प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 1 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

1. Name of the Student: Surendra Chandra Tripathy

2. Registra;on Number: FIS/MSK/2018-20/001

3. Course Code: SNSKS-405

4. Course Name: DISSERTATION (FINAL)

5. Date - 29/04/2020

6. Time - 1400-1700
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 2 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः

प्रस्तुतकतार् - श्रीसुरन्द्र
े चन्द्रित्रपाठीः
मागर्प्रदिशर् का - ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस्कृतिवभागः
(श्रीश्रीिवश्विवद्यालये आचायर्पाठ्यक्रमस्य पिरसमािप्तकल्पे गवेषणामूलकलघुशोधप्रवन्धः)
श्रीश्रीिवश्विवद्यालयः, गोिडसाही, िवद्याधरपुरम्, कटकम्
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 3 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

श्रीश्रीिवश्विवद्यालयस्य संस्कृतसािहत्याचायर्पाठ्यक्रमस्य समािप्त-

उपलक्षे पाठ्यक्रमस्य चतुथेर् तथा अिन्तमे षाण्मािसक्याम् उपस्थािपतः
गवेषणामूलकलघुशोधप्रवन्धः ।

मागर्प्रदिशर् का - ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस्कृतिवभागः

श्रीश्रीिवश्विवद्यालयः, गोिडसाही, िवद्याधरपुरम्, कटकम् ।

प्रस्तुतकतार् - श्रीसुरन्द्र
े चन्द्रित्रपाठीः

पाठ्यक्रमस्य अविधः - २०१८-२०२०

उपस्थापनायाः िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 4 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अस्य लघुशोधप्रवन्धस्य अनन्यलभ्यता तथा मौिलकता सम्बद्धं प्रामािणकसत्यपाठम् ।

िवज्ञानभैरवसम्बद्धाः ग्रन्थाः बहवः उपलभ्यम्ते । एतेषु ग्रन्थेषु

उपलब्धानाम् द्वादशोत्तर-एकशतसूत्राणां प्रयोगात्मकानाम् उपायानाम्
उपस्थापनं प्रायशः नोपलभ्यते । मया अत्र यत् िकिञ्चत् प्रस्तुतं कृतं
तत्सवर्ं मौिलकरूपे ण मम कृ ितः एव । श्लोकानां उद्धरणं
िवज्ञानभैरवग्रन्थात्, अथार्वगमनं च पूवर्मनीषीणां ग्रन्थात् िनश्चयेन
नीतं मया, िकन्तु प्रायोिगकानाम् उपायानां पिरकल्पनं प्रयोगं च
नान्यत्र प्राप्यते ।

प्रस्तुतकतार्
सुरन्द्र
े चन्द्रित्रपाठीः
िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०
मागर्प्रदिशर् का
ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस्कृतिवभागः
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 5 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

कृतज्ञताज्ञापनम् -

श्रीगुरुभ्यो नमः । हिरः ॐ

नम िशवाय गुरवे सिच्चदानन्दमूतर्ये ।

िनष्प्रपञ्चाय शान्ताय िनरालम्बाय तेजसे ॥

मू ल तः िवज्ञानछात्रोऽहम् । पू वर् प िठते षु स्नात्तककक्षायां अिप च स्नात्तकोत्तरकक्षायाोः

सं स्कृ त भा षा याः िव ष य रू पे ण अ न व िस्थ ते ऽ िप सं स्कृ त स्ना त्त को त्त र क क्षा यां प्र वे शा य
अ नु म ित प्र दा न का र णा त् िव श्व िव द्या ल य स्य प्रा ण प्र ित ष्ठा ता गु रु दे व श्री श्री र िव श ङ्क रं ,
तात्कालीककुलसिचवं श्रीघनश्याम-ओझा-महोदयं, िवश्विवद्यालयस्य प्रशासिनककमर्चारीगणान्
च कृतज्ञः अिस्म ।

प्रोफेसर्-डक्टर्-श्रीमतीगायत्रीरथमहोदयाः मां वहूशः प्रोत्साहना अददात् । लघुशोधप्रवन्धस्य

उपकल्पनायाः त्रुिटसंशोधनसम्बद्धे आवश्यकी िदग्दशर्नं तया दत्तम् । प्रणमािम ताम् ।

िवश्विवद्यालये अस्य लघु शोधप्रवन्धस्य उपस्थापनाय प्रोत्साहना मया प्रोफे सर् - डक्टर् -
श्रीमतीिशल्पीिमश्रमहोदयायाः प्राप्ता । सा एव लघुशोधप्रवन्धस्य सत्वािधकारी । यदा कदाऽिप
कस्याऽिप समस्यायाः सम्मुिखनः अभवम्, अहं िनःसंकोचेन तां अिभगम्यमानः आसं, सा च
िद्वधाभावं त्यक्त्वा दृढसहाियका रूपे सततं दण्डायमाना आसीत् मम पृष्ठदेशे । कथनेऽिस्मन्
वाहुल्यः नािस्त यत् तां िवना कायोर्ऽयम् असम्पूणर्ं भवेत् । तां प्रित कृतज्ञता शब्दैः वक्तुम् असमथर्ः
इित अनुभवािम ।

िवज्ञानभैरवे प्रदत्तानाम् उपायानां प्रयोगसमये साधकाः उपयोगाः अभवन् । तान् प्रित कृतज्ञः अहम् ।

प्रस्तुतकतार्
सुरन्द्र
े चन्द्रित्रपाठीः
िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 6 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

सूिचपत्रम्
क्रिमकसंख्या िवषयः पृष्टसंख्या

१ ल घु शो ध प्र व न्ध स्य अ न न्य ल भ्य ता त था ४

मौिलकता सम्बद्ध-प्रामािणकसत्यपाठम्

२ कृतज्ञताज्ञापनम् ५

३ उपक्रमम् ८

४ िवज्ञानम् ९

५ भैरवः १०

६ भैरवी १५

७ तन्त्रम् १८

तन्त्रशब्दस्य व्युत्पित्तः १८

८ चतुःित्रंशत् तत्त्वािन २५

पञ्चशुद्धतत्त्वािन २५

सप्तशुद्धाशुद्धतत्त्वािन २५

चतुिवर्ं शित-अशुद्धतत्त्वािन २५

९ योगशास्त्र-िवज्ञानभैरवयोः तुलना २६

१० ग्रन्थस्य िवहङ्गावलोकनम् २७

देव्याः प्रश्नावल्यः २७

भैरवस्य प्रत्युत्तरम् २७

देव्याः सन्देहम् २८९

भैरवस्य स्पष्टीकरणम् ३०

देव्याः कृतज्ञता-ज्ञापनम् ३०

भैरवस्य समापनम् ३०

भैरवी-भैरवयोः िमलनम् ३१

११ प्रािविधकप्रयोगम् ३३

१२ प्रयोगम् ३५
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 7 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

क्रिमकसंख्या िवषयः पृष्टसंख्या

१३ प्राक्-कथनम् ३५

१४ अणवोपायस्य प्रयागम् ३६

१५ शाक्तोपायस्य प्रयोगम् ४१

१६ शाम्भवोपायस्य प्रयोगम् ४५

१७ उपसंहारम् ४८

१८ पिरकल्पना ४९

१९ प्रत्याहारसारणी ५९

२० २५ तत्वािन (िचत्रम्) ६३

२१ ३६ तत्वािन (िचत्रम्) ६४
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 8 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

उपक्रमम् -

यथा पिरकल्पनायाः प्रस्तुितकरणे उक्तं, जनानां आध्याित्मकोन्नितकल्पे भारतीयिवद्वांसः कल्प-

कल्पान्तरे न केवलं चेिष्टताः आसन् अिप तु एतिन्निमतं सुस्पष्टं िदग्दशर्नमिप दत्तवन्तः । अिस्मन्
भूभागे उत्तरस्यां िदिश अनद्यतनभूतकाले एव तन्त्रसाधनायाः मूलतत्वं प्रचिलतमभवत् प्रायशः
पञ्चशतोत्तरिद्वसहस्रसम्वत्सरपूवेर् ।

िवज्ञानभैरव-नाम ग्रन्थः रुद्रायामल-तन्त्रस्य एकमेव अध्यायरूपेण प्राप्यते । अत्राविस्थतैः १६३-

श्लोकैः महादेवः (भैरवः) पावर्तीं (भैरवीं) प्रित आत्मज्ञानिवषयकं गूढज्ञानप्राप्त्यथर्ं सहज-सरल-
उपायानाम् उन्मोचनं करोित । अधुना रुद्रायामल-तन्त्रः मूलरूपेण नोपलब्धः । सवेर् पाठकाः
साधकाः च आचायर्-अिभनवगुप्तरिचतं तन्त्रालोकम् आधारतया गृह्णािन्त । कािश्मरीयिशवोपासकाः
अद्वै तवािदनः । तन्त्रशास्त्रे िशवशक्त्योः अभेदत्वं कल्प्यते । पावर्ती िशवस्य िभन्नं रूपम् ।
अस्माकम् अज्ञानानां ज्ञानोदयाथर्ं सः स्वयं िद्वधा िवभज्य स्वां िजिजिगषित, स्वयमेव उत्तरयित ।
कदािचत् भैरवी िशवमिधशेते, कदािचत्तु भैरवः पावर्तीम् ।

िशवः शक्त्या युक्तो यिद भवित शक्तः प्रभिवतुं

न चेदेवं देवो न खलु कुशलः स्पिन्दतुमिप।
अतस्त्वामारध्यां हिरहरिविरञ्चािदिभरिप
प्रणन्तुं स्तोतुं वा कथमकृतपुण्यः प्रभवित॥
(सौन्दयर्लहरी - १)

िवज्ञानभैरवग्रन्थस्य प्रारम्भं पावर्त्याः प्रश्नादेव भवित यदा सा देवी विक्त यत् सा न पारयित
आत्मज्ञानं ग्रिहतुम् । परा-अपरा-परापरा-शिक्तनां रूपवणर्नं यत् महादेवेन कृतं तदिप सा न पारयित
अववोिधतु म् । प्रत्यु त्त रे िशवः वदित यत् , अलम् एतानामववोधने । यिद कोऽिप
एकमेवोपायमवलम्ब्य अभ्यासं किरष्यित, तदा ज्ञानोदयः स्वयं भिवष्यित िनश्चयेन । तन्त्रम् इित
प्रायोिगकिवद्यारूपम् । प्रयोगः यिद समुिचतं फलमिप सुिनिश्चतम् ।

अस्य सन्दभर्स्य प्रस्तुितपथे ये गन्थाः सहायकाः अभवन् तेषां नामोल्लेखनं िवना उपक्रमं पूणर्तां न
याित । िवज्ञानभैरवसम्बद्ध ग्रन्थानां िववरणं पिरिशष्टे दत्तं परन्तु ये ग्रन्थान् अनुसृत्य सन्दभर्िमदं
प्रस्तुतं अिप च येभ्यः ग्रन्थेभ्यः सारं िचत्वा अिस्मन् ग्रन्थे िनदेर्िशतानां धारणानां व्यावहािरकप्रयोगं
मया कृतं तान् प्रित मम कृतज्ञता ज्ञापयािम । ते यथा-
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 9 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

१. Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By Swami

Lakshmanjoo, Edited by John Hughes, Munshiram Manoharlal Publishers
Pvt. Ltd.
२. िवज्ञानभैरवः, व्याखाकारः - व्रजवल्लभिद्ववेदः, प्रकाशकः - मोितलालबनारसीदासः
३. िवज्ञानभैरवः, व्याखाकारः - श्रीबापुलालः (आञ्जना), प्रकािशका - चौखम्वा-सुरभारती-
ग्रन्थमाला ।
४. तन्त्रालोकः, रचियता - आचायार्िभनवगुप्तः, व्याखाकारः - राजानकजयरथ, (Printed at
The Indian Press, Allahabad, 1918).

िवज्ञानम्

(िव + ज्ञा + ल्युट् । ) ज्ञानम् । कम्मर् । इित मेिदनी(१) ।

ज्ञानम् । इित हेमचन्द्रः(२) ॥

“ मोक्षे धीज्ञार्नमन्यत्र िवज्ञानं िशल्पशास्त्रयोः ॥ इत्यमरः(३) ॥

“ िवशेषेण सामान्येन चावबोधो मोक्षो मुिक्तः िशल्पं िचत्रािदशास्त्रं व्याकरणािद । मोक्षे िशल्पे
शास्त्रे च या धीः सा ज्ञानं िवज्ञानञ्चोच्यते एषा िवशेषप्रवृित्तः । अन्यत्र घटपटादौ या धीः सािप
ज्ञानं िवज्ञानञ्चोच्यते । एषा सामान्यप्रवृित्तः । मोक्षे धीज्ञार्नं िवज्ञानञ्च यथा । ज्ञानान्मुिक्तिरित
। सा यािचता च िवज्ञानं तुष्टा ऋिद्धं प्रयच्छित इित । अन्यत्र यथा । ज्ञानमिस्त समस्तस्य
जन्तोिवर् षयगोचरे इित । घटत्वप्रकारकज्ञानिमित । ये केिचत् प्रािणनो लोके सव्वेर् िवज्ञािननो मता
इित । ब्रह्मणो िनत्यिवज्ञानानन्दरूपत्वात् इित । एवं िचत्रज्ञानं व्याकरणज्ञानं
घटपटिवज्ञानिमत्यािदकं प्रयुज्यत एव । तिद्वगमे गरुत्मदािदशब्दवत् गरुत्मच्छब्दो िह गरुडे
पिक्षमात्रे च वत्तर्ते । मोक्ष इित िनिमत्तसप्तमी मोक्षिनिमत्तं िशल्पशास्त्रयोधोर्ज्ञार्नमुच्यते ।
तिन्निमत्ततोऽन्यिनिमत्तं या तयोधीर्ः सा िवज्ञानिमित केिचत् । मोक्षिवषया मोक्षफला धीज्ञार्नं १.

१. वािरधान्या च वस्त्रे च प्रत्याशाज्ञानयोः िस्त्रयाम् ।

वािग्म पटौ सुराचायेर् िवज्ञानं ज्ञानकमर्णाः ॥४६-२८॥
२. पण्डोतत्वानुगा मोक्षे ज्ञान िवज्ञानमन्यतः ।
शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारण तथा ॥४७-३१०॥
३. मोक्षे धीज्ञार्नमन्यत्र िवज्ञानं िशल्पशास्त्रयोः ॥६॥
अमरकोशः, धी-वगर्ः ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 10 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अन्यधीिव्वर् ज्ञानम् । क्वान्यत्र इत्याह िशल्पशास्त्रयोिरित केिचत् । अवबोध इत्यध्याहृत्य

मोक्षिवषयेऽवबोधो धीज्ञार्नं अन्यत्र घटपटािदिवज्ञानं िशल्पशास्त्रिवषये िवज्ञानिमित केिचत् ।
जानातेरनट् ज्ञानं िविवधं िवरूपं वा ज्ञानं िवज्ञानम् ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥

तत्तु ब्राह्मणस्य लक्षणिवशेषः । यथा -“ क्षमा दया च िवज्ञानं सत्यञ्चैव दमः शमः ।
अध्यात्मिनत्यता ज्ञानमेतद्ब्राह्मणलक्षणम् ॥ “ ज्ञानिवज्ञानयोलर्क्षणं यथा -“ चतुद्दर्शानां िवद्यानां
धारणं िह यथाथर्तः । िवज्ञानिमतरं िवद्याद्येन धम्मोर् िववद्धर् ते ॥ अधीत्य िविधविद्वद्यामथर्ञ्चैवोपलभ्य
तु । धम्मर्काय्यार्िन्नवृत्तश्चेन्न तिद्वज्ञानिमष्यते ॥ यया स देवो भगवान् िवद्यते यत्र िवद्यते । साक्षादेव
महादेवस्तज्ज्ञानिमित कीित्तर्तम् ॥ इित कौम्मेर् उपिवभागे - १४ अध्यायः ॥

भैरवः

भैरव” इित प्राितपिदकस्य व्युत्पित्तः

(भीरोिरदं त्रासकृत् । भीरु + अण् । ) भयानकम् । इत्यमरः । १ । ६ । २० ।(१) (यथा

महाभारते । १ । १६४ । २७ । “ सव्येन च कटीदेशे गृह्य वासिस पाण्डवः । तद्रक्षो िद्वगुणं चक्रे
रुवन्तं भैरवं रवम् ॥” ) ।

(भीभर्यङ्करो रवो यस्य । इित भीरव । ततः स्वाथेर् अण् । ) शङ्करः । इित मेिदनी (२)।
भयानकरसः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

नदिवशेषः । इित शब्दरत्नाबली ॥

रागभेदः, भयावहम् । इित हेमचन्द्रः(३) ॥

(१) भैरवं दारुणं भीषणं भीष्मं घोरं भीमं भयानक भयङ्करं प्रितभयं - नाट्यवगर्ः १ | ६ । २०
(२) दू वार्यां भैरवः पुंिस शङ्करे भीषणे ित्रषु । ४६-४६ ।
(३) भीषणं भैरवं घोरं, दारुणं भयावहम् ।४७-३०३।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 11 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अष्टभैरवाणामुत्पित्तयर्था

“ दैत्यािधपः समुत्पत्य हरोरिस गदां िक्षपत् । संिस्थतस्तु महायोगी सव्वार्धारः प्रजापितः ॥

गदापातक्षताद्भूिर चतुधार्सृगथापतत् । पूब्बर्धारासमुद्भूतो भैरवोऽिग्नसमप्रभः ॥
िवद्याराजेित िवख्यातः पद्ममालािवभूिषतः । तथा दिक्षणधारोत्थो भैरवः प्रेतमािस्थतः ॥
कामराजेित िवख्यातः कृष्णाञ्जनसमप्रभः । नागराजेित िवख्यातश्चक्रमालािघभूिषतः ॥
क्षतजाद्रुिधराज्जातो भैरवः शूलभूिषतः । सच्छन्दराजेित िवख्यात इन्द्रायुधसमप्रभः ॥
भूियष्ठाद्रुिधराज्जातो भैरवः फलभूिषतः । ख्यातो लिम्बतराजेित शोभाञ्जनसमप्रभः ॥
ततोऽभूद्देवराजेित भैरवः क्षतजादथ । उग्रराजो बभूवाथ क्षतजाद्भै रवोऽपरः ॥
एवं िह सप्तरूपोऽसौ कथ्यते भैरवो मुने ! । िवघ्नराजोऽष्टमः प्रोक्तो भैरवाष्टकमुच्यते ॥
“ इित वामनपुराणे अन्धकवरप्रदाने भैरवप्रादुभार्वे ६७ अध्यायः ।

शारदीयदुगार्पूजायां अष्टौ पूज्यभैरवा यथा

“ आदौ महाभैरवञ्च संहारभैरवं तथा । अिसताङ्गभैरवञ्च रुरुं भैरवमेव च ॥
ततः कालं भैरवञ्च क्रोधभैरवमेव च । ताम्रचूडं चन्द्रचूडं अन्ते च भैरवद्वयम् ॥
एतान् संपूज्य मध्ये च नवशक्तीश्च पूजयेत् ॥”
इित ब्रह्मवैवत्तेर् प्रकृितखण्डे दुगोर्पाख्याने ६१ अध्यायः ॥

ताम्रचूडचन्द्रचूडयोः स्थाने कपालभैरवरुद्र- भैरवौ ज्ञेयौ ।

इित तत्रैव गणपितखण्डे ४१ अध्यायः ।

अिप च ।
“ अिसताङ्गो रुरुश्चण्डः क्रोध उन्मत्तसंज्ञकः । कपाली भीषणश्चैव संहारश्चाष्टमः स्मृतः ॥”
इित तन्त्रसारः ॥

िशवगणािधपभैरवो यथा --
“ नन्दी भृङ्गी महाकालो वेतालो भैरवस्तथा । अङ्गं भूत्वा महेशस्य वीतभीतास्तपोधनाः ॥
यैमार्नुषशरीरेण प्रािपरे तपसो बलात् । गणानामािधपत्यन्तु ते जानिन्त हरं परम् ॥”
इित कािलकापुराणे ४४ अध्यायः ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 12 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

करवीरपुरराजचन्द्रशेखरपत्नीतारावतीगभेर् महादेवाज्जातपुत्त्रः । स च पुरा भृङ्गी बभूव

पाव्वर्तीशापात् वानरमुखो भूत्वा भैरव इित नाम्ना ख्यातः । यथा --
“ प्रिववेश ततो देवी स्वयं तारावतीतनौ । महादेवोऽिप तस्यान्तु कामाथर्ं समुपिस्थतः ॥
कामावसाने तस्यान्तु सद्यो जातं सुतद्वयम् अभवन्नृपशादू र्ल ! तथा शाखामृगाननम् ॥
ततस्तयोनार्म चक्रे नारदो वचनान्नृप ! । ज्येष्ठो भैरवनामाभूत् भीरोः पुत्त्रो भयङ्करः ।
वेतालसदृशः कृष्णो वेतालोऽभूत्तथापरः ॥
इित कािलकापुराणे ४९ अध्यायः ॥

अिप च ।
“ योऽसौ भृङ्गी हरसुतां महाकालोऽिप भगर्जः । तावेव गौरीशापेन सम्भूय नरयोिनजौ ॥
वेतालभैरवौ जातौ पृिथव्यां नृपवेश्मिन । यथा भृङ्िगमहाकालावुत्पन्नौ प्राक् तथा शृणु ।
योऽसौ महाभैरवाख्यः सकायः शारभो हरः । भैरवः पृथगेवायं गणाध्यक्षो हरात्मजः ॥ “
इित कािलकापुराणे ४५ अध्यायः ॥

दुजर्याख्यिगिरस्थभैरवो यथा --
“ तन्मध्ये भैरवो देवो भगर्सङ्गमसम्भवः । दुजर्याख्ये वरिगरौ स्वगर्स्योपमभूिमगः ॥
योऽसौ शरभरूपस्य मध्यखण्डािदभैरवः । स एव भैरवाख्योऽयं पञ्चवक्त्रस्य मन्त्रकैः ।
संपूज्य तत्र मितमान् स याित िशवलोकताम् ॥
“ इित कािलकापुराणे ८१ अध्यायः ॥

भैरवस्य मन्त्रो यथा --

“ केवलः सपरो हािदः षष्ठस्वरसमिन्वतः । चन्द्रिबन्दुसमायुक्तं हयग्रीवस्य बीजकम् ॥
भैरवं पाण्डुनाथन्तु वनमािलस्वरूिपणम् । वाराहेण तु बीजेन पूजयेत्तु िवधानतः ॥
सपरौ द्वावनुस्वारिवसगार्भ्यां समिन्वतौ । महाभैरवमन्त्रोऽयं भैरवं तेन पूजयेत् ॥
“ इित कािलकापुराणे ६२ अध्यायः ॥

अस्य ध्यानं यथा --

“ भैरवः पाण्डुनाथश्च रक्तगौरश्चतुभुर्जः । गदां पद्मञ्च शिक्तञ्च चक्रञ्चािप करेण च ।
िबभ्रद्देव्याः पुरोभागे पूज्योऽयं िवष्णुरूपधृक् ॥
“ इित तत्रैव ६० अध्यायः ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 13 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अस्य गायत्त्री यथा --

“ महाभैरव िवद्महे केिलरूपाय धीमिह । तन्नः कामो भैरवस्तु देवी िनत्यं प्रचोदयात् ॥ एषा
भैरवरूपस्य गायत्त्री मे प्रितिष्ठता । यथेष्टमांसमद्यािदभोजनाय मया धृतः ॥ महाभैरवरूपोऽयं तथा
स्त्रीरितसङ्गमे । अयन्तु वाम्यभावेन पूज्यो मद्यािदिभः सदा ॥
“ इित कािलकापुराणे ७७ अध्यायः ॥

अथ महािवद्यादीनां भैरविनरूपणं यथा -- िशव उवाच ।

“ शृणु चाव्वर्ङ्िग शुभगे ! कािलकायाश्च भैरवम् । महाकालं दिक्षणाया दक्षभागे प्रपूजयेत् ॥
महाकालेन वै साद्धर्ं दिक्षणा रमते सदा । ताराया दिक्षणे भागे अक्षोभ्यं पिरपूजयेत ॥
समुद्रमथने देिव ! कालकूटं समुित्थतम् । सव्वेर् देवाः सदाराश्च महाक्षोभमवाप्नुयुः ॥
क्षोभािदरिहतं यस्मात् पीतं हालाहलं िवषम् अतएव महेशािन ! अक्षोभ्यः पिरकीित्तर्तः ॥
तेन साद्धर्ं महामाया तािरणी रमते सदा । महाित्रपुरसुन्दय्यार् दिक्षणे पूजयेत् िशवम् ॥
पञ्चवक्त्रं ित्रनेत्रञ्च प्रितवक्त्रे सुरश्व
े िर ! । तेन साद्धर्ं महादेवी सदा कामकुतूहला ॥
अतएव महेशािन ! पच्चमीित प्रकीित्तर्ता । श्रीमद्भुवनसुन्दय्यार् दिक्षणे त्र्यम्बकं यजेत् ॥
स्वगेर् मत्येर् च पाताले या चाद्या भुवनेश्वरी । एतया रमते तेन त्र्यम्बकस्तेन कथ्यते ॥
सशिक्तश्च समाख्यातः सव्वर्तन्त्रे प्रपूिजतः । भैरव्या दिक्षणे भागे दिक्षणामूित्तर्संज्ञकम् ॥
पूजयेत् परयत्नेन पञ्चवक्त्रं तमेव िह । िछन्नमस्तादिक्षणांशे कबन्धं पूजयेत् िशवम् ॥
कबन्धपूजनाद्देिव ! सव्वर्िसद्धीश्वरो भवेत् । धूमावती महािवद्या िवधवारूपधािरणी ॥
वगलाया दक्षभागे एकवक्त्रं प्रपूजयेत् । महारुद्रेित िवख्यातं जगत्संहारकारकम् ॥
मातङ्गीदिक्षणांशे च मतङ्गं पूजयेत् िशवम् । तमेव दिक्षणामूित्तर्ं जगदानन्दकारकम् ॥
कमलाया दिक्षणांशे िवष्णुरूपं सदािशवम् । पूजयेत् परमेशािन ! स िसद्धो नात्र संशयः ॥
पूजयेदन्नपूणार्या दिक्षणांशे च रूपकम् । महामोक्षप्रदं देवं दशवक्त्रं महेश्वरम् ॥
दुगार्या दिक्षणे देशे नारदं पिरपूजयेत् । नकारः सृिष्टकत्तार् च दकारः पालकः सदा ॥
रेफः संहाररूपत्वान्नारदः पिरकीित्तर्तः । अन्यासु सव्वर्िवद्यासु ऋिषयर्ः पिरकीित्तर्तः ॥
स एव तस्या भत्तार् च दक्षभागे प्रपूजयेत् ॥
“ इित तोडलतन्त्रप्रथमपटले ॥

(भैरवबिलिवषयः । यथा कािलकापुराणे ।

पिक्षणः कच्छपाग्राहा मत्स्या नविवधा मृगाः । मिहषा गोिधका गावश्छागो वभ्रुश्च शूकरः ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 14 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

खड् गश्च कृष्णसारश्च गोिधका शरभो हिरः । शाद्दर्ल

ू श्च नरश्चैव स्वगात्ररुिधरन्तथा ॥
चिण्डकाभैरवादीनां बलयः पिरकीित्तर्ताः । बिलिभः साध्यते मुिक्तबर्िलिभः साध्यते िदवम् ॥

अथ भैरवरागस्य िववरणम् ।
हनूमन्मते षड् - रागमध्ये प्रथमरागः । महादेवमुखािन्नगर्तः । अस्य जाितः औडवः । अथार्त्
धैवतिनषाद- षड् जगान्धारमध्यमिमित पञ्चस्वरिमिलतः । अस्य गृहं धैवतस्वरः । शरदृतौ
प्रातःकालः अस्य गानसमयः । रागमालायाम् अस्या- कारः महादेवाकारवत् । अथार्त् सुन्दर-
सन्न्यासी । भस्ममृिक्षतवदनः । जटामस्तकः । जटापतद्गङ्गाजलः । कङ्कणभूिषतहस्तः ।
लला- टाद्धर् चन्द्रः । ित्रनेत्रः । सपर्वेिष्टतस्कन्धबाहुः । भालितलकः । स्कन्धस्थहिस्तचम्मार् ।
अथवा द्वीिपचम्मोर्पिवष्टः । गलमुण्डमालः । ित्रशूल- हस्तः । अथवा सम्मुखप्रोिथतित्रशूलः ।
पाश्वर्स्थवृषश्च । अस्य रािगण्यः पञ्च । यथा । भैरवी वैराटी मघुमाधवी िसन्धवी वङ्गाली च ।
अस्याष्टौ पत्त्राः । यथा । हषर्ः ितलकः पुरीयः माधवः सूहः बलनेहः मधुः पञ्चमश्च ।
किल्लनाथमते तु भैरवश्चतुथर्रागः । अस्य रािगण्यः षट् । यथा । भैरवी गुज्जरी भाषा वेलावली
कणार्टी रगतंसा वडहंसीित च केिचत् । एतन्मते पूब्बर्वत् अष्टौ पुत्त्राः । िकन्तु
ितलकपुरीयपञ्चमसूहस्थानेषु देवशाखलिलत- मालकौशिवलाबला िलिखताः । सोमेश्वर- मतेऽिप
रािगण्यः षट् । यथा । भैरवी गुज्जरी रेवा गुणकली वङ्गाली बहुली च । तन्मते रािगण्या
सहास्य गानसमयो ग्रीष्मत्तुर्ः ॥ भरतमते तु अस्य रािगण्यः पञ्च यथा । मधु- माधवी लिलता वरारी
वाहाकली भैरवी च । तन्मतेऽिप अस्याष्टौ पुत्त्राः । यथा देवशाखः लिलतः हषर्ः िवलावलः माधवः
वङ्गालः वेभासः पञ्चमश्च । एषामष्टौ भाय्यार् यथा । सूहा वेलावली सोरठी कुम्भारी अन्दाही
बहुलगुज्जरी पटमञ्जरी िमरवी च ।
इित सङ्गीत- शास्त्रम् ॥ * ॥

मतान्तरे भैरवरागस्य भाय्यार् यथा ।

भैरवी वङ्गाली वरारी मध्यमा मधु- माधवी िसन्धवी च । तत्पुत्त्रा यथा । कोशकः अजयपालः
श्यामः खरतापः शुद्धः ढोलश्च । तत्पुत्त्रबध्वो यथा । अष्टी रेवा बहुला सोिहनी रम्भेली सूहा च ।
अत्र शोभा इित साधुः पाठः ।
इित नारदपुराणम् ॥ (नागभेदः । यथा महाभारते । १। ५७ ।१६। “ भैरवो मुण्डवेदाङ्गः
िपशङ्गश्चोद्रपारकः ॥ “ )
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 15 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

भैरवी
(भैरव + ङीप् । ) चामुण्डा । यथा
“ चामुण्डा चिचर् का चम्मर्मुण्डा माजार्रकिणर् का । कणर्मोटी महागन्धा भैरवी च कपािलनी ॥
“ इित हेमचन्द्रः । २ । १२० ॥

भैरवीिवशेषा यथा । ित्रपुरभैरवी १ सम्पत्- प्रदा भैरवी २ कौलेशभैरवी ३ सकलिसिद्धदा भैरवी ४

भयिवध्वंिसनी भैरवी ५ चैतन्यभैरवी ६ कामेश्वरी भैरवी ७ षट्कूटा भैरवी ८ िनत्या भैरवी ९ रुद्रभैरवी
१० भुवेनेश्वरी भैरवी ११ ित्रपुरबाला भैरवी १२ नवकूटा भैरवी १३ अन्नपूणार् भैरवी १४ ।

आसां मन्त्रा यथा -- अथ ित्रपुरभैरवी ।

“ िवयद्भृगुहुताशस्थो भौितको िबन्दुशेखरः । िवयत्तदािदकेन्द्रािग्निस्थतं वामािक्षिबन्दुमत् ॥
आकाशभृगुविह्नस्थो मनुः सगेर्न्दुखण्डवान् । पञ्चकूटाित्मका िवद्या वेद्या ित्रपुरभैरवी ॥ “ १ ॥

अथ सम्पत्प्रदा भैरवी ।
यथासौ ित्रपुरा बाला तथा ित्रपूरभैरवी । सम्पत्प्रदा नाम तस्याः शृणु िनम्मर्लमानसे ॥
िशवचन्द्रौ विह्नसंस्थौ वाग्भवं तदनन्तरम् । कामराजं तथा देिव ! िशवचन्द्रािन्वतं ततः ॥
पृथ्वीबीजान्तवह्न्याट्यं तात्तीर्यं शृणु वल्लभे ! । शिक्तबीजे महेशािन ! िशववह्नी िनयोजयेत् ॥
कुमाय्यार्ः परमेशािन ! िहत्वा सगर्न्तु बैन्दवम् । ित्रपुरा भैरवी देवी महासम्पत्प्रदा िप्रये ! ॥ २ ॥

अथ कौलेशभैरवी ।
सम्पत्प्रदाभैरवीविद्विद्ध कौलेशभैरवीम् । हसाद्या सैव देवेिश ! ित्रषु बीजेषु पाब्बर्ित ! । इयन्तु
सहराद्या स्यात् पूजाध्यानािदकं तथा ॥ ३ ॥

अथ सकलिसिद्धदा भैरवी ।
एतस्या एव िवद्याया आद्यन्ते रेफविजर् ते । तदेयं परमेशािन ! नाम्ना सकलिसिद्धदा ।
सम्पत्प्रदाभैरवीवत् ध्यानपूजािदकं तथा ॥ ४ ॥

अथ भयिवध्वंिसनी भैरवी ।
सम्पत्प्रदा भैरवी आद्यन्ते रेफरिहता चेत्तदा भयिवध्वंिसनी भैरवी भवित । दिक्षणामूत्तौर् तथादशर्नात्
। पूजािदकन्तु सम्पत्प्रदावत् ॥ ५ ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 16 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अथ चैतन्यभैरवी ।
“ वागभवं बीजमुच्चाय्यर् जीवप्राणसमिन्वतम् । सकला भुवनेशानी िद्वतीयं बीजमुद्धृतम् ॥
जीवं प्राणं विह्नसंस्थं शक्रस्वरसमिन्वतम् । िवसगार्ढ्यंमहेशािन ! िवद्या त्रैलोक्यमातृका ॥ “

ऋष्यािदन्यासः ।
िशरिस दिक्षणामूत्तर्ये ऋषये नमः । मुखे पङ्िक्तच्छन्दसे नमः । हृिद चैतन्यभैरव्यै देवतायै नमः ॥६॥

अथ कामेश्वरी भैरवी । “ कामेश्वरी च रुद्राणार् पूब्बर्िसं हासने िस्थता । एतस्या एव िवद्याया

बीजद्वयमुदाहृतम् ॥ तदन्ते परमेशािन ! िनत्यिक्लन्ने मदद्रवे । एतस्या एव तात्तीर्यं रुद्राणार्
परमेश्विर ! ॥ ७ ॥

अथ षट्कूटा भैरवी । डािकनी रािकणी बीजे लािकनी कािकनी- युगम् । शािकनी हािकनी बीजे
आहृत्य सुरसुन्दिर ! ॥ आद्यमैकारसंयुक्तमन्यदीकारमिण्डतम् । शक्रस्वरािन्वतं देिव ! तात्तीर्यं
बीजमािलखेत् । िबन्दुनादकलाक्रान्तं ित्रतयं शैलसम्भवे ! ॥ ८ ॥

अथ िनत्या भैरवी ।
एतस्या एव िवद्यायाः षड्वणार्न् क्रमशः िस्थतान् । िवपरीतान् वद प्रौढे ! िवद्येयं भोगमोक्षदा ।
न्यासपूजािदकं सव्वर्मस्याः पूब्बर्वदाचरेत् ॥ ९ ॥

अथ रुद्रभैरवी । िशवचन्द्रौ मादनान्तं फान्तं विह्नसमिन्वतम् । शिक्तिभन्नं िबन्दुनादकलाढ्यं वाग्भवं

िप्रये ! ॥ सम्पत्प्रदाया भैरव्याः कामराजं तदेव िह । सदािशवस्य बीजन्तु महािसं हासनस्य च । एषा
िवद्या महेशािन ! विणर् तुंनैव शक्यते ॥ १०

अथ भुवनेश्वरी भैरवी ।
हसाद्यं वाग्भवञ्चाद्यं हसकान्ते सुरश्व
े िर ! । भूबीजं भुवनेशानी िद्बतीयं बीजमुद्धृतम् । िशवचन्द्रौ
महेशािन ! भुवनेशी च भैरवी ॥ ११ ॥

अथ ित्रपुरबाला भैरवी । अधरो िबन्दुनामाद्यं ब्रह्मेन्द्रस्थः शशी युतः । िद्वतीयं भृगुसगार्ढ्यो

मनुस्तात्तीर्यमीिरतम् । एषा बालेित िवख्याता त्रैलोक्यवशकािरणी ॥ १२
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 17 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अथ नवकूटा बाला । बालाबीजत्रयं देिव ! कूटत्रयं नवाक्षरी । िवयत्कूठत्रयं देिव ! भैरव्या

नवकूठकम् ॥ १३ ॥

अथान्नपूणार् भैरवी ।
प्रणवं भुवनेशािन ! श्रीबीजं कामबीजकम् । हृदन्ते भगवत्यन्ते माहेश्विरपदं ततः । अन्नपूणेर् ठयुगलं
िवद्येयं िवं शदक्षरी ॥ १४ ॥
“ इित तन्त्रसारे भैरवीमन्त्रपिरच्छे दः ॥

रािगणी- िवशेषः । सा च भैरवरागस्य पत्नी । यथा --

“ भैरवी कौिशकी चैव भाषा वेलाबली तथा । वङ्गाली चेित रािगण्यो भैरवस्यैव वल्लभाः ॥ “

मतान्तरे मालवरागस्य पत्नी ।

यथा -- धानसी मालसी चैव रामकीरी च िसन्धुडा । आशावरी भैरवी च मालवस्य िप्रया इमाः ॥

अस्या ध्यानं यथा --

“ सरोवरस्था स्फिटकस्य मिन्दरे सरोरुहैः शङ्करमच्चर्यन्ती । तालप्रयोगप्रितबद्धगीित-
गौर्रीतनूनार्रद भैरवीयम् ॥ “

अस्या गानसमयः पूब्बार्ह्णकालः । यथा --

“ िवभाषा लिलता चैव कामोदी पठमञ्जरी । रामकीरी रामकेली वेलोयारी च गुज्जरी ॥
देशकारी च शुभगा पञ्चमी च गडा तुडी । भैरवी चाथ कौमारी रािगण्यो दश पञ्च च ।
एताः पूब्बार्ह्णकाले तु गीयन्ते गायनोत्तमैः ॥ “ इित सङ्गीतदामोदरः ॥ * ॥

हनूमन्मते एषा सम्पूणर्जाितः । अस्याः सप्त- स्वरिवन्यासक्रमः मध्यमपञ्चमधैवतिनषादषड् -

जषर्भगान्धारान्तः । अस्या गृहं मध्यमस्वरः । शरदृतौ प्रभाते अस्या गानसमयः । राग- मालायां
अस्याः स्वरूपम् । अल्पवयस्का । सुरूपा । सुनेत्रा । िवस्तारवदना । िपङ्गल- केशा ।
कोमलाङ्गी । रक्तवणार् । श्वेतवसना । गलशोिभतचम्पकमाला । प्रफुल्लपद्मयुक्तपव्वर्त-
गुहायां िशवपूजापरायणा । तत्र मञ्जीर- वादका गायिन्त च ॥ * ॥ किल्लनाथसोमे-
श्वरभरतमतेष्वेवम् ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 18 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

तन्त्रम् -

साधारणतः तन्त्रसाधनं प्रित लोकानां वैतृष्ण्यं पिरलक्षते । ‘तन्त्र’ इित शब्दस्य आङ्लभाषया अथर्ः
भवित TECHNOLOGY । भगवत्प्राप्त्यथर् ये मागार्िण प्रदिशर् तािन (उपासना, याग-यज्ञादयः, भिक्त
इत्यादयः) तािन मागार्िण साधकतः आस्थां अपेक्षन्ते । उदाहरणतः उपासनाय मनिस भगवत्सत्तायाः
दृढीकरणं, याग-यज्ञािदकमार्थर्ं देव-देव्यौ प्रित आस्था अिप च भिक्तमागार्नुसरणाथर्ं इष्टदेवं प्रित
िनश्चला भिक्त अपेक्षते । िकन्तु तन्त्रसाधनाथर्ं कस्यिचदिप िवस्वासस्य ( अिवस्वासस्य वा )
आवश्यकता नािस्त । तन्त्रसाधनम् सुतीक्ष्ण-अिसवत् । असेः व्यवहारं दुष्टिनवारणाथर्ं क्रीयते
अथवा चौयर्वृत्यथर्ं तदिसचालकस्योपिर िनभर्रं न तु असेः उपिर । यिद कोऽिप जनः अिसं गृिहत्वा
अन्यान् िनरीहजनान् मारयित, तत्र असेः िकं दोषम् ? तथैव प्राद्योिगकीिवद्यां अिधकृत्य
आणिवकशिक्तेः व्यवहारेण कोऽिप जनः िहरोिसमा-नागासाक्याम् नगयार्म् ध्वंसं कतुर्ं शक्यते
अन्यः कोऽिप जनः िवद्युत्शिक्तसञ्चारणमिप कतुर्ं शक्यते । तत्र पारमाणिवकशक्तेः कः दोष ?
तद्वदेव तन्त्रसाधनमिप प्राद्योिगकी िवद्या । अस्याः िवद्यायाः समुिचतोपयोगेन साधकः
आत्मसाक्षात्कारं लभते, तत्रैव अस्याः िवद्यायाः असमुिचतोपयोगेन साधकस्य
अधःपत्तनमवश्यम्भावी । पदे पदे सजागता आवश्यकी । यथा कठोपिनषदे उक्तम् -

“उित्तष्ठत जाग्रत प्राप्य वरािन्नबोधत ।

क्षुरस्य धारा िनिशता दुरत्यया दुगर्ं पथस्तत्कवयो वदिन्त ॥ ”
(कठोपिनषद्, प्रथमाध्यायः, तृतीयवल्ली, श्लोकसंख्या-१४)

प्रकृतपक्षे यिद साधकः उिचन्मागार्नुसरणं न करोित, तदा तन्त्रसाधनम् क्षरु धारायां चलनवत् दुरुहं
दुष्करं दुगर्मं दुसाध्यं च; िकन्तु यिद सः िनष्ठापरतया अभ्यासरतः भवित, तदा तस्य
आत्मसाक्षात्कारं हस्तामलकवत् । एतत्कारणात् स्वयं महादेवेन मागर्िनधार्रणं कृतं यतः साधकस्य
िवच्युितनर् भवेत् ।

तन्त्र शभ्दस्य व्युत्पित्तः

√तन् िवस्तारणे + ष्ट्रन् त्र ।

(तनोित तन्यते इित वा । तन + कत्त्रार्दौ यथायथं ष्ट्रन् । तित्र कुटु म्बधारणे + घञ् वा ।)
अथार्ः - (१). कुटु म्बकृत्यम् । (कुलप्रितष्ठािदक िस्थितः । यथा महाभारते । १३ । ४८ । ६ ।
“सव्वार्नुपायानथ सम्प्रधाय समुद्धरेत् स्वस्य कुलस्य तन्त्रम् ॥”)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 19 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(२). िसद्धान्तः । (३) ओषिधः । (४) प्रधानम् । (४) तन्त्रवायः । (५) पिरच्छदः । (६)
श्रुितशाखािवशेषः । (७) हेतुः । (८) उभयाथर्प्रयोजकम् । (९) इितकत्तर्व्यता । (१०) इित मेिदनी ।
(११) राष्ट्रम् । (१२) परच्छन्दः । (१३) करणम् । (१४) अथर्साधकः । (१५)तन्तुः । (१६) सैन्यम् ।
(१७) स्वराष्ट्रिचन्ता ।
इित हेम चन्द्रः ॥
(यथा माघे । २ । ८८ । “तन्द्रावापिवदा योगैमर्ण्डलान्यिधितष्ठता ॥”) (१८) प्रबन्धः । इित
शब्दरत्नावली ॥
(१९) शपथः । इित धरिणः ॥ (२०) धनम् । (२१) गृहम् । (२२) वपनसाधनम् । (यथा महाभारते
। १ । ३ । १४० । “तदापश्यत् िस्त्रयौ तन्त्रे अिधरोप्य सुवेमे पटं वयन्तौ ॥”)
(२३) कुलम् । इित नानाथर्ध्विनमञ्जरी । (२४) शास्त्रम् । इित िवश्वः । यथा देवीभागवते । २ ।
११ । १९ । “अवैरज्ञमतन्त्रज्ञं बालचेष्टासमिन्वतम् ॥”
(२५)व्यवहारः । (२६) िनयमािदः । यथा महाभारते । १ । १०३ । २६ । “शुत्वा त्वं प्रितपद्यस्व
प्राज्ञैः सह पुरोिहतैः । आपद्धम्मार्थर्कुशलैलोर्कतन्त्रमवेक्ष्य च ॥”) (२७) िशवोक्तशास्त्रम् । तच्च
चतुःषिष्टसंख्यकम् । यथा -
“िसद्धीश्वरं महातन्त्रं कालीतन्त्रं कुलाणर्वम् । ज्ञानाणर्वं नीलतन्त्रं फेत्कारीतन्त्रमुत्तमम् ॥
देव्यागमं उत्तराख्यं श्रीक्रमं िसिद्धयामलम् । मत्स्यसूक्तं िसद्धसारं िसिद्धसारस्वतं तथा ॥
वाराहीतन्त्रं देवेिश ! योिगनीतन्त्रमुत्तमम् । गणेशिवमिषर् णी तन्त्रं िनत्यातन्त्रं िशवागमम् ॥
चामुण्डाख्यं महेशािन ! मुण्डमालाख्यतन्त्रकम् । हंसमाहेश्वरं तन्त्रं िनरुत्तरमनुत्तमम् ॥
कुलप्रकाशकं देिव ! कल्पं गान्धव्वर्कं िशवे ! । िक्रयासारं िनबन्धाख्यं स्वतन्त्रं तन्त्रमुत्तमम् ॥
सम्मोहनं तन्त्रराजं लिलताख्यं तथा िशवे ! । राधाख्यं मािलनीतन्त्रं रुद्रयामलमुत्तमम् ॥
बृहत्श्रीक्रमं तन्त्रं गवाक्षं सुकुमुिदनी । िवशुद्धेश्वरतन्त्रञ्च मािलनीिवजयं तथा ॥
समयाचारतन्त्रञ्च भैरवीतन्त्रमुत्तमम् । यीिगनीहृदयं तन्त्रं भैरवं परमेश्विर ! ॥
सनत्कुमारकं तन्त्रं योिनतन्त्रं प्रकीित्तर्तम् । तन्त्रान्तरञ्च देवेिश ! नवरत्नेश्वरं तथा ॥
कुलचूडामिणतन्त्रं भावचूडामणीयकम् । तन्त्रदेवप्रकाशञ्च कामाख्यानामकं तथा ॥
कामधेनु कुमारी च भूतडामरसंज्ञकम् । मािलनीिवजयं तन्त्रं यामलं ब्रह्मयामलम् ॥
िवश्वसारं महातन्त्रं महाकालं कुलामृतम् । कुलोड्डीशं कुिब्जकाख्यं यन्त्रिचन्तामणीयकम् ॥
एतािन तन्त्ररत्नािन सफलािन युगे युगे । कालीिवलासकादीिन तन्त्रािण परमेश्विर ! ॥
कालकल्पे सुिसद्धािन अश्वक्रान्तासु भूिमषु । महाचीनािदतन्त्रािण अिवकल्पे महेश्विर ! ॥
सुिसद्धािन वरारोहे ! रथक्रान्तासु भूिमषु ॥”
इित महािसिद्धसारस्वतम् ॥ * ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 20 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

अिप च ।
“चतुःषिष्टश्च तन्त्रािण यामलादीिन पाव्वर्ित ! । सफलानीह वाराहे ! िवष्णुक्रान्तासु भूिमषु ॥
कल्पभेदेन तन्त्रािण किथतािन च यािन च । पाषण्डमोहनायैव िवफलानीह सुन्दिर ! ॥”
इित महािवश्वसारतन्त्रम् ॥

तत्रागमस्य लक्षणं यथा -

“सृिष्टश्च प्रलयश्चैव देवतानां यथाच्चर्नम् । साधनञ्चैव सव्वेर्षां पुरश्चरणमेव च ॥
षट्कम्मर्साधनञ्चैव ध्यानयोगश्चतुिव्वर् धः । सप्तिभलर्क्षणैयुर्क्तमागमं तिद्वदुबुर्धाः ॥” * ॥

यामलस्य लक्षणम् ।
“सृिष्टश्च ज्योितषाख्यानं िनत्यकृत्यप्रदीपनम् । क्रमसूत्रं वणर्भेदो जाितभेदस्तथैव च ॥
युगधम्मर्श्च संख्यातो यामलस्याष्टलक्षणम् ॥” * ॥

तन्त्रस्य लक्षणम् ।
“सगर्श्च प्रितसगर्श्च मन्त्रिनणर्य एव च । देवतानाञ्च संस्थानं तीथार्नाञ्चैव वणर्नम् ॥
तथैवाश्रमधम्मर्श्च िवप्रसंस्थानमेव च । संस्थानञ्चैव भूतानां यन्त्राणाञ्चैव िनणर्यः ॥
उत्पित्तिव्वर् बुधानाञ्च तरूणां कल्पसंिज्ञतम् । संस्थानं ज्योितषाञ्चैव पुराणाख्यानमेव च ॥
कोषस्य कथनञ्चैव व्रतानां पिरभाषणम् । शौचाशौचस्य चाख्यानं नरकाणाञ्च वणर्नम् ॥
हरचक्रस्य चाख्यानं स्त्रीपुंसोश्चैव लक्षणम् । राजधम्मोर् दानधम्मोर् युगधम्मर्स्तथैव च ॥
व्यवहारः कथ्यते च तथा चाध्यात्मवणर्नम् ॥ इत्यािदलक्षणैयुर्क्तं तन्त्रिमत्यिभधीयते ॥” * ॥

तस्य माहात्म्यम् ।
“िवष्णुव्वर्िरष्ठो देवानां ह्नदानामुदिधस्तथा । नदीनाञ्च यथा गङ्गा पव्वर्तानां िहमालयः ॥
अश्वत्थः सव्वर्वृक्षाणां राज्ञािमन्द्रो यथा वरः । देवीनाञ्च यथा दुगार् वणार्नां ब्राह्मणो यथा ॥
तथा समस्तशास्त्राणां तन्त्रशास्त्रमनुत्तमम् ॥
सव्वर्कामप्रदं पुण्यं तन्त्रं वै वेदसिम्मतम् । कीत्तर्नं देवदेवस्य हरस्य मतमेव च ॥
पावनं श्रद्दधानानािमह लोके परत्र च ॥” * ॥

तस्य श्लोकसंख्या यथा -

“न शक्यं िवस्तराद्बक्तुमिप वषर्शतैरिप । संक्षेपाद्वै प्रवक्ष्यािम लोककल्पोक्तवत्मर्ना ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 21 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

िदिव देवे नवलक्षं पाताले ब्रह्मशासने ॥

लक्षमात्रं भारते च िक्षतौ तन्त्रािण यािन च । आगमं ित्रिवधं प्रोक्तं चतुथर्मैश्वरं स्मृतम् ॥
कल्पश्चतुिव्वर् धः प्रोक्तः आगमो डामरस्तथा । यामलश्च तथा तन्त्रं तेषां भेदाः पृथक पृथक् ॥
मुक्तकाख्यं प्रपञ्चश्च सारदाख्यञ्च नारदः । महाणर्वश्च किपलो योगः कल्पः किपञ्जलः ॥
अमृतशुिद्धवीर्रश्च िसद्धसंवरणन्तथा । प्रथमोऽष्टसहस्रन्तु श्लोका दश प्रकीित्तर्ताः ॥
िद्बतीयो मुक्तकस्तत्र षट्सहस्रािण संख्यया । श्लोकाः शताद्धर् संख्यातास्तृतीयिस्त्रसहस्रकः ॥
शतद्बयं सािधकञ्च श्लोकानां पञ्चिवं शितः । ित्रंशोत्तरसहस्रािण श्लोकानां भानुसंख्यया ॥
प्रपञ्चे प्रथमे तन्त्रे िद्बतीये वसुसंख्यया । सहस्रािण तथा श्लोकाः सप्तिवं शितसंख्यया ॥
भूतनेत्रसहस्रािण तृतीये पञ्चसहस्रकम् । शतत्रयं पङ्िक्तश्लोकाः प्रपञ्चः किथतिस्त्रधा ॥
कलासंख्या सहस्रािण शारदायाः प्रकीित्तर्ताः । पञ्चिवं शािधकाः श्लोका वसुश्लोकाश्च नारदे ॥
िवं शितश्च सहस्रािण षट्सहस्रािण संख्यया । वसुश्लोकाश्च किथताः किपले श्लोकसंख्यया ॥
त्रयोदशसहस्रािण कालोत्तरशतत्रयम् । श्लोकसंख्यासमुिद्दष्टं योगे कल्पे च संख्यया ॥
वाणसंख्यासहस्रािण श्लोका नवितः कीित्तर्ताः । श्लोकानान्तु सहस्रािण अष्टािवं शितसंख्यया ॥
श्लोकाश्च भानुसंख्यातास्तन्त्रेऽिप च किपञ्जले । अमृतशुद्धौ सहस्रािण पञ्चश्लोकािधकािन च
॥
पञ्चैव किथता नेत्रसंख्यातािन यथाथतः । वीरागमे षडिधकािन शतािन पिरसंख्यया ॥
सहस्रािण च ताविन्त श्लोकानान्तु यथाथर्तः । पञ्चािधकसहस्रािण श्लोकानामृतुसंख्यया ॥
िसद्धसम्बरणोक्तािन ऐश्वरेण यथा पुरा ॥ * ॥ डामरः षिड्वधो ज्ञेयः प्रथमो योगडामरः ॥
श्लोकास्तत्र त्रयिस्त्रंशत् तथा पञ्चशतािन च । ित्रिवं शितसहस्रािण श्लोकािन चेह संख्यया ।
एकादशसहस्रािण संख्याताः िशवडामरे । श्लोकाः सप्तैव िनिश्चत्य ईश्वरेणैव भािषताः ॥
तावत्श्लोकसहस्रािण पञ्चश्लोकशतािन च । गुणोत्तरािण दुगार्या डामरे किथतािन च ॥
नवश्लोकसहस्रािण नवश्लोकशतािन च । सारस्वते तथा श्लोकाः पञ्चैव पिरकीित्तर्ताः ॥
स्वरसंख्यासहस्रािण श्लोकानां ब्रह्मडामरे । पञ्चोत्तरशतान्यत्र संख्यातािन िशवेन तु ॥
षिष्टः श्लोकसहस्रािण गान्धव्वेर् डामरोत्तमे । श्लोकाश्च षिष्टसंख्याता ब्रह्मणाव्यक्तयोिनना ॥
यामलाः षट्च संख्यातास्तत्रादावािदयामले । द्बाित्रंशच्च सहस्रािण त्रयिस्त्रंशत्शतािन च ॥
िद्बतीये ब्रह्मसंज्ञे ते द्वािवं शितश्च संख्यया । सहस्रािण शतान्यत्र तान्येव किथतािन च ॥
तावत्संख्यासहस्रािण शतािन पिरसंख्यया । िवं शितश्च तथा संख्या श्लोकाश्च िवष्णुयामले ॥
कालसंख्यासहस्रािण वेदसंख्याशतािन च । पञ्चषिष्टस्तथा श्लोकाः किनष्ठे रुद्रयामले ॥
नवश्लोकसहस्रािण त्रयोदशशतािन च । द्बािवं शितस्तथा श्लोका गणेशे यामलोत्तमे ॥
रिवसंख्यासहस्रािण आिदत्याख्ये तु यामले । तन्त्रे नीलपताकायां सहस्रािण च पञ्च च ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 22 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

पञ्चिवं शितश्लोकाश्च किथता वामकेश्वरे । त्रयोदशसहस्रािण द्बे शते िवं शितस्तथा ॥

श्लोका मृत्युञ्जये तन्त्रे संख्यातास्तन्त्रवेिदिभः । गजसंख्यासहस्रािण त्रीिण संख्याशतािन च ॥
सप्तश्लोकास्तथैवात्र तन्त्रे योगाणर्वोत्तमे । दशश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन च ॥
मायाख्ये च महातन्त्रे यथाथर्तः प्रकीित्तर्ताः । पञ्चश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन च ॥
शताद्धर् संख्यया श्लोका दिक्षणामूित्तर्तन्त्रके । दशश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन च ॥
त्रयोदश तथा श्लोकाः कािलकाख्ये च तन्त्रके । कामेश्वय्यार्स्तन्त्रवरे सहस्रािण त्रयं महत् ॥
श्लोकानां संख्यया चात्र तन्त्रराजे च संख्यया । नवश्लोकसहस्रािण नवश्लोकशतािन च ॥
द्वािवं शित सहस्रािण हरगौय्योर्श्च तन्त्रके । तथा च िवं शितः श्लोकास्तन्त्रेऽिस्मन् पिरकीित्तर्ताः ॥
अकर्संख्यासहस्राित िद्बतीये तन्त्रवेिदिभः । अष्टािवं शितश्च श्लोकाः सङ्ख्यातास्तन्त्रिनणर्ये ॥
कुिब्जकाख्ये महातन्त्रे श्लोकाश्च दशसंख्यया । सहस्रािण तथा सप्तसङ्ख्यातािन मनीिषिभः ॥
िद्वतीये षट्सहस्रािण तदद्धर् ञ्च किनष्ठके । अकर्संख्यासहस्रािण तथाङ्कुशशतािन च ॥
तावद्देव्या महातन्त्रे सङ्ख्यातािन िद्बजोत्तमैः । द्बािवं शितसहस्रािण द्बािवं शितशतािन च ॥
कात्यायन्यास्तु तन्त्रस्य सङ्ख्यातािन मनीिषिभः । वसुश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन च ॥
प्रत्यङ्िगं रायास्तन्त्रे च िनिश्चतािन यथाथर्तः । भूतसङ्ख्यासहस्रािण तथािह तच्छतािन च ॥
महालक्ष्म्यास्तन्त्रराजे पञ्चश्लोकाश्च कीित्तर्ताः । गजसंख्यासहस्रािण श्लोकाश्च ऋतुसङ्ख्यया
॥
ित्रपुराणर्वे महातन्त्रे िलिखताः परमिषर् िभः । सरस्वत्याः सहस्रे द्वे द्वे शते सङ्ख्यया स्मृते ॥
पञ्चश्लोकास्तथैवात्र िवज्ञातव्या िद्वजाितिभः । द्वािवं शितसहस्रािण आद्ये तन्त्रोत्तमोत्तरे ॥
अङ्कसङ्ख्याशतान्यत्र श्लोकाः पञ्चदशैव तु । द्बािवं शितसहस्रािण तथा बाणशतािन च ।
द्बाित्रंशच्च तथा श्लोका योिगन्यास्तन्त्रराजके । िद्बतीये षट्सहस्रािण तथा च ित्रशतािन च ॥

त्रयः श्लोकास्तथैवात्र वाराह्यास्तन्त्र उत्तमे । ऊिम्मर् सङ्ख्यासहस्रािण तत्त्वसङ्ख्याशतािन च ॥

गवाक्षे तन्त्रराजेऽिस्मन् श्लोका िह तत्त्वसङ्ख्यया । वणर्सङ्ख्यासहस्रािण द्वे शते पिरिनिश्चते ॥
श्लोकास्त्रयश्च सङ्ख्यातास्तन्त्रे नारायणीयके । वेदसङ्ख्यासहस्रािण तान्येव च शतािन च ॥
श्लोका नवितसङ्ख्याता मृडानीतन्त्रराजके । तृतीये ित्रसहस्रािण ित्रशतािन किनष्ठके ॥
ित्रंशत्श्लोकाश्च सङ्ख्याता ज्ञातव्यास्तन्त्रवेिदिभः ॥”

उपतन्त्रािण यथा -
“बौद्धोक्तान्युपतन्त्रािण कािपलोक्तािन यािन च । अद्भुतािन च एतािन जैिमन्युक्तािन यािन च ॥
विशष्ठः किपलश्चैव नारदो गगर् एव च । पुलस्त्यो भागर्वः िसद्धो याज्ञवल्क्यो भृगुस्तथा ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 23 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

शुक्रो बृहस्पितश्चैव अन्ये ये मुिनसत्तमाः । एिभः प्रणीतान्यन्यािन उपतन्त्रािण यािन च ॥

न सङ्ख्यातािन तान्यत्र धम्मर्िविद्भम्मर्हात्मिभः । सारात्सारतराण्येव सङ्ख्यातािन िनबोधत ॥”
इित वाराहीतन्त्रम् ।

(आगमतत्त्विवलासोक्ततन्त्रनामािन यथा -
“स्वतन्त्रतन्त्रं फेत्कारीतन्त्रमुत्तरतन्त्रकम् । नीलतन्त्रं वीरतन्त्रं कुमारीतन्त्रमुज्ज्वलम् ॥
कालीनारायणीतन्त्रे तािरणीतन्त्रमुत्तमम् । बालातन्त्रञ्च समयातन्त्रं भैरवतन्त्रकम् ॥
भैरवीित्रपुरातन्त्रे वामकेश्वरतन्त्रकम् । कुक्कु टेश्वरतन्त्रञ्च मातृकातन्त्रमेव च ॥
सनत्कुमारतन्त्रञ्च िवशुद्धेश्वरतन्त्रकम् । सम्मोहनाख्यतन्त्रञ्च गौतमीयञ्च तन्त्रकम् ॥
बृहद्गोतमीयतन्त्रं भूतभैरवतन्त्रकम् चामुण्डािपङ्गलातन्त्रे वाराहीतन्त्रकं तथा ॥
मुण्डमालाख्यतन्त्रञ्च योिगनीतन्त्रमुत्तमम् । मािलनीिवजयं तन्त्रं तन्त्रं स्वच्छन्दभैरवम् ॥
महातन्त्रं शिक्ततन्त्रं तन्त्रं िचन्तामिणं परम् । उन्मत्तभैरवं तन्त्रं त्रैलोक्यसारतन्त्रकम् ॥
िवश्वसाराह्वयं तन्त्रं तथा तन्त्रामृतािभधम् । महाफेत्कारीयतन्त्रं वायवीयञ्च तोडलम् ॥
मािलनीलिलतातन्त्रे ित्रशिक्ततन्त्रकं तथा । राजराजेश्वरीतन्त्रं महामोहस्वरोत्तरम् ॥
गवाक्षतन्त्रं गान्धव्वर्ं तन्त्रं त्रैलोक्यमोहनम् । हंसमाहेश्वरं हंसपरमेश्वरतन्त्रकम् ॥
कामधेन्वाख्यतन्त्रञ्च तन्त्रं वणर्िवलासकम् । मायातन्त्रं मन्त्रराजं कुिब्जकातन्त्रमुत्तमम् ॥
िवज्ञानलितकां िलङ्गागमं कालोत्तरं तथा ॥” “ब्रह्मजामलकञ्चािदजामलं रुद्रजामलम् ॥
बृहज्जामलकं िसद्धजामलं कल्पसूत्रकम् । मत्स्यसूक्तं कल्पसूक्तं कामराजं िशवागमम् ॥
उड्डीशञ्च कुलोड्डीशमुड्डीशं वीरभद्रकम् । भूतडामरकं तद्बत् डामरं यक्षडामरम् ॥
कािलकाकुलसव्वर्स्वं कुलसव्वर्स्वमेव च । कुलचूडामिणं िदव्यं कुलसारं कुलाणर्वम् ॥
कुलामृतकुलावल्यौ तथा कालीकुलाणर्वम् । कुलप्रकाशं वािशष्ठं िसद्धसारस्वतं तथा ॥
योिगनीहृदयं कालीहृदयं मातृकाणर्वम् । योिगनीजालकुरकं तथा लक्ष्मीकुलाणर्वम् ॥
ताराणर्वं चन्द्रपीठं मेरुचन्द्रं चतुःशतीम् । तत्त्वबोधं महोग्रञ्च स्वच्छन्दसारसंग्रहम् ॥
ताराप्रदीपं सङ्केतचन्द्रोदयमितस्फु टम् । षट्ित्रंशत्तत्त्वकं लक्ष्यिनणर्यं ित्रपुराणर्वम् ॥
िवष्णुधम्मोर्त्तरं मन्त्रदपर्णं वैष्णवामृतम् । मानसोल्लासकं पूजाप्रदीपं भिक्तमञ्जरीम् ॥
भुवनेश्वरीं पािरजात प्रयोगसारमुत्तमम् । कामरत्नं िक्रयासारं तथैवागमदीिपकाम् ॥
भावचूडामिणग्रन्थं तन्त्रचूडामिणं परम् । बृहच्छ्रीक्रमसंज्ञञ्च तथा श्रीक्रमसंज्ञकम् ॥
िसद्धान्तशेखरं ग्रन्थं तां गणेशिवमिशर् नीम् । मन्त्रमुक्तावलीं तत्त्वकौमुदीं तन्त्रकौमुदीम् ॥
मन्त्रतन्त्रप्रकाशाख्यं श्रीरामाच्चर्नचिन्द्रकाम् । शारदाितलकं ज्ञानाणर्वं सारसमुच्चयम् ॥
कल्पद्रुमं ज्ञानमालां पुरश्चरणचिन्द्रकाम् । आगमोत्तरकं तत्त्वसागरं सारसंग्रहम् ॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 24 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

देवप्रकािशनीं तन्त्राणर्वञ्च क्रमदीिपकाम् । तारारहस्यं श्यामाया रहस्यं तन्त्ररत्नकम् ॥

तन्त्रप्रदीपं ताराया िवलासं िवश्वमातृकाम् । प्रपञ्चसारं तं तन्त्रसारं रत्नावलीं तथा ॥”

कालतन्त्रम् । वासनाजालम् । यथा महाभारते । १ । ३ । १४२ ।

“तन्त्रञ्चेदं िवश्वरूपे युवत्यौ वयतस्तन्तून् सततं वत्तर्यन्तौ ॥”

“तन्त्रं कालतन्त्रं िवश्वोपादानिनिमत्तािदकारणसमूहसम्बन्धम् ॥”

इित दुघर्टाथर्प्रकािशन्यां िवमलबोधः ॥

“इह तन्त्रं वासनाजालम् ।” इित नीलकण्ठः ॥)

साधारणव्यवहारे तन्त्र शब्दस्य ये अथार्ः िनष्पद्यन्ते ते यथा -

१. िशवोक्तशास्त्रिवशेषः, २. िशवशक्त्योः पूजोपासनाग्रन्थः, ३. वयनयन्त्रम्, ४. वयनाय सूत्रम्, ५.
मीमांसा, िसद्धान्तः, ६. ओषिध, ७. कारणम्, हेतुः, मूलम्, ८. उपायम्, कौशलम्, ९. पिरच्छदम्,
वस्त्रम्, १०. मारण-स्तम्भन-मोहन-उच्चाटनािदप्रयोगिवधयः, ११. राज्यशासननीित, १२.
राजसमिभव्याहारीजनाः. १३. राज्यम्, १४. समूहम्, १५. अधीनता, िनभर्रशीलता, १६.
वीणािदवाद्ययन्त्रे व्यवहृतािन चमर्सूत्रािण, १७. वाद्ययन्त्रे व्यवहृतािन धातवसूत्रािण, १८. मतम्,
उद्देश्यम्, १९. सम्प्रदायम्, २०. कुलम्, २१. पूजािवधयः, कमर्काण्डपद्धतयः, २२. पिरच्छदम्, २३.
प्रबन्धम्, २४. प्राधान्यम्, २५. स्वराज्यिचन्तनम्, २६. िवधयः, २७. अन्तिनर् िहताः िनयमाः, २८. सैन्यः,
२९. तन्तुवायः, ३०. वयनसामग्री, ३१. आह्लाद, आनन्द, प्रसन्नता, ३२. पिरवार-भरण-पोषणािद
कमर्म्, ३३. प्रमाणम्, ३४. कमर्म्, ३५. राजकमर्चािरणः, ३६. अिधकार, ३७. कमर्क्षेत्रम्, ३८. वगर्म्,
३९. शपथम्
(पूणर्चन्द्रभाषाकोषः (ओिडआ), पृष्टाङ्कौ - ३३४६ अिप च ३३४७)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 25 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

तत्वािन -

सांख्ययोगे चतुिवर्ं शिततत्वानां वणर्नं प्राप्यते । रुद्रायामले षट्ित्रंशत् तत्वानां िवशिद्ववरणमिस्त ।

(क) पञ्चशुद्धतत्वािन -
१. िशवः (सकलः । सवर्ज्ञ-सवर्त्र-िवद्यमानः कामना-कमर्-वासना-रिहतः पूणर्ज्ञानतत्वः)
२. शिक्तः (िशव-शिक्त । परवतीर्-सकलतत्वानां जननी)
३. सडाक्षः ( नादतत्वः । सदािशवतत्वः । िक्रयाशिक्तः । ज्ञानशिक्तः)
४. ईश्वरः (िवन्दुतत्वः )
५. शुद्धिवद्या (सिद्वद्या ।

(ख) सप्त-शुद्धाशुद्धतत्वािन -
६. माया
७-११ - पञ्चकञ्चुकािन (७. काल, ८. िवद्या, ९. राग, १०. िनयितः, ११. कला )
१२. पुरुषः

(ग) चतुिवर्ंशित अशुद्धतत्वािन

१३. मूलप्रकृितः
१४. वुिद्धः
१५. अहंकारः
१६. मनः
१७-२१. पञ्चकमेर्िन्द्रयािण - (वाक्-पािण-पाद-उपस्थ-पायू)
२२-२६. पञ्चज्ञानेिन्द्रयािण - (श्रवणेिन्द्रयम्-स्पशेर्िन्द्रयम्-दशर्नेिन्द्रयम्-रसनेिन्द्रयम्-घ्राणेिन्द्रयम्)
२७-३१. पञ्चमहाभूतािन - (िक्षित-अप्-तेज-मरुत्-व्यामािन)
३२-३६. पञ्चतन्मात्रािण - (शब्द-स्पशर्-रूप-रस-गन्धािन)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 26 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

योगशास्त्र-िवज्ञानभैरवयोः तुलनात्मकिवचारः -

पतञ्जिलिनदेर्िशतयोगशास्त्रम् अष्टाङ्गमागर्समिन्वतम् । पुनः तन्मागर्ं िद्वधा िवभज्यते - पूवार्ङ्गम्

(यम-िनयन-आसन-प्राणायाम-प्रत्याहारपूवर्कम्) उत्तराङ्गं (धारणा-ध्यान-समािधपूवर्कम्) च ।
पूवार्ङ्गे िस्थतािन यम-िनयन-आसन-प्राणायाम-प्रत्याहारािदिन मध्ये साधनस्य क्रमं न िवद्यते ।
अथार्त्, प्रथमे ‘यम’ साधनानन्तरं ‘िनयम’, तत्परं ‘आसन’ … एवंिवधरूपेण िकमिप क्रमं नािस्त ।
साधकः प्रथमे आसनं तत्परं प्राणायामं, तत्परं िनयमं एवंिवध (अथवा इच्छानुसारम् अन्य िकमिप
क्रम्मबलम्ब्य ) अग्रेसिरतुं अहर्ित । उत्तराङ्गे िकन्तु ित्र-अङ्गािन क्रमेण सािधतव्यािन । अथार्त्
धारणायां दृढतागमनात्परमेव ध्यानं सम्भवित, तथैव गभीरध्यानं िवना समािध असम्भवम् । मूलतः
समािधलीनावस्था योगीनां चरमलक्षम् । अतः उत्तराङ्गम् अतीव उपादेयम् । पतञ्जिलना रिचत
योगशास्त्रे उत्तराङ्गसाधनाथर्ं स्पष्टमागर्ं न िनदेर्िशतम् । सम्भवतः गुरुसािन्नध्ये सािधतव्यं इित तस्य
मतः ।

िवज्ञानभैरवस्य प्रारम्भं प्रत्याहारात् भवित । मनुष्यशरीराभ्यन्तरे बिहदेर्शे च ११४ चक्राणां िस्थितः

अिस्त । तेषु चक्रेषु द्वे चक्रे बिहदेर्शे स्तः अन्याः द्वादशोत्तर शतसंख्यकािन चक्रािण
शरीराभ्यन्तरािण इित कल्प्यन्ते । एतािने चक्रािण ७२,७२,१०,२१० नाडीनां समावेशािन । नाडीनां
सान्द्रता अिप च घनत्व कारणात् चक्राः अतीव महत्वपूणार्ः । ११२ चक्रान् आधृत्य ११२ संख्यकानां
धारणानां िवधानं क्रीयते िवज्ञानभैरवे । एते अभ्यासाः (प्रत्याहाराः) स्वयंसम्पूणार्ः । िकमिप एकमेव
उपायस्य अभ्यासेन आत्मसाक्षातकारः सम्भवित । अतः सवेर्षां उपायानां अभ्यासानां प्रयोजनं नािस्त
।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 27 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

िवज्ञानभैरवग्रन्थस्य संक्षेपालोचनम्

॥िवज्ञानभैरवम् - सम्पूणर्ग्रन्थस्य अवतारणम्॥

श्री देव्युवाच।

श्रुतं देव मया सवर्ं रुद्रयामलसम्भवम्। ित्रकभेदमशेषेण सारात्सारिवभागशः॥ १॥

अद्यािप न िनवृत्तो मे संशयः परमेश्वर। िकं रूपं तत्त्वतो देव शब्दरािशकलामयम्॥ २॥

िकं वा नवात्मभेदेन भैरवे भैरवाकृतौ। ित्रिशरोभेदिभन्नं वा िकं वा शिक्तत्रयात्मकम्॥ ३॥

नादिबन्दुमयं वािप िकं चन्द्राधर्िनरोिधकाः। चक्रारूढमनच्कं वा िकं वा शिक्तस्वरूपकम्॥ ४॥

परापरायाः सकलमपरायाश्च वा पुनः। पराया यिद तद्वत्स्यात्परत्वं तद् िवरुध्यते॥ ५॥

न िह वणर्िवभेदेन देहभेदेन वा भवेत्। परत्वं िनष्कलत्वेन सकलत्वे न तद् भवेत्॥ ६॥

प्रसादं कुरु मे नाथ िनःशेषं िछिन्द्ध संशयम्।

साधर्षट् श्लोकेषु अत्र भैरवी (पावर्ती) स्वशङ्कायाः उपस्थापनं करोित । तस्याः प्रश्नानामाशयिमदं यत् यामलतन्त्रे विणर् ताः
िवषयाः अतीव गूढाः । साधारणजनैः तस्याववोधनं िक्लष्टम् । ततः सा भैरवं अनुनयित ग्रन्थस्यास्य पुनरववोधनाय ।
वास्ववतः भैरवी-भैरवयोः अभेद्य कल्प्यते यामलागमे । अतः पावर्त्याः प्रश्नाः तस्या सन्देहिनवारणाय नोिद्दष्टाः अिप तु अस्माकं
साधारणजनानां सन्देहमोचनाय । यदा यदा िक्लष्टता भवित आगमशास्त्राववोधने, तदा तदा भैरवः स्वयं िद्वधा िवभज्य स्ययं
प्रश्नोत्थापनं करोित स्वयमेव उत्तरित ।

भैरव उवाच।

साधु साधु त्वया पृष्टं तन्त्रसारम् इदम् िप्रये॥ ७॥

गूहनीयतमम् भद्रे तथािप कथयािम ते। यित्किञ्चत्सकलं रूपं भैरवस्य प्रकीितर् तम्॥ ८॥

तद् असारतया देिव िवज्ञेयं शक्रजालवत्। मायास्वप्नोपमं चैव गन्धवर्नगरभ्रमम्॥ ९॥

ध्यानाथर्म् भ्रान्तबुद्धीनां िक्रयाडम्बरवितर् नाम्। केवलं विणर् तम् पुंसां िवकल्पिनहतात्मनाम्॥ १०॥

तत्त्वतो न नवात्मासौ शब्दरािशर् न भैरवः। न चासौ ित्रिशरा देवो न च शिक्तत्रयात्मकः॥ ११॥

नादिबन्दुमयो वािप न चन्द्राधर्िनरोिधकाः। न चक्रक्रमसिम्भन्नो न च शिक्तस्वरूपकः॥ १२॥

अप्रबुद्धमतीनां िह एता बलिवभीिषकाः। मातृमोदकवत्सवर्ं प्रवृत्त्यथर्म् उदाहृतम्॥ १३॥

िदक्कालकलनोन्मुक्ता देशोद्देशािवशेिषनी। व्यपदेष्टुमशक्यासाव् अकथ्या परमाथर्तः॥ १४॥

अन्तःस्वानुभवानन्दा िवकल्पोन्मुक्तगोचरा। यावस्था भिरताकारा भैरवी भैरवात्मनः॥ १५॥

तद् वपुस् तत्त्वतो ज्ञेयं िवमलं िवश्वपूरणम्। एवंिवधे परे तत्त्वे कः पूज्यः कश्च तृप्यित॥ १६॥

एवंिवधा भैरवस्य यावस्था पिरगीयते। सा परा पररूपेण परा देवी प्रकीितर् ता॥ १७॥

शिक्तशिक्तमतोर् यद्वद् अभेदः सवर्दा िस्थतः। अतस् तद्धमर्धिमर् त्वात्परा शिक्तः परात्मनः॥ १८॥

न वह्नेर् दािहका शिक्तर् व्यितिरक्ता िवभाव्यते। केवलं ज्ञानसत्तायाम् प्रारम्भोऽयम् प्रवेशने॥ १९॥

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 28 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

शक्त्यवस्थाप्रिवष्टस्य िनिवर् भागेन भावना। तदासौ िशवरूपी स्यात्शैवी मुखम् इहोच्यते॥ २०॥

यथालोकेन दीपस्य िकरणैर् भास्करस्य च। ज्ञायते िदिग्वभागािद तद्वच् चक्त्या िशवः िप्रये॥ २१॥

िशवः पावर्त्याः प्रश्नं श्रुत्वा हषर्ं प्रकाशयित । स्पष्टीकरणाय सः वदित -

केवलमात्रज्ञानाहरणेन भगवत्प्रािप्तः न सम्भवित अिप तु ज्ञानाहरणं परमात्माप्राप्तेः प्राथिमकस्तरम्

। एतस्माज्ज्ञानात् अस्पष्टायाः धारणायाः िचत्रिवम्बं भवित मानसपटले । यथा “औषधं” “औषधं”
इित उच्चािरते सित रोगिनराकरणं न भवित, अिपतु औषधसेवनेन तिन्नराकरणं समभवित, तथैव
भगवत्प्राप्त्यथर्ं साधकः स्वस्य िनयोजनं कृत्वा िनधार्िरतमागेर् अग्रसरः भवेत् । तदैव आत्मसाक्षात्कारं
सम्भवम् । पुनः सः आश्वासयित यत् योऽिप अिस्मन् मागेर् चलित तस्य फलप्रािप्तः सुिनिश्चता ।

न वह्नेदार्िहकाशिक्तव्यर्ितिरक्ता िवभाव्यते । केवलं ज्ञानसत्तायां प्रारम्भोऽयं प्रवेशने॥ १९॥

िशवत्वप्राप्त्यथर्ं प्रथमतः शक्तेः आवश्यकता वतर्ते । यिद िशवः आलोकवित्तर्का तदा शिक्तः
आलोकः ।

श्री देव्युवाच।

देवदेव ित्रशूलाङ्क कपालकृतभूषण। िदग्देशकालशून्या च व्यपदेशिवविजर् ता॥ २२॥

यावस्था भिरताकारा भैरवस्योपलभ्यते। कैर् उपायैर् मुखं तस्य परा देिव कथम् भवेत्।

यथा सम्यग् अहं वेिद्म तथा मे ब्रूिह भैरव॥ २३॥

पावर्ती िनवेदयित मागर्िनदशर्नाय । साधारणजनैः यथा अववोध्यते तथैव व्याख्याियतुं सा आग्रहं

करोित । ततः परं िशवः द्वादशािधक-एकशतसंख्यकानां प्रत्याहाराणां उद्धरणं करोित ।

भैरव उवाच।

ऊध्वेर् प्राणो ह्यधो जीवो िवसगार्त्मा परोच्चरेत्। उत्पित्तिद्वतयस्थाने भरणाद् भिरता िस्थितः॥ २४॥ (१-आणवोपायः)

मरुतोऽन्तर् बिहर् वािप िवयद्युग्मािनवतर्नात्। भैरव्या भैरवस्येत्थम् भैरिव व्यज्यते वपुः॥ २५॥ (२-शाक्तोपायः)

न व्रजेन् न िवशेच् चिक्तर् मरुद्रूपा िवकािसते। िनिवर् कल्पतया मध्ये तया भैरवरूपता॥ २६॥(३-शाम्भवोपायः)

कुिम्भता रेिचता वािप पूिरता वा यदा भवेत्। तदन्ते शान्तनामासौ शक्त्या शान्तः प्रकाशते॥ २७॥(४-आणव-शाक्तोपायः)

आमूलाित्करणाभासां सूक्ष्मात्सूक्ष्मतराित्मकम्।िचन्तयेत्तां िद्वषट् कान्ते श्याम्यन्तीम् भैरवोदयः॥ २८॥(५-आणव-शाक्तोपायः)

उद्गच्चन्तीं तिडत्रूपाम् प्रितचक्रं क्रमात्क्रमम्। ऊध्वर्ं मुिष्टत्रयं यावत्तावद् अन्ते महोदयः॥ २९॥(६-आणव-शाम्भवोपायः)

क्रमद्वादशकं सम्यग् द्वादशाक्षरभेिदतम्। स्थूलसूक्ष्मपरिस्थत्या मुक्त्वा मुक्त्वान्ततः िशवः॥ ३०॥ (७-आणवोपायः)

तयापूयार्शु मूधार्न्तं भङ्क्त्वा भ्रूक्षेपसेतुना। िनिवर् कल्पं मनः कृत्वा सवोर्ध्वेर् सवर्गोद्गमः॥ ३१॥ (८-आणवोपायः)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 29 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

िशिखपक्षैश् िचत्ररूपैर् मण्डलैः शून्यपञ्चकम्। ध्यायतोऽनुत्तरे शून्ये प्रवेशो हृदये भवेत्॥ ३२॥ (९-शाक्तोपायः)

ईदृशेन क्रमेणैव यत्र कुत्रािप िचन्तना। शून्ये कुड्ये परे पात्रे स्वयं लीना वरप्रदा॥ ३३॥ (१०-शाक्तोपायः)

कपालान्तर् मनो न्यस्य ितष्ठन् मीिलतलोचनः। क्रमेण मनसो दाढ्यार्त्लक्षयेत्लष्यम् उत्तमम्॥ ३४॥ (११-शाक्तोपायः)

मध्यनाडी मध्यसंस्था िबससूत्राभरूपया। ध्यातान्तव्योर्मया देव्या तया देवः प्रकाशते॥ ३५॥ (१२-शाम्भवोपायः)

कररुद्धदृगस्त्रेण भ्रूभेदाद् द्वाररोधनात्। दृष्टे िबन्दौ क्रमाल् लीने तन्मध्ये परमा िस्थितः॥ ३६॥ (१३-आणवोपायः)

धामान्तःक्षोभसम्भूतसूक्ष्मािग्नितलकाकृितम्। िबन्दुं िशखान्ते हृदये लयान्ते ध्यायतो लयः॥ ३७॥ (१४-आणवोपायः)

अनाहते पात्रकणेर्ऽभग्नशब्दे सिरद्द्रुते। शब्दब्रह्मिण िनष्णातः परम् ब्रह्मािधगच्चित॥ ३८॥ (१५-शाक्तोपायः)

प्रणवािदसमुच्चारात्प्लुतान्ते शून्यभावानात्। शून्यया परया शक्त्या शून्यताम् एित भैरिव॥ ३९॥ (१६-आणव-शाम्भवोपायः)

यस्य कस्यािप वणर्स्य पूवार्न्ताव् अनुभावयेत्। शून्यया शून्यभूतोऽसौ शून्याकारः पुमान् भवेत्॥ ४०॥ (१७-शाम्भवोपायः)

तन्त्र्यािदवाद्यशब्देषु दीघेर्षु क्रमसंिस्थतेः। अनन्यचेताः प्रत्यन्ते परव्योमवपुर् भवेत्॥ ४१॥ (१८-शाम्भवोपायः)

िपण्डमन्त्रस्य सवर्स्य स्थूलवणर्क्रमेण तु। अधेर्न्दुिबन्दुनादान्तः शून्योच्चाराद् भवेच् िचवः॥ ४२॥(१९-आणव-शाम्भवोपायः)

िनजदेहे सवर्िदक्कं युगपद् भावयेद् िवयत्। िनिवर् कल्पमनास् तस्य िवयत्सवर्म् प्रवतर्ते॥ ४३॥(२०-आणव-शाम्भवोपायः)
पृष्टशून्यं मूलशून्यं युगपद् भावयेच् च यः। शरीरिनरपेिक्षण्या शक्त्या शून्यमना भवेत्॥ ४४॥(२१-आणव-शाम्भवोपायः)

पृष्टशून्यं मूलशून्यं हृच्चून्यम् भावयेित्स्थरम्।युगपन् िनिवर् कल्पत्वान् िनिवर् कल्पोदयस् ततः॥ ४५॥ (२२-शाक्तोपायः)

तनूदेशे शून्यतैव क्षणमात्रं िवभावयेत्।िनिवर् कल्पं िनिवर् कल्पो िनिवर् कल्पस्वरूपभाक्॥ ४६॥(२३-शाक्त-शाम्भवोपायः)

सवर्ं देहगतं द्रव्यं िवयद्व्याप्तं मृगेक्षणे।िवभावयेत्ततस् तस्य भावना सा िस्थरा भवेत्॥ ४७॥ (२४-शाक्तोपायः)

देहान्तरे त्विग्वभागम् िभित्तभूतं िविचन्तयेत्।न िकिञ्चद् अन्तरे तस्य ध्यायन्न् अध्येयभाग् भवेत्॥ ४८॥(२५-शाक्त-
शाम्भवोपायः)

हृद्याकाशे िनलीनाक्षः पद्मसम्पुटमध्यगः।अनन्यचेताः सुभगे परं सौभाग्यमाप्नुयात्॥ ४९॥ (२६-शाक्तोपायः)

सवर्तः स्वशरीरस्य द्वादशान्ते मनोलयात्।दृढबुद्धेर् दृढीभूतं तत्त्वलक्ष्यम् प्रवतर्ते॥ ५०॥ (२७-शाक्तोपायः)

यथा तथा यत्र तत्र द्वादशान्ते मनः िक्षपेत्॥प्रितक्षणं क्षीणवृत्तेर् वैलक्षण्यं िदनैर् भवेत्॥ ५१॥(२८-आणव-शाम्भवोपायः)

कालािग्नना कालपदाद् उित्थतेन स्वकम् पुरम्।प्लुष्टम् िविचन्तयेदन्ते शान्ताभासस् तदा भवेत्॥ ५२॥(२९-शाक्त-
शाम्भवोपायः)

एवम् एव जगत्सवर्ं दग्धं ध्यात्वा िवकल्पतः।अनन्यचेतसः पुंसः पुम्भावः परमो भवेत्॥ ५३॥ (३०-शाक्तोपायः)

स्वदेहे जगतो वािप सूक्ष्मसूक्ष्मतरािण च।तत्त्वािन यािन िनलयं ध्यात्वान्ते व्यज्यते परा॥ ५४॥(३१-आणव-शाक्तोपायः)

िपनां च दुबर्लां शिक्तं ध्यात्वा द्वादशगोचरे।प्रिवश्य हृदये ध्यायन् मुक्तः स्वातन्त्र्यमाप्नुयात्॥ ५५॥ (३२-आणव-शाम्भवोपायः)

भुवनाध्वािदरूपेण िचन्तयेत्क्रमशोऽिखलम्।स्थूलसूक्ष्मपरिस्थत्या यावद् अन्ते मनोलयः॥ ५६॥ (३३-शाक्त-शाम्भवोपायः)

अस्य सवर्स्य िवश्वस्य पयर्न्तेषु समन्ततः।अध्वप्रिक्रयया तत्त्वं शैवं ध्यत्वा महोदयः॥ ५७॥ (३४-शाक्तोपायः)

िवश्वम् एतन् महादेिव शून्यभूतं िविचन्तयेत्।तत्रैव च मनो लीनं ततस् तल्लयभाजनम्॥ ५८॥(३५शाक्त-शाम्भवोपायः)

घतािदभाजने दृिष्टम् िभित्तस् त्यक्त्वा िविनिक्षपेत्।तल्लयं तत्क्षणाद् गत्वा तल्लयात्तन्मयो भवेत्॥ ५९॥ (३६-शाम्भवोपायः)

िनवृर्क्षिगिरिभत्त्यािददेशे दृिष्टं िविनिक्षपेत्।िवलीने मानसे भावे वृित्तिक्षणः प्रजायते॥ ६०॥ (३७-शाम्भवोपायः)

उभयोर् भावयोर् ज्ञाने ध्यात्वा मध्यं समाश्रयेत्।युगपच् च द्वयं त्यक्त्वा मध्ये तत्त्वम् प्रकाशते॥ ६१॥ (३८-शाक्तोपायः)

भावे त्यक्ते िनरुद्धा िचन् नैव भावान्तरं व्रजेत्।तदा तन्मध्यभावेन िवकसत्यित भावना॥ ६२॥ (३९-शाक्तोपायः)

सवर्ं देहं िचन्मयं िह जगद् वा पिरभावयेत्।युगपन् िनिवर् कल्पेन मनसा परमोदयः॥ ६३॥ (४०-शाक्तोपायः)

वायुद्वयस्य सङ्घट्टाद् अन्तर् वा बिहर् अन्ततः।योगी समत्विवज्ञानसमुद्गमनभाजनम्॥ ६४॥ (४१-आणवोपायः)

सवर्ं जगत्स्वदेहं वा स्वानन्दभिरतं स्मरेत्।युगपत्स्वामृतेनैव परानन्दमयो भवेत्॥ ६५॥ (४२-शाक्तोपायः)

कुहनेन प्रयोगेण सद्य एव मृगेक्षणे।समुदेित महानन्दो येन तत्त्वं प्रकाशते॥ ६६॥ (४३-शाक्तोपायः)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 30 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

सवर्स्रोतोिनबन्धेन प्राणशक्त्योध्वर्या शनैः।िपपीलस्पशर्वेलायाम् प्रथते परमं सुखम्॥ ६७॥ (४४-आणव-शाम्भवोपायः)

वह्नेर् िवषस्य मध्ये तु िचत्तं सुखमयं िक्षपेत्।केवलं वायुपूणर्ं वा स्मरानन्देन युज्यते॥ ६८॥ (४५-शाक्तोपायः)

शिक्तसङ्गमसङ्क्षुब्धशक्त्यावेशावसािनकम्।यत्सुखम् ब्रह्मतत्त्वस्य तत्सुखं स्वाक्यम् उच्यते॥ ६९॥

लेहनामन्थनाकोटैः स्त्रीसुखस्य भरात्स्मृतेः। शक्त्यभावेऽिप देवेिश भवेद् आनन्दसम्प्लवः॥ ७०॥

आनन्दे महित प्राप्ते दृष्टे वा बान्धवे िचरात्। आनन्दम् उद्गतं ध्यात्वा तल्लयस् तन्मना भवेत्॥ ७१॥ (४६-शाक्त-शाम्भवोपायः)

जिग्धपानकृतोल्लासरसानन्दिवजृम्भणात्। भावयेद् भिरतावस्थां महानन्दस् ततो भवेत्॥ ७२॥ (४७-शाक्तोपायः)

िगतािदिवषयास्वादासमसौख्यैकतात्मनः। योिगनस् तन्मयत्वेन मनोरूढेस् तदात्मता॥ ७३॥ (४८-शाक्तोपायः)

यत्र यत्र मनस् तुिष्टर् मनस् तत्रैव धारयेत्। तत्र तत्र परानन्दस्वारूपं सम्प्रवतर्ते॥ ७४॥

अनागतायां िनद्रायाम् प्रणष्टे बाह्यगोचरे। सावस्था मनसा गम्या परा देवी प्रकाशते॥ ७५॥ (५०-शाम्भवोपायः)

तेजसा सूयर्दीपादेर् आकाशे शबलीकृते। दृिष्टर् िनवेश्या तत्रैव स्वात्मरूपम् प्रकाशते॥ ७६॥ (५१-शाक्तोपायः)

करङ्िकण्या क्रोधनया भैरव्या लेिलहानया। खेचयार् दृिष्टकाले च परावािप्तः प्रकाशते॥ ७७॥ (५२-शाम्भवोपायः)

मृद्वासने िस्फजैकेन हस्तपादौ िनराश्रयम्। िनधाय तत्प्रसङ्गेन परा पूणार् मितर् भवेत्॥ ७८॥ (५३-आणव-शाक्त-शाम्भवोपायः)

उपिवश्यासने सम्यग् बाहू कृत्वाधर्कुिञ्चतौ। कक्षव्योिम्न मनः कुवर्न् शममायाित तल्लयात्॥ ७९॥ (५४-आणव-शाक्तोपायः)

स्थूलरूपस्य भावस्य स्तब्धां दृिष्टं िनपात्य च। अिचरेण िनराधारं मनः कृत्वा िशवं व्रजेत्॥ ८०॥ (५५-शाम्भवोपायः)

मध्यिजह्वे स्फािरतास्ये मध्ये िनिक्षप्य चेतनाम्। होच्चारं मनसा कुवर्ंस् ततः शान्ते प्रलीयते॥ ८१॥ (५६-आणवोपायः)

आसने शयने िस्थत्वा िनराधारं िवभावयन्। स्वदेहं मनिस िक्षणे क्षणात्क्षीणाशयो भवेत्॥ ८२॥ (५७-शाक्त-शाम्भवोपायः)

चलासने िस्थतस्याथ शनैर् वा देहचालनात्। प्रशान्ते मानसे भावे देिव िदव्यौघमाप्नुयात्॥ ८३॥ (५८-शाक्तोपायः)

आकाशं िवमलम् पश्यन् कृत्वा दृिष्टं िनरन्तराम्। स्तब्धात्मा तत्क्षणाद् देिव भैरवं वपुर् आप्नुयात्॥ ८४॥ (५९-शाम्भवोपायः)

लीनं मूिध्नर् िवयत्सवर्म् भैरवत्वेन भावयेत्। तत्सवर्म् भैरवाकारतेजस्तत्त्वं समािवशेत्॥ ८५॥ (६०-शाक्तोपायः)

िकिञ्चज् ज्ञातं द्वै तदािय बाह्यालोकस् तमः पुनः। िवश्वािद भैरवं रूपं ज्ञात्वानन्तप्रकाशभृत्॥ ८६॥ (६१-आणव-शाम्भवोपायः)

एवम् एव दुिनर् शायां कृष्णपक्षागमे िचरम्। तैिमरम् भावयन् रूपम् भैरवं रूपम् एष्यित॥ ८७॥ (६२-शाक्तोपायः)

एवम् एव िनमील्यादौ नेत्रे कृष्णाभमग्रतः। प्रसायर् भैरवं रूपम् भावयंस् तन्मयो भवेत्॥ ८८॥ (६३-शाक्तोपायः)

यस्य कस्येिन्द्रयस्यािप व्याघाताच् च िनरोधतः। प्रिवष्टस्याद्वये शून्ये तत्रैवात्मा प्रकाशते॥ ८९॥ (६४-शाक्तोपायः)

अिबन्दुमिवसगर्ं च अकारं जपतो महान्। उदेित देिव सहसा ज्ञानौघः परमेश्वरः॥ ९०॥ (६५-आणव-शाक्तोपायः)

वणर्स्य सिवसगर्स्य िवसगार्न्तं िचितं कुरु। िनराधारेण िचत्तेन स्पृशेद् ब्रह्म सनातनम्॥ ९१॥ (६६-शाम्भवोपायः)

व्योमाकारं स्वमात्मानं ध्यायेद् िदिग्भर् अनावृतम्।िनराश्रया िचितः शिक्तः स्वरूपं दशर्येत्तदा॥ ९२॥ (६७-शाम्भवोपायः)

िकिञ्चद् अङ्गं िविभद्यादौ तीक्ष्णसूच्यािदना ततः। तत्रैव चेतनां युक्त्वा भैरवे िनमर्ला गितः॥ ९३॥ (६८-आणव-शाम्भवोपायः)

िचत्ताद्यन्तःकृितर् नािस्त ममान्तर् भावयेद् इित। िवकल्पानामभावेन िवकल्पैर् उिज्झतो भवेत्॥ ९४॥ (६९-शाक्तोपायः)

माया िवमोिहनी नाम कलायाः कलनं िस्थतम्। इत्यािदधमर्ं तत्त्वानां कलयन् न पृथग् भवेत्॥ ९५॥ (७०-शाक्तोपायः)

झिगतीच्चां समुत्पन्नामवलोक्य शमं नयेत्। यत एव समुद्भूता ततस् तत्रैव लीयते॥ ९६॥ (७१-शाम्भवोपायः)

यदा ममेच्चा नोत्पन्ना ज्ञानं वा कस् तदािस्म वै। तत्त्वतोऽहं तथाभूतस् तल्लीनस् तन्मना भवेत्॥ ९७॥ (७२-शाक्तोपायः)

इच्चायामथवा ज्ञाने जाते िचत्तं िनवेशयेत्। आत्मबुद्ध्यानन्यचेतास् ततस् तत्त्वाथर्दशर्नम्॥ ९८॥ (७३-शाक्त-शाम्भवोपायः)

िनिनर् िमत्तम् भवेज् ज्ञानं िनराधारम् भ्रमात्मकम्। तत्त्वतः कस्यिचन् नैतद् एवम्भावी िशवः िप्रये॥ ९९॥ (७४-शाक्तोपायः)

िचद्धमार् सवर्देहष
े ु िवशेषो नािस्त कुत्रिचत्। अतश्च तन्मयं सवर्म् भावयन् भविजज् जनः॥ १००॥ (७५-शाक्तोपायः)

कामक्रोधलोभमोहमदमात्सयर्गोचरे। बुिद्धं िनिस्तिमतां कृत्वा तत्तत्त्वमविशष्यते॥ १०१॥ (७६-शाम्भवोपायः)

इन्द्रजालमयं िवश्वं व्यस्तं वा िचत्रकमर्वत्। भ्रमद् वा ध्यायतः सवर्म् पश्यतश्च सुखोद्गमः॥ १०२॥ (७७-शाक्तोपायः)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 31 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

न िचत्तं िनिक्षपेद् दुःखे न सुखे वा पिरिक्षपेत्। भैरिव ज्ञायतां मध्ये िकं तत्त्वमविशष्यते॥ १०३॥ (७८-शाक्तोपायः)

िवहाय िनजदेहस्थं सवर्त्रास्मीित भावयन्। दृढेन मनसा दृष्ट्या नान्येिक्षण्या सुखी भवेत्॥ १०४॥ (७९-शाक्तोपायः)

घटादौ यच् च िवज्ञानम् इच्चाद्यं वा ममान्तरे। नैव सवर्गतं जातम् भावयन् इित सवर्गः॥ १०५॥ (८०-शाक्तोपायः)

ग्राह्यग्राहकसंिवित्तः सामान्या सवर्देिहनाम्। योिगनां तु िवशेषोऽिस्त सम्बन्धे सावधानता॥ १०६॥

स्ववद् अन्यशरीरेऽिप संिवित्तमनुभावयेत्। अपेक्षां स्वशरीरस्य त्यक्त्वा व्यापी िदनैर् भवेत्॥ १०७॥ (८१-शाक्तोपायः)

िनराधारं मनः कृत्वा िवकल्पान् न िवकल्पयेत्। तदात्मपरमात्मत्वे भैरवो मृगलोचने॥ १०८॥ (८२-शाम्भवोपायः)

सवर्ज्ञः सवर्कतार् च व्यापकः परमेश्वरः। स एवाहं शैवधमार् इित दाढ्यार्च् िचवो भवेत्॥ १०९॥ (८३-शाक्त-शाम्भवोपायः)

जलस्येवोमर्यो वह्नेर् ज्वालाभङ्ग्यः प्रभा रवेः। ममैव भैरवस्यैता िवश्वभङ्ग्यो िवभेिदताः॥ ११०॥ (८४-शाक्त-शाम्भवोपायः)

भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा शरीरेण त्विरतम् भुिव पातनात्। क्षोभशिक्तिवरामेण परा सञ्जायते दशा॥ १११॥ (८५-शाम्भवोपायः)

आधारेष्व् अथवाऽशक्त्याऽज्ञानाच् िचत्तलयेन वा। जातशिक्तसमावेशक्षोभान्ते भैरवं वपुः॥ ११२॥ (८६-शाक्तोपायः)

सम्प्रदायम् इमम् देिव शृणु सम्यग् वदाम्यहम्। कैवल्यं जायते सद्यो नेत्रयोः स्तब्धमात्रयोः॥ ११३॥ (८७-शाम्भवोपायः)

सङ्कोचं कणर्योः कृत्वा ह्यधोद्वारे तथैव च। अनच्कमहलं ध्यायन् िवशेद् ब्रह्म सनातनम्॥ ११४॥ (८८-शाम्भवोपायः)

कूपािदके महागतेर् िस्थत्वोपिर िनरीक्षणात्। अिवकल्पमतेः सम्यक् सद्यस् िचत्तलयः स्फु टम्॥ ११५॥ (८९-शाक्तोपायः)

यत्र यत्र मनो याित बाह्ये वाभ्यन्तरेऽिप वा। तत्र तत्र िशवावास्था व्यापकत्वात्क्व यास्यित॥ ११६॥ (९०-शाम्भवोपायः)

यत्र यत्राक्षमागेर्ण चैतन्यं व्यज्यते िवभोः। तस्य तन्मात्रधिमर् त्वाच् िचल्लयाद् भिरतात्मता॥ ११७॥ (९१-शाक्तोपायः)

क्षुताद्यन्ते भये शोके गह्वरे वा रणाद् द्रुते। कुतूहलेक्षुधाद्यन्ते ब्रह्मसत्तामयी दशा॥ ११८॥ (९२-शाम्भवोपायः)

वस्तुषु स्मयर्माणेषु दृष्टे देशे मनस् त्यजेत्। स्वशरीरं िनराधारं कृत्वा प्रसरित प्रभुः॥ ११९॥ (९३-शाक्तोपायः)

क्विचद् वस्तुिन िवन्यस्य शनैर् दृिष्टं िनवतर्येत्। तज् ज्ञानं िचत्तसिहतं देिव शून्यालायो भवेत्॥१२०॥ (९४-शाक्तोपायः)

भक्त्युद्रेकाद् िवरक्तस्य यादृशी जायते मितः। सा शिक्तः शाङ्करी िनत्यम् भवयेत्तां ततः िशवः॥ १२१॥ (९५-शाम्भवोपायः)

वस्त्वन्तरे वेद्यमाने सवर्वस्तुषु शून्यता। ताम् एव मनसा ध्यात्वा िविदतोऽिप प्रशाम्यित॥ १२२॥ (९६-शाक्तोपायः)

िकिञ्चज्ज्ञैर् या स्मृता शुिद्धः सा शुिद्धः शम्भुदशर्ने। न शुिचर् ह्यशुिचस् तस्मान् िनिवर् कल्पः सुखी भवेत्॥ १२३॥ (९७-
शाक्तोपायः)

सवर्त्र भैरवो भावः सामान्येष्व् अिप गोचरः। न च तद्व्यितरेक्तेण परोऽस्तीत्यद्वया गितः॥ १२४॥ (९८-शाक्तोपायः)

समः शत्रौ च िमत्रे च समो मानावमानयोः॥ ब्रह्मणः पिरपूणर्त्वाितित ज्ञात्वा सुखी भवेत्॥ १२५॥ (९९-शाक्तोपायः)

न द्वे षम् भावयेत्क्वािप न रागम् भावयेत्क्विचत्। रागद्वे षिविनमुर्क्तौ मध्ये ब्रह्म प्रसपर्ित॥ १२६॥ (१००-शाक्तोपायः)

यद् अवेद्यं यद् अग्राह्यं यच् चून्यं यद् अभावगम्। तत्सवर्म् भैरवम् भाव्यं तदन्ते बोधसम्भवः॥ १२७॥ (१०१-शाम्भवोपायः)

िनत्ये िनराश्रये शून्ये व्यापके कलनोिज्झते। बाह्याकाशे मनः कृत्वा िनराकाशं समािवशेत्॥ १२८॥ (१०२-शाक्त-शाम्भवोपायः)

यत्र यत्र मनो याित तत्तत्तेनैव तत्क्षणम्। पिरत्यज्यानविस्थत्या िनस्तरङ्गस् ततो भवेत्॥ १२९॥ (१०३-शाक्त-शाम्भवोपायः)

भया सवर्ं रवयित सवर्दो व्यापकोऽिखले। इित भैरवशब्दस्य सन्ततोच्चारणाच् िचवः॥ १३०॥ (१०४-शाक्तोपायः)

अहं ममेदम् इत्यािद प्रितपित्तप्रसङ्गतः। िनराधारे मनो याित तद्ध्यानप्रेरणाच् चमी॥ १३१॥ (१०५-शाम्भवोपायः)

िनत्यो िवभुर् िनराधारो व्यापकश्चािखलािधपः। शब्दान् प्रितक्षणं ध्यायन् कृताथोर्ऽथार्नुरूपतः॥ १३२॥ (१०६-शाक्तोपायः)

अतत्त्वम् इन्द्रजालाभम् इदं सवर्मविस्थतम्। िकं तत्त्वम् इन्द्रजालस्य इित दाढ्यार्च् चमं व्रजेत्॥ १३३॥ (१०७-शाम्भवोपायः)

आत्मनो िनिवर् कारस्य क्व ज्ञानं क्व च वा िक्रया। ज्ञानायत्ता बिहभार्वा अतः शून्यम् इदं जगत्॥ १३४॥ (१०८-शाम्भवोपायः)

न मे बन्धो न मोक्षो मे भीतस्यैता िवभीिषकाः। प्रितिबम्बम् इदम् बुद्धेर् जलेष्व् इव िववस्वतः॥ १३५॥ (१०९-शाक्तोपायः)

इिन्द्रयद्वारकं सवर्ं सुखदुःखािदसङ्गमम्। इतीिन्द्रयािण सन्त्यज्य स्वस्थः स्वात्मिन वतर्ते॥ १३६॥ (११०-शाक्त-शाम्भवोपायः)

ज्ञानप्रकाशकं सवर्ं सवेर्णात्मा प्रकाशकः। एकम् एकस्वभावत्वात्ज्ञानं ज्ञेयं िवभाव्यते॥ १३७॥ (१११-शाक्तोपायः)

मानसं चेतना शिक्तर् आत्मा चेित चतुष्टयम्। यदा िप्रये पिरक्षीणं तदा तद् भैरवं वपुः॥ १३८॥ (११२-शाम्भवोपायः)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 32 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

िनस्तरङ्गोपदेशानां शतम् उक्तं समासतः। द्वादशाभ्यिधकं देिव यज् ज्ञात्वा ज्ञानिवज् जनः॥ १३९॥

अत्र चैकतमे युक्तो जायते भैरवः स्वयम्। वाचा करोित कमार्िण शापानुग्रहकारकः॥ १४०॥

अजरामरताम् एित सोऽिणमािदगुणािन्वतः। योिगनीनाम् िप्रयो देिव सवर्मेलापकािधपः॥ १४१॥

जीवन्न् अिप िवमुक्तोऽसौ कुवर्न्न् अिप न िलप्यते। īvann api vimukto'sau kurvann api na lipyate |

श्री देवी उवाच।

इदं यिद वपुर् देव परायाश्च महेश्वर॥ १४२॥

एवमुक्तव्यवस्थायां जप्यते को जपश्च कः। ध्यायते को महानाथ पूज्यते कश्च तृप्यित॥ १४३॥

हूयते कस्य वा होमो यागः कस्य च िकं कथम्।

श्री भैरव उवाच।

एषात्र प्रिक्रया बाह्या स्थूलेष्व् एव मृगेक्षणे॥ १४४॥

भूयो भूयः परे भावे भावना भाव्यते िह या। जपः सोऽत्र स्वयं नादो मन्त्रात्मा जप्य ईदृशः॥ १४५॥

ध्यानं िह िनश्चला बुिद्धर् िनराकारा िनराश्रया। न तु ध्यानं शरीरािक्षमुखहस्तािदकल्पना॥ १४६॥

पूजा नाम न पुष्पाद्यैर् या मितः िक्रयते दृढा। िनिवर् कल्पे महाव्योिम्न सा पूजा ह्यादराल् लयः॥ १४७॥

अत्रैकतमयुिक्तस्थे योत्पद्येत िदनाद् िदनम्। भिरताकारता सात्र तृिप्तर् अत्यन्तपूणर्ता॥ १४८॥

महाशून्यालये वह्नौ भूताक्षिवषयािदकम्। हूयते मनसा साधर्ं स होमश् चेतनास्रुचा॥ १४९॥

यागोऽत्र परमेशािन तुिष्टर् आनन्दलक्षणा। क्षपणात्सवर्पापानां त्राणात्सवर्स्य पावर्ित॥ १५०॥

रुद्रशिक्तसमावेशस् तत्क्षेत्रम् भावना परा। अन्यथा तस्य तत्त्वस्य का पूजा काश्च तृप्यित॥ १५१॥

स्वतन्त्रानन्दिचन्मात्रसारः स्वात्मा िह सवर्तः। आवेशनं तत्स्वरूपे स्वात्मनः स्नानम् ईिरतम्॥ १५२॥

यैर् एव पूज्यते द्रव्यैस् तप्यर्ते वा परापरः। यश्चैव पूजकः सवर्ः स एवैकः क्व पूजनम्॥ १५३॥

व्रजेत्प्राणो िवशेज् जीव इच्चया कुिटलाकृितः। दीघार्त्मा सा महादेवी परक्षेत्रम् परापरा॥ १५४॥

अस्यामनुचरन् ितष्ठन् महानन्दमयेऽध्वरे। तया देव्या समािवष्टः परम् भैरवमाप्नुयात्॥ १५५॥

षट् शतािन िदवा रात्रौ सहस्राण्येकिवं शितः। जपो देव्याः समुिद्दष्टः सुलभो दुलर्भो जडैः॥ १५६॥

Or

सकारेण बिहयार्ित हकारेण िवषेत् पुनः। हंसहंसेत्यमुं मन्त्रं जीवो जपित िनत्यशः॥१५६॥

इत्येतत्किथतं देिव परमामृतम् उत्तमम्। एतच् च नैव कस्यािप प्रकाश्यं तु कदाचन॥ १५७॥

परिशष्ये खले क्रूरे अभक्ते गुरुपादयोः। िनिवर् कल्पमतीनां तु वीराणाम् उन्नतात्मनाम्॥ १५८॥

भक्तानां गुरुवगर्स्य दातव्यं िनिवर् शङ्कया। ग्रामो राज्यम् पुरं देशः पुत्रदारकुटु म्बकम्॥ १५९॥

सवर्म् एतत्पिरत्यज्य ग्राह्यम् एतन् मृगेक्षणे।िकम् एिभर् अिस्थरैर् देिव िस्थरम् परम् इदं धनम्।

प्राणा अिप प्रदातव्या न देयं परमामृतम्॥ १६०॥

श्री देवी उवाच।

देवदेव महादेव पिरतृप्तािस्म शङ्कर। रुद्रयामलतन्त्रस्य सारमद्यावधािरतम्॥ १६१॥

सवर्शिक्तप्रभेदानां हृदयं ज्ञातमद्य च। इत्युक्त्वानिन्दता देिव कण्ठे लग्ना िशवस्य तु॥ १६२॥

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 33 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

प्रािविधकप्रयोगम्
उपायाः -

उपरोक्ताः उपायाः चतुधार् िवभज्यन्ते । ये साधकाः मनोिनवेशकतुर्ं न शक्नुविन्त, तेषां कृते

अणवोपायः, िकिञ्चत् उन्नततराणां कृते शाक्तोपायः, साधनाक्षेत्रे ये उन्नततमाः तेषां कृते
शाम्भवोपायः, ब्रह्मलीनानां कृते अणुपायः (न उपायः) ।
(१) अणवोपायः -
उपायोऽिस्मन् िकमिप बाह्यसहायकम् (आलम्बनम्) अपेक्षते । अन्तःप्रवेशः अत्यन्तरहस्यमयः ।
एतादृक्प्रवेशः शरीरस्य कस्यािप अङ्गस्य सहायेन क्रीयते । शरीरस्थाङ्गेषु एतादृक् ध्यानं
यामलशास्त्रे “स्थानप्रकल्पना” इित अिभधीयते । स्वशरीरस्य िकमिप अङ्गं, स्वगुरोः िकमिप
अङ्गं, स्वस्य िनश्वास-प्रश्वास-प्रिक्रयां, मन्त्रं, महाभूतं, उद्यानं, िदगन्तप्रसारीसागरं, नीलाम्बरं,
वनानीं, सूयर्ं, चन्द्रं, मेघगजर्नं, सुन्दरं पुष्पं, प्रकृितं वा आधाररूण गृहीत्वा चैतन्यशिक्तं तदुपिर
िनधाय शनैः शनैः रहस्यमयान्तःप्रदेशे प्रवेशं करोित साधकः ।

(२) शाक्तोपायः -
अत्र ध्यानाविस्थते रहस्यमये जगित प्रवेशः (समावेशः) तद्वन्मानिसकपदाथेर् गभीरिचन्तनेन भवित
यस्य पदाथर्स्य वणर्नं शब्दैः न सम्भवम् । एतस्य उपायस्य अववोधनाय उदाहरणमेकं प्रस्तौिम ।

अस्माकम् अन्तःकरणे िचन्तायाम् आयात-िनयार्तौ अहरहः चलित । मनमध्ये एकायाः िचन्तायाः

आगमनं भवित, तिच्चन्तया आवृत्तं प्रतीयते मनः, पुनः एषा िचन्ता िवलया याित, तस्याः स्थाने
नूतनिचन्तायाः उद्रेकं भवित । अथार्त् सृिष्ट-िस्थित-लय-क्रमेण िचन्तायाः िवष्फोटनं अिवरामेण
चलित मनमध्ये । अत्र सृिष्ट-िस्थित-लयादयः िचन्तायाः अवस्थािवशेषाः । यिद वयं ’n’-
संख्यकायाः िचन्तायाः िवश्लेषणं कुमर्ः, तदा पश्यामः यत् प्रथमे अस्या िचन्तायाः उद्गमः भवित
(सृिष्टः), तत्परं िचन्तेयं िकयत्क्षणपयर्न्तं मनसा ितष्ठित (िस्थितः) पुनः अस्याः िवलयानन्तरं (लयः)
परवतीर्िचन्तायाः (’n+1’-संख्यकायाः िचन्तायाः) उद्रेकं भवित ।

’n’-संख्यका िचन्ता ’n+1’-संख्यका िचन्ता ’n+2’-संख्यका िचन्ता …………

सृिष्टः —> िस्थितः —> लयः —> सृिष्टः —> िस्थितः —> लयः —> सृिष्टः —> िस्थितः —> लयः …….

अत्र प्रदिशर् ता प्रत्येकावस्था (सृिष्ट-िस्थित-लयािद) मनिस िकिञ्चत्कालाविध ितष्ठित तत्परं परवतीर्

अवस्था मानसपटलं आवृणोित । िकन्तु एकायाः अवस्थायाः परवतीर् अवस्थां प्रित िवसरणाथर्ं
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 34 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(transition) समयस्य आवश्यकता अपेक्षते । कार्-यान-चालन-समये (while driving a car) यथा

वयं एकात् िगयरात् (from one gear) िभन्नं िगयरं (to a different gear) िवसरणाथर्म् (for
transition) उदासीनस्य िगयरः (of the neutral gear) मध्ये गच्छामः तदैव सृिष्टतः िस्थितं प्रित,
िस्थिततः लयं प्रित पुनः लयतः सृिष्टं प्रित िवसरणाथर्ं िकिञ्चत् समयव्यतीतं भवित ।
आलोचनस्य आशयिमदं यत् सृिष्ट-िस्थत्योमर्ध्ये, िस्थित-लययोमर्ध्ये, पुनः लय-सृष्ट्योमर्ध्ये
िकयत्कालपयर्न्तं मनः शून्यतां याित । इमामं शून्यावस्थां प्रित सजगता शाक्तोपायः ।

१मं िगयर् ३यं िगयर् ५मं िगयर्

पराङ्मुखं िगयर्
२यं िगयर् ४थर्ं िगयर्

३. शाम्भवोपायः -

योगीलक्ष्मणजुः शाम्बवोपायस्य संज्ञािनरूपणं करोित यत् -

“When you fix your awareness at the very first start, when desire is about
to flow out, it has not flown out, it is [about] to flow out - that is śāmb-
havopāya. When knowledge is about to flow out, then it is śāmb-
havopāya.”

{Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By Swami

Lakshmanjoo, Edited by John Hughes, Munshiram Manoharlal Publishers
Pvt. Ltd. Page-187}

उपायोऽयं साधकस्य दृढेच्छाशिक्तं अपेक्षते ।

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 35 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

प्रयोगम् -

प्राक्कथनम्

उपायवणर्नात् प्रागेव गुरुपरमहंसश्रीश्रीश्रीिशवानन्दसरस्वतीं श्रीलक्ष्मणजुं च प्रणमािम -

नमः िशवाय गुरवे सिच्चदानन्दमूतर्ये ।

िनष्प्रपञ्चाय शान्ताय िनरालम्बाय तेजसे ॥

यथा पूवेर् उक्तं, आणवोपायः, शाक्तोपायः, शाम्भवोपायः इित उपायाः ित्रधा िवभज्यन्ते ।
(चतुथोर्पायः - अणूपायः । अस्योपायस्य कोऽिप िनधार्िरता पन्था न वतर्ते । यथा - िसद्धयोगीजनाः
आसनग्रहणमात्रे समािधस्थाः भविन्त । )

िवज्ञानभैरवग्रन्थे द्वादशािधक-एकशत-संख्यक-प्रत्याहाराणां समावेशनं सूत्ररूपेण प्राप्यते ।

एकैकेन श्लोकेन एकस्य प्रत्याहारस्य उद्धरणं दीयते । तािन वणर्नािन अित गूढरूपैः अविस्थतािन ।
अिभज्ञैः व्याख्याकारैः अथवा गुरुिभः एतानां प्रायोिगक-उपायानां मागर्दशर्नं सम्भवम् । यत् िकिञ्चत्
प्रयोगं मया अत्र दास्यािम ते सवेर् एव गुरुकृपावलात् प्राप्ताः । अत्र नािस्त कमिप मम गौरवम् ।
पृष्ठसंख्या २७-तः प्रारभ्य पृष्ठसंख्य-३१ पयर्न्तं मूलग्रन्थात् उपायानां उद्धरणं कृतम् । एकस्य
प्रत्याहारस्य वणर्नं एकेन श्लोकेन उपलभ्यते । अित सूक्ष्मतया गूढरूपेन (सूत्रवत्) उपायाः उपलभ्यते
। प्रत्येकश्लोकस्य अन्ते प्रायोिगिक-उपायस्य नाम िलिखतं मया । एतान् उपायानाधृत्य एकैकस्य
प्रत्याहारस्य वणर्नं प्रारम्भािम ।

आणवोपायः - समुदायाः सप्तसंख्यक-उपायाः

श्लोकसंख्या - २४(१) , ३०(७), ३१(८), ३६(१३), ३७(१४), ६४(४१), ८१(५६) च ।

शाक्तोपायः - समुदायाः एकोनपञ्चाशत्-उपायाः

श्लोकसंख्या - २५(२), ३२(९), ३३(१०), ३४(११), ३८(१५), ४५(२२), ४७(२४), ४९(२६), ५०(२७),
५३(३०), ५७(३४), ६१(३८), ६२(३९), ६३(४०), ६५(४२), ६६(४३), ६८(४५), ७२(४७), ७३(४८),
७६(५१), ८३(५८), ८५(६०), ८७(६२), ८८(६३), ८९(६४), ९४(६९), ९५(७०), ९७(७२), ९९(७४),
१००(७५), १०२(७७), १०३(७८), १०४(७९), १०५(८०), १०७(८१), ११२(८६), ११५(८९), ११७(९२),
११९(९३), १२०(९४), १२२(९६), १२३(९७), १२४(९८), १२५(९९), १२६(१००), १३०(१०४), १३२(१०६),
१३५(१०९), १३७(१११),

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 36 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

शाम्भवोपायः- समुदायाः षिड्वं शत्-उपायाः

श्लोकसंख्या - २६(३), ३५(१२), ४०(१७), ४१(१८), ५९(३६), ६०(३७), ७५(५०), ७७(५२), ८०(५५),
८४(५९), ९१(६६), ९२(६७), ९६(७१), १०१(७६), १०८(८२), १११(८५), ११३(८७), ११४(८८),
११६(९०), ११८(९२), १२१(९५), १२७(१०१), १३१(१०५), १३३(१०७), १३४(१०८), १३८(११२)

आणव-शाक्तोपायः - समुदायाः पञ्च-उपायाः

श्लोकसंख्या - २७(४), २८(५), ५४(३१), ७१(५४), ९०(६५),

एकस्य प्रत्याहारस्य न कोऽिप उपायं धायर्म् ।

आणव-शाम्भवोपायः - समुदायाः दश-उपायाः

श्लोकसंख्या - २९(६), ३९(१६), ४२(१९), ४३(२०), ४४(२१), ५१(२८), ५५(३२), ६७(४४), ८६(६१),
९३(६८),

शाक्त-शाम्भवोपायः - समुदायाः त्रयोदश-उपायाः

श्लोकसंख्या - ४६(२३), ४८(२५), ५२(२९), ५६(३३), ५८(३५), ७१(४६), ७८(५३), ८२(५७), ९८(७३),
१०९(८३), ११०(८४), १२८(१०२), १२९(१०३), १३६(११०),

आणव-शाक्त-शाम्भवोपायः - एकमात्र-उपायः

श्लोकसंख्या - ७८(५३)

आणवोपायस्य प्रयोगम्

यद्यिप प्रायशः प्रत्येकानां प्रत्याहाराणां व्यावहािरकप्रयोगः मया कृतं, तथािप अत्र संक्षेपरूपेण
त्रयाणां उपायानां उद्धरणमेव प्रस्तूयते ।

श्लोकः -

प्रथमप्रयोगः

आणवोपायः

श्लोकसंख्या - २४

ऊध्वेर् प्राणो ह्यधो जीवो िवसगार्त्मा परोच्चरेत् ।

उत्पित्तिद्वतयस्थाने भरणाद् भिरता िस्थितः॥ २४॥ (१-आणवोपायः)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 37 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

पदच्छे दः-

ऊध्वेर् | प्राणः | िह | अधः | जीवः | िवसगर्-आत्मा | पर-उच्चरेत् | उत्पित्त-िद्वतय-स्थाने |

भरणाद् | भिरताः | िस्थितः ॥

अन्वयः -
िह प्राणः ऊध्वेर् (भवेत्) । जीवः अधः (भवेत्) । िवसगार्त्मा पर उच्चरेत् । (एवंिवध)
उत्पित्तिद्वतयस्थाने भरणात् िस्थितः भिरताः (भवित) ।
व्याख्या -
योऽयम् ऊध्वर्ं-इित हृदय-द्वादशान्तं यावत् वहन प्राणः यः च अधः जीवः द्वादशान्तात् हृदन्तम्
अपानः, एषा परा देवी उच्चरेत् सततं स्वयम् उच्चरन्ती िस्थता । कीदृशी ? िवसगार्त्मा िवसगर्ः
अन्तः-बिहः-भावकरणरूपः िवमशर्ः आत्मा यस्या सा अप्राणाद्यशाक्तस्पदोन्मेषा, तदाच्छु रेण
िवना िनयतप्राणप्रवाहायोगात् । यत् एवमतः उत्पित्तिद्वतयस्य बाह्याभ्यन्तरोत्पादद्वयस्य यत्
स्थानं हृद् द्वादशान्तश्च, तत्र भरणािदित िनत्योिन्मषदािद
अस्फु रत्तात्मभैरवीयशक्त्युपलक्षणात्, भिरता िस्थितः भैरवस्वरूपािभव्यिक्तः भवित ।

अथवा ऊद्र्ध्वे द्वादशान्ते प्राण प्राणापानरूपः जीवनाख्यः िचत्तवृित्तिवशेषः संस्थाप्यः । अधः

च हृिद हृदयस्थाने जीवः अपानः जीव्यते अनेन इित जीवः, भक्षणपानादेः अधोमागर्प्रसरणात्
जीवः इत्युच्यते तदुपािधमान्, अत एव जीवः इित । िबसगार्त्मा अन्तबर्िहभार्वकरणरूप आत्मा
सस्य । तेनाऽिप परैव उच्चारमायाित अहिमत्यन्तः चक्रारूढा, एतयोः द्वयोः िवभेदापत्या अहम्
इित प्रकाशनात् । उत्पत्तौ द्वादशान्ते िद्वतीये हृिद च धारणात् । तत्र िस्थत्या भिरतिस्थितः
स्यादेवेित सवोर्पािधिवस्मरणादहिमित िवमशर्वान् स्यािदित भावः ॥२४॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 38 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

ज्ञातन्यिवषयाः -

(१) आणवोपाये कमिप एकं वाह्यालम्बनमाधृत्य धारणायाः अभ्यासं कायर्म् । प्रयोगेऽिस्मन्

श्वासप्रश्वासयोः सञ्चालनमेव आलम्बनम् ।
(२) धारणायाः संज्ञािनधार्रणं महिषर् पतञ्जिलना कृतं, यथा -
देशवन्धिचत्तस्य धारणा ।
(३) हृदयदेशात् (अनाहतचक्रात्) द्वादशान्तपयर्न्तं (उपिरभागे द्वादशाङ्गुिलपिरिमत
स्थानपयर्न्तं) िवशुिद्धचक्रं, तदुपिर द्वादशान्तपयर्न्तं आज्ञाचक्रं वतर्ते । “ऊध्वर्म्” इित शब्देन
अनाहतचक्रात् आज्ञाचक्रपयर्न्तस्थानं इङ्िगयते । वस्तुतः मिणपूरकः मूलाधारस्य द्वादशान्ते
वतर्ते । तथैव अनाहतः मिणपूरकस्य द्वादशान्ते, िवशुिद्धः अनाहततस्य द्वादशान्ते अिप च
आज्ञाचक्रः िवशुद्धेः द्वादशान्ते प्रितिष्ठतः । सुसुम्नामध्ये प्राणशक्तेः सञ्चालनम् ऊद्र्ध्वम्
िदशम् प्रित भवित।

सहस्रार, नीललोिहतवणर्ः, अनन्त

शतदलकमलं (१०००-दलािन)

आज्ञाचक्रः,नीलवणर्ः,क्षं-वीजं, महाकाश

नीललोिहताण्डः,(२/९६-दलािन)

िवशुिद्ध,कृष्णवणर्ः,हं-वीजं,आकाशतत्वं

धुषराण्डं, (१६-दलािन))

अनाहतः, हिरत्-वणर्ः,यं-वीजम्,वायुतत्वं

षडांगतारका, (१२-दलािन)

मिणपूरकः,पीतवणर्ः,रंवीजम्, अिग्नतत्वं

प्रतीपरिक्तमित्रभुजम्, (१०-दलािन)

स्वािधष्ठानः,नारङ्गवणर्ः,वं-वीजम्, जलतत्वं,
श्वेताधर्चन्द्रः, (६-दलािन)

मूलाधारः,रक्तवणर्ः,लं-वीजम्, पृथ्वीतत्वं

स्विणर् मचतुभुर्जः (४-दलािन)

शरीराभ्यन्तरे सप्तचक्राणां िस्थितः - (नाम/वणर्ः/वीजं/तत्वं/आकृितः/दलािन)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 39 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(४) ऊध्वर्ः इित ऊध्वर्-द्वादशान्तः - आज्ञाचक्रः ।

(५) अधः इित हृत्-प्रदेशः - अनाहतचक्रः ।
(६) प्राणः इित प्राणवायुः, यः नासाग्रस्थानात् हृत्-प्रदेशपयर्न्तं प्रवहित ।
(७) िवसगार्त्मा इित पराशिक्तः ।

व्याख्या -

“योऽयमूध्वर् इित हृदो द्वादशान्तं यावद् वहन् प्राणः, यश्चाधो जीवो द्वादशान्ताद् हृदन्तमपानः,
एषा परा देवी उच्चरेत् सततं स्वयमुच्चरन्ती िस्थता । कीदृशी ? िवसगार्त्मा
िवसगोर्ऽन्तबर्िहभार्वकरणरूपो िवमशर् आत्मा यस्याः सा अप्राणाद्यशाक्तस्पन्दोन्मेषा,
तदाच्छु रणेन िवना िनयतप्राणप्रवाहायोगात् । यत् एवमत उत्पित्तिद्वतयस्य
बाह्याभ्यन्तरोत्पादद्वयस्य यत् स्थानं हृद् द्वादशान्तश्च, तत्र भरणािदिन
िनत्योिन्मषदाद्यस्फु रत्तात्मभैरवीयशक्त्युपलक्षणात्, भिरता िस्थितः भैरवरूपािभव्यिक्तभर्वित ।

अथवा ऊध्वेर् द्वादशान्ते प्राण प्राणनरूपो जीवनाख्यिश्चत्तवृित्तिवशः संस्थाप्यः । अधश्च हृिद

हृदयस्थाने जीवोपानः, जीव्यतेऽनेनेित जीवः, भरणपानादेरधोमागर्प्रसरणाज्जीव उत्युच्यते
तदुपािधमान्, अत एव जीव इित । िवसगार्त्मा अन्तबर्िहभार्वकरणरूप आत्मा यस्य । तेनाऽिप
परैव उच्चारमायाित अहिमत्यन्तश्चक्रारूढा, एतयोद्वयािभर् भेदापत्त्या अहिमित प्रकाशनात् ।
उत्पत्तौ द्वादशान्ते िद्वतीये हृिद च धारणात् । तत्र िस्थत्या भिरतिस्थितः स्यादेवेित
सवोर्पािधिवस्मरणादहिमित िवमशर्वान् स्यािदित भावः ।”

Vijnanabhairava - By Vrajvallabha Dwivedi - page 24

धारणायाः िविधः -
(I) प्राक्-प्रस्तुितः

(क) धारणायाः अभ्यासः प्रत्युषसमये, प्रदोषसमये, मध्याह्णे अथवा मध्यरात्र्यां करणीयम् ।

(ख) भोजनात् अन्यूनं चतस्र घिटकानन्तरं धारणायाः अभ्यासं कायर्म् ।
(ग) धारणायाः प्राक् स्नानं कुयार्त् नोचेत् हस्तपादयोः प्रक्षालनं कुयार्त् ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 40 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(घ) पद्मासने, वीरासने, सुखासने, स्विस्तकासने अथवा िसद्धासने उपवेशनं कुयार्त् । साधकः
वीतपृष्ठः (िसद्धान्तयुक्तः, वीतपृष्ठः इित िसद्धान्तः - ऋग्वेद-१/१६२/७) भवेत् । नयने िनमीिलते
भवेताम् । मुखे प्रसन्नता भवेत् ।
(ङ) साधकः स्वशरीरं प्रित जागरुकः भवेत् । पादाङ्गुष्ठादारभ्य मस्तकपयर्न्तं शरीरस्य प्रत्येकम्
अङ्गं शैथील्यं दद्यात् । यिद किश्मं िश्चदिप अङ्गे कस्याः अिप व्यथायाः अथवा समवेदनायाः
अनुभूितः भवेत्, तदा स्वस्य ध्यानं तत्रैव केन्द्रीभूतं कुयार्त् । अस्यां िनश्चलािस्थत्याम् अन्यूनं
दशिनिमषपयर्न्तं आसीनः भवेत् साधकः ।
(च) वातावरणपिरशुद्धाय सुगिन्धतधूपस्य अिप च विहदेर्शात् आगतैः शब्दैः िचत्तस्य
अनविस्थतत्वाथर्ं धीर-सुमधुर-संगीत-वादनस्य आयोजनं कुयार्त् ।

(II) धारणायाः प्रयोगः -

(क) समस्तसजगता श्वास-प्रश्वासयोः उपिर केिन्द्रता भवेत् । प्रथमतः श्वास-प्रश्वासयोः गितं प्रित
ध्यानानयनं कुयार्त् । प्राणवायोः सञ्चालनं स्वाभािवकं दीघर्ं गभीरं अिवचिलतं वाधाहीनं च ितष्ठे त्
। (अविध - २ िनिमषे)
(ख) नासाग्रे, नासारन्ध्रे, कण्ठप्रदेशे च प्राणवायोः स्पशर्नं अनुभवेत् । (अविध - २ िनिमषे)
(ग) प्रश्वाससमये अनाहतचक्रे पुनश्च िनःश्वाससमये आज्ञाचक्रे ध्यानं संयोजयेत् । (अविध - २
िनिमषे)
(घ) प्रश्वाससमये अनाहतचक्रे ध्यानं स्थापियत्वा अन्तमर्निस “हम्”-इित वीजमन्त्रस्य पुनश्च
िनःश्वाससमये आज्ञाचक्रे ध्यानं स्थापियत्वा अन्तमर्निस “सः”-इित वीजमन्त्रस्य उच्चारणं कुयार्त् ।
अतः अस्याः धारणायाः नामकरणं “हंसध्यानम्” इित कृतं मया ।

(अविध - १५ िनिमषाः)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 41 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(२-शाक्तोपायः)

िद्वतीयप्रयोगः

(२) शाक्तोपायः, श्लोकसंख्या - २५

श्लोकः -

मरुतोऽन्तर् बिहर् वािप िवयद्युग्मािनवतर्नात्।

भैरव्या भैरवस्येत्थम् भैरिव व्यज्यते वपुः॥ २५॥

पदच्छे दः -

मरुतः । अन्तः । बिहः । वा । अिप । िवयत्-युग्म-अिनवतर्नात् । भैरव्या । भैरवस्य । इत्थम् ।

भैरिव । व्यज्यते । वपुः ।
पदाथार्ः-
मरुतः = उभयतः शून्यतायाः पिरवेिष्ठतः प्राणवायुः
अन्तः = आभ्यन्तरः

बिहः = बाह्यः, बिहदेर्शः

वा = वा
अिप = संयोगात्मकः अव्ययः

िवयत्-युग्म-अिनवतर्नात् = युग्मयोः उभयोः िवयित शून्यावस्थायामिनवतर्नात् ध्यानात्

भैरव्या = भैरवी-टा, भैरवी-कतृर्कः

भैरवस्य = परब्रह्मस्य
इत्थम् = एवंभूतम्

भैरिव = भैरिव आद्याशिक्तः

व्यज्यते = दृश्यमाना भवित

वपुः = स्वरूपम्

अन्वयः-
(हे) भैरिव, मरुतः अन्तः विहः वा अिप िवयद्युग्मािनवतर्नात् भैरव्या इत्थम् भैरवस्य वपुः व्यजते ॥
२५॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 42 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(हे) भैरिव, मरुतः प्राणस्य अपानस्य च, अन्तबर्िहश्च यद् िवयद्युग्मं हृदाकाशे द्वादशान्तश्च यद्
िवयद्दव् यं, ततः अिनवतर्नात् प्रत्यावतर्न अभावेन क्षणमात्रम् अन्तमुर्खत्वेन अवस्थानात् प्रणापानयोः
द्वयोः अस्तंगतत्वात् भैरवीस्वरूपस्य भैरवस्य परमात्मनः, वपुः शरीरं स्वरूपिमित यावत् ।
धिमर् धमार्त्मकत्वेन िशवशिक्तदैधं प्रकाशिवमशर्स्वरूपं परमाथर्तः एकमेव तत्वं व्यजते प्रकाशते,
प्रकटीभवित । अनुवतर्नात् इित पाठे अनुन्मेषिनमेषणािदत्यथर्ः ॥२५॥

मरुतः (उभयतः शून्यतायाः पिरवेिष्ठतः प्राणवायुः) अन्तः (शरीराभ्यन्तरे) बिहः (बिहदेर्शे) वा

भवित । अिप (च) िवयत्-युग्म-अिनवतर्नात् (युग्मयोः उभयोः िवयित शून्यावस्थायाम् अिनवतर्नात्
ध्यानात् अवस्थानात्) भैरिव (भैरिव आद्याशिक्तः ) भैरव्या (भैरवी-कतृर्क) भैरवस्य (परब्रह्मस्य)
वपुः (स्वरूपम् शरीरम्) इत्थम् (एवंभूतम्) व्यज्यते (दृश्यमाना भवित) ।

शरीरस्य आभ्यन्तरे बिहदेर्शे च ११४ संख्यकािन स्थानािन सिम्त यत्र ७२,७२,१०,२१० संख्यकानां
नाडीनां एकित्रकरणं भवित । एते “चक्राः” इित ज्ञायन्ते ।

एतेषाु ११४ संख्यकेषु चक्रेषु द्वौ चक्रौ शरीरस्य बिहदेर्शे ितष्ठतः अविशष्टाः ११२ चक्राः
शरीराभ्यन्तरे अविस्थताः । एतत्कारणात् ११२ संख्यकानां उपायानां उद्धरणं कृतं महादेवेन ।
प्रत्येकः चक्रः शरीराभ्यन्तरे अिततीव्रसिक्तसंयोजनस्थलः । चक्रमध्ये शक्तेः आगमन-िनगर्मन-
जिनतं शून्यावस्थां प्रित अथवा िनगर्मन-आगमन-जिनतं शून्यावस्थां प्रित
आलम्बनिवहीनसजगतायाः उद्रेकभुते सित िचत्तस्य वृत्तयः स्वतः प्रशािन्तमिधगच्छिन्त । एतायाः
धारणायाः व्याख्यारूपे क्षेमराजस्य लेखनम् अत्यन्त समीचीनम्, यथा —

“म"तः &ाण)य अपान)य च अ/तब1िहः च यद् िवयद्-यु9मं ;दाकाशः >ादशा/तः च यद् िवयद्
>यं, ततोऽिनव-त1नात् &Bयावत1नाभावेन EणमाFम् अ/तमु1खBवेन अव)थानात् &णापानयोः
>योः अ)तंगतBवात् भैरवी)वMप)य भैरव)य वपुः “अ/तः )वानुभवान/दा” इBयारQय “तद् वपुः
तBवतः Rेयं Sवमलं िवUपूरणम्” इित कृ तलEणं धYमधमा1BमकBवेन िशवशिZ>ैधं &काशिवम-
श1)वMपं परमाथ1त एकमेव तBवं &कटीभवेत्, एतदुZं भवित - ;]द ि)थताBप^य/Fात्
&ाण)योदयः बYह>ादशा_गुलपय1/ते आकाशे &ाण)या)तं गितः । एवं बाbाद् >ादशा/ताद्
अपानोदयः, ;Bप^य/Fे तु अपान)या)तम् ।”
(The Vijnana-Bhairava with Commentary by Kshemaraja and Shivopad-
hyaya. Edited with notes of Mahamahopadhyaya Pandit Mukunda Rama
Shastri, Tatwa-Vivechaka Press, 1918, Page-22)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 43 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

धारणायाः िविधः -
(I) प्राक्-प्रस्तुितः
* प्रश्वासवायोः अन्तग्रर्हणं पूरकः ।
** िनश्वासवायोः विहगर्मनं रेचकः ।
*** प्रश्वासवायोः अन्तःधारणं (अन्तःस्तम्भनं) अन्तःकुम्भकः ।
**** िनश्वासवायोः विहःधारणं (विहःस्तम्भनं) वाह्यकुम्भकः ।

(क) धारणायाः अभ्यासः प्रत्युषसमये, प्रदोषसमये, मध्याङ्णे अथवा मध्यरात्र्यां करणीयम् ।

(ख) भोजनात् अन्यूनं चतुः घिटकानन्तरं धारणायाः अभ्यासं कायर्म् ।
(ग) धारणायाः प्राक् स्नानं कुयार्त् नोचेत् हस्तपादयोः प्रक्षालनं कुयार्त् ।
(घ) पद्मासने, वीरासने, सुखासने, स्विस्तकासने अथवा िसद्धासने उपवेशनं कुयार्त् । साधकः
वीतपृष्ठः (िसद्धान्तयुक्तः, वीतपृष्ठः इित िसद्धान्तः - ऋग्वेद-१/१६२/७) भवेत् । नयने िनमीिलते
भवेताम् । मुखे प्रसन्नता भवेत् ।
(ङ) साधकः स्वशरीरं प्रित जागरुकः भवेत् । पादाङ्गुष्ठादारभ्य मस्तकपयर्न्तं शरीरस्य प्रत्येकम्
अङ्गं शैथील्यं दद्यात् । यिद किश्मं िश्चदिप अङ्गे कस्याः अिप व्यथायाः अथवा समवेदनायाः
अनुभूितः भवेत्, तदा स्वस्य ध्यानं तत्रैव केन्द्रीभूतं कुयार्त् । अस्यां िनश्चलािस्थत्याम् अन्यूनं
दशिनिमषपयर्न्तं आसीनः भवेत् साधकः ।
(च) वातावरणपिरशुद्धाय सुगिन्धतधूपस्य अिप च विहदेर्शात् आगतैः शब्दैः िचत्तस्य
अनविस्थतत्वाथर्ं धीर-सुमधुर-संगीत-वादनस्य आयोजनं कुयार्त् ।
(छ) महामृत्युञ्जयमन्त्रस्य एकिवं शितवार-उच्चारणं कुयार्त् -

त्र्यम्बकं यजामहे सुगिन्धं म् पुिष्टवधर्नम् ।

उवार्रुकिमव बन्धनान् मृत्योमुर्क्षीय माऽमृतात् ॥

(II) धारणायाः प्रयोगः -

(क) शाक्तोपाये कस्यािप बाह्यावलम्बनस्य आवश्यकता न वतर्ते । पूवर्विणर् ते उपाये (अणवोपाये)
श्वासं आधृत्य धारणायाः अभ्यासं िक्रयते । तत्र मनः श्वासेन सह संयुक्तः भवित, अिस्मन् प्रयोगे
िकन्तु िकमिप आलम्बनं न ग्रहणीयम् । श्वास-प्रश्वासयोः गित स्वाभािवकतया चलित एव, ध्यानं
तयोः उपिर आवद्धं न भवित ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 44 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(ख) श्वास-प्रश्वासयोः गितं प्रित सजगता भवेत् । तयोः गितपथः उपवृत्ताकारः (न तु सरलरैिखकः)
इित अनुभवेत् । (२ िनिमषं यावत्)
(ग) प्रश्वासवायुना फुस्फु सौ पिरपूणौर् भवेत् । ततः यथाशिक्त अन्तःकुम्भकं कुयार्त् ।
िनःश्वासवायोः िनगर्मनानन्तरं प्रश्वासग्रहणात् प्रागेव वाह्यकुम्भकं कुयार्त् । (५ िनिमषं यावत्)
(घ) प्रश्वासवायुना फुस्फु सस्य पिरपूणर्तां प्राप्त्यनन्तरं िनःश्वासवायोः िनगर्मनं भवित ।
िकयत्क्षणपयर्न्तं प्राणवायोः अधोगमनं भवित, तत्परं तस्य ऊध्वर्गमनं भवित । एतद्रूपं
पथपिरवतर्नमध्ये तस्य (प्राणवायोः) तनुकरणं भवित सः (प्राणवायुः) च स्तब्धतां याित ।
(ङ) ध्यातव्यिवषयः एतद् अिस्त यत् अनाहतचक्रोपिर अथवा आज्ञाचक्रोपिर वहुसमययावत्
ध्यानावस्थायां न ितष्ठे त् केवलं तयोः उपिर सजगतायाः आनयनं कुयार्त् । प्रारम्भसमये इयं धारणा
आणवोपायवत् प्रतीयते । क्रमशः धारणायां दृढता आगमने सित सा एव धारणा शाक्तोपाये
पिरवितर् ता भवित ।
(च) यिद िनःश्वास-प्रश्वासयोः गितपथः उपवृत्ताकारं इित न कल्प्यते, तदा अनाहतचक्रतः
आज्ञाचक्रपयर्न्तं िशविलङ्गस्य कल्पना िक्रयते ।
(छ) िनःश्वासवायोः प्रश्वासवायुं प्रित संक्रमणकाले हृदयचक्रे (िशविलङ्गस्य मूले) मृत्युरूपायाः
भैरव्याः आगमनं अनुभवेत्, पुनश्च प्रश्वासवायोः िनःश्वासवायुं प्रित संक्रमणकाले आज्ञाचक्रे
(िशविलङ्गस्य ऊद्र्ध्वे) जीवनदातुः त्र्यम्वकस्य भैरवस्य उपिस्थितः अनुभवेत् ।

आज्ञाचक्रः
(नािसकाग्रः)

अनाहतचक्रः
(हृदयस्थानम्)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 45 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(३) शाम्भवोपायः

न व्रजेन्न िवशेचछ
् िक्तमर्रुद्रूपा िवकािसते ।

िनिवर् कल्पतया मध्ये तया भैरवरूपता ॥ २६॥

पदच्छे दः-
न | व्रजेत् | न | िवशेत् | शिक्तः | मरुत् |रूपा | िवकािसते | िनिवर् कल्पतया | मध्ये | तया | भैरवरूपता ॥
शब्दाथर् -
न व्रजेत् = (हृदयतः द्वादशान्तं) न गच्छे त,्
न िवशेत् = (द्वादशान्तात् हृदयं) न गच्छे त,्
शिक्तः = भैरवी-शिक्तः (प्राणाित्मका अपानाित्मका च),
मरुत् रूपा = प्राण-शिक्त-रूपा,

िवकािसते = प्रकिटते,
िनिवर् कल्पतया = िवकल्पहीनतया (पिरवतर्न-सन्देह-अिस्थरतानाम् अभावेन सह),

मध्ये = अन्तदेर्श,े मध्यनाडीधािम्न, सुषुम्नानाडीमध्ये,

तया = ततः

भैरवरूपता = भैरवरूपस्य प्रािप्तः ।

अन्वयः -
मध्ये िनिवर् कल्पतया िवकािसते (सित) मरुत् रूपा शिक्तः न व्रजेत् न (च) िवशेत् । तया (साधकः)
भैरवरूपता (भवेत्) ।

मध्ये मध्यनाडीधािम्न िनिवर् कल्पतया िवकल्पहान्युपायतः िवकिसते सित मरुद् रूपा शिक्तः प्राणाित्मका न
व्रजेत् हृदयतः द्वादशान्तं न यायात्, न च अपानाित्मका शिक्तः, िवशेत् द्वादशान्तात् हृदयं गच्छे त् । एवंिवध
तया प्राणाित्मकया अपानाित्मकया वा शक्त्या भैरवरूपता भवेत् भैरवरूपधारी योगी भवित ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 46 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

धारणायाः िविधः -
(I) प्राक्-प्रस्तुितः

* शरीराभ्यन्तरे अविस्थतेषु नािडषु इडा-िपङ्गला-सुषुम्नाः मुख्याः ।

* इडानाड्याः िस्थितः वामभागे, िपङ्गलायाः च दिक्षणभागे वतर्ते । एतयोः द्वयोः मध्ये सुषुम्नायाः
िस्थितः । सुषुम्ना प्रायशः सवेर्षां शरीरे सुप्तावस्थायां वतर्ते । दीघर्काल-नैरन्तयर्-सत्कारासेिवतेन

* सुषुम्ना सुप्तावस्थात् जाग्रतावस्थाम् आयाित । अनया धारणया तस्याः (जाग्रतायाः सुषुम्नायाः)

अवस्थायाः िनदेर्शः दीयते ।

(क) धारणायाः अभ्यासः प्रत्युषसमये, प्रदोषसमये, मध्याङ्णे अथवा मध्यरात्र्यां करणीयम् ।

(ख) भोजनात् अन्यूनं चतुः घिटकानन्तरं धारणायाः अभ्यासं कायर्म् ।
(ग) धारणायाः प्राक् स्नानं कुयार्त् नोचेत् हस्तपादयोः प्रक्षालनं कुयार्त् ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 47 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(घ) पद्मासने, वीरासने, सुखासने, स्विस्तकासने अथवा िसद्धासने उपवेशनं कुयार्त् । साधकः
वीतपृष्ठः (िसद्धान्तयुक्तः, वीतपृष्ठः इित िसद्धान्तः - ऋग्वेद-१/१६२/७) भवेत् । नयने िनमीिलते
भवेताम् । मुखे प्रसन्नता भवेत् ।
(ङ) साधकः स्वशरीरं प्रित जागरुकः भवेत् । पादाङ्गुष्ठादारभ्य मस्तकपयर्न्तं शरीरस्य प्रत्येकम्
अङ्गं शैथील्यं दद्यात् । यिद किश्मं िश्चदिप अङ्गे कस्याः अिप व्यथायाः अथवा समवेदनायाः
अनुभूितः भवेत्, तदा स्वस्य ध्यानं तत्रैव केन्द्रीभूतं कुयार्त् । अस्यां िनश्चलािस्थत्याम् अन्यूनं
दशिनिमषपयर्न्तं आसीनः भवेत् साधकः ।
(च) वातावरणपिरशुद्धाय सुगिन्धतधूपस्य अिप च विहदेर्शात् आगतैः शब्दैः िचत्तस्य
अनविस्थतत्वाथर्ं धीर-सुमधुर-संगीत-वादनस्य आयोजनं कुयार्त् ।

(II) धारणायाः प्रयोगः - (मरुद्रूपा)

(क) शाम्भवोपाये अन्तभुर्क्तः उपायोऽयम् अत्यन्त प्रभािवः शिक्तशािलः च । प्राक्-प्रस्तुत्यनन्तरं
िनिमिलतनयनाभ्यां सहजतया उपिवशतु । (१-२ िनिमषाः)
(ख) मेरुदण्डं प्रित सचेतः भवतु ।
(ग) इडा-िपङ्गलायोः मध्ये शिक्त-सञ्चरणस्य अनुभवं करोतु । मनिस उत्पन्नाः िचन्ताः प्रित
िवतस्पृहः भवेत् ।
(घ) मूलाधारचक्रादारभ्य सहस्रारचक्रपयर्न्तं प्रत्येके चक्रे िकयत्क्षणं चैतन्यं उपयोजयतु । (४-५
िनिमषाः)
(ङ) प्रश्वासग्रहणसमये मूलाधारचक्रं प्रित िनःश्वासत्यागसमये च आज्ञाचक्रं प्रित सजगता आनयेत्
। (४-५ िनिमषाः)
(च) मेरुदण्डं उभयतः इडा-िपङ्गलायोः उपिस्थितः िचन्तयेत् । मेरुदण्डस्य पश्चाद्देशे इडा-
िपङ्गलाभ्यां संलग्नायाः शिक्तसुरङ्गायाः उपकल्पनं कुयार्त् । तस्यां सुरङ्गायां मूलाधारतः
सहस्रारपयर्न्तं िनरविच्छन्नं शिक्तसंचालनं अनुभवेत् । (२०-३० िनिमषाः) ।
(छ) शक्त्या सह ितष्ठतु । भवान् स्वयमेव शक्तेः रूपान्तरणम् - एतिच्चन्ता मनिस दृढीभवेत् ।
(ज) भैरवं प्रित कातर्ज्ञ्यज्ञापनपूवर्कं धारणायाः समापनं कुयार्त् ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 48 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

उपसंहारः
िवज्ञानभैरवस्य प्रयोगाथर्ं िवं शोत्तरशतसंख्यकानां साधकानां चयनं कृतम् मया । तेषु प्रायशः पञ्चिवं शितसाधकाः
प्रत्यहं प्रत्यूषे पञ्चवादनात् सप्तवादनपयर्न्तं अस्माकं छदोपिर अभ्यासं कृतवन्तः । अन्ये साधकाः ह्वाट् स्-ऐप-
माध्यमेन संयुक्ताः आसन् । ते सवेर् स्व-स्व-गृहष े ु अविस्थताः सन्तः अभ्यासं कृतवन्तः । पूवर्संन्ध्यायाम् एव सवेर्षां
कृते परवतीर्िदनस्य िनधार्िरतस्य प्रत्याहारस्य सम्यक् सूचना प्रेिषता मया । एकैकस्य प्रत्याहारस्य अभ्यासः अन्यूनं
सप्तिदवसपयर्न्तम् कृतं, यतः धारणायाः उपायः तेषु िचत्तेषु दृढीभूतः भवेत् । तेषु ये उल्लेखयोग्योन्नतयः प्राप्तवन्तः
तेषां िववरणं अत्र दीयते ।

१. साधकेषु एका त्रयोदशवषीर्या बािलका आसीत् । सा जन्मसमयादेव मधुमेहप्रपीिडता (Suffering from

Congenital Diabetes )आसीत् । प्रभातसमये सायंकाले च तां वैद्यप्रवरः सूच्योषिधं अन्तःप्रक्षेपणं कृतवान् ।
तथाऽिप तस्याः मधुमेहसूचमाङ्कः २५०-तः न्यूनं नाभवत् । षण्मासं यावदभ्यासात् तस्या सूचनाङ्कः १५५ अभवत् ।
वैद्यः तस्या सूच्योषिधं िवरम्य गुिलकान् दत्तवान् । प्रायशः एकसम्वत्सराभ्यासानन्तरं तस्या सूचनाङ्कौ १२०/१५०
अबवत् ।

२. अपरौ द्वौ वयोज्येष्ठौ नरौ अिप मधुमेहरोगात् उपक्रान्तौ ।

३. प्रायशः सवेर् एवं साधकाः जानु-सिन्ध-अिस्थ-मेरुदण्डािदव्यथेभ्यः उपकृताः अभवन् ।

४. द्वौ साधकौ अपस्माररोगात् उपकृतौ अभवताम् ।

५. सवोर्पिर सवेर् साधकाः कमर्कुशलाः, शान्तमनाः, शारीिरकतया रोगशून्याः अिप च मानिसकतया आनिन्दताः
अभवन् ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 49 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

पिरकल्पना
िवषयसूची-
१. शीषर्कम् (Title)

२. प्रस्तावना (Introduction)

३. समस्यायाः उपस्थापनम् (Statement of the problem)

४. शास्त्रावलोकनम् (Review of literature)

५. िवषयस्य साम्प्रितकमहत्वम् (Significance of the topic in today’s world)

६. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्य उद्देश्यः (Objectives of the dissertation)

७. कायर्वाहक-उपकल्पना (Hypothesis)

८. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्य व्यापकाविधः िनयमनं च (Scope and limitations)

९. शोध-प्रिक्रया (Research Methodologies)

१०.आनुमािनक-अध्यायाः ( Tentative Chapterisation)

११. ग्रन्थसूची (Bibliography)

१२. पिरिशष्टम्

१.शीषर्कम् (Title)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः

२. प्रस्तावना (Introduction)

जनानां आध्याित्मकोन्नितकल्पे भारतीयिवद्वांसः कल्प-कल्पान्तरे न केवलं चेिष्टताः आसन् अिप तु

एतिन्निमतं सुस्पष्टं िदग्दशर्नमिप दत्तवन्तः । अिस्मन् भूभागे उत्तरस्यां िदिश अनद्यतनभूतकाले एव
तन्त्रसाधनायाः मूलतत्वं प्रचिलतमभवत् प्रायशः पञ्चशतोत्तरिद्वसहस्रसन्बत्सरपूवेर् ।

काश्मरीयिशवोपासकाः अद्वै तवािदनः । तन्त्रशास्त्रे िशवशक्त्योः अभेदत्वं कल्पते । पावर्ती िशवस्य

िभन्नं रूपम् । अस्माकम् अज्ञानानां ज्ञानोदयाथर्ं सः स्वयं िद्वधा िवभज्य स्वां िजिजिगषित, स्वयमेव
उत्तरयित । कदािचत् भैरवी िशवमिधशेते, कदािचत्तु भैरवः पावर्तीम् । [1]

िशवः शक्त्या युक्तो यिद भवित शक्तः प्रभिवतुं

न चेदेवं देवो न खलु कुशलः स्पिन्दतुमिप।
अतस्त्वामाराध्यां हिरहरिविरञ्चािदिभरिप
प्रणन्तुं स्तोतुं वा कथमकृतपुण्यः प्रभवित॥
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 50 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(सौन्दयर्लहरी - १) [2]

िवज्ञानभैरवग्रन्थस्य प्रारम्भं पावर्त्याः प्रश्नादेव भवित यदा सा देवी विक्त यत् सा न पारयित
आत्मज्ञानं ग्रिहतुम् । परा-अपरा-परापरा-शिक्तनां रूपवणर्नं यत् महादेवेन कृतं तदिप सा न पारयित
अववोिधतुम् ।[3] प्रत्युत्तरे िशवः वदित यत्, अलम् एतानां गूढतत्वानामववोधने । यिद कोऽिप
एकमेवोपायमवलम्ब्य अभ्यासं किरष्यित, तदा ज्ञानोदयः स्वयं भिवष्यित िनश्चयेन ।

न वह्नेदार्िहका शिक्तः व्यितिरक्ता िवभाव्यते ।

केवलं ज्ञानसत्तायां प्रारम्भोऽयं प्रवेशने ॥ [4]

तन्त्रम् इित प्रायोिगकिवद्यारूपम् । प्रयोगः यिद समुिचतं फलमिप सुिनिश्चतम् ।

३. समस्यायाः उपस्थापनम् (Statement of the problem)

िवश्ववासीनं प्रित भारतस्य द्वे महदवदाने - वेदज्ञानं योगाभ्यासं च । अधुना िवश्वस्य प्रायशः प्रत्येके
देशे जनाः योगरताः । योगाभ्यासाथर्ं सवेर् महिषर् पतञ्दिलरिचतं योगदशर्नं आधारभूतग्रन्थरूपेण
स्वीकुवर्िन्त । सूत्रग्रन्थोऽयं बहुप्रिसद्धः । १९६ सूत्रे िनबद्धस्य अस्य ग्रन्थस्य व्याख्याथर्ं
सहस्रािधकपृष्ठासम्बिलतािन पुस्तकािन अिप न्यूनतां यािन्त । चरमिसिद्धप्राप्त्यथर्ं अत्र
अष्टाङ्गमागर्ः इङ्िगतः । िकन्तु पिरलक्ष्यते यत् आसन-प्राणायामयोः एव सवेर् सीमीताः । संयमस्य
( योगशास्त्रे संयमस्य अथर्ः भवित धारणा-ध्यान-समाधीनां समाहारः - त्रयमेकत्र संयमः -
योगदशर्न ३/४) [5] साधना प्रायशः न दृश्यते ।

४. शास्त्रावलोकनम् (Review of literature)

‘िवज्ञानभैरवं’ नाम ग्रन्थः यामलतन्त्रान्तभुर्क्तः । ग्रन्थोऽयं रुद्रायामल-तन्त्रस्य एकमेव अध्यायरूपेण

प्राप्यते । अत्राविस्थतैः १६३-श्लोकैः महादेवः (भैरवः) पावर्तीं (भैरवीं) प्रित आत्मज्ञानिवषयकं
गूढज्ञानप्राप्त्यथर्ं सहज-सरल-उपायानाम् उन्मोचनं करोित । अधुना रुद्रायामल-तन्त्रः मूलरूपेण
नोपलभ्यते । सवेर् पाठकाः साधकाः च आचायर्-अिभनवगुप्तरिचतं तन्त्रालोकम् [6] आधारतया
गृह्णिन्त ।

५. िवषयस्य साम्प्रितकमहत्वम् (Significance of the topic)

योगस्य बहुप्रचलनानन्तरं कितपयाः जनाः योगं िवकृतं कृत्वा अस्य योगस्य महत्वं क्षुण्णं कुवर्िन्त ।
अधुना भारतदेशे अिप च पाश्चात्यदेशेषु मूलोद्देश्याद् िवच्युतः सन् िभन्निभन्नरूपेण योगस्य
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 51 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

पिरवेषणं कृत्वा ते जनाः असदुपायेन अथोर्पाजर्नं कुवर्िन्त । Hot-Yoga, Power-Yoga,

Vikram-Yoga आिद नामकरणं कृत्वा ते जनमानसेषु भ्रािन्तमुपजनयिन्त । योगाश्रमाः अधुना
व्यायामशालाः । सम्यक् शास्त्राध्ययनात् सम्यक् अभ्यासाच्च साम्प्रितककाले योगस्य सुिविनयोगं
सम्भवतीित मे मतम् ।

६. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्य उद्देश्यः (Objective)

संयमात् (धारणा-ध्यान-समािधतः) िचत्तवृित्तं िनरुध्य आत्मदशर्नाच्च वसुधैवकुटु म्बकम् भावस्य

उद्रेकः भवेत् । संयमस्य अभ्यासात् िचत्तस्य एकाग्रतातया कायर्क्षेत्रे अिप स्वल्पपिरश्रमात्
समिधकफलप्रािप्तः सम्भवित ।

योगी लक्ष्मणजुः काश्मीरशैवसम्प्रदायस्य सवर्शेषगुरुः इित तन्त्रसाधकाः मन्यन्ते । िवज्ञानभैरवे

प्रदत्तानां उपायानां प्रयोगसमये तेन यदुक्तं तं अपौरुषेयवाक्यिमित तस्य िशष्यानां मतम् ।
तेनोक्तानां उपायानां िचत्रमुद्रणं (video recording) अिप च ध्विनमुद्रणं (audio recording)
कृत्वा परवत्तीर्काले पुस्तकाकारेषु प्रकािशताः तस्यिशष्यैः ।

िवज्ञानभैरवसम्बद्धे ओषो-रिचतग्रन्थोऽिप बहुप्रिसद्धः । प्रायशः िद्वशतोत्तर-एकसहस्र-पृष्ठसंख्यकः

ग्रन्थोऽयम् साधनाक्षेत्रे अतीवसहायकः । उपायानां सूक्ष्मरूपेण िवश्लेषणं कृतम् तेन महाभागेन ।
िकन्तु अस्य पुस्तकस्य पठनसमये प्रयोगसमये च सावधानतायाः आवश्यकी । प्रायशः प्रत्येक स्तरे
स्त्री-पुरुषयोः सम्भोगस्य उदाहरणं दत्तम् अत्र । यद्यिप ओषोमहोदयस्य मूललक्षं शृङ्गारं न, तथािप
अनिभज्ञाः पाठकाः साधकाः च पथच्युताः भविन्त ।

मुङ्गेर्-आश्रमतः प्रकािशतः स्वामीसत्यानन्दसरस्वतीिवरिचतः िवज्ञानभैरवः अितमहत्वपूणर्ं

स्थानमलंकरोित साधकसमाजे ।

श्रीश्रीरिवशंकरिवरिचतिवज्ञानभैरवग्रन्थः अिप तस्य िशष्यैः परमादृतः ।

एतेषु सवेर्षु ग्रन्थेषु उपायानां सम्यक् िववरणािन प्राप्येन्ते, िकन्तु प्रायोिगकी उपायाः कुत्रािप न
सिन्त । अतः िवज्ञानभैरवे प्राप्तानां प्रत्याहाराणां व्यावहािरकप्रयोगिवषये िकिञ्चत् आलोकपातम्
एव अस्य लघुशोधप्रवन्धस्य उद्देश्यः ।

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 52 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

७. कायर्वाहक उपकल्पना (Hypothesis)

(क). अधुनातनसमाजे मानिसक-अिस्थरता अदम्याव्यािधरूपेण मुखं व्यादानं कृत्वा

सामािजकस्थैयर्ं ग्रासयित । िवशेषतः स्वल्पवयस्काः पुरुषाः नायर्ः च एतस्य व्याधेः
कविलताः सिन्त । कायर्शैल्याः पिरवतर्नं, शारीिरकव्यायामस्य अत्यन्ताभावं,
पािरवािरकक्षेत्रे असहयोिगता च अनयाः अिस्थरतायाः वृद्ध्यथर्म् इन्धनस्य कायर्िनवर्हणं
करोित । पारमािथर् कमुिक्तलाभः बहुदू रे स्यात् अधुना कामाथर्योः प्रािप्तरेव सवेर्षां
ध्येयः ।

(ख). पिरकल्पना -

(क) समुिचतासन-प्राणायामयोः अभ्यासात् स्वास्थ्यलाभः सम्भवित ।

(ख) अष्टाङ्गयोगस्य पूवार्ङ्गस्य अभ्यासात् शारीिरक-अिस्थरतायाः दू रीकरणं
सम्भवम् ।
(ग) धारणा-ध्यानयोः अभ्यासात् मानिसकशान्तेः अवतरणं भवित ।
(घ) दीघर्कालयावत् धारणा-ध्यानयोः अभ्यासात् मनिस अवािञ्छतानां
िचन्तानाम् उद्रेकं न भवित, िचत्तः िस्थरतां याित च ।
(ङ) िवज्ञानभैरवप्रदत्तानामुपायानामभ्यासात् मोक्षप्रािप्तः सम्भवम् ।

प्रितज्ञा-हेतु-उदाहरण-उपनय-िनगमनािद पञ्चावयवानां िनधार्रणम् -

(क) -
—प्रितज्ञा —— योिगनः स्वास्थ्यवन्तः ।
—हेतुः —— समुिचतासनप्राणायामयोः अभ्यासात् ।
—उदाहरणम्—— यः यः समुिचतासनप्राणायामरतः सः सः स्वास्थ्यवान् यथा
शङ्कराचायर्ः ।
—उपनयः —— समुिचतासनप्राणायामरतः असौ पुरुषः ।
—िनगमनम् —— तस्मात् पुरुषः असौ स्वास्थ्यवान् । [6]
तद्वदेव अन्येषां पिरकल्पनानां िवभाजनं करणीयम् । परीक्षणानन्तरम् एतेषां वैधताः
द्रष्टव्याः ।
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 53 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

(ग) अस्याः पिरकल्पनायाः परीक्षणाथर्ं अत्र प्रिक्रया (process) िवज्ञानभैरवम्, िनवेशनं (input)
साधारण जनाः, आशानुरूपं पिरणामम् (output) उन्नततराः योगारूढाः, सूचकमादशर्ं (sample
space) िवश्वम्, सूचकसंख्या (sample quantity) अन्यूनं २ ।

८. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्य व्यापकाविधः िनयमनं च (Scope and limitations)

वयः-जाित-धमर्-िलङ्ग-िनिवर् शेषे सवेर् जनाः परीक्षणे अन्तभुर्क्ताः ।

यतः कोऽिप मापकयन्त्र न िवद्यते योगारूढानां जनानाम् अन्तभार्वमापने ततः प्रिक्रयावाहकस्य

िनधार्रणोपिर प्रश्नवाची स्वतः आयाित ।

९. शोध-प्रिक्रया (Research Methodologies)

अत्र

(i) Ethnographic (ii) Quasi-Experimental (iii) Case Study

इित त्रयाणां प्रिक्रयाणां सिम्मश्रणं अिस्त ।

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 54 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

१०.आनुमािनक-अध्यायाः ( Tentative Chapterisation)

(क). पिरकल्पना

(ख). काश्मीरशैवपरम्परा

(ग). तन्त्र-योगयोः तुलनात्मकिवचारम्

(घ) प्रत्याहाराः

(ङ). पक्षानुशीलनम् (case study)

(च). उपसंहारः

११.आनुमािनकसमयम् (Tentative time limit)

प्रायशः त्रयाणां सम्वत्सराणां प्राक् कायोर्ऽयं प्रारब्धः मया । तस्य कायोर्पलब्धफलं अत्र मूलतः
प्रामािणकरूपेण समिपर् तम् । प्राक्तनकायार्िण मम िशष्याणां योगाभ्यासाय कृतम् । यित्किञ्चत्
अनुभूितः आिसत् तत्सवर्ं िनवेदयािम संिक्षप्ततया । पुनश्च नूतनस्य अध्यायस्य (यथा पक्षानुशीलम्)
योजनमिप भवित अत्र । एतदथर्ं समयं मासत्रयं आवश्यकी ।

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 55 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

१२. ग्रन्थसूची (Bibliography)

1
112 Meditations for Self Realization: Vigyan Bhairava Tantra –
2014. by Ranjit Chaudhri.
2 112 Meditations for Self Realization: Vigyan Bhairava Tantra by Ran-
jit Chaudhri
3 112 Meditations for Self Realization. Chaudhri, Ranjit (2013). Fingerprint
Publishing. ISBN 8172344910. OCLC 922744264.
4 A Collection of Zen and Pre-Zen Writings , Paul Reps, Zen Flesh, Zen
Bones,(ISBN 0-8048-0644-6)
5 A Collection of Zen and Pre-Zen Writings. ^ Zen Flesh, Zen Bones : Reps,
Paul, 1895-1990. London: Penguin Books. 2000. ISBN 0140288325.
OCLC 42954648.
6 Asana Pranayama Mudra Bandha by Swami Satyananda Saraswati,
Yoga Publication Trust, Munger (2012)
7 Four Chapters on Freedom by Swami Satyananda Saraswati, Yoga
Publication Trust, Munger (2013)
8 Handbook of Consciousness: Vijnana Bhairava Meditations by Jnani
Christian Karl
9 Handbook of Consciousness: Vijnana Bhairava Meditations. Karl, Jnani
Christian. ASIN B00OEI7KKM.
10 https://www.manblunder.com/articlesview/vijnana-bhairava-tantra
"Muktabodha Institute". Retrieved 2008-02-16
11 Radiance Sutras: 112 Gateways to the Yoga of Wonder and Delight
by Lorin Roche
12 Shiva Sutras: The Supreme Awakening - By - Swami Lakshmanjoo
13 Shri Vijnana Bhairava Tantra: The Ascent By - Swami Satyasan-
gananda Saraswati.
14 So You Wanna Meditate: A Concise Guidebook With Commentary on
the Vijnana Bhairava Tantra by Swami Anantananda Giri
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 56 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

15 So You Wanna Meditate: A Concise Guidebook With Commentary on the Vi-

jnana Bhairava Tantra. Anantananda Giri, Swami (2013). Createspace Inde-
pendent Publishing. ISBN 9781492761242.
16 Sri Vijnana Bhairava Tantra : The Ascent, Satyasangananda Saraswati,
Swami (2003). (1st ed.). Munger, Bihar: Yoga Publications Trust.
ISBN 818633632X. OCLC 57069102.
17 Tantra Yoga: Vijnana Bhairava Tantra, by Daniel Odier[12]
18 Tantraloka of Abhinava Gupta with Commentary of Rajanaka Ja-
yaratha, Kashmir Series of Texts and Studies.
19 The Book of Secrets : 112 Meditations to Discover the Mystery Within. Osho,
1931-1990. (1st updated and rev. U.S. ed.). New York: St. Martin's Press.
ISBN 9780312650605. OCLC 555656282.
20 The Book of Secrets: 112 Keys To The Mystery Within. By - Osho
21 The Book of the Secrets, Osho, vols. 1-5, St. Martin's Griffin, 1998,
ISBN 0-312-18058-6, ISBN 978-0-312-18058-4
22 The Manual for Self Realization 112 Meditations of the Vijnana Bhairava
Tantra. Lakshmanjoo, Swami., Hughes, John. Lakshmanjoo Academy. 2015.
ISBN 9780981622842. OCLC 931644358.
23 The Radiance Sutras : 112 Gateways to the Yoga of Wonder & Delight.
Roche, Lorin. Boulder, Colorado: Sounds True Inc. ISBN 9781604076592.
OCLC 852745739.
24 Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By
Swami Lakshmanjoo, Edited by John Hughes, Munshiram Manohar-
lal Publishers Pvt. Ltd.
25 Vijnana Bhairava – The Manual for Self Realization, ed. John Hughes. Con-
tents pp. vii-xi.
26 Vijñāna Bhairava : The Practice of Centring Awareness. Lakshman Joo,
Swami, 1907-1991. Varanasi: Indica Books. 2002. ISBN 8186569359.
OCLC 52269087.
27 Vijnana Bhairava Tantra by Christopher Wallis.
28 Vijnana Bhairava Tantra by Daniel Odier. www.danielodier.com. Retrieved
2018-04-30.
29 Vijnana Bhairava Tantra by Jason Augustus Newcomb
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 57 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

30 Vijnana Bhairava Tantra by Paramhansa Nithyananda

31 Vijnana Bhairava Tantra by Satya Narayanan Sarma Rupengunta
32 Vijnana Bhairava Tantra, by Mike Magee, a commentary on Jaideva
Singh's translation
33 Vijnana Bhairava Tantra, Insight into reality by Swami Nischalananda
34 Vijnana Bhairava Tantra, Vol 1, Year of publication : 1997, Publisher :
Ram, ISBN 973-97505-6-7 Number of pages  : 294, translated by
Sorin Voinea
35 Vijnana Bhairava: The Practice of Centring Awareness By - Laksh-
man Joo Swami.
36 Vijnanabhairava : or Techniques for Entering Liminal Consciousness. Se-
menov, Dmitri (2010). Sattarka Publications. ISBN 9780578060422.
OCLC 1027966292.
37 Vijnanabhairava or Divine Consciousness: A Treasury of 112 Types
of Yoga Sanskrit Text with English Translation, Expository Note, In-
troduction and Glossary of Technical Terms by Jaideva Singh[11]
38 Vijnanabhairava or Techniques for Entering Liminal Consciousness
by Dmitri Semenov
39 Vijnanabhairava Tantra. Magee, Mike. www.shivashakti.com. Retrieved
2018-04-30.
40 Vijñānabhairava, or, Divine Consciousness : A Treasury of 112 Types of
Yoga. Singh, Jaideva. (1st ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. 1979.
ISBN 8120808207. OCLC 25162962.
41
अन्नम्भट्टप्रणीततकर्संरह
र् ः, व्याख्याकारः - डा॰ दयानन्दभागर्वः
42
तन्त्रालोकः, रचियता - आचायार्िभनवगुप्तः, व्याखाकारः - राजानकजयरथ, (Printed
at The Indian Press, Allahabad, 1918)
43
िवज्ञानभैरवः, व्याखाकारः - व्रजवल्लभिद्ववेदः, प्रकाशकः - मोितलालबनारसीदासः
44
िवज्ञानभैरवः, व्याखाकारः - श्रीबापुलालः (आञ्जना), प्रकािशका - चौखम्वा-सुरभारती-
ग्रन्थमाला
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 58 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

Reference
[1] Vijnana Bhairava – The Manual for Self Realization, page-22
[2] http://www.astrojyoti.com/soundaryalahari.htm,
[3] Vijnana Bhairava – The Manual for Self Realization, page-14
[4] Vijñānabhairava, or, Divine Consciousness : A Treasury of 112 Types of Yoga. Singh,
Jaideva., Page - 16
[5] Four Chapters on Freedom by Swami Satyananda Saraswati, page- 229

[6] Tantraloka of Abhinava Gupta with Commentary of Rajanaka Jayaratha, Kashmir Series of
Texts and Studies

[7] अन्नम्भट्टप्रणीततकर्संरह
र् ः, व्याख्याकारः - डा॰ दयानन्दभागर्वः - page-125
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 59 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

प्रत्याहारसारणी

श्लोकसंख्या प्रत्याहारसंख्या उपाय िटप्पणी

२४ १ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (हंसध्यानम्)

२५ २ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (जीवन्मृत्युः)

२६ ३ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (मरुद्रूपम्)

२७ ४ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अिवरामकुम्भकः)

२८ ५ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िकरणकुण्डिलनी)

२९ ६ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (तिडद्रूपा)

३० ७ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (क्रमद्वादशकम्)

३१ ८ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (तृतीयनयनम्)

३२ ९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िशिखपुच्छम्)

३३ १० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (शून्यम् पात्रम्)

३४ ११ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (बिह्ननयनम्)

३५ १२ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िबससूत्रम्)

३६ १३ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (तारकाध्यानम्)

३७ १४ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (सूयर्-शशाङ्कौ)

३८ १५ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अनाहतम्)

३९ १६ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (प्रणवान्तम्)

४० १७ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (पूवर्परप्रणवम्)

४१ १८ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (गुञ्जरणम्)

४२ १९ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िपण्डमन्त्रम्)

४३ २० आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िदक्शून्यता)

४४ २१ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (ऊध्वार्धशून्यम्)

४५ २२ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (आत्मिनष्ठम्-वस्तुिनष्ठम्)

४६ २३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िनिवर् कल्पम्)

४७ २४ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (सवर्शून्यम्)

४८ २५ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (अन्तःशून्यम्)

४९ २६ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (पद्मसम्पूटम्)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 60 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

५० २७ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (द्वादशान्तशरीरम्)

५१ २८ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (द्वादशान्तमनः)

५२ २९ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (कालािग्नः)

५३ ३० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (भस्मध्यानम्)

५४ ३१ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (तत्त्वध्यानम्)

५५ ३२ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (स्वपात् िशवत्वम्)

५६ ३३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (भुवनाध्वम्)

५७ ३४ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अध्वप्रिक्रया)

५८ ३५ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (वस्तुिनष्ठशून्यता)

५९ ३६ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (स्वयमेवशून्यम्)

६० ३७ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (मरुदेशे िवलयम्)

६१ ३८ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (सिन्धशून्यम् -१)

६२ ३९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (ित्रशङ्कुः)

६३ ४० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (परमाणुतः परब्रह्म)

६४ ४१ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (प्राणापानम्)

६५ ४२ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (आनन्दामृतम्)

६६ ४३ शाक्तोपायः

६७ ४४ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िचत्-कुण्डिलनी)

६८ ४५ शाक्तोपायः

७१ ४६ शाक्त-शाम्भवोपायः

७२ ४७ शाक्तोपायः

७३ ४८ शाक्तोपायः

७४ ४९ अणुपायः

७५ ५० शाम्भवोपायः

७६ ५१ शाक्तोपायः

७७ ५२ शाम्भवोपायः

७८ ५३ आणव-शाक्त-
शाम्भवोपायः

७९ ५४ आणव-शाक्तोपायः

८० ५५ शाम्भवोपायः
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 61 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

८१ ५६ आणवोपायः प्रयोगं कृतम् (िजह्वाग्रे ध्यानम्)

८२ ५७ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िनराधारशरीरम्)

८३ ५८ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (रक् ऐण्ड् रोल्)

८४ ५९ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (नीलाम्बरे वाजः)

८५ ६० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (भैरवाकाशम्)

८६ ६१ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िवश्वैव भैरवः )

८७ ६२ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (दुिनर् शा-भैरवः)

८८ ६३ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िनमीिलतनयनम्)

८९ ६४ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (चपेटात् समािध)

९० ६५ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (चिकतध्यानम्)

९१ ६६ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (वणर्हीनिचत्तम्)

९२ ६७ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अनावृत्तशरीरम्)

९३ ६८ आणव-शाम्भवोपायः

९४ ६९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अन्तःकरणम्)

९५ ७० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (पञ्चकला)

९६ ७१ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (इच्छोपायम्)

९७ ७२ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अप्रयत्न)

९८ ७३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (अचाह)

९९ ७४ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िनिनर् िमत्तम्)

१०० ७५ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िचद्धमार्)

१०१ ७६ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िनिस्तिमतिरपुः)

१०२ ७७ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (इन्द्रजालम्)

१०३ ७८ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (सुखे भैरवी, दुःखे भैरवी)

१०४ ७९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अशरीरी)

१०५ ८० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (महाजागितकत्वम्)

१०७ ८१ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम्

१०८ ८२ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (मृगनयनम्)

१०९ ८३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िशवमयम्)

११० ८४ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (समुद्रस्नानम्)

१११ ८५ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (मानसरोवरयात्रा)

प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः Page 62 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्धः)

११२ ८६ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अक्षमतायाः क्षमता)

११३, ११४ ८७, ८८ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (स्तब्धनेत्रम्), अनाहतम्

११५ ८९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िवयित भ्रमणम्)

११६ ९० शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (अकुसीदम्)

११७ ९१ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (अक्षमागीर्)

११८ ९२ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (आद्यन्तौ समीपयोः)

११९ ९३ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (स्मयर्माणवस्तुः)

१२० ९४ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (िचत्तप्रलयम्)

१२१ ९५ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (भक्तेः वैराग्यम्)

१२२ ९६ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (वस्त्वन्तरध्यानम्)

१२३ ९७ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (शुद्धाशुद्धज्ञानम्)

१२४ ९८ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (सवर्त्रैव भैरवः)

१२५ ९९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (शत्रु-िमत्रयोः समभावम्)

१२६ १०० शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (रागद्वे षशून्यता)

१२७ १०१ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (अवेद्य-अग्राह्य-शून्यम्)

१२८ १०२ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (कलनोिज्झतम्)

१२९ १०३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (अनविस्थतम्)

१३० १०४ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (भैरवक्रन्दनम्)

१३१ १०५ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (महदहंकारम्)

१३२ १०६ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (कालातीतः)

१३३ १०७ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (इन्द्रजालम् -२ )

१३४ १०८ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (िनिवर् कारम्)

१३५ १०९ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (न बन्धो न मोक्षः)

१३६ ११० शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (इिन्द्रयातीतम्)

१३७ १११ शाक्तोपायः प्रयोगं कृतम् (ज्ञानी ज्ञाने िवभाव्यते)

१३८ ११२ शाम्भवोपायः प्रयोगं कृतम् (मानसहंसः)