დაუშვას, მათ შორის კერძო კერძო სექტორში, ადამიანთა პირდაპირი
თუ არაპირდაპირი დისკრიმინაცია და ყველაფერი იღონოს იმისათვის, რომ ყველამ შეძლოს
თავისი უფლებებითა და თავისუფლებებით სარგებლობა. აღნიშნული ვალდებულებები
მოიცავს დისკრიმინაციის ყოველი ფაქტის ჯეროვნად გამოძიებასა და მიყენებული
557
მორალური თუ მატერიალური ზიანის ანაზღაურებას. იგი აგრეთვე გულისხმობს
ვალდებულებას კანონით დასჯად ქმედებად გამოაცხადოს ძალადობის პროპაგანდა,
რასობრივი, ეროვნული, რელიგიური თუ სხვაგვარი შეუწყნარებლობის გამოვლინებანი (hate
speech) გამოხატვის თავისუფლების განხორციელების დროს.

მე-14 მუხლის ფარგლები და მისი გამოყენება

კონვენციის მე-14 მუხლს „პარაზიტულს“ უწოდებენ, ვინაიდან იგი გამოიყენება მხოლოდ

კონვენციის დაცული უფლებების მიმართ. ეს იმას ნიშნავს, რომ მე-14 მუხლი
დისკრიმინაციას კრძალავს მხოლოდ კონვენციით დაცულ უფლებებთან მიმართებაში.
ამასთან, აკრძალვა დაწასებულია მხოლოდ კონვენციის მატერიალურ უფლებებთან
მიმართებაში. ამასთან, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული, რომ მე-14 მუხლი მოიცავს
კონვენციის უფლებების არა მხოლოდ იმ ასპექტებს, რომელთა დაცვაც სახელმწიფოებს
ევალებათ, არამედ ისეთებსაც, რომლებიც მათ საკუთარი ნებით აიღეს თავის თავზე.558

557
Glimmerveen and Hagenback v Netherlands, 18 DR 187 (1979); Garaudy v. France, judgment of 24 June
2003; Chauvy and Others v France, judgment of 29 June 2004; Norwood v UK, app. No 23131/03, decision of 16
November 2004.
558
მაგალითისათვის იხ: EB v France, hudoc (2008) para 48 GC.

485
მაგალითად, საქმეში Frette v. Fance, ჰომოსექსუალი მამაკაცი ჩიოდა, რომ მას
ხელისუფლებამ უარი უთხრა ბავშვის შვილად აყვანაზე. მართალია შვილად აყვანის
უფლებას კონვენცია ცალკე უფლებად არ ითვალისწინებს, მაგრამ რაკი საფრანგეთის
კანონმდებლობით ყველა დაუოჯახებელ ადამიანს შეეძლო განაცხადი შეეტანა შვილად
აყვანაზე, ამიტომ ეს უფლება მე-8 მუხლით დაცულ სფეროში ხვდებოდა და ამიტომ მე-14
მუხლიც გამოყენებადი იყო.

2000 წელს მიღებულ იქნა კონვენციის მე-12 ოქმი „დისკრიმინაციის ზოგადი აკრძალვის
შესახებ“, რომელმაც აკრძალა ყოველგვარი დისკრიმინაცია ყველა იმ უფლებასთან
მიმართებაში, რომლებიც ეროვნული სამართლით არის დადგენილი. აღსანიშნავია, რომ
გაერთიანებულმა სამეფომ უარი თქვა ამ ოქმის რატიფიცირებაზე და განაცხადა, რომ
დაელოდებოდა და დააკვირდებოდა იმას, თუ როგორ განმარტავდა და გამოიყენებდა მას
სტრასბურგის სასამართლო. უნდა ითქვას, რომ ჯერჯერობით მე-12 ოქმის თემაზე
სტრასბურგის სასამართლოს ჯერ არ შეუქმნია მდიდარი იურისპრუდენცია.

ვინაიდან კონვენციის მე-14 მუხლი მოიცავს დისკრიმინაციის აკრძალვას მხოლოდ

კონვენციის უფლებებთან მიმართებაში, იგი გამოიყენება მხოლოდ კონვენციის რომელიმე
სხვა მუხლთან ერთად. კონვენციით გაცხადებული რომელიმე უფლება დარღვეული უნდა
იყოს, რათა შეფასდეს, იყო თუ არა დარღვევა ჩადენილი დისკრიმინაციულ ნიადაგზე.
ამგვარად, მე-14 მუხლის დარღვევის აღიარება ხდება კონვენციის რომელიმე უფლების
დარღვევის აღიარებასთან ერთად და მასთან ერთობლიობაში. თუმცა, არსებობს
გამონაკლისებიც: ე. წ. Belgian linguistic საქმეში, სასამართლომ ისიც აღიარა, რომ მე-14 მუხლი
შეიძლება დაირღვეს მაშინაც, როდესაც კონვენციის რომელიმე სხვა მუხლი დარღვეული არ
არის.

მე-14 მუხლი ვრცელდება არა მარტო სამართალშემოქმედებით, არამედ

სამართალგამოყენების პროცესზე. შესაბამისად, აღმასრულებელი ან სასამართლო
ხელისუფლების მიერ კანონის შეფარდების პროცესში დისკრიმინაციული მიდგომების
დაშვება ისევე დაარღვევს კონვენციის მე-14 მუხლს, როგორც ეს თუ ის იურიდიული ნორმა,
რომელიც დისკრიმინაციულ მიდგომას ამკვიდრებს. აღსანიშნავია, რომ პრაქტიკაში,
დისკრიმინაციის შემთხვევათა დიდი უმრავლესობა, დემოკრატიულ ქვეყნებში სწორედ
სამართალგამოყენების პრაქტიკას უკავშირდება და არა დისკრიმინაციული მიდგომების
კანონმდებლობით დაშვებას.

სტრასბურგის სასამართლოს პრაქტიკა

486
დისკრიმინაციის სფეროში სტრასბურგის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები
უკავშირდებოდა დისკრიმინაციას სქესობრივი და რასობრივი კუთვნილებისა და
სექსუალური ორიენტაციის გამო.

დისკრიმინაციის სავარაუდო დარღვევის საქმეებზე შექმნილმა იურისპრუდენციამ არაერთი

კრიტიკა დაიმსახურა. მრავალი მკვლევარი მიუთითებს, რომ სტრასბურგის სასამართლომ
ვერ განავითარა მე-14 მუხლით უზრუნველყოფილი დაცვა დისკრიმინაციისაგან. თუმცა ამას
თავისი ახსნა აქვს. საქმე ისაა, რომ სახელმწიფოს მხრიდან უფლების დარღვევის დროს
დისკრიმინაციული მოტივის დადგენა ძალზე რთულია, რაც აუცილებელია პირდაპირი
დისკრიმინაციის დროს. ჭირს შესაბამისი მტკიცებულებების წარმოდგენა მომჩივანი მხარის
მიერ. თუმცა, უფრო იოლია არაპირდაპირი დისკრიმინაციის დადგენა, რადგან ასეთ დროს
დიკრიმინაციული მოტივის დადგენა აუცილებელი არ არის და საკმარისია დე ფაქტო
დისკრიმინაციული ვითარების ჩვენება.

კონვენციის სამართლის კომენტატორები აღნიშნავენ, რომ მე-14 მუხლი მხოლოდ მაშინ

გამოიყენება, როცა აშკარად უთანასწორო მოპყრობაა წამყვანი თემა. ამის მაგალითია საქმე
ნაჩოვა და სხვები ბულგარეთის წინააღმდეგ, სადაც პოლიციელების მხრიდან გამოყენებული
იყო რასისტული სიძულვილის გამოხატველი სიტყვები - „თქვე წყეულო ბოშებო! „ ამ
საქმეშიც დისკრიმინაცია აღიარებულ იქნა მხოლოდ პროცედურულ ნაწილში
(დისკრიმინაციული მოტივის გამოუძიებლობის გამო) და არა უფლების მატერიალურ
ნაწილში.

დისკრიმინაციის საფუძვლები

დისკრიმინაცია აკრძალულია ნებისმიერი საფუძვლით. იგულისხმება არა მართო სანიმუშო

ჩამონათვალი აკრძალული ნიშნებისა, რომლებიც კონვენციის მე-14 მუხლის ტექსტშია
სახელდებით მითითებული (რასობრივი, ენობრივი, რელიგიური კუთვნილება და სხვა) ,
არამედ „ სხვა საფუძველიც“. სასამართლომ პრაქტიკით განავრცო „სხვა საფუძვლის“
შინაარსი და დაადგინდა დისკრიმინაციის აკრძალვა შემდეგი ნიშნებითაც: ოჯახური
მდგომარეობა, სექსუალური ორიენტაცია, უკნონოდ ჩასახვა, შეზღუდული შესაძლებლობა,
პროფესიული სტატუსი, პროფკავშირების წევრობა, სამხედრო სტატუსი, საცხოვრებელი
ადგილი... ; ასეთი განვრცობა მომავალშიც არის მოსალოდნელი.

დისკრიმინაციის არსი

დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი უწინრესად კანონის წინაშე ადმიანთა

თანასწორობას გულისხმობს. ეს იმას ნიშნავს, რომ არცერთ ადამიანს ან ადამიანთა ჯგუფს არ

487
უნდა ეთქვას უარი უფლებებთან მიმართებაში კანონით უზრუნველყოფილ ისეთივე
დაცვაზე, რითაც სარგებლობენ სხვები მსგავს პირობებსა და გარემოებებში. 559 როდესაც
დისკრიმინაციულ მიდგომას თავად ეროვნული კანონი ამკვიდრებს, სახეზეა პირდაპირი
დისკრიმინაცია.

კანონის წინაშე თანასწორობა გულისხმობს მხოლოდ ადამიანთა იურიდიულ თანასწორობას.

სახელმწიფო ვალდებულია კანონის წინაშე ყველას თანაბარი სამართლებრივი მდგომარეობა
უზრუნველყოს. როგორც სამართალშემოქმედების, ისე სამართალგამოყენების პროცესში
სახელმწიფო სწორედ ამ პრინციპით უნდა ხელმძღვანელობდეს. „კანონის წინაშე
თანასწორობა“ არ გულისხმობს ფაქტობრივ თანასწორობას და ადამიანთა სრულ
გათანაბრებას ყველგან და ყველაფერში. თუმცა, ეს არ გამორიცხავს სახელმწიფოს უფლებასა
და ვალდებულებას, შესატყვის შემთხვევებში იზრუნოს ფაქტობრივი უთანასწორობის
აღმოსაფხვრელად. ეს პოზიტიურ ვალდებულებათა სფეროა, რომლის შეუსრულებლობა
ასევე არღვევს კონვენციის მე-14 მუხლს.

თუმცა, კანონის წინაშე თანასწორობა არა თუ გამორიცხავს ადამიანთა მიმართ

განსხვავებული მოპყრობას, არამედ, შესატყვის შემთხვევებში მოითხოვს კიდევაც ამას. იმის
გამო, რომ ბუნებაში არ არსებობს აბსოლუტურად იდენტური მოვლენები, ურთიერთობები,
თანასწორობის გაგება და მისი მიღწევის გზებიც ამ განსხვავებულობის მხედველობაში
მიღებით ყალიბდება. შესაბამისად, ერთგვაროვანი მიდგომები გამოყენებული უნდა იქნეს
მხოლოდ ერთგვაროვანი, მსგავსი მოცემულობების მიმართ. თანასწორობის დოქტრინა
სწორედ იმას მოითხოვს, რომ მსგავს ვითარებაში არსებული პირები ექვემდებარებოდნენ
მსგავს მოპყრობას კანონის საფუძველზე. შესაბამისად, სახელმწიფოს ფუნქცია და ამოცანაც
ამ მიმართებით ისაა, რომ კანონი, როგორც ქცევის საერთო ზოგადი წესი, მხოლოდ
ერთმანეთის მსგავს მოცემულობებზე გაავრცელოს. თანასწორობის მოთხოვნა ირღვევა,
როდესაც მსგავსი, ერთგვაროვანი შემთხვევები განსხვავებულად განიხილება, თუკი მათ
შორის არსებული მცირედი განსხვავება არ ამართლებს მათდამი განსხვავებულ მოპყრობას.
ისევე როგორც, აშკარად განსხვავებული შემთხვევების ერთგვაროვანი განხილვა ასევე
შეუთავსებელია თანასწორობასთან. ამგვარად, თანასწორობის პრინციპის განხორციელება
დიფერენცირებული მიდგომების გამოყენების მოითხოვს, ვინაიდან მხოლოდ ამ გზით
შეიძლება მიღწეულ იქნას სამართლიანობა. სწორედ ამიტომ არის მიჩნეული, რომ
თანასწორობა სამართლიანობის გარეშე თავის შინაარსსა და დანიშნულებას ჰკარგავს, ისევე
როგორც, სამართლიანობის ერთ-ერთი ძირითადი მოთხოვნაც სწორედ თანასწორობაა.
შესაბამისად, პრაქტიკაში თანასწორობის პრინციპის განხორციელების სირთულე იმის
მართებულად განსაზღვრას უკავშირდება, თუ რა ნიშნების, რა ელემენტების გამო უნდა
იქნას ესა თუ ის მოცემულობები „მსგავსად“ ან „ განსხვავებულად“ მიჩნეული, რა
კრიტერიუმის გამოყენება იქნება სამართლიანი შესაბამის შემთხვევაში, რათა მათდამი
ერთგვაროვანი ან განსხვავებული მოპყრობა გონივრულად ჩაითვალოს.

ამგვარად, სამართალში, რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა ჟღერდეს, დიფერენცირებული

მიდგომების გამოყენების გარეშე შეუძლებელია თანასწორობის პრინციპის დაცვა.
სახელმწიფოს ვალდებულებანი თანასწორობის პრინციპთან მიმართებაში ასე შეიძლება

559
Black’s Law Dictionary,Centennial edition, St. Paul, Minn. West Publishing Co. 1991, გვ. 371.

488
ჩამოვაყალიბოთ: თანასწორ შემთხვევებს ერთგვაროვნად მოეპყრას, ხოლო არათანასწორს -
განსხვავებულად. მთავარია, ეს დიფერენციაცია გონივრულ, სამართლიან საფუძველს
ემყარებოდეს; ამისათვის იგი არ უნდა იყოს თვითნებური და არსებითად უნდა იყოს
დაკავშირებული ლეგიტიმური მიზნების მიღწევასთან560. საბოლოო ჯამში, შეიძლება
ითქვას, რომ თანასწორობის მოთხოვნა სწორედ მაშინ ირღვევა, როდესაც ცალკეული
შემთხვევების მიმართ ერთგვაროვან ანდა განსხვავებულ მოპყრობას არ გააჩნია შესაბამისი
გონივრული და ობიექტური გამართლება და სახელმწიფო ამ საფუძვლებს თვითნებურად
განსაზღვრავს.

ამ კონტექსტში უნდა იქნას დანახული ადამიანთა შორის ფაქტობრივი უთანასწორობის

დაშვებაც. საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებას, საკუთრების უფლებასა და სხვა
უფლებებსა და თავისუფლებებს ადამიანები განსხვავებულად იყენებენ, რაც მათ
განსხვავებულ ფაქტობრივ მდგომარეობაში ამყოფებს. ადამიანთა სრული, ტოტალური
გათანაბრება მათთვის თავისუფლებებითა და უფლებებით სარგებლობის აკრძალვის
ტოლფასი იქნებოდა. ამიტომ კონვენციით აღიარებული დისკრიმინაციის აკრძალვის
პრინციპი ადამიანთა შორის ყოველგვარი ფაქტობრივი უთანასწორობის მოსპობას კი არ
მოითხოვს, არამედ მხოლოდ მათ უსაფუძვლო დიფერენციაციას კრძალავს ადამიანთა ამა თუ
იმ კუთვნილების გამო. შესაბამისად, უსაფუძვლო დიფერენციაციად არ განიხილება
შემთხვევები, რომლებიც ფაქტობრივი უთანასწორობის დაძლევისაკენ არის
ორიენტირებული. მაგალითად, გარკვეული შეღავათებისა თუ პრიორიტეტების დაწესება
დაბალგანვითარებული რეგიონების მოსახლეობისათვის, მრავალშვილიანი და ფინანსურად
შეჭირვებული ოჯახებისათვის, ამა თუ იმ მიზეზის გამო დაჩაგრული ჯგუფებისათვის,
განსხვავებული საგადასახადო რეჟიმის შემოღება შვილიანი და უშვილო ოჯახებისათვის,
განსხვავებული საპენსიო ასაკის დადგენა ქალებისათვის და სხვ.

ამგვარად, დისკრიმინაციასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც ადამიანს ან ადამიანთა ჯგუფს

მსგავს გარემოებებში და რაიმე გამართლების გარეშე ეპყრობიან ნაკლებად
კეთილმოსურნედ, ვიდრე სხვებს. „დისკრიმინაცის“ ცნება თავისთავად გულისხმობს
„უკანონობას“. კანონიერი დისკრიმინაცია არ არსებობს.

დისკრიმინაციის ცნება აერთიანებს ორ ელემენტს: ერთი მხრივ, ადამიანთა მიმართ

„განსხვავებულ მოპყრობას“ მათი ამა თუ იმ კუთვნილების გამო და, მეორე მხრივ, ასეთი
მოპყრობის „გაუმართლებლობას“. ამგვარად, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ადამიანთა
მიმართ ყოველგვარი „ განსხვავებული მოპყრობა“ არ წარმოადგენს დისკრიმინაციას.
ევროპულმა სასამართლომ თავისი იურისპრუდენციით შეიმუშავა დისკრიმინაციის
განმარტება: დისკრიმინაცია, ეს არისშედარებით მსგავს ვითარებაში მყოფ ადამიანთა
მიმართ განსხვავებული მოპყრობა ობიექტური და გონივრული გამართლების გარეშე 561.
ასეთი გამართლება, როგორც წესი, უკავშირდება სწორედ ადამიანთა ჯგუფებს შორის
არსებული ფაქტობრივი უთანასწორობისა თუ არათანაბრობის აღმოფხვრას, რაც, ცხადია,
ვერ აეკრძალება სახელმწიფოს, რამდენადაც „ განსხვავებული მოპყრობა“, ასეთ დროს

560
Black’s Law Dictionary,Centennial edition, St. Paul, Minn. West Publishing Co. 1991, გვ. 370-1.
561
Zarb Adami v Malta, hudoc (2006) 44 EHRR 49 para 71.

489
სწორედ თანასწორობის უზრუნველყოფას ემსახურება და, ამდენად, სავსებით
გამართლებულია. უფრო მეტიც: სახელმწიფოს მიერ მცდელობების განუხორციელებლობა,
აღმოფხვრას ასეთი არათანაბრობა, ზოგიერთ შემთხვევაში, შეიძლება შეფასებულ იქნას,
როგორც დისკრიმინაციის აკრძალვის მოთხოვნასთან შეუთავსებელი ქმედება. 562

დისკრიმინაციად მიიჩნევა არა მარტო ისეთი შემთხვევა, როდესაც საჯარო ხელისუფლების

მოქმედება პირდაპირ ისახავდა მიზნად პირის ან პირთა ჯგუფის დისკრიმინაციას, არამედ
ისეთიც, რომელსაც შედეგად მოჰყვა მათი de facto დისკრიმინაცია.563

დისკრიმინაციის ტესტი,

ანუ როგორი წესით ხდება დისკრიმინაციის ფაქტის დადგენა

იმისათვის, რომ განსხავებული მოპყრობა აკრძალულ საფუძველზე დისკრიმინაციად

შეფასდეს, აუცილებელია, პირველ რიგში, დადგინდეს, მართლაც ჰქონდა თუ არა ადგილი
განსხვავებულ მოპყრობას და მართლაც იყო თუ არა ეს დაკავშირებული აკრძალულ
საფუძველთან, ანუ ადამიანის რასობრივ, რელიგიურ თუ სხვა კუთვნილებასთან. ამგვარად,
უნდა დადგინდეს, არის თუ არა მომჩივანი დისკრიმინაციული მოპყრობის მსხვერპლი.

დამკვიდრებული მიდგომების თანახმად, მომჩივანი „მსხვერპლია“, თუ: მას მოექცნენ იმავე

მდგომარეობაში მყოფ სხვა პირთაგან განსხვავებულად (აკრძალული საფუძვლით) და,
იმავდროულად, ამგვარ განსხვავებულ მოპყრობას არ გააჩნდა ობიექტური და გონივრული
გამართლება;

შესაბამისად, დისკრიმინაციის ტესტი რამდენიმე ეტაპს მოიცავს: სასამართლომ უნდა

შეამოწმოს შემდეგი სამი გარემოება:

- არსებობდა თუ არა განსხვავებული მოპყრობა პირის ან პირთა ჯგუფის მიმართ;

- იყო თუ არა შესადარებელი ვითარებები მსგავსი, ანალოგიური;
- არსებობდა თუ არა ობიექტური და გონივრული გამართლება ანალოგიურ
ვითარებაში მყოფი პირების მიმართ განსხვავებული მოპყრობისა.

ა) „განსხავებული მოპყრობის“ იდენტიფიკაცია

აქ შემთხვევათა ორი ჯგუფი გამოიყოფა. პირველი, როდესაც ადამიანს ან ადმიანთა ჯგუფს

სახელმწიფო ეპყრობა უფრო უარესად, ვიდრე მსგავს ვითარებაში ადამიანთა სხვა ჯგუფს.
მეორე, როდესაც სახელმწიფო ადამიანის, ან ადამიანის ჯგუფისათვის ვერ უზრუნველყოფს,

562
Stec v UK, hudoc (2006) 43 EHRR 1017 para 51 GC.
563
DH v Czech Republic, hudoc (2007) para 175 GC.

490
რომ მანაც ისარგებლოს ისეთივე შეღავათით ან უპირატესობით, როგორითაც სარგებლობს
ადამიანთა სხვა ჯგუფი მსგავს ვითარებაში. ამასთან მნიშვნელობა არა აქვს იმას,
განსხვავებული მოპყრობის შესაძლებლობა კანონით იყო გათვალისწინებული, თუ ასეთი
რამ კანონის გამოყენების პროცესში იყო დაშვებული და ის აკრძალულ საფუძველს
უკავშირდებოდა. მაგალითად, საქმეში Hoffman v Austria მომჩივანი ქალბატონი, რომელიც
წარმოადგენდა იეღოვას მოწმეს, ჩიოდა, რომ მეუღლესთან განქორწინების შემდეგ შვილზე
მეურვეობის უფლების გადაცემა მისი მეუღლისათვის, განპირობებული იყო მისი
რელიგიური კუთვნილებით. მართალია, მოპასუხე სახელმწიფოს მთავრობა ირწმუნებოდა,
რომ სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა ბავშვის ინტერესებიდან
გამომდინარე, მაგრამ ევროპული სასამართლო საქმის შესწავლის შედეგად დარწმუნდა, რომ
სასამართლოს გადაწყვეტილება მართლაც ეფუძნებოდა დედის რელიგიური კუთვნილების
საფუძველს.564

ბ) ვითარების მსგავსების შეფასება

განსხვავებული მოპყრობა ვერ ჩაითვლება დისკრიმინაციად, თუ ვითარება არ არის მსგავსი,

ანალოგიური. ამგვარად, მომჩივანმა უნდა დაამტკიცოს, რომ მას მოექცნენ განსხვავებულად
მსგავს ვითარებაში. შესაბამისად, მხოლოდ განსხვავებული მოპყრობის დამტკიცება
საკმარისი არ არის. ამიტომ პარალელურად უნდა შეფასდეს, იყო თუ არა შესადარებელი
ვითარებები მართლაც ერთგვაროვანი. ამასთან, ვითარებათა აბსოლუტური იდენტურობა
აუცილებელი არ არის. საკმარისია დასაბუთდეს „რელევანტურად მსგავსი ვითარება“.
მაგალითად, საქმეში Van der Mussele v Belgium, მომჩივანი ჩიოდა, რომ ადვოკატებს
იურიდიული პროფესიის სხვა წარმომადგენლებისაგან განსხვავებით, ანაზღაურების გარეშე
შრომის განსხვავებული ვალდებულებები გააჩნდათ. მაგრამ სასამართლომ ჩათვალა, რომ
იურიდიულ პროფესიათა შორის ფუნდამენტური განსხვავებები არსებობდა და ადვოკატები
მათთან მსგავს ვითარებაში არ იმყოფებოდნენ, შესაბამისად, ვითარებები ერთგვაროვანი არ
იყო და მე-14 მუხლი არ ირღვეოდა.

საქმეში Burden v UK, მომჩივანი გაუთხოვარი მოხუცებული დები, რომლებიც ერთად

ცხოვრობდნენ, ჩიოდნენ, რომ დისკრიმინაციულ მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ
ქორწინებაში მყოფ წყვილებთან მიმართებაში, რომლებიც კანონმდებლობით
გათავისუფლებულნი იყვნენ გადაეხადათ სამემკვიდრეო გადასახადი მეუღლის
გარდაცვალების შემთხვევაში, მაშინ როდესაც, ისინი, როგორც დები, რომელიმეს
გარდაცვალების შემთხვევაში არ სარგებლობდნენ ასეთივე შეღავათით. სტრასბურგის
სასამართლოს დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ ვითარება არ იყო ანალოგიური და, შესაბამისად
აღარც დაუწყია იმის შეფასება, იყო თუ არა განსხვავებული მოპყრობა მოცემულ
565
შემთხვევაში გამართლებული.

564
Hoffman v Austria, A 255-C (1993), 14 EHRR 437 para 33, 36.
565
Burden v UK, hudoc (2008), GC.

491
ევროპული სასამართლოს მიდგომების თანახმად, დაუქორწინებელი პარტნიორები და
დაქორწინებული მეუღლეები ასევე არ იმყოფებიან ანალოგიურ ვითარებაში და ამ
ჯგუფების მიმართ განსხვავებული მოპყრობისას დისკრიმინაციის საკითხი არ
566
წარმოიშობა .

გ) განსხვავებული მოპყრობის „ობიექტური და გონივრული საფუძველი“

როდესაც ერთგვაროვან ვითარებაში განსხვავებული მოპყრობა დადასტურებულია,

სახელმწიფომ უნდა დაამტკიცოს განსხვავებული მოპყრობის ობიექტური და გონივრული
გამართლება; ანუ მან უნდა დაამტკიცოს, რომ მართალია, განსხვავებულად მოეპყრა პირს ან
პირთა ჯგუფს, მაგრამ ეს ობიექტური და გონივრული იყო.

ეს შეფასება გულისხმობს ორ კომპონენტს:

ა) განსხვავებული მოპყრობა უნდა ემსახურებოდეს რაიმე ლეგიტიმურ მიზანს;

ბ) და, ამასთან, ამ მიზნის პროპორციული უნდა იყოს;

თავის მხრივ, პროპორციულობის შეფასება გულისხმობს პროპორციულობის გონივრულ

კავშირს მიზანსა და გამოყენებულ საშუალებებს შორის და მათ შორის სამართლიან ბალანსს;

სასამართლოს განმარტებების თანახმად, „დისკრიმინაციად არ ჩაითვლება განსხვავებული

მოპყრობა, რომელიც ეფუძნება არსებითად განსხვავებული ფაქტობრივი გარემოებების
ობიექტურ შეფასებას, ითვალისწინებს საჯარო ინტერსს და ამყარებს სამართლიან ბალანსს
საზოგადოების საერთო ინტერესსა და ინდივიდის უფლებებს შორის“.567

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მკვეთრი ხაზი გაავლო ნებადართულ

განსხვავებულ მოპყრობასა და უკანონო დისკრიმინაციას შორის. სახელმძღვანელო
კრიტერიუმები მან ჩამოაყალიბა ცნობილ Belgian Linguistic -ის საქმეში. სასამართლოს
განმარტებით, განსხვავებული მოპყრობა უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და უნდა
არსებობდეს გონივრული, პროპორციული ურთიერთმიმართება განსხვავებულ
მოპყრობასა და დასახულ კანონიერ მიზანს შორის. სასამართლომ ისიც განმარტა, რომ
განსხვავებული მოპყრობის კანონიერი მიზნის დასაბუთება სახელმწიფოს ვალდებულება
იყო, ხოლო განსხვავებული მოპყრობის არაპროპორციულობისა კი - ინდივიდისა 568.

ლეგიტიმური მიზნის შეფასება აუცილებლად მოითხოვს იმის დასაბუთებას, რომ არსებობდა

მიზეზობრივი კავშირი განსხვავებულ მოპყრობასა და ლეგიტიმურ მიზანს შორის. საქმეში
Sidabras and Dziautas v Lithuania ევროპული სასამართლო დაეთანხმა ლიტვის

566
Saucedo Gomez v Spain, No 37784/99 hodoc (2000) DA
567
Zarb Adami v Malta, hudoc (2006) 44 EHRR 49 para 73.
568
A 6 (1968) 1 EHRR 252 para 10 PC

492
ხელისუფლებას, რომ ამ ქვეყანაში ყოფილი KGB -ს აგენტებისათვის დაწესებული
გარკვეული შეზღუდვები საჯარო სამსახურში მიღებაზე, ემსახურებოდა ეროვნული
569
უშიშროებისა, საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისა და სხვა კანონიერ მიზნებს .

გაცილებით რთულია პროპორციულობის შეფასება. ევროპული კონვენციის ხელმომწერ

მხარეებს, და ცხადია, მათ შორის საქართველოსაც, გააჩნიათ თავისუფალი მიხედულების
საკმაო ფარგლები, რათა დააწესონ გარკვეული შეზღუდვები საჯარო ინტერესების
გათვალისწინებით. განსაკუთრებით ფართოა ასეთი ფარგლები ქვეყნის ეკონომიკური და
სოციალური სტრატეგიის, მათ შორის, გადასახადების პოლიტიკის სფეროში.
სახელმწიფოს გადასაწყვეტია, რა საგადასახდო პოლიტიკა გამოიყენოს და როგორ
დააბალანსოს მოსახლეობის მზარდი შემოსავლები საერთო სოციალურ მიზნებთან. 570
მაგრამ სხვა შემთხვევებში, პროპორციულობის შეფასება უფრო მკაცრი კრიტერიუმების
გამოყენებას მოითხოვს იმ თვალსაზრისით, თუ რამდენად არსებითად ხელყო
განსხვავებულმა მოპყრობამ ადამიანის უფლებები და ინტერესები. მაგალითად, მართალია,
ევროპულმა სასამართლომ ზემოაღნიშნულ საქმეში Sidabras and Dziantas v Lihtuania , მიიჩნია,
რომ ლიტვაში ყოფილი აგენტების კერძო სექტორში მუშაობის უფლების შეზღუდვა
კანონიერ ინტერერესებს ემსახურებოდა, მაგრამ რადგან გამოყენებული ღონისძიება
მოიცავდა არა მარტო საჯარო, არამედ კერძო სექტორში დასაქმების შეზღუდვას, მან ეს
არაპროპორციულ ღონისძიებად ცნო და აღიარა მე-14 მუხლის დარღვევა მე-8 მუხლთან
ერთობლიობაში.571.

პროპორციულობის შეფასების ერთ-ერთი კრიტერიუმი ისიცაა, შეიძლებოდა თუ არა

დასახული კანონიერი მიზნის მიღწევა ალტერნატიული, ნაკლებად შემზღუდველი
ღონისძიებით. თუმცა, ასეთ დროს, თავისთავად ფაქტი ალტერნატიულ საშუალება
არსებობისა, ყოველთვის როდია „განსხვავებული მოპყრობის“ აკრძალულ დისკრიმინაციად
აღიარების საფუძველი572.

განსხვავებული მოპყრობის მიზეზების განხილვისას მხედველობაში იღებენ საერთო

ევროპული სტანდარტის არსებობას. მაგალითად, 80-იან წლებში ევროპის საბჭოს წევრ
ქვეყნებში თითქმის არ არსებობდა მამისათვის დეკრეტული შვებულების მიცემის
კანონმდებლობა, ამიტომ ერთ ავსტრიულ საქმეში დარღვევა არ დადგინდა. მაგრამ 2010
წელს, უკვე ევროპის საბჭოს უმეტეს ქვეყანას შემოღებული ჰქონდა მამების მიმართ ასეთი
კანონმდებლობა, კერძოდ, მამის უფლება, ესარგებლა დეკრეტული შვებულებით, ამიტომ,
რაკი ასეთი მიდგომა უკვე საერთო ევროპული სტანდარტი იყო, შემდგომ მსგავს საქმეებში
უკვე დადგინდა დარღვევა - დისკრიმინაცია, ანუ განსხვავებული მიპყრობა სქესის
საფუძველზე, რომელსაც არ გააჩნდა ობიექტური და გონივრული გამართლება. ამგვარად,

569
2004- VIII; 42 EHRR 104 para 55.
570
Burden v UK, hudoc, (2006) para 60 GC
571
2004 –VIII; 42 EHRR 104 paras 58-62
572
იხ. აგრეთვე, Rasmussen , A 87 (1984); 7 EHRR 371 para 41.

493
ობიექტური და გონივრული გამართლებულობის შეფასებისას დიდი მნიშვნელობა აქვს, თუ
როგორია შესაბამის სფეროში საერთო ევროპული ხედვები და პრაქტიკა.

განსხვავებულ ვითარებაში განსხვავებული მოპყრობის ვალდებულება.

როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, დისკრიმინაცისთან მხოლოდ მაშინ კი არა გვაქვს საქმე,

როდესაც სახელმწიფო მსგავს ვითარებაში არაერთგვაროვნად ეპყრობა ადამიანებს, არამედ
მაშინაც, როდესაც არაერთგვაროვან ვითარებაში ერთგვაროვად ეპყრობა მათ.
დისკრიმინაციის აკრძალვა ირღვევა როდესაც სახელმწიფო განსხვავებულად არ ეპყრობა იმ
პირებს, რომლებიც დე ფაქტო დაჩაგრულ მდგომარეობაში იმყოფებიან. აქედან წარმოდგება
განსხვავებულ ვითარებაში განსხვავებული მოპყრობის ვალდებულება. ასეთ დროს
სახელმწიფოს მოეთხოვება გაატაროს პოზიტიური ღონისძიებები დაჩაგრული ჯგუფების
სასარგებლოდ და იზრუნოს დე ფაქტო დისკრიმინაციული ვითარების აღმოფხვრისათვის.

ამგვარად, ადამიანის უფლება, იყოს დისკრიმინაციისაგან თავისუფალი, ირღვევა, როდესაც

სახელმწიფო,“ ობიექტური და გონივრული გამართლების“ გარეშე, არ ან ვერ
უზრუნველყოფს, რომ არაერთგავროვნად მოეპყროს ადამიანებს, რომლებიც მნიშვნელოვნად
განსხვავებულ ვითარებაში იმყოფებიან. მაგალითად, საქმეში Thlimmenos v. Greece,
მომჩივანს, იეღოვას მოწმეს, უარი ეთქვა სამსახურში მიღებაზე მისი ნასამართლობის
მოტივით. მაგრამ საქმეც ისაა, რომ იგი გასამართლებული იყო იმ ბრძანების
დაუმორჩილებლობისათვის, რაც მისთვის სამხედრო უნიფორმის ტარებას მოითხოვდა. ეს კი
რაც შეუთავსებელი იყო მის რელიგიასთან. მომჩივნის აზრით, ასეთი ნასამართლობა არ
უნდა ყოფილიყო გათანაბრებული ჩვეულებრივ კრიმინალთან, იმგვარ ნასამართლობებთან,
რაც არ იყო დაკავშირებული რელიგიურ რწმენასთან. მომჩივანი მიუთითებდა, რომ
სათნოების ბერძნულ ინსტიტუტს, რომელმაც უარი უთხრა მას სამსახურში მიღებაზე, უნდა
განესხვავებინა ასეთი ნასამართლობა, (რომელიც მის რელიგიურ შეხედულებებს
უკავშირდებოდა) ნასამართლობის სხვა ორდინარული შემთხვევებისაგან. ევროპული
სასამართლო დაეთანხმა ამ არგუმენტს და მიიჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში
სახელმწიფოს მხრიდან უარის თქმა, რომ მომჩივანს განსხვავებულად მოპყრობოდა, არ
ემსახურებოდა კანონიერ მიზანს და არაპროპორციული იყო. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ხელისუფლება მას სხვა ნასამართლევ პირებთან მიმართებაში განსხვავებულად უნდა
მოპყრობოდა, რადგან ასეთ განსხვავებულ მოპყრობას, მოცემულ შემთხვევაში, ექნებოდა
გონივრული გამართლება. შეწსაბამისად, მან აღიარა კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევა მე-
14 მუხლთან ერთობლიობაში.573

ამგვარად, დისკრიმინაცისათან მხოლოდ მაშინ კი არა გვაქვს საქმე, როდესაც პირს ან პირთა
ჯგუფს, ერთგვაროვან ვითარებაში განსხვავებულად ეპყრობიან ობიექტური და გონივრული
გამართლების გარეშე, არამედ მაშინაც, როდესაც განსხვავებულ ვითარებაში პირებს ან პირთა

573
Thlimmenos v Greece, 2000-IV; 31 EHRR 411 GC.

494
ჯგუფებს ერთგვაროვნად ეპყრობიან ასეთივე გამართლების გარეშე. ამიტომ შეიძლება
ვთქვათ, რომ დისკრიმინაცია არის ერთგვაროვან ვითარებაში განსხვავებული მოპყრობა და
განსხვავებულკ ვითარებაში ერთგვაროვანი მოპყრობა საკმარისი გონივრული და
ობიექტური გამართლების გარეშე.

არაპირდაპირი დისკრიმინაცია

არაპირდაპირ დისკრიმინაციასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც სახეზეა სახელმწიფოს

ისეთი ზოგადი პოლიტიკა, პრაქტიკა ან ღონისძიება, რომელიც ერთი შეხედვით აშკარად
ნეიტრალურია, არ შეიცავს დისკრიმინაციის ელემენტებს, მაგრამ იწვევს არაპროპორციული
ეფექტს - დისკრიმინაციულ შედეგებს გარკვეული ჯგუფის მიმართ, თუნდაც ეს ღონისძიება
თუ პოლიტიკა არ იყოს ამ ჯგუფის წინააღმდეგ პირდაპირ მიმართული. ასეთი პოლიტიკა ან
ღონისძიება შეიძლება მიჩნეულ იქნეს აკრძალულ დისკრიმინაციად მიუხედავად იმისა, რომ
რომ ისინი არ იყო სპეციალურად მმართული ადამიანთა ამ ჯგუფისაკენ. ამგვარად,
არაპირდაპირი დისკრიმინაციის დროს დისკრიმინაციის განზრახვის არსებობა
სავალდებულო არ არის.

არაპირდაპირი დისკრიმინაციის აღიარება, ხშირად უკავშირდება დე ფაქტო

დისკრიმინაციული ვითარების არსებობას.

მაგალითად, არაპირდაპირი დისკრიმინაცია დადგინდა საქმეში დ.ჰ. და სხვები ჩეხეთის

წინააღმდეგ. ამ საქმეში 18 მომჩივანი, ბოშათა თემის წარმომადგენელი, ჩიოდა, რომ ისინი
გახდნენ არაპირდაპირი დისკრიმინაციის მსხვერპლი განათლების უფლებასთან
მიმართებაში. მართლაც, გაირკვა, რომ ჩეხეთში ბოშა ბავშვებს ჩვეულებრივ რიცხვდნენ
ხოლმე დაბალი ინტელექტუალური განვითარების მქონე ბავშვებისათვის განკუთვნილ
სპეციალურ სკოლებში, სადაც სწავლება მიმდინარეობდა მარტივი კურიკულის
საფუძველზე. ხოლო ბავშვების ინტელექტუალური მონაცემების შეფასება და
ფსიქოლოგიური შემოწმება, რაც წინ უძღოდა მათთვის სკოლის შერჩევას, ხდებოდა
ზერელედ, მიკერძოებულად და არასათანადოდ. შედეგად, ბოშა ბავშვები გაცილებით
დაბალ განათლებას იღებდნენ, ვიდრე მათი ჩეხი თანატოლები ჩვეულებრივ სკოლებში. ამან
კი ბოშა ბავშვებს მნიშვნელოვნად გაურთულა პირადი განვითარებისა და ცხოვრებაში
წარმატების მიღწევის პერსპექტივა. სასამართლომ ცნო ამ საქმეში კონვენციის მე-14 მუხლის
დარღვევა.

მტკიცების ტვირთი

დისკრიმინაციის საქმეებზე მტკიცების ტვირთი ასეა განაწილებული:

495
მომჩივანმა უნდა წარადგინოს დისკრიმინაციის prima facie მტკიცებულება. ამის შემდეგ
მტკიცების ტვირთი გადადის სახელმწიფოზე და მან უნდა ამტკიცოს, რომ დისკრიმინაცია არ
ჩაუდენია. დისკრიმინაციის prima facie მტკიცებულების წარდგენის დროს, სახეზეა prima
facie დისკრიმინაცია, ანუ, დისკრიმინაციის პრეზუმფცია. ეს პრეზუმფცია ძალაში დარჩება
მანამ, სანამ საწინააღმდეგო არ დამტკიცდება. თავის გასამართლებლად, სახელმწიფომ უნდა
ამტკიცოს, რომ ან სახეზე არა არის განსხვავებული მოპყრობა, ან ის, რომ შესადარებელი
ვითარებები არ იყო მსგავსი, განსხვავებული, ანდა ის, რომ ერთგვაროვან ვითარებაში მყოფი
პირების მიმართ განსხვავებულ მოპყრობას გააჩნდა ობიექტური და გონივრული
გამართლება.

რაც შეხება იმას, თუ რა არის დისკრიმინაციის prima facie მტკიცებულება, სასამართლომ

განმარტა: „მტკიცება შეიძლება ეყრდნობოდეს საკმარისად ძლიერი, აშკარა და
ურთიერთთავსებადი მტკიცებულებების ერთობლიობას ანდა ასეთივე ფაქტების
გაუბათილებელ პრეზუმფციას“

ასეთი მტკიცებულებების წარდგენა მომჩივნებისათვის ყოველთვის იოლი არ არის.

დისკრიმინაციის ძალზე ძლიერ prima facie მტკიცებულებას წარმოადგენს სტატისტიკური

მონაცემები. დისკრიმინაციული შედეგები იოლად დგინდება სტატისტიკის მოშველიებით.
თუ მომჩივანი ისეთ სტატისტიკას წარმოადგენს, საიდანაც ირკვევა, რომ სახელმწიფოს
პოლიტიკის ან ღონისძიების შედეგად უმეტესად სწორედ ესა თუ ის ჯგუფი დაზარალდა,
მაშინ სახეზე გვექნება prima facie დისკრიმინაციიის საქმე, რა დროსაც მტკიცების ტვირთი
გადავა სახელმწიფოზე. ზემოაღნიშნულ საქმეში დ.ჰ. და სხვები ჩეხეთის წინააღმდეგ.
სწორედ ბოშათა თემის მიერ შესაბამისი სტატისტიკის წარმოდგენა დაედო საფუძვლად
დისკრიმინაციის დადგენას. აღმოჩნდა, რომ სპეციალურ სკოლებში ბოშათა ბავშვების
უმრავლესობა (50,3%) იგზავნებოდა, ხოლო არა-ბოშა ბავშვები კი - ძალზე იშვიათად(1,8%).

პოზიტიური დისკრიმინაცია

„პოზიტიური დისკრიმინაცია“ სწორედ იმგვარ ვითარებას ახახავს, როდესაც სახელმწიფო

უფრო კეთილმოსურნედ ეპყრობა დაჩაგრულ ჯგუფებს, ანუ, განსხვავებულად ეპყრობა მათ
დე ფაქტო დისკრიმინაციის დასაძლევად. ამდენად, პოზიტიური დისკრიმინაცია მე-14
მუხლით აკრძალული არ არის. ამასთან, აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ ტერმინი
-“პოზიტიური დისკრიმინაცია“ პირობითია, მასში იგულისხმება პოზიტიური
განსხვავებული მოპყრობა ლეგიტიმური მიზნით და არა დისკრიმინაცია მისი ძირითადი
გაგებით, ანუ ის, რაც აკრძალულია. „დისკრიმინაცია“ ყოველთვს არის ის, რაც
გაუმართლებელი და აკრძალულია. პოზიტიური ღონისძიებების გატარება კი დაჩაგრული
ჯგუფების სასარგებლოდ არა თუ აკრძალული არ არის, არამედ საჭირო და გამართლებულია

496
რეალური თანასწორობის მისაღწევად. ის სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებაა
აღმოფხვრას დე ფაქტო დისკრიმინაციული ვითარება. ამგვარი პოზიტიური
დისკრიმინაციის ფორმაა მაგალითად, ქალებისათვის სავალდებულო საარჩევნო ქვოტების
დაწესება პარტიულ სიებში, რაც მიზნად ისახავს ქალთა წარმომადგენლობის გაზრდას
პარლემენტებსა და ადგილობრივ წარმომადგენლობით ორგანოებში. ამგვარი ქვოტები დღეს
თითქმის ყველა ევროპულ სახელმწიფოშია დაწესებული, თუმცა ქვოტების პროპორცია
განსხვავებულია და მერყეობს 15%-დან 50%-მდე.

უკუდისკრიმინაცია

უნდა აღინიშნოს, რომ როდესაც დაჩაგრული ჯგუფების სასარგებლოდ გატარებული

პოზიტიური ღონისძიებები და პროგრამები დე ფაქტო დისკრიმინაციული ვითარების
აღმოსაფხვრელად ექსცესიურია და გადაჭარბებული, ამან შეიძლება უკვე უმრავლესობის
დაჩაგვრა გამოიწვიოს. ასეთ დროს სახეზე გვექნება უკუდისკრიმინაცია. ყველაფერი
დამოკიდებულია განსხვავებული მოპყრობის გამამართლებელი საფუძვლის არსებობაზე და
გატარებული ღონისძიებების პროპორციულობაზე ყოველ კონკრეტულ საქმეში. თუმცა,
უნდა აღინიშნოს, რომ უკუდისკრიმინაციის დაშვება ჩვეულებრივ არ იწვევს მე-14 მუხლის
დარღვევის აღიარებას.

დისკრიმინაცია ცალკეული ნიშნებით

ტერმინთა განმარტება

კონვენციის მე-14 მუხლში მითითებული ნიშნები, თავისი შინაარსის მიხედვით ყოველთვის

არ არის ერთმანეთისაგან მკვეთრად გამიჯნული. ხშირად ისინი მთლიანად ან ნაწილობრივ
მოიცავენ ერთმანეთს ან მჭიდროდ უკავშირდებიან. ქვემოთ გადმოცემულია ზოგიერთი,
შედარებით უფრო ფართო ან ბუნდოვანი შინაარსის მქონე ტერმინის განმარტება.

რასობრივი კუთვნილება - ერთგვარად პირობითი ცნებაა, რამდენადაც არ არსებობს

საკუთრივ „რასის“ ცნების საყოველთაოდ აღიარებული გაგება. იგი გულისხმობს ადამიანთა
დაყოფას ბიოლოგიური კრიტერიუმით და ამ საფუძველზე მათ იერერქიზაციას, რომელსაც
არ გააჩნია მეცნიერული საფუძველი574. ადამიანთა რასებად დაყოფისას ძირითადად
გათვალისწინებულია ადამიანის ფიზიკური ანთროპოლოგია, ხოლო კრიტერიუმებად

574
Le petit Larousse, grand Format, 2005, 100-e Edition, გვ. 890.

497
უმეტესწილად გამოყენებულია გარეგნული, ადვილად იდენტიფიცირებადი ნიშნები,
როგორიცაა კანის ან თმის ფერი, სახის ნაკვთები და თავის ქალის ფორმა 575. თუმცა, ხშირად
გამოიყენება სხვა კრიტერიუმებიც576. ადამიანთა რასებად დაყოფა ეფუძნება მცდარ
წარმოდგენებს „დაბალი“ და „მაღალი“, „სრულყოფილი“ თუ „არასრულყოფილი“.
„პირველხარისხოვანი“,“ დომინატური“, „წმინდა სისხლის“ (როგორადაც, ჩვეულებრივ
თეთრი რასაა მიჩნეული) და „მეორეხარისხოვანი“ რასების არსებობის შესახებ. ამ
წარმოდგენებმა მე-18 -მე-19 საუკუნეებში ღრმად შეაღწია მეცნიერებაშიც 577, რაც შემდგომში
საფუძვლად დაედო რასისტული იდეოლოგიის (მათ შორის ანტისემიტიზმის)
ჩამოყალიბებას. თანამედროვე ეპოქაში მიღებული არ არის ანთროპოლოგიური
თავისებურებების მიხედვით ადამიანთა რასებად დაყოფა და მიჩნეულია, რომ ადამიანთა
დაჯგუფება მხოლოდ გეოგრაფიული ანდა კულტურული განსხვავებების მიხედვით
შეიძლება განხორციელდეს578. ამასთან სწორედ იმიტომ, რომ რასიზმი თანამედროვე
მსოფლიოში ჯერ საბოლოოდ დამარცხებული არ არის, ცნება - „რასობრივი კუთვნილება“
ჯერ კიდევ ოფიციალურად გამოიყენება ამ ნიშნით დისკრიმინაციის აღსანიშნავად 579.

ეთნიკური კუთვნილება - იგულისხმება მხოლოდ ადამიანის ეთნიკური წარმომავლობა

(ქართველი, ოსი, ფრანგი, ებრაელი და ა.შ.)

ეროვნული კუთვნილება - იგულისხმება ადამიანის მოქალაქეობა და არა მისი ეთნიკური

წარმომავლობა. ევროპული ქვეყნების კონსტიტუციები იცავს ადამიანს, იმის მიუხედავად,
არის თუ არა ის მოცემული სახელმწიფოს მოქალაქე ან მოქალაქეობის არმქონე პირი.
შესაბამის შემთხვევებში მათდამი განსხვავებული მოპყრობა, თუ მას გააჩნია გონივრული
გამართლება, არ წარმოადგენს დისკრიმინაციას.

სოციალური კუთვნილება - გულისხმობს ამა თუ იმ სოციალური ფენისადმი ადამიანის

მიკუთვნებას და მოიცავს სოციალურ, ეკონომიურ და კულტურულ ასპექტებს
(სოციალურად დაუცველი ფენა, საშუალო ფენა, მომსახურების სფეროში დასაქმებული
ჯგუფი, ინტელიგენცია და ა.შ.)

575
ამ ნიშნების მიხედვით განასხვავებენ ადამიანთა სამ რასას: თეთრი (Leucodermes), ანუ კავკასიური
რასა, ყვითელი (Xanthodermes), ანუ მონგოლოიდური რასა და შავი (Melanodermes), ანუ აფრიკული
რასა. ზოგიერთი მათგან განასხვავებს წითელ, ანუ ამერიკული რასას.
576
კერძოდ, ეთნიკური წარმოშობა ( მაგ. „გერმანული რასა“,“ ჩინური რასა“), რელიგია ( მაგ. „ებრაული
რასა“), ენა (ინდოევროპულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხები მიჩნეულ იქნა არიულ რასად), რელიგიური
ტრადიცია (ძველი აღთქმის მიხედვით ნოეს სამმა ვაჟიშვილმა დასაბამი დაუდო ადამიანთა სამ დიდი
რასას: ხამმა - შავკანიანთა რასას, სემმა - სემიტურს, ხოლო იაფეტმა -ევროპულს).
577
მხედველობაშია ბლუმენბახი, კანტი, ჰეგელი და სხვანი.
578
UNESCO-ს მე-2 მსოფლიო ომის შემდგომი რეკომენდაციების თანახმად, „რასის“ მაგივრად
გამოყენებული უნდა იქნეს ტერმინი „ეთნიკური ჯგუფი“.
579
„რასა“, როგორც ტერმინი ზოგჯერ სწორედ ეთნიკური წარმომავლობის აღსანიშნად გამოიყენება.
მაგალითად, აშშ-სა და კანადაში, პიროვნების იდენტიფიკაციის ოფიციალურ ფორმულარებში 5
კატეგორიის რასობრივი ჯგუფია გამოყოფილი: თეთრი, აფრიკელი, აფრო-ამერიკელი, ამერიკელი
ინდიელი და ესპანელი.

498
წარმოშობა - მას დიდწილად განსაზღვრავს წინაპრების ვინაობა და, ამასთანავე
580
სოციოლოგიურ, კულტურულ, სამართლებრივ და ეთნიკურ ასპექტებს აერთიანებს .
წარმოშობის მიხედვით ადამიანი შეიძლება იყოს „გლეხი“, აზნაური“ „თავადი“,
„არისტოკრატი“, „პროვინციელი“ , კანონიერ ან უკანონო ქორწინებაში დაბადებული და სხვ.

დისკრიმინაცია ცალკეული ნიშნებით

ა) რასობრივი და ეთნიკური კუთვნილება

როდესაც განსხვავებული მოპყრობა ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სფეროში

უკავშირდება ისეთ საფუძვლებს, როგორიცაა ადამიანის რასობრივი ან ეთნიკური
კუთვნილება, ანდა კანის ფერი, „ობიექტური და გონივრული გამართლებულობის“ ცნება რაც
შეიძლება მკაცრად უნდა განიმარტოს. ამ საფუძვლებით განსხვავებული მოპყრობა
ეწინააღმდეგება ადამიანის ღირსებას და, იგი, დააღვევს კონვენციის მე-14 მუხლს;
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს შეხედულებით, დამიანების მიმართ
განსხვავებულ მოპყრობას, რომელიც მთლიანად ან ძირითადად ეფუძნება რასობრივ,
ეროვნულ კუთვნილებას ან კანის ფერს, არა აქვს არავითარი პესპექტივა იმისა, რომ
ობიექტურად გამართლებულად შეფასდეს დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რომელიც
პლურალიზმის, ტოლერანტულობისა და განსხვავებულ კულტურათა პატივისცემის
581
პრინციპებს ემყარება . მისივე განმარტებით, აღნიშნული საფუძვლით დისკრიმინაცია
იმავდროულად წარმოადგენს „ღირსების დამამცირებელ მოპყრობას“, და კონვენციის მე-14
მუხლთან ერთად გამოიწვევს კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის აღიარებასაც 582.

რასობრივი დისკრიმინაციის კარგი მაგალითია ზემოთ დასახელებული საქმე დ.ჰ. და სხვები

ჩეხეთის წინააღმდეგ, რომელიც არა-ბოშა ბავშვებთან მიმართებაში ბოშა ბავშვების
დისკრიმინაციას შეეხებოდა განათლების უფლების საკითხში, რამაც, საბოლოო ჯამში
გამოიწვია მათი მხრიდან დაბალი განათლების მიღება და შეამცირა მათი შანსები
სამომავლოდ.

ერთ-ერთ ბერძნულ საქმეში ევროპულმა სასამართლომ ცნო მე-14 მუხლის პროცედურული

დარღვევა იმის გამო, რომ პოლიციამ ორ მამაკაცს შეურაცხყოფა მიაყენა მათი დაკავებისას
რასობრივ ნიადაგზე, ხოლო სახელმწიფომ არ გამოიკვლია ეს საკითხი და არ დაადგინა,
მოქმედებდნენ თუ არა პოლიციელები რასობრივი სიძულვილის მოტივით.

580
იხ: გ ხუბუა, კონსტიტუციის მე-14 მუხლის კომენტარი; იზორია, ლ., კორკელია, კ., კუბლაშვილი, კ.,
ხუბუა, გ., საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები, თბილისი, 2005
581
Timishev v Russia. Hudoc, (2005) 44 EHRR 776 para 58, Moldovan and others v Romania (No 2) hudoc
(2005) 44 EHRR 302.
582
იხილეთ საჩივრები: East African Asians, Nos 14116/88 and 14117/88, 76 A DR 5 (1993); 3 EHRR 76
Com.Rep. CM DH (77) 2.

499
ასევე რასობრივი მოტივის გამოუძიებლობის გამო ცნო სასამართლომ მე-14 მუხლის
პროცედურული დარღვევა საქმეში საქმე ნაჩოვა და სხვები ბულგარეთის წინააღმდეგ , სადაც
პოლიციელების მხრიდან ადამიანთა დაკავებისას გამოყენებული იყო რასისტული
სიძულვილის გამოხატველი სიტყვები - „თქვე წყეულო ბოშებო!“

ბოსნია- ჰერცოგოვინას საქმე: მომჩივანს არ მიეცა შესაძლებლობა, თავისი კანდიდატურა

წაეყენებინა პარლამენტის ზედა პალატაში, რადგან ამისათვის აუცილებელი იყო ეღიარებინა
თავისი კავშირი სახელმწიფოს დამფუძნებელ ხალხებთან (ბოსნიელები, ხორვატები,
სერბები). ადამიანთა ჯგუფი, რომელსაც მომჩივანი მიეკუთვნებოდა, თავს აღწერდა რომა და
ებრაული წარმოშობის ადამიანებად და უარს აცხადებდნენ მითითებული კავშირის
აღიარებაზე; გარდა ამისა დადგინდა, რომ მათ არც ბოსნია-ჰერცოგოვინის პრეზიდენტად
შეეძლოთ საკუთარი კანდიდატურის წარდგენა. დადგინდა დისკრიმინაცია არჩევნების
უფლების დარღვევასთან ერთად.

ტიმიშევი რუსეთის წინააღმდეგ : საგზაო პოლიციამ ჩეჩენ მოქალაქეს უარი უთხრა

ინგუშეთის გავლით ყაბარდო-ბალყარეთში გადასვლაზე, რადგან არსებობდა შს მინისტრის
ბრძანება იქ ჩეჩნების არშეშვების შესახებ; დადგინდა დარღვევა.

კონვენციის მე-14 მუხლი მე-2 მუხლთან ერთობლიობაში

ეთნიკურობის ნიშნით დისკრიმინაციის ნათელი მაგალითია საქმე Makuchyan and Minasyan

583
v. Azerbaijan and Hungary , რომელიც შეეხებოდა კონვენციის მე-2 მუხლით
გათვალისწინებული პოზიტიური ვალდებულებების შეუსრულებლობას აზერბაიჯანის
მხრიდან მკვლელობის საქმეზე, სადაც მსჯავრდებული იყო ეთნიკურად აზერბაიჯანელი,
ხოლო მსხვერპლს წარმოადგენდნენ ეთნიკურად სომეხი პირები. კერძოდ, ამ საქმის
გარემოებების მიხედვით, ეთნიკურად აზერბაიჯანელმა ოფიცერმა ბუდაპეშტში, ნატოს
საწრთვნელი კურსის გავლის დროს, მოკლა ეთნიკურად სომეხი ოფიცერი, ხოლო მეორეს
სომეხ ოფიცერს კი მოკვლით დაემუქრა. მას უნგრეთის სასამართლოებმა მიუსაჯეს სამუდამო
პატიმრობა, ხოლო სასჯელის მოხდიდან 8 წლის შემდეგს, უნგრეთმა პატიმარი გადასცა
აზერბაიჯანს, რომელიც ვალდებული იყო გაეგრძელებინა უნგრეთში მისჯილი სასჯელის
აღსრულება. ნაცვლად მისი პატიმრობაში მოთავსებისა, აზერბაიჯანში აზერბაიჯანელი
მსჯავრდებული გაათავისუფლეს სასჯელის მოხდისაგან, აღადგინეს სამსახურში და
აუნაზღაურეს პატიმრობის პერიოდის განმავლობაში მთელი განაცდური ხელფასი. გარდა
ამისა, თაბამდებობის პირებმა გამოთქვეს აღფრთოვანება მისი მისამართით და ლამის
გმირადაც შერაცხეს. ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-14 მუხლის
დარღვევა სწორედ ეთნიკური ნიშნით, კონვენციის მე-2 მუხლის პროცედურულ ნაწილთან

583
Makuchyan and Minasyan v. Azerbaijan and Hungary, no. 17247/13, 26 May 2020.

500
ერთობლიობაში.

ბ) ეროვნული (მოქალაქეობრივი) კუთვნილება.

რასობრივ ან ეთნიკურ კუთვნილებასთან შედარებით ოდნავ შერბილებულია

დამოკიდებულება ეროვნული ნიშნით განსხვავებულ მოპყრობასთან მიმართებაში. ასეთ
დროს სახელმწიფოს განსაკუთრებით წონადი არგუმენტი ესაჭიროება იმისათვის, რათა
ეროვნულობის ნიშნით განსხვავებული მიპყრობა კონვენციასთან შესაბამისად აქნეს
მიჩნეული584. ამ ნიშნით განსხვავებული მოპყრობის გამართლების შესაძლო შემთხვევები
უკავშირდება ძირითადად იმიგრანტებისათვის გარკვეული უფლებრივი შეზღუდვების
დაწესებას, რაც უკანონო დისკრიმინაციად არ განიხილება.

მაგალითად, საქმეში C v. Belgium, განსხვავებას, რომლებიც დაწესებული იყო ბელგიაში

ევროპის კავშირის მოქალაქეებსა და იმ პირთა შორის, ვისაც ასეთი მოქალაქეობა არ
გააჩნდათ, სტრასბურგის სასამართლოს აზრით, გააჩნდა „ობიექტური და გონივრული
585
გამართლება“ .

ლატვიური საქმე: მომჩივანს სტაჟში არ ჩაუთვალეს სსრკ-ს დროს ნამუშევარი პერიოდი,

რადგან ის არ იყო ლატვიის მოქალაქე, თუმცა 1950 წლიდან ცხოვრობდა ლატვიაში.
დადგინდა დარღვევა, რადგან, როგორც აღმოჩნდა, სსრკ-ს დროს ნამუშევარი პერიოდი
სტაჟში ჩაეთვლებოდა, ის რომ ლატვიის მოქალაქე ყოფილიყო.

დაბადებით მოქალაქეებსა და ნატურალიზაციის გზით გამხდარ მოქალაქეებს შორის

განსხვავებულ მოპყრობას შეეხებოდა საქმე Biao v. Denmark , კერძოდ, ოჯახის გაერთიანების
შეზღუდვას, რომელიც წარმოადგენდა პირდაპირ დისკრიმინაციას ეთნიკური
კუთვნილებისა და მოქალაქეობის საფუძველზე. პირველი მომჩივანი რომელიც
დაბადებული იყო ტოგოში, ცხოვრობდა განაში, სანამ 1993 წელს გადასახლდებოდა დანიაში
და მოიპოვებდა დანიის მოქალაქეობას 2002 წელს. ის დაქორწინებული იყო მეორე
მომჩივანზე განაში. მეორე მომჩივნის მოთხოვნა ცხოვრების უფლების შესახებ, რომელიც მას
შესაძლებლობას მისცემდა შესულიყო დანიაში თავის მეუღლესთან შესაერთებლად,
უარყოფილ იქნა იმ მოტივით, რომ მისი კავშირები დანიასთან არ იყო იმაზე უფრო მჭიდრო,
ვიდრე კავშირები რომელიმე სხვა ქვეყანასთან, მოცემულ შემთხვევაში, განასთან (“the
attachment requirement”).

მათ იჩივლეს მე-8 მუხლით, ცალკე აღებული, და მე-14 მუხლთან ერთობლიობაში. მათ
გააპროტესტეს საკანონმდებლო ცვლილება, რომელიც „ მჭიდრო კავშირების მოთხოვნიდან“
ითვალისწინებდა გამონაკლისს მათთვის, ვისაც დანიის მოქალაქეობა გააჩნდა 28 წლის

584
Gaugusuz v Austria 1996 –IV, 23 EHRR 364 para 42, რომელიც შეეხებოდა ავსტრიის მოქალაქეობის
არმქონე პირისათვის გადაუდებელი სოციალური დაზღვევის დახმარებაზე უარის თქმას.
585
C v Belgium 1996-III; 32 EHRR 19 para 38.

501
განმავლობაში ( „28 წლის წესი“). ეს კი წარმოადგენდა დისკრიმინაციულ მოპყრობას იმათ
(მათ შორის, პირველი მომჩივნის) წინააღმდეგ, ვისაც დანიის მოქალაქეობა უფრო გვიან
ჰქონდა მოპვებული.

დიდმა პალატამ დაადგინა მე-14 მუხლის დარღვევა მე-8 მუხლთან ერთობლიობაში და არ

განუხილავს საკითხი მე-8 მუხლის საფუძველზე, ცალკე აღებული.

ეს საქმე იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ იგი შეეხებოდა ოჯახის შეერთების საკითხზე
საიმიგრაციო ღონისძიებებს, რომელიც არაპირდაპირ დისკრიმინაციულ შედეგს იწვევდა
ეთნიკურობისა და მოქალაქეობის საფუძველზე.

საკითხი ასე დადგა: 28 წლის წესი, რომელიც ითვალისწინებდა გამონაკლისს „ მჭიდრო

კავშირების წესიდან“, იყო თუ არა თავისი შედეგებით დისკრიმინაციული ისეთი
პირებისათვის, როგორიც იყო პირველი მომჩივანი, რომელმაც დანიის მოქლაქეობა გვიან
მოიპოვა და არ წარმოადგენდა ეთნიკურად დანიელს, იმ პირებთან შედარებით, რომლებიც
იყვნენ დანიაში დაბადებული მოქალაქეები და ეთნიკურად დანიელი პირები და,
წარამოადგენდა თუ არა ეს არაპირდაპირ დისკრიმინაციას ეთნიკურობისა ან მოქალაქეობის
ნიშნით, რაც არღვევდა მე-14 მუხლს.

დიდმა პალატამ დაადგინა რა დარღვევა, მიუთითა შემდეგი:

მიუხედავად იმისა, რომ მე-8 მუხლის არ გულისხმობდა ოჯახის გაერთიანების საერთო

ვალდებულებას, საიმიგრაციო-კონტროლის ღონისძიება, რომელიც არ არღვევდა კონვენციის
მე-8 მუხლს, შეიძლებოდა ყოფილიყო დისკრიმინაცია და მე-14 მუხლის დარღვევა.
სასამართლოს უნდა გაენიხილა საკითხი, იწვევდა თუ რა აგასაჩივრებული რეგულაციები
არაპროპორციულად დამაზიანებელ შედეგს კონკრეტული ჯგუფის მიმართ. სასამართლომ
მიუთითა მოქალაქეობის შესახებ ევროპის საბჭოს კონვენციის მე -5 § 2 მუხლზე,
დეკლარაციაზე, რომელიც მიზნად ისახავდა დისკრიმინაციის აღმოფხვრას იმ პირთა შორის,
რომლებსაც მოქალაქეობა მიღებული ჰქონდათ დაბადებით ან ნატურალიზაციით.
სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ევროპის კავშირში არსებული ტენდენციებიც. ევროპის
კავშირის შესაბამისი სამართლის დებულებების მიხედვით, არ უნდა მომხდარიყო რაიმე
განსხვავების დაწესება იმ პირთა შორის, ვინც მოქალაქეობა მიიღო დაბადებით ან
სხვაგვარად. გარდა ამისა, სასამართლოს მიერ მომზადებული შედარებითი სამართლის
მიმოხილვა (რომელიც 29 ქვეყანას მოიცავდა) ადასტურებდა, რომ ოჯახების გაერთიანების
პირობების დადგენისას, არცერთი მათგანი არ ანსხვავებდა ადამიანთა სხვა ჯგუფებს
საკუთარი ქვეყნის დაბადებით მოქალაქეებისაგან.

502
გ) წარმოშობა/დაბადება

ამ ნიშნით დისკრიმინაციის შემთხვევები ძირითადად უკავშირდება განსხვავებულ

მოპყრობას კანონიერ და უკანონო ქორწინებაში დაბადებული ბავშვების მიმართ მათი
უფლებრივი მდგომარეობის თვალსაზრისით. მყარად დამკვიდრებული მიდგომების
თანახმად, ამგვარი განსხვავებული მოპყრობა განსაკუთრებით უკანონოდ განიხილება.586

ამ თვალსაზრისით აღსანიშნავია საქმე მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ, რომელიც შეეხებოდა

არაკანონიერი დედისა და ბავშვისადმი განსხვავებულ მოპყრობას. ბელგიის
კანონმდებლობის მიხედვით, დადგენილი იყო განსხვავებული პროცედურები, რომელთა
გამოყენებითაც ლეგიტიმურ და არალეგიტიმურ დედას (ქორწინებაში არ მყოფს) შეეძლოთ
მიეღწიათ თავიანთი ბავშვების შვილად აყვანა. სასამართლომ უარყო მთავრობის არგუმენტი,
თითქოს არსებობდა მეტი მოსალოდნელობა იმისა, რომ ლეგიტიმური (ქორწინებაში მყოფი)
დედა სრულად აიღებდა დედობის პასუხისმგებლობას, ვიდრე არალეგიტიმური დედა.

სასამართლო დიდ ყურადღებას აქცევს კანონიერი ქორწინების გარეთ დაბადებული

ბავშვების უფლებებს. მაგალითად, საქმეში შაჰინი გერმანიის წიააღმდეგ - დიდმა პალატამ
დაადგინა დარღვევა, რადგან ქორწინების გარეშე დაბადებული ბავშვების მამებს
გაუმართლებლად განსხვავებული - ვიწრო -უფლებები ჰქონდათ ქორწინებაში დაბადებული
ბავშვების მამებთან შედარებით. ამ 1-ლი კატეგორიის მამების უფლებების განსაზღვრა
ბავშვის დედაზე იყო დამოკიდებული.

დ) სქესობრივი კუთვნილება

ამ სფეროში მიდგომები განსხვავებულია, იმისდა მიხედვით, თუ რამდენად სისხლხორცეულ

ინტერესებს ხელყოფს განსხვავებული მოპყრობა ან რა მიზანს ემსახურება იგი. პრინციპული
მიდგომების თანახმად, ქალისა და მამაკაცის თანასწორობის დაცვა დემოკრატიული
საზოგადოების უმნიშვნელოვანესი საზრუნავია და სახელმწიფოს ესაჭიროება ძალზე
წონადი გამართლება, რათა განსხვავებული მოპყრობა ობიექტურად გამართლებულად
ჩაითვალოს587.

“... გენდერული თანასწორობის მიღწევა დღეს წარმოადგენს ევროპის საბჭოს წევრი

სახელმწიფოების უმთავრეს მიზანს და ძალზე სერიოზული, წონადი მიზეზები არის საჭირო
იმისათვის, რათა ამგვარი განსხვავებული მოპყრობა კონვენციასთან შესაბამისად იქნეს
მიჩნეული. . . კერძოდ, მითითებები შესაბამის კონკრეტულ სახელმწიფოში არსებული
ტრადიციებისა თუ დამკვიდრებული მოსაზრებების თაობაზე, ისევე როგორც
გავრცელებული სოციალური დამოკიდებულებები, სრულიად არასაკმარისი გამართლებაა

586
Marcks v Belgium, A 31 (1979) 2 EHRR 330 paras 38-39 PC.
587
Abdulaziz, Cabales and Balkandali v UK A 94 (1985), 7 EHRR 163 para 78 PC

503
სქესის ნიშნით განსხვავებული მოპყრობის გამართლებულად მიჩნევისათვის.“ (Konstantin
Markin v. Russia [GC], no. 30078/06, § 127, 2012)

გენდერული თანასწორობა ევროპის საბჭოს მიერ აღიარებულ იქნა კონვენციის ერთ-ერთ

უმნიშვნელოვანეს პრინციპად და ევროპის საბჭოს წევრი ქვეყნების მიერ მისაღწევ მიზნად 588
ქვემოთ შერჩეული საქმეები გენდერული თანასწორობის საკუთხზე ამომწურავი არ არის.
ამის მიუხედვად, ისინი წარმოაჩენს საკითხთა სპექტრს, რომელიც გამოვლინდება
კონვენციის სხვადასხვა მუხლების საფუძველზე, როგორიცაა მაგალითად, გენდერული
იდენტობა, ოჯახური ძალადობა, გენდერული სტერეოტიპები და გენდერული
დისკრიმინაცია.

a) გენდერული სტერეოტიპები

საქმეში Petrovic v. Austria,589 no. 20458/92, 27 March 1998, მომჩივანს ადგილობრივმა

ხელისუფლებამ უარი უთხრა მშობლის დეკრეტულ შვებულებაზე (parental leave allowance)
იმ საფუძვლით, რომ მხოლოდ ქალებს ჰქონდათ მასზე უფლება. მან იჩივლა, რომ ეს
წარმოადგენდა მე-8 მუხლის დარღვევას მე-14 მუხლთან ერთობლიობაში. სასამართლომ
გაითვალისწინა, რომ არ არსებობდა საერთო ევროპული კონსენსუსი ამ საკითხზე და რომ
ადამიანთა კეთილდღეობისაკენ მიმართული ღონისძიება, როგორიც იყო დეკრეტული
შვებულება, ძირითადად გამიზნული იყო დედის უფლებების დაცვისაკენ, რათა მიეცათ
მათთვის შესაძლებლობა, მიეხედათ ახალშობილი ბავშვებისათვის“ (§ 40) და რომ საქმის
განხილვის პერიოდისათვის, ავსტრიას უკვე მიღებული ჰქონდა კანონმდებლობა, რომელიც
აღიარებდა ორივე მშობლის უფლებას ამგვარ შვებულებაზე. ამგვარად, დარღვევა არ იქნა
დადგენილი.

მაგრამ მომდევნო საქმეები სხვაგვარად გადაწყდა. საქმეში Konstantin Markin v. Russia 590
მომჩივანმა, მამაკაცმა, რომელიც მსახურობდა რუსეთის შეიარაღებულ ძალებში, უჩივლა
რუსეთის ხელისუფლებას, რომელმაც უარი უთხრა მას დეკრეტულ შვებულებაზე.
ეროვნული კანონი ითვალისწინებდა სამწლიან შვებულებას იმავე სიტუაციაში მყოფი, მათ
შორის სამხედრო მოსამსახურე ქალებისათვის. სასამართლომ დაადგინა, რომ ეს იყო
კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა მე-14 მუხლთან ერთობლიობაში და რომ არ არსებობდა
გონივრული გამართლება იმისა, რომ სამხედრო სამსახურში მყოფი ქალებისათვის მიეცათ
დეკრეტული შვებულება, ხოლო მამაკაცებისათვის კი არა. განავითარა რა პოზიცია,
რომელიც შეიმუშავა საქმეში Petrovic v. Austria, სასამართლომ მიუთითა, რომ, მართალია,
ზოგიერთ შემთხვევაში სამხედრო მოსამსახურისათვის შვებულების მიცემაზე უარი
შეიძლებოდა გამართლებული ყოფილიყო, მაგალითად, მაშინ, თუ შეუძლებელი იყო მისი
შეცვლა მისი კონკრეტული იერარქიული პოზიციის, ანდა იმის გამო, რომ იგი ჩართული იყო
აქტიურ სამხედრო მოქმედებებში), მაგრამ საკუთრივ სქესი არ შეიძლებოდა გამხდარიყო
შვებულებაზე უარის გამამართლებელი საფუძველი.

588
Leyla Şahin v. Turkey [GC], no. 44774/98, § 115, ECHR 2005-XI.

589
Petrovic v. Austria, no. 20458/92, 27 March 1998;
590
Konstantin Markin v. Russia, [GC], no. 30078/06, 22 March 2012;

504
საქმე Carvalho Pinto de Sousa Morais v. Portugal 591 იმით არის საყურადღებო, რომ მასში
დისკრიმინაციის აღიარებას საფუძვლად დაედო ის მოსაზრებები, რითაც ეროვნულმა
სასამართლომ იხელმძღვანელა მომჩივნის საქმეზე გადაწყვეტილების მიღებისას. მომჩივანს
წარმოადგენდა 55 წლის ქალი, რომელიც გახდა სამედიცინო შეცდომის მსხვერპლი, რაც
უკავშირდებოდა გინეკოლოგიურ გართულებებს, რის შედეგადაც მისთვის ძალზე რთული
გახდა ჰქონოდა სექსუალური ურთიერთობა. მან ეროვნულ სასამართლოში უჩივლა
პასუხისმგებელ პირებს და მიიღო კომპენსაცია მორალური ზიანისათვის. მაგრამ,
პორტუგალიის უმაღლესმა ადმინისტრაციულმა სასამართლომ შეუმცირა კომპენსაციის
თანხა. სასამართლომ ჰპოვა მე-14 მუხლის დარღვევა მე-8 მუხლთან ერთობლიობაში.
სასამართლომ აღნიშნა, რომ პორტუგალიის სასამართლომ კომპენსაცის შემცირება
დაუკავშირა იმ მოსაზრებას, რომ სექსის საკითხი 55 წლის ქალისათვის, რომელიც ორი
შვილის დედა იყო, ვერ იქნებოდა იმდენად მნიშვნელოვანი, როგორც ეს ახალგაზრდა
ქალისთვის შეიძლებოდა ყოფილიყო. სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეს
მოსაზრება ემყარებოდა ტრადიციულ შეხედულებებს, რომელთა მიხედვითაც, ქალთან
მიმართებაში სექსის საკითხების მნიშვნელობა დაკავშირებული იყო დაორსულებისა და
შვილების გაჩენის მიზნებთან და აიგნორებდა სექსუალური ურთიერთობის ფიზიკურ და
ფსიქოლოგიურ რელევანტურობას ქალის, როგოგორც ადამიანის
თვითგანხორციელებისათვის. (§ 52).

ასევე ქალთა შესახებ სტერეოტიპულ მოსაზრებებს დაეფუძნა ეროვნული სასამართლოს

გადაწყვეტილება საქმეში Schuler-Zgraggen v. Switzerland 592 შეხებოდა მომჩივანს, რომელსაც
დაენიშნა ინვალიდობის პენსია მას შემდეგ, რაც გამოცხადდა უუნაროდ, შესრულებინა
სამუშაო. რამდენიმე წლის შემდეგ მომჩივანმა გააჩინა ბავშვი და მისი პენსია შეწყვეტილ
იქნა, იმ გარემოებაზე მითითებით, რომ მას შეეცვალა ოჯახური პირობები. პენსიის შეწყვეტა
ეფუძნებოდა იდეას, რომ ქალი მშობიარობის შემდეგ უნდა დარჩეს შინ, ხოლო პენსია კი ვერ
გადაეცემოდა ქალებს, რომლებიც არ მუშაობდნენ. სასამართლომ ჰპოვა მე-14 მუხლის
დარღვევის საფუძველი მე 6 (§ 1) მუხლთან ერთობლიობაში, იმის გამო, რომ ეროვნულმა
სასამართლოებმა თავიანთი გადაწყვეტილებები დააფუძნეს იმ ერთგვარ პრეზუმფციას, რომ
ქალები მუშაობას თავს ანებებენ ბავშვის გაჩენის შემდეგ. გადაწყვეტილებაში სასამართლომ
ჩამოაყალიბა მნიშვნელოვანი პრინციპი , რომ სქესთა თანასწორობის ხელშეწყობა დღეს
წარმოადგენდა ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების უმთავრეს მიზანს და ძალიან
სერიოზული წონადი მიზეზები უნდა ყოფილიყო წარმოდგენილი, რათა განსხვავებული
მოპყრობა კონვენციასთან შესაბამისად მიჩნეულიყო (§ 67).

b) პენსია, საპენსიო ასაკი, შემწეობა.

არაერთხელ დამდგარა დისკრიმინაციის კონტექსტში ქალებისა და მამაკაცებისათვის

განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესება, რომელიც პირდაპირ უკავშირდება
განსაზღვრულ შრომით უფლებებს, სოციალური უზრუნველყოფის სხვადასხვა სარგებლის
მიღებას და შესაბამისად, ქონებისა და საკუთრების საკითხებს. საქმეში Stec v. The United
Kingdom სტრასბურგის სასამართლომ დაასკვნა, რომ გაერთიანებულ სამეფოში
591
Carvalho Pinto de Sousa Morais v. Portugal, no. 17484/15, 25 July 2017;
592
Schuler-Zgraggen v. Switzerland, no. 14518/89, 24 June 1993

505
ქალებისათვის უფრო დაბალი საპენსიო ასაკის დაწესებას ობიექტური და გონივრული
გამართლება გააჩნდა. იგი დაეთანხმა გაერთიანებული სამეფოს მთავრობას, რომ ასეთი
განსხვავებული მოპყრობა ეკონომიკური მდგომარეობის სფეროში ქალების მამაკაცებთან
შედარებით წამგებიანი პოზიციების გაუმჯობესებას და შესაბამისად, მათი ეკონომიური
მდგომარეობის გათანაბრებას ემსახურებოდა.593

მისგან განსხვავებით, სტრასბურგის სასამართლომ სქესის საფუძველზე დისკრიმინაციად

ცნო ჰოლანდიური კანონი, რომელიც განსაზღვრულ ვითარებაში ქალებისათვის
ხანდაზმულობის პენსიის ოდენობის შემცირებას ითვალისწინებდა, მაშინ, როდესაც
ანალოგიურ ვითარებაში მამაკაცებს პენსია სრული ოდენობით უნარჩუნდებოდათ 594.

ასევე ქალთა დისკრიმინაციად იქნა მიჩნეული ჰოლანდიური კანონი, რომელიც

ქალებისათვის მამაკაცებთან შედარებით უფრო დაბალი ფინანსური სარგებლის მიღების
შესაძლებლობებს ითვალისწინებდა595.

საპირისპირო შემთხვევაა საქმე Willis v The United Kingdom სადაც სასამართლომ აღიარა
მამაკაცთა დისკრიმინაცია სადაზღვევო ფონდის სახსრებიდან შემწეობის მიღების საკითხში.
სასამართლომ მხედველობაში მიიღო, რომ ნებისმიერ ქალს, ანალოგიურ პირობებში
შემწეობის მიღების უფლება ექნებოდა596.

... v. Turkey – შეეხებოდა სახელმწიფოს მართვის ქვეშ მყოფი ელექტრო-საწარმოდან ქალის

გათავისუფლებას იმ საფუძვლით, რომ იგი ვერ პასუხობდა მისი თანამდებობისათვის
დაწესებულ მოთხოვნას - ყოფილიყო მამაკაცი (“being a man”). სასამართლომ მიუთითა, რომ
საჯარო სამსახურში დასაქმების უფლება, როგორც ასეთი, არ იყო კონვენციით დაცული.
მაგრამ, მან მაინც ჰპოვა ამ საქმეში კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა მე-14 მუხლთან
ერთობლიობაში, მიუხედავად იმისა, რომ საკითხი გასაჩივრებული იყო მხოლოდ მე-14
მუხლის საფუძველზე. სასამართლომ განმარტა, რომ „პირადი ცხოვრების“ ცნება
ვრცელდებოდა ისეთ ასპექტებზე, როგორიც იყო პირადი იდენტობა და სქესი. ამიტომ, ისეთი
სერიოზული ღონისძიება, როგორიც იყო მხოლოდდამხოლოდ სქესობრივი კუთვნილების
საფუძველზე სამსახურიდან გათავისუფლება, ზიანს აყენებდა მის პირად იდენტობას,
თვითაღქმასა და თვითპატივისცემას. გარდა ამისა, სამსახურის დაკარგვა სერიოზულ
შედეგებს გამოწვევდა მისი ოჯახის კეთილდღეობისათვის. შესაბამისად, არ არსებობდა
გონივრული და ობიექტური გამართლება სქესის მიხედვით სადავო განსხვავებული
მოპყრობისათვის.

მამაკაცებისათვის ქალებთან შედარებით გაუმართლებლად ზედმეტი ტვირთის დაკისრება

სამოქალაქო ვალდებულებების შესრულებისას ასევე წარმოადგენს დისკრიმინაციას.

593
Stec v UK, hudoc (2006); 43 EHRR 1017 GC.
594
Wessels-Bergervoet v The Netherlands, Judgment of 4 June, 2002.
595
Eg, Van Raatle v Netherlands 1997 –I 24 EHRR 503.
596
Willis v The United Kingdom, Judgment of 11 June, 2002.

506
მაგალითად, ერთ-ერთ საქმეში დადგინდა, რომ მამაკაცებს ქალებთან შედარებით
გაცილებით უფრო ხშირად ეკისრებოდათ სასამართლოში ნაფიც მსაჯულად მონაწილეობის
ვალდებულება, რაც არღვევდა მე-14 მუხლს;

c) სასჯელთა პოლიტიკა

საქმე Khamtokhu and Aksenchik v. Russia 597 შეხებოდა რუსეთის კანონს, რომლის მიხედვით,
ქალების მიმართ არ შეიძლებოდა სამუდამო პატიმრობის მისჯა. მომჩივნებმა, ორმა
მამაკაცმა იჩივლა, რომ ეს წარმოადგენდა დისკრიმინაციას სექესისა და ასაკობრივი ნიშნით
და დარღვეული იყო მე-14 მუხლი მე-5 მუხლთან ერთობლიობაში. სასამართლომ არ
მიიჩნია, რომ აქ სახეზე იყო სქესის ნიშნით დისკრიმინაცია. მართალია, სასამართლომ არ
უარყო, რომ მამაკაცებიდა ქალები მსგავს სიტუაციაში იმყოფებოდნენ, მაგრამ მიიჩნია, რომ
ქალთა გამორიცხვა სამუდამო პატიმრობიდან ლეგიტიმურ მიზნებს ისახავდა, კერძოდ,
სამართლიანობისა და ჰუმანურობის პრინციპების პატივისცემას, რაც იმას მოითხოვდა, რომ
სასჯელთა პოლიტიკას გაეთვალისწინებინა სხვადასხვა კატეგორიის სამართალდამრღვევთა
ფსიქოლოგიური მახასიათებლები (§ 70). რაც შეხებოდა გენდერული განსხვავებულობის
მხარდაჭერას, სასამართლო დაეყრდნო სხვადასხვა ევროპულ და საერთაშორისო
ინსტრუმენტს, რომლებიც შეეხებოდა ქალთა საჭიროებას, დაცული ყოფილიყვნენ
გენდერულ საფუძველზე განხორციელებული ძალადობისაგან, ციხის გარემოეში მათი
ბოროტად გამოყენებისა და და სექსუალური მიძალებისგან, ასევე საჭიროებას, დაცული
ყოფილიყო მათი ორსულობა და შვილოსნობა (§ 82). სასამართლომ მიუთითა, რომ საკითხი
შეეხებოდა სენსიტიურ თემას, ხელშემკვრელ სახელმწიფოებში საერთო პოზიციები მცირედ
იყო განვითარებული და ამ სფეროში შფასებს ფართო თავისუფლება უნდა გადასცემოდათ
ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს. ამგავარად, დარღვევა არ იქნა აღიარებული. (§ 85)

საქმეში Ēcis v. Latvia598 მომჩივანმა გააპროტესტა, რომ ერთი და იმავე დანაშაულისათვის

გასამართლებული ქალები და მამაკაცები ექვემდებარებოდნენ განსხვავებულ მოპყრობას,
კერძოდ, სხვადასხვა ციხის რეჟიმს- ქალები შეიძლებოდა გაეშვათ მშობლის დაკრძალვაზე
დასასწრებად, ხოლო მამაკაცებს უარს ეუბნებოდნენ. სწორედ ამის გამო, მან ვერ შეძლო,
თავისი მამის დაკრძალვას დასწრებოდა. მისი აზრით, ეს წარმოადგენდა მე-8 მუხლთან
ერთობლიობაში მე-14 მუხლის დარღვევას. სასამართლომ მიუთითა, რომ, მართალია,
გარკვეულ განსხვავებული მოპყრობა შეიძლებოდა გამართლებული ყოფილიყო, მაგრამ
მამკაცებისათვის დაწესებული ბლანკეტური აკრძალვა, დაეტოვებინათ ციხე, ახლო
ნათესავის დაკრძალვაზე დასასწრებლად, არ ემსახურებოდა ქალებთან დაკავშირებულ
რაიმე საჭიროებას და, განსხვავებულ მოპყრობას არ გააჩნდა ობიექტური და გონივრული
გამართლება.

d) ოჯახური გვარები

597
Khamtokhu and Aksenchik v. Russia, [GC], nos. 60367/08 and 961/11, 24 January 2017;
598
Ēcis v. Latvia, no. 12879/09, 10 January 2019

507
ოჯახურ გვარებთან დაკავშირებული დისკრიმინაცია სქესის ნიშნით დადგინდა რამდენიმე
საქმეში:

მაგალითად, საქმეში Unal tekeli v. Turkey599 ევროპულმა სასამართლომ სქესის საფუძველზე

დისკრიმინაციულად მიიჩნია თურქული კანონი, რომლიც ქალს უკრძალავდა ქორწინების
შემდეგ თავისი გვარი შეენარჩუნებინა და ავალდებულებდა მეუღლის გვარზე გადასვლას.
კერძოდ, თურქეთის კანონმდებლობის თანახმად, მომჩივანს, რომელიც დაქორწინებული
ქალბატონი იყო, არ შეეძლო თავისი ქორწინებამდელი გვარის გამოყენება ოფიციალურ
დოკუმენტებში, მაშინ, როდესაც დაქორწინებულ მამაკაცს შეეძლო შეენარჩუნებინა თავისი
გვარი. ქალბატონი იმასაც მიუთითებდა, რომ ქორწინებაში შესვლის შემდეგ, მისი გვარი ვერ
გახდებოდა ოჯახის გვარი. ოჯახს გადაეცემოდა მამაკაცის გვარი და შვილებსაც მხოლოდ
მამის გვარი შეეძლოთ ეტარებინათ. მთავრობა შეეცადა ეს გაემართლებინა იმით, რომ საჭირო
იყო ოჯახური ერთიანობის ჩვენება ქმრის გვარის მეშვეობით. სასამართლომ მხედველობაში
მიიღო ევროპული კონსენსუსი საკითხში, რომ ოჯახის გვარი არჩეული შეიძლებოდა
ყოფილიყო მეუღლეების მიერ თანასწორობის საფუძველზე (§ 61). სასამართლომ მიუთითა ამ
მიმართებით არაერთ საერთაშორისო და ევროპულ ინსტრუმენტზე და აღნიშნა ის ფაქტი,
რომ თურქეთი წარმოადგენდა ერთადერთ ქვეყანას ევროპის საბჭოში, რომელიც ოჯახურ
გვარებთან მიმართებაში ინარჩუნებდა დისკრიმინაციულ მიდგომას.

საქმე Cusan and Fazzo v. Italy – ასევე შეეხებოდა შეეხებოდა შვილისათვის გვარის მიცემის
საკითხზე დისკრიმინაციას მშობლის სქესის საფუძველზე, კერძოდ, დედისათვის
შესაძლებლობის არარსებობას, გადაეცა თავისი გვარი თავისი შვილისათვის. შესაბამისი
კანონის მიხედვით, ლეგიტიმურ ქორწინებაში დაბადებულ ბავშვებს ავტომატურად
გადაეცემოდათ მამის გვარი დაბადებისთანავე, მაშინაც კი, თუ მშობლები ერთობლივად
გადაწყვეტდნენ სხვაგვარად. სასამართლომ ცნო მშობლის სქესის მიხედვით დისკრიმინაცია
და საერთო ღონისძიების სახით დაავალა იტალიას, შეეცვალა კანონმდებლობა ამ სფეროში.

საქმეში Burghartz v.Switzerland 600 მომჩივანმა გააპროტესტა, რომ მამკაცს არ შეეძლო თავისი
მეუღლის გვარზე გადასულიყო, მაშინ როდესაც, ქალებისათვის ეს შესაძლებელი იყო.
მთავრობის განმარტების მიხედვით, განსხვავებული მოპყრობა გამართლებული იყო, რასაც
ევროპული სასამართლო არ დაეთანხმა. მან ვერ ჰპოვა ობიექტური და გონივრული
გამართლება ამგვარი განსხვავებული მოპყრობისა და ცნო მე-14 მუხლის დარღვევა მე-8
მუხლთან ერთობლიობაში.

ე) რელიგიური კუთვნილება

განსხვავებული მოპყრობა, რომელიც მხოლოდ რელიგიურ კუთვნილებას ემყარება,

გამართლებული ვერ იქნება ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლის საფუძველზე. იგი
იმავდროულად იქნება რელიგიის თავისუფლების უფლების დარღვევა. თუმცა,
599
Unal tekeli v. Turkey, no. 29865/96, 16 November 1984; hudoc (2004); 42 EHRR 1185 para 61;
600
Burghartz v.Switzerland, no. 16213/90, 22 February 1994;

508
ურთიერთობა სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის, სახელმწიფოს საკუთარი მიხედულებით
მოქმედების მცირე არეალს მაინც მიაკუთვნებს601. ამის გამოხატულებაა მაგალითად,
საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლის ჩანაწერი იმის შესახებ, რომ „ სახელმწიფო
აღიარებს მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს
ისტორიაში“, თუმცა, იქვე განმარტებულია, რომ სამოციქულო ავტოკეფალურ
მართლმადიდებელ ეკლესიასთან კონსტიტუციური შეთანხმება უნდა შეესაბამებოდეს
ადამიანის უფლებებსა და ძირითად თავისუფლებებს, მათ შორის რწმენისა და
აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას.

რელიგიური დისკრიმინაციის სფეროში ერთ-ერთი ცნობილი საქმეა Hoffman v Austria. ამ

საქმეში სადავო გახდა ის ფაქტი, რომ ბავშვზე მეურვეობა მიაკუთვნეს მომჩივნის ყოფილ
ქმარს და არა მომჩივანს, ბავშვის დედას, რადგან ის იეღოველი იყო. ეროვნულმა
სასამართლომ მხედველობაში მიღო ბავშვის ჯანმრთელობის დაცვის ინტერესი, კერძოდ ის
გარემოება, რომ სისხლის გადასხმას იეღოველები არ აღიარებდნენ, რითაც საფრთხე
ექმნებოდა ბავშვის ჯანმრთელობას. სტრასბურგის სასამართლომ დაასკვნა, რომ ადგილი
ჰქონდა განსხვავებულ მოპყრობას რელიგიის საფუძველზე, რასაც, მართალია, ჰქონდა
ლეგიტიმური მიზანი - ბავშვის ჯანმრთელობის დაცვის ინტერესი, მაგრამ გამოყენებული
ზომა არაპროპორციულად ჩათვალა. მან მიიჩნია, რომ დედის მხოლოდ რელიგიური
კუთვნილების გამო ასეთი გადაწყვეტილების მიღება მიუღებელი იყო. გადაწყვეტილება
მიღებულ იქნა 5 ხმით 4-ის წინააღმდეგ. უმცირესობაში დარჩენილმა მოსამართლეებმა
თავიანთ განსხვავებულ აზრში აღნიშნეს, რომ მოცემულ შემთხვევაში ბავშვის ინტერესების
დაცვა გადამწყვეტი უნდა ყოფილიყო და მოცემულ შემთხვევაში განსხვავებულ მოპყრობას
გააჩნდა ობიექტური გამართლება.

ეკლესიებისადმი განსხვავებულ მოპყრობას შეეხებოდა საქმე ... v. Hungary სახელმწიფო

ფონდებიდან ეკლესიებისათვის თანხების გამოყოფის კონტექსტში. უნგრეთში მიღებული
იქნა ახალი კანონმდებლობა, რომლის საფუძველზეც, ეკლესიათა ნაწილს ავტომატურად
გაუგრძელდა შესაძლებლობა ესარგებლა განსაზღვრული მონეტარული და ფინანსური
სარგებლით სახელმწიფოს მხრიდან. დანარჩენ ეკლესიებს კი ეკირებოდათ ვალდებულება
მიემართათ პარლამენტისათვის რეგისტრაციის მიზნით, რათა მათაც მოეპოვებინათ
შესაძლებლობა ესარგებლათ ამ უპირატესობით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ამგვარი
განსახვავებული მოპყრობა გამართლებული არ იყო რაიმე ობიექტური საფუძვლით და
შეუთავსებელი იყო სახელმწიფოს ნეიტრალურობის მოთხოვნასთან.

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, დაიცვას რელიგიური ჯგუფები

მათდამი რელიგიური სიძულვილის გამოვლენისა და ფიზიკური თავდასხმებისაგან.
სწორედ ამ ვალდებულების შეუსრულებლობაში დაადანაშაულა საქართველოს
ხელისუფლება სტრასბურგის სასამართლომ საქმეში Members of Gldani Congregation of

601
Cha’are Shalom ve Tsedek v France ,2000-VII GC.

509
Jehova’s Witnesses an 4 Others v Georgia. 602 სასამართლომ მიუთითა, რომ საქართველოს
ხელისუფლებამ, თავისი უმოქმედობით გამოავლინა შემგუებლური დამოკიდებულება
რელიგიური სიძულვილით ძალადობისადმი, როდესაც არაფერი მოიმოქმედა იეჰოვას
მოწმეებზე ორთოდოქს მართლმადიდებელთა ექსტრემისტული ჯგუფის თავდასხმის დროს.
ამ საქმეში ევროპულმა სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-9 და მე-14 მუხლის დარღვევა 96
მომჩივნის მიმართ სწორედ იმ მოტივით, რომ ხელისუფლებამ არაფერი იღონა მათზე
თავდასხმის შესაჩერებლად.

ვ) სექსუალური ორიენტაცია

საერთო მიდგომების თანახმად, სექსუალური ორიენტაციის საფუძველზე განსხვავებული

მოპყრობას ასევე ესაჭიროება წონადი არგუმენტი მის გასამართლებლად, ვინაიდან ასეთი
საქმეები ყოველთვის უკავშირდება პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცულობის ძირითად
უფლებას. ამ სფეროში ევროპული სასამართლოს მიდგომები რამდენჯერმე შეიცვალა,
თუმცა საერთო ტენდენცია ამ ნიშნით განსხვავებულ მოპყრობის აკრძალვისაკენ არის
მიმართული.

საქმეში Smith and Grady v UK603 რომელიც სამხედრო სამსახურიდან გეების გამორიცხვას
შეეხებოდა, ევროპულმა სასამართლომ აღიარა გეების პირადი და ოჯახური ცხოვრების
დაცულობის უფლების დარღვევა, თუმცა შორს არ წასულა და დისკრიმინაცია არ
უღიარებია.

მისგან განსხვავებით, დისკრიმინაციად მიიჩნია პორტუგალიის სასამართლოების

გადაწყვეტილება, რომელთა საფუძველზეც ჰომოსექსუალ მამაკაცს უარი ეთქვა თავის
ქალიშვილის მეურვეობის უფლებაზე. ევროპულმა სასამრთლომ ირწმუნა, რომ
გადაწყვეტილება მხოლოდდამხოლოდ პიროვნების სექსუალურ ორიენტაციას ეფუძნებოდა
და კონვენციის მე-14 მუხლი დარღვეულად ცნო. 604 თუმცა, დიდმა პალატამ, მოგვიანებით,
საპირისპიროდ გადაწყვიტა.

ავსტრიულ საქმეში დადგინდა განსხვავებული მოპყრობა ჰომოსექსუალურ და

ჰეტეროსექსუალური აქტივობის მიმართ; სასამართლომ თქვა, არ არსებობდა ობიექტური
გამართლება იმისა, თუ რატომ უნდა დაეცვა ავსტრიულ კანონმდებლობას 14-დან 18 წლამდე
არასრულწლოვან ბიჭები ზრდასრულ მამაკაცებთან სექსუალური ურთიერთობისაგან,
(ასეთი კავშირი აკრძალული იყო), მაშინ როდესაც ამ ასაკის გოგონებს არ სჭირდებოდათ
(კანონის მიხედვით) დაცვა ზრდასრულ მამაკაცებთან ან ქალებთან ურთიერთობისას.
გადაწყვეტილება საკამათოდ იქნა მიჩნეული.

602
Members of Gldani Congregation of Jehova’s Witnesses an 4 Others v Georgia, hudoc (2007), 46 EHRR 613
603
1999-VI; 29 EHRR 493
604
Salgueiro da Silva Moulta v Portugal 1999-IX 31 EHRR 1055

510
პოლონური საქმე: სექსუალურ უმცირესობას მერიამ აუკრძალა ქალაქში მსვლელობა.
დასახელდა ტექნიკური მიზეზი. მაგრამ სასამართლომ გაითვალისწინა ვარშავის მერის
გამონათქვამები ჰომოსექსუალიზმის პროპაგანდის მიმართ და მისი ინტერვიუში ნათქვამი,
რომ არ გასცემდა ნებართვას ასეთი შეკრების ჩატარებაზე.

დისკრიმინაციად განიხილება სექსუალური ორიენტაციის გამო ბავშვის აყვანაზე უარის

თქმაც, თუმცა, ეს მიდგომა შედარებით გვიან დადგინდა:

2002 წელს განხილული საქმე Fratte v. France შეეხებოდა ჰომოსექსუალი მამაკაცისათვის

მიცემულ უარს შვილის აყვანის უფლებაზე. უარის პირდაპირ მიზეზად ხელისუფლებამ
დაასახელა მომჩივნის „ცხოვრების წესი“. ამ საქმეში არ დადგინდა მე-14 მუხლის დარღვევა,
ვინაიდან გაზიარებული იქნა აზრი, რომ კონვენციის მე-8 მუხლი არ მოიცავდა შვილის
აყვანის უფლებას. ამ მუხლის დარღვევის აღიარების გარეშე კი მე-14 მუხლის დარღვევის
აღიარება ვერ მოხდებოდა. თუმცა, უმრავლესობის ზოგიერთი წევრის არგუმენტი ბავშვის
საუკეთესო ინტერესების დაცვას უკავშირდებოდა და არა იმ გარემოებას, მოიცავდა თუ არა
მე-8 მუხლით დაცული პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცვის უფლება შვილად აყვანის
უფლებას. მათი აზრით, სასამართლოს მთავარ არგუმენტად უნდა დაესახელებინა და
შეეფასებინა ის, თუ რა გავლენას მოახდენდა ბავშვის ფსიქიკასა და განვითარებაზე
ჰომოსექსუალურ ოჯახში გაზრდა.

თუმცა, მომავალში მიდგომა მთლიანად შეიცვალა, და 5 წლის შემდეგ, 2007 წელს დარღვევა
ცნეს სხვა ფრანგულ საქმეში (EB v. France) სადაც ლესბოსელ ქალს, როგორც მარტოხელა
პირს, საფრანგეთის სასამართლომ არ მისცა შვილის აყვანის უფლება, მაშინ როდსაც,
კანონმდებლობით საზოგადოდ დაშვებული იყო ცალკე პირის მიერ შვილის აყვანა.
სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება
605
მხოლოდდამხოლოდ მომჩივნის სექსუალურ ორიენტაციის გამო იქნა მიღებული. ამ
პრეცედენტის შემდეგ დადგინდა, რომ სექსუალური ორიენტაცია არ უნდა აბრკოლებდეს
შვილის აყვანის უფლებას, ვინაიდან ეს გაუმართლებლად არღვევს ოჯახური ცხოვრების
უფლებას.

2010 წელს საქმეში Schalk and Kopf v Austria სასამართლომ პირველად და მკვეთრად
დაადგინა პირდაპირ, რომ ერთსქესიანი ურთიერთობა ხვდებოდა მე-8 მუხლით
გათვალისწინებული „ოჯახური ცხოვრების“ სფეროში.

ჰომოსექსუალურ პარტნიორობასა და ქორწინებაში მყოფ წყვილთა მიმართ განსხვავებული

მოპყრობა, მათ შორის, მარჩენალის დაკარგვის გამო პენსიის მიღების საკითხში, არ
განიხილება დისკრიმინაციად. ევროპული სასამართლოს აზრით, de facto სექსუალური
ურთიერთობა, ვერ გამოიწვევდა ისეთივე უფლებების წარმოშობას, როგორსაც ოჯახის

605
EB v France, hudoc, (2008) GC.

511
ინსტიტუტი, რომელიც წარმოადგენდა არსებით წინაპირობას მარჩენალის დაკარგვის გამო
პენსიის მიღებისათვის.

სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით განსხვავებული მოპყრობის გამართლება

პროპორციულობის შეფასების განსაკუთრებით მაღალ სტანდარტს მოითხოვს. იგი
საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან არა უბრალოდ იმის დადასტურება, რომ განსხვავებული
მიდგომა კანონიერ მიზანს ემსახურებოდა, არამედ იმისაც, რომ ის აუცილებელი იყო
დასახული მიზნის მისაღწევად. მაგალითად, სტრასბურგის სასამართლოში განხილული
საქმეში Karner v Austria, დადგინდა დარღვევა, რადგან ერთი სქესის წყვილიდან ერთ-ერთის
გარდაცვალების შემთხვევაში, ცოცხლად დარჩენილს არ ჰქონდა გარდაცვლილის ქონებაზე
მემკვიდრეობის უფლება. საქმე შეეხებოდა ერთი სქესის პირთა პარტნიორობას, რომელთაგან
ერთ-ერთმა მოითხოვა მიენიჭებინათ „ცხოვრების კომპანიონის სტატუსი“, რომელიც მას
პარტნიორის ქონებაზე მემკვიდრეობის უფლებას ანიჭებდა მისი გარდაცვალების
შემთხვევაში. მოპასუხე მთავრობამ მიუთითა, რომ აღნიშნული უარი ოჯახის ტრადიციული
გაგების შენარჩუნებას ემსახურებოდა და მიზნად არ ისახავდა დისკრიმინაციას. ევროპულმა
სასამართლომ კი, მართალია მისაღებად მიიჩნია ასეთი კანონიერი მიზნის არსებობა, მაგრამ
ჩათვალა, რომ ჰომოსექსუალური წყვილები არ უნდა ყოფილიყვნენ გამონაკლისები კანონის
მოქმედებიდან და რომ განსხვავებული მოპყრობა, მოცემულ შემთხვევაში
606
დისპროპორციული იყო და აუცილებლობას არ წარმოადგენდა.

საქმე Pajić v. Croatia შეეხებოდა ჰომოსექსუალური წყვილის აღიარებას იმიგრაციის

კონტექსტში.

მომჩივანი, ბოსნიისა და ჰერცოგოვინას მოქალაქე, იყო თავისივე სქესის პირთან სტაბილურ

ურთიერთობაში, კერძოდ, ქალთან, რომელიც ცხოვრობდა ხორვატიაში. ისინი ერთმანეთს
სტუმრობდნენ რეგულარულად. ორი წლის შემდეგ, მომჩივანმა მიმართა ხორვატიის
ხელისუფლებას ცხოვრების ნებართვის მისაღებად ოჯახის გაერთიანების მიზნით. მან
მიუთითა, რომ იგი ხორვატიაში ცხოვრობდა დიდი ხნის განმავლობაში და ურთიერთობა
გააჩნდა ხორვატიელ პარტნიორთან, ვისთან ერთადაც სურდა ერთობლივი ცხოვრებისა და
ბიზნესის დაწყება. საიმიგრაციო სამსახურმა მას უარი უთხრა იმ საფუძვლით, რომ კანონი
უცხოელების შესახებ დროებითი ცხოვრების ნებართვას ითვალისწინებდა მხოლოდ
ჰეტეროსექსუალი წყვილის მიმართ და არაფერს ამბობდა ერთიდა იმავე სქესის წყვილზე.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა მიუთითა, რომ ეს წარმოადგენდა

დისკრიმინაციას სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით.

სასამართლომ დაადგინა ამ საქმეში კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევა მე-8 მუხლთან

ერთობლიობაში.

606
Karner v Austria, 2003 –IX , 38 EHRR 528 para 41.

512
სასამართლომ დაადგინა რომ ამ საქმეში რელევანტური იყო ცნებები - „ოჯახური ცხოვრება“
და „პირადი ცხოვრება“, რამდენადაც წყვილს გააჩნდა მჭიდრო და სტაბილური
ურთიერთობა და ერთმანეთს რეგულარულად ხვდებოდა. სასამართლომ მიუთითა, რომ
საიმიგრაციო წესებთან მიმართებაში განსხვავებული მოპყრობა, რომელიც ეფუძნებოდა
მხოლოდ სექსუალურ ორიენტაციას - როგორიც იყო გასაჩივრებული წესი, რომლის
მიხედვითაც მხოლოდ განსხვავებული სქესის წყვილს და არა ერთი სქესის წყვილს შეეძლო
მიემართა ცხოვრების ნებართვის მისაღებად - გამართლებული უნდა ყოფილიყო
სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის საფუძველზე. ეს მიდგომა გამოყენებული უნდა
ყოფილიყო იმის მიუხედავად, რომ საიმიგრაციო საკითხებში სახელმწიფოები
სარგებლობდენენ შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლებით. 98

607
საქმე Beizaras and Levickas v. Lithuania შეხებოდა ჰომოფობიური დამოკიდებულებისადმი
შემწყნარებლურ დამოკიდებულებას სახელმწიფოს მხრიდან. სასამართლომ ხაზი გაუსვა
სისხლისსამართლებრივი პასუხის აუცილებლობაზე ჰომოფობიურ დამოკიდებულებაზე
დაფუძნებული პირდაპირი ვერბალური შეურაცხყოფისა და ფიზიკური მუქარის ჩადენისათვის.

მომჩივნებმა, ორმა ახლაგაზრდა მამაკაცმა, ფეისბუკში დაპოსტეს თავიანთი ფოტოსურათები

ერთმანეთის კოცნისას. ფოტისურათმა მიიღო ასეულობით სერიოზული ჰომოფობიური კომენტარი
(მაგალითად, მოწოდებანი „მომჩივნების კასტრაციის“, „მოკვლის თუ „დაწვისკენ“). მომჩივნების
მოთხოვნით, არასამათავრობო ორგანიზაციამ, რომლის წევრებიც იყვნენ მომჩივნები, და რომელიც
იცავდა ჰომოსექსუალ პირთა ინტერესებს, პროკურორს მოსთხოვა სისხლისსამართლებრივი დევნის
დაწყება ჰომოსექსუალების მიმართ სიძულვილისა და ძალადობის წაქეზებისათვის ( სისხლის
სამართლის კოდექსის 170-ე მუხლის საფუძველზე, რომელიც ადგენდა სისხლისსამართლებრივ
პასუხისმგებლობას დისკრიმინაციის წაქეზებისათვის, მათ შორის, სექსუალური ორიენტაციის
ნიშნით). პროკურორმა და სასამართლოებმა უარი თქვეს დევნის განხორციელებაზე, მიიჩნიეს რა, რომ
მომჩივანთა ქცევა იყო „ექსცენტრიკული“, არ შეესაბამებოდა ლიტვაში არსებულ „ტრადიციულ
ოჯახურ ღირებულებებს“ და რომ კომენტარები არ აღწევდა იმ მიჯნას, რომელიც შეიძლებოდა
კრიმინალურად მიჩნეულიყო.

ევროპულმა სასამართლომ დადგენილად მიიჩნია, რომ მომჩივნებმა განიცადეს დისკრიმინაცია მათი

სექსუალური ორიენტაციის გამო, რაც არღვევდა კონვენციის მე-14 მუხლს მე-8 მუხლთან
ერთობლიობაში. სასამართლომ ასევე დაადგინა მე-13 მუხლის დარღვევა, რამდენადაც მომჩივნებს
უარი ეთქვათ ქმედით სამართლებრივ მისაგებელზე მათ სისხლისსამართლებრივ საჩივართან
დაკავშირებით, რომელიც მათი პირადი ცხოვრების უფლების დარღვევას შეეხებოდა სექსუალური
ორიენტაციის ნიშნით მათი დისკრიმინაციით.

607
Beizaras and Levickas v. Lithuania, no. 41288/15, 14 January 2020.

513
სასამართლომ შეაფასა სისხლისსამართლებრივი ღონისძიებების გამოყენების აუცილებლობს მოცემულ
კონტექსტში. მან ხაზი გაუსვა, რომ კრიმინალური სანქციები, მათ შორის იმ პირთა მიმართ, რომლებიც
პასუხისმგებელი არიან სიძულვილის ყველაზე სერიოზულად გამოხატვისა და ძალადობის
წაქეზებისათვის, გამოყენებულ უნდა იქნეს მხოლოდ როგორც ultima ratio ღონისძიება. ეს მიდგომა
თანაბრად გამოიყენებოდა ადამიანის სექსუალური ორიენტაციისა თუ სქესობრივი ცხოვრების მიმართ
სიძულვილის ენის გამოყენების დროს. თუმცაღა, მოცემული საქმე შეხებოდა შეუნიღბავ მოწოდებას
მომჩივანთა ფიზიკურ და სულიერ ერთიანობაზე თავდასხმისაკენ, რაც მოითხოვდა
სისხლისსამართლებრივ დაცვას. მიუხედავად იმისა, რომ ლიტვის სისხლის სამართლის კოდექსი
ნამდვილად უზრუნველყოფდა ამგვარ დაცვას, მომჩივნებმა მისით ვერ ისარგებლეს ხელისუფლების
მხრიდან დისკრიმინაციული დამკიდებულებების გამო, რაც გახდა საფუძველი მათი მხრიდან
პოზიტიური ვალდებულებების შეუსრულებლობისა ეფექტიანად გამოეძიათ საკითხი, წარმოადგენდა
თუ არა ფეისბუკში განთავსებული კომენტარები ძალადობისა და სიძულვილისაკენ წაქეზებას.

ზ) საკუთრებასთან დაკავშირებული მდგომარეობა:

ფრანგულ საქმეში სასამართლომ ვერ ჰპოვა ობიექტური გამართლება, თუ რატომ უნდა

ჰქონოდათ მხოლოდ მსხვილ მესაკუთრეებს სათანადო ასოციაციაში არგაწევრიანების
შესაძლებლობა, მაშინ როდესაც წვრილ მესაკუთრეებს ასეთი უფლება არ გააჩნდათ და
ასოციაციაში გაწევრიანება მათთვის სავალდებულო იყო. დადგინდა დარღვევა.

თ) ოჯახური მდგომარეობა:

პეტროვი ბულგარეთის წინააღმდეგ : დაუოჯახებელ პატიმარს არ გააჩნდა თავის

პარტნიორთან ტელეფონით საუბრის უფლება, მაშინ როდესაც დაოჯახებულს ეს შეზღუდვა
არ ჰქონდა; დადგინდა დარღვევა.

მუნიოს დიასი ესპანეთის წინააღმდეგ : რომა (ბოშა) მომჩივანს უარი უთხრეს მიეღო პენსია
მარჩენალის დაკარგვის გამო, იმ მოტივით, რომ ის სამოქალაქო რეესტრში არ იყო
რეგისტრირებული. არადა, ის დაქორწინებული იყო 1971 წელს ბოშური ტრადიციების
მიხედვით და იმ დროს საერთოდ შეუძლებელი იყო კათოლიკური ეკლესიის
ცერემონიალისაგან განსხვავებულად დაქორწინება. ამ ქორწინებას, წლების განმავლობაში,
ჩვეულებრივ აღიარებდნენ ესპანეთის საჯარო უწყებები სხვა იურიდიულ საკითხებში და

514
მომჩივანს გააჩნდა ლეგიტიმური მოლოდინი, რომ მისი ქორწინება პენსიის საკითხშიც ასევე
იქნებოდა აღიარებული. დადგინდა დარღვევა.

ი) ენობრივი კუთვნილება

სახელმწიფო ენის დადგენილ ფარგლებში ცოდნის მოთხოვნა, არ წარმოადგენს

დისკრიმინაციას ენობრივი ნიშნით. ამასთან სახელმწიფო ენის არცოდნა არ უნდა გახდეს
წინაპირობა ადამიანის ძირითადი უფლებების დარღვევისა და არ უნდა გამოიწვიოს
ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის de facto დისკრიმინაცია.

კ) პოლიტიკური და სხვა შეხედულებები

ადამიანთა პოლიტიკური შეხედულებები, მსოფლმხედველობა, მრწამსი არ შეიძლება

ადამიანებისადმი განსხვავებული მოპყრობის გამამართლებელი საფუძველი გახდეს, თუკი
ამ შეხედულებათა გამოხატვა, ან ამ შეხედულებათა შესაბამისად საქმიანობა ზიანს არ აყენებს
საჯარო ინტერესებს, ადამიანის უფლებებსა და სხვა დემოკრატიულ ღირებულებებს.
მაგალითად, სამსახურში აყვანისა თუ გათავისუფლების კრიტერიუმი არც პირდაპირ და არც
ირიბად არ შეიძლება უკავშირდებოდეს ადამიანის პოლიტიკურ შეხედულებებს, იმის
მიუხედავად, კერძო სექტორში ხდება ეს თუ სახელმწიფო სექტორში. სახელმწიფო
ვალდებულია კანონით აკრძალოს ეს და ამასთანავე, უზრუნველყოს სამართლებრივი
დაცვის ეფექტიანი საშუალებები, რომელსაც დისკრიმინირებული პირი გამოიყენებს თავისი
დარღვეული უფლებების აღსადგენად. პოლიტიკური შეხედულებების გამო
დისკრიმინაციად არ განიხილება იმ პირთათვის პოლიტიკური შეხედულებების საჯაროდ
გამოხატვის აკრძალვა ან შეზღუდვა, ვისაც თავიანთი სამსახურებრივი მდგომარეობის გამო
„პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის“ დაცვა ევალებათ, რათა ეჭვქვეშ არ დააყენონ თავიანთი
სამსახურის მიუკერძოებლობა და დამოუკიდებლობა. (მაგალითად, მოსამართლეები,
სახელმწიფო მოხელეები, სამხედრო მოსამსახურეები). ასევე არ განიხილება
დისკრიმინაციად ომის, ძალადობისა და სიძულვილის პროპაგანდის შეზღუდვა. პირიქით,
ასეთი შეხედულებების გამოხატვის დროს სახელმწიფოს განსხვავებული მოპყრობის
ვალდებულება წარმოეშობა. იგი ვალდებულია კანონით აკრძალოს ასეთი პროპაგანდა, იმის
მიუხედავად, ემყარება თუ არა ის გულწრფელ პოლიტიკურ შეხედულებებს; ხოლო ასეთი
შემთხვევების დროს კი სანქციები დააკისროს ამ შეხედულებათა ავტორებს და იმ
მედიასაშუალებას, რომლის დახმარებითაც ამგვარი შეხედულებანი გავრცელდა 608.

Glimmerveen and Hagenback v Netherlands, 18 DR 187 (1979); Garaudy v. France, judgment of 24 June
608

2003; Chauvy and Others v France, judgment of 29 June 2004; Norwood v UK, app. No 23131/03, decision of 16
November 2004.

515
2001 წელს განხილულიVolkmer-ის609  და Petersen-ის610 საქმეები შეხებოდა საჯარო სექტორში
პედაგოგების თანამდებობის დაკავების უფლების აკრძალვას კომუნიტებისათვის, კერძოდ
კი, მათ თანამდებობიდან გათავისუფლებას. მომჩივნები მიუთითებდნენ, რომ ეს
წარმოადგენდა მათ დისკრიმინაციას მათი პოლიტიკური შეხედულებების გამო. მაგრამ
სასამართლომ მიიჩნია, რომ პედაგოგის თანამდებობა დაკავშირებული იყო ახალგაზრდა
თაობის აღზრდასთან და მათთვის შეხედულებებისა და იდეების გადაცემასთან.
დემოკრატიულ სახელმწიფოს კი გააჩნდა ლეგიტიმური ინტერესი, მოეთხოვა საჯარო
მოსამსახურეებისათვის იმ კონსტიტუციური პრინციპებისადმი ერთგულება, რომელსაც ეს
საზოგადოება ემყარებოდა და უზრუნველეყო ახალი თაობის აღზრდა ამ სულისკვეთებით.
კომუნისტური იდეოლოგია კი ამ პრინციპებს არ შეესაბამებოდა.

კ) შეზღუდული შესაძლებლობები

შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშნით განსხვავებულ მოპყრობას და ამ სფეროში

სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებებს შეეხებოდა Çam v. Turkey .
საქმე
მხედველობადაქვეითებულ ბავშვს უარი უთხრეს თურქეთის აკადემიის მუსიკალურ
სკოლაში ჩარიცხვაზე. გოგონამ დაარწმუნა აკადემია, რომ ტექნიკურად, მას არ
გაუჭირდებოდა განათლების მიღება მის მიერ არჩეულ ინსტრუმენტზე. ამის მიუხედავად,
მას უარი უთხრეს ჩარიცხაზე, რამდენადაც მან ვერ წარმოადგინა სამედიცინო სერტიფიკატი,
რომელიც აუცილებელი ადმინისტრაციული მოთხოვნა იყო, რათა აკადემია
დარწმუნებულიყო, რომ მისი ფიზიკური შესაძლებლობები აკმაყოფილებდა შესაბამისი
სასწავლო კურსის გავლას.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა მიუთითა, რომ აკადემიაში ჩარიცხვაზე უარი

წარმოადგენდა შეზღუდული შესაძლებლობების ნიშნით მის დისკრიმინაციას განათლების
მიღების უფლებასთან მიმართებაში.

სასამართლო დაეთანხმა მომჩივანს, რომ აკადემიაში ჩარიცხვაზე უარი ეფუძნებოდა

მხოლოდ მის შეზღუდულ შესაძლებლობას სიბრმავის გამო.

სასამართლომ მიუთითა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა უფლებების შესახებ

გაეროს კონვენციაზე (რომელიც თურქეთს რატიფიცირებული ჰქონდა), კერძოდ, მე-2
მუხლის მოთხოვნაზე „გონივრული ხელშეწყობის“(“reasonable accommodation”) თაობაზე,
რომელიც გულისხმობდა „აუცილებელი და შესატყვისი მოდიფიკაციებისა და გარდაქმნების
განხორციელებას ( რომელიც არაპროპორციულ ტვირთს არ გულისხმობდა) ... რათა
უზრუნველყოფილიყო, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს სხვებთან
თანაბრად ესარგებლად ძირითადი უფლებებითა და თავისუფლებებით“.

609
no. 39799/98, 22 November 2001.
610
no. 39793/98, ECHR 2001-XII.

516
 ცნო რა კონვენციის დარღვევა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ აკადემიას, ერთი მხრივ, არც
უცდია დაედგენა, თუ როგორ შეუშლიდა მომჩივნის სიბრმავე მის შესაძლებლობას, მიეღო
მუსიკის გაკვეთილები და, მეორე მხრივ, არც რაიმე ნაბიჯი გადაუდგამს მისი შეზღუდული
შესაძლებლობის ვითარებისათვის მორგებისა და მისი ხელშეწყობის მიზნით.

ლ) უმცირესობის უფლებები პოლიტიკურ ცხოვრებაში

ძირითადი საკითხი საქმეში Partei Die Friesen v. Germany უკავშირდებოდა უმცირესობის

უფლებების დამცველი პოლიტიკური პარტიის სავარაუდო დისკრიმინაციას. ამ საქმეში
მომჩივანი იყო პოლიტიკური პარტია, რომელიც ამტკიცებდა, რომ იცავდა გერმანიაში
ფრიზიელი უმცირესობის უფლებებს და რომელიც განსაკუთრებით აქტიური იყო ქვემო
საქსონიის მიწაზე. მან ქვემო საქონიაში ვერ გადალახა 5%-იანი ბარიერი 2008 წლის
საპარლამენტო არჩევნების დროს და მოიპოვა მხოლოდ ხმების 3%. კონვენციის
პროცედურების დროს მომჩივანი პარტია ამტკიცებდა, რომ მისთვის 5%-იანი ბარიერის
გადალახვის ვალდებულების დაკისრება წაარმოადგენდა მის უფლებაში ჩარევას,
არჩევნებში მონაწილეობა მიეღო დისკრიმინაციის გარეშე და, ამდენად, მე-14 მუხლის
დარღვევას კონვენციის დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლთან ერთობლიობაში.

სასამართლომ გაიზიარა მომჩივანი პარტიის არგუმენტი, რომ ქვემო საქსონიაში

ფრიზიელების რაოდენობა საკმარისი არ იყო მანდატის მოპოვებისათვის დაწესებული
ბარიერის გადასალახად. სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ეროვნული უმცირესობების
შესახებ ევროპის საბჭოს ჩარჩო-კონენცია, კერძოდ, მისი მე-5 მუხლი, რომელიც შეეხებოდა
ეროვნული უმცირესობების მონაწილეობას საჯარო საკითხებში. თუმცა, სასამართლომ
მიიჩნია, რომ მინიმალური ელექტორალური ბარიერის გადალახვის მოთხოვნიდან
გამონაკლისის დაწესება წარმოადგენდა მხოლოდ მრავალთაგან ერთ-ერთ მიდგომას ამ
მიზნის მისაღწევად და რომ ჩარჩო- კონვენციიდან არ გამომდინარეობდა ცხადი და
სავალდებულო მოთხოვნა ეროვნული უმცირესოებებისათვის დაწესებულიყო
გამონაკლისები ელექტორალურ ბარიერებთან მიმართებაში. ამ კონვენციის მე-15 მუხლის
გამოყენების სფეროში მონაწილე სახელმწიფოები სარგებლობდნენ შეფასების
თავისუფლების ფართო ფარგლებით. შესაბამისად, სასამართლო ვერ დაასკვნიდა, რომ
ჩარჩო-კონვენცია უმცირესობის პარტიების მიმართ განსხვავებულ მოპყრობას მოითხოვდა.
ამგვარად, სასამართლომ უარყო ამ საქმეში კონვენციის ადამიანის უფლებათა ევროპული
კონვენციის დარღვევა.

დისკრიმინაცია და ოჯახური ძალადობა.

517
საქმეში Opuz v. Turkey 611 მომჩივანი მიუთითებდა, რომ თურქეთის ხელისუფლებამ ვერ
დაიცვა დედამისის სიცოცხლის უფლება, რომელმაც მისმა ქმარმა მოკლა; რომ
ხელისუფლებამ არაფრად ჩააგდო დედამისი მიმართ ძალადობის არაერთი ფაქტი, ასევე
როგორც ფაქტები მის მიმართ სიკვდილისა და დაზიანების თაობაზე განმეორებადი მუქარის
შესახებ, რომლებსაც ის ექვემდებარებოდა თავისი ქმრის მხრიდან. სასამართლომ დაადგინა,
რომ სახეზე იყო კონვენციის მე-2 მუხლის დარღვევა მომჩივნის დედის მკვლელობის გამო და
ასევე, მე-3 მუხლის დარღვევა უშუალოდ მომჩივანთან მიმართებაში, სახელმწიფოს
უმოქმედობისათვის, რაც გამოიხატა მის უუუნარობაში დაეცვა მომჩივანი. სასამართლომ
ასევე დაადგინა (პირველად ოჯახური ძალადობის საქმეებზე), რომ ასევე დარღვეული იყო
კონვენციის მე-14 მუხლი მე-2 და მე-3 მუხლებთან ერთობლიობაში. ამასთან დაკავშირებით
სასამართლომ კერძოდ, მიუთითა, რომ ოჯახური ძალადობის ფაქტები, ძირითადად, ქალებს
აყენებდა ზიანს, მაშინ როდესაც, ქალთა დაცვის სფეროში სასამართლოების საერთო და
დისკრიმინაციულმა პასიურობამ, რაც თურქეთში არსებობდა, ჩამოაყალიბა ქალებზე
ძალადობის ხელშემწყობი კლიმატი. ამიტომ, ძალადობა და სატანჯველი, რაც განიცადა
მომჩივანმა და მისმა დედამ, უნდა შეფასებულიყო, როგორც ქალთა წინააღმდეგ გენდერზე
დაფუძნებული დისკრიმინაციული მოპყრობის შედეგი. სასამართლომ მიუთითა, რომ
კონვენციის განმარტებისა და სახელმწიფოთა ვალდებულებების ფარგლების
გაანსაზღვრისას, სასამართლო ითვალისწინებდა წევრ ქვეყნებში არსებულ საერთო
ღირებულებებსა და კონსენსუსს, ასევე, სპეციალიზირებულ საერთაშორისო ინსტრუმენტებს,
როგორიც იყო CEDAW, ისევე როგორც არსებულ ზრუნვას, რაც ხორციელდებოდა
საერთაშორისო სამართლის ნორმებისა და პრინციპების შემდგომი განვითარებისათვის.

საქმე Talpis v Italy 612 (no. 41237/14, 02 March 2017) შეეხებოდა ოჯახური ძალადობის არაერთ
ინციდენტს მომჩივნის ქმრის მხრიდან. ერთ-ერთი მათგანი დასრულდა მომჩივნის
ვაჟიშვილის სიკვდილით, როდესაც იგი ცდილობდა დედა დაეცვა თავისი ქმრის
დარტყმებისაგან. მომჩივანის ჩივილის მიუხედავად, 7 თვის განმავლობაში, მისი
თავდაპირველი საჩივრიდან, არანაირი გამოძიება არ ყოფილა წამოწყებული. სასამართლომ
ჰპოვა მე-2, მე-3 და მე-14 მუხლების დარღვევა. მან მიუთითა, რომ პოლიციამ სათანადოდ
ვერ შეაფასა ძალადობის ფაქტების სიმძიმე, რის მიზეზსაც წარმოადგენდა არსებული
ინერცია, არაადეკვატურად და დაგვიანებით ეპასუხნა ძალადობის ფაქტებზე. შესაბამისად,
მომჩივანი, როგორც ქალი, წარმოადგენდა მე-14 მუხლით აკრძალული დისკრიმინაციის
მსხვერპლს.

საქმეში Bălşan v. Romania613 სასამართლომ ასევე დაადგინა, რომ ძალადობა, რომელსაც

მომჩივანი დაექვემდებარა, წარმოადგენდა ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ფორმას.
მიუხედვად ამგვარი მოპყრობის წინააღმდეგ საბრძოლველად სახელმწიფოს მიერ
მიღებული კანონისა და შესაბამისი სტრატეგიისა, სასამართლო სისტემის მხრიდან
ტოტალური უმოქმედობა და აგრესორების დაუსჯელობა აჩვენება, რომ სახელმწიფო
არასაკმარის ღონისძიებებს მიმართავდა ოჯახური ძალადობის წინააღმდეგ. შსაბამისად,
სახეზე იყო მე-14 მუხლის დარღვევა მე-3 მუხლთან კავშირში.

611
Opuz v. Turkey, no. 33401/02, 09 June 2009
612
Talpis v Italy, no. 49645/09, 23 May 2017;
613
Bălşan v. Romania, no. 49645/09, 23 May 2017;

518
საქმე Volodina v Russia 614 შეხებოდა მომჩივანს, რომელიც ორი წლის განმავლობაში
განიცდიდა ძალადობას თავისი ყოფილი პარტნიორის მხრიდან, რის თაობაზეც მან
არაერთხელ აცნობა პოლიციას, თუმცა ვერ მიაღწია გამოძიების დაწყებას და
მტკიცებულებები ვერასდროს იქნა დამაგრებული. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ფიზიკური ან
ფსიქოლოგიური ოჯახური ძალადობა, მათ შორის, თუნდაც ერთხელ დარტმა, ანდა
სიტყვიერი მუქარა, წარმოადგენდა არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობას.
სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ არასათანადო მოპყრობის აკრძალვა მე-3 მუხლის
საფუძველზე, მოიცავდა ოჯახური ძალადობის ყველანაირ შემთხვევას გამონაკლისიის
გარეშე. შესაბამისად, პოლიციას ეკისრებოდა პოზიტიური ვალდებულება, ძალადობის
ყოველი შემთხვევა გამოეძია „განსაკუთრებული გულმოდგინებით“. სასამართლომ
მიუთითა, რომ პოზიტიური ვალდებულება ძალაში რჩებოდა იმის მიუხედავად, რომ
მომჩივანმა ზოგიერთი საჩივარი უკან გამოიტანა. პოლიციიდან. სასამართლომ ასევე ჰპოვა
მე-14 მუხლის დარღვევა და მიუთითა, რომ გარკვეული ჯგუფისათვის მიყენებული
დისპროპორციული ნეგატიური ზიანი წარმოადგენდა დისკრიმინაციას მე-14 მუხლის
მიზნებისათვის და დაასკვნა, რომ ოჯახური ძალადობა, არაპროპორციულ ზიანს აყენებდა
ქალებს რუსეთში; რომ რუსეთი დამნაშავე იყო იმ კლიმატის შექმნაში, რომელიც
ტოლერანტულ დამოკიდებულებას იჩენდა ოჯახური ძალადობის ფაქტების მიმართ და რომ
რუსეთმა ვერ უზრუნველყო პირობების შექმნა არსებითი გენდერული თანასწორობისათვის,
რაც ქალებს შესაძლებლობას მისცემდა, თავისუფლად ეცხოვრათ, და დაცულ ყოფილიყვნენ
არასათანადო მოპრობისა თუ მათზე თავდასმებისაგან და რეალურად ესარგებლად კანონის
წინაშ თანასწორი დაცვის უფლებით.

რასობრივი, ჰომოფობიური ან სხვაგვარი სიძულვილით მოტივირებული ძალადობა.

რასობრივი ძალადობის დროს ხელისუფლებას განსაკუთრებული ყურადღება, სიფხიზლე და

ადეკვატური რექცია მოეთხოვება. მან უნდა გამოიყენოს მის ხელთ არსებული ყველა
საშუალება რასიზმის წინააღმდეგ საბრძოლველად, რათა გააძლიეროს საზოგადოებაში
დემოკრატიის ისეთი ხედვა, სადაც განსხვავებულობა აღქმული იქნება არა როგორც
საფრთხე, არამედ როგორც მისი გამდიდრების წყარო.

რასობრივი თუ ეთნიკური სიძულვილით ჩადენილი მკვლელობის ან სხვა დანაშაულის

დროს სახელმწიფოს ეკისრება განსაკუთრებული პოზიტიური ვალდებულება საქმის
ეფექტიანი გამოძიებისა. თუმცა, რასობრივი მოტივის დადგენა და მისი მტკიცებულებებით
დადასტურება იოლი არ არის. აუცილებელია, დადგენილ იქნას მიზეზობრივი კავშირი
რასობრივ სიძულვილსა და ჩადენილ დანაშაულს შორის 615. სახელმწიფოს მიერ საქმის
ზედმიწევნით ეფექტური გამოძიების ვალდებულების შეუსრულებლობა, წარმოადგენს
ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევას სიცოცხლის ან სხვა უფლების
დარღვევასთან ერთობლიობაში. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, საქმეში Nachova and Others v.
Bulgaria სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-14 მუხლის პროცედურული დარღვევა, რადგან
პოლიციელებმა გამოიყენეს რასობრივად შეურაცხმყოფელი ტერმინოლოგია ბოშა
614
Volodina v Russia, no. 41261/17, 09 July 2019;
615
Nachova v Bulgaria, hudoc (2004) 39 EHRR 79.3

519
ახალგაზრდების დაკავებისა და მათ წინააღმდეგ ცეცხლსასროლი იარაღის უკანონოდ
გამოყენების დროს. ხელისუფლებამ კი არ გამოიძია, იყო თუ არა გადაჭარბებული ძალის
გამოყენება მოტივირებული პოლიციელთა მხრიდან რასობრივი სიძულვილით.

საზოგადოდ, დისკრიმინაციად განიხილება სახელმწიფოს ტოლერანტულობა სიძულვილის

მოტივით განხორციელებული ნებისმიერი ძალადობისადმი. მაგალითად, საქართველოს
ხელისუფლებამ, თავისი უმოქმედობით გამოავლინა შემგუებლური დამოკიდებულება
რელიგიური სიძულვილით ძალადობისადმი, როდესაც არაფერი მოიმოქმედა იეღოვას
მოწმეებზე ორთოდოქს მართლმადიდებელთა ექსტრემისტული ჯგუფის თავდასხმის დროს.
ამ საქმეში ევროპულმა სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევა სწორედ იმ
მოტივით, რომ ხელისუფლებამ არაფერი იღონა თავდასხმის შესაჩერებლად616.

ამ თვალსაზრისით აღსანიშნავია აგრეთვე საქმე Identoba and Others v. Georgia . იგი

შეეხებოდა საქართველოში მომხდარ ინციდენტს მშვიდობიანი დემონსტრაციის დროს,
რომელიც ორგანიზებული იყო არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ ლესბოსელი, გეი,
ბისექსუალი და ტრანსგენდერი ადამიანების უფლებების დასაცავად. ჰომოფობიის
წინააღმდეგ საერთაშორისო დღის აღსანიშნავად, 13-მა პირმა მონაწილეობა მიიღო
დედაქალაქის ქუჩაში გამართულ მსვლელობაში, რის თაობაზეც მათ მანამდე აცნობეს
ხელისუფლებას. ისინი გარშემორტყმულ იქნენ კონტრ-დემონსტრანტების დიდი ჯგუფით,
რომლებიც შეურაცხყოფდნენ, ემუქრებოდნენ და ფიზიკურად თავს ესხმოდნენ მათ.
ცამეტივე მომჩივანი დაექვემდებარა სიძულვილის ენას და აგრესიულ ქმედებებს. კონტრ-
დემონსტრაციის ორ მონაწილეს დაეკისრა ადმინისტრაციული ჯარიმა. ევროპულმა
სასამართლომ ამ საქმეზე გადაწყვეტილება მაშინ გამოიტანა, როდესაც ორი მომჩივნისათვის
მიყენებული დაზიანებების თაობაზე ჯერ კიდევ მიმდინარეობდა გამოძიება მოპასუხე
სახელმწიფოში.

მომჩივნებმა გააპროტესტეს, რომ ეროვნულმა ხელისუფლებამ არ დაიცვა ისინი კონტრ-

დემონსტრანტების დისკრიმინაციული თავდასხმებისაგან.

იმ დასკვნის გაკეთებისას, რომ თავდასხმა დისკრიმინაციული მოტივით განხორციელდა,

სასამართლო დაეყრდნო ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა კომისრისა და
ლესბოსელებისა და გეების საეთაშორისო ასოციაციის მოხსენებებს. სასამართლომ განმარტა,
რომ შიშისა და დაუცველობის გრძნობები, რომელსაც აუცილებლად გამოიწვევდა
სიტყვიერი და ფიზიკური შეურაცხყოფა, დამძიმებული იყო პოლიციის მხრიდან
მომჩივნების არაადეკვატური დაცვით.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს წარმოადგენდა ადამიანის ღირსების შელახვას, რამაც,

შესაბამის გარემოებებში მიაღწია სისასტიკის იმგვარ ზღვარს, რომელსაც კონვენციის მე-3
მუხლი მოჰყავდა მოქმედებაში. სასამართლომ დაასკვნა, რომ ხელისუფლებამ იცოდა, ან

616
97 Members of Gldani Congregation of Jehovas’s Witnesses v Georgia, hudoc (2007) 46 EHRR 613 para 140

520
უნდა სცოდნოდა მოსალოდნელი ჰომოფობიური რეაქციის თაობაზე და, ამიტომ, მას
ეკირებოდა პოზიტიური ვალდებულება უზრუნველეყო მომჩივანთა გაძლიერებული დაცვა
მესამე პირთა თავდახმებისაგან, რომლებმაც აღუკვეთეს მომჩივნებს მშვიდობიანი
მსვლელობის გაგრძელების შესაძლებლობა.

გარდა ამისა, ინციდენტის გამოძიება არ იყო სრულყოფილი და არ აკმაყოფილებდა მე-3

მუხლით ნაგულისხმებ პროცედურულ გარანტიებს. დემონსტრანტები დაექვემდებარნენ
დისკრიმინაციულ თავდასხმებს მათი სექსუალური ორიენტაციისა და იდენტობის
საფუძველზე. ამ ტიპის ვითარებაში, კანონის დაუცველობა უნდა შეფასებულიყო როგორც
ხელისუფლების ოფიციალური ინდიფერენტიზმი სიძულვილის დანაშაულის მიმართ.
შესაბამისად, სასამართლომ დაადგინა, რომ ადგილი ჰქონდა კონვენციის მე-3 მუხლის
დარღვევას მე-14 მუხლთან ერთობლიობაში.

მუხლი 15.

ვალდებულებებიდან გადახვევა საგანგებო მდგომარეობის დროს

კონვენციის მე-15 მუხლის თანახმად, ომის ან ისეთი სხვაგვარი საგანგებო მდგომარეობის

დროს, როდესაც საფრთხე ემუქრება ერის სიცოცხლეს, კონვენციის ხელშემკვრელ მხარეს
შეუძლია გაატაროს ღონისძიებები კონვენციის ვალდებულებებიდან გადახვევის მიზნით იმ
ზომით, რასაც მკაცრად მოითხოვს მდგომარეობის სიმწვავე და იმის უზრუნველყოფით, რომ
ეს ღონისძიებები არ არის შეუთავსებელი საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე მის სხვა
ვალდებულებებთან.

ვალდებულებებიდან გადახვევა შესაძლებელია მხოლოდ დროებით, ის შეიძლება

გაგარძელდეს მხოლოდ საგანგებო მდგომარეობის განმავლობაში. როგორც კი საგანგებო
მდგომარეობა დასრულდება, სახელმწიფო ვალდებლია სრულად აამოქმედოს კონვენცია
თავისი იურისდიქციის ფარგლებში.

521
ვალდებულებებიდან გადახვევა, შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე, შესძლებელია
როგორც სახელმწიფოს მთელ ტერიტორიაზე, ისე მის ნაწილზე.

ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა უდიდეს უმრავლესობას არასდროს გამოუყენება კონვენციის

ვალდებულებებიდან გადახვევის უფლება. ვალდებულებებიდან გადახვევის შემთხვევები
იშვიათია:

მაგალითად, ირლანდიამ გამოიყენა გადახვევის უფლება 1957 წელს ჩრდილოეთ

ირლანდიასთან დაკავშირებული ტერორისტული ძალადობის დროს. საბერძნეთის მიერ
1967 წელს გამოყენებული გადახვევის უფლება უკავშირდებოდა სახელმწიფო
გადატრიალების ფაქტს; გაერთიანებუოლმა სამეფომ ორჯერ გამოიყენა ეს უფლება - 1989
წელს, ჩრდილოეთ ირლანდიის მოვლენების გამო და 2001 წლის 11 სექტემბერს აშშ-ში
მომხდარი ტერორისტული თავდასხმების შემდეგ.

სახელმწიფოები ცდილობენ მოერიდონ კონვენციის საფუძველზე აღებული

ვალდებულებებიდან გადახვევას შიდა უწესრიგობისა და არეულობის დროს, ვინაიდან
არსებობს უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების დიდი რისკი.

„სხვა საგანგებო მდგომარეობა“ - გულისხმობს განსაკუთრებულ ვითარებას ან კრიზისს ,

რომელიც ზიანს აყენებს მთელ მოსახლეობას და წარმოადგენს საფრთხეს საზოგადოების
ორგანიზებული წესით ცხოვრებისათვის.

„საგანგებო მდგომარეობა“ უნდა იყოს რეალური და გარდაუვალი; კრიზისი ან საფრთხე

უნდა იყოს გამორჩეული, განსაკუთრებული, როდესაც ჩვეულებრივი შემზღუდველი
ღონისძიებები საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, ჯანმრთელობისა და წესრიგის დასაცავად,
არის სრულიად არაადეკვატური. :

„ მკაცრად განპირობებული ვითარების სიმწვავით“ - იმას გულისხმობს, რომ

ღონისძიებების გატარება შესაბამის გარემოებებში უნდა იყოს უფრო მეტი, ვიდრე ოდენ
„აუცილებელი“.

სახელმწიფოებს გააჩნიათ შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლები ვითარების

სიმწვავის შეფასებისას.

თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად შეფასების დიდი თავისუფლებისა,

სახელმწიფოებს არ აქვთ carte blanche გამოიყენონ ნებისმიერი ღონისძიება, რაც კი
მოესურვებათ.

პირველ რიგში, გასათვალისწინებელია, რომ კონვენციის ყველა უფლებიდან გადახვევა

როდია შესაძლებელი. არსებობს უფლებები, რომელთა დაცვის ვალდებულებებიდან
გადახვევა აკრძალულია. კონვენციის მე-15 მუხლის ტექსტი მიუთითებს, თუ რომელი

522
უფლებებიდან გადახვევაა დაუშვებელი მიუხედავად ომის ან სხვა საგანგებო მდგომარეობის
არსებობისა.

გადახვევა დაუშვებელია კონვენციის მე-3 ( წამება, არაადამიანური ან დამამცირებელი

მოპყრობის ან სასჯელის აკრძალვა), მე-4(1) ( მონობისა და ყმობის აკრძალვა), მე-7 (კანონის
გარეშე გასამართლებისა და დასჯის აკრძალვა) მუხლებიდან, ასევე მე-2 (სიცოცხლის
უფლება) მუხლიდან, გარდა ადამიანის სიკვდილის შემთხვევევისა, რაც გამოწვეულია ომის
დროს კანოიერი მოქმედებების შედეგად. სიცოცხლის უფლებიდან დაშვებული ეს
გამონაკლისი გამართლებულია, რადგან ვერავინ აუკრძალავს სახელმწიფოს ომის დროს
განხორციელებულ კანონიერ მოქმედებებს არ მოჰყვეს ადამიანთა დაღუპვა. გადახვევა
დაუშვებელია აგრეთვე ადამიანის უფლებიდან, ორჯერ არ დაექვემდებაროს ერთი და იმავე
დნაშაულისათვის გასამართლებასა ან დასჯას ერთი და იმავე სახელმწიფოს იურისდიქციის
ფარგლებში (მე-7 ოქმის მე-4 მუხლი).

გარდა ამისა, უფლებათ გადახვევის დროს განხორციელებული ღონისძიებები ექვემდებარება

ევროპულ კონტროლს. როდესაც უფლებებიდან გადახვევა არ არის მკაცრად განპირობებული
მდგომარეობის სიმწვავით, ანდა გამოყენებული ღონისძიებები ექსცესიურია, ევროპული
სასამართლო უფლებამოსილია ცნოს კონვენციის ამა თუ იმ მუხლის დარღვევა.
გამოყენებული ღონისძიებების ადეკვატურობა, ჩვეულებრივ, შეფასდება პროპორციულობის
კრიტერიუმით დასახულ კანონიერ მიზნებთან მიმართებაში.

საქმეში Brogan v. The Uited Kingdom სასამართლომ არ გაიზიარა ხელისუფლების მოსაზრება,

რომ ტერორიზმის ფონი ამართლებდა დაკავების შემდეგ პატიმრობის გახანგრძლივებულ
პერიოდს სასამართლო კონტროლის არარსებობის პირობებში.

საქმეში Ireland v. The United Kingdom სასამართლომ დაადგინა, რომ ბრიტანეთის მთავრობას
გააჩნდა გონივრული საფუძველი მიეჩნია, რომ ორდინარული კრიმინალური პროცედურები
არაადეკვატური იქნებოდა იმ სერიოზული საფრთხეზე რაგირებისათის, რომელიც შექმნილი
იყო მასობრივი ძალადობისა და დაშინების ტალღით, რაც ირლანდიის რესპუბლიკური
არმიის საქმიანობას უკავშირდებოდა ჩრდილოეთ ირლანდიაში. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
თავისუფლების აღკვეთა სასამართლოს ნებართვის გარეშე და პროცედურულ გარანტიებზე
უარის თქმა მკაცრად აუცილებელი იყო შექმნილი საგანგებო მდგომარეობის საპასუხოდ.

მე-15 მუხლი მოითხოვს, რომ სახელმწიფო, რომელიც უფლებების დაცვის

ვალდებულებებიდან გადახვევას ახორციელებს, ევროპის საბჭოს გენერალური მდივანი
ამყოფოს სრულად ინფორმირებული იმ ღონისძიებათა შესახებ, რომელთა გამოყენებასაც
გეგმავს ან უკვე გამოიყენა. მთავრობამ ასევე უნდა აცნობოს გენერალურ მდივანს ამ
ღონისძიებათა გამოყენების შეწყვეტისა და კონვენციის წინაშე ვალდებულებების სრულად
ამოქმედების შესახებ.

523
 მუხლი 16.

უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვა

კონვენციის მე-16 მუხლის მიხედვით, კონვენციის მე-10, მე-11 და მე-14 მუხლები არ

შეიძლება განიმარტოს იმგვარად, თითქოს ისინი გულისხმობდეს რაიმე დაბრკოლებას
მაღალი ხელშემკვრელი მხარეებისათვის, დააწესონ უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის
შეზღუდვა.

პოლიტიკური საქმიანობის უფლება მხოლოდ შესაბამისი სახელმწიფოს მოქალაქეებს

ეკუთვნით. მხოლოდ მოქალაქეებს აქვთ უფლება მონაწილეობა მიიღონ არჩევნებსა და
რეფერენდუმში, შექმნან პოლიტიკური პარტია, მოძრაობა ან სხვა ორგანიზაცის
პოლიტიკური მიზნებით, მონაწილეობა მიიღონ ამგვარი პერტიების ან მოძრაობების
საქმიანობაში, გამოთქვან თავიანთი პოზიციები საჯაროდ პოლიტიკური ლიდერების შესახებ
ან გაავრცელონ პოლიტიკური შეხედულებები; ღიად დაუჭირონ მხარი ამა თუ იმ
პოლიტიკურ პარტიას ან კანდიდატს არჩევნებში, მონაწილეობა მიიღონ წინასაარჩევნო
საქმიანობაში და ა. შ.;

უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვა დაწესებულია ევროპის საბჭოს ყველა

ქვეყანაში, მათ შორის, საქართველოშიც.

524
ამგვარი შეზღუდვების დაწესება, ან მისი შეუსრულებლობის დროს გამოყენებული
ღონისძიებები დამრღვევი უცხოელის მიმართ, არ წარმოადგენს კონვენციის მე-10
(გამოხატვის თავისუფლება), მე-11 (შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება) და მე-14
(დისკრიმინაციის აკრძალვა) მუხლების დარღვევას. მართალია, ეს ნამდვილად არის
ადამიანთა მიმართ განსხვავებული მოპყრობა მოქალაქეობის ნიშნით, მაგრამ ამგვარ
განსხვავებულ მოპყრობას გააჩნია გონივრული და ობიექტური გამართლება.

მუხლი 17.

უფლებათა ბოროტად გამოყენების აკრძალვა

კონვენცის მე-17 მუხლის მიხედვით, არაფერი შეიძლება ამ კონვენციაში განიმარტოს

იმგვარად, თითქოს იგი გულისხმობდეს სახელმწიფოს, პირის ან პირთა ჯგუფის უფლებას,
ჩაერთოს ისეთ საქმიანობაში ან განახორციელონ ისეთი ქმედება, რომელიც მიზნად ისახავს
კონვენციის უფლებების არარად ქცევას ან მათ იმაზე მეტად შეზღუდვას, რაც თავად
კონვენციით არის ნებადართული.

ამ მუხლის უმთავრესი მიზანია ტოტალიტარული ან ექსტრემისტული ჯგუფებისათვის იმ

შესაძლებლობის წართმევა, რომ თავიანთი საქმიანობა კონვენციის მოშველიებით
გაამართლონ. მაგალითად, დაეყრდნონ კონვენციის მე-10 მუხლს რასისტული პროპაგანდის
გასამართლებლად.

კონვენციის მე-17 მუხლი დანახული და გაგებული უნდა იყოს შემდეგი ცნების კონტექსტში :
„დემოკრატია, რომელსაც ძალუძს საკუთარი თავის დაცვა“.

საქმეები, სადაც მე-17 მუხლი იყო გამოყენებული, ჩვეულებრივ, უკავშირდებოდა სადავო

რასისტულ, რელიგიურ ან პოლიტიკურ დღის წესრიგს, სადაც მომჩივნები მიუთითებდნენ,
რომ მათი გამოხატვის ან შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლებანი დარღვეული იყო

525
სახელმწიფოს მიერ. ამ ტიპის საქმეებში სახელმწიფოები ცდილობენ აჩვენონ, რომ ამა თუ იმ
ტიპის ცენზურა, ან პოლიტიკური პარტიის აკრძალვა წარმოადგენდა აუცილებელ
ღონისძიებას, რამდენადაც მომჩივნის განზრახვა სხვა პირთა უფლებების დარღვევას
ისახავდა მიზნად. ამგვარად, მე-17 მუხლი გამოიყენება იმგვარად, რომ ასეთი მომჩივნები
ვერ დაეყრდნონ კონვენციას, როდესაც მათი ქმედბები დემოკრატიული ღირებულებების
წინააღმდეგ არის მიმართული.

გამოთქმულია მოსაზრება, რომ მე-17 მუხლის გამოყენებისათვის ქმედების მიზანს უნდა

წარმოადგენდს ძალადობის ან სიძულვილის გავრცელება, უკანონო და ანტიდემოკრატიული
მეთოდების გამოყენება, ძალადობისაკენ წაქეზება, პლურალისტული დემოკრატიული
სისტემის ძირის გამოთხრა და სხვა.

როდესაც სტრასბურგის სასამართლო ამა თუ იმ შემთხვევას კონვენციის უფლებების

ბოროტად გამოყენებად მიიჩნევს, ის მომჩივნის საჩივარს დაუშვებლად აცხადებს
კონვენციასთან მისი საგნობრივი შეუთავსებადობის გამო. (incompatible ratione materiae ). ამ
გზით სასამართლო ხაზს უსვამს, რომ აზრის გამოხატვის ან გაერთიანების თავისუფლების
კონკრეტული შემთხვევა საერთოდ არ არის დაცული კონვენციის შესაბამისი მუხლით, რის
გამოც, ვერც მისი შეზღუდვის გამართლებულობის შეფასება მოხდება კონვენციის
საფუძველზე. ეს არის პრინციპული განსხვავება უფლებების ბოროტად გამოყენებასა და
უფლებების ექსცესიურ გამოყენებას შორის.

ერთ-ერთ პირველ საქმეში ადამიანის უფლებათა კომისიამ მიიჩნია, რომ გერმანიის

კომუნისტური პარტიის რეგისტრაციაზე უარის თქმა გამართლებული იყო მე-17 მუხლის
ძალით, ვინაიდან ამ პარტიის პროგრამა აშკარად ითვალისწინებდა პროლეტარიატის
დიქტატურის პერიოდს, ხოლო პროლეტარიატის დიქტატურა კი ნამდილად არ შედიოდა
კონვენციის მიზნებში.

Norwood v.Uk: მომჩივანმა თავისი საცხოვრებელი ბინის ფანჯარაზე გამოაკრა პოსტერი

შემდეგი სიტყვებით: „ისლამი განიდევნოს ბრიტანეთიდან! დავიცვათ ბრიტანელი ხალხი! „
პოლიციამ ჩამოხსნა ხსენებული პოსტერი. სტრასბურგის სასამართლომ მომჩივნის საჩივარი,
სადაც ის მიუთითებდა, თითქოს მისი მსჯავრდება წარმოადგენდა მისი გამოხატვის
თავისუფლებაში გაუმართლებელ ჩარევას, მიუღებლად გამოაცხადა, როგორც კონვენიასთან
საგნობრივად შეუთავსებელი (ratione materiae). სასამართლომ აღნიშნა, რომ პოსტერი
წარმოადგენდა გაერთიანებულ სამეფოში მცხოვრებ ყველა მუსლიმზე საჯარო თავდასხმას.
ადამიანთა რელიგიურ ჯგუფზე ასეთი საერთო თავდასხმა შეუთავსებელი იყო კონვენციის
ღირებულებებთან. სასამართლომ არავითარი მნიშვნელობა არ მიანიჭა იმ ფაქტს, რომ
მომჩივანი საკმაოდ მიყრუებლ ადგილას ცხოვრობდა და არც იმისი მტკიცებულება
არსებობდა, რომ თუნდაც ერთმა მუსლიმმა იხილა მისი პოსტერი.

Gauraudi v. France შეეხებოდა წიგნს, რომელსაც შედეგად მოჰყვა მისი ავტორის, მწერლის,
სისხლისსამართლებრივი დასჯა ჰოლოკოსტის უარყოფისათვის, რაც წარმოადგენდა

526
ებრაელთა მძიმე დიფამაციას. სასამართლო დაეთანხმა საფრანგეთის მთავრობას, რომ წიგნის
ნამდვილ განზრახვას წარმოადგენდა ნაციონალ-სოციალისტური რეჟიმის რეაბილიტაცია და
თავად მსხვერპლთა დადანაშაულება ისტორიის გაყალბებაში. სასამართლომ აღნიშნა, რომ
ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა უარყოფა წარმოადგენდა ებრაელთა
რასობრივი დიფამაციის ერთ-ერთ ყველაზე უფრო მძიმე ფორმას და მათ მიმართ
სიძულვილის წაქეზებას. ეს იყო ისტორიული ფაქტების იმგვარი გადაწერის მცდელობა, რაც
ძირს უთხრიდა დემოკრატიულ ღირებულებებს, რომელსაც რასიზმისა და ანტი-სემიტიზმის
წინააღმდეგ ბრძოლა ეფუძნებოდა და რაც დემოკრატიულ საჯარო წესრიგს სერიოზულ
საფრთხეს უქმნიდა.

საქმე Perinçek v. Switzerland შეეხებოდა არა ჰოლოკოსტის, რამედ თურქების მიერ სომეხთა
გენოციდის უარყოფას. მაგრამ ამ საქმეში სასამართლომ კონვენციის მე-17 მუხლის
გამოყენებადობა უარყო და კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევაც კი დაადგინა. კერძოდ,
საქმე შეეხებოდა მომჩივნის სისხლისსამართლებრივ მსჯავრდებას განცხადებების გამო 1915
წელს ოტომანების იმპერიის მიერ სომხების მასობრივ ხოცვა-ჟლეტვასა და დეპორტაციასთან
დაკავშირებით. 2015 წელს, მომჩივანმა, თურქეთის მოქალაქემ, შვეიცარიაში მოგზაურობის
დროს გააკეთა საჯარო განცხადებები ამ მოვლენების თაობაზე და თქვა, რომ „ ბრალდება
სომეხთა გენოციდის შესახება იყო საერთაშორისო ტყუილი“. იგი შვეიცარიაში
გაასმართლეს სამართალდარღვევის ჩადენისათვის, რის გამოც მან იჩივლა ევროპულ
სასამართლოში კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე.

დიდმა პალატამ ამ საქმეში დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა. საჩივარი

კონვენციის მე-17 მუხლის საფუძველზე, სასამართლომ უარჰყო. მან განმარტა, რომ მე-17
მუხლი გამოიყენებოდა მხოლოდ განსაკუთრებული საფუძვლების არსებობისას
ექსტრემალურ საქმეებზე.

დიდმა პალატამ დაასკვნა, რომ კონვენციის მე-16 მუხლი (უცხოელთა პოლიტიკური

საქმიანობის შეზღუდვა, რომლის დაუცველობისთვისაც იგი გაასამართლეს შვეიცარიაში)
ნებას იძლეოდა შეზღუდვები დაწესებულიყო უცხოელთა მხოლოდ ისეთ საქმიანობაზე,
პირდაპირ გავლენას რომ ახდენდა სათანადო პოლიტიკურ პროცესზე.

დიდმა პალატამ აღნიშნა, რომ მისი საქმე არ იყო განეხილა, გამართლებული იყო თუ არა
პრინციპულად, გენოციდის უარყოფის კრიმინალიზაცია. მისი საქმე არც ის იყო, დაედგინა,
ოტომანების იმპერიის მიერ სომეხთა დევნის ფაქტები; განესაზღვრა, უნდა მისცემოდა თუ
არა ამ მოვლენებს „გენოციდის“ კვალიფიკაცია; ანდა ის, წარმოადგენდა თუ არა მომჩივნის
განცხადებები გენოციდის უარყოფას. სასამართლოს საქმე იმის შეფასება იყო, წარმოადგენდა
თუ არა მომჩივნის განცხადებები, მთლიანობაში და შესაბამის კონტექსტში, ძალადობისაკენ,
სიძულვილისა და შეუწყნარებლობისაკენ წაქეზებას.

დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ მომჩივნის განცხადებები შეეხებოდა საზოგადოებისათვის

საინტერესო საკითხს და არ წარმოადგენდა სიძულვილისა და შეუწყნარებლობისაკენ

527
მოწოდებას. ეს განცხადებები ვერ იქნებოდა განხილული როგორც სომხური თემის
ღირსების შემლახველი, იმ ზომით, რომ საჭირო ყოფილიყო მასზე სისხლისსამართლებრივი
პასუხი შვეიცარიის მხრიდან და, არ არსებობდა საერთაშორისო-სამართლებრივი
ვალებულება შვეიცარიისათვის, მოეხდინა ამგვარი განცხადებების კრიმინალიზაცია.

სასამართლომ მიუთითა, რომ მომჩივნის უფლებებში ჩარევა განხორციელდა მისი

სისხლისსამართლებრივი მსჯავრდების მკაცრი ფორმით. ასეთ გარემოებებში, არ იყო
აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში მომჩივნისათვის სისხლისსამართლებრივი
სასჯელის დაკისრება სომხური თემის უფლებების დასაცავად.

გადაწყვეტილება შეიცავს ამ ასპექტში სასამართლოს პრეცედენული სამართლის სასარგებლო

მიმოხილვას - მე-10 და მე-17 მუხლებთან ჰოლოკოსტის უარყოფასა და ნაცისტურ
დანაშაულთან დაკავშირებული სხვა განცხადებებს. სასამართლომ განმარტა, რომ ამ
სფეროში განცხადებების კრიმინალიზაციის საფუძვლები ემყარებოდა არა მხოლოდ
ჰოლოკოსტის, როგორც ისტორიულად კარგად დადგენილი და საყოველთაოდ აღიარებული
ფაქტების უარყოფას, არამედ იმ გარემოებას, რომ ეს უარყოფა დანახული იყო როგორც ანტი-
დემოკრატიული იდეოლოგიისა და ანტი-სემიტიზმის კონოტაცია.

ზემოაღნიშნული საქმისაგან განსხვავებით, სასამართლომ მომჩივნის საჩივარი მე-17 მუხლის

საფუძველზე დაუშვებლად ცნო საქმეში M’BalaM’Bala v. France. სასამართლომ განიხილა
მხატვრული /არტისტული გამოხატვის გამოყენება ანტისემიტიზმის ირაღად. მომჩივანი,
ცნობილი კომედიანტი, გაასამართლეს და დააჯარიმეს ებრაელი თემის შეურაცხყოფისათვის
იმის გამო, რომ საჯარო სპექტაკლის დროს იყენებდა ანტი-სემიტურ რეპლიკებს, ქცევას და
ჟესტებს.

კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანი დაეყრდნო კონვენციის მე-10 მუხლს. მოპასუხე

მთავრობამ მოუწოდა სასამართლოს, დაუშვებლად გამოეცხადებინა საჩივარი მე-17 მუხლის
საფუძველზე იმის გათვალისწინებით, რომ მისი ქცევა იყო წინასწარ განზრახულად
რასისტული და რომ მან ბოროტად გამოიყენა მე-10 მუხლით დაცული მისი უფლება ისეთი
ფორმით, რაც ეწინააღმდეგებოდა კონვენციით აღიარებულ ფუნდამენტურ ღირებულებებს.

სასამართლომ მიუთითა, რომ მომჩივანი ვერ დაეყრდნობოდა კონვენციის მე-10 მუხლს და

ამის გამო მისი საჩივარი დაუშვებელი იყო.

სასამართლომ გაიზიარა, რომ მხატვრული/არტისტული გამოხატვა სატირის, იუმორის და

პროვოკაციული ფორმით დაცული იყო მე-10 მუხლით. თუმცა, მომჩივანმა შოუ დაიყვანა
სიძულვილისა და ანტი-სემიტიზმის ჩვენებამდე, ამასთანავე, საგრძნობი იყო ქვეტექსტიც -
საეჭვოდ გაეხადათ ჰოლოკოსტის რეალურობა. სასამართლომ განმარტა, რომ საჯარო
პერფორმანსის გამოყენება სიძულვილისა და ანტი-სემიტიზმის გასავრცელებლად
წარმოადგენდა მზაკვრობას და პირდაპირ და აშკარად გამოხატულ შუწყნარებლობას.

528
კონვენციის მე-17 მუხლი უჩვეულოა კონვენციის სისტემაში, ვინაიდან მისი მოხმობა
შეუძლია როგორც ინდივიდს სახელმწიფოს წინააღმდეგ, ისე სახელმწიფოს ინდივიდის
უფლებებში ჩარევის გასამართლებლად.

სახელმწიფოს წინააღმდეგ ინდივიდის საჩივრის შინაარსი, მე-17 მუხლის კონტექსტში,

იქნება ის, რომ სახელმწიფომ უფლებებში ჩარევის უფლებამოსილება გამოიყენა ისეთი
მიზნით, ან ისეთი ფორმით, რაც სცდება კონვენციით დაშვებულ ფარგლებს. ამასთან,
აუცილებელია, მომჩივანმა ამტკიცოს, რომ სახელმწიფო მოქმედებდა არაკეთილსინდისიერი
განზრახვით. მომჩივნები ხშირად უთითებენ ერთდროულად მე-17 და მე-18 მუხლებს.
თუმცა, ასეთი საჩივრები სახელმწიფოს წინააღმდეგ ძალიან ცოტაა და სასამართლოს ჯერ არ
მიუღია გადაწყვეტილება, სადაც სახელმწიფოს დაადანაშაულებდა კონვენციის მე-17
მუხლის დარღვევაში.

მუხლი 18.

უფლებათა შეზღუდვის გამოყენების შეზღუდვა

კონვენციის მე-18 მუხლის მიხედვით, უფლებებისა და თავისუფლებების მიმართ

კონვენციით დაშვებული შეზღუდვები არ უნდა იქნეს გამოყენებული რაიმე სხვა ისეთი
მიზნით, რაც კონვენციით არ არის დაშვებული სწორედ ამ უფლებებთან მიმართებაში.

მე-18 მუხლს არ გააჩნია ავტონომიური როლი. მისი გამოყენება შესაძლებელია მხოლოდ

კონვენციის რომელიმე სხვა მუხლთან ერთად, იმისდა მიხედვით, თუ რომელი უფლების
შეზღუდვა განხორციელდა. თუმცა, სავალდებულო არ არის, კონვენციის რომელიმე
უფლების დარღვევა დადგინდეს, რათა მე-18 მუხლი დარღვეულად იქნეს ცნობილი. მე-18
მუხლის დარღვევა შეიძლება აღიარებულ იქნეს მაშინაც, როცა კონვენციის ესა თუ ის
უფლება, ცალკე აღებული, არ იქნა დარღვეულად ცნობილი.

მე-18 მუხლის გამოყენების სფროში ერთ-ერთი ცნობილი საქმეა Gusinskiy v Russia: მომჩივანი
იყო ბიზნესმენი, რომელიც ჩართული იყო კომერციულ დავაში „გაზპრომთან“, კომპანიასთან,
რომელიც კონტროლდებოდა სახელმწიფოს მიერ. იგი დააკავეს და დააპატიმრეს რამდენიმე
კვირით სრულიად ცალკე საკითხზე, რომელიც მის მედიაბიზნესს შეეხებოდა.
საგულისხმოა, რომ მისი დაკავების ვალიდური მიზეზები მართლაც არსდებობდა, მაგრამ
საქმე ისაა, რომ მისი პატიმრობის დროს დაიდო გარიგება - მომჩივანი დათანხმდა მიეყიდა
თავისი გარკვეული ინტერესები „გაზპრომისათვის“ მისთვის საკმაოდ სასარგებლო ნიხრით
და სამაგიეროდ, მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი გამოძიება შეწყდა. სტრასბურგის

529
სასამართლომ დაასკვნა, რომ მომჩივნის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნა
გამოყენებული იყო მისი დაშინების მიზნით და როგორც კომერციული მოლაპარაკების
სტრატეგიის ნაწილი. ასე რომ, მომჩივნის თავისუფლების შეღუდვა, ნებადართული
კონვენციის მე-5 მუხლით, გამოყენებული იქნა არა მხოლოდ უფლებამოსილი სასამართლო
ხელისუფლების წინაშე წარსადგენად დანაშაულის ჩადენის გონივრული ეჭვის
საფუძველზე, არამედ კიდევ სხვა მიზნებითაც, კერძოდ მისი დაყოლიებისათვის, დაედო
კომერციული გარიგება. სასამართლომ ცნო კონვენციის მე-18 მუხლის დარღვევა მე-5
მუხლთან ერთად.

საქმე Rasul Jafarov v. Azerbaijan საინტერესოა იმ ფაქტორების გამო, რომელთა არსებობამაც

მიიყვანა სტრასბურგის სასამართლო დასკვნამდე, რომ შიდა სამართალი მომჩივნის მიმართ
გამოყენებული იყო სხვა მიზნებით, გარდა ისეთისა, რაც კონვენციით იყო ნებადართული.

მომჩივანი, ადამიანის უფლებათა ცნობილი აქტივისტი აზერბაიჯანში, 2014 წელს დააკავეს

სხვადასხა ფინანსური ბრალდების საფუძველზე.. იგი წინასაწარ პატიმრობაში იმყოფებოდა
მის გასამართლებამდე და მსჯავრდების შედეგად თავისუფლების აღკვეთის მისჯამდე 2015
წლის იანვარში. დაეყრდნო რა კონვენციის მე-18 მუხლს მე-5 მუხლთან ერთობლიობაში,
მომჩივანმა მიუთითა, რომ რომ იგი დააკავეს და დააპატიმრეს მთავრობის კრიტიკის გამო
მისი დასჯის მიზნით, ასევე, მისი, როგორც ადამიანის უფლებათა დამცველი
არასამათავრობო ორგანიზაციის აქტივისტის გაჩუმებისა და საერთოდ, აზერბაიჯანში
სამოქალაქო საზოგადოების საქმიანობის ხელის შეშლის მიზნებით.

ამ საქმეში ევროპულმა სასამართლომ გაიზიარა, რომ მომჩივნის წინააღმდეგ ბრალდება არ

ეყრდნობოდა მისი მხრიდან დანაშაული ჩადენის „საფუძვლიან ეჭვს“ (რაც წარმოადგენდა მე-
5 § 1 მუხლის დარღვევას, ცაკლე აღებული), და რომ იგი დააკავეს და დააპატიმრეს სხვა
მიზნებით, რაც არ იყო კონვენციის მე-5 მუხლით ნებადართული (ეს კი წარმოადგენდა მე-18
მუხლის დარღვევას მე-5 მუხლთან მიმართებაში).

გარდა იმისა, რომ რომ მომჩივანი „საფუძვლიანი ეჭვის“ გარეშე იქნა დაკავებული და
დაპატიმრებული, სასამართლომ გაითვალისწინა ფართო კონტექსტუალური ფაქტორები,
რომლებიც საფუძვლად დაედო მე-18 მუხლის დარღვევის აღიარებას: არასამთავრობო
ორგანიზაციების საქმიანობისა და ფინანსირების სფეროში შიდა კანონმდებლობის
მეტისმეტი სიმკაცრე და შემზღუდველი ხასიათი, მაღალი რანგის თანამდებობის პირების და
პრო-სამთავრობო მედიის ნარატივი, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციები და მათი
ლიდერები (მათ შორის, მომჩივანი), წარმოადგენდნენ უცხოეთის აგენტურას.

სასამართლოს აზრით, ეს ფაქტორები ამყარებდა მომჩივნისა და საქმეში მესამე მხარედ

ჩართული პირების არგუმენტებს იმის თაობაზე, რომ მომჩივნის დაკავება და დაპატიმრება
წარმოადგენდა ფართო კამპანიის ნაწილს, რომელიც მიზნად ისახავდა ადამიანის უფლებათა
დამცველების საქმიანობის წელში გატეხვას აზერბაიჯანში.

530
სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივანი დააკავეს და დააპატიმრეს „მისი გაჩუმებისა და
ადამიანის უფლებათა სფეროში მისი საქმიანობის დასჯის მიზნით“ და ცნო კონვენციის მე-18
მუხლის დარღვევა მე-5 მუხლთან ერთობლიობაში.

Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) 617

აღნიშნული საქმე შეეხება ადამიანის ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვას ისეთი მიზნით, რაც
კონვენციით არ იყო ამ უფლების შეზღუდვის საფუძვლად გათვალისწინებული; ეს საქმე ზემოთ
დაწვრილებით არის განხილული კონვენციის მე-5 მუხლთან მიმართებაში; კერძოდ, სასამართლოს დიდმა
პალატამ შეაფასა, თუ რამდენად შეესაბამებოდა კონვენციის მოთხოვნებს პარლამენტის წევრის მიერ
იმუნიტეტის დაკარგვა და მის გახანგრძლივებული წინასწარი პატიმრობა, რაც შედეგად მოჰყვა მის
პოლიტიკურ განცხადებებს.

მომჩივანი იყო არჩეული პარლამენტის წევრი, სახალხო დემოკრატიული პარტიის, რომელიც იყო
მემარცხენე პრო-ქურთული პოლიტიკური პარტია, ერთ-ერთი თანათავმჯდომარე. კონსტიტუციური
შესწორების მეშვეობით, მას, პარლამენტის სხვა წევრებთან ერთად, მოეხსნა საპარლამენტო
იმუნიტეტი. რეფორმის შემოღება უკავშირდებოდა შეტაკებებს სირიაში იმ ძალებთან, რომლებიც
დაკავშირებული იყო ქურთისტანის მუშათა პარტიასთან (PKK), ისევე როგორც, ძალადობის
სერიოზულ ფაქტებთან თურქეთში 2014 და 2015 წლებში „ქურთული საკითხის“ გადაწყვეტაზე
მხარეთა შორის მოლაპარაკებების ჩაშლის შემდეგ. მომჩივანი. რომელიც აქტიურად იყო ჩაბმული ამ
პროცესში თავისი სიტყვიერი გამოსვლებითა თუ განცხადებებით, დააკავეს შეიარღებული
ტერორისტული ორგანიზაციის წევრობისა და დანაშაულის ჩადენაზე სხვათა წაქეზების ეჭვის
საფუძველზე. შემდგომი დამატებითი გამოძიების პერიოდში, მომჩივანი იმყოფებოდა წინასწარ
პატიმრობაში საქმის განხილვის მოლოდინში.

დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ არ არსებობდა გონივრული ეჭვი მომჩივნის მიერ დანაშაულის ჩადენის
შესახებ. მან ასევე მიიჩნია, რომ მომჩივნის წინასწარ პატიმრობას სხვა ფარული მოტივი გააჩნდა,
კერძოდ, პლურალიზმის მოხუთვა და პოლიტიკური დებატების თავისუფლების შეზღუდვა, რაც ნიადაგს აცლიდა
ფლურალიზმს და ზღუდავდა პოლიტიკური დებატების თავისუფლებას და წარმოადგენდა
კონვენციის მე-18 მუხლის დარღვევას კონვენციის მე-5 მუხლთან ერთობლიობაში. გარდა ამისა, მან
ასევე დარღვეულად ცნო კონვენციის მე-10 და მე-5 ( § § 1 და 3) მუხლები და კონვენციის 1-ლი
ოქმის მე-3 მუხლი. დიდმა პალატამ დაავალა მოპასუხე სახელმწიფოს, მიეღო ზომები მომჩივნის
სასწრაფოდ გათავისუფლების მიზნით.

617
Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) [GC], no. 14305/17, 22 December 2020.

531
 საქმე Navalnyy and Ofitserov v. Russia შეეხებოდა კონვენციის მე-18 მუხლის
გამოყენებადობას კონვენციის მე-6 და მე-7 მუხლებთან ერთობლიობაში. მომჩივნების
აზრით მათ ბრალი წაეყენათ და მსაჯავრდებული იქნენ აქტივების ფარული
გატაცებისათვის, სინამდვილეში სრულიად სხვა და არა იმ მიზნით, რომ მათი ბრალეულება
დადგენილიყო. პირველი მომჩივანი იყო ანტი-კორუფციული კამპანიის აქტივისტი, რომლის
მონაწილეობა 2011 წელს ქ. მოსკოვის მერის არჩევნებში, წარუმატებლად დასრულდა.
კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივნებმა მიუთითეს, რომ პირველი მომოჩივნის
მსჯავრდება მიზნად ისახავადა პოლიტიკური საქმიანობიდან მის ჩამოცილებას.

ეს საქმე სწორედ იმით არის საინტერესო, სასამართლომ განიხილა მე-18 მუხლის

გამოყენებადობის საკითხი კონვენციის სხვა მუხლებთან მიმართებაში. წინა საქმეები
შეეხებოდა შემთხვევებს, სადაც სასამართლომ მე-18 მუხლის დარღვევა დაადგინა
კონვენციის მე-5 მუხლთან მიმართებაში (Gusinskiy v. Russia, Tymoshenko v. Ukraine; and Ilgar
Mammadov v. Azerbaijan).

ამ საქმეში სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა პროცედურების

არასამართლიანობის გამო, მაგრამ მე-18 მუხლის გამოყენებადობა უარყო. სასამართლომ
აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-6 და მე-7 მუხლების სტრუქტურა განსხვავებული იყო. ისინი არ
შეიცავდა სხვა ლეგიტიმურ ინტერესთა დასაცავად ამ მუხლებით გათვალისწინებული
უფლებების შეზღუდვის ცხადად ჩამოყალიბებულ შესაძლებლობას. ამის გარეშე კი არ
წარმოიქმნებოდა საფუძველი, საკითხი განხილულიყო მე-18 მუხლის ჭრილში. ამიტომ მე-
18 მუხლთან მიმართებაში სასამართლომ საჩივარი ცნო მიუღებლად ratione materiae
საფუძვლით.

ამგვარად, სასამართლომ მე-18 მუხლის გამოყენების არეალი შეზღუდა იმ უფლებებით,

რომელთა შეზღუდვის შესაძლებლობა სხვა ლეგიტიმურ ინეტერესების დასაცავად
პირდაპირ არის მითითებული შესაბამისი მუხლის ტექსტში, და ამასთან, სახელდებით არის
ჩამოთვლილი ეს ლეგიტიმური ინტერესებიც.

532
 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლი
საკუთრების უფლება

შინაარსი და ფარგლები

კონვენციის 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლი იცავს საკუთრების მშვიდობიანი და დაუბრკოლებელი

სარგებლობის უფლებას.

ეს არ არის აბსოლუტური უფლება, და მისი შეზღუდვა დასაშვებია. ამ სფეროში

სახელმწიფოებს გააჩნიათ ფართო დისკრეცია - შეფასების თავისუფლების ფართო
ფარგლები, რათა:

 ჩამოართვას საკუთრება საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის;

 შემოიღოს კანონმდებლობა, რასაც აუცილებლად მიიჩნევს გადასახადებთან, სხვა
შემოწირულობასა თუ სახდელებთან დაკავშირებით;

სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულებები - უზრუნველყოს პროცედურული

გარანტიები საკუთრების უფლების სფეროში, დაიცვას ადამიანები მათი საკუთრების მიმართ
თვითნებური მოპყრობისგან, მათ შორის კერძო პირთა მხრიდან ჩარევისაგან და გადაუხადოს
ადეკვატური კომპენსაცია შესაბამის შემთხვევებში.

1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლის სტრუქტურა და სამი პრინციპი

533
1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლი მოიცავს შემდეგ სამ ძირითად პრინციპს:

 ძირითად პრინციპს საკუთრებით მშვიდობიანი სარგებლობის თაობაზე;

 საკუთრების ჩამორთმევის წესს და მის დაქვემდებარებას განსაზღვრული
პირობებისადმი;
 წესს, რომელიც აღიარებს სახელმწიფოს უფლებას კონტროლი განახორციელოს
საკუთრების გამოყენებაზე საჯარო ინტერესების შესაბამისად ანდა გადასახადების,
სხვა შენატანებისა თუ ჯარიმების უზრუნველსაყოფად;

„საკუთრება“

ჩვეულებრივ, „საკუთრება“ მოიცავს უძრავ და მოძრავ ქონებას, მატერიალურ და

არამატერიალურ ინტერესებს, როგორიც არის, მაგალითად, წილები კომპანიაში,
ინტელექტუალურ საკუთრებას და სხვა. ზოგიერთ შემთხვევაში, ის მოიცავს ლეგიტიმურ
მოლოდინსაც, რომლებიც დაკავშირებულია არსებულ აქტივებთან. ამგვარად, პირველ რიგში
სახეზე უნდა იყოს აქტივი, რათა მასთან დაკავშირებული ლეგიტიმური მოლოდინი
„საკუთრებად“ იქნეს მიჩნეული კონვენციის გაგებით.

ამგვარად, კონვენცია იცავს არსებულ ქონებასა და აქტივებს ჩარევისაგან.

სასამართლომ სხვადასხვა პრეცედენტებით დაადგინა, რომ საკუთრება, კერძოდ, მოიცავს:

 მიწის ნაკვეთს და მოძრავ ქონებას;

 მშენებლობის ნებართვას;
 საკუთრებას, რომელიც ექვემდებარება აღუსრულებელი ექსპროპრიაციის ბრძანებებს
და მშენებლობის აკრძალვას;
 პროდუქტის რეალიზაციიდან მისაღებ ეკონომიკურ სარგებელს;
 საბუღალტრო და საადვოკატო საქმიანობს და მათ ამონაგებს;
 წიაღისეულის მოპოვების ნებართვას;
 კონკ. ტერიტორიაზე ნადირობის უფლებას;
 წილებს;
 ინტელექტუალური საკუთრების უფლებას (პატენტი, სავაჭრო ნიშანი);
 აღსრულებად ვალს;
 უფლებას პენსიაზე;
 გადაუდებელი დახმარების უფლებას;
 სახ. წყლებში თევზაობის უფლებას (იჯარით);
 საერთო მიწის ნაკვეთზე საქონლის ძოვების უფლებას;
 საკომპენსაციო ქონების მოთხოვნის უფლებას;
 ქონების კომპენსაციის და რესტიტუციის მოთხოვნის უფლებას.

534
ეს მუხლი უზრუნველყოფს უფლებას რეალურ ქონებაზე, როდესაც პირს აქვს მისი
ეფექტიანი სარგებლობის სულ მცირე, ლეგიტიმური მოლოდინი.

მაგალითად, ერთ-ერთი ლიტვური საქმე შეეხებოდა საკუთრების ჩამორთმევას, სადაც

მომჩივანს განესაზღვრა კომპენსაცია მიწის ნაკვეთის ან ფულადი სახით, მაგრამ
სინამდვილეში ის არ აღსრულდა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს იყო აღსრულებადი
მოთხოვნა და შესაბამისად, „საკუთრება“ ამ მუხლის გაგებით.

კონვენციით დადგენილი საკუთრების უფლება არ მოიცავს საკუთრების მოპოვების / შეძენის

უფლებას;

არაერთი საქმე პრაქტიკაში უკავშირდებოდა კომუნისტური რეჟიმების დროს ქონების

ჩამორთმევას/ ნაციონალიზაციას. თუ სახელმწიფომ მიიღო ახალი კანონი ამ ჩამორთმეული
ქონების უკან დაბრუნების თაობაზე, მაშინ ეს კანონი წარმოშობს ახალ უფლებას
საკუთრებაზე. შესაბამისად, თუ სახელმწიფო არ აღასრულებს დაპირებულს, იგი დაარღვევს
კონვენციას.

მომავალი შემოსავალი განიხილება საკუთრებად, თუ ის უკვე გამომუშავებულია ან მასზე

აღსრულებადი მოთხოვნა უკვე არსებობს;

„საკუთრებას“ აქვს ავტონომიური შინაარსი. „ საკუთრების“ ცნების ეროვნული გაგება ვერ

იქნება განმსაზღვრელი; ყოველთვის არც ის არის გადამწყვეტი, აქვს თუ არა მომჩივანს
მესაკუთრის ოფიციალური სტატუსი შესაბამის ქონებაზე:

მაგალითად, საქმე Onerylidis v. Turkey შეეხებოდა სახელმწიფოს ნებართვის გარეშე

აშენებული სახლის აფეთქებას ნაგავსაყრელთან. ეს მიწა სახელმწიფო საკუთრება იყო,
სახლი აშენებული იყო სამშენებლო რეგულაციების დარღვევით, ხოლო იქ მცხოვრებ პირებს
არ გააჩნდათ ბინების საკუთრებაში გადაცემის მოთხოვნის დაყენების უფლება. თუმცა,
სასამართლომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა იმას მიანიჭა, რომ მომჩივნები ცხოვრობდნენ იქ,
ფლობდნენ მას და აღიარებული იყვნენ მის მფლობელებად; სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ამგვარი ვითარება უტოლდებოდა საკუთრებას.

დეპალე საფრანგეთის წინაღმდეგ: მომჩივნი მიწის ნაკვეთს პრაქტიკულად ფლობდა 50

წლის განმავლობაში. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეს ქონების ფლობის ასეთი ვადა საკმარისი
იყო იმისათვის, რომ ის განხილულიყო ამ პირის საკუთრებად.

საქმეში ...Parrillo, სასამართლოს მოუწია განეხილა საკითხი, წარმაოადგენდა თუ არა ინ

ვიტრო განაყოფიერების შედეგად შექმნილი ადამიანის ემბრიონი „საკუთრებას/ქონებას“
კონვენციის გაგებით. მომჩივანმა გააპროტესტა სატატუტორული აკრძალვა
გამოკვლევისათვის გადაეცათ თავისი ემბრიონი, რომელიც შექმნილი იყო ინ ვიტრო

535
ფერტილაციის გზით. მომჩივანი ქალბატონის აზრით, ეს აკრძალვა არღვევდა ემბრიონზე
მისი საკუთრების უფლებას.

დიდმა პალატამ პირდაპირა გასცა მომჩივანს პასუხი, რომ კონვენციის პირელილი ოქმის
პირველი მუხლი ამ საქმეში გამოყენებადი არ იყო და რომ ადამიანის ემბრიონი ვერ
იქნებოდა დაყვანილი „ქონებამდე“ (‘possessions’) ამ მუხლის გაგებით. შესაბამისად, მან
საჩივარი მიუღებლად გამოაცხადა, როგორც კონვენციასთან შეუთავსებელი ratione materiae.

„საკუთრებით მშვიდობიანი სარგებლობა“

„საკუთრებით მშვიდობიანი სარგებლობის უფლება“ მოიცავს საკუთრების ფლობის,

გამოყენების, შეკეთების, განკარგვის, დაგირავების, გაქირავების და თვით მისი
განადგურების უფლებებს.

სახელმწიფო პასუხისმგებელია ყოველგვარი ისეთი ჩარევისათვისაც, რომელიც ზიანს

აყენებს საკუთრების ეკონომიკურ ღირებულებას. ამიტომ, საჩივრები, რომლებიც შეეხება
სახელმწიფოს ისეთ ჩარევებს, რომლებმაც ზიანი მიაყენა საკუთრებას ესთეტიკური თუ
გარემოს გაუარესების თვალსაზრისით, მიღებული იქნება განსახილველად.

საკუთრებით შეუფერხებელი სარგებლობის უფლების დარღვევა მაშინ გვაქვს, როცა სახეზე

არ არის არც საკუთრების ჩამორთმევა და არც მასზე კონტროლის განხორციელება.

„საკუთრებით მშვიდობიანი სარგებლობა“ მოიცავს საკუთრებისადმი ხელმისაწვდომობასაც.

თუ საკუთრებაზე ხელმისაწვდომობა დიდი ხნით არის აღკვეთილი, იგი შეიძლება შეფასდეს
საკუთრების დე ფაქტო ჩამორთმევადაც.

საკუთრებით მშვიდობიანი სარგებლობის უფლების დარღვევის მთელი რიგი შემთხვევები

უკავშირდებოდა სწორედ საცხოვრებლისადმი ხელმისაწვდომობის დაკარგვას, ასევე,
საცხოვრებლის დემონტაჟს და საცხოვრებლიდან გასახლებას:

ამის მაგალითია საქმე Loizidou v. Turkey . ამ საქმის ფაქტები გართულებული იყო

პოლიტიკური ფაქტორებით, რომლებიც შეეხებოდა თურქეთის მიერ ჩრდილოეთ კვიპროსის
ოკუპაციას. მომჩივანი მიუთითებდა, რომ მან დაჰკარგა ჩრდილოეთ კვიპროსში მდებარე მის
საცხოვრებელ სახლზე ხელმისაწვდომობა ამ ტერიტორიის ოკუპაციის და იმის შედეგად,
რომ თურქეთის ხელისუფლება წლების განმავლობაში უარს ეუბნებოდა მას იქ შეშვებაზე.
სასამართლომ აღნიშნა, რომ მომჩივნის საჩივარი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ
საკუთრებაზე ფიზიკური ხელმიუწვდომლობის სამდურავით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
ხელმისაწვდომობაზე უარი, რომელიც გაგრძელდა 16 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში,
ზიანი მიაყენა მომჩივანს, როგორც ქონების მესაკუთრეს.

536
1990 წლებიდან მოყოლებული, თურქეთი არაერთხელ ცნეს დამრღვევად მომჩივნების
ბინებისა და საკუთრების განადგურებისათვის.

დოღანი თურქეთის წინააღმდეგ : დადგინდა დარღვევა, რადგან მომჩივნებს არ შეეძლოთ

თავიანთ სოფელში დაბრუნება 10 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში. PKK-ს და უშიშროების
ძალებს შორის შეტაკების შედეგად 1994 წელს მათი გამოსახლების შედეგად მომჩივნები
ცხოვრობდნენ უკიდურეს სიღარიბეში და არ მიუღიათ რაიმე სახის კომპენსაცია ან
ალტერნატიული საცხოვრებელი. სასამართლომ მიუთითა, რომ სახელმწიფო ვალდებული
იყო უზრუნველეყო თავიანთ სოფელში უსაფრთხო და ღირსეული დაბრუნება.

კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ: საქმეზე დადგინდა 1-ლი მუხლის განგრძობადი

დარღვევა ბერძენი კვიპროსელი მოქალაქეების საკუთრებაზე წვდომის, კონტროლის,
ფლობის და სარგებლობის უფლებების შეზღუდვისა და კომპენსაციის გაუცემლობის გამო.

გადაწყვეტილებები საქმეებზე Chiragov and Others v. Armenia და Sargsyan v. Azerbaijan

გამოტანილი იქნა ერთსა და იმავე დღეს და ორივე მათგანი შეხებოდა სახელმწიფოს
იურისდიქციას და კონვენციის წინაშე მათ პასუხისმგებლობას მთიანი ყარაბახის და
მიმდებარე ტერიტორიებთან მიმართებაში. კერძოდ:

ჩირაგოვისა და სხვათა საქმე შეეხებოდა სომხეთის იურისდიქციას მთიანი ყარაბახის მიმართ

და მის შედეგად კონვენციის წინაშე პასუხისმგებლობას (კერძოდ, პირველი ოქმის პირველი
მუხლის -საკუთრების უფლება- საფუძველზე) აზერბაიჯანელი ქურთების უფლებების
სავარაუდო დარღვევის გამო ამ ტერიტორიებიდან მათი გამოძევების გამო. 6 მომჩივანი იყო
აზერბაიჯანელი ქურთი, რომლებსაც აღკვეთილი ჰქონდათ შესაძლებლობა, დაებრუნებინათ
თავიანთ სახლები და საკუთრება აზრბაიჯანში, ლაჩინის მხარეში, მას შემდეგ, რაც ისინი
გაექცნენ აზერბაიჯან-სომხეთის კონფლიქტს მთიან ყარაბახში 1992 წელს.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ სომხეთი ახორციელებდა ეფექტიან კონტროლს მთიან ყარაბახზე

და შვიდ მიმდებარე ოკუპირებულ ტერიტორიაზე და ამიტომ გააჩნდა იურისდიქცია
ლაჩინის მხარის ტერიტორიის მიმართ. სასამართლოს აზრით რთულად წარმოსადგენი
იყო, რომ მთიანი ყარაბახი, 150 000-ზე ნაკლები ეთნიკური სომეხი მოსახლით, სომხეთისგან
არსებითი სამხედრო მხარდაჭერის გარეშე შეძლებდა 1992 წლის დასაწყისში თავდაცვითი
ძალის შექმნას, რომელმაც შვიდმილიონიანი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ დაამყარა
კონტროლი ყოფილ „მყარ“ (მთიანი ყარაბახის ავტონომიური რეპუბლიკა) -ზე, ხოლო 1993
წლის დასასრულამდე დაიპყრო მიმდებარედ შვიდი აზერბაიჯანული რაიონი სრულად ან
ნაწილობრივ. ნებისმიერ შემთხვევაში მთიან ყარაბახში სომხეთის სამხედრო ჩართულობა
გაფორმდა 1994 წელს, “სომხეთის რესპუბლიკისა და მთიანი ყარაბახის რესპუბლიკის
მთავრობებს შორის სამხედრო თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმებით”. სასამართლოს
აზრით, „აშკარა იყო, რომ სომხეთი თავისი სამხედრო მონაწილეობით და სამხედრო
აღჭურვილობისა და ექსპერტიზის მიწოდებით მნიშვნელოვნად ჩაერთო მთიანი ყარაბახის
კონფლიქტში თავიდანვე“. სომხეთის სამხედრო მხარდაჭერა კვლავ გადამწყვეტი რჩებოდა

537
სადავო ტერიტორიებზე კონტროლის შესანარჩუნებლად. უფრო მეტიც, საქმეზე დადგენილი
ფაქტებიდან აშკარა იყო, რომ სომხეთმა „მყრ“-ს (მთიანი ყარაბახის რესპუბლიკას) არსებითი
პოლიტიკური და ფინანსური მხარდაჭერა აღმოუჩინა; უფრო მეტიც, მის მოქალაქეებს
მოეთხოვებოდათ სომხეთის პასპორტების მიღება საზღვარგარეთ გასამგზავრებლად,
რადგანაც „მყრ“-ს არ აღიარებდნენ სახელმწიფოები თუ საერთაშორისო ორგანიზაციები.
სომხეთი და „მყრ“ ერთმანეთთან არსებითად ინტეგრირებული იყო ყველა მნიშვნელოვან
საკითხში და „მყრ“ და მისი ადმინისტრაცია გადარჩა სომხეთიდან მიღებული სამხედრო,
პოლიტიკური, ფინანსური და სხვა სახის მხარდაჭერით. შესაბამისად სომხეთს ქმედითი
კონტროლი გააჩნდა მთიან ყარაბახზე და მიმდებარე ტერიტორიებზე. ზემოაღნიშნულიდა
გამომდინარე, სასამართლომ დაადგინა რომ სომხეთი პასუხისმგებელი იყო მომჩივანთა
უფლებების დარღვევაზე.

სარგისიანის საქმე შეეხებოდა აზერბაიჯანის იურისდიქციას აზერბაიჯანში, მთიანი

ყარაბახის ტერიტორიისასთან ახლოს მდებარე სოფლის მიმართ და მის პასუხისმგებლობას
კონვენციის წინაშე (კერძოდ, პირევლი ოქმის პირველი მუხლის -საკუთრების უფლება-
საფუძველზე) მომჩივნის უფლებების სავარაუდო დარღვევებისათვის სომხების მიერ მისი
გამოძევების შედეგად. მომჩივანი არის ეთნიკურად სომეხი და მას აღკვეთილი ჰქონდა
შესაძლებლობა, დაებრუნებინა თავისი სახლი და ქონება სოფელ გულისტანში 1992 წელს
იქიდან გაქცევის შემდეგ. მისი სოფელი არის არა უშუალოდ მთიანი ყარაბახის
ტერიტორიაზე, არამედ მის მიმდებარე არეალში ჩრდილოეთით და იმ მდინარის
აზერბაიჯანის საზღვართან ახლოს, რომელიც წარმოადგენს მთიანი ყარაბახის საზღვარს.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ საქმის ფაქტები ხვდებოდა აზერბაიჯანის იურისდიქციის
ფარგლებში.

სასამართლომ ორივე საქმეზე ცნო მოპასუხე სახელმწიფოს იურისდიქცია. ამის შემდეგ, მან
განიხილა მათი პასუხისმგებლობის საკითხი შესაბამისი ტერიტორიებიდან 1992 წელს
გაქცეული პირების უფლებების დარღვევის მიმართ. ორივე საქმეში სასამართლომ დაადგინა,
რომ თავიანთ ბინებსა და ქონებაზე მომჩივანთა ხელმისავდომობის დაკარგვა
გამართლებული არ იყო და წარმოადგენდა კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის
დარღვევას.

უნდა აღინიშნოს, რომ სარგისიანის საქმე იყო პირველი, სადაც სასამართლოს არსებითად
უნდა განეხილა კონვენციის საფუძველზე შემოტანილი საჩივარი ისეთი სახელმწიფოს
წინააღმდეგ, რომელის იურისდიქციაც შესაბამისი „სადავო ტერიტორიის“ მიმართ
დადგენილი იყო, მაგრამ გააჩნდა პრაქტიკული პრობლემები მისდამი ხელმისაწვდომობისა
და კონტროლის საკითხებში. სასამართლომ აღიარა ეს სირთულე. მან გაიზიარა, რომ „სადავო
ტერიტორია“ რჩებოდა სამხედრო მოქმედებების ზონად, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მისდამი
ხელმისაწვდომობა ნაკლებ სავარაუდო იყო. თუმცა, სასამართლომ მიიჩნია, რომ
აზერბაიჯანს უდა გაეტარებინა ალტერნატიული ღონისძიებები ამ ტერიტორიებიდან
იძულებით გამოქცეული პირების საკუთრების უფლების დასაცავად. ის გარემოება, რომ

538
აზერბაიჯანი მუდმივად მონაწლეობდა სომხეთთან მშვიდობიან მოლაპარაკებებში, არ
ათავისუფლებდა მას სხვა ღონისძიებების გატარების ვალდებულებისაგან, განსაკუთრებით
იმის გათვალისწინებით, რომ ეს მოლაპარაკებები დიდი ხნის განმავლობაში გძელდებოდა
უშედეგოდ.

შესაბამისად, მომჩივნების ხელმისაწვდომობის დაკარგვა თავიანთ საკუთრებაზე, რასაც თან

ახლდა პოზიტიური ღონისძიებების გაუტარებლობა მათი დარღვეული უფლების
კომპენსაციისათვის, წარმოადგენდა კონვენციის 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლის დარღვევას.

საქმე .... v. Croatia, Serbia, Macedonia შეეხებოდა საბანკო სისტემის მოუწესრიგებლობის გამო
საკუთრებით შეუფერხებელი სარგებლობის უფლების დარღვევას, კეროდ, 3
მომჩივნისათვის, რომლებიც ბოსნიისა და ჰერცეგოვინას მოქალაქეები იყვნენ,
შესაძლებლობის წართმევას, გამოეტანათ უცხოურ ვალუტით შენახული სახსრები,
რომლებიც ბანკებში შეტანილი იყო ყოფილი იუგოსლავიის სახელმწიფოს დაშლამდე.
იუგოსლავიის დაშლის შემდეგ მემკვიდრე სახელმწიფოებმა თავის თავზე აიღეს უცხოურ
ვალუტით შენახულ სახსრებზე კონტროლი და პასუხისმგებლობა სხვადასხვა დოზით,
თუმცა, მომჩივნის შენატანი რჩებოდა გაყინული და მას აღკვეთილი ჰქონდა შესაძლებლობა,
მიეღო თანხა. სასამართლომ აღნიშნა, რომ მეკვიდრე სახელმწიფოებმა ვერ შეძლეს ამ
საკითხზე შეთანხმების მიღწევა მიუხედავად მოლაპარაკებების მრავალი რაუნდისა.
სასამართლომ ცნო მომჩვნის საკუთრების უფლების დარღვევა.

სასამართლომ მიუთითა, რომ მთავრობებს უნდა გაეტარებინათ ღონისძიებები თავიანთი

საბანკო სისტემების დასაცავად; ზოგიერთი გაჭიანურება შესაძლოა საპატიოც იყო, მაგრამ
სერბიამ და სლოვენიამ ვერ შეძლეს დაემყარებინათ სამართლიანი ბალანსი საზოგადოების
საჯარო ინტერესსა და მომჩივნის საკუთრების უფლებას შორის, რომელსაც დაეკისრა
არაპროპორციულად მძიმე ტვირთი.

„საკუთრებაზე კონტროლის განხორციელება“

ამ სფეროში სახელმწიფოს უფლებამოსილება ფართოა. სახელმწიფოს უფლება აქვს

განახორციელოს კონტროლი ინდივიდების ან იურიდიული პირებისაგან გარკვეული
პოზიტიური ქმედების მოთხოვნით ანდა მათ საქმიანობაზე გარკვეული შეზღუდვების
დაწესებით. ასეთი შეზღუდვები შეიძლება იყოს შედეგი სახელმწიფოს ისეთი საქმიანობისა,
როგორიც არის დაგეგმვა და მასზე კონტროლის განხორციელება, ბრძანებები გარემოს
დაცვასთან დაკავშირებით, ქირავნობის საკითხებზე კონტროლი, იმპორტისა და ექსპორტის
კანონმდებლობა, ბძანებები კონფისკაციის შესახებ, პროფესიების ეკონომიკური რეგულაცია,
ქონების ამოღება სამართლებრივი პროცედურების გზით, მემკვიდრეობის სფეროში
კანონმდებლობა, სატრანსპორტო საშუალებების რეგისტრაცია, სავაჭრო ნიშნების დაცვა,
სანქციების რეჟიმის უზრუნველყოფა, საქმიანობის ლიცენზირება, ნადირობის რეგულაციები
და სხვა. სახელმწიფომ უნდა მიუთითოს, რა საჯარო ინტერესების დაცვას ემსახურება ასეთი

539
რეგულაციები და კონტროლი საკუთრებაზე და ამყარებდეს სამართლიან ბალანსს
ინდივიდურ და საჯარო ინტერესებს შორის.

სახელმწიფომ უნდა მიუთითოს, კერძოდ რა საჯარო ინტერესების დაცვას ემსახურებოდა

კონკრეტული ჩარევა.

საკუთრებაზე კონტროლის განხორციელების ჭრილში განიხილება სახელმწიფოს მხრიდან

უკანონო მშენებლობების კონტროლი.

გადაწყვეტილება საქმეზე Ivanova and Cherkezov, შეეხებოდა ნებართვის გარეშე აშენებული

სახლის დანგრევის თაობაზე ბრძანების დაუყოვნებლივ აღსრულებას და საკუთრებით
მშვიდობიანი სარგებლობის უფლების დაცულ ფარგლებს.

მომჩივანმა ააშენა სახლი შესაბამისი ნებართვისა და დამტკიცებული გეგმარების გარეშე.

ადგილობრივმა ხელისუფლებამ გამოსცა უკანონოდ აშენებული სახლის დანგრევის
ბრძანება. პირველმა მომჩივანმა სარჩელი შეიტანა სასამართლოში, გააპროტესტა ამ
ბრძანების კანონიერება და მიუთითა, რომ ბრძანების აღსრულება მისთვის ნიშნავდა
ერთადერთი საცხოვრებელი ბინის დაკარგვას. შიდა სასამართლოებმა საკითხი გადაწყვიტეს
მის წინააღმდეგ და მიუთითს, რომ სახლი აშენებული იყო უკანონოდ და მისი
კონსტრუქციის დაკანონება ვერ განხორციელდებოდა უკანონო მშნებლობების დაკანონების
თაობაზე ამნისტიის გარეშე, რაც კანონმდებლობით უნდა მიღებულიყო.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ ამ საქმეში დაირღვა კონვენციის მე-8 მუხლი (პირადი და

ოჯახური ცხოვრების დაცულობის უფლება) და არა პირველი ოქმის 1-ლი მუხლით დაცული
საკუთრების უფლება.

პირველი ოქმის 1-ლი მუხლით დაცული საკუთრების უფლების ჭრილში საჩივრის

განხილვისას, სასამართლოს უმთავრეს ამოცანას წარმოადგენდა იმის შეფასება, აყალიბებდა
თუ არა სახლის დანგრევის ბრძანება სამართლიან ბალანსს დაპირისპირებულ ინტერესებს
შორის. სასწორის ერთ მხარეს იდო მომჩივნის ინტერესი, შეენერაჩუნებინა საცხოვრებელი
სახლი, ხოლო მეორე მხარეს- საჯარო ინტერესი, უზრუნველყოფილიყო უკანონო
მშენებლობების აკრძალვის ეფექტიანი განხორციელება. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ
სფეროში სახელმწიფოები სარგებლობდნენ შეფასების თავისუფლების ფართო არეალით.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ პირველი მომჩივნის ინტერესი, შეენარჩუნებინა საცხოვრებელი

სახლი, ვერ გადაწონიდა საჯარო ინტერესს აღკვეთილიყო უნებართვო მშენებლობები.
ამიტომ ხელისუფლების გადაწყვეტილება სახლის დანგრევის შესახებ, გამართლებული იყო.
სასამართლომ დასძინა, რომ უნებართვო მშენებლობის დანგრევის შესახებ ბრძანების
აღსრულება ასევე ემსახურებოდა პრევენციულ მიზნებს და მიემართებოდა მომავალ
პოტენციურ სამართალდამრღვევებს, რაც წარმოადგენდა ასევე მნიშვნელოვან მიზანს
ბულგარეთში უკანონო მშენებლობის სერიოზული პრობლემის გათვალისწინებით.

540
ხშირად სადავოა, საკუთრების ჩამორთმევასთან გვაქვს საქმე თუ მის სარგებლობაზე
კონტროლის განხორციელებასთან:

ამის მაგალითია საქმე ეარ კანადა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ : ჰაშიშის აღმოჩენის
შემდეგ საბაჟო ორგანოებმა ჩამოართვეს მომჩივანს ხომალდი და მისი დაბრუნების
სანაცვლოდ მოითხოვეს 50000 ფუნტის გადახდა . ეს მიჩნეულ იქნა „საკუთრებით
სარგებლობაზე კონტროლად“, რადგან ჩამორთმევა დროებითი იყო, არ გულისხმობდა
საკუთრების გადაცემას და იყო იმ ღონისძიების ნაწილი, რაც მიმართული იყო დანაშაულის
პრევენციისაკენ;

ირლანდიური საქმე : მომჩივნის მიწის ნაკვეთზე სამშენებლო ნებართვის გაუქმება ცნობილ

იქნა საკუთრებაზე კონტროლის ღონისძიებად;

საკუთრების ჩამორთმევა

კონვენციის 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლის მე-2 პუნქტის გაგებით საკუთრების ჩამორთმევაში
იგულისხმება მესაკუთრისათვის ქონების ჩამორთმევა რაიმე მნიშვნელოვანი საჯარო
ინტერესისათვის და მისთვის შესაბამისი კომპენსაციის გადახდით. ამ სფეროში
სახელმწიფოს მინიჭებული აქვს შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლები.

„საკუთრების ჩამორთმევა“ მოიცავს საკუთრების როგორც დე ფაქტო, ისე ფორმალურ

ჩამორთმევას. მომჩივანმა უნდა დაამტკიცოს, რომ ის წარმოადგენდა ჩამორთმეული ქონების
მესაკუთრეს.

საკუთრების ჩამორთმევისას, მნიშვნელოვანია სამართლიანი ბალანსის დაცვა კერძო და

საჯარო ინტერებს შორის; უნდა შეფასდეს, ხომ არ მოუწია ინდივიდს არაპროპორციული
ტვირთის ტარება.

„საერთაშორისო სამართლის საერთო პრინციპების შესაბამისად“ - იცავს უცხოელის

საკუთრების უფლებებს თვითნებური ჩამორთმევისაგან და კომპენსაციის მიუცემლად.

„საჯარო ინტერესის“ განმარტება მოიცავს სახელმწიფოს უფლებას, განსაზღვროს

პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკა, რაშიც მას მიხედულების ფართო
თავისუფლება აქვს. სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა, რომ მან პატივი უნდა სცეს
ეროვნული კანონმდებლობის გადაწყვეტილებას „საჯარო ინტერესის განსაზღვრის შესახებ“,
გარდა იმ შემთხვევისა, თუ ის აშკარად დაუსაბუთებელია.

სასამართლომ განმარტა, რომ ეს პრინციპი მოქმედებდა ქვეყანაში ისეთი ფუნდამენტური

ცვლილებების დროსაც, როდესაც ხდებოდა ტოტალიტარული რეჟიმის შეცვლა

541
დემოკრატიულით, და ხორციელდებოდა მნიშვნელოვანი პოლიტიკური, სამართლებრივი
და ეკონომიკური რეფორმები, რაც მოითხოვდა ფართო მოქმედების ეკონომიკური და
სოციალური კანონმდებლობის ამოქმედებას. სასამართლომ ისიც აღიარა, რომ ამგვარი
გარდაქმნების პირობებში, როდესაც სახელმწიფო იღებდა სახელმწიფოს მიერ ადრე
უსამართლოდ ჩამორთმეული საკუთრების დაბრუნების შესახებ კანონს, რაც
შესაძლებლობას აძლევდა კერძო პირებს, დაებრუნებინათ თავიანთი ქონება, წარმოადგენდა
განსაკუთრებილ საზოგადოებრივ ინტერესს - აღდგენილიყო სამართლიანობა და კანონის
უზენაესობა“.

საკუთრების ჩამორთმევა „საჯარო ინტერესად“ არის მიჩნეული მაშინაც, როდესაც ის

უკავშირდება რეგიონული დაგეგმვისა და გარემოს კონსერვაციის საკითხებს. ევროპული
სასამართლო მიიჩნევს, რომ რეგიონული დაგეგმვისა და გარემოს კონსერვაციის სფეროებში
საზოგადოების საერთო ინტერესი უპირატესია და სახელმწიფო სარგებლობს
განსაკუთრებით დიდი თავისუფლებით.

საბერძნეთის ყოფილი მეფის ქონების ესპროპრიაცია 1994 წლის კანონის საფუძველზე,

მიჩნეულ იქნა მოქმედებად, რომელიც სახელმწიფოს თავისუფალი შეფასების ფარგლებში
იყო, რადგან ამ ღონისძიების არსს წარმოადგენდა ქვეყნის, როგორც რესპუბლიკის,
კონსტიტუციური სტატუსის შენარჩუნების განსაკუთრებული საჯარო ინტერესი.

კომპენსაცია ქონების ჩამორთმევისათვის

ქონების ჩამორთმევისას აუცილებელია სამართლიანი ბალანსის დაცვა კერძო და საჯარო

ინტერესებს შორის. კონვენციის სამართალი მოითხოვს გარკვეული კომპენსაციის
მინიჭებას, მაგრამ, ანაზღაურება უნდა იყოს გონივრული, თუმცა, სოციალური
სამართლიანობის მისაღწევად, ის შეიძლება იყოს საბაზრო ღირებულებაზე ნაკლებიც.

კომპენსაციის სრული გამორიცხვა - მხოლოდ საგამონაკლისო შემთხვევებშია დასაშვები;

კულტურული ღირებულების მქონე შენობების ან სხვა ქონების ჩამორთმევისას, კომპენსაცია

გონივრულად უნდა ასახავდეს ქონების კულტურულ მახასიათებელს;

საბერძნეთის ყოფილი მეფე საბერძნეთის წინააღმდეგ: საკუთრივ მისთვის ქონების

ჩამორთმევა არ იქნა მიჩნეული დარღვევად, მაგრამ 1-ლი მუხლი მაინც დაირღვა, რადგან
სახელმწიფომ ვერ წარმოადგინა დამაჯერებელი განმარტება, რატომ არ მოახდინა არავითარი
კომპენსაცია.

საქმებუდაევა რუსეთის წინააღმდეგ შეეხებოდა მეწყრის შედეგად განადგურებული ქონების

კომპენსაციას არა საბაზრო ღირებულებით. ეს არ იქნა მიჩნეული არაპროპორციულად,
შექმნილი მდგომარეობის სიმძიმიდან და კომპლექსურობიდან გამომდინარე.

542
ბურდოვი რუსეთის წინააღმდეგ : მომჩივანმა ვერ მიიღო კომპენსაცია იმის გამო, რომ არ
მოხდა შიდა სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულება. სასამართლომ აღნიშნა, რომ,
სახსრების უქონლობა ვერ გაამართლებდა უფლების ამგვარ დარღვევას.

კომპენსაციის გადახდის გაჭიანურებამ, მნიშვნელოვანი ინფლაციის პირობებში, შეიძლება

გამოიწვიოს სადავო თანხის ღირებულების შემცირება. თუმცა, ჩვეულებრივ პირობებში,
სახელმწიფო არ არის პასუხისმგებელი თავიდან აიცილოს ქონების ღირებულების შემცირება
საბაზრო ფაქტორებიდან გამომდინარე.

ჩეულებრივ, კომპენსაციის მიღების უფლება მაშინ წარმოიშობა, როდესაც პირი დაამტკიცებს,

რომ ის არის შესაბამისი ქონების მესაკუთრე. მაგრამ ზოგჯერ ეს გადამწყვეტი არ არის,
როგორც ეს დაასტურდა საქმეზე Oneryildis v. Turkey, რომელიც შეეხებოდა მუნიციპალური
შენობის დანგრევას ნაგავსაყრელზე მეთანის გაზის აფეთქების შედეგად, რამაც გამოიწვია
ადამიანთა დაღუპვა და საცხოვრებელი ბინების დანგრევა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ
დაზარალებულებს, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი არ იყვნენ ამ ბინების მესაკუთრეები,
გააჩნდათ კომპენსაციის უფლება.

სამართლებრივი რეგულირება

კანონით გათვალისწინებული ჩარევა

საკუთრებაში ჩარევა კანონით უნდა იყოს მოწესრიგებული.

საკუთების უფლების აშკარა დარღვევა დადგინდა სქმეში ფრიზენი რუსეთის წინააღმდეგ,

სადაც სახელმწიფომ ვერ დაასახელა რაიმე ნორმა, რომელსაც დაეყრდნო, როცა პირს
ჩამოართვა ავტომობილი მისი მეუღლის თაღლითობისათვის გასამართლების შემდეგ;

გარდა ამისა, კანონმდებლობა, რომელიც ითვალისწინებს საკუთრების უფლებაში ჩარევას,

უნდა იყოს ხელმისაწვდომი, კონკრეტული და განჭვრეტადი. დისკრეციის ფარგლებიც
ზუსტად უნდა იყოს განსაზღვრული;

კაპიტალ ბანკი ბულგარეთის წინააღმდეგ : ბანკს საბანკო ლიცენზია გაუუქმეს

პროცედურით, რომელიც არ იყო დაცული თვითნებობობის წინააღმდეგ გარანტიებით.
ეროვნულმა ბანკმა პროცედურა ისე დაიწყო, რომ ამ ბანკისათვის არც შეტყობინების
გაგზავნა ევალებოდა და არც მისი პროტესტის გათვალისწინება.

აპოსტოლიდი თურქეთის წინააღმდეგ: ბერძენმა მომჩივნებმა მემკვიდრეობით მიიღეს

მამიდის ბინა თურქეთში. მაგრამ თურქეთის სასამართლოებმა დაადგინეს, რომ ეს
შესაძლებელი იქნებოდა მხოლოდ იმ პირობებში, თუ თურქეთის მოქალაქეებს იგივე
უფლებები ექნებოდათ საბერძნეთში. ევროპულმა სასამართლომ კი დაადგინა, რომ

543
საბერძნეთში არ არსებობდა რაიმე შეზღუდვა, რაც თურქეთის მოქალაქეებს აუკრძალავდა
მემკვიდრეობის მიღებას საბერძნეთში და ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილებები
თვითნებურად მიიჩნია.

ჩარევის პროპორციულობა

საკუთრების უფლების შეზღუდვის დროს სამართლიანი ბალანსი ვერ ჩაითვლება დაცულად,

თუ სახელმწიფო ორგანოებმა დააგვიანეს სამართლებრივი დაცვის საშუალებების
უზრუნველყოფა, ან კომპენსაციის გადახდა, ან ჩარევა სხვა მიზეზით არის გადაჭარბებული.

ქონების ჩამორთმევისას გადახდილი კომპენსაციის ოდენობა ჩარევის პროპორციულობის

შეფასებისას მთავარი ფაქტორია.

ბანფილდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ: ყოფილი პოლიციის ოფიცრისათვის

სისხლის სამართლის პასუხიმგებლობის შედეგად პენსიის 65%-ით შემცირება არ იქნა
ცნობილი არაპროპორციულად, გამომდინარე ჩადენილი მძიმე დანაშაულიდან და დიდი
ზიანიდან, რაც მან მიაყენა პოლიციის რეპუტაციას.

აპოსტოლაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ : მომჩივანს მთლიანად ჩამოერთვა პენსია და

სოციალური უფლებები სალაროს წიგნების გაყალბებისათვის მსჯავრდების შედეგად. ასეთი
ჩარევა შეფასდა არაპროპორციულ ტვირთად, რადგან მომჩივანი ყოველგვარი საარსებო
საშუალებების გარეშე დარჩა.

კილაძეები საქართველოს წინააღმდეგ: 1997 წლის კანონი ითვალისწინებდა კომპენსაციის

მიღების უფლებას პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლისათვის. მაგრამ ეროვნულმა
სასამართლოებმა არ დააკმაყოფილეს მათი მოთხოვნები, რადგან ამ კანონში არ იყო
მითითებული, თუ როდის ამოქმედდებოდა ის, და ეს კანონი, ფაქტობრივად არც არასოდეს
ამოქმედებულა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ სახელმწიფომ ვერ წარმოადგინა თავისი
უმოქმედობის განმარტება და მომჩივნები დატოვა სამართლებრივი გაურკვევლობის
მდგომარეობაში;

ისმაილოვი რუსეთის წინააღმდეგ შეეხებოდა მომჩივნისათვის კანონიერ მფლობელობაში

მყოფი ფულადი სახსრების ჩამორთმევას მხოლოდ იმის გამო, რომ მან საბაჟო ორგანოებს არ
განუცხადა ამის შესახებ რუსეთში შესვლისას. სახსრების ჩამორთმევა მიჩნეულ იქნა
არაპროპორციულ ღონისძიებად და 1-ლი მუხლის დამრღვევ კონფისკაციად. თუმცა,
შემთხვევები,რომლებიც შეეხება აკრძალული საქონლის კონფისკაციას, ჩარევა
პროპორციულად არის მიჩნეული, ვინაიდან უტოლდება დანაშაულებრივი გზით
მოპოვებული ქონების ჩამორთმევას.

პოზიტიური ვალდებულებები

544
საქმე S.L. and J.L. v. Croatia შეეხებოდა გარემოებებს, თუ როგორ გადაეცა ორი მცირეწლოვანი
ბავშვის კუთვნილი ვილა სხვა პირებს და სახელმწიფოს ვალდებულებებს ბავშვთა
საკუთრების უფლების დაცვის სფეროში.

ბავშვების დედამ და მისმა ქმარმა (რომელიც იყო ერთ-ერთი გოგონას მამა), გადაწყვიტეს
თავიანთი ვილის გაყიდვა. ამისათვის მათ ესაჭიროებოდათ სოციალური კეთილდღეობის
ცენტრის ნებართვა. ამ პერიოდში ქმრის წინააღმდეგ მიმდინარეობდა დევნა და ის
პატიმრობაში იმყოფებოდა. მისმა ადვოკატმა გარიგება დადო მის სიდედრთან ვილის
გაცვლის შესახებ გაცილებით ნაკლები ღირებულების მქონე ქონებაში. დედასთან ინტერვიუს
შემდეგ, სოციალური კეთილდღეობის ცენტრმა მისცა გაცვლის ნებართვა. შემდგომში ქმარმა,
რომელიც მოქმედებდა, როგორც ბავშვების კანონიერი წარმომადგენელი, შეეცადა ბათილად
და არარად გამოეცხადებინა გარიგება, რომლებიც ბავშვების ინტერესებს აზარალებდა,
მაგრამ მისი მცდელობა წარუმატებლად დამთავრდა. შიდა სასამართლოებმა ისე უთხრეს
უარი მის საჩივარს, რომ არ გაითვალისწინეს მნიშვნელოვანი გარემოებები, კერძოდ ის, რომ
მესაკუთრეებს წარმოადგენდა ორივე ბავშვი, მათი კანონიერი წარმომადგენელი
პატიმრობაში იყო, ხოლო დედა კი მძიმე ფინანსური და პირადი წნეხის ქვეშ იმყოფებოდა,
ხოლო ადვოკატი კი მოქმედებდა ინტერესეთა კონფლიქტის პირობებში,
არაკეთილსინდისიერად, როდესაც გაცვლის პროცედურებში მონაწილეობდა.

კონვენციის პროცედურების დროს ორმა დამ საჩივარში მიუთითა, რომ სახელმწიფომ ვერ
დაიცვა ისინი მათი ვილის გაცილებით ღირებულების მქონე ქონებზე გაცვლისაგან.

სასამართლომ დაადგინა პირველი ოქმის პირველი მუხლის დარღვევა. ეს საქმე საინტერესოა

პოზიტიური ვალდებულებების თვალსაზრისით, რომელიც ეკისრება სახელმწიფოს ბავშვთა
ფინანსური ინტერესების დაცვის სფეროში. სასამართლომ პირველ რიგში ყურადღება
გაამახვილა ბავშვთა საუკეთესო ინტერესების დაცვის ყველაფრის გადამწონ მნიშვნელობაზე
გადაწყვეტილებებში, რომლებიც ზიანს აყენებდა ამ ინტერესებს. სასამართლომ დაასკვნა,
რომ, როგორც სოციალური კეთილდღეობის ცენტრს, ისე სასამართლოებს, ეკისრებოდათ
ძლიერი ვალდებულება, ჯეროვანი დაცვა მიენიჭებინათ ბავშვების ქონებრივი
ინტერესებისათვის, მათ შორის მესამე პირთა მხრიდან უპატიოსნო ქმედებების დროს.

პროცედურული მოთხოვნები

1-ლი მუხლის მე-2 პუნქტი გულისხმობს პროცედურულ მოთხოვნას, რომ მომჩივანს უნდა
გააჩნდეს შესაძლებლობა წარადგინოს თავისი საქმე პასუხისმგებელი ორგანოების წინაშე
მისი უფლებების შემლახავი ღონისძიების ეფექტიანი გასაჩივრებისათვის.

545
 1-ლი ოქმის მე-2 მუხლი

განათლების უფლება

კონვენციის პირველი ოქმის მე-2 მუხლი იცავს ორ ძირიტად უფლებას:

- განათლების უფლებას;
- მშობლების უფლებას, რომ მათმა შვილებმა მიიღონ მათი რელიგიური დ
აფილოსოფიური მრწამსისი შესაფერისი განათლება.

თითოეული მათგანი მოიცავს არაერთ უფლებასა და თავისუფლებას ბავშვებისა და მათი

მშობლებისათვის.

1. განათლების უფლება

ფარგლები

განათლების უფლება, თავის მხრივ, უზრუნველყოფს:

 არსებულ საგანმანათლებლო ინსტიტუტებზე წვდომის უფლებას;

 დასრულებული სწავლების ოფიციალური აღიარების მიღების უფლებას;

მუხლის მოქმედება ვრცელდება ყველა დონის განათლებაზე, რაც მოცემულ სახელმწიფოშია

დაშვებული. სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს საყოველთაო, დაწყებითი და
საშუალო განათლება, თუმცა, ის დასაშვებად მიიჩნევს შეზღუდვებს უმაღლესი განათლების
ხელმისაწვდომობაზე. ასე რომ არ იქნება კორექტული, თუ ვიტყვით, რომ კონვენციით
დაცულია უმაღლესი განათლების უფლება.

კონვენციით დაცული განათლების უფლება ვრცელდება კერძო სკოლებსა და

უნივერსიტეტებზე. მთ შორის, მოიცავს კერძო სკოლების დაფუძნების უფლებას. თუმცა,
სახელმწიფო არ არის ვალდებული, მთლიანად ან ნაწილობრივ დააფინანსოს კერძო
სკოლები. ამასთან, როდესაც სახელმწიფო ფინანსურ დახმარებას უწევს კერძო სკოლებს, ის
ვალდებულია არ დაუშვას რაიმე დისკრიმინაცია.

546
კონვენცია არ ითვალისწინებს განთლების ისეთ უფლებას, რომელიც მოითხოვდა
სახელმწიფოსაგან თავისი ხარჯით დაეფუძნებინა რაიმე კონკრეტული ტიპის
საგანმანათლებლო დაწესებულება ან მოეხდინა მისი სუბსიდირება. მაგრამ არსებობს
პოზიტიური ვალდებულება გაითვალისწინოს სპეციალური საგანმანათლებლო
საჭიროებები. კერძოდ, სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს სპეციალური
საჭიროებების (შეზღუდული შესაძლებლობების) მქონე ბავშვების განთლება, მაგრამ აქვს
დიდი დისკრეცია ამ სფეროში რესურსების გამოყენებისას.

არ არსებობს მოთხოვნა, რომ განათლება ხელმისაწვდომი უნდა იყოს სახელმწიფო ენის

გარდა რომელიმე სხვა ენაზე;

მე-2 მუხლი ასევე არ ავალდებულებს სახელმწიფოს საკუთარი ხარჯით დააფუძნოს

სკოლები, რომლებიც ფუნქციონირებენ უმცირესობის ენებზე. მაგრამ თუ სახელმწიფო
აიღებს თავის თავზე ამგვარ ვალდებულებას, მაგრამ არ შეასრულებს, ამან შეიძლება
გამოიწვიოს კონვენციის დარღვევა. ამის მაგალითია საქმე კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ :
ჩკთრ-ს ხელისუფლების ორგანოებმა აიღეს ვალდებულება ბერძნულენოვანი დაწყებითი
განათლების უზრუნველყოფაზე, მაგრამ პრაქტიკაში ეს არ განახორციელეს. ამ პოზიტიური
ვალდებულების შეუსრულებლობა შეფასდა კონვენციის დარღვევად.

პირველი ოქმის მე-2 მუხლი იცავს მხოლოდ განათლებისადმი ხელმისაწდომობას, მაგრამ

იგი არ უზრუნველყოფს განათლების ხარისხს.

ცნებების შინაარსი

სასამართლომ ერთმანეთისაგან გამიჯნა ბავშვთა „განათლება“ და „სწავლება“:

„ბავშვთა განათლება“ , ხსენებული მუხლის გაგებით, გულისხმობს მთელ პროცესს, რა

დროსაც ამა თუ იმ საზოგადოებაში ხდება უფროსი ადამიანების მიერ რწმენის,
შეხედულებების, კულტურისა და ღირებულებების გადაცემა ახალგაზრდა თაობისათვის,
მაშინ როდესაც „ სწავლება“ გულისხმობს მათთვის ცოდნის გადაცემას და მათ
ინტელექტუალურ განვითარებას.

„უარი განათლების უფლებაზე“ : მიუხედავად იმისა, რომ პირველი ოქმის მე-2 მუხლი
ნეგატიური ფორმით არის ჩამოყალიბებული, ეს არ არის აბსოლუტური უფლება.
განათლების უფლება ექვემდებარება რეგულირებას. სახელმწიფოს აქვს უფლება,
დაარეგულიროს განათლების სფერო საზოგადოების საჭიროებების, დროის, ადგილისა და
არსებული რესურსების გათვალისწინებით. მაგრამ შეზღუდვამ არ უნდა დააზიანოს
განათლების უფლების მთავარი არსი.

547
განათლებისადმი ხელმისაწვდომობა

კონვენციის პირველი ოქმის მე-2 მუხლით დაცული განათლები უფლება, პირველ რიგში,
გულისხმობს განათლებისადმი ხელმისაწვდომობას. ამ სფეროში სახელმწიფოებს ეკისრებათ
ძლიერი პოზიტიური ვალდებულება, ყველასათვის თანაბრად უზრუნველყონ
განათლებისადმი ხელმისაწვდომობა. ამასთან, ეს უკანასკნელი გულისხმობს „არსებული
დაწესებულებებისადმი ხელმისაწვდომობას“ .

სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ „არსებული დაწესებულებებისადმი

ხელმისაწვდომობა“ : გულისხმობს ხელმისაწვდომობას იმ სასწავლო დაწესებულებებისადმი,
რაც უკვე არსებობს. სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, დაარეგულიროს
კერძო ინსტიტუციებში არსებული პოლიტიკა და პრაქტიკა, რათა თავიდან აიცილოს ამა თუ
იმ საგანმანათლებლო დაწესებულებაში ბავშვის თვითნებური დაშვება ან იქიდან
გამორიცხვა. მაგალითად, სასამართლომ მიიჩნია, რომ სკოლის უფლება, გაერიცხა
უდისციპლინო მოსწავლე სკოლიდან, არ ეწინააღმდეგებოდა კონვენციას.

ასევე, სახელმწიფო სკოლაში ჩარიცხვისას, სკოლის არჩევის უფლება, ჩვეულებრივ,

სახელმწიფოს ეკუთვნის და არა ბავშვს ან მის მშობელს.

საქმეში ... V. Bulgaria.. სასამართლომ დაადგინა, რომ პირველი ოქმის მე-2 მუხლი არ
აკისრებდა სახელმწიფოებს ზოგად პოზიტიურ ვალდებულებას, პატიმრებისათვის
უზრუნველეყო განათლების მიღებისათვის აუცილებელი საშუალებები ციხეში. მაგრამ თუკი
ასეთი საშუალებებით საპატიმრო დაწესებულება აღჭურვილი იყო, მაშინ პატიმრებისათვის
ნება უნდა მიეცათ დასწრებოდნენ შესაბამის გაკვეთილებს.

საქმე Memlika v. Greece შეეხებოდა ბავშვების სკოლიდან გამორიცხვას მშობლების

გადამდები დაავადების გამო. მომჩივნებს ყავდათ ორი შვილი, 7 და 11 წლის ასაკისა,
რომლებიც სწავლობდნენ დაწყებით სკოლაში. მას შემდეგ, რაც მშობლებს დაუდგინდათ
გადამდები დაავადება, ბავშვები გარიცხეს სკოლიდან ჯანმრთელობის დაცვის რეგიონული
სამსახურის გადაწყვეტილებით. რამდენიმე კვირის შემდეგ დადგინდა, რომ
მშობლებისათვის დასმული საწყისი დიაგნოზი მცდარი იყო. მშობლებმა მოითხოვენს
ბავშვების სკოლაში დაბრუნება., მაგრამ ჯანმრთელობის დაცვის რეგიონულმა სამსახურმა
უპასუხა, რომ ეს ვერ მოხდებოდა მანამ, სანამ არ მიიღებდა კანონის საფუძველზე შექმნილი
სპეციალური კოლეგიის ავტორიზაციას. კოლეგია შეიკრიბა მხოლოდ სასწავლო წლის
დაწყებიდან ორი თვის შემდეგ და ოჯახის წევრების ჯანმრთელობის მდგომარეობის
შემოწმების შედეგად დაადგინა, რომ მათ არ გააჩნდათ დაავადება. ბავშვების დედამ
მომდევნო დღეს ისინი წაიყვანა სკოლაში, მაგრამ მასწავლებელმა უარი განაცხადა მათ
სკოლაში შეშვებაზე, სანამ კოლეგიის გადაწყვეტილების ასლს არ მიიღებდა.

ეს საქმე იმით არის საინტერესო, რომ იგი შეეხებოდა მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის
მიზნებით ბავშვების სკოლიდან გარიცხვას. სასამართლოს პირდაპირ არ უთქვამს, რომ

548
საკუთრივ სკოლიდან გარიცხვა სხვა ბავშვებისა და სკოლის პერსონალის ჯანმრთელობის
დაცვის მიზნით, თავისთავად არღვევდა კონვენციას. მან იმაზე გააკეთა აქცენტი, რომ
გაუმართლებლად გაჭიანურდა ბავშვების სკოლაში დაბრუნება და რომ მათ სასწავლო წლის
დაწყებიდან 3 თვის განმავლობაში ვერ მოახერხეს სწავლის პროცესში ჩართვა. სასამართლოს
აზრით, ეროვნულმა ხელისუფლებამ გამოავლინა აშკარა უყურადღებობა და გულგრილობა
და ვერ გამოიჩინა საკმარისი მზრუნველობა ბავშვების ინტერესების დასაცავად. შესაბამისად,
მან ცნო განათლების უფლების დარღვევა, კერძოდ, საკოლისადმი ხელმისაწვდომობის
ასპექტში.

ერთ-ერთი თურქული საქმე შეეხებოდა ქურთი სტუდენტებისათვის სწავლების შეჩერებას

იმის გამო, რომ მათ მოითხოვეს უფლება, ჰქონოდათ ქურთულ ენაზე სწავლის არჩევის
უფლება. სწავლის შეჩერება შეფასდა არაპროპორციული ჩარევად;

ლეილა შაჰინი თურქეთის წინააღმდეგ; სასამართლომ დაადგინა, რომ ისლამური

თავსაბურავის ტარების აკრძალვა სახელმწიფო უნივერსიტეტში და ამის გამო ლექციებზე
და გამოცდებზე სტუდენტს დაუშვებლობა არ არღვევდა განათლებისადმი
ხელმისაწვდომობის უფლებას; ჩარევის გამართლება დაემყარა სეკულარიზმის პრინციპს. (ეს
საქმე დაწვრილებით არის განხილული კონვენციის მე-9 მუხლის მიმოხილვის ნაწილში,
რამდენადაც იგი ასევე შეეხებოდა რელიგიის უფლების სავარაუდო დარღვევას, რისი
არსებობაც ასევე აუარჰყო სასამართლომ).

2. მშობლების რელიგიური და ფილოსოფიური მრწამსის

შესაფერისი განთლება

სახელმწიფოს მოეთხოვება პატივი სცეს მშობელთა რელიგიურ და ფილოსოფიურ მრწამსს

მათი შვილების განათლების საკითხში. ამის მიზანია - განათლებაში პლურალიზმის
შესაძლებლობის უზრუნველყოფა; სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს მშობელთა
შეხედულებებისადმი პატივისცემა სახელმწიფო საკოლებში, სახელმწიფო საგანმანათლებლო
პროგრამის ფარგლებში და იმაშიც უნდა დარწმუნდეს, რომ ამ მოთხოვნებს კერძო სკოლებიც
ასრულებენ.

მთავარი, პრინციპული იდეა ამისა გახლავთ ბავშვების დაცვა სახელმწიფოს ან

მასწავლებელთა მხრიდან ინდოქტრინაციისაგან. სასწავლო პროგრამით გათვალისწინებული
ინფორმაცია და ცოდნა მიწოდებული უნდა იყოს ობიექტური, კრიტიკული და
პლურალისტური ფორმით და ინდოქტრინაციის გარეშე.

მრწამსი მოიცავს აგრეთვე სკოლაში დისციპლინის უზრუნველყოფის მეთოდებსაც.

549
ზემოაღნიშნული არ უნდა იქნეს ისე გაგებული, თითქოს კონვენციის ეს მუხლი მშობლებს
უქმნიდეს აბსოლუტურ გარანტიას იმისა, რომ მათმა შვილებმა მიიღონ მათი მრწამსის
შესაფარისი განათლება. მშობლები ვერ მოითოვენ, რომ სახელმწიფომ უზრუნველყოს
ალტერნატიული კურსი იმ კურსის ნაცვლად, რომელიც მათ მრწამსს არ შეესაბამება. ასე, რომ
„მრწამსის პატივისცემის“ შინაარსი შედარებით შეზღუდულია. მხოლოდ სახელმწიფოს აქვს
უფლება განსაზღვროს და შესაბამისად დააფინანსოს საგანმანათლებლო პროგრამები.

გარდა ამისა, „მრწამსი“, რომელიც კონვენციის ამ მუხლშია ნაგულისხმები, და რომელთა

პატივისცემაც ევალება სახელმწიფოს, შემოიფარგლება მხოლოდ რელიგიური და
ფილოსოფიური მრწამსით. უფრო მეტიც: არც იმის თქმა შეიძლება, რომ სახელმწიფოს
ეკისრება ნებისმიერი ფილოსოფიური ან რელიგიური შეხედულებების პატივისცემა
განათლების უფლებასთან მიმართებაში:

ჯერ ერთი, საკუთრივ „მრწამსში“ იგულისხმება არა ფილოსოფიური ან რელიგიური

ხასიათის ნებისმიერი შეხედულებები, არამედ მხოლოთ ისეთები, რომლებიც
ნაგულისხმებია კონვენციისმე-9 და მე-10 მუხლებში. კერძოდ: ეს შეხედულებები უნდა
აღწევდეს დამაჯერებლობის, სერიოზულობის, ერთიანობის, სიმწყობრის და მნიშვნელობის
აუცილებელ ხარისხს ( “a certain level of cogency, seriousness, cohesion and importance”).

თუმცა, არც ეს კრიტერიუმებია საკმარისი იმისათვის, რომ სახეზე გვქონდეს „მრწამსი“

კონვენციის გაგებით. სასამართლომ განმარტა, რო ეს მრწამსი „უნდა იმსახურებდეს
პატივისცემას დემოკრატიულ საზოგადოებაში და არ უნდა იყოს ადამიანის უფლებებთან
შეუთავსებელი“. ამ მიზეზთა გამო, „მრწამსად“ ვერ ჩაითვლება ნაცისტური, რასისტული,
კომუნისტური, ფაშისტური თუ ნებისმიერი სხვა ისეთი შეხედულებები, რომლებიც
შეუთავსებელია დემოკრატიულ ღირებულებებთან.

დამატებით, „მრწამსი“ არ უნდა ხელყოფდეს განათლების მიღებაზე ბავშვის ძირითად

უფლებას.

მტიცების ტვირთი მშობლების მხარეზეა. მათ უნდა დაამტკიცონ, რომ მათი შეხედულებები
რელიგიური ან ფილოსოფიური შინაარსისაა და არ ეწინააღმდეგება დემოკრატიასა და
განათლების უფლებას.

სხეულებრივი სასჯელები და სხვა დისციპლინური საშუალებები

სკოლებში სხეულებრივი დასჯის საწინააღმდეგო მოსაზრებები მიჩნეულ იქნა „მრწამსად“ ამ

მუხლის გაგებით: საქმე Campbell and Cosans v. The United Kingdom შეეხებოდა მშობლებს,
რომლებიც ჩიოდნენ სახელმწიფო სკოლებში სხეულებრივი დასჯის სისტემის გამო.
სხეულებრივი სასჯელები გამოიყენებოდა, როგორც დისციპლინური საშუალება.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ მშობელთა შეხედულებები იყო ფილოსოფიური ხასითისა და

550
გააჩნდათ დამაჯერებლობის, სერიოზულობის, ერთიანობის, სიმწყობრის და მნიშვნელობის
აუცილებელი ხარისხი. გარდა ამისა, სხეულებრივი სასჯელები თავისთავად წარმოადგენდა
„დამამცირებელ მოპყრობას“ და არღვევდა კონვენციის მე-3 მუხლს. დადგინდა დარღვევა.

თუმცა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ისეთი ვალდებულებები, როგორიც არის სასკოლო

უნიფორმის ტარება, ან სკოლაში მისვლისა და მისი დატოვების დროის ფიქსირების
ვალდებულებები, როგორც სასკოლო დისციპლინის უზრუნველყოფის საშუალებები ასევე
მიჩნეულ იქნას მშობლების ფილოსოფიური მრწამსის უპატივცემულობად.

რელიგიის სწავლება და რელიგიური სიმბოლიკა

საქმეთა ერთი ნაწილი შეეხებოდა სკოლებში რელიგიის შესახებ სავალდებულო

გაკვეთილებს. კონვენციის ეს მუხლი არ გულისხმობს მშობლის უფლებას, გააპროტესტოს
სკოლებში რელიგიური ინფორმაციისა და ცოდნის გადაცემა. რისი უფლებაც მათ
ნამდვილად აქვთ, ეს არის უფლება მოითხოვონ, რომ რელიგიური ინფორმაცია და ცოდნა
ბავშვებს მიეწოდოთ ობიექტური, კრიტიკული და პლურალისტური ფორმით.

ფოლგერო ნორვეგიის წინააღმდეგ : მომჩინები იყვნენ ჰუმანისტი მშობლები და მათ

გააპროტესტეს დაწყებით სახელმწიფო სკოლებში სავალდებულო საგნის - ქრისტიანობა,
რელიგია და ფილოსოფია - სწავლება. სასწავლო დისციპლინა, დიდი ხარისხით
ფოკუსირებული იყო ქრისტიანულ რელიგიასთან დაკავშირებული ცოდნის გადაცემაზე და
მხოლოდ მცირედით ეხებოდა სხვა რელიგიებს. მათ მოითხოვეს თავიანთი შვილების
გათავისუფლება ამ გაკვეთილებიდან. მაგრამ, სახელმწიფო ორგანოებმა უარი განუცხადეს
ჰუმანისტ მშობლებს მათი შვილების ქრისტიანობის, რელიგიისა და ფილოსოფიის
სწავლებისაგან სრულ გათავისუფლებაზე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ასეთი საგნის
სწავლება არ იყო პრინციპულად შეუთავსებელი კონვენციასთან, მაგრამ დაადგინა, რომ
სახელმწიფოს გააჩნდა პოზიტიური ვალდებულება, ნება დაერთო ბავშვებისათვის, არ
დასწრებოდნენ მათთვის მიუღებელ გაკვეთილებს. დადგინდა დარღვევა.

ლაუტსი იტალიის წინააღმდეგ : დიდმა პალატამ არ დადგინდა დარღვევა სახელმწიფო

სკოლების საკლასო ოთახებში ჯვრის დემონსტრირების გამო, ვინაიდან სკოლაში სხვა
რელიგიების სიმბოლიკაც იყო გამოფენილი. კერძოდ კი ბუდის ქანადაკება.

სქესობრივი აღზრდა

სასამართლოს მოუწია შეეფასებინა კონვენციასთან დანიური კანონმდებლობის

შესაბამისობა რომელიც კურიკულუმის განუყოფელ ნაწილად ითვალისწინებდა სქესობრივი
აღზრდის გაკვეთილებს 9-დან 12 წლამდე ასაკის ბავშვებისათვის. ქრისტიანმა მშობლებმა

551
გააპროტესტეს ეს საგანი და მოითხოვეს ამ გაკვეთილებიდან მათი შვილების
გათავისუფლება. მაგრამ ეს მოთხოვნა არ დააკმაყოფილეს. ევროპული სასამართლოს
პროცედურების დროს, მშობლებმა განაცხადეს, რომ ეს უარი ეწინააღმდეგებოდა კონვენციას
და მათი უფლებები დარღვეული იყო. მაგრამ სასამართლომ არ ცნო ამ საქმეში კონვენციის
დარღვევა. მან მიიჩნია, რომ ამ საგნის სწავლება არ წარმოადგენდა მცდელობას, რომ
მოეხდინათ სექსუალური საქმიანობის მიმართ რაიმე კონკრეტული მორალური
დამოკიდებულების ინდოქტრინაცია.

3. უმცირესობის განათლების უფლება და დისკრიმინაცია

სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ დემოკრატია სრულიადაც არ გულისხმობდა იმას,

რომ უმრავლესობა მუდამ დომინანურ მდგომარეობაში ყოფილიყო. აუცილებელი იყო ისეთი
ბალანსის მიღწევა, რომელიც უზრუნველყოფდა უმცირესობის მიმართ სამართლიან და
სათანადო მოპყრობას და დომინანტური პოზიციების ბოროტად გამოყენების თავიდან
აცილებას.

Belgian Lingiustic : ბელგიაში, ორენოვან რეგიონებში, დანიურად მოლაპარაკე ბავშვებს

შესაძლებლობა ჰქონდათ განათლება მიეღოთ დანიურ ენაზე ფუნქციონირებად სკოლებში,
მაშინ როდესაც ფრანგულად მოლაპარაკე ბავშვებს ასეთივე ორენოვან რეგიონებში არ
გააჩნდათ შესაძლებლობა ესწავლათ ფრაგულენოვან სკოლებში და ვალდებულნი იყვნენ
ევლოთ დანიურ სკოლებში. სასამართლო ცნო პირველი ოქმის მეორე მუხლის დარღვევა,
მაგრამ არა დისკრიმინაცია. მან გაიზიარა მთავრობის არგუმენტი, რომ მათი
საგანმანათლებლო პოლიტიკა მიზნად ისახავდა უზრუნველეყო ერთენოვანი რეგიონები
ქვეყნის ძირითად ნაწილში. ამ გადაწყვეტილებას ბევრი კრიტიკა მოჰყვა, რამდენადაც მან
აჩვენა ერთგვარი ტოლერანტულობა ასიმილაციური პოლიტიკისადმი.

დ.ჰ. და სხვები ჩეხეთის წინააღმდეგ : ბოშა ბავშვებს ჩვეულებრივ, ამწესებდნენ სპეციალური

სკოლებში, სადაც სწავლა მიმდინარეობდა ინტელექტუალურად ჩამორჩენილი
ბავშვებისათვის განკუთვნილი კურიკულით. დადგინდა ბოშა ბავშვების განათლების
უფლების დარღვევა დისკრიმინაციასთან ერთად ( მე-14 მუხლი).

განათლების უფლებასთან მიმართებაში შეზღუდული შესაძლებლობის გამო დისკრიმინციას

შეეხებოდა აგრეთვე ზემოთ განხილული Çam
საქმე v. Turkey, სადაც
მხედველობადაქვეითებულ ბავშვს უარი უთხრეს თურქეთის აკადემიის მუსიკალურ
სკოლაში ჩარიცხვაზე. კონვენციის დარღვევის აღიარება დაეფუძნა სახელმწიფოს მხრიდან
პოზიტიური ვალდებულების შეუსრულებლობა, რომ მან არაფერი მოიმოქმედა
მხედველობის პრობლემის ქონე ბავშვის დასახმარებლად აკადემიაში სწავლების
პროცესისადმი მისი შეზღუდული შესაძლებლობის ადაპტირებისათვის.

552
გაერთიანებულ სამეფოში, ბოლო პერიოდამდე, გრანტებზე დამოკიდებული სკოლების
დახმარების უფლებამოსილება ხორციელდებოდა მხოლოდ ქრისტიანული და ებრაული
სკოლების მიმართ, მაშინ როდესაც მუსლიმურ სკოლებს სახელმწიფო უარს ეუბნებოდა
ასეთივე დახმარების გაწევაზე. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთ განსხავავებულ მოპყრობას
არ გააჩნდა ობიექტური და გონივრული გამართლება და ცნო კონვენციის მე-14 მუხლის
დარღვევა. უფრო მეტიც, მან აღნიშნა, რომ რომ ასეთი რამ შეუთავსებელი იყო
გაერთიანებული სამეფოს იმ დათქმასთანაც კი, რომელიც მან გააკეთა პირველი ოქმის მე-2
მუხლზე განათლების უფლებასთან მიმართებაში.

გაერთიანებული სამეფოს დათქმა განათლების უფლებასთან მიმართებაში

საინტერესო და საგულიხმო დათქმა გააკეთა გაერთიანებულმა სამეფომ პირველი ოქმის მე-2

მუხლთან მიმართებაში:

„მრწამსის შესაბამის განათლებასთან დაკავშირებულ დებულებაში ასახული პრინციპი

მიღებულია იმ ფარგლებში, რამდენადაც ეს შესაბამისი იქნება ეფექტიან ინსტრუქტაჟთან და
სწავლებასთან და თავიდან იქნება აცილებული არაგონივრული საბიუჯეტო ხარჯები“.

ამ დათქმით სახელმწიფომ დაადგინა ორი დამატებითი პირობა, რა დროსაც იგი აიღებდა

პასუხისმგებლობას მრწამსის შესაბამისი სკოლების ფინანსური უზრუნველყოფის შესახებ: ეს
არ უნდა ყოფილიყო არაგონივრული საბიუჯეტო ხარჯი (1) და ამასთან, ამგვარ სკოლებში არ
უნდა ყოფილიყო შემცირებული ბავშვების სწავლებისა და ინსტრუქტაჟის ხარისხი (2).

553
 ოქმი 1. მუხლი 3.

თავისუფალი არჩევნების უფლება

კონვენციის 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის მიხედვით, ხელშემკვრელი სახელმწიფოები იღებენ

პასუხისმგებლობას გონივრული ინტერვალით ჩაატარონ თავისუფალი არჩევნები ხმის
ფარული მიცემის გზით პირობებში, რომელიც უზრუნველყოფს ხალხის მიერ თავისი აზრის
თავისუფლად გამოხატვას საკანონმდებლო ხელისუფლების არჩევისას.

დასაწყისშივე უნდა აღინიშნოს, რომ კონვენციის შემუშავებისას არსებობდა გარკვეული

უთანხმოება ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს შორის იმის თაობაზე, რამდენად მართებული
იყო ჩამოყალიბებულიყო ადამიანის უფლება თავისუფალი არჩევნების შესახებ. ზოგიერთი
სახელმწიფო მიიჩნევდა, რომ ის ადამიანის უფლებათა ტრადიციული სფეროს ფარგლებს
გარეთ იმყოფებოდა.

თუმცა, საბოლოო ჯამში საკითხი ამ უფლების სასარგებლოდ გადაწყდა დემოკრატიის

ფუნქციონირებაში მისი დიდი მნიშვნელობის გამო. დემოკრატია კი, როგორც ეს
საყოველთაოდ არის აღიარებული, წარმოადგენს ევროპული საჯარო წესრიგის
ფუნდამენტურ ელემენტს, და იგი არის ერთადერთი პოლიტიკური მოდელი, რომელიც
კონვენციაში არის ნაგულისხმები.

1-ლი ოქმის მე-3 მუხლით დაცულია 2 უფლება :

-არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება (აქტიური საარჩევნო უფლება)

- არჩევნებში კანდიდატად მონაწილეობის უფლება (პასიური საარჩევნო უფლება).

მართალია მე-3 მუხლში არ არის მითითებული თავისუფალი არჩევნების უფლების

შეზღუდვის რაიმე საფუძველი, მაგრამ ის არ არის აბსოლუტური უფლება.

მუხლის ძირითადი ფოკუსი, ტექსტის მიხედვით, უკავშირდება ეროვნული საკანონმდებლო

ორგანოს არჩევნებს, მაგრამ საქმეში მეთიუსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ,
სასამართლომ ფართოდ განმარტა ეს მუხლი და დაადგინა, რომ მუხლის მოქმედება
ვრცელდებოდა ევროპის პარლამენტის არჩევნებზეც (მიუხედავად იმისა, რომ 1950 წელს

554
ევროპული პარლამენტი არ არსებობდა და ამიტომ ვერც იქნებოდა თავიდანვე ნაგულისხმევი
კონვენციაში).

ა) ხმის მიცემის უფლება

ხმის მიცემის უფლება გულისხმობს ხმის მიცემას საყოველთაო, თავისუფალ, ფარულ და

პირდაპირ არჩევნებში, რომელიც ტარდება რეგულარული ინტერვალებით.

ცნება „თავისუფალი“ - მოიცავს ორ ელემენტს - ადამიანის თავისუფლებას, ჩამოაყალიბოს

თავისი აზრი კანდიდატის შესახებ და თავისუფლებას, გამოხატოს ეს აზრი საკუთრივ
მისთვის ხმის მიცემით არჩევნებში.

საერთო მოსახლეობიდან ადამიანთა გარკვეული ჯგუფის ან კატეგორიის გამორიცხვა ხმის

მიცემის უფლებისაგან, ძირს უთხრის თავისუფალი არჩევნების უფლებას.

თუმცა, დასაშვებად არის მიჩნეული შეზღუდვების დაწესება ისეთი ინდივიდებისათვის,

რომლებმაც ბოროტად გამოიყენეს საჯარო თანამდებობა ან ვისმა ქმედებამაც ზიანი მიაყენა
სამართლის უზენაესობასა და დემოკრატიულ ღირებულებებს.

ყველაზე უფრო ხშირად არჩევნებში ხმის მიცემის უფლების ჩამორთმევა უკავშირდება

პატიმრებს.

საქმე Hirst v. The United Kingdom 618

შეეხებოდა ხმის მიცემის უფლების ჩამორთმევას
პატიმრებისათვის ( the disenfranchisement of prisoners). დიდმა პალატამ მიუთითა, რომ „ხმის
მიცემის უფლება არ წარმოადგენდა პრივილეგიას“ და რომ „დემოკრატიულ სახელმწიფოში
პრეზუმფცია ჩართულობის სასარგებლოდ უნდა ყოფილიყო“. 48,000 პატიმარს, მომჩივნის
მსგავსად, ჩამორთმეული ჰქონდათ არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება კანონმდებლობის
საფუძველზე, რომელიც ითვალისწინებდა ხმის მიცემის უფლების ავტომატურად
ჩამორთმევას ყველა მსჯავრდებულისათვის, რომლებსაც პატიმრობა ჰქონდა მისჯილი.
დიდმა პალატამ დაადგინა დარღვევა. სასამართლოს განჩინების ძირითადი არგუმენტი ის
იყო, რომ ხმის მიცემის უფლების ჩამორთმევა „წარმოადგენდა მკაცრ ღონისძიებას“
არაპროპორციულს, და არ არსებობდა პირდაპირი კავშირი ინდივიდუალური საქმის
ფაქტებსა და ხმის მიცემის უფლების ჩამორთმევას შორის... მიუხედავად ამ სფეროში
ეროვნული შეფასების თავისუფლების დიდი ფარგლებისა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ამ
გადაწყვეტილება კრიტიკა მოჰყვა. სტრასბურგის სასამართლოს მაშინდელი პრეზიდენტი
ლუციუს ვილდჰაბერი, მომავალი პრეზიდენტი ჯან პოლ კოსტა და სხვა მოსამართლეები
განსხვავებულ აზრზე დარჩნენ. მათ მიუთითეს, რომ სტრასბურგის სასამართლომ თავის
თავზე აიღო ეროვნული კანონმდებლის ფუნქციები. ხაზგასმა გაკეთდა იმაზე, რომ
პატიმრებისათვის ხმის მიცემის უფლების ჩამორთმევას გააჩნდა კონსტიტუციური
618
2005 წლის 6 ოქტომბრის განჩინება

555
საფუძველი. ამგვარ ვითარებაში მეტი ანგარიში უნდა გაეწიათ ეროვნული შეფასების
თავისუფლებისათვის.

საქმე Riza and Others v. Bulgaria შეეხებოდა არჩევნების შედეგების ბათილად ცნობას და იმ
გარემოების უგულვებელყოფას, რომ გადაწყვეტილების მიღება ახალი არჩევნების დანიშვნის
თაობაზე, შეუძლებელი იყო, რაც არღვევდა ამომრჩეველთა აქტიურ საარჩევნო უფლებას.

პირველი მომჩივანი იყო პოლიტიკური პარტიის წევრი და კანდიდატი 2009 წლის

საპარლამენტო არჩევნებში. მეორე მომჩივანი იყო საკუთრივ პოლიტიკური პარტია,
რომელსაც ეკუთვნოდა პირველი მომჩივანი. დანარჩენი მომჩევნები იყვნენ ის 101 პირი,
რომლებმაც ხმა მისცეს არჩევნებში.

ყველა მომჩივანმა გააპროტესტა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ ბათილად გამოაცხდა

არჩევნების შედეგები თურქეთში არსებული 123 საარჩევნო უბნიდან 23 მათგანში
(თურქეთში მცხოვრებ ბულგარეთის მოქალაქეებს უფლება აქვთ ხმა მისცენ ბულგარეთის
არჩევნებში და გამოიყენონ საარჩევნო უბნები, რომლების შექმნილია თურქეთში).
მომჩივნების აზრით, ამით დაირღვა კონვენციის 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლით დაცული
გარანტიები როგორც პასიურ (პირველი ორ მომჩივნი), ისე აქტიურ (მომჩივანი
ამომრჩეველები ) საარჩევნო უფლებასთან მიმართებაში.

სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენცია დაირღვა. მან აღნიშნა, რომ საკონსტიტუციო

სასამართლოს გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა პოლიტიკური პარტიის პროტესტის
საპასუხოდ თურქეთში არსებულ 123 საარჩევნო უბანში ჩატარებული არჩევნების
პროცედურული დარღვევების თაობაზე. პროცედურული უწესრიგობა, უმეტეს შემთხვევაში
ტექნიკური ან ფორმალური ხასიათისა იყო ( მაგალითად, არჩევნებში მონაწილეთა სიაზე
ოფიციალური ხელმოწერის არარსებობა) და არ იყო ისეთი ხასიათისა, რომელიც
აუცილებლობით მოითხოვდა არჩევნების შედეგების ბათილად ცნობას. ეს უკვე თავისთავად
წარმოადგენდა დარღვევას.

ეს საქმე იმით არის აღსანიშნავი, რომ ევროპულმა სასამართლომ გააკრიტიკა ეროვნული

საკონსტიტუციო სასამართლო არჩევნების შედეგების ბათილად ცნობის გამო ისეთ
პირობებში, როდესაც, მაშინ მოქმედი ეროვნული კანონმდებლობით, ხელახალი არჩევნების
დანიშვნა შეუძლებელი იყო. სასამართლოს აზრით, ეს გარემოება აუცილებლად უნდა
ყოფილიყო მხედველობაში მიღებული, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლო
პროცედურული ხარვეზების გამო არჩევნების შედეგების გაუქმების თაობაზე
გადაწყვეტილებას იღებდა. სასამართლომ აღიარა, რომ თურქეთში მცხოვრები
ამაომრჩევლებისათვის ხელახალი არჩევნების დანიშვნა არ იქნებოდა იოლი საქმე. თუმცა, იმ
შედეგების გათვალისწინებით, რაც ამომრჩევლისთვის მოჰყვა არჩევნების შედეგების
ბათილად ცნობას, უკეთესი იყო, არ დაყენებულიყო ეჭვქვეშ საარჩევნო პროცესის
ლეგიტიმურობა და ამ გზით დაეცვათ კანდიდატებისა და ამომრჩევლების უფლებები.

556
საქმე Karimov v. Azerbaijan შეეხებოდა სამხედრო პერსონალის მიერ ხმის მიცემის პირობებს.
აზერბაიჯანის საარჩევნო კოდექსის მიხედვით, სამხედრო პერსონალს მოეთხოვებოდა ხმა
მიეცა ჩვეულებრივ საარჩევნო უბნებში. გამონაკლისის წესით, მათ შეეძლოთ ხმა მიეცათ
სამხედრო ნაწილში დაარსებულ საარჩევნო უბნებში, თუკი, შესაბამისი სამხედრო დანაყოფი
განლაგებული იყო დასახლებული არეალისგან დაშორებით. მომჩივანმა გაასაჩივრა, რომ ეს
პირობები არ იქნა დაცული, ვინაიდან მას ხმა მიაცემინეს სამხედრო დანაყოფის განლაგების
ადგილას, მიუხედავად იმისა, რომ ეს დანაყოფი დასახლებულ პუნქტში იყო და მას მხოლოდ
რამდენიმე წუთი ესაჭიროებოდა ჩვეულებრივ საარჩევნო უბანზე ფეხით მისასვლელად.
სასამართლომ მიიჩნია, რომ მოპასუხე სახელმწიფომ ვერ წარმოადგინა დამაკმაყოფილებელი
მტკიცებულებები იმის გასამართლებლად, თუ რატომ იყო აუცილებელი ხმის მიცემა
სამხედრო დანაყოფის ადგილას. სასამართლომ დაადგინა, რომ ეროვნული კანონმდებლობის
დარღვევა ისეთი ბუნებისა იყო, რაც ძირს უთხრიდა არჩევნების ლეგიტიმურობას
მთლიანობაში.

ბ) არჩევნებში კანდიდატად მონაწილეობის უფლება

იგი მოიცავს არჩევნებში კანდიდატად მონაწილეობისა და არჩევის შემთხვევაში

პარლამენტის წევრის ადგილის დაკავების უფლებას.

მიდგომები ამ სფეროში ნაკლებად მკაცრია, ვიდრე აქტიური საარჩევნო უფლების დროს.

სახელმწიფოების სარგებლობენ დიდი თავისუფლებით დაადგინონ კონსტიტუციური წესები

პარლამენტის წევრების სტატუსთან დაკავშირებით, მათ შორის, დაადგინონ კრიტერიუმები,
არჩევნებში კანდიდატად მონაწილეობის უფლებაუნარიანობა. ეს კრიტერიუმები
განსხვავდება ისტორიული და პოლიტიკური ფაქტორებისდა მიხედვით, რომელიც
სპეციფიკურია თითოეული სახელმწიფოსათვის.

შეზღუდვები ძირითადად უკავშირდება კანდიდატის ასაკობრივ და ცხოვრების ცენზებს.

დაშვებულია ისეთი ტექნიკური შეზღუდვებიც, როგორიც არის საარჩევნო შენატანი, ენის
ცოდნა და სხვა.

საქმეთა უმრავლესობა უკავშირდებოდა აღმოსავლეთ ევროპის ახალი დემოკრატიის

ქვეყნებს. ამ დროს სასამართლოს როლი იმის შეფასებაა, ხომ არ ჰქონდა ადგლი
თვითნებობას შიდა პროცედურების დროს, რასაც შედეგად მოჰყვა კანდიდატის
დისკვალიფიკაცია.

ერთ- ერთი საქმე რუსეთიდან შეეხებოდა ორი კანდიდატის დისკვალიფიკაციას არჩევნებში

მათ მიერ ყალბი ინფორმაციის წარდგენის გამო. მიჩნეულ იქნა, რომ შეზღუდვა
ემსახურებოდა კანონიერ მიზანს და შესაბამისად, დარღვევა არ დადგინდა.

557
Podkolzina v. Latvia : მომჩივანი დისკვალიფიცირებულ იქნა იმის გამო, რომ არ ჰქონდა
სახელმწიფო ენის საკმარისი ცოდნა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ შეზღუდვა ლეგიტიმურ
მიზანს ემახურებოდა, მაგრამ დარღვევა მაინც დაადგინა, რადგან მისი ენობრივი
შესაძლებლობების შემოწმება არ განხორციელდა პროცედურული სამართლიანობის
გარანტიების დაცვით. შეფასებაზე პასუხისმგებელი იყო მხოლოდ ერთი საჯარო მოხელე.

Melnychenko v. Ukraine შეხებოდა 5 წლიანი მინიმალური ვადით ცხოვრების მოთხოვნას.

დადგინდა, რომ შეზღუდვა ემსახურებოდა ლეგიტიმურ მიზანს და არც არაპროპორციული
იყო.

Zdanoka v. Latvia : მომჩივანი დაბლოკეს მისი წარსული საქმიანობის გამო - ის იყო

კომუნისტური პარტიის წევრი და აქტივისტი. კანონმდებლობის მიხედვით, შეზღუდვა
შეეხებოდა არა კომუნისტური პარტიის ყველა წევრს განურჩევლად, არამედ მხოლოდ
აქტივისტებს. არ დადგინდა დარღვევა. შეზღუდვა ემსახურებოდა ლეგიტიმურ მიზანს -
დემოკრატიული პროცესის დაცვასა და განმტკიცებას.

Adamsons v. Latvia უკავშირდებოდა კგბ-ს ყოფილი ოფიცერის დისკვალიფიკაციას.

სასამართლოს სადავოდ არ გაუხდია, რომ შეზღუდვა ლეგიტმურ მიზანს ემსახურებოდა,
მაგრამ დარღვევა მაინც დაადგინა. მან მიიჩნია, რომ ხელისუფლებამ არ გამოიყენა
ინდივიდუალური მიდგომა. არ არსებობდა რაიმე მტკიცებულება, რომ მომჩივანი
ეწინააღმდეგებოდა ლატვიის მიერ დამოუკიდებლობის აღდგენას ან მტრულად იყო მისდამი
განწყობილი.

საქმე Staatkundig Gereformeerde Partij v. the Netherlands 619 შეეხებოდა რელიგიური

მოსაზრებებიდან გამომდინარე პოლიტიკური პარტიის მიერ ქალთა აქტიური და
პასიური საარჩევნო უფლების შეზღუდვას. მომჩივანს წარმოადგენდა პოლიტიკური
პარტია (SGP), რომელიც დაუძნებული იყო ქრისტიან-პროტესტანტიზმის დოქტრინაზე.
თავისი რელიგიური რწმენიდან გამომდინარე, პარტიამ გარიცხა ქალები, როგორც
თავისი რიგებიდან, ისე არჩევნებიდან თანამდებობების დაკავების მიზნით. ქალთა
უფლებების დამცველმა რამდენიმე ორგანიზაციამ შეიტანა სამოქალაქო სარჩელი
სასამართლოში ამ პარტიის წინააღმდეგ. შედეგად, პარტიამ მოახდინა თავისი სტატუსის
მოდიფიცირება, ნება დართო ქალებს ყოფილიყვნენ პარტიის წევრები, მაგრამ კვლავ არ
დაუშვა მათი მონაწილეობის შესაძლებლობა არჩევნებში თანამდებობათა დაკავების
მიზნით. 2010 წელს ნიდერლანდების უზენაესმა სასამართლომ სახელმწიფოს მოსთხოვა
გადაედგა ნაბიჯები იმისათვის, რომ ხსენებული პარტიის საარჩევნო კანდიდატთა სიაში
ქალებიც ყოფილიყვნენ ჩართული. პოლიტიკური პარტიამ (SGP) იჩივლა სტრასბურგის
სასამართლოში და მოითითა, რომ ასეთი დავალდებულება ლახავდა კონვენციის მ-9, მე-
10 და მე-11 მუხლით გათვალისწინებულ მათ უფლებებს. სასამართლომ საჩივარი არ
მიიღო განსახილველად, მიიჩნია რა იგი აშკარად უსაფუძვლოდ. მან მიუთითა, რომ
დემოკრატია წარმოადგენდა ერთადერთ მოდელს, რომელიც კონვენციას ედო

619
Staatkundig Gereformeerde Partij v. the Netherlands, no. 58369/10, 10 October 2012;

558
საფუძვლად და რომელთან შეთავსებადიც ის იყო. შემდეგ, მან დასძინა, რომ წევრ
სახელმწიფოებს პატივი უნდა ეცათ დემოკრატიის პრინციპებისათვის და რომ სქესთა
თანასწორობის უზრუნველყოფა ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების ერთ-ერთ
მთავრ მიზანს წარმოადგენდა.

საქმე ... v. Romania შეეხებოდა ევროპული პარლამენტის არჩევნებში კანდიდატისათვის

მიცემულ უარს. მომჩივანს აღეკვეთა შესაძლებლობა, მონაწილეობა მიეღო ევროპული
პარლამენტის არჩევნებში რუმინეთში, რამდენადაც მან ვერ მოაგროვა მხარდამჭერთა 100,000
ხელმოწერა, რაც რუმინეთის კანონმდებლობით იყო დადგენილი ევროპული პარლამენტის
არჩევნებში მონაწილეობის მისაღებად კანდიდატად კენჭის საყრელად. მომჩივანმა
მოაგროვა მხოლოდ 15,000 ხელმოწერა. ამ საქმეზე სასამართლომ არ დაადგინა კონვენციის
დარღვევა. სასამართლომ მიუთითა, რომ ევროპის კავშირის სამართალი თავისუფალი
მიხედულების მნიშვნელოვან არეალს უტოვებდა წევრ სახელმწიფოებს, დაედგინა
კრიტერიუმები, რაც შესატყვისად მიაჩნდა ევროპული პარლამენტის არჩევნებში კენჭის
საყრელად. რეგისტრირებული მხარდამჭერების რაოდენობა, რაც რუმინეთის
კანომდებლობით იყო სავალდებულო, არ აღემატებოდა იმ მაქსიმალურ რაოდენობას, რაც
ვენეციის კომისიის მიერ იყო რეკომენდებული.

მიჩნეულია, რომ ომის დანაშაული და სახელმწიფოს ღალატი საკმარისი საფუძველია

არჩევნებიდან კანდიდატის მუდმივი დისკვალიფიკაციის გასამართლებლად. ინდივიდს არ
უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა კონვენცია გამოიყენოს კონვენციის უმთავრესი იდეებისა და
ღირებულებების შელახვისა ან შესუსტებისათვის.

შიდა საარჩევნო სისტემები ასევე წარმოადგენს ევროპული ზედამხედველობის საგანს.

გ) არჩევის უფლება და საარჩევნო დავების ეფექტიანად განხილვა

620
საქმეში Mugemangango v. Belgium განხილულ იქნა საარჩევნო დავების ეფექტიანი განხილვების
პროცედურული გარანტიების ფარგლები და გადაწყვეტლების მიმღები ორგანოების მიუკერძოებლობა.

ბელგიის საარჩევნო სამართლის მიხედვით, მხოლოდ საკანონმდებლო ასსამბლეა იყო

კომპეტენტური გადაემოწმებინა სავარაუდო დარღვევის ფაქტები, რომლებსაც შეიძლება ადგილი
ჰქონოდა არჩევნების მიმდინარეობისას რაიმე სხვა სასამართლოს ან ორგანოს იურისდიქციის
გამორიცხვის სპირობებში.

მომჩივანი კენჭს იყრიდა ვალუუნის რეგიონის პარლამენტში 2014 წელს და დააკლდა 14 ხმა. მას
620
Mugemangango v. Belgium [GC], no. 310/15, 10 July 2020.

559
არ მოუთხოვია არჩევნების ბათილად ცნობა ანდა ხელახალი არჩევნების დანიშვნა. მან მხოლოდ
მოითხოვა იმ ბუილეტენების ხელახლა განხილვა, რომლებიც ცნობილი იქნა შეუვსებლად,
გაფუჭებულად ანდა სადავოდ (რომელთა რაოდენობაც 2000- აღწევდა) და ასევე, ნამდვილად
ცნობილი ხმების გადათვლა თავის საარჩევნო ოლქში.

მართალია ვალუუნის რეგიონის მანდატების განხილვის კომიტეტმა მისი საჩივარი კარგად

დასაბუთებულად მიიჩნია და დააყენა კიდეც ხმების გადათვლის წინადადება, მაგრამ
პარლამენტმა (რომელიც იმ დროისათვის ფორმალურად ჯერ შექმნილიც არ იყო), გადაწყვიტა
უბრალო უმრავლესობით, არ მიჰყოლოდა ამ რეკომენდაციას და დაამტკიცა ყველა არჩეული
წარმომადგენლის მანდატები. მომჩივნის საარჩევნო ოლქში არჩეულმა წევრებმა, რომელთა
არჩევაც შეიძლება კითხვის ქვეშ დამდგარიყო მომჩივნის განცხადების განხილვის შედეგად, ასევე
მიიღეს მონაწილეობა მომჩივნის საჩივრის საკითხზე ხმის მიცემაში. მომჩივანმა საჩივარი შეიტანა
1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის საფუძველზე, როგორც ცალკე, დამოუკიდებლად, ისე კონვენციის მე-13
მუხლთან ერთობლიობაში მისი საჩივრის განხილვის პროცედურასთან დაკავშირებით.

დიდმა პალატამ დაადგინა ორივე მუხლის დარღვევა. საკმარისად იქნა მიჩნეული, რომ
მომჩივანმა წარმოადგინა საკმაოდ სერიოზული და დასაბუთებული ბრალდება, რომელსაც
შეეძლო გავლენა მოეხდინა პარლამენტში ადგილების განაწილებზე. მან დაადგინა, რომ
მომჩივნის სამდურავი არ იყო განხილული პროცედურით, რომელიც უზრუნველყოფდა
ადეკვატურ და საკმარის გარანტიებს თვითნებობის თავიდან ასაცილებლად და მის ეფექტიან
განხილვას 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის მოთხოვნების შესაბამისად. იმავე მიზეზთა გამო დაადგინა,
რომ ვალუუნის პარლამენტის მისაგებელი ვერ იქნებოდა მიჩნეული „ქმედითად“ კონვენციის მე-
13 მუხლის გაგებით.

გადაწვეტილება მნიშვნელოვანია რამდენადაც მასში განმარტებულია პროცედურული

უზრუნველყოფის გარანტიების ფარგლები, რომლებიც უნდა არსებობდეს საარჩევნო დავების
ეფექტიანად განსახილველად, მათ შორისაა მოთხოვნა იმ ორგანოს მიუკერძოებლობისა, რომელიც
საარჩევნო დავებს იხილავს, ასევე, სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა.

უფრო მეტიც: წინამდებარე საქმის სპეციფიკური კონტექსტმა, კერძოდ იმან, რომ რეგიონულ
პარლამენტს გააჩნდა ექსკლუზიური იურისდიქცია ემსჯელა ჩატარებული არჩევნებისა და
საარჩევნო პროცესის ვალიდურობაზე, სასამართლოს შესაძლებლობა მისცა სინათლე შეეეტანა
საკითხში, თუ რა ურთიერთდამოკიდებულება არსებობდა ზემოაღნიშნულ გარანტიებსა და
საპარლამენტო ავტონომიას შორის (Karácsony and Others v. Hungary ) .621
სასამართლომ ხაზი გაუსვა რომ საპარლამენტო ავტონომიას მხოლოდ სამართლის უზენესობის
პრინციპის შესაბამისად უნდა ემოქმედა და მხოლოდ ამ შემთხვევაში იქნებოდა მისი საქმიანობა
ვალიდური. საარჩევნო დავების ეფექტიანი განნხილვის გარანტიები ემსახურებოდა სამართლის
უზენაესობის დაცვას ამ სფეროში, და, შესაბამისად, არჩევნების სანდოობას, იმისათვის, რათა

621
.

Karácsony and Others v. Hungary [GC], nos. 42461/13 and 44357/13, 17 May 2016.

560
პარლამენტისადმი ნდობა და მისი ლეგიტიმურობა ყოფილიყო მიღწეული. ამ კონკრეტულ
ასპექტში ეს გარანტიები ემსახურებოდა ქმედითი პოლიტიკური დემოკრატიის უზრუნველყოფას
და, ამგვარად, წარმოადგენდა პირველად, საწყის ნაბიჯს საპარლამენტო ავტონომიისაკენ.
რაც შეეხება იმას, თუ რა წონა უნდა მინიჭებოდა საპარლამენტო ავტონომიას ამ საქმის
კონტექსტში, რომელიც უკავშირდებოდა საარჩევნო შედეგების გაპროტესტებას, სასამართლომ
მხედველობაში მიიღო ის ფაქტი, რომ ვალუუნის პარლამენტმა განიხილა და არ დააკმაყოფილა
მომჩივნის საჩივარი მანამდე, სანამ მისი წევრები დადებდნენ ფიცს და სანამ მათი მანდატები
დამტკიცდებოდა. ახლად არჩეული პარლამენტი ჯერ უნდა დაფუძნებულიყო. სასამართლომ
აღნიშნა, რომ ამ მიმართებაში, წინამდებარე დავა განსხვავდებოდა სხვა დავებისაგან, რომლებიც
შეიძლება წარმოშობილიყო ისეთ შემთხვევებში, როდესაც პარლამენტის ყველა წევრი სათანადოდ
იქნებოდა დამტკიცებული საკანონმდებლო ორგანოს შემადგენლობის ჩამოყალიბების შედეგად.

სასამართლომ განსაზღვრა ადეკვატური და საკმარისი პროცედურული გარანტიების ფარგლები,

რაც აუცილებელია თვითნებობის თავიდან ასაცილებლად, როგორც ამას კონვენციის 1-ლი ოქმის
მე-3 მუხლი მოითხოვდა საარჩევნო დავების ეფექტიანი განხილვის უზრუნველსაყოფად.
(Podkolzina v. Latvia, 622 Kovach v. Ukraine,623 Kerimova v. Azerbaijan, 624 Davydov and Others v.
Russia,625 Riza and Others v. Bulgaria 626 ).

პირველ რიგში, სასამართლომ განმარტა იმ მოთხოვნების ფარგლები, რომლებიც აუცილებელია

გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოს მიუკერძოებლობის უზრუნველსაყოფად. ასევე,
მნიშვნელობა იმისა, რომ ეს მიუკერძოებლობა საჩინო, თვალხილული ყოფილიყო. ეს გარანტიები
იმაში დარწმუნებას ისახავდა მიზნად, რომ მიღებული გადაწყვეტილება მხოლოდ ფაქტობრივ და
სამართლებრივ მსჯელობას ეფუძნებოდა და არა პოლიტიკურს. არჩევნების შედეგების თაობაზე
საჩივრის განხილვა არ უნდა გადაქცეულიყო სხვადასხვა პოლიტიკურ პარტიებს შორის ბრძოლის
ფორუმად. პარლამენტის წევრებს, თავიანთი როლისა და ფუნქციების გათვალისწინებით, არ
შეეძლოთ ყოფილიყვნენ „პოლიტიკურად ნეიტრალური“ სისტემაში, სადაც პარლამენტი
ერადერთი განმსჯელი იყო მისი წევრების არჩევნების საკითხისა. განსაკუთრებული
მნიშვნელობა უნდა მისცემოდა მიუკერძოებლობის მოთხოვნებს, რაც შიდა კანონმდებლობით
უნდა ყოფილიყო დადგენილი არჩევნების შედეგებზე საჩივრების განხილვის პროცედურებში.

622
Podkolzina v. Latvia, no. 46726/99, ECHR 2002-II.

623
Kovach v. Ukraine, no. 39424/02, ECHR 2008.

624
Kerimova v. Azerbaijan, nos. 17170/04 and 5 others, 3 May 2011.

625
Davydov and Others v. Russia, no. 75947/11, 30 May 2017
626
Riza and Others v. Bulgaria, nos. 48555/10 and 48377/10, 13 October 2015.

561
 მეორე, შესაბამისი ორგანოს დისკრეციის ფარგლები არ უნდა ყოფილიყო ექსცესიური. ის
შემოფარგლული უნდა ყოფილიყო შიდა კანონმდებლობის საკმარისი სიზუსტით
ჩამოყალიბებული დებულებებით.

მესამე, საარჩევნო დავების განხილვის პროცედურებს უნდა უზრუნველეყოთ სამართლიანი,

ობიექტური და საკმარისად დასაბუთებული გადაწყვეტილება. მომჩივნებს უნდა ჰქონოდათ
შესაძლებლობა ჩამოეყალიბებინათ და წარედგინათ ნებისმიერი არგუმენტი, რასაც
რელევანტურად მიიჩნევდნენ თავიანთი ინტერესების დასავად წერილობითი პროცედურებისა
თუ საჭიროების შემთხვევაში, საჯარო მოსმენის გზით. ამის მეშვეობით უფლება შეჯიბრებით
პროცესზე გარანტირებული იქნებოდა. დამატებით, საჯარო განცხადებით, ყველასთვის გასაგები
უნდა გამხდარიყო შესაბამისი გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოს გადაწყვეტილების
საფუძვლები და ის, რომ მომჩივნის არგუმენტს გაეცა სწორი შეფასება და ადეკვატური პასუხი.

წინამდებარე საქმის ფაქტების მიხედვით, და ევროპული და სართაშორისო ორგანოების

რეკომენდაციების გათვალისწინებით, სასამართლომ დაადგინა, რომ ვალუუნის პარლამენტმა ვერ
აჩვენა მიუკერძოებლობის საკმარისი სტანდარტი. შიდა სამართალი არ ითვალისწინებდა
პარლამენტის იმ წევრთა ჩამოცილებას ხმის მიცემისაგან, რომლებიც არჩეული იყვნენ იმ
საარჩევნო ოლქში, რომელსაც საჩივარი შეეხებოდა. მართლაც, მომჩივნის საქმეზე, მისმა
ოპონენტებმა, მონაწილეობა მიიღეს საჩვრის გადაწყვეტაში პარლამენტის ყველა დანარჩენენ
წევრებთან ერთად, რომელთა კანდიდატურებიც ჯერ დამტკიცებული არ იყო.
უფრო მეტიც, უბრალო უმრავლესობის წესით ხმის მიცემამ, რომელიც გამოყენებული იყო
ყოველგვარი შემოწმების გარეშე, ვერ შეძლო საკითხის პოლიტიკური გადაწყვეტის რისკის
აცილება და მომჩივნის -კანდიდატის, რომელიც წარმოადგენდა ისეთი პარტიის წევრს, რომელიც
არასდროს ყოფილა მანამდე პარლამენტში წარმოდგენილი - დაცვა მიკერძოებული ცალმხრივი
მიდგომებისაგან.
გარდა ამისა, გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოს დისკრეციის ფარგლები არ იყო საკმარისად
შემოფარგლული, რამდენადაც შიდა სამართალი ამ საკითხებში მას აძლევდა ექსკლუზიურ
იურისდიქციას; არ არსებობდა შიდა სამართლით გაწერილი საარჩევნო დავებთან
დაკავშირებული საჩივრების პროცედურა და კრიტერიუმები, და, ასევე, შესაბამისი
გადაწყვეტილებების სავარაუდო შედეგები. დაბოლოს, სასამართლომ აღნიშნა, რომ მომჩივანს
შესთავაზეს გარკვეული პროცედურული გარანტიები ad hoc მიხედულების საფუძველზე: თუმცა,
შიდა სამართლით გაწერილი პროცედურის არარსებობის გამო, ისინი არც ხელმისაწვდომი იყო
და არც განჭვრეტადი. უფრო მეტიც: როდესაც პარლამენტმა საჩივართან დაკავშირებით
გადაწყვეტილება მიიღო, არ განუმარტავს, თუ რატომ არ გაიზიარა ბიულეტენების განხილვის
საკითხზე კომიტეტის აზრი, რომელმაც მომჩივნის სამდურავი კარგად დასაბუთებულად მიიჩნია.
სასამართლომ დაადგინა ამ საქმეზე 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის დარღვევა.
კონვენციის მე-13 მუხლის საფუძველზე საკითხის განხილვისას, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ
მუხლში მითითებული „ხელისუფლება“ (“authority”) არ გულისხმობდა აუცილებლობით მხოლოდ
„სასამართლოს“ ამ ტერმინის ვიწრო მნიშვნელობით. საკითხი ექცეოდა ხელშემკვრელი

562
სახელმწიფოებისათვის გადაცემული შეფასების თავისუფლების ფართო ფარგლებში.
სასამართლომ განმარტა, რომ სასამართლო ან სასამართლოს ტიპის მისაგებელი პირველივე
ინსტანციაში ანდა არასასამართლო ორგანოს მიერ გადაწყვეტილების შემდგომ, პრინციპულად,
დააკმაყოფილებდა 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის პროცედურულ მოთხოვნებს.

დ) ხალხის მიერ აზრის თავისუფალი გამოხატვა, პარლამენტის წევრის მიერ საქმიანობის გაგრძელების
შესაძლებლობა
Free expression of the opinion of the people

627
საქმეში Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) სასამართლომ განიხილა პოლიტიკური სიტყვის
გამო ოპოზიციური პოლიტიკური პარტიიდან პარლამენტის წევრისათვის იმუნიტეტის მოხსნა და მისი
გახანგრძლივებული წინასწარი პატიმრობის კონვენციასთან შეთავსებადობა

მომჩივანი იყო არჩეული პარლამენტის წევრი, სახალხო დემოკრატიული პარტიის, რომელიც იყო
მემარცხენე პრო-ქურთული პოლიტიკური პარტია, ერთ-ერთი თანათავმჯდომარე. 2016 წლის 20 მაისს
მიღებული იქნა კონსტიტუციური შესწორება, რომლის მიხედვითაც, საპარლამენტო იმუნიტეტის
მოხსნა მოხდებოდა ყველა იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი მოთხოვნა საპარლამენტო იმუნიტეტის
მოხსნაზე, საპარლამენტო ასამბლეაში წარდგენილი იქნებოდა ამ საკონსტიტუციო ცვლილებების
მიღებამდე. ამ რეფორმის შემოღება უკავშირდებოდა შეტაკებებს სირიაში იმ ძალებთან, რომლებიც
დაკავშირებული იყო ქურთისტანის მუშათა პარტიასთან (PKK), ისევე როგორც, ძალადობის
სერიოზულ ფაქტებთან თურქეთში 2014 და 2015 წლებში „ქურთული საკითხის“ გადაწყვეტაზე
მხარეთა შორის მოლაპარაკებების ჩაშლის შემდეგ.

მომჩივანის მიმართ, რომელიც აქტიურად იყო ჩაბმული ამ პროცესში თავისი სიტყვიერი

გამოსვლებითა თუ განცხადებებით და წარმოადგენდა ერთ-ერთს პარლამენტის 154 წევრიდან,
გამოყენებული იქნა ეს საკონსტიტუციო ცვლილება. 2016 წლის ნოემბერში ის დააკავეს შეიარღებული
ტერორისტული ორგანიზაციის წევრობისა და დანაშაულის ჩადენაზე სხვათა წაქეზების ეჭვის
საფუძველზე. შემდგომი დამატებითი გამოძიების პერიოდში, მომჩივანი იმყოფებოდა წინასწარ
პატიმრობაში საქმის განხილვის მოლოდინში. საპარლამენტო მანდატი მას ამოწურა 2018 წლის
ივნისში.

2018 წლის ნოემბერში ევროპული სასამართლოს პალატამ დაადგინა, რომ სახეზე იყო მე-5 (§ 3)
მუხლისა და მე-18 მუხლის დარღვევა (მე- 5 (§ 3) მუხლთან ერთობლობაში); მანვე დაადგინა პირველი
ოქმის მე-3 მუხლის დარღვევა, მაგრამ უარი თქვა მე-5 (§§ 1 და 4) მუხლის დარღვევის აღიარებაზე.
ამასთან, მან არ მიიჩნია საჭიროდ, ცალკე განეხილა საკითხი კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე.

627
Selahattin Demirtaş v. Turkey (no. 2) [GC], no. 14305/17, 22 December 2020.

563
 დიდმა პალატამ ცალკე განიხილა საჩივარი კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე და ჰპოვა კიდევაც
ამ მუხლის და, ასევე, მე-5 (§§ 1 და 3) მუხლის დარღვევა იმის გამო, რომ არ არსებობდა გონივრული
ეჭვი მომჩივნის მიერ დანაშაულის ჩადენის შესახებ. მან ასევე მიიჩნია, რომ მომჩივნის წინასწარ
პატიმრობას სხვა ფარული მოტივი გააჩნდა, რაც ნიადაგს აცლიდა ფლურალიზმს და ზღუდავდა
პოლიტიკური დებატების თავისუფლებას კონვენციის მე-18 მუხლის დარღვევით კონვენციის მე-5
მუხლთან ერთობლიობაში. დაბოლოს, სასამართლომ მიუთითა, რომ თურქეთს უნდა
განეხორციელებინა ყველა აუცილებელი ღონისძიება მომჩივნის დაუყოვნებლივ გათავისუფლების
მიზნით.

დიდ პალატის გადაწყვეტილება 4 მიზეზის გამოა მნიშვნელოვანი:

1. გამოკვეთა რა კავშირი საპარლამენტო იმუნიტეტსა (იმავდროულად, საპარლამენტო სიტყვის,

განსაკუთრებით, ოპოზიციური სიტყვის გაძლიერებული დაცვის საჭიროებას) და არჩეული
პარლამენტის წევრის უფლებას შორის, შეინარჩუნოს ეს ადგილი, რომელიც მან არჩევნებით მოიპოვა,
სასამართლომ მოახდინა იმ შიდა სასამართლოების პროცედურული ვალდებულების იდენტიფიკაცია,
რომლებიც პარლამენტის წევრთა წინააღმდეგ ბრალდებებს განიხილავდნენ.

2. სასამართლომ განიხილა სადავო კონსტიტუციური შესწორების შეთავსებადობა მე-10 მუხლით

მოთხოვნილ განჭვრეტადობასთან.

3. სასამართლომ პირველად გადაწყვიტა საჩივარი 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის საფუძველზე, რომელიც
შეეხებოდა იმ შედეგებს, რომლებსაც იწვევდა პარლამენტის წევრების წინასწარი პატიმრობა მათი
მხრიდან საპარლამენტო მოვალეობების შესრულებაზე. სასამართლომ განსაზღვრა შიდა
სასამართლოების პროცედურულ ვალდებულებათა ფარგლები, როდესაც ისინი გასცემდნენ წინასწარი
პატიმრობის შეფარდების და შემდგომ მისი გახანგრძლივების ბრძანებებს ისეთ შემთხვევებში,
როდესაც ასეთი პატიმრობა დაკავშირებული იყო პარლამენტის წევრის პოლიტიკურ სიტყვასთან.
სასამართლომ ხაზი გაუსვა იმას, თუ რა შედეგებს იქონიებდა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევის
აღიარება კონვენციის 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის საფუძველზე შეტანილი საჩივის განხილვასა და
გადაწყვეტაზე.

4. დაბოლოს, სასამართლომ კიდევ უფრო განავითარა იმის განსაზღვრის კრიტერიუმები, იყო თუ არა
მოცემულ საერთაშორისო ორგანოში განხორციელებული პროცედურები კონვენციის პროცედურების
მსგავსი კონვენციის 35 § 2 (b) მუხლის გაგებით.

როდესაც სახელმწიფო უზრუნველყოფდა დევნისა და თავისუფლების აღკვეთის საპარლამენტო

იმუნიტეტს, შიდა სასამართლოებს უნდა გადაემოწმებინათ, გააჩნდა თუ არა შესაბამის პარლამენტის
წევრს იმუნიტეტი იმ აქტების მიმართ, რომლებისთვისაც ედებოდა ბრალი; როდესაც ბრალდება და
წინასწარი პატიმრობა დაკავშირებული იყო მის განცხადებებთან, შიდა სასამართლოების ამოცანას

564
წარმოადგენდა იმის განსაზღვრა, იყო თუ არა ეს მოცული პარლამენტის წევრის პასუხისმგებლობისგან
თავისუფლების (“non-liability”) პრინციპით. სასამართლომ მიუთითა, რომ მოცემულ საქმეში შიდა
სასამართლოებმა ვერ შეძლეს თავიანთი იმ პროცედურული ვალდებულებების შესრულება, რომლებიც
აღმოცენდებოდა როგორც კონვენციის მე-10, ისე, პირველი ოქმის მე-3 მუხლების საფუძველზე.

სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ საპარლამენტო არჩევნებში არჩეული პარლამენტის წევრის მიმართ
თავისუფლების აღმკვეთი ღონისძიების გამოყენება ავტომატურად როდი წარმოადგენდა 1-ლი ოქმის
მე-3 მუხლის დარღვევას; თუმცა, ამ დებულების საფუძველზე პროცედურული ვალდებულებები შიდა
სასამართლოებისაგან მოითხოვდა იმის ჩვენებას, რომ პარლამენტის წევრისათვის წინასწარი თუ
შემდგომი პატიმრობის შეფარდების თაობაზე ბრძანების გაცემისას კარგად აწონ-დაწონეს ყველა
სათანადო ინტერესი, განსაკუთრებით კი ისინი, რომლებიც ამ დებულებებით იყო დაცული. როგორც
დაბალანსების პროცესის ნაწილი, მათ უნდა დაეცვათ შესაბამისი პარლამენტის წევრის მიერ
პოლიტიკური მოსაზრებების გამოხატვა. პარლამენტის წევრის (განსაკუთრებით ოპოზიციის
წარმომადგენლის) გამოხატვის თავისუფლება იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ იგი პარლამენტის
წევრის დაპატიმრებას კონვენციის მე-10 მუხლთან შეუთავსებადად ხდიდა და იმავდროულად 1-ლი
ოქმის მე-3 მუხლსაც არღვევდა.

მეორე მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენდა ის გარემოება, იყო თუ არა ბრალდება პირდაპირ

დაკავშირებული პარლამენტის წევრის პოლიტიკურ საქმიანობასთან. უფრო მეტიც, პარლამენტის
წევრის განკარგულებაში უნდა ყოფილიყო ქმედითი მისაგებელი, რომლის მეშვეობითაც იგი შეძლებდა
ეფექტიანად გაესაჩივრებინა თავისი პატიმრობა, ხოლო მისი საჩივრები არსებითად ყოფილიყო
განხილული. გარდა ამისა, პარლამენტის წევრის წინსწარი პატიმრობის ხანგრძლივობა უნდა
ყოფილიყო რაც შეიძლება მოკლე, ხოლო შიდა სასამართლოებს კი პატიმრობის ალტერნატიული
ღონისძიებები უნდა განეხილათ და პატიმრობის საფუძვლები წარმოედგინათ, თუკი უფრო ნაკლებად
მკაცრ ღონისძიებებს არასაკმარისად მიიჩნევდნენ.

ამ კონტექსტში, იმ საკითხის გამოკვლევა, არსებობდა თუ არა მომჩივნის მიერ სამართალდარღვევის

ჩადენის გონივრული ეჭვი, რასაც მე- 5 (§ 1) მუხლი მოითხოვდა, თანაბრად რელევანტური იყო
კონვენციის 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის მიზნებისთვისაც. დიდი პალატის აზრით, შიდა სასამართლოებმა
ვერ შეძლეს ჯეროვნად განეხილათ ყველა ეს ელემენტი და სათანადოდ მიეღოთ მხედველობაში ის
ფაქტი, რომ მომჩივანი მხოლოდ პარლამენტის წევრი კი არ იყო, არამედ, იმავდროულად, ოპოზიციის
ლიდერიც, რომლის მხრიდანაც საპარლამენტო მოვალეობების შესრულება მაღალი ხარისხის
დაცულობას საჭიროებდა.

სასამართლომ ასევე აღნიშნა: მართალია, მომჩივანი ინარჩუნებდა თავის საპარლამენტო ადგილს მისი
მანდატის ვადის გასვლამდე, მაგრამ ეროვნული ასამბლეის საქმიანობაში მონაწილეობის მიღება
მისთვის პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო. ამის გამო, მისი გაუმართლებელი წინასწარი პატიმრობა
შეუთავსებელი იყო საკუთრივ არსთან 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლით გათვალისწინებული ადამიანის
უფლებისა - არჩეული ყოფილიყო პარლამენტში, შეენარჩუნებინა ეს ადგილი და გაეგძელებინა

565
საპარლამენტო საქმიანობა.

ე) ქალთა კვოტირება პროპორციულ საარჩევნო სიებში

ევროპის არაერთმა ქვეყანამ, მათ შორის, საქართველომ, შემოიღო წესი, რომლის

მიხედვითაც, სავალდებულო გახდა ქალთა გარკვეული რაოდენობის უზრუნველყოფა
პარტიულ საარჩევნო სიებში პროპორციული არჩევნების დროს. პროპორციები
განსხვავებულია და მერყეობს 25%-დან 50%-მდე. მოთხოვნის დაუცველობის შემთხვევაში
პოლიტიკური პარტია შეიძლება მოიხსნას (ან ვერ დარეგისტრირდეს ) საარჩევნო კომისიაში,
ანდა დაჯარიმდეს ფინანსურად. ამგვარი ნაბიჯების გადადგმა განპირობებული იქნა იმ
ფაქტით, რომ მიუხედავად დე იურე ფაქტობრივი გენდერული თანასწორობისა, ქალთა
რაოდენობა წარმომადგენლობით ორგანოებში კვლავ დაბალია და ისინი ნაკლებად იღებენ
მონაწილეობას სახელმწიფოებრივი გადაწყვეტილებების მიღებაში. სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვათ, დე იურე თანასწორობამ ვერ უზრუნველყო ქალთა და მამაკაცთა დე ფაქტო
თანასწორობა პასიურ საარჩევნო უფლებასთან მიმართებაში. სწორედ ამიტომ, გაერომ,
ევროპის საბჭომ თუ მისმა ცალკეულმა ინსტიტუციებმა ამ საუკუნის დასაწყისიდან,
მოუწოდეს წევრ სახელმწიფოებს შემოეღოთ ამგვარი კვოტირების სისტემები. 628 თუმცა, უნდა
ითქვას, რომ ევროპის საბჭოს ყველა ქვეყანას არ გადაუდგამს ამგვარი ნაბიჯი. მაგალითად,
ქვეყნებში, სადაც ქალთა წარმომადგენლობა პარლამენტში ისედაც მაღალი იყო,
სავალდებულ კვოტირების სისტემის შემოღების საჭიროება არ არსებობდა. ზოგმა ქვეყანაში
ეს ვალდებულება მებაყოფლობით აიღეს პოლიტიკურმა პარტიებმა, რის გამოც კვოტირების
სავალდებულობა აღარ დადგენილა. 629

628
მაგალითად, იხ:გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ 1979 წლის 18
დეკემბერს მიღებული კონვენცია ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის თაობაზე (CEDAW);
იხილეთ კონვენციის მე-4 და მე-7 მუხლები. http://www.supremecourt.ge/files/upload-file/pdf/aqtebi9.pdf ; ევროპის
საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 2003 წლის 12 მარტის Rec(2003)3 რეკომენდაცია „ პოლიტიკურ და საჯარო
გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში ქალთა და მამაკაცთა დაბალანსებული მონაწილეობის შესახებ; (Council of
Europe, Recommendation Rec (2003) 3 of the Committee of Ministers to member states on balanced participation of women
and men in political and public decision making, 12 March, 2003) https://rm.coe.int/1680519084; ევროპის საბჭოს
საპარლამენტო ასამბლეის 2010 წლის 27 იანვრის 1706 რეზოლუცია „საარჩევნო სისტემის მეშვეობით პოლიტიკაში
ქალთა წარმომადგენლობის გაზრდის შესახებ“; ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის მიერ 2009 წელს
მიღებული დეკლარაცია „გენდერული თანასწორობა, როგორც რეალობა“, CDL-AD(2010)24 Guidelines on political
party regulation, by OSCE/ODIHR and Venice Commission - adopted by the Venice Commission at its 84th Plenary Session,
(Venice, 15-16 October 2010) (para. 102); ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის 2016 წლის 21 აპრილის 2111
რეზოლუცია „ქალთა პოლიტიკური წარმომადგენლობის გაზრდის მიზნით მიღებული ზომების გავლენის
შეფასების შესახებ“, (Assessing the impact of measures to improve women’s political representation, Council of Europe,
Parliamentary Assembly, Resolution 2111 (2016), https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?
fileid=22745&lang=en

566
ამგვარი შიდა ეროვნული რეგულაციები, რომლებიც ითვალისწინებდნენ სავალდებულო
გენდერულ კვოტირებას, გასაჩივრდა ევროპულ სასამართლოში როგორც თანასწორობის
უფლების, ისე პასიური საარჩევნო უფლების დარღვევის სამდურავით.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მხარი დაუჭირა გენდერული კვოტირების

სიტემების არსებობას. მან გენდერულ კვოტირებასთან დაკავშირებული საქმე Zevnik and
Others v. Slovenia, (54893/18)630 არ მიიღო განსახილველად აშკარა უსაფუძვლობის გამო. ეს
საქმე შეეხებოდა ორი პოლიტიკური პარტიის მოხსნას წინასაარჩევნო რეგისტრაციიდან 35%-
იანი გენდერული კვოტირების კანონისმიერი მოთხოვნის შეუსრულებლობისათვის.
სასამართლომ დაადასტურა, რომ წევრ სახელმწიფოებს შეეძლოთ მათთვის მიკუთვნებული
თავისუფალი შეფასების ფარგლებში, პასიურ საარჩევნო უფლებასთან მიმართებაში
დაეწესებინათ უფრო მკაცრი შეზღუდვები იმ პირობით, თუ რეგულირება ემსახურებოდა
მნიშვნელოვან ლეგიტიმურ მიზანს, გამოყენებული საშუალება იქნებოდა მიზნის
პროპორციული, კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დადგებოდა საარჩევნო უფლების არსი და
საფუძველი არ გამოეცლებოდა მის ეფექტიანობას. მისი განმარტებით, გენდერული
ბალანსის ნაკლებობა პოლიტიკაში, საფრთხეს უქმნიდა თავად დემოკრატიის
ლეგიტიმურობას და არღვევდა კანონის წინაშე თანასწორობის ფუნდამენტურ უფლებას
გენდერული ნიშნით. მან არც შეზღუდვის არაპროპორციულობა გააიზიარა და მიიჩნია, რომ
ბალანსი პასიურ საარჩევნო უფლებასა და გენდერული კვოტირების სისტემის დაცვას შორის
დარღვეული არ იყო.631

629
ევროპის კავშირის 2019 წლის ანგარიშის თანახმად, საკანონმდებლო დონეზე საპარლამენტო არჩევნების დროს
გენდერული კვოტები გათვალისწინებულია ევროკავშირის წევრ არაერთ სახელმწიფოში. ესენია: ბელგია,
ირლანდია, საბერძნეთი, ესპანეთი, საფრანგეთი, საქართველო, ხორვატია, პოლონეთი, პორტუგალია, სლოვენია.
თუმცა, კვოტირების პროპორციები განსხვავებულია. მაგალითად, ბელგიასა და საფრანგეთში - დადგენილია, რომ
საკანონმდებლო ორგანოში მამაკაცები და ქალები თანაბარი რაოდენობით უნდა იყვნენ წარმოდგენილები, ანუ,
მოქმედებს 50%/50% პრინციპი; განსხვავებული სქესისათვის 1/3 ან 30% დადგენილია საბერძნეთში, ირლანდიაში,
პორტუგალიაში; 35% პროცენტზე შეაჩერეს არჩევანი - პოლონეთსა და სლოვენიაში; 40% დადგინდა ესპანეთში.
საქართველომ დაადგინა პარტიუი სიის ყოველ ოთხეულში განსხვავებული სქესის კანდიდატის
სავალდებულობა, რაც, 25%-ს შეესაბბამება. პროპორციული არჩევნების დროს პარტიების მიერ საარჩევნო
პარტიულ სიებში გენდერული კვოტის დაუცველობის შემთხვევაში შედეგები განსხვავებულია. შესაბამისად, ამ
ქვეყნებში, როდესაც საარჩევნო პარტიული სია არ აკმაყოფილებს დადგენილ მოთხოვნებს, საარჩევნო სია ვერ
დარეგისტრირდება საარჩევნო კომისიაში (ბელგია, პოლონეთი, სლოვენია, ესპანეთი), ან სასამართლოს გზით ვერ
იქნება დაშვებული არჩევნებში ( საბერძნეთი). შესაძლებელია პარტიას დაეკისროს ჯარიმა (ხორვატია) ანდა
შეუმცირდეს ან მთლიანად დაკარგოს სახელმწიფოს მხრიდან დაფინანსება (ირლანდია, პორტუგალია,
საფრანგეთი). ნებაყოფლობითი გენდერული კვოტირების ინსტიტუტი ფართოდაა დამკვიდრებულია ისეთ
ქვეყნებში, როგორიცაა ლიტვა, მალტა, რუმინეთი, სლოვაკეთი, ჩეხეთი, უნგრეთი, კვიპროსი. ამ მხრივ,
განსაკუთრებით დიდი ხნის ტრადიცია გააჩნია შვედეთში, სადაც ქალ დეპუტატათა წილიპარლამენტში შეადგენს
44 %-ს, რაც ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია ევროპის მასშტაბით.

630
Decision, app. no. 54893/18 ; https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-199209%22]}
631
თავის მხრივ, ევროკავშირის მართლმსაჯულების სასამართლომაც თავისი გადაწყვეტილებით საქმეზე Badeck
vs. Germany, დაადგინა საჯარო ადმინისტრაციაში გენდერული კვოტის შესაბამისობა ევროკავშირის
კანონმდებლობასთან და გენდერული თანასწორობის პრინციპთან, იხ: C-158/97, 28 March 2000.

567
ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს ერთი სპეციფიკური გარემოება. ამგვარი
რეგულაციები, რომლებიც პარლამენტში ქალთა წარმომადგენლობის გაზრდას ისახავს
მიზნად, როგორც წესი, ფორმულირებულია გენდერულად ნეიტრალური ფორმით და იმას კი
არ უთითებს, რომ პარტიულ სიაში უნდა იყოს, მაგალითად, 30, 40, ან 50 პროცენტი ქალი
კანდიდატი, არამედ, იმას, რომ პარტიული სიაში უნდა იყოს 30, 40, ან 50 პროცენტი
განსხვავებული სქესის კანდიდატი. შესაბამისად, ამგვარი რეგულაციები, სინამდვილეში,
უმეტეს შემთხვევაში, მოქმედებს ქალთა სასარგებლოდ, მაგრამ, ამის მიუხედავად, მაინც არ
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ისინი შეიცავენ განსხვავებულ მოპყრობას სქესის ნიშნით, რადგან
ნეიტრალური ფორმით არის ჩამოყალიბებული. ამგვარი რეგულაციების უნიკალურობა ისაა,
რომ ისინი მუდამ გენდერული თანასწორობის სამსახურში არიან და პრაქტიკაში ეხმარებიან
ამ თვალსაზღისით „დაჩაგრულ“ სქესს. შესაბამისად, ამგვარი შიდა ეროვნული რეგულაციები
თანასორობის უფლებაშ ჩარერვად კი არ არის მიჩნეული, არამედ მისი უზრუნველყოფის
საშუალებად.

ფაქტობრივად ამავე ლოგიკას უკავშირდება ნეგატიური დამოკიდებულება ქალთა

პარტიებისადმი.

კერძოდ, სტრასბურგის სასამართლოს წინაშე დადგა საკითხი იმის შესახებ, თუ რამდენად

შეესაბამებოდა კონვენციით უზრუნველყოფილ უფლებებს მხოლოდ ქალებით
დაკომპლექტებული, ან ისეთი პარტიების არსებობა, რომელიც არ უზრუნველყოფდა
გენდერულ კვოტირებას განსხვავებული სქესის წარმომადგენლებისათვის (ამ შემთხვევაში,
მამაკაცებისათვის). ვგულისხმობ საქმეს Méndez Pérez and others v. Spain, სადაც
გასაჩივრებული იყო ყველა ქალი კანდიდატისგან შემდგარი სიის გაუქმებს საკითხი.
სასამართლომ საჩივარი არ მიიღო განსახილველად დაუსაბუთებლობის საფუძვლით და
განმარტა, რომ სია გაუქმებას დაექვემდებარებოდა იმ შემთხვევაშიც, თუ მასში ყველა
კანდიდატი მამაკაცი იქნებოდა. შესაბამისად დისკრიმინაცია სახეზე არ იყო და კანონის
მიზანს წარმოადგენდა პოლიტიკურ ცხოვრებაში ორივე სქესის წარმომადგენლების
დაბალანსებული მონაწილეობის უზრუნველყოფა. 632

სასამართლოს წარმოებაშია ასევე საქმე - Pečnik v. Slovenia,( 53662/18), რომელიც შეეხება

იმგვარი პოლიტიკური პარტიის საარჩევნო რეგისტრაციიდან მოხსნას, სადაც სიის
უმრავლესობას ქალი კანდიდატები წარმოადგენენ. მოსარჩელეთა არგუმენტაციით, თუკი
არსებული კონსტიტუციური და საკანონმდებლო რეგულირება ემსახურება სწორედ ქალთა
წარმომადგენლობის ზრდას პოლიტიკურ და საჯარო გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში,
მაშინ თითქმის მთლიანად ქალი კანდიდატებით დაკომპლექტებული საარჩევნო სიის მქონე
პოლიტიკური პარტიის რეგისტრაციიდან მოხსნა ეწინააღმდეგებოდა თავად ამ სისტემის
633
ლეგიტიმურ მიზნებს. მოსალოდნელია, რომ ამ საქმეზე ევროპული სასამართლო იმავე

632
No. 35473/08, 4 October 2011.
633
The ECHR and Gender Quotas in Elections, Jurij Toplak, December 19, 2019, https://www.ejiltalk.org/the-
echr-and-gender-quotas-in-elections/

568
მიდგომას გამოიყენებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საჩივარის დაკმაყოფილება ეროვნული
სახელმწიფოსათვის იმ ვალდებულებას წარმოშობდა, რომ შინაარსობრივად ნეიტრალური
ნორმების მაგივრად ქალთა სასარგებლოდ განსხვავებული მოპყრობის დამამკვიდრებელი
ნორმები მიეღო, რაც მამაკაცთა პირდაპირი, კანონისმიერი დისკრიმინაცია იქნებოდა და არა
უთანასწორობის აღმოფხვრისაკენ მიმართული პოზიტიური ზომა. სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვა, ეს იქნებოდა უკუ- და არა „პოზიტიური დისკრიმინაცია“.

ვ) არჩეული პარლამენტის წევრის უფლება, შეინარჩუნოს ადგილი პარლამენტში.

კონვენციის პირველი ოქმის მე-3 მუხლით დაცული პასიური საარჩევნო უფლება მოიცავს
როგორც საკანონმდებლო ორგანოს არჩევნებში მონაწილეობის უფლებას, არამედ არჩევის
შემთხვევაში, პარლამენტის წევრად ყოფნასთან დაკავშირებულ გარანტიებსაც.

ამის ნათელი მაგალითია საქმე Paunović and Milivojević v. Serbia. იგი შეეხებოდა
პოლიტიკური პარტიის მიერ პარლამენტში დაკავებული ადგილების კონტროლს. 1203 წელს
მომჩივნები არჩეულ იქნენ პარლამენტის წევრად თავიანთი პოლიტიკური პარტიიდან
პროპორციული სისტემის გზით, რა დროსაც ხდება პოლიტიკური პარტისათვის და არა
ინდივიდუალური კანდიდატისათვის ხმის მიცემა. არჩევნებამდე, ყველა კანდიდატს, მათ
შორის მომჩივნებს, მოეთხოვათ ხელი მოეწერათ დაუთარიღებელ წერილზე, რომლითაც
თავიანთ გადადგომის საკითხს ანდობდნენ პარტიას. ეს დოკუმენტი ნებას რთავდა პარტიას,
საჭიროების შემთხვევაში დაენიშნათ სხვა კანდიდატები მათ შეცვლის მიზნით.

2006 წლის დასაწყისში, პარტიასთან პოლიტიკური შეუთანხმებლობის შემდეგ, მომჩივნებმა

განაცხადეს თავიანთი სურვილის შესახებ, შეენარჩუნებინათ ეროვნულ ასამბლეაში
თავიანთი ადგილები. ამის მიუხედავად, პოლიტიკური პარტიის ლიდერმა დაათარიღა
მომჩივანთა გადადგომის წერილი, რომლებიც მათ მიერ ადრე იყო ხელმოწერილი და
გადასცა ისინი ასამბლეის პრეზიდენტს. იმავე დღეს, ბ-ნმა პაუნოვიჩმა, პირველმა
მომჩივანმა, პირარად აცნობა ადმინისტრაციულ საქმეთა საპარლამენტო კომიტეტს, რომ
ბათილად და არარად მიიჩნევდა მისი გადადგომის წერილს, რომელიც პარტიის ლიდერმა
გადასცა ასამბლეის პრეზიდენტს. მაგრამ, კომიტეტმა გადაწყვიტა, რომ ისინი ნამდვილად
გადამდარები იყვნენ და აღარ წარმოადგენდნენ პარლამენტის წევრებს. ამის შემდეგ,
მომჩივნები პარტიის მიერ შეცვლილი იქნენ ორი სხვა კანდიდატით იმავე პარტიიდან.

კონვენციის პროცედურებში, ბ-ნმა პაუნოვიჩმა მისი უფლებამოსილების შეწყვეტა უკანონოდ

მიიჩნია და იმაზეც მიუთითა,რომ არ არსებობდა შიდა ქმედითი მისაგებელი მისი
დარღვეული უფლებების აღსადგენად.

569
ამ საქმეში ევროპული სასამართლო პირველად შეეხო პარლამენტის წევრის
უფლებამოსილების შეწყვეტის კანონიერებას შიდა სამართლის საფუძველზე პარტიის მიერ
პარლამენტში მოპოვებული ადგილების კონტროლის კონტექსტში. სასამართლომ
დაადასტურა, რომ კონვენციის პირველი ოქმის მე-3 მუხლი, გარდა იმისა, რომ იცავდა
პასიურ საარჩევნო უფლებას, ასევე მოიცავდა, არჩევის შემთხვევაში, პარლამენტის წევრად
ყოფნასთან დაკავშირებულ გარანტიებსაც. სასამართლო დაეყრდნო კონვენციისაგან
განუყოფელ სამართლის უზენაესობის პრინციპს, რომ სახელმწიფოს გააჩნდა პოზიტიური
ვალდებულება უზრუნველყოს ისეთი საარჩევნო საკანონმდებლო ჩარჩო, რომელიც
შესაბამისობაში იქნებოდა კონვენციის ვალდებულებებთან.

მოცემულ საქმეში სასამართლომ გაითვალისწინა, რომ თუმცა შესაბამისი საარჩევნო

საკანონმდებლო რეგულაციები არსებობდა, მაგრამ სადავო გადაწყვეტილება მიღებული იყო
ამ კანონმდებლობის დარღვევით. შიდა კანონმდებლობის მიხედვით, გადადგომის თაობაზე
განცხადება პირადად უნდა წარედგინა პარლამენტის წევრს. პარტიის მიერ წარდგენილი
გადადგომის განცხადებები უკანონო იყო. შესაბამისად, მათთვის უფლებამოსილების
შეწყვეტა ამ წერილების საფუძველზე არღვევდა შიდა კანონმდებლობას და კონვენციის
პირველი ოქმის მე-3 მუხლი დარღვეული იყო.

ოქმი 4. მუხლი 1.

ვალაუვალობის გამოთავისუფლების აღკვეთის აკრძალვა

570
ამ მუხლის თანახმად, არავის შეიძლება აღკევეთოს თავისუფლება, მხოლოდ იმის გამო, რომ
მას არ შესწევს უნარი შეასრულოს სახელშეკრულებო ვალდებულება.

ამგვარად, ეს მუხლი კრძალავს პატიმრობას ვალის გადაუხდელობისათვის, როდესაც ვალი

წარმოიშვა საკონტრაქტო ვალდებულებიდან. ვალის გადაუხდელობის გამო თავისუფლების
აღკვეთა ყოველთვის აკრძალული არ არის; კერძოდ მაშინ, როდესაც სახეზეა სხვა
დამატებითი ფაქტორები, მაგალითად, როდესაც მოვალე მოქმედებს თაღლითურად ან
დაუდევრობით, ან რაიმე სხვა მიზეზით უგულვებელყოფს აღებულ ვალდებულებას,
რომლის შესრულებაც მას შეუძლია.

ოქმი 4. მუხლი 2.

მიმოსვლის თავისუფლება

571
ეს მუხლი იცავს ორ უფლებას:

- სახელმწიფოს ტერიტორიის ფარგლებში თავისუფალი მიმოსვლისა და

საცხოვრებლის არჩევის უფლება, ოღონდ იმ პირობით, თუ ეს პირი კანონიერად
იმყოფება ამ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე;
- ადამიანის უფლებას, დატოვოს ნებისმიერი ქვეყანა, მათ შორის, საკუთარი.

არც ერთი ამ უფლებათთაგანი არ არის აბსოლუტური.

ა) სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მიმოსვლის თავისუფლება

„ყველა, ვინც კანონიერად იმყოფება სახელმწიფოს ტერიტორიაზე“ - მოიცავს უცხოელებსაც -

სხვა ქვეყნის მოქალაქეებს ან მოქალაქეობის არმქონე პირებს.

მე-4 ოქმის მე-2 მუხლი არ უნდა იქნეს გაგებული ისე, თითქოს იგი გულისხმობდეს
უცხოელის უფლებას შევიდეს და დასახლდეს კონკრეტულ ქვეყანაში. ყოველ სახელმწიფოს
გააჩნია სუვერენული უფლება გააკონტროლოს უცხოელი ქვეყანაში შესვლა, ცხოვრება და
შესაბამის შემთხვევაში გააძევოს იგი ქვეყნიდან. ეს მუხლი იცავს მხოლდ იმ პირთა
უფლებებს, რომლებიც კანონიერად იმყოფებიან სახელმწიფოს ტერიტორიაზე.

როგორც ქვეყნის ტერიტორიაზე მიმოსვლის, ისე ამ ტერიტორიაზე საცხოვრებლის არჩევის

თავისუფლება არ არის აბსოლუტური. მუხლის ტექსტის მიხედვით, მათი შეზღუდვა
დასაშვებია ერონული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, საჯარო წესრიგის
(ordre public) შენარჩუნების დანაშაულის თავიდან აცილების, ჯანმრთელობის ან მორალის
და სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად, ცხადია, თუ ეს ხორციელდება
ეროვნული კანონის შესაბამისად და აუცილებელია დემოკრატიულ საოგადოებაში
ზემოაღნიშნულ ლეგიტიმურ მიზანთა დასაცავად.

როგორც ვიცით, კონვენციის მე-5 მუხლი არ იძლევა პატიმრობის ნებართვას მხოლოდ

მომავალი დანაშაულის ჩადენის თავიდან აცილების მიზნით, თუმცა, ამავე მიზნით
პირისთვის მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვა სავარაუდოდ გამართლებულად
ჩაითვლება მე-4 ოქმის მე-2 მუხლის საფუძველზე.

ვინმესათვის ხელის შეშლა, დატოვოს თავისი ბინა ან გარკვეული ტერიტორია, წარმოადგნს

მიმოსვლის თავისუფლებაში ჩარევის ნათელ მაგალითებს. ეს მუხლი ასევე გამოყენებადია
მაშინ, როდესაც პირს მოეთხოვება პოლიციას აცნობოს ყველა შემთხვევა, როდესაც ის გარეთ
გადის თავისი საცხოვრებელი ბინიდან ან იცვლის თავის საცხოვრებელ ადგილს.

ბ) საცხოვრებლის არჩევის თავისუფლება

მუხლი გამოყენებადია მაშინაც, როდესაც პირს ეკრძალება გარკვეულ ტერიტორიაზე

ცხოვრება, შესვლა ან ყოფნა, მაგალითად, ქალაქის ცენტრალურ ნაწილში.

572
ამ მხრივ საინტერსეო საქმეა Garib v. the Netherlands. იგი შეეხებოდა როტერდამის ცენტრში
საცხოვრებლის არჩევის შეზღუდვას. ამ საქმეში სასამართლომ განიხილა საკითხი, რამდენად
შეთავსებადი იყო საჯარო ინტერესების დასაცავად საცხოვრებლის არჩევის თავისუფლებაში
ჩარევა კონვენციის მე-4 ოქმის მე-2 მუხლის 1-ლ და მე-2 პუნქტებთან.

იმ მიზნით, რომ ეპასუხა გამოწვევისათვის, რაც წარმოიშვა ქალაქის ცენტრის

გადატვირთულობის, დანგრევის, მოუწესრიგებლობის და მისგან გამომდინარე სოციალური
და სხვა პრობლემებისათვის, ჰოლანდიამ დიდ ქალაქებს ნება დართო, შეეზღუდათ ქალაქის
ცენტრში ახალი მაცხოვრებლების შესვლა, რომელთა ბინადრობაც არ იყო დაკავშირებული
„სამსახურთან“ ან „სწავლასთან“. როტერდამის ხელისუფლებამ შემოიღო „ბინადრობის
ნებართვა“ ქალაქის კონკრეტულ არეალებთან მიმართებაში: ნებართვაზე უარი იქნებოდა
ნათქვამი, თუ ახალი მაცხოვრებელი დამოკიდებული იყო სოციალურ დახმარებაზე და არ
ჰქონდა ნაცხოვრები ქალაქის ისტორიულ ცენტრში, სულ მცირე, 6 წელი მაინც.

მომჩივანს შესთავაზეს ბინა საქირავნოდ, მაგრამ უარი უთხეს შესაბამის შეზღუდვის

არელაში ცხოვრების ნებართვაზე რამდენედაც იგი დამოკიდებული იყო სოციალურ
დახმარებაზე და არ წარმოადგენდა როტერდამის მაცხოვრებელს ბოლო 6 წლის
განმავლობაში. იგი გადაიყვანეს მომიჯნავე მუნიციპალიტეტში, სადაც იგი ჯერ კიდევ
ცხოვრობდა 5 წლის შემდეგ.

მომჩივანმა გააპროტესტა მისთვის მიცემული უარი „საცხოვრებლის თავისუფლად

არჩევაზე“.

ეს საქმე იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ მანამდე არსებობდა მწირი სასამართლო პრაქტიკა
კონვენციის მე-4 ოქმის მე-2 მუხლით დაცული საცხოვრებლის არჩევის თავისუფლების
ფარგლების თაობაზე. სასამართლომ აღიარა, რომ საქმე შეეხებოდა მომჩივნის უფლებებში
ჩარევას და რომ ეს ჩარევა ემსახურებოდა ლეგიტიმური ინტერესების დაცვას.

მოპასუხე მთავრობის აზრით, ჩარევა გამართლებულად უნდა ყოფილიყო მიჩნეული იმ

მოსაზრებაზე დაყრდნობით, რომ „საჯარო წესრიგის“ გაგება ანდა კონვენციის მე-8 მუხლი არ
შეიძლებოდა განმარტებულიყო იმგვარად, რომ იგი გულისხმობდა პირის მიერ
საცხოვრებლის არჩევის უფლებას მისთვის სასურველ ნებისმიერ კონკრეტულ ადგილზე.

სასამართლომ განიხილა შესაბამისი შიდა კანონმდებლობის შექმნის ისტორია, რომელმაც

აჩვენა, რომ პარლამენტი აქტიურად ერეოდა იმაში, რომ შემცირებულიყო გაჭირვებულ
ადამიანებთან დაკავშირებული შემთხვევები და პერიოდულად ამოწმებდა კანონმდებლობის
გამოყენების პრაქტიკას. ამგვარი პოლიტიკის საფუძველზე მიღებული შიდა ხელისუფლების
გადაწყვეტილებები ვერ ჩაითვლებოდა როგორც „აშკარად გონივრული საფუძვლის გარეშე“
მიღებული.

573
გარდა ამისა, მომჩივანმა ვერ წარმოადგინა დამაჯერებელი მიზეზი, თუ რატომ იყო მისთვის
აუცილებელი შესაბამის არეალში ცხოვრება. ამ მიზეზთა გამო, კანონმდებლობით
გათვალისწინებული ჩარევა ვერ იქნებოდა არაპროპრციული ვერც საზოგადოდ, და ვერც
კონკრეტულ ინდივიდთან მიმართებაში.

გ) სახელმწიფოს ტერიტორიის დატოვების უფლება

ეს უფლება განიმარტება სიტყვა-სიტყვით და იგი გულისხმობს იმას, რომ არავის შეიძლება

აღეკვეთოს ამა თუ იმ ქვეყის დატოვების უფლება, მათ შორის იმ ქვეყნისაც, რომლის
მოქალაქესაც წარმოადგენს. ეს უფლება არ მოიცავს ადამიანის უფლებას, თავისი ქონება
ერთი ქვეყნიდან გადაიტონს სხვა ქვეყანაში.

სახელმწიფო ტერიტორიის დატოვების უფლება არ არის აბსოლუტური. მუხლის მიხედვით

იგი შეიძლება შეიზღუდოს საჯარო ინტერესებიდან გამომდინარე დემოკრატიულ
საზოგადოებაში. მაგალითად, ბრალდებულს შეიძლება უარი ეთქვას პასპორტზე მის
წინააღმდეგ მიმდინარე კრიმინალურ პროცედურებთან დაკავშირებით.

Reiner v. Bulgaria : მომჩივანი, რომლის ოჯახი იმყოფებოდა ავსტრალიაში, უარი ეთქვა

ბულგარეთის დატოვებაზე 9 წლის განმავლობაში გადასახადების გადაუხდელობის გამო.
სასამართლომ დაადასტურა, რომ უარის მიზეზი ლეგიტიმურ მიზანს ემსახურებოდა, მაგრამ
მაინც ცნო დარღვევა გამოყენებული ღონისძიების არაპროპორციულობის გამო.
სასამართლოს აზრით, თავდაპირველი უარი მოგზაურობაზე შესაძლოა გამართლებული
იყო, მაგრამ ამ უარის განახლება ავტომატურად ხდებოდა წლების განმავლობაში ფაქტებზე
ყოველგვარი მითითების გარეშე. მათ შორის არ ხდებოდა იმის აღნიშვნა, რომ საგადასახადო
ორგანოები კვლავ ცდილობდნენ მისგან გადაუხდელი გადასახადების შესაბამისი თანხების
ამოღებას. ქვეყნის დატოვების აკრძალვა წარმოადგენდა განუსაზღვრელი ვადით მოქმედ
ავტომატურ ღონისძიებას და ამიტომ არაპროპორციული იყო დასახულ კანონიერ მიზანთან
მიმართებაში.

ოქმი 4. მუხლი 3.

მოქალაქის გაძევების აკრძალვა

574
ამ მუხლის მიხედვით, არავინ შეიძლება ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად გაძევებულ
იქნს ქვეყნიდან, რომლის მოქალაქეც ის არის ან უარი ეთქვას იქ შესვლაზე.

ეს უფლებები აბსოლუტურია და არავითარი გამონაკლისი მათგან დაშვებული არ არის.

ნებისმიერი ჩარევა ამ უფლებებში არღვევს კონვენციას.

უფლების აბსოლუტურობა ვრცელდება ორმაგი მოქალაქეობის შემთხვევებზეც.

ოქმი 4. მუხლი 4.

უცხოელთა კოლექტიური გაძვების აკრძალვა

575
ეს მუხლი იცავს უცხოელთა თავისუფლებას კოლექტიური გაძევებისაგან. მუხლის ტექსტის
მიხედვით, უცხოელთა კოლექტიური გაძევება აკრძალულია. ზოგიერთ შემთხვევეაში იგი
შეიძლება წარმოადგენდეს კონვენციით აკრძალულ დამამცირებელ მოპყრობას ან
დსკრიმინაციას.

ამ მუხლის მოქმედება ვრცელდება ყველა შემთხვევაზე, იმის მიუხედავად, უცხოელები

კანონიერად იმყოფებიან მოცემული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე თუ უკანონოდ.

ამ წესიდან გამონაკლისი დასაშვებია, როდესაც გაძევების ღონისძიებას გააჩნია საკმარისი

ობიექტური და გონივრული გამართლება კონკრეტული ინდივიდის ან პირთა ჯგუფის
საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე.

როდესაც თითოეულ ინდივიდთან მიმართებაში არ არის გამოყენებული ინდივიდუალური

მიდგომები, ანუ მის საქმესთან დაკავშირებული კონკრეტული გარემოებები არ არის
შესწავლილი, ან ზედაპირულად არის შესწავლილი და გადაწყვეტილება მიღებულია
თვითნებობისაგან დაცვის გარანტიების გარეშე, ამ მუხლის მოთხოვნები ვერ ჩაითვლება
დაკმაყოფილებულად.

კონვენციის დარღვევით უცხოელთა კოლექტიური გაძევების თვალსაჩინო მაგალითია საქმე

საქართველო რუსეთის წინააღმდეგ. იგი შეეხებოდა რუსეთიდან საქართველოს
მოქალაქეების დეპორტაციას საბარგო თვითმფრინავით. ადამიანები ჯგუფურად იყვნენ
მიყვანილი სასამართლოებში. გამოკითხვა გრძელდებოდა დაახლოებით 5 წუთის
განმავლობაში. ზოგიერთი მათგანი საერთოდ არ შეუშვეს სასამართლო დარბაზში. ხელი
მოაწერნეს დოკუმენტებს მათი წინასწარი გაცნობის გარეშე. არ ჰყავდათ თარჯიმანი. არ
გააჩნდათ დეპორტაციის გასაჩივრების შესაძლებლობა. ევროპულმა სასამართლომ
მიუთითა, თუ რამდენად აუცილებელი იყო დეპორტაციის გადაწყვეტილების მიღებამდე
ყოველი კონკრეტულ ინდივიდთან დაკავშირებული გარემოებების საფუძვლიანი და
ობიექტური გამოკვლევა. სასამართლომ დაადგინა, რომ საქართველოს მოქალაქეების
თვითნებური გამოძევება წარმოადგენდა რუსეთის სახელმწიფო ორგანოების
ადმინისტრაციულ პრაქტიკას, რაც უხეშად არღვევდა კონვენციის მე-4 ოქმის მე-4 მუხლს.

ინდივიდუალური გარემოებების გაუთვალისწინებლობა

576
ინდივიდუალური გარემოებების გაუთვალისწინებლობის კარგი მაგალითია საქმე M.K. and
Others v. Poland . 634

საქმე შეეხებოდა საზღვრის მცველების უარს მიეღოთ თავშესაფრის საკითხზე მომჩივანთა

განცხადებები, საბოლო ჯამში, მომჩივანთა გაგზავნას მე-3 ქვეყანაში და წარმოშობის
ქვეყანაში მათი დაბრუნების ( refoulement ) რისკს.
მომჩივნები იყვნენ ჩეჩნური წარმოშობის რუსეთის მოქალაქეები. 2017 წელს ისინი
პოლონეთ-ბელარუსის სასაზღვრო გამშვებ პუნქტში არაერთხელ მივიდნენ. მომჩივნებმა
განმარტეს, რომ ყოველ მისვლაზე, ისინი გამოხატავდნენ თავიანთ სურვილს წარედგინათ
თავშესაფრის თაობაზე განცხადებები და განმარტავდნენ, რომ ისინი რუსეთის ფედერაციაში
იმყოფებოდნენ არასათანადო მოპყრობის რისკის ქვეშ და საზღვრის მცველებს უცხადებდენ,
რომ ისინი ვერ დაბრუნდებოდნენ ბელარუსში, რადგან მათ ვიზას ვადა ჰქონდა გასული და
მათთვის პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო იქ საერთაშორისოსამართლებრივი დაცვის
მოპოვება.
თითოეულ ასეთ შემთხვევაში, მომჩივნები ღებულობდნენ ადმინისტრაციულ
გადაწყვეტილებებს, რომლებითაც მათ უარს ეუბნებოდნენ ქვეყანაში შესვლაზე იმ
საფუძვლით, რომ არ გააჩნდათ დოკუმენტები, რომელთა არსებობის შემთხვევაში მათ
პოლონეთში შესვლის ნება მიეცემოდათ. ამასთან, გადაწყვეტილებებში არ იყო გამოხატული
თავშესაფრის საკითხზე განცხადების განსახილველად მიღების სურვილი და არაფერი იყო
ნათქვამი უკან დაბრუნების შემთხვევაში არსებულ რისკებზე.
ევროპულმა სასამართლომ, რეგლამენტის 39-ე მუხლის საფუძველზე გამოსცა შუალედური
ღონისძიება, რომლის მიხედვით, მოპასუხე მთავრობას დაევალა, მიეღო თავშესაფრის
საკითხზე წარდგენილი განცხადებები და თავი შეეკავებინა მომჩივნების ბელარუსში
გაგზავნისაგან, სანამ სასამართლო მათ საჩივარს განიხილავდა. თუმცა, მომჩივანთა ნაწილი
მაინც დააბრუნეს ბელარუსში. ისინი, ამ ბოლო შემთხვევაში ასევე გაყვანილი იქნენ
სასაზღვრო გამშვები პუნქტიდან. სავარაუდოდ, პოლონეთის ხელისუფლებამ მიიღო
თავშესაფრის თაობაზე რამდენიმე მათგანის განცხადება და ზოგიერთი მომჩივანი
მოთავსებული იქნა მიღების ცენტრში.
კონვენციის მე-4 ოქმის მე-4 მუხლთან მიმართებაში, ძალზე სასარგებლოა წინამდებარე
635
გადაწყვეტილების N.D. and N.T. v. Spain
შედარება საქმეზე მიღებულ
გადაწყვეტილებასთან. ამ საქმეში, სასაზღვრო პუნქტში მომჩივნებმა არ წარადგინეს
დასაბუთებული მოთხოვნა და საზღვარი გადაკვეთეს ნებადაურთველი ფორმით კედლებსა
და ღობეებზე აცოცების გზით. მათგან განსხვავებით, მომჩივნებს წინამდებარე საქმეზე,
რომლებსაც გააჩნდათ დასაბუთებული მოთხოვნა კონვენციის მე-3 მუხლის საფუძველზე,

634
M.K.and Others v. Poland, nos. 40503/17 and 2 others, 23 July 2020.
635
N.D. and N.T. v. Spain [GC], nos. 8675/15 and 8697/15, 13 February 2020.

577
საკუთარი თავი წარადგინეს კანონიერი ფორმით და შეეცადნენ გამოიყენებინათ
თავშესაფრის მისაღებად დადგენილი პროცედურა, რაც, პრაქტიკულად, მათთვის
ხელმიუწვდომელი გახდა შიდა სამართლის საფუძველზე.
მიუხედავად იმისა, რომ მათთან მესაზღვრეებმა ინდივიდუალური გასაუბრება ჩაატარეს და
მათთან მიმართებაში გადაწყვეტილებებიც პოლონეთში შესვლაზე უარის თაობაზე ასევე
ინდივიდუალური იყო, სასამართლომ მიიჩნია, რომ მომჩივანთა მცდელობები თავშესაფრის
მიღების მიზით წარდეგინათ განაცხადები, უგულვებელყოფილი იქნა და ხელისუფლების
მიერ გამოცემული უარის გადაწყვეტილებები ჯეროვნად არ ასახავდა უარის საფუძვლებს
მომჩივნების მიერ წარდგენელი მიზეზებზე, რომლებიც ნათელს ხდიდა დევნის საკითხზე
მათი შიშის საფუძვლიანობს.
უფრო მეტიც, მომჩივნებს არ მიეცათ შესაძლებლობა კონსულტაციები მიეღოთ
ადვოკატებისაგან და მათ იმაზეც კი უარი ეთქვათ, რომ სასაზღვრო გამშვებ პუნქტში
ხელმისაწვდომობა ჰქონოდათ ადვოკატებთან.
სასამართლომ დაადგინა, რომ გადაწყვეტილებები ქვეყნაში შესვლის თაობაზე ნებართვის
მიღებაზე უარის თაობაზე მიღებული იქნა მათი ინდივიდუალური გარემოებების
სათანადოდ მხედველობაში მიღების გარეშე და წარმოადგენდა ფართოდ გავრცელებული
პოლიტიკის ნაწილს, რომელიც გამოიხატებოდა პოლონეთ-ბელარუსის საზღვარზე
წარდგენილი თავშესაფრის განცხადებების მიღებაზე უარის თქმითა და შესაბამის პირთა
ბელარუსში დაბრუნებით.

ინდივიდუალური მიდგომების გამოუყენებლობის გამართლებული შემთხვევები

ამგვარი შემთხვევის თვალსაჩინო მაგალითია საქმე N.D. and N.T. v. Spain . 636

ამ საქმეში სასამართლომ ჩამოაყალიბა თავისი მიდგომა, რომ სახელმწიფო ვალდებულია იქონიოს

თავშესაფრის მაძიებელთათვის ხელმისაწვდომი პროცედურა, რომელსაც ისინი გამოიყენებენ
თავშესაფრის მიღების მიზნით, ხოლო თუ უცხოელი ამ კანონიერ პროცედურას არ იყენებს, მაშინ
უნდა არსებობდეს საგულისხმო მიზეზები მისი გამოუყენებლობისა, რისი დამტკიცებაც
უცხოელს ევალება. ხოლო თუ ასეთი მიზეზები არ არსებობს, მაშინ გაძევების თაობაზე
ინდივიდუალური გადაწყვეტილებების არარსებობა ვეღარ იქნება კონვენციის საწინააღმდეგო.
წინამდებარე საქმეში განხილულ იქნა სახმელეთო საზღვრიდან უცხოელთა დაუყოვნებლივი და
იძულებითი დაბრუნება, რაც შედეგად მოჰყვა მიგრანტების მცდელობას უკანონოდ გადაეკვეთათ
საზღვარი და ესარგებლათ თავიანთი მრავალრიცხოვნობით.

636
N.D. and N.T. v. Spain [GC], nos. 8675/15 and 8697/15, 13 February 2020.

578
2014 წლის აგვისტოში, რამდენიმე ასეული ადამიანისაგან შემდგარი ჯგუფი, რომლებიც ჩამოვიდნენ
საჰარის სამხრეთა ქვეყნებიდან, მათ შორის, მომჩივნები, შეეცადნენ ესპანეთში შესვლას ბარიერების
გადალახვის გზით ქ. მელილას გარშემო, რომელიც წარმოადგენდა ჩრდილოეთ აფრიკის სანაპიროზე
ესპანურ ანკლავს (ტერიტორიას). ღობებზე აცოცების შემდეგ, ისინი დააკავეს სამოქალაქო გვარდიის
წევრებმა, რომლებმაც ბორკილები დაადეს მათ და გადაიყვანეს საზღვრის უკანა მხარეს ყოველგვარი
საიდენტიფიკაციო პროცედურებისა და მათთვის შესაძლებლობის მიცემის გარეშე, აეხსნათ მათი
პერსონალური გარემოებები. დიდმა პალატამ ვერ ჰპოვა მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის დარღვევა, ვერც მე-13
მუხლისა მე-4 ოქმის მე-4 მუხლთან ერთობლიობაში.

გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია ორ ასპექტში: პირველ რიგში, იმით, რომ მან პირველად

განიხილა მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის გამოყენებადობა სახმელეთო საზღვრიდან უხოელთა
დაუყოვნებლივი და ძალდატანებითი უკან დაბრუნების საკითხი. მეორე, მან ჩამოაყალიბა
ორდონიანი ტესტი იმის შესაფასებლად, თუ რამ მოცულობის დაცვა უნდა ყოფილიყო
უზრუნველყოფილი ამ დებულების საფუძველზე იმ პირებისათვის, რომლებმაც სახელმწიფო
საზღვარი უნებართვოდ გადალახეს და გამოიყენეს თავიანთი მრავალრიცხოვნობა და ძალა.

კონვენციის მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის გამოყენებადობის საკითხზე დიდმა პალატამ, პირველ
რიგში, გადაწყვიტა გამოერკვია, მოიცავდა თუ არა მე-4 ოქმის მე-4 მუხლში ნაგულისხმები
„გაძევება“ (“expulsion”) სახელმწიფო საზღვარზე უცხოელთა დაუშვებლობას, ანდა - შენგენის
ზონისადმი მიკუთვნებული ქვეყნების შემთხვევაში - ამ არეალის გარე საზღვრებზე
დაუშვებლობას. ამ ტერმინების ავტონომიური განმარტების გზით, სასამართლო დადგა იმ
აზრზე, რომ კონვენციის დაცვაზე, განსაკუთრებით კი მე-3 მუხლისა, რომელიც მოიცავდა
ძალდატანებით უკან დაბრუნების აკრძალვას, როგორც ეს იყო გათვალისწინებული იძულებით
გადაადგილებულ პირთა 1951 წლის კონვენციით,637 არ შეიძლება უარი თქმულიყო, ანდა
განხორციელდებულიყო არაფექტიანად მხოლოდდამხოლოდ ფორმალურ მოსაზრებებზე
დაყრდნობით, მაგალითად, იმ საფუძვლით, რომ შესაბამის პირებს არ შეეძლოთ ვალიდური
მოთხოვნა დაეყენებინათ, რამდენადაც კანონიერად არ ჰქონდათ სახელმწიფო საზღვარი
გადალახული. შესაბამისად, დიდმა პალატამ დაადასტურა „გაძევების“ განმარტება მისი
საერთო, ზოგადი (ადგილიდან გაყვანის) მნიშვნელობით (იხ. Khlaifia and Others v. Italy 638 და
Hirsi Jamaa and Others v. Italy639 )..

შემდეგ მან დაზუსტა, რომ ეს ტერმინი -„გაძევება“ - შეეხებოდა სახელმწიფოს ტერიტორიიდან

უცხოელის ძალდატანებით გაძევების ნებისმიერ შემთხვევას მიუხედავად იმისა, კანონერი იყო
თუ უკანონო პირის არსებობა ამ ტერიტორიაზე, რა დროის განმავლობაში იმყოფებოდა პირი იქ,
ადგილისა, სადაც იმყოფებოდა დაკავებისას, ეგრეთვე, მიუხედავად მიგრანტის ან თავშესაფრისა

637
1951 წლის ჟენევის კონვენცია რომელიც იძულებით გადაადგილებულ პირთა სტატუსს შეეხება.

638
Khlaifia and Others v. Italy [GC], no. 16483/12, § 243, 15 December 2016.

639
Hirsi Jamaa and Others v. Italy [GC], no. 27765/09, § 174, ECHR 2012

579
მაძიებლის სტატუსისა და მისი საქციელისა საზღვრის გადაკვეთისას.

საინტერესოა, რომ ამ გზით სასამართლომ დაადასტურა რელევანტურობა გადაწყვეტილებებისა,

რომელიც გამოიტანა წინა საქმეებზე (Hirsi Jamaa and Others , ზემოთ მითითებული, Khlaifia and
Others, ზემოთ მითითებული, Sharifi and Others v. Italy and Greece 640). ეს საქმეები შეეხებოდა
მომჩივნებს, რომლებიც შეეცადნენ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე შესულიყვნენ ზღვით. ამ
საქმეშიც სასამართლომ უარი თქვა“გაძევების“ განსხვავებულ განმარტებაზე და ასეთად მიიჩნია
სახმელეთო საზღვრის გადალახვა, წინამდებარე საქმის გარემოებების მსგავსად.

სასამართლოს იურისპრუდენციიდან გამომდინარეობდა, რომ კონვენციის მე-3 მუხლი და მე-4

ოქმის მე-4 მუხლი გამოყენებულ უნდა ყოფილიყო ნებისმიერ ვითარებაში, რომელიც ხვდებოდა
ხელშემკვრელი სახელმწიფოს იურისდიქციაში, მათ შორის, ვითარებისა და დროის საკითხებთან
მიმართებაში, სადაც სახელმწიფოს ხელისუფლებამ არ განიხილა იმ საფუძველთა არსებობა,
რომლებზე დაყრდნობითაც პირებს შეეძლებოდათ ამ დებულების საფუძველზე დაცვა
მოეთხოვათ.

დიდმა პალატამ დაადგინა, რომ მომჩივნები, რომლებიც ესპანეთის იურისდიქციის ქვეშ

იმყოფებოდნენ, ძალდატანებით გააძევეს ამ ტერიტორიიდან სამოქალაქო გვარდიის წევრებმა, და
შესაბაამისად, დაექვემდებარნენ „გაძევებას“ კონვენციის მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის გაგებით. ასე
რომ ეს მუხლი გამოყენებადი იყო.

დიდი პალატა შემდეგ მიუბრუნდა საკითხს, თუ რა მოცულობით უნდა ყოფილიყო

უზრუნველყოფილი მე-4 ოქმის მე-4 მუხლით გათვალისწინებული დაცვა ისეთი მომჩივნების
მიმართ, როგორებიც იყვნენ ამ საქმეში, ვისმა ქცევამაც შექმნა „აშკარად სადავო ვითარება,
რომლის გაკონტროლებაც იყო რთული და რაც, იმავდროულად, საფრთხეში აგდებდა
საზოგადოებრივ უსაფრთხოებას“. სასამართლომ გადაწყვიტა გამოეყენებინა სასამართლოს
კარგად დამკვიდრებული პრეცედენტული სამართალი, რომლის მიხედვითაც ეს დებულება არ
იქნებოდა დარღვეული, თუკი ინდივიდუალური გადაწყვეტილეების არარსებობა გამოწვეული
იყო საკუთრივ მომჩივანთა საქციელით (იხ: hlaifia and Others, ზემოთ მითითებული, § 240; Hirsi
Jamaa and Others, ზემოთ მითითებულ,ი § 184; M.A. v. Cyprus 641, Berisha and Haljiti v. the former
Yugoslav Republic of Macedonia 642 და Dritsas and Others v. Italy 643).. .

640
Sharifi and Others v. Italy and Greece, no. 16643/09, 21 October 2014.

641
M.A. v. Cyprus, no. 41872/10, § 247, ECHR 2013.
642
Berisha and Haljiti v. the former Yugoslav Republic of Macedonia (dec.), no. 18670/03, ECHR 2005-VIII.
643
Dritsas and Others v. Italy (dec.), no. 2344/02, 1 February 2011.

580
მან ასევე შეიმუშავა ამ კონტექსტში საჩივრების შეფასების ორდონიანი ტესტი.
პირველ რიგში, სასამართლომ მნიშვნელოვნად მიიჩნია იმის გათვალისწინება,
უზრუნველყოფდა თუ არა ხელშემკვრელი სახელმწიფო კონკრეტულ შემთხვევაში ქვეყნის
ტერიტორიაზე კანონიერი შესვლის საშუალებებისადმი, კერძოდ, სასაზღვრო
პროცედურებისადმი საერთო და ეფექტიან ხელმისაწვდომობას. ამგვარ საშუალებებს
შესაძლებელი უნდა გაეხადა ყველა პირისათვის, ვინც დევნის წინაშე იდგა, წარედგინა
დაცვის თაობაზე განაცხადი, კონკრეტულად მე-3 მუხლზე დაყრდნობით იმგვარ პირობებში,
რომელიც უზრუნველყოფდა საჩივრის განხილვას საერთაშორისო ნორმებთან, მათ შორის,
კონვენციასთან შესაბამისობის დაცვით.
მეორე, როდესაც სახელმწიფო უზრუნველყოფდა ამგვარ ხელმისაწვდომობას, მაგრამ
მომჩივანი ვერ ისარგებლებდა მისით, სასამართლო შეაფასებდა, არსებობდა თუ არა ისეთი
ობიექტური და სარწმუნო მიზეზები ამის გაუკეთებლობისა, რისთვისაც მხოლოდ მოპასუხე
სახელმწიფო იყო პასუხისმგებელი. როდესაც არ არსებობდა სარწმუნო მიზეზები,
რომლებსაც შეეძლო ხელი შეეშალა მომჩივნისათვის, გამოეყენებინა ასეთი პროცედურები,
მაშინ ეს - ანუ ამ პროცედურების გამოუყენებლობა - მიჩნეული იქნებოდა მომჩივნის
საქციელით გამოწვეულ შედეგად, რაც თავის მხრივ იქნებოდა იმის გამართლებაც, თუ
რატომ არ განხორციელდა ინდივიდუალური იდენტიფიკაციები და გადაწყვეტილებები.
დიდმა პალატამ ხაზი გაუსვა, რომ როდესაც შესატყვისი რეგულაციები არსებობდა და
უზრუნველყოფილი იყო კონვენციის და კერძოდ, მე-3 მუხლის საფუძველზე დაცვის
მოთხოვნის წარდგენა საერთო და ეფექტიანი ფორმით, კონვენცია არ უკრძალავდა
სახელმწიფოებს, საზღვრების კონტროლის თავიანთი ვალდებულების შესრულებისას,
შესაბამის არსებულ სასაზღვრო პუნქტებში მოეთხოვათ შესაბამისი განაცხადების წარდგენა
ამგვარი დაცვის მიღების მიზნით. შესაბამისად, საკუთარ ტერიტორიაზე შესვლის
ნებართვაზე ხელისუფლებას შეეძლო უარი ეთქვა უცხოელებისთვის, მათ შორის
პოტენციური თავშესაფრის მაძიებლებისათვის, რომლებმაც სარწმუნო მიზეზების
არარსებობის მიუხედავად, არ მოინდომებს დაეცვათ არსებული რეგულაციები და
ცდილობდნენ გადაეკვეთათ საზღვარი სხვადასხვა ადგილას, და, იმავდროულად,
უპირატესობად გამოიყენებინათ მათი დიდი რაოდენობა და ძალა, რაც წინასწარ ჰქონდათ
დაგეგმილი.
წინამდებარე საქმეში დიდმა პალატამ კმაყოფილება გამოთქვა, რომ ესპანეთის სამართალი
მომჩივნებისთვის ითვალისწინებდა რამდენიმე საშუალებას ეროვნულ ტერიტორიაზე
დაშვების ნებართვის მისაღებად , კერძოდ, Beni Enzar -ის სასაზღვრო გამშვებ პუნქტში.
ფაქტობრივად, სარწმუნოდ ვერ ჩაითვლებოდა, რომ მომჩივნებმა წარმოადგინეს ამ
საშუალებების გამოუყენებლობის დამაჯერებელი მიზეზები, რაც საკმარისი იქნებოდა მე-4
ოქმის მე-4 მუხლის დარღვეულად აღიარებისათვის. დიდმა პალატამ ასევე მიიღო
მხედველობაში მომჩივანთა სრულიად აუხსნელი უმოქმედობა, კერძოდ ის, რომ არაფერი
იღონეს მიემართათ თავიანთ წარმოშობისა თუ ტრანზიტის ქვეყანაში, ანდა მაროკოში, იქ

581
არსებული ესპანეთის საელჩოსა თუ საკონსულოსათვის. ყოველ შემთხვევაში, მათი საჩივარი
კონვენციის მე-3 მუხლის საფუძველზე, პალატის მიერ მიჩნეულ იქნა დაუშვებლად და
მომჩივნებმა ვერ შეძლეს ეჩვენებინათ მცირედი ფაქტობრივი და სამართლებრივი
საფუძვლები, რომლებიც გამორიცხავდა მათ გაძევებას იმ შემთხვევაში, თუკი
ინდივიდუალურად დარეგისტრირდებოდნენ. შედეგად გაძევების თაობაზე
ინდივიდუალური გადაწყვეტილებების არარსებობა წარმოადგენდა თვით მათი საქციელის
შედეგს, კერძოდ იმისა, რომ არ მიმართეს ქვეყანაში შესვლის ოფიციალურ პროცედურებს.
ამასთან, დიდმა პალატამ მაინც გაუსვა ხაზი, რომ ამ საქმეში მე-4 ოქმის მე-4 მუხლის
დარღვევის არაღიარება ეჭვქვეშ არ აყენებდა ხელშემკვრელი სახელმწიფოების პოზიტიურ
ვალდებულებას თავიანთი საზღვრების დაცვა განეხორციელებინათ კონვენციის
გარანტიებისა და, განსაკუთრებით, გაუძევებლობის ( non-refoulement) ვალდებულებათა
შესაბამისად.

ოქმი 7. მუხლი 1.

უცხოელის გაძევებასთან დაკავშირებული პროცედურული გარანტიები

ამ მუხლის თანახმად, უცხოელი, რომელიც კანონიერად იმყოფება სახელმწიფოს

ტერიტორიაზე არ უნდა იქნეს გაძევებული გარდა შემთხვევისა, როცა ეს ხორციელდება
კანონის შესაბამისად მიღებული გადაწყვეტილების საფუძველზე და მას უნდა გააჩნდეს
შემდეგი უფლებები:

 წარადგინოს გაძევების საწინააღმდეგო მოსაზრებები;

 გაასაჩივროს გაძევების გადაწყვეტილება;
 პირადად წარსდგეს უფლებამოსილი ხელისუფლების წინაშე.

თუმცა, ამავე მუხლის მიხედვით, უცხოელი შეიძლება ამ უფლებების განხორციელებამდეც

იქნეს გაძევებული, თუ ამას მოითხოვს საჯარო წესრიგისა და ეროვნული უშიშროების
დაცვის ინტერესები.

წინამდებარე მუხლი არ ვრცელდება უკანონო მიგრანტების მიმართ. იგი არ იცავს უცხოელს:

 რომელიც ქვეყანაში შემოვიდა საემიგრაციო პროცედურების გაუვლელად;

582
  ვინც სახელმწიფოში არ შემოუშვიათ ცხოვრების ნებართვის მისაღებად;
 ვისაც არ გააჩნია ცხოვრების ნებართვა;
 ვინც ელოდება ცხოვრების ნებართვის მიღებას, და
 ვისი ცხოვრების ნებართვასაც უკვე გაუვიდა ვადა.

წინამდებარე მუხლი არ ვრცელდება არც ექსტრადიციის საქმეებზე.

მუხლი უზრუნველყოფს მხოლოდ პროცედურული სამართლიანობის ზომიერ გარანტიებს:

 საქმის ზეპირი მოსმენა აუცილებელი არ არის. წერილობითი პროცედურები

საკმარისად იქნება მიჩნეული.
 მუხლი არ მოითხოვს ორეტაპიან პროცედურას ხელისუფლების სხვადასხვა
უფლებამოსილი ორგანოების წინაშე. არც ისაა სავალდებულო, რომ „უფლებამოსილი
ორგანო“ აუცილებლად სასამართლო იყოს.

უცხოელთა გაძევება ეროვნული უსაფრთხოების საფუძვლით და მიზეზების

წარდგენის გარეშე

644
საქმე Muhammad and Muhammad v. Romania შეეხებოდა უცხოელთა გაძევებას
ეროვნული უსაფრთხოების საფუძვლებით, რაც ეყრდნობოდა კლასიფიცირებულ
ინფორმაციას, რომელიც მომჩივნებს არ გაუმხილეს.
მომჩივნები წარმოადგენდნენ რუმინეთში სტუდენტური ვიზით მცხოვრებ პაკისტანის
მოქალაქეებს. ისინი გაძევებულ იქნენ ეროვნული უსაფრთხოების მიზეზებით. მათთვის არ
გახდა ხელმისაწვდომი კლასიფიცირებული დოკუმენტები, რომლებსაც მათი გაძევება
დაემყარა; მათთვის არც რაიმე სპეციფიკური ინფორმაცია გადაუციათ, იმისათვის, რათა
შესაძლებლობა ჰქონოდათ გაექარწყლებინათ ფაქტები და საფუძვლები მათი დეპორტაციისა.
დიდმა პალატამ დაადგინა მე-7 ოქმის 1-ლი მუხლის დარღვევა დაასკვნა რა, რომ
მომჩივნებმა განიცადეს მათი უფლებების მნიშვნელოვანი შეზღუდვა, მიეღოთ ინფორმაცია
მათი გაძევების შესახებ გადაწყვეტილების არსებითი ელემენტების საკითხზე და
გასცნობოდნენ შესაბამისი დოკუმენტების შინაარსს, რაც წარმოადგენდა იმგვარ შეზღუდვას,
რაც არ იყო დაბალანსებული შიდა პროცედურების დროს.
გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია სამ ასპექტში:
 პირველ რიგში, მან შეიტანა სინათლე საკითხში, იყო თუ არ დაცული, და რა
მოცულობით, მე-7 ოქმის 1-ლი მუხლით ადამიანის უფლება, მიიღოს ინფორმაცია

644
Muhammad and Muhammad v. Romania [GC], no. 80982/12, 15 October 2020.

583
 გაძევების მიზეზების თაობაზე და გააჩნდეს საქმეში არსებული დოკუმენტებისადმი
ხელმისაწვდომობა;
 მეორე, დაადგინა, თუ ფარგლებში არის დასაშვები ამ უფლების შეზღუდვა;
 მესამე, გადაწყვეტილებაში შემუშავებულია ამგვარი შეზღუდვების შეფასების
მეთოდოლოგია.
1. გაძევების მიზეზთა შესახებ ინფორმირების საკითხზე, მართალია, წინა საქმეებში
სასამართლოს არ ჰქონდა მითითებული ამგვარი ინფორმაციის გახსნის აუცილებლობის
თაობაზე, თუმცა, იგი ყოველთვის მცდარად მიიჩნევდა შესაბამისი უცხოელისათვის
ინფორმაციის მიუწოდებლობას (Lupsa v. Romania,645 Kaushal and Others v. Bulgaria,646 Baltaji
v. Bulgaria, 647Ljatifi v. The former Yugoslav Republic of Macedonia 648 ). წინამდებარე საქმეზე
სასამართლომ განმარტა, რომ ამგვარი ინფორმაციით უზრუნველყოფა შეზღუდული იყო
იმ ინფორმაციამდე, რაც არსებითი იყო უცხოელის მიერ კონვენციის მე-7 ოქმის 1-ლი (§ 1
(a)) მუხლით გათვალისწინებული უფლების დაცვისათვის, წარედგინა მისი გაძევების
საწინააღმდეგო არგუმენტები; კერძოდ, უცხოელისთვის ცნობილი უნდა გამხდარიყო
არგუმენტები შესაბამისი ფაქტობრივი გარემოებების ( relevant factual elements) თაობაზე,
რომლებმაც შიდა ხელისუფლება დაარწმუნა იმაში, რომ უცხოელი საფრთხეს უქმნიდა
ეროვნული უშიშროების ინტერესებს.
რაც შეხებოდა საქმეში არსებული დოკუმენტებისადმი ხელმისაწვდომობას (რა საკითხზეც
მანამდე არ არსებობდა გამოკვეთილი პოზიციები სასამართლოს პრეცედენტებში),
სასამართლომ დაადგინა ყოველგვარი ასეთი უფლების ფარგლები და მოთხოვნა, რომ
შესაბამის უცხოელი ინფორმირებული უნდა ყოფილიყო (უმჯობესია, წერილობით, რათა
იგი აღიჭურვოს ყველა შემთხვევაში, ეფქტიანი დაცვის განხორციელების
შესაძლებლობით) საქმის მასალებში არსებული დოკუმენტების შინაარსის თაობაზე,
რასაც ეროვნული ხელისუფლება დეაეყრდნო მისი გაძევების გადაწყვეტილების
მიღებისას, იმის ეჭვქვეშ დაყენების გარეშე, რომ საზოგადოდ, ამგვარ ინფორმაციაზე,
საჭიროების შემთხვევაში, შესატყვისი გამართლებული შეზღუდვებიც დასაშვები იყო.
უცხოელის ამგვარ პროცედურული უფლებასთან მიმართებაში, რომელიც აბსოლუტური
არ არის, სასამართლომ დაადგინა მიჯნები, რომლებიც არ უნდა გადაილახოს რაიმე
შეზღუდვებით. სასმართლოს მითითებით, ასეთმა შეზღუდვებმა არ უნდა გააბათილოს
მე-7 ოქმის 1-ლი მუხლით უზრუნველყოფილი პროცედურული გარანტიები მათი

645
Lupsa v. Romania, no. 10337/04, ECHR 2006-VII.

646
Kaushal and Others v. Bulgaria, no. 1537/08, 2 September 2010.

647
Baltaji v. Bulgaria, no. 12919/04, 12 July 2011.

648
Ljatifi v. the former Yugoslav Republic of Macedonia, no. 19017/16, 17 May 2018.

584
 არსისათვის ზიანის მიყენებით, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ უცხოელს უნდა გააჩნდეს
მისი გაძევების სააწინააღმდეგო მიზეზების წარდგენისა და თვითნებობისაგან დაცვის
შესაძლებლობა.

2. მართალია, უცხოელის პროცედურულ გარანტიებს უფრო შეზღუდული შინაარსი გააჩნდა

კონვენციის მე-5 და მე-6 მუხლებით უზრუნველყოფილ პროცედურულ გარანტიებთან
შედარებით ( Regner v. the Czech Republic,649 Jasper v. the United Kingdom, 650 , Schatschaschwili v.
Germany 651, Ibrahim and Others v. the United Kingdom 652), თუმცა, სასამართლომ, თავისი
ზემოაღნიშნული პრეცედედენტული სამართლით შთაგონებულმა, შეიმუშავა
მეთოდოლოგია, თუ როგორ უნდა განხორციელდეს იმის შეფასება, არის თუ არა
პროცედურული უფლებების შეზღუდვა შეთავსებადი მე-7 მუხლის 1-ლ (§1) მუხლთან.
შესაბამისად, სასამართლომ გამოიყენა ორსაფეხურიანი ტესტი, პირველ რიგში იმის
დასადგენად, იყო თუ არა სადავო შეზღუდვა სათანადო საფუძვლებით გამართლებული
და დასაბუთებული კომპეტენტური ხელისუფლების მხრიდან საქმის კონკრეტული
გარემოებების პრიზმაში; და მეორე, იყო თუ არა უცხოელისათვის შექმნილი სირთულეები
საკმარისად კომპენსირებული დამაბალანსებელი ფაქტორებით, მათ შორის,
პროცედურული, გარანტიებით. აქედან გამომდინარე, სადავო შეზღუდვების საჭიროების
განუხილველობა ანდა არასაკმარისი განხილვა, სასამართლოს განმარტებით,
ავტომატურად არ გამოიწვევდა მე-7 ოქმის 1-ლი მუხლი დარღვევას, თუმცაღა,
გამოიწვევდა ამ დამაბალანსებელი ფაქტორების გაცილებით გამოწვლილვით და მეტი
სიფრთხილით განხილვას ევროპული სასამართლოს მხრიდან; რაც უფრო ნაჩქარევი და
ზედაპირული იქნებოდა შიდა შემოწმებანი, მით უფრო მკაცრი უნდა ყოფილიყო
სასამართლოს მიერ გამოჩენილი სიფრთხილე და ყურადღება (scrutiny).
კიდევ ორი შემდგომი პრინციპი იყო რელევანტური: რაც უფრო მეტი ინფორმაცია იყო
უცხოელისთის ხელმიუწვდომელი, მით მეტი გარანტიების არსებობა იქნებოდა
მნიშვნელოვანი. ხოლო როდესაც საქმის გარემოებები ავლენდა მნიშვნელოვან უკუცემას,
დამაბალანსებელი ფაქტორები შესაბამისად უნდა ყოფილიყო გაძლიერებული.
ზემოაღნიშნული ორსაფეხურიანი ტესტის პირველ ნაწილთან დაკავშირებით, სასამართლომ
ჩამოაყალიბა და დაადგინა მოთხოვნები, რასაც უნდა აკმაყოფილებდეს შიდა შეფასებანი
იმის თაობაზე, იყო თუ არა შეზღუდვები გამოყენებული „სათანადოდ გამართლებული
მიზეზებით“ (“duly justified reasons”) (შეადარეთ, მაგალითად, “უდავო მიზეზებთან“

649
Regner v. the Czech Republic [GC], no. 35289/11, 19 September 2017.

650
Jasper v. the United Kingdom [GC], no. 27052/95, 16 February 2000.

651
Schatschaschwili v. Germany [GC], no. 9154/10, ECHR 2015.

652
Ibrahim and Others v. the United Kingdom [GC], nos. 50541/08 and 3 others, 13 September 2016.

585
 (“compelling reasons”), რომელიც მოთხოვნილი იყო საქმეში Ibrahim and Others, ზემოთ
653
მითითებული, და Beuze v. Belgium და „კარგი მიზეზები“, რომლებიც მოთხოვნილი იყო
ზემოთ მითითებულ - Schatschaschwili - ის საქმეში). უწინარესად, ამ შეფასებას უნდა აეწონ-
დაეწონა შესაბამისი კონკურენტული ინტერესები და ის გაჯერებული უნდა ყოფილიყო
თვითნებობის საწინააღმდეგო გარანტიებით, მათ შორის, საჭიროებით, რომ შესაბამისი
გადაწყვეტილება სათანადოდ ყოფილიყო დასაბუთებული, ხოლო პროცედურა, რომლის
ფარგლებშიც ხდებოდა ამ მიზეზთა გადმოცემა, უნდა ყოფილიყო ჯეროვანი სიფრთხილით
ჩატარებული, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც არ ხდებოდა შესაბამისი უცხოელისათვის ამ
მიზეზთა დასახელება. მეორე, კონკრეტული შეზღუდვების დაწესება მინდობილი უნდა
ყოფილიყო აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებელი სასამართლო ან სხვა
ორგანოსათვის. ამასთან დაკავშირებით, დიდი მნიშვნელობა უნდა მინიჭებოდა იმას, თუ რა
უფლებამოსილებანი გააჩნდა ამ ორგანოს; კერძოდ, უნდა შემოწმებულიყო, შეეძლო თუ არა
ამ ორგანოს თავად მოეხდინა შესაბამისი დოკუმენტების დეკლასიფიკაცია (იგულისხმება
დოკუმენტის სტატუსის შეცვლა, ხაზგასმა ჩემია- ე.გ.) ანდა მიემართა კომპეტენტური
ორგანოსათვის ამის გასაკეთებლად.
რაც შეეხება ზემოაღნიშნული ორსაფეხურიანი ტესტის მეორე ნაწილს, სასამართლომ შეიმუშავა
დამაბალანსებელი ფაქტორების არაამოწურვადი ჩამონათვალი:

(i) უცხოელისათვის გამხელილი ინფორმაციის რელევანტურობა -კერძოდ ის, განსაზღვრა თუ არა

შესაბამისმა სასამართლო ან სხვა ორგანომ, თუ რა ინფორმაციის გამხელა იყო დასაშვები; იყო თუ არა ამ
საკითხის გადაწყვეტა უზრუნველყოფილი იმ ეტაპზე, როცა ჯერ კიდევ შესაძლებელი იყო მისი
გაპროტესტება; და შეეხებოდა თუ არა ინფორმაცია უცხოელის მიმართ არსებულ ბრალდებას
( სამართლებრივი დებულებების ნუმერაციის მხოლოდ ჩამოთვლა არა თუ საკმარისად ვერ
ჩაითვლებოდა, არამედ, მინიმალურიც კი არ იყო );

(ii) ინფორმაცია პროცედურის ჩატარების თაობაზე და შიდა დამაბალნსებელი მექანიზმი - იყო თუ არა
მოთხოვნილი ინფორმაცია უზრუნველყოფილი სულ მცირე, პროცედურის გადამწყვეტ სტადიებზე,
განსაკუთრებით მაშინ, თუ უცხოელი არ იყო წარმოდგენილი პროცესზე, ასევე, გაგზავნის დამდგენი
შიდა რეგულაციები;

(iii) პროცედურის მიმდინარეობისას წარმომადგენლობისადმი ხელმისაწვდომობა და ის, გააჩნდა თუ არა

წარმომადგენელს კლასიფიცირებული დოკუმენტებისადმი ხელმისაწვდომობა და გააჩნდა თუ არა
უცხოელთან კომუნიკაციის შესაძლებლობა ამ დოკუმენტების გაცნობის შემდეგ;

(iv) პროცესში დამოუკიდებელი ორგანოს ჩართულობა, რომელიც მიიღებდა ან გადაამოწმებდა გაძევების

გადაწყვეტილებას - კერძოდ, გააჩნდა თუ არა ამ ორგანოს კლასიფიცირებულ დოკუმენტებზე
ხელმისაწვდომობა; გააჩნდა თუ არა ამ ორგანოს უფლებამოსილება, და რამდენად სათანადოდ

653
Beuze v. Belgium [GC], no. 71409/10, 9 November 2018.

586
ახორციელებდა მას, შეემოწმებინა ამ დოკუმენტების ავთენტურობა, სანდოობა და ნამდვილობა, ხოლო
საჭიროების შემთხვევაში, გაეუქმებინა ან შეესწორებინა გაძევების გადაწყვეტილება; იყო თუ არა აშკარა
და ცხადი, რომ გამოყენებული იყო სათანადო ხასიათისა და ხარისხის სიფრთხილე, სულ მცირე,
მთლიანობაში, გადაწყვეტილების დასაბუთებისას; შეეძლო თუ არა მომჩივანს ამ ორგანოს წინაშე
ეფექტიანად გაეპროტესტებინა მის წინააღმდეგ არსებული ბრალდებები; მიჩნეულ იქნა, რომ
სასამართლოს მხრიდან საკითხის ზედმიწევნით შესწავლას, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ამას
ახორციელებდა უმაღლესი სასამართლო ინსტანცია, გაცილებით დიდი დამაბალასებელი ეფექტი
გააჩნდა, ვიდრე ადმინისტრაციული ორგანოს მხრიდან გნახორციელებულს. ბოლოს სასამართლომ
მიუთითა, რომ მე-7 ოქმის 1-ლი მუხლი აუცილებლობით არ მოითხოვდა, რომ ყველა ამ კითხვაზე
კუმულაციურად ყოფილიყო პასუხი გაცემული ფაქტების დამტკიცებისას.

ოქმი 7. მუხლი 2.
სისხლის სამართლის საქმეებზე გასაჩივრების უფლება

წინამდებარე მუხლის თანახმად, ყველას, ვინც დანაშაულის ჩადენისათვის მსჯავრდებულია

ტრიბუნალის მიერ, აქვს უფლება, მისი მსჯავრდება და სასჯელი გადასინჯოს ზემდგომმა
ტრიბუნალმა. ამ უფლების განხორციელება, მათ შორის საფუძვლები, რომლებზე
დაყრდნობითაც ისინი შეიძლება განხორციელდეს, დადგენილი უნდა იყოს კანონით.

587
მუხლი არ მოიცავს არსებით საკითხებზე გასაჩივრების უფლებას. მსჯავრდების ან სასჯელის
ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრება შეიძლება უკავშირდებოდეს მხოლოდ სამართლის
საკითხებს.

სისხლის სამართლის საქმეებზე გასაჩივრება არ არის აბსოლუტური უფლება. მუხლის

მიხედვით, ის ექვემდებარება შეზღუდვებს:

 მცირე დანაშაულთან მიმართებაში;

 საქმეებში, სადაც პირი პირველი ინსტანციით გასამართლებულია უმაღლესი
სასამართლო ინსტანციის მიერ;
 საქმეებში, სადაც პირის მსჯავდება შედეგად მოჰყვა სააპელაციო საჩივარს მისი
გამართლების წინააღმდეგ (ანუ, როდესაც პირი გაამართლა პირველი ინსტანციის
სასამართლომ, მაგრამ მეორე მხარის სააპელაციო საჩივრის შემდეგ სასამართლომ ის
დამნაშავედ ცნო).

მნიშვნელოვანი განმარტება გააკეთა სასამართლომ საქმეში Shuydka v Ukraine. მან

დაადგინა, რომ ადამიანის უფლება, მისი მსჯვრდება ან სასჯელი გადასინჯული იქნეს
მაღალი ინსტანციის სასამართლოში, დაირღვევა ისეთ შემთხვევებში, როდესაც პირველი
ინსტანციის მიერ მისჯილი თავისუფლების აღკვეთის სასჯელის გადამოწმება ხდება მაშინ,
როდესაც ეს სასჯელი პირის მიერ უკვე მთლიანად არის მოხდილი.

ოქმი 7. მუხლი 3.

კომპენსაცია უკანონო მსჯავრდებისათვის

წინამდებარე მუხლის თანახმად, როდესაც პირი სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილებით

მსჯავრდებულ იქნა დანაშაულისათვის და შემდეგ მისი მსჯავრდება შეიცვალა ან იგი
შეწყალებულ იქნა იმის გამო, რომ ახალმა ან ახლად გამოვლენილმა გარემოებებმა ცხადად
აჩვენა, რომ მის მიმართ მართლმსაჯულება გამრუდდა, პირს, ვინ განიცადა სასჯელი ასეთი
მსჯავრდების შედეგად, მიეცემა კომპენსაცია ამ სახელმწიფოს კანონმდებლობისა და

588
პრაქტიკის შესაბამისად, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ დამტკიცდა რომ მანამდე უცნობის
ფაქტების გამოუმჟღავნებლობა, თავის დროზე, მთლიანად ან ნაწილობრივ მისი მიზეზით
მოხდა.

ამგვარად, იმისათვის, რომ რომ პირმა უკანონო მსჯავრდების შედეგად კომპენსაცია მიიღოს,
შემდეგი პირობები უნდა იყოს სახეზე:

 პირი მსჯავრდებული უნდა იყოს დანაშაულისათვის სასამართლოს საბოლოო

გადაწყვეტილებით და მისი მსჯავრდება შემდგომში უნდა იყოს შეცვლილი ან იგი
უნდა იყოს შეწყალებული ;
 იმის გამო, რომ ახალმა ან ახლად გამოვლენილმა გარემოებებმა ცხადად აჩვენა, რომ
მის მიმართ მართლმსაჯულება გამრუდდა ;
 პირს გადატანილი უნდა ჰქონდეს სასჯელი (ანუ, მოხდილი უნდა ჰქონდეს სასჯელი
მთლიანად ან ნაწილობრივ);
 კომპენსაციის მინიჭება უნდა ხდებოდეს ამ სახელმწიფოს კანონმდებლობისა და
პრაქტიკის შესაბამისად;
 მანამდე უცნობის ფაქტების გამოუმჟღავნებლობა, თავის დროზე, არ უნდა
მომხდარიყო მისი ბრალით, თუნდაც ნაწილობრივ.

ამ მუხლის გაგებით „საბოლოო გადაწყვეტილებად“ მიჩნეულია გადაწყვეტილება, რომელიც

არის res judicata (კანონის ძალის მქონე);

ეს მუხლი არ გამოიყენება და კომპენსაციის უფლება არ წარმოიშობა, როდესაც პირის

წინააღმდეგ ბრალი მოიხსნა ან იგი გაამრთლა სასამართლომ.

კომპენსაციის რაოდენობის განსაზღვრის უფლება აქვს სახელმწიფოს თავისი

კანონმდებლობისა და პრაქტიკის შესაბამისად. მაგრამ, ამ მუხლით დაცული კომპენსაციის
მიღების უფლება დარღვეულად იქნება მიჩნეული, თუ გადახდილი კომპენსაცია აშკარად
არასაკმარისია შესაბამის გარემოებებში.

კონვენციის სამართლის მიხედვით, მე-17 ოქმის მე-3 მუხლი გამოიყენება მხოლოდ იმ

შემთხვევებში, როდესაც დადგინდება , რომ იგი აშკარად უდანაშაულო იყო.

ამ მუხლის დაცვის ვალდებულებიდან გადახვევა დასაშვებია კონვენციის მე-15 მუხლით

საფუძველზე .

589
 ოქმი 7. მუხლი 4.

ხელმეორედ გასამართლებისა და დასჯის აკრძალვა

NE BIS IN IDEM

მე-7 ოქმის მე-4 მუხლის თანახმად, არავინ შეიძლება დაექვემდებაროს კრიმინალური

პროცედურების გზით ხელმეორედ გასამართლებას ან დასჯას ერთი და იმავე ქვეყნის
იურისდიქციის ფარლებში სისსხლისსამართლებრივი დარღვევისათვის, რომლისთვისაც იგი
საბოლოოდ ცნეს დამნაშავედ ან გაამართლეს ამ სახელმწიფოს კანონმდებლობისა და
სისხლის სამართლის პროცედურების შესაბამისად.

590
ამ მუხლის დებულებები ასახავს პრინციპს ne bis in idem, ანუ ადამიანს იცავს იმისაგან, რომ
ორჯერ დაექვემდებაროს ერთსა და იმავე საფრთხეს ( freedom from double jeopardy).

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ მე-7 ოქმის მე-4 მუხლი არ კრძალავს მხოლოდ იმავე
დანაშაულისათვის ორჯერ დასჯას ერთი და იმავე სახელმწიფოს იურისდიქციის
ფარგლებში. იგი კრძალავს იმავე ქმედებისათვის ახალი დევნის აღძვრისა და
გასამართლების პროცედურებსაც.

„სისხლისსამართლებრივი ბრალდება“ - ამ ცნებას ავტონომიური მნიშვნელობა აქვს და

შემდეგი ფაქტორები მიიღება მხედველობაში: ეროვნულ სამართალში მისი კლასიფიკაცია,
დარღვევის ბუნება, გამოყენებული ღონისძიების ბუნება და მისი სიმკაცრის ხარისხი. ასე
რომ თუ სასჯელი თავის არსით სისხლისსამართლებრივად იქნა მიჩნეული, მაშინ
დაუშვებელი იქნება ამ ქმედების მიმართ ერთდროულად სისხლიისამართლებრივი და
ადმინისტრაციული, ან სისხლისსამართლებრივი და დისციპლინური, ან დისციპლინური და
ადმინისტრაციული პროცედურების გამოყენება.

ამ მუხლით უზრუნველყოფილი დაცვა არ ვრცელდება შემთხვევებზე, როდესაც პირი

გასამართლებულია სხვადასხვა სახელმწიფოს სასამართლოების მიერ ან ექვემდებარება
გასამართლებას.

ერთი და იმავე დანაშაულისათვის ორჯერ გასამართლებისა და სასჯელისგან ადამიანის

დაცვა, არ არის დაცული კონვენციის მე-6 მუხლით (სამართლიანი განხილვის უფლება). ეს
იმას ნიშნავს, რომ თუ სახელმწიფოს არა აქვს კონვენციის მე-7 ოქმი რატიფიცირებული,
რომელიც ამ უფლებას ადგენს, მაშინ ამ სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფი მომჩივნის
საჩივარი ამ პრინციპის სავარაუდო დარღვევასთან დაკავშირებით, მიჩნეული იქნება
დაუშვებლად.

მუხლის თანახამად, ორჯერ გასამართლების აკრძალვა ვერ დააბრკოლებს საქმის განახლებას

მოცემული სახელმწიფოს კანონმდებლობისა და სისხლისსამართლებრივი პროცედურების
შესაბამისად, თუ ახალი ან ახლად გამოვლენილი მტიცებულებები მეტყველებენ, რომ წინა
პროცედურები ჩატარდა მნიშვნელოვანი დარღვევებით, რამაც გავლენა იქონია საქმის
შედეგებზე.

საქმე Margus v. Croatia შეხებოდა საკითხს, ეწინააღმდეგება თუ არა საერთაშორისო

სამართალს პირის დასჯა იმ დანაშაულისათვის, რომლისთვისაც იგი მანამდე
ამნისტირებული იქნა.

ხორვატიის არმიის მეთაურის წინააღმდეგ აღიძრა დევნა რამდენიმე სამოქალაქო პირის

მკვლელობისა და სერიოზული დაზიანებისათვის ხორვატიაში ომის დროს. პირველადი
სისხლისსამართლებრივი პროცედურა შეწყდა ამნისტიის კანონის საფუძველზე. მის მიმართ
შემდეგ განმეორებით აღიძრა დევნა იმავე დანაშაულისათვის. მომჩივანმა მიუთითა, რომ ეს

591
წარმოადგენდა ერთი და იმავე დანაშაულისათვის ოჯერ გასამართლების აკრძალვის
პირდაპირ დარღვევას.

სასამართლო არ დაეთანხმა მომჩივანს და არ დაადგინა კონვენციის დარღვევა.

სასამართლომ მიუთითა, რომ სასამართლოს კარგად დადგენილი პრეცედენტული

სამართლის მიხედვით, სამოქალაქო პირთა მკვლელობის ან მათდამი არასათანადო
მოპყრობის ამნისტირება ეწინააღმდეგებოდა სახელმწიფოთა პოზიტიურ ვალდებულებებს,
რომლებიც მათ კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლების საფუძველზე ეკისრებოდათ.
სასამართლომ განიხილა საკითხი საერთაშორისო სამართლის ჭრილში. მან მიუთითა, რომ
არსებობდა მზარდი ტენდენცია იმისა, რომ ადამიანთა უფლებების უხეში
დარღვევებისათვის ამნისტიის მინიჭება განხილულ ყოფილიყო როგორც მიუღებელი,
რამდენადაც იგი შეუთავსებელი იყო სახელმწიფოთა საყოველთაოდ აღიარებულ
ვალდებულებებთან განეხორციელებინათ ამ დანაშაულის ამსრულებელთა დევნა და დასჯა.

კონვენციის მე-7 ოქმის მე-4 მუხლით ნაგულისხმები ვალდებულებებიდან კონვენციის მე-15

მუხლის საფუძველზე გადახვევა დაშვებული არ არის.

ოქმი 7. მუხლი 5.

მეუღლეთა უფლებრივი თანასწორობა

ამ მუხლის თანახმად, მეუღლეები სარგებლობენ კარძო სამართლის საფუძველზე თანაბარი

უფლებებითა და პასუხისმგებლობით ერთმანთთან ურიერთობაში, ურთიერთობაში
თავიანთ შვილებთან, დაქორწინებისას, ქორწინების პერიოდში და ქორწინების შეწყვეტისას.

592
როგორც მუხლის ტექსტიდანაც ჩანს, დაცული ურთიერთობები მოიცავს ურთიერთობებს
მხოლოდ კერძო სამართლის სფეროში. მუხლი არ გამოიყენება სამართლის სხვა დარგების
მიმართ (ადმინისტრაციული, ფინასური, სისხლისსამართლებრივი, საეკლესიო და სხვა).

ამასთან, მხედველობაშია მხოლოდ კანონიერი ქორწინების კონტექსტი. დე ფაქტო ოჯახური

ურთიერთობები ან სამოქალაქო კავშირის სხვადასხვა ფორმები (კომპანიონობა,
პარტნიორობა) ამ მუხლში არ არის ნაგულისხმები.

ამ მუხლის საფუძველზე სახელმწიფოს წარმოეშობა პოზიტიური ვალდებულებები

უზრუნველყოს დამაკმაყოფილებელი საკანონმდებლო ბაზა, რომლის საფუძველზეც
მეუღლეებს ექნებათ თანაბარი უფლებები და ვალდებულებები, მათ შორის, ისეთ
საკითხებში, როგორიც არის საკუთრებასთან დაკავშირებული უფლებები (ქონების
განაწილება), ბავშვებთან ურთიერთობა და სხვა.

ამ საკითხების დარეგულირებისას გადამწყვეტი ფაქტორია ბავშვის საუკეთესო ინტერესების

დაცვა. საკუთრივ მე-7 ოქმის მე-5 მუხლის ტექსტი მიუთითებს, რომ მეუღლეთა უფლებრივი
თანასწორობის პრინციპი ვერ დააბრკოლებს სახელმწიფოს გაატაროს ღონისძიებები ბავშვთა
ინტერესების დასაცავად. ამგვარად, მეუღლეთა თანაბარი უფლებებისა და ვალდებულებების
დაცულობა ბაშვის საუკეთესო ინტერესების გათვალისწინებით არის გაგებული და
გამოყენებული პრაქტიკაში.

ოქმი 12. მუხლი 1.

დისკრიმინაციის საერთო აკრძალვა

ამ მუხლით აკრძალულია ადამიანთა ყოველგვარი დისკრიმინაცია კანონით დადგენილ

ნებისმიერ უფლებით ან თავისუფლებით სარგებლობასთან მიმართებაში რაიმე ისეთი
საფუძვლით, როგორიც არის სქესი, რასა, კანის ფერი, ენა, რელიგია, პოლიტიკური დასხვა

593
შეხედულება, ეროვნული ან სოციალური წარმოშობა, ეროვნული უმცირესობსადმი
კუთვნილება, საკუთრება, დაბადება ან სხვა საფუძველი.

ამგვარად, კონვენციის მე-12 ოქმმა გააფართოვა დისკრიმინაციის აკრძალვის ფარგლები და

დაუშვებლად გამოაცხადა იგი ნებისმიერ უფლებასთან მიმართებაში, რომელიც ეროვნული
სამართლით არის დადგენილი. მაშინ როდესაც, კონვენციის მე-14 მუხლი კრძალავს
დისკრიმინაციას მხოლოდ კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებთან მიმართებაში.
შესაბამისად, ვინაიდან კონვენცია იცავს მხოლოდ ძირითად სამოქალაქო და პოლიტიკურ
უფლებებს, მე-14 მუხლის დაცვაც მხოლოდ ამ კატეგორიის უფლებებზე ვრცელდება, ისიც
მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ უფლება კონვენციით არის სახელდებით გათვალისწინებული
ან რომელიმე უფლებაში ნაგულისხმები. მხედველობაშია ის გარემოება, რომ კონვენცია
ყველა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებას კი არა იცავს, არამედ მათ ნაწილს (მაგალითად,
კონვენცია არ იცავს თავშესაფრის უფლებას, თვითგანსაზღვრის უფლებას, განქორწინების
უფლებას და სხვა).

ჩვეულებრივ, ევროპის საბჭოს წევრ სახელმწიფოების ეროვნული სამართლით კი ჯერ ერთი,

დაცულია უფრო ფართო წრე სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებისა (არა მარტო
კონვენციით გათვალისწინებული) და, დამატებით, ასევე სოციალური, ეკონომიკური,
კულტურული და სხვა უფლებები. შესაბამისად, ეროვნული სამართლით დაცული
უფლებების სფერო გაცილებით ფართოა, ვიდრე კონვენციის სამართლით
გათვალისწინებული. ამიტომაც, კონვენციის მე-12 მუხლით აკრძალული დისკრიმინაციის
მოქმედების არეალიც გაცილებით უფრო ფართოა, ვიდრე კონვენციის მე-14 მუხლით
აკრძალული დისკრიმინაციისა.

სწორედ ეს არის პრინციპული განსხვავება კონვენციის მე-14 მუხლით და მე-12 ოქმით

აკრძალულ დისკრიმინაციას შორის. სხვა განსხვავება მათ შორის არ არის. აკრძალულ
ნიშანთა ჩამონათვალი ორივე მუხლში ერთგვაროვანია და არ არის ამომწურავად
განსაზღვრული.

ერთგვაროვანია დისკრიმინაციის შინაარსისის გაგებაც, ისევე როგორც, დისკრიმინაციის

აკრძალვასაც ორივე შემთხვევაში აბსოლუტური ხასიათი აქვს.

კონვენციის მე-14 მუხლსა და მე-12 ოქმს შორის არსებულ ზემოაღნიშნულ განსხვავებაში

გარკვევა აუცილებელია, რათა მომჩივანმა სწორად განსაზღვროს კონვენციის რომელ მუხლს
უნდა დაეყრდნოს ნაგულვები დისკრიმინაციის დროს ევროპულ სასამრთლოში
გასაჩივრებისას: თუ მომჩივანი მიიჩნევს, რომ მისი დისკრიმინაცია მოხდა რომელიმე ისეთი
უფლების საფუძველზე, რომელიც კონვენციით არ არის დაცული ან ნაგულისხმები, მაგრამ
გათვალისწინებულია ეროვნული სამართლით, მაშინ მან სტრასბურგის სასამართლოს უნდა
მიმართოს კონვენციის მე-12 ოქმის, და არა კონვენციის მე-14 მუხლის საფუძველზე.
კონვენციის უფლებებთან მიმართებაში გამოყენებული იქნება მხოლოდ მე-14 მუხლი.

594
საბოლოო ჯამში, კონვენციით აკრძალულია დისკრიმინაცია ნებისმიერ უფლებასთან
მიმართებაში, რომლებიც კონვენციით არის გათვალისწინებული (მე-14 მუხლი) და
ნებისმიერ სხვა უფლებასთან მიმართებაში, რომელიც კონვენციით არ არის
გათვალისწინებული, მაგრამ დადგენილია ეროვნული სამართლით (მე-12 ოქმი).

მაგალითად, ორსულობის გამო დიპლომატიური პოსტის დატოვებას შეეხებოდა საქმე Napotnik v.

Romania . 654
სლოვენიაში, რუმინეთის საელჩოში კონსულის თანამდებობაზე მუშაობისას, მომჩივანი დაორსულდა
და გააჩინა შვილი. მისი მივლინება ამ პოსტზე შეწყდა მას შემდეგ, რაც მან შესაბამის სამსახურს
შეატყობინა იმის თაობაზე, რომ კვლავ დაორსულდა ბავშვის გაჩენიდან მოკლე ხანში. მიჩნეულ იქნა,
რომ გაცდენები, დაკავშირებული სამედიცინო ხასიათის შეხვედრებთან და ორსულობასთან, საფრთხეს
შეუქმნიდა საკონსულო განყოფილების ფუნქციონალურ ქმედითობას: პირველი ორსულობის დროს,
როდესაც ის არ იმყოფებოდა სამსახურში ხშირად ხდებოდა ხოლმე საკონსულო მომსახურების
გადადება, რის გამოც, რუმინეთის მოქალაქეებმა რამდენჯერმე მეზობელ ქვეყნებსაც კი მიმართეს
დახმარებისთვის.

დაეყრდნო რა კონვენციის მე-12 ოქმის 1-ლ მუხლს, კონვენციის პროცედურების დროს მომჩივანმა
გაასაჩივრა სამუშაოზე მისი დისკრიმინაცია. თუმცა, ევროპულმა სასამართლომ ვერ ჰპოვა კონვენციის
ამ დებულების დარღვევა.

გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისით, რომ სასამართლოს ამ საქმეში პირველად

მოუხდა შეხება ორსულობის გამო სამუშაოს შეწყვეტის საკითხთან. კერძოდ, მას მოუწია
დაებალანსებინა, ერთი მხრივ, ორსული ქალის უფლება, არ დაქვემდებარებოდა დისკრიმინაციას და,
მეორე მხრივ, საჯარო სამსახურის ეფექტიანი ფუნქციონირების შენარჩუნების ლეგიტიმური ინტერესი.

მიუთითა რა მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს მიერ გამოყენებულ მსგავს მიდგომაზე,

სასამართლომ განმარტა, რომ საზოგადოდ, მხოლოდ ქალები შეიძლება აღმოჩენილიყვნენ ორსულობის
გამო განსხვავებული მოპყრობის მსხვერპლი და ამგვარი განსხვავებული მოპყრობა ჩაითვლებოდა
სქესობრივი ნიშნით პირდაპირ დისკრიმინაციად, თუკი არ დადგინდებოდა ამგვარი მოპყრობის
გამართლებულობა.

მიიჩნია რა დადგენილად მომჩივნის მიმართ განსხვავებული მოპყრობა სქესობრივი ნიშნით,

მიუხედავად ამ სფეროში ეროვნული შეფასების თავისუფლების ვიწრო ფარგლებისა, სასამართლომ

654
Napotnik v. Romania, no. 33139/13, 20 October 2020.

595
დადგენილად მიიჩნია, რომ ეროვნულმა ხელისუფლებამ წარმოადგინა შესაბამისი და საკმარისი
საფუძველი სამსახურის შეწყვეტის ღონისძიების გასამართლებლად.

პირველ რიგში, მომჩივნის სამუშაოს ბუნებისა და გადასაწყვეტი საკითხების დაუყოვნებლივ

გადაწყვეტის აუცილებლობიდან გამომდინარე, აღინიშნა, სამსახურში მისმა არყოფნამ მნიშვნელოვნად
დააზარალა საკონსულო სამსახური. შესაბამისად, საზღვარგარეთ მისი სამსახურის შეწყვეტა
აუცილებელი იყო დიპლომატიური მისიის ფუნქციონალური უნარიანობის შენარჩუნებისა და სხვათა
უფლებების, განსაკუთრებით, რუმინეთის იმ მოქალაქეების უფლებების დასაცავად, რომლებსაც
სლოვენიაში საკონსულო დახმარება ესაჭიროებოდათ.

მეორე, მართალია, სადავო ღონისძიების გამოყენება მომჩივნის ორსულობით იყო მოტივირებული,

მაგრამ იგი მიზნად არ ისახავდა მის არახელსაყრელ ვითარებაში ჩაგდებას და, ამასთანავე, დასახული
ლეგიტიმური მიზნის პროპორციული იყო. კერძოდ, მისთვის სამსახურის პირობების შეცვლა ვერ
გაუთანაბრდებოდა სამსახურის დაკარგვას ანდა დისციპლინურ სანქციას. შედეგი, რომელიც
მომჩივნისათვის დადგა, თავისი ბუნებით არ იყო ისეთი, რაც პირდაპირ აკრძალული იყო
თანასწორობის საკითხებზე შიდა კანონმდებლობით ანდა სახელმწიფოს საერთაშორისო
ვალდებულებებით ორსულობისა და მშობიარობის დაცვის სფეროებში.

ისიც მნიშვნელოვანი იყო, რომ მომჩივანმა არ განიცადა ხანგრძლივი ვადით გაუარესება/უკუსვლა

თავის დიპლომატიურ კარიერაში, რამდენადაც იგი დააწინაურეს თავისი პირველი ორსულობის დროს,
და ასევე, მისი მეორე ორსულობიდან ერთი წლის შემდეგ, მიუხედავად მისი ხანგრძლივი არყოფნისა.

სამართლიანი დაკმაყოფილება

კონვენციის 41-ე მუხლი

596
 JUST SATISFACTION
(ARTICLE 41)

Molla Sali v. Greece 655

ამ საქმეში სასამართლომ განიხილა მომჩივნის მოთხოვნები 41-ე მუხლის საფუძველზე. იგი შეეხებოდა
ქონებას, რომელსაც არ უკავშირდებოდა სასამართლოს ძირითადი გადაწყვეტილების დასკვნები და,
ამავდროულად, მდებარეობდა სახელმწიფოში, რომელიც არ წარმოადგენდა მოპასუხე სახელმწიფოს
კონვენციის შესაბამის პროცედურებში.

მომჩივნის ქმრის სიკვდილის შემდეგ, რომელიც იყო ბერძენი მუსლიმი, მომჩივანმა მემკვიდრეობით მიიღო
მისი მთელი ქონება ანდერძით, რაც მანამდე იქნა მომჩივნის ქმრის მიერ შედგენილი ნოტარიუსის
თანდასწრებით. გარდაცვლილის დებმა ანდერძი გაასაჩივრეს და წარმატებასაც მიაღწიეს. საბერძნეთის
საკასაციო სასამართლომ დაადგინა, რომ მუსლიმი უმცირესობის თემის ქონებრივი საკითხები უნდა
გადაწყვეტილიყო შარიას კანონების ( Sharia law) საფუძველზე, რომლის მიხედვით, საბერძნეთის მოქალაქე
მუსლიმის ნოტარიულად დამოწმებულ ანდერძს არ გააჩნდა სამართლებრივი შედეგი. ასე რომ, სასამართლოს
გადაწყვეტილებით, მომჩივანმა დაჰკარგა ქმრის მიერ მისთვის ანდერძით დატოვებული ქონების სამი
მეოთხედი.

2018 წლის 19 დეკემბრის თავის ძირითად გადაწყვეტილებაში, ევროპულმა სასამართლომ ჰპოვა კონვენციის
მე-14 მუხლის დარღვევა 1-ლი ოქმის 1-ლ მუხლთან ერთობლიობაში; მან დაადგინა, რომ მომჩივანმა
განიცადა განსხვავებული მოპყრობა, კერძოდ: მუსლიმანური რწმენის ბერძენთა სამოქალაქო კოდექსის
შესაბამისად, მოანდერძის მიერ შედგენილი ანდერძის ბენეფიციარი განსახვებულ, წამგებიან მდგომარეობაში
იმყოფებოდა არამუსლიმანური რწმენის ბერძენთა სამოქალაქო კოდექსის საფუძველზე მოანდერძის მიერ
შედგენილი ანდერძის ბენეფიციართან შედარებით, რასაც არ გააჩნდა ობიექტური და გონივრული
გამართლება. იმ დროისათვის, 41- ე მუხლის გამოყენების საკითხი გადადებულ იქნა, და სწორედ ამიტომ ამ
საკითხს ახლა იხილავდა დიდი პალატა.

655
Molla Sali v. Greece (just satisfaction) [GC], no. 20452/14, 18 June 2020.

597
სამართლიანი დაკმაყოფილების გადაწყვეტილების კონტექსტში მატერიალურ ზიანთან დაკავშირებულ
თავის მოთხოვნებში მომჩივანი ეძიებდა კომპენსაციას ქონების დაკარგვისათვის, რომელიც მდებარეობდა
საბერძნეთსა და თურქეთში. სასამართლომ საბრძნეთში მდებარე ქონებასთან მიმართებაში აღნიშნა, რომ
მიწის რეგისტრაციის შესწორება ჯერ არ იყო მომხდარი (გარდაცვლილის დების სარჩელი ქონების
თანამესაკუთრეებად ცნობის შესახებ ჯერ კიდევ განხილვის პროცესში იყო) და სასამართლომ დაადგინა, რომ
საბერძნეთს უნდა გაეტარებინა ღონისძიებები იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მომჩივანს შეენარჩუნებინა
ქონებაზე მესაკუთრეობა, ანდა, თუკი მიწის რეგისტრაციის ცვლილება უკვე მომხდარი იყო, აღედგინა
მისთვის მესაკუთრის სტატუსი.

სამართლიანი დაკმაყოფილების თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებიდან ერთი წლის განმავლობაში

შესაბამისი ღონისძიებების გაუტარებლობის გამო საბრძნეთს მომჩივნისათვის უნდა გადაეხადა კომპენსაცია,
კერძოდ, ღირებულება იმ ქონების პროპორციული ნაწილისა (სამი მეოთხედი), რომელიც მომჩივანმა
დაჰკარგა შარიას კანონების საფუძველზე. თუმცა, იმ შემთხვევაში, თუ შიდა სამართლებრივი პროცედურების
შედეგები შესაბამისობაში იყო სასამართლოს პრინციპულ გადაწყვეტილებასთან (იგულისხმება არსებით
საკითხებზე მიღებული გადაწყვეტილება, ე.გ.) და თუ ამასობაში კომპენსაციის გადახდაც მოესწრო, მაშინ
მომჩივანს შესაბამისი თანხა უკან უნდა დაებრუნებინა სახელმწიფოსათვის. სასამართლომ ასევე დაადგინა,
რომ გარდაცვლილის ანდერძის სამართლებრივი შედეგები, რამდენადაც ისინი შეეხებოდა თურქეთში
მდებარე ქონებას, იყო თურქეთში მიმდინარე სასამართლო განხილვების საგანი და, ამდენად, მას არ გააჩნდა
იურისდიქცია გადაწყვეტილება მიეღო მოსარჩელის მოთხოვნებზე ამ ქონებასთან დაკავშირებით.
სასამართლომ ასევე მოახდინა მორალური ზიანის გამო მომჩივნისათვის კომპენსაციის მინიჭება და
სასამართლო ხარჯების ანაზღაურება.

გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანია სასამართლოს მიერ განხორციელებული ანალიზის გამო, რომელიც

შეეხებოდა მისი პრინციპული (არსებით საკუთხებზე მიღებული) გადაწყვეტილების სამართლებრივ
შედეგებს სახელმწიფოსათვის, რომელიც არ წარმოადგენდა ამ პროცესის მხარეს, როდესაც სასამართლო
მსჯელობდა 41-ე მუხლის საფუძველზე მომჩივნის მოთხოვნებზე თურქეთში მდებარე ქონებასთან
დაკავშირებით. სასამართლოს დასაბუთება მოიცავს შემდეგ სამ ელემენტს:

პირველ რიგში, თურქეთის პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილი ჰქონდა, რომ საბერძნეთის
საკასაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელმაც მომჩივნის გარდაცვლილი მეუღლის ანდერძი
ბათილად და არარად გამოაცხადა, დამავალდებელი იყო თურქეთის სასამართლოებისათვის საერთაშორისო
კერძო სამართლის საფუძველზე, რაც იმას განაპირობებდა, რომ აუცილებელი აღარ იყო საქმის გადასინჯვა. ამ
გადაწყვეტილების საწინააღმდეგო აპელაციები, შეტანილი როგორც მომჩივნის, ისე, მოანდერძის დების მიერ,
განხილვის პროცესში იყო სტამბულის სააპელაციო სასამართლოში. შესაბამისად, არ არსებობდა

598
განსაკუთრებული გარემოებები, რომელთა გამოც შეიძლებოდა თქმულიყო, რომ საბერძნეთი ახორციელებდა
თავის იურისდიქციას თურქეთში მიმდინარე პროცესებთან მიმართებაში.

მეორე, მართალია ანდერძი არ ანსხვავებდა რაიმე ნიშნით თურქეთში და საბერძნეთში მდებარე ქონებებს,
მაგრამ სანოტარო წესით დამოწმებული ანდერძი შეეხებოდა და აღწერდა მხოლოდ საბერძნეთში მდებარე
ქონებას. მნიშვნელოვანია, რომ როდესაც სასამართლომ 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლი გამოყენებადად ცნო თავისი
პრინციპული გადაწყვეტილებით, ექსპლიციტურად მიუთითა მხოლოდ საბერძნეთში მდებარე ქონებაზე.
მხოლოდ ამ საფუძვლებს უკავშირდებოდა სასამართლოს მხრიდან იმის შეფასება, იყო თუ არა დარღვეული
კონვენციის მე-14 მუხლი 1-ლი ოქმის 1-ლ მუხლთან ერთობლიობაში. შესაბამისად, სასამართლოს, თავის
პრინციპულ გადაწყვეტილებაში, არ ჰქონდა დაკავებული არავითარი არსებითი პოზიცია მომჩივნის
სავარაუდო უფლებებთან მიმართებაში, რომლებიც შეეხებოდა თურქეთში მდებარე ქონებებს. შესაბამისად, ეს
საკუთრება ვერ გახდებოდა რაიმე სამართლებრივი დაკმაყოფილების მინიჭების საფუძველი მოპასუხე
სახელმწიფოს წინააღმდეგ წინამდებარე გადაწყვეტილებაში, რომელიც მიღებული იქნა გადადებული 41-ე
მუხლის საკითხზე პროცედურის ფარგლებში.

მესამე, მართალია სასამართლო მუდმივად იმეორებდა, რომ კონვენციის 46-ე მუხლის საფუძველზე
სასამართლოს ნებისმიერი გადაწყვეტილება სავალდებულო იყო მხოლოდ იმ სახელმწიფოებისათვის,
რომლებიც შესაბამისი პროცესის მხარეებს წარმოადგენდნენ ( საბერძნეთი, მოცემულ შემთხვევაში),
საყურადღებოა, რომ სასამართლომ, ამის მიუხედავად, გადაწყვიტა გამოეკვეთა ერთგვარი არაპირდაპირი
ვალდებულება სახელმწიფოსი, რომელიც არ წარმოადგენდა შესაბამის პროცესში მხარეს (მხედველობაშია
თურქეთი, ე.გ.), გაეთვალისწინებინა ევროპული სასამართლოს მხრიდან არსებით საკითხზე მიღებული
გადაწყვეტილება და მის შესაბამისად გამოეტანა თავისი. კერძოდ სასამართლომ მიუთითა:

„ .... არაფერი უშლის ხელს თურქეთის სასამართლოებს, მხედველობაში მიიღონ სასამართლოს

(იგულისხმება ევროპული სასამართლო, ე.გ) პრინციპული გადაწყვეტილება (judgment) თავიანთი
გადაწყვეტილების მიღებისას. სასამართლო შემდგომ დააზუსტებს, რომ მომჩივანს, თუკი ეს შესაბამისია,
ექნება შესაძლებლობა შეიტანოს საჩივარი თურქეთის წინააღმდეგ საბოლოო გადაწყვეტილებასთან
მიმართებაში, რომელიც მიღებული იქნება თურქეთის სასამართლოების მიერ მომჩივნის ქმრის ანდერძზე
თურქეთში მდებარე ქონებასთან დაკავშირებით, იმ შემთხვევაში, თუ ეს გადაწყვეტილება არ მიიღებს
მხედეველობაში სასამართლოს პრინციპულ გადაწყვეტილებას, რომელმაც საბერძნეთის პასუხისმგებლობა
ცნო კონვენციის მე-14 მუხლის საფუძველზე 1-ლი ოქმის 1-ლ მუხლთან ერთობლიობაში და, თუ ის არ
დააყენებს აუცილებელ სამართლებრივ შედეგებს, რომლებიც გამომდინარეობს თურქეთის, როგორც
კონვენციის ხელშემკვრელი მხარის სტატუსიდან“.

599