Dissertation

प्रयोगात्मक-िवज्ञान Page 1 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्)
1. Name of the Student: Surendra Chandra Tripathy
2. Registra;on Number: FIS/MSK/2018-20/001
3. Course Code: SNSKS-405
4. Course Name: DISSERTATION (FINAL)
5. Date - 29/04/2020
6. Time - 1400-1700
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभ Page 2 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः
प्रस्तुतकतार् - श्रीसुरेन्द्रचन्द्रित्रपाठीः
मागर्प्रदिशर् का - ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस् (श्रीश्रीिवश्विवद्यालये आचायर्पाठ्यक्रमस्य
पिरसमािप्तकल्पे गवेषणामूलक श्रीश्रीिवश्विवद्यालयः, गोिडसाही, िवद्याधरपुरम्, कटकम्
श्रीश्रीिवश्विवद्यालयस्य संस्कृ तसािहत्याचायर्पाठ्यक्रमस्य उपलक्षे पाठ्यक्रमस्य चतुथेर्

तथा अिन्तमे षाण्मािसक्याम
गवेषणामूलकलघुशोधप्रवन्धः ।
मागर्प्रदिशर् का - ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस श्रीश्रीिवश्विवद्यालयः, गोिडसाही,
िवद्याधरपुरम्, कटकम् ।
प्रस्तुतकतार् - श्रीसुरेन्द्रचन्द्रित्रपाठीः
पाठ्यक्रमस्य अविधः - २०१८-२०२०
उपस्थापनायाः िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०

अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यअनन्यलभ्यता तथा मौिलकता सम्बद्धंप्रामािणकसत्यपाठम्।
िवज्ञानभैरवसम्बद्धाःग्रन्थाःबहवः उपलभ्यम्ते । एतेषुग्रन्थेष उपलब्धानाम्द्वादशोत्तर-

एकशतसूत्राणांप्रयोगात्मकानाम्उपायानाम् उपस्थापनंप्रायशःनोपलभ्यते। मया अत्र
यत्िकिञ्चत्प्रस्तुतंकृ त तत्सवर्ंमौिलकरूपेण मम कृ ितः एव । श्लोकानांउद्धरणं
िवज्ञानभैरवग्रन्थात्,अथार्वगमनंचपूवर्मनीषीणांग्रन्थात्िनश्चयेन नीतंमया,
िकन्तुप्रायोिगकानाम्उपायानांपिरकल्पनंप्रयोगंच नान्यत्रप्राप्यते।
प्रस्तुतकतार
सुरेन्द्रचन्द्रित्रप
िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०
मागर्प्रदिशर् का
ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस्कृ तिवभागः
कृ तज्ञताज्ञापनम्-
श्रीगुरुभ्योनमः । हिरः ॐ
नम िशवाय गुरवेसिच्चदानन्दमूतर्ये।
िनष्प्रपञ्चाय शान्तायिनरालम्बायतेजसे ॥
मूलतः िवज्ञानछात्रोऽहम्। पूवर्पिठतेषुस्नात्तककक्षायांअिप च स्नात्तकोत्तरकक्षायाोः सं स्कृ त भा षा याःिव ष य रू पे ण अ न व िस्थ ते ऽ

िप सं स्कृ त स्ना त्त को त्त र क क्षाप्रयांवे शा य
अ नु म ित प्र दा न का र णा त्िव श्व िव द्या ल य स्य प्राणप्रितष्ठातागुरुदेवश्रीश्रीरिवशङ्करं, तात्कालीककु
लसिचवंश्रीघनश्याम-ओझा-महोदयं,िवश्विवद्यालयस्यप्रशासिनककमर्चारीगणा च कृ तज्ञःअिस्म ।
प्रोफे सर्-डक्टर्-श्रीमतीगायत्रीरथमहोदयाःमांवहूशः प्रोत्साहनाअददात्। लघुशोधप्रवन्ध

उपकल्पनायाःत्रुिटसंशोधनसम्बद्धेआवश्यकीिदग्दशर्नंतया दत्तम्। प्रणमािम ताम्।
िवश्विवद्यालयेअस्य लघुशोधप्रवन्धस्य उपस्थापनाय प्रोत्साहनामया प्रोफे सर्-डक्टर्-श्रीमतीिशल्पीिमश्रमहोदयायाःप्राप्ता।सा एव

लघुशोधप्रवन्धस्यसत्वािधकारी। यदा कदाऽिप कस्याऽिप समस्यायाःसम्मुिखनःअभवम्, अहंिनःसंकोचेनतांअिभगम्यमानः
आसं, सा च िद्वधाभावंत्यक्त्वादृढसहाियका रूपेसततंदण्डायमानाआसीत्मम पृष्ठदेशे।कथनेऽिस्मन वाहुल्यः नािस्त यत्तांिवना
कायोर्ऽयम्असम्पूणर्ंभवेत्।तांप्रितकृ तज्ञताशब्दैःवक्तु म्असमथर् इित अनुभवािम।
िवज्ञानभैरवेप्रदत्तानाम्उपायानांप्रयोगसमयेसाधकाः उपयोगाः अभवन्। तान्प्रितकृ तज्ञःअहम्।
प्रस्तुतकतार
सुरेन्द्रचन्द्रित्रप
िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०
सूिचपत्रम्
क्रिमकसंख्या िवषयः पृष्टसंख्य

१ लघुशोधप्रवन्धस्य अनन्यलभ्यता तथा ४
मौिलकता सम्बद्ध -प्रामािणकसत्यपाठम्
२ कृ तज्ञताज्ञापनम् ५
३ उपक्रमम् ८
४ िवज्ञानम् ९
५ भैरवः १०
६ भैरवी १५
७ तन्त्रम् १८
तन्त्रशब्दस्य व्युत्पित्तः १८
८ चतुःित्रंशत् तत्त्वािन २५
पञ्चशुद्धतत्त्वािन २५
सप्तशुद्धाशुद्धतत्त्वािन २५
चतुिवर्ं शित-अशुद्धतत्त्वािन २५
९ योगशास्त्र-िवज्ञानभैरवयोः तुलना २६
१० ग्रन्थस्य िवहङगावलोकनम् २७
देव्याः प्रश्नावल्यः २७
भैरवस्य प्रत्युत्तरम् २७
देव्याः सन्देहम् २८९
भैरवस्य स्पष्टीकरणम् ३०
देव्याः कृ तज्ञता-ज्ञापनम् ३०
भैरवस्य समापनम् ३०
भैरवी-भैरवयोः िमलनम् ३१
११ प्रािविधकप्रयोगम् ३३
१२ प्रयोगम् ३५
क्रिमकसंख्या िवषयः पृष्टसंख्य

१३ प्राक् -कथनम् ३५
१४ अणवोपायस्य प्रयागम ३६
१५ शाक्तोपायस्य प्रयोग ४१
१६ शाम्भवोपायस्य प्रयोग ४५
१७ उपसंहारम् ४८
१८ पिरकल्पना ४९
१९ प्रत्याहारसारणी ५९
२० २५ तत्वािन(िचत्रम्) ६३
२१ ३६ तत्वािन(िचत्रम्) ६४
उपक्रमम् -
यथा पिरकल्पनायाः प्रस्तुितकरणे उक्तं , जनानां आध्याित्मकोन्नितकल्पे भारतीयिवद्व कल्पान्तरे न के वलं चेिष्टताः आसन् अिप तु
एतिन्निमतं सुस्पष्टं िदग्दशर् भूभागे उत्तरस्यां िदिश अनद्यतनभूतकाले एव तन्त्रसाधनायाः मूलतत्वं प्रचिलतमभव
पञ्चशतोत्तरिद्वसहस्रसम्वत्सरपूवेर् ।
िवज्ञानभैरव-नाम ग्रन्थः रुद्रायामल-तन्त्रस्य एकमेव अध्यायरूपेण प्राप्यते । श्लोकै ः महादेवः (भैरवः) पावर्तीं (भैरवीं) प्रित
आत्मज्ञानिवषयकं गूढज्ञानप्रा उपायानाम् उन्मोचनं करोित । अधुना रुद्रायामल-तन्त्रः मूलरूपेण नोपलब्धः । सवेर् साधकाः च
आचायर्-अिभनवगुप्तरिचतं तन्त्रालोकम् आधारतया गृह्णािन्त । कािश्मर अद्वैतवािदनः । तन्त्रशास्त्रे िशवशक्त्योः अभेदत्वं कल्प्यते ।
पावर्ती िशवस्य िभन्नं रू अस्माकम् अज्ञानानां ज्ञानोदयाथर्ं सः स्वयं िद्वधा िवभज्य स्वां िजिजिगषित, स्वयम कदािचत्
भैरवी िशवमिधशेते, कदािचत्तु भैरवः पावर्तीम् ।
िशवः शक्त्या युक्तोयिद भवित शक्तःप्रभिवतुं

न चेदेवंदेवोन खलुकु शलःस्पिन्दतुमिप।
अतस्त्वामारध्यांहिरहरिविरञ्चािदिभरिप
प्रणन्तुंस्तोतुंवाकथमकृ तपुण्यःप्रभवित॥
(सौन्दयर्लहरी- १)
िवज्ञानभैरवग्रन्थस्यप्रारम्भंपावर्त्याःप्रश्नादेवभवित यदा सा देवीविक्त यत्सा न पारयित आत्मज्ञानंग्रिहतुम्।परा-अपरा-परापरा-

शिक्तनांरूपवणर्नंयत्महादेवेनकृ तदिपं सा न पारयित अववोिधतुम्। प्रत्युत्तरेिशवः वदित यत्, अलम्एतानामववोधने। यिद कोऽिप
एकमेवोपायमवलम्ब्यअभ्यासंकिरष्यित, तदा ज्ञानोदयःस्वयं भिवष्यितिनश्चयेन। तन्त्रम्इित प्रायोिगकिवद्यारूपम्।प्रयोगःयिद
समुिचतंफलमिप सुिनिश्चतम्।
अस्य सन्दभर्स्यप्रस्तुितपथेयेगन्थाःसहायकाः अभवन्तेषांनामोल्लेखनंिवना उपक्रमंपूणर्तन याित ।

िवज्ञानभैरवसम्बद्धग्रन्थानांिववरणंपिरिशष्टेदत्तंपरन्तुयेग्रन्थान्अनुसृत्यसन्दभर्िम प्रस्तुतंअिप च
येभ्यःग्रन्थेभ्यःसारंिचत्वाअिस्मन्ग्रन्थेिनदेर्िशतधारणानांव्यावहािरकप्रयो मया कृ तान्ंप्रितमम कृ तज्ञताज्ञापयािम। तेयथा-
१. Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By Swami

Lakshmanjoo, Edited by John Hughes, Munshiram Manoharlal Publishers
Pvt. Ltd.
२. िवज्ञानभैरवः,व्याखाकारः- व्रजवल्लभिद्ववेदः, प्रकाशकः - मोितलालबनारसीदासः
३. िवज्ञानभैरवः,व्याखाकारः- श्रीबापुलालः(आञ्जना), प्रकािशका- चौखम्वा-सुरभारती-ग्रन्थमाला ।
४. तन्त्रालोकः,रचियता - आचायार्िभनवगुपतः,व्याखाकारः - राजानकजयरथ, (Printed at The Indian
Press, Allahabad, 1918).
िवज्ञानम्
(िव + ज्ञा + ल्युट।) ज्ञानम् । कम्मर्इित ।मेिदनी(१।)

ज्ञानम्इित। हेमचन्द्रः(२॥)
“ मोक्षे धीज्ञार्नमन्यत्र िवज्ञानं िशल्पशास्त्रयोःइत्यमरः(३)॥॥
“ िवशेषेण सामान्येन चावबोधो मोक्षो मुिक्तः िशल्पं िचत्रािदशास्त्रं व्याकरणा शास्त्रे च या धीः सा ज्ञानं िवज्ञानञ्चोच्यते एषा
िवशेषप्रवृित्तः । अन्यत्र घटप ज्ञानं िवज्ञानञ्चोच्यते । एषा सामान्यप्रवृित्तः । मोक्षे धीज्ञार्नं िवज्ञ । सा यािचता च िवज्ञानं
तुष्टांप्रयच्छितऋिद्ध इित । अन्यत्र यथा । ज्ञानमिस्त समस्तस्य जन्तोिवर् षयगोचरे इित । घटत्वप्रकारकज्ञानिमित । ये के िचत्
प्रािणनो लोके सव्वेर इित । ब्रह्मणो िनत्यिवज्ञानानन्दरूपत्वात् इित । एवं िचत्रज्ञानं व्याकरणज्ञानं घटपटिवज्ञानिमत्यािदकं प्रयुज्यत
एव । तिद्वगमे गरुत्मदािदशब्दवत् गरुत्मच्छब पिक्षमात्रे च वत्तर्ते । मोक्ष इित िनिमत्तसप्तमी मोक्षिनिमत्तं िशल्पशास्त्रयोधोर्ज
तिन्निमत्ततोऽन्यिनिमत्तं या तयोधीर्ः सा िवज्ञानिमित के िचत् । मोक्षिवषया मोक्षफला धीज्ञा
१. वािरधान्या च वस्त्रे च प्रत्याशाज्ञानयोः िस्त्रयाम् ।

वािग्म पटौ सुराचायेर् िवज्ञानं ज्ञानकमर्णाः ॥४६-२८॥ २. पण्डोतत्वानुगा मोक्षे ज्ञान
िवज्ञानमन्यतः । शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारण तथा ॥४७-३१०॥
३. मोक्षे धीज्ञार्नमन्यत्र िवज्ञानं िशल्पशास्त्रयोः ॥६॥ अमरकोशः, धी-वगर्ः ।
अन्यधीिव्वर् ज्ञानम् । क्वान्यत्र इत्याह िशल्पशास्त्रयोिरित के िचत् । अवबोध मोक्षिवषयेऽवबोधो धीज्ञार्नं अन्यत्र घटपटािदिवज्ञानं
िशल्पशास्त्रिवषये िवज्ञानिमि जानातेरनट्ज्ञानं िविवधं िवरूपं वा ज्ञानं िवज्ञानम्इत्यमरटीकायां।” भरतः॥
तत्तु ब्राह्मणस्य लक्षणिवशेषः । यथा -“ क्षमा दया च िवज्ञानं सत्यञ्चैव दमः शमः । अध्यात्मिनत्यता ज्ञानमेतद्ब्राह्मणलक्षणम् ॥ “
ज्ञानिवज्ञानयोलर्क्षणं यथा -“ धारणं िह यथाथर्तः । िवज्ञानिमतरं िवद्याद्येन धम्मोर् िववद्धर्ते ॥ अधीत्य िविधवि तु ।
धम्मर्काय्यार्िन्नवृत्तश्चेन्न तिद्वज्ञानिमष्यते ॥ यया स देवो भगवान् िवद्यत महादेवस्तज्ज्ञानिमित कीित्तर् तम्इित कौम्मेर्॥ उपिवभागे -
१४ अध्यायः॥
भैरवः
भैरव” इित प्राितपिदकस्य व्युत्पित्तः
(भीरोिरदं त्रासकृ त् । भीरु + अण् । ) भयानकम्इत्यमरः। । १ । ६ । २० ।(१) (यथा महाभारते । १ । १६४ । २७। “ सव्येन च
कटीदेशे गृह्य वासिस पाण्डवः । तद्रक्षो रुवन्तं भैरवं रवम् ॥” ) ।
(भीभर्यङकरो रवो यस्य । इित भीरव । ततः स्वाथेर् अण् । )्करःशङ। इित मेिदनी (२।) भयानकरसः ।
इत्यमरटीकायां भरतः॥
नदिवशेषः ।इित शब्दरत्नाबली॥

रागभेदः, भयावहम्इित। हेमचन्द्रः(३॥)
(१) भैरवंदारुणं भीषणंभीष्मंघोरंभीमंभयानक भयङ्करं प्रितभयं - नाट्यवगर्ः १ | ६ । २० (२) दूवार्यां

भैरवः पुंिस्करेभीषणेशङ ित्रषु । ४६-४६ ।
(३) भीषणं भैरवं घोरं, दारुणं भयावहम् ।४७-३०३।
अष्टभैरवाणामुत्पित्तयर्था
“ दैत्यािधपः समुत्पत्य हरोरिस गदां िक्षपत् । संिस्थतस्तु महायोगी सव्वार्धारः प्रज गदापातक्षताद्भूिरचतुधार्सृगथापतत् ।
पूब्बर्धारासमुद्भतोभैरवोऽिग्नसमप्रभः ॥ िवद्याराजेित िवख्यातः पद्ममालािवभूिषतः । तथा दिक्षणधारोत्थो भैरवः प्रेतमािस्थतः
कामराजेित िवख्यातः कृ ष्णाञ्जनसमप्रभः । नागराजेित िवख्यातश्चक्रमालािघभूिषतः क्षतजाद्र ुिधराज्जातो भैरवः शूलभूिषतः ।
सच्छन्दराजेित िवख्यात इन्द्रायुधसमप्रभ भूियष्ठाद्रुिधराज्जातो भैरवः फलभूिषतः । ख्यातो लिम्बतराजेित शोभाञ्जनसमप्रभः ॥
ततोऽभूद्देवराजेित भैरवः क्षतजादथ । उग्रराजो बभूवाथ क्षतजाद्भैरवोऽपरः ॥ एवं िह सप्तरूपोऽसौ कथ्यते भैरवो मुने ! ।
िवघ्नराजोऽष्टमः प्रोक्तो भैरवाष्टकम “ इित वामनपुराणे अन्धकवरप्रदाने भैरवपुभार्वेराद ६७ अध्यायः ।
शारदीयदुगार्पूजायां अष्टौ पूज्यभैरवा यथा

“ आदौ महाभैरवञ्च संहारभैरवं तथा । अिसताङगभैरवञ्च रुरुं भैरवमेव च ॥
ततः कालं भैरवञ्च क्रोधभैरवमेव च । ताम्रचूडं चन्द्रचूडं अन्ते च भैरवद्वयम् ॥ एतान् संपूज्य मध्ये च नवशक्तीश्च पूजयेत् ॥”
इित ब्रह्मवैवत्तेर्ृितखण्डदुगोर्पाख्यानेप्रक ६१ अध्यायः ॥
ताम्रचूडचन्द्रचूडयोः स्थाने कपालभैरवरुद्र- भैरवौ ज्ञेयौ । इित तत्रैव गणपितखण्डे ४१ अध्यायः ।
अिपच।
“ अिसताङ्गो रुरुश्चण्डः क्रोध उन्मत्तसंज्ञकः । कपाली भीषणश्चैव संहारश्चाष्टमः स् इित तन्त्रसारः ॥
िशवगणािधपभैरवो यथा --
“ नन्दी भृङ्गी महाकालो वेतालो भैरवस्तथा ।्गंअङभूत्वाशस्येमहवीतभीतास्तपोधनाः ॥ यैमार्नुषशरीरेण प्रािपरे तपसो बलात् ।
गणानामािधपत्यन्तु ते जानिन्त हरं प इित कािलकापुराणे ४४ अध्यायः ॥
करवीरपुरराजचन्द्रशेखरपत्नीतारावतीगभेर् ेवाज्जातपुत्त्रःमहाद । स्गीचबभूवपुरा भृङ पाव्वर्तीशापात् वानरमुखो भूत्वा भैरव

इित नाम्ना ख्यातः । यथा --
“ प्रिववेश ततो देवी स्वयं तारावतीतनौ । महादेवोऽिप तस्यान्तु कामाथर्ं समु कामावसाने तस्यान्तु सद्यो जातं
सुतद्वयम्ूर्लअभवन्नृपशाद!तथाशाखामृगाननम् ॥ ततस्तयोनार्मेनारदोचक्र वचनान्नृप ! । ज्येष्ठो भैरवनामाभूत् भीरोः्करःपुत्त्रो।
भयङ वेतालसदृशः कृ ष्णो वेतालोऽभूत्तथापरः ॥ इित कािलकापुराणे ४९ अध्यायः ॥
अिपच।
“ योऽसौ भृङ्गी हरसुतां महाकालोऽिप भगर्जः । तावेव गौरीशापेन सम्भूय नरयोिनजौ ॥
वेतालभैरवौ जातौ पृिथव्यां नृपवेश्मिनिगमहाकालावुत्पन्नौ।यथाभृङतथाप्राकशृणु ।
योऽसौ महाभैरवाख्यः सकायः शारभो हरः । भैरवः पृथगेवायं गणाध्यक्षो हरात्मजः इित कािलकापुराणे ४५ अध्यायः ॥
दुजर्याख्यिगिरस्थभैरवो यथा --
“ तन्मध्ये भैरवोेभगर्सङगमसम्भवःद । दुजर्याख्ये वरिगरौ स्वगर्स्योपमभूिमगः ॥ योऽसौ शरभरूपस्य मध्यखण्डािदभैरवः । स एव

भैरवाख्योऽयं पञ्चवक्त्रस्य म संपूज्य तत्र मितमान् स याित िशवलोकताम् ॥ “ इित कािलकापुराणे ८१ अध्यायः ॥
भैरवस्य मन्त्रो यथा --

“ के वलः सपरो हािदः षष्ठस्वरसमिन्वतः । चन्द्रिबन्दसमायुक्तं हयग्रीवस्य बीजकम् ॥ भैरवं पाण्डनाथन्तु वनमािलस्वरूिपणम् ।
वाराहेण तु बीजेन पूजयेत्तु िवधानतः ॥ सपरौ द्वावनुस्वारिवसगार्भ्यां समिन्वतौ । महाभैरवमन्त्रोऽयं भैरवं तेन पू “ इित
कािलकापुराणे ६२ अध्यायः ॥
अस्य ध्यानं यथा --
“ भैरवः पाण्डु नाथश्च रक्तगौरश्चतुभुर्जः । गदां पद्मञ्च शिक्तञ्चणेच चक्रञ्चािप। क िबभ्रद्देव्याः पुरोभागे पूज्योऽयं िवष्णुरूपधृक् ॥ “
इित तत्रैव ६० अध्यायः ॥
अस्य गायत्त्री यथा --

“ महाभैरव िवद्महे के िलरूपाय धीमिह । तन्नः कामो भैरवस्तु देवी िनत्यं प्रचोदयात् भैरवरूपस्य गायत्त्री मे प्रितिष्ठता ।
यथेष्टमांसमद्यािदभोजनाय मया धृतः ॥ महाभ स्त्रीरितसङगमे । अयन्तु वाम्यभावेन पूज्यो मद्यािदिभः सदा ॥ “ इित कािलकापुराणे
७७ अध्यायः ॥
अथ महािवद्यादीनां भैरविनरूपणं यथा -- िशव उवाच ।

“ शृणु चाव्वर्ङि ग शुभगे ! कािलकायाश्च भैरवम् । महाकालं दिक्षणाया दक्षभागे प्रपूज महाकालेन वै साद्धर्ं दिक्षणा रमते सदा ।
ताराया दिक्षणे भागे अक्षोभ्यं पिरपू समुद्रमथने देिव ! कालकू टं समुित्थतम् । सव्वेर् देवाः सदाराश्च महाक्षोभमवाप्नुय क्षोभािदरिहतं
यस्मात् पीतं हालाहलं िवषम् अतएव महेशािन ! अक्षोभ्यः पिरकीित्त तेन साद्धर्ं महामाया तािरणी रमते सदा । महाित्रपुरसुन्दय्यार्
दिक्षणे पूजयेत पञ्चवक्त्रं ित्रनेत्रञ्च प्रितवक्त्रे सुरेश्विर ! । तेन साद्धर्ं महाद अतएव महेशािन ! पच्चमीित प्रकीिरत्ा।
तश्रीमद्भवनसुन्दय्यार् दिक्षणेंयजेत्त्र्यम्बक ॥ स्वगेर् मत्येर् च पाताले या चाद्या भुवनेश्वरी । एतया रमते तेन त्र्यम्बकस्तेन क
सशिक्तश्च समाख्यातः सव्वर्तन्त्रे प्रपूिजतः । भैरव्या दिक्षणे भागे दिक्षणामूित्तर् संज पूजयेत् परयत्नेन पञ्चवक्त्रं तमेव िह ।
िछन्नमस्तादिक्षणांशे कबन्धं पूजय कबन्धपूजनाद्देिव ! सव्वर्िसद्धीश्वरो भवेत् । धूमावती महािवद्या िवधवारूपधाि वगलाया
दक्षभागे एकवक्त्रं प्रपूजयेत् । महारुद्रेित िवख्यातं जगत्संहारकारक मातङगीदिक्षणांशे च ्मतङगंपूजयेत् िशवम् । तमेव
र्ंदिकजगदानन्दकारकम्षणामूित्त ॥ कमलाया दिक्षणांशे िवष्णुरूपं सदािशवम् । पूजयेत् परमेशािन ! स िसद्धो नात्र
पूजयेदन्नपूणार्या दिक्षणांशे च रूपकम् । महामोक्षप्रदं देवं दशवक्त्रं महे दुगार्या दिक्षणेशे नारदंपिरपूजयेत् । नकारः सृिष्टकत्तार् च दकारः
पालकः सदा ॥ रेफः संहाररूपत्वान्नारदः पिरकीित्तर् तः । अन्यासु सव्वर्िवद्यासु ऋिषयर्ः पिर स एव तस्या भत्तार् च दक्षभागे
प्रपूजयेत् ॥ “ इित तोडलतन्त्रप्रथमपटले ॥
(भैरवबिलिवषय।ः यथा कािलकापुराणे ।

पिक्षणः कच्छपाग्राहा मत्स्या नविवधा मृगाः । मिहषा गोिधका गावश्छागो वभ्रुश्च शूकरः ॥
खडगश्च कृ ष्णसारश्च गोिधका शरभो हिरः । शाद्दर्लश्चू नरश्चैव स्वगात्ररुिधरन्तथा ॥ चिण्डकाभैरवादीनां बलयः पिरकीित्तर् ताः ।
बिलिभः साध्यते मुिक्तबर्िलिभः साध्यते
अथ भैरवरागस्य िववरणम् ।
हनूमन्मते्-षडरागमध्ये प्रथमरागः । महादेवमुखािन्नगर्तः । अस्य जाितः औडवः । अथार्त् धैवतिनषाद- षडजगान्धारमध्यमिमित
पञ्चस्वरिमिलतः । अस्यंधैवतस्वरःगृह । शरदृतौ प्रातःकालः अस्य गानसमयः । रागमालायाम् अस्या- कारः महादेवाकारवत् । अथार्त्
सन्न्यासी । भस्ममृिक्षतवदनः । जटामस्तकः । जटापतद्गङ्गाजलः । कङकणभूिषतहस्तः । लला- टाद्धर्चन्द्रः । ित्रनेत्रः ।
सपर्वेिष्टतस्कन्धबाहुः । भालितलकः । स्कन्धस्थ अथवा द्वीिपचम्मोर्पिवष्टः । गलमुण्डमालः । ित्रशूल- हस्तः । अथवा सम्मुखप्रोिथ
पाश्वर्स्थवृषश्च । अस्य रािगण्यः पञ्च । यथा । भैरवी वैराटी मघुमाधवी िसन्धवीगालीच वङ। अस्याष्टौ पत्त्राः । यथा । हषर्ः ितलकः
पुरीयः माधवः सूहः बलनेहः मधुः पञ्चमश किल्लनाथमते तु भैरवश्चतुथर्रागः । अस्य्।रािगण्यःयथा। षटभैरवी गुज्जरी भाषा वेला कणार्टी
रगतंसा वडहंसीित च के िचत् । एतन्मते पूब्बर्वत् अष्टौ पुत्त्राः । िक ितलकपुरीयपञ्चमसूहस्थानेषु देवशाखलिलत-
मालकौशिवलाबला िलिखताः । सोमेश
रािगण्यः षट् । यथा । भैरवी गुज्जरीवाेगुणकलीर वङ्गाली बहुली च । तन्मते रािगण्या
सहास्य गानसमयो ग्रीष्मत्तुर्ः ॥ भरतमते तु अस्य रािगण्यः पञ्च यथा । मधु- माधवी ल
वाहाकली भैरवी च । तन्मतेऽिप अस्याष्टौ पुत्त्राः । यथा देवशाखः लिलतः हषर्ः ि
वङ्गालः वेभासः पञ्चमश्च । एषामष्टौ भाय्यार् यथा । सूहा वेलावली ुम्भारीसोरठीकअन्दाही
बहुलगुज्जरी पटमञ्जरी िमरवी च ।
इित सङ्गीत- शास्त्रम् ॥ * ॥
मतान्तरे भैरवरागस्य भाय्यार् यथा ।

भैरवी वङ्गाली वरारी मध्यमा मधु- माधवी िसन्धवी च । तत्पुत्त्रा यथा । कोशकः अ
श्यामः खरतापः शुद्धः ढोलश्च । तत्पुत्त्रबध्वो यथा । अष्टी रेवा बहुला सोिहनी रम्
अत्र शोभा इित साधुः पाठः ।
इित नारदपुराणम् ॥ (नागभेदः । यथा महाभारते । १। ५७ ।१६। “ भैरवो मुण्डवेदाङगः
िपशङगश्चोद्रपारकः ॥ “ )
भैरवी
(भैरव + ङीप् । ) चामुण्डा । यथा
“ चामुण्डा चिचर् का चम्मर्मुण्डा माजार्रकिणर् का । कणर्मोटी महागन्धा भै “ इित हेमचन्द्रः । २ । १२० ॥
भैरवीिवशेषा य।था ित्रपुरभैरवी १ सम्पत्- प्रदा भैरवी २ कौलेशभैरवी ३ सकलिसिद्धद भयिवध्वंिसनी भैरवी ५ चैतन्यभैरवी ६
कामेश्वरी्कू टाभैरवीभैरवी७षट८ िनत्या भैरवी ९ रुद्रभै १० भुवेनेश्वरी भैरवी ११ ित्रपुरबाला भैरवी १२ नवकू टा भैरवी १३
अन्नपूणार्
आसां मन्त्रा यथा -- अथ ित्रपुरभैरवी।

“ िवयद्भृगुहुताशस्थो भौितको ुशेखरःिबन्द । िवयत्तदािदके न्द्रािग्निस्थतं वामािक्षिबन्दुमत्॥ आकाशभृगुविह्नस्थो मनुः
ुखण्डवान्सगेर््द । पञ्चकू टाित्मका िवद्या वेद्या ित्रपुरभैरवी ॥ “ १
अथ सम्पत्प्रदा भैरवी ।
यथासौ ित्रपुरा बाला तथा ित्रपूरभैरवी । सम्पत्प्रदा नाम तस्याः शृणु िनम्मर्लमानसे ॥ िशवचन्द्रौ विह्नसंस्थौ वाग्भवं
तदनन्तरम् । कामराजं तथा देिव ! िशवचन्द्रािन्वतं पृथ्वीबीजान्तवहन्याट्यं तात्तीर्यं शृणु वल्लभे ! । शिक्तबीजेशािन!िशववह्नीमह
िनयोजयेत् ॥ कु माय्यार्ः परमेशािन ! िहत्वा सगर्न्तु बैन्दवम् । ित्रपुरा भैरवी देवी महासम्
अथ कौलेशभैरवी ।
सम्पत्प्रदाभैरवीविद्विद्ध कौलेशभैरवीम् । हसाद्या सैव देवेिश ! ित्रषु बीजेषु सहराद्या स्यात् पूजाध्यानािदकं तथा ॥ ३ ॥
अथ सकलिसिद्धदा भैरवी ।
एतस्या एव िवद्याया आद्यन्ते रेफविजर् ते । तदेयं परमेशािन ! नाम्ना सकलिसिद सम्पत्प्रदाभैरवीवत् ध्यानपूजािदकं तथा ॥ ४ ॥
अथ भयिवध्वंिसनी भैरवी ।
सम्पत्प्रदा भैरवी आद्यन्ते रेफरिहता चेत्तदा भयिवध्वंिसनी भैरवी भवित । दिक्षणामू । पूजािदकन्तु सम्पत्प्रदावत् ॥ ५ ॥
अथ चैतन्यभैरवी ।
“ वागभवं बीजमुच्चाय्यर् जीवप्राणसमिन्वतम् । सकला भुवनेशानी िद्वतीयं बीजमु जीवं प्राणं विह्नसंस्थं शक्रस्वरसमिन्वतम् ।
िवसगार्ढ्यंमहेशािन ! िवद्या त्रैल
ऋष्यािदन्यासः ।
िशरिस दिक्षणामूत्तर्ये ऋषये नमः ।िक्तच्छन्दसेमुखे पङनमः । हृिद चैतन्यभैरेवता्यै नमःद ॥६॥
अथ कामेश्वरी भैरवी।“कामेश्वरी च रुद्राणार् पूब्बर्िसंहासनेिस्थता । एतस्या एव िवद्याया बीजद्वयमुदाहृतम् ॥ तदन्ते परमेशािन

! िनत्यिक्लन्ने मदद्रवे । एतस्या एव तात्तीर्य परमेश्विर ! ॥ ७ ॥
अथ षट्कू टा भैरव।ी डािकनी रािकणी बीजे लािकनी कािकनी- युगम् । शािकनी हािकनी बीज आहृत्य सुरसुन्दिर ! ॥
आद्यमैकारसंयुक्तमन्यदीकारमिण्डतम् । शक्रस्वरािन् बीजमािलखेत् । िबन्दुनादकलाक्रान्तं ित्रतयं शैलसम्भवे ! ॥ ८ ॥
अथ िनत्या भैरवी ।
एतस्या एव िवद्यायाः षड्वणार्न् क्रमशः िस्थतान् । िवपरीतान् वद प्रौढे ! िवद्येयं न्यासपूजािदकं सव्वर्मस्याः पूब्बर्वदाचरेत्
॥९॥
अथ रुद्रभैरवीिशवचन्द्रौ। मादनान्तं फान्तं विह्नसमिन्वतम् । शिक्तिभन्नंुनादकलाढ्यंिबन्द वाग्भवं िप्रये ! ॥ सम्पत्प्रदाया

भैरव्याः कामराजंेविहतद। सदािशवस्य बीजन्तु महािसंहासनस्य च । एषा िवद्या महेशािन ! विणर् तुंनैव शक्यते ॥ १०
अथ भुवनेश्वरी भैरवी ।
हसाद्यं वाग्भवञ्चाद्यं हसकान्ते सुरेश्विर ! । भूबीजं भुवनेशानी िद्बतीयं बीजम महेशािन ! भुवनेशी च भैरवी ॥ ११ ॥
अथ ित्रपुरबाला भैरवी।अधरो िबन्दुनामाद्यं ब्रह्मेन्द्रस्थः शशी युतः । िद्वतीयं भृगुसगार मनुस्तात्तीर्यमीिरतम् । एषा बालेित
िवख्याता त्रैलोक्यवशकािरणी ॥ १२
अथ नवकू टा बाला ।बालाबीजत्रयं देिव ! कू टत्रयं नवाक्षरी । िवयत्कू ठत्रयं देिव ! भ नवकू ठकम् ॥ १३ ॥
अथान्नपूणार् भैरवी ।
प्रणवं भुवनेशािन ! श्रीबीजं कामबीजकम् । हृदन्ते भगवत्यन्ते माहेश्विरपदं िवद्येयंंशदक्षरीिव ॥ १४ ॥
“ इित तन्त्रसारे भैरवीमन्त्रपिरच्छेदः ॥
रािगणी- िवशेषः । सा च भैरवरागस्य पत्नी । यथा --

“ भैरवी कौिशकी चैव भाषा वेलाबली तथा ्गाली।वङ चेित रािगण्यो भैरवस्यैव वल्लभाः ॥
मतान्तरे मालवरागस्य पत्नी ।

यथा -- धानसी मालसी चैव रामकीरी च िसन्धुडा । आशावरी भैरवी च मालवस्य िप्रया इमा
अस्या ध्यानं यथा --

“ सरोवरस्था स्फिटकस्य मिन्दरेसरोरुहैः शङकरमच्चर्यन्ती । तालप्रयोगप्रितबद्धगीित-गौर्रीतनूनार्रद भैरवीयम् ॥ “
अस्या गानसमयः पूब्बार्ह्ण कालः । यथा --

“ िवभाषा लिलता चैव कामोदी पठमञ्जरी । रामकीरी रामके ली वेलोयारी च गुज्जरी ॥ देशकारी च शुभगा पञ्चमी च गडा तुडी ।
भैरवी चाथ कौमारी रािगण्यो दश पञ्च च ।
एताः पूब्बार्ह्ण काले तु गीयन्ते गायनोत्“इितमैःसङ्गीतदामोदरः॥ ॥ * ॥
हनूमन्मते एषा सम्पूणर्जाितः । अस्याः सप्त- स्वरिवन्यासक्रमः मध्यमपञचमधैवत-जषर्भगान्धारान्तः । अस्या गृहं मध्यमस्वरः ।
शरदृतौ प्रभाते अस्या गानसमयः । अस्याः स्वरूपम् । अल्पवयस्का । सुरूपा । सुनेत्रा । िवस्तारवदनागल-के शा ।। िपङ
कोमलाङ्गी । रक्तवणार् । श्वेतवसना । गलशोिभतचम्पकमाला । ुल्लपद्मयुक्तपव्वरप्रफ गुहायां िशवपूजापरायणा । तत्र मञ्जीर-
वादका गायिन्त च ॥ * ॥ किल्लनाथसोमे-श्वरभरतमतेष्वेवम् ॥
तन्त्रम्-
साधारणतः तन्त्रसाधनं प्रित लोकानां वैतृष्ण्यं पिरलक्षते । ‘तन्त्र’ इित्लभाषयाशब्दस्यअथर्आङ भवित TECHNOLOGY ।
भगवत्प्राप्त्यथर् ये मागार्िण प्रदिशर् तािन (उपासना, याग-यज्ञा इत्यादयः) तािन मागार्िण साधकतः आस्थां अपेक्षन्ते ।
उदाहरणतः उपासनाय मनिस भ दृढीकरणं, याग-यज्ञािदकमार्थर्ं देव-देव्यौ प्रित आस्था अिप च भिक्तमागार् िनश्चला भिक्त
अपेक्षते । िकन्तु तन्त्रसाधनाथर्ं कस्यिचदिप िवस्वासस्य ( अिवस्वास आवश्यकता नािस्त । तन्त्रसाधनम् सुतीक्ष्ण-अिसवत् ।
असेःंदवुष्टिनवारणाथर्ंयवहार क्रीयते अथवा चौयर्वृत्यथर्ं तदिसचालकस्योपिरंनतुिनभर्रअसेःउपिर । यिद कोऽिप जनः
अिसंगृिहत्वा अन्यान् िनरीहजनान् मारयित, तत्र असेःंदोषम्िक ? तथैव प्राद्योिगकीिवद्यां अिधकृ त्य आणिवकशिक्तेः व्यवहारेण
कोऽिप जनः िहरोिसमा-नागासाक्याम् नगयार्म् ध्वंसं क अन्यः कोऽिप जनः िवद्युत्शिक्तसञ्चारणमिप कतुर्ं शक्यते । तत्र
पारमाणिवकशक्तेः तद्वदेव तन्त्रसाधनमिप प्राद्योिगकी िवद्या । अस्याः िवद्यायाः समुिचतोपयोगेन साधकः आत्मसाक्षात्कारं लभते,
तत्रैव अस्याः िवद्यायाः असमुिचतोपयोगेन साधकस्य अधःपत्तनमवश्यम्भावी । पदे पदे सजागता आवश्यकी । यथा कठोपिनषदे
उक्तम् -
“उित्तष्ठत जाग्रत प्राप्य वरािन्नबोधत ।

क्षरस्यु धारा िनिशता दुरत्यया दुगर्ं पथस्तत्कवयो वदिन्त ॥ ”
(कठोपिनषद्,प्रथमाध्यायः, तृतीयवल्ली, श्लोकसंख्य
प्रकृ तपक्षे यिद साधकः उिचन्मागार्नुसरणं न करोित, तदा तन्त्साधनम्रधारायांुचलनवत्क्षरुहदं दुष्करंदुगर्मंुसाध्यंद च; िकन्तु
यिद सः िनष्ठापरतया अभ्यासरतः भवित, तदा तस्य आत्मसाक्षात्कारं हस्तामलकवत् । एतत्कारणात् स्वयं महादेवेन मागर्िनध
िवच्युितनर् भवेत् ।
तन्त्र शभ्दस्य व्युत्पित्तः

√ िवस्तारणे + ष्ट्रन् त्र ।
(तनोित तन्यते इित वा । तन + कत्त्रार्दौ यथायथं ष्ट्रन्ुट।ुम्बधारणेतित्रक + घञ् वा ।) अथार्ः - (१ुट).ुम्बकृ त्यम् ।
ु(लप्रितष्ठािदक िस्थितः । यथा महाभारते । १३ । ४८ । ६ । “सव्वार्नुपायानथ सम्प्रधाय समुद्धरेत् स्वस्य कु लस्य तन्त्रम्
॥”)
(२). िसद्धान्तः । (३) ओषिधः । (४) प्रधानम् । (४) तन्त्रवायः । (५) पिरच्छदः । (६)
श्रुितशाखािवशेषः । (७) हेतुः । (८) उभयाथर्प्रयोजकम् । (९) इितकत्तर्व्यता । (
(११) राष्ट्रम् । (१२) परच्छन्दः । (१३) करणम् । (१४) अथर्साधकः । (१५)तन्तुः । (१
(१७) स्वराष्ट्रिचन्ता ।
इित हेम चन्द्रः॥
(यथा माघे । २ । ८८ । “तन्द्रावापिवदा योगैमर्ण्डलान्यिधितष्ठताप्रबन्धः॥”)(१८।) इित
शब्दरत्नावली ॥
(१९) शपथः । इित धरिणः ॥ (२०) धनम् । (२१) गृहम् । (२२) वपनसाधनम्यथा। महाभारते(
। १ । ३ । १४० । “तदापश्यत् िस्त्रयौ तन्त्रे अिधरोप्य सुवेमे पटं॥”) वयन्तौ
(२३) कु लम्इित। नानाथर्ध्विनमञ्जरी।(२४) शास्त्रम् ।इित िवश्वः। यथा देवीभागवते । २
११ । १९ । “अवैरज्ञमतन्त्रज्ञं बालचेष्टासमिन्वतम्॥”
(२५)व्यवहारः । (२६) िनयमािदः । यथा महाभारते । १ । १०३ । २६ । “शुत्वा त्वं प्रितप
प्राज्ञैः सह पुरोिहतैः । आपद्धम्मार्थर्कु शलैलोर्क तन्त्रमवे॥”)(२७)िशवोक्तशास्त्रम्ष्यच
चतुःषिष्टसंख्यकम् । यथा -
“िसद्धीश्वरं महातन्त्रं कालीतन्त्रं कु लाणर्वम् । ज्ञानाणर्वं नीलतन्त्रं फे त
देव्यागमं उत्तराख्यं श्रीक्रमं िसिद्धयामलम् । मत्स्यसूक्तं िसद्धसारं िसि वाराहीतन्त्रं देवेिश ! योिगनीतन्त्रमुत्तमम् । गणेशिवमिषर्
णी तन्त्रं िनत्यातन्त चामुण्डाख्यं महेशािन ! मुण्डमालाख्यतन्त्रकम् । हंसमाहेश्वरं तन्त्रं िनरुत कु लप्रकाशकं देिव ! कल्पं
गान्धव्वर्कं िशवे ! । िक्रयासारं िनबन्धाख्यं स्वतन् सम्मोहनं तन्त्रराजं लिलताख्यं तथा िशवे ! । राधाख्यं मािलनीतन्त्रं
रुद्रयामलमुत् बृहत्श्रीक्रमं तन्त्रं गवाक्षं सुकु मुिदनी । िवशुद्धेश्वरतन्त्रञ्च मािलनी समयाचारतन्त्रञ्च भैरवीतन्त्रमुत्तमम् । यीिगनीहृदयं
तन्त्रं भैरवं परमेश्विर ! ॥ सनत्कु मारकं तन्त्रं योिनतन्त्रं प्रकीित्तर् तम् । तन्त्रान्तरञ्च देवेिश ! नवरत्नेश्वर कु लचूडामिणतन्त्रं
भावचूडामणीयकम् । तन्त्रदेवप्रकाशञ्च कामाख्यानामकं तथा ॥ कामधेनु कु मारी च भूतडामरसंज्ञकम् । मािलनीिवजयं तन्त्रं यामलं
ब्रह्मयामलम् िवश्वसारं महातन्त्रं महाकालं कु लामृतम् । कु लोड्डीशं कु िब्जकाख्यं यन्त्रिचन्ता एतािन तन्त्ररत्नािन सफलािन युगे
युगे । कालीिवलासकादीिन तन्त्रािण परमेश्वि कालकल्पे सुिसद्धािन अश्वक्रान्तासु भूिमषु । महाचीनािदतन्त्रािण अिवकल्पे मह
सुिसद्धािन वरारोहे ! रथक्रान्तासु भूिमषु ॥” इित महािसिद्धसारस्वतम्॥ * ॥
अिपच।
“चतुःषिष्टश्च तन्त्रािण यामलादीिन पाव्वर्ित ! । सफलानीह वाराहे ! िवष्णुक्रान्तासु भ कल्पभेदेन तन्त्रािण किथतािन च यािन च
। पाषण्डमोहनायैव िवफलानीह सुन्दिर ! ॥” इित महािवश्वसारतन्त्रम्॥
तत्रागमस्य लक्षणं यथा -

“सृिष्टश्च प्रलयश्चैव देवतानां यथाच्चर्नम् । साधनञ्चैव सव्वेर्षां पुरश्चरणम षटकम्मर्साधनञ्चैव ध्यानयोगश्चतुिव्वर्धः ।
सप्तिभलर्क्षणैयुर्क्त मागमंबुर्धाःतिद्वद॥” * ॥
यामलस्य लक्षणम् ।
“सृिष्टश्च ज्योितषाख्यानं िनत्यकृ त्यप्रदीपनम् । क्रमसूत्रं वणर्भेदो जाि युगधम्मर्श्च संख्यातो यामलस्याष्टलक्षणम् ॥” * ॥
तन्त्रस्य लक्षणम् ।
“सगर्श्च प्रितसगर्श्च मन्त्रिनणर्य एव च । देवतानाञ्च संस्थानं तीथार्ना तथैवाश्रमधम्मर्श्च िवप्रसंस्थानमेव च । संस्थानञ्चैव भूतानां
यन्त्राणाञ्चै उत्पित्तिव्वर् बुधानाञ्च तरूणां कल्पसंिज्ञतम् । संस्थानं ज्योितषाञ्चैव पुराण कोषस्य कथनञ्चैव व्रतानां पिरभाषणम् ।
शौचाशौचस्य चाख्यानं नरकाणाञ्च वणर्न हरचक्रस्य चाख्यानं स्त्रीपुंसोश्चैव लक्षणम् । राजधम्मोर् दानधम्मोर् युगधम्मर्स्तथ व्यवहारः
कथ्यते च तथा चाध्यात्मवणर्नम् ॥ इत्यािदलक्षणैयुर्क्तं तन्त्
तस्य माहात्म्यम् ।
“िवष्णुव्वर्िरष्ठोेवानांदह्नदानामुदिधस्तथा । नदीनाञ्च यथा्गागङपव्वर्तानां िहमालयः ॥
अश्वत्थः सव्वर्वृक्षाणां राज्ञािमन्द्रोेवीनाञ्च यथाा वरःदुगार्।द वणार्नां ब्राह्मणो यथा
तथा समस्तशास्त्राणां तन्त्रशास्त्रमनुत्तमम् ॥
सव्वर्कामप्रदं पुण्यं तन्त्रं वै वेदसिम्मतम् । कीत्तर्नं देवदेवस्य हरस्य मतम
पावनं श्रद्दधानानािमह लोके परत्र च ॥” * ॥
तस्य श्लोकसंख्या यथा -

“न शक्यं िवस्तराद्बक्तु मिप वषर्शतैरिप । संक्षेपाद्वै प्रवक्ष्यािम लोककल्पोक्तवत
िदिव देवे नवलक्षं पाताले ब्रह्मशासने ॥

लक्षमात्रं भारते च िक्षतौ तन्त्रािण यािन च । आगमं ित्रिवधं प्रोक्तं चतुथर् कल्पश्चतुिव्वर् धः प्रोक्तः आगमो डामरस्तथा । यामलश्च
तथा तन्त्रं तेषां भे मुक्तकाख्यं प्रपञ्चश्च सारदाख्यञ्च नारदः । महाणर्वश्च किपलो योगः क अमृतशुिद्धवीर्रश्च िसद्धसंवरणन्तथा ।
प्रथमोऽष्टसहस्रन्तु श्लोका दश प्रकीित्त िद्बतीयो मुक्तकस्ततसहस्रािणषट संख्यया । श्लोकाः शताद्धर्संख्यातास्तृतीयिस्त्रसहस्रकः ॥
शतद्बयं सािधकञ्च श्लोकानां पञ्चिवंशितः । ित्रंशोत्तरसहस्रािण श्लोकानां भानुसंख्यया ॥ प्रपञ्चे प्रथमे तन्त्रे िद्बतीये वसुसंख्यया ।
सहस्रािण तथाशितसंख्यया्लोकाःसप्तिव॥ भूतनेत्रसहस्रािण तृतीये पञ्चसहस्रकम् । शततिक्तश्लोकाःरयंपङ प्रपञ्चः किथतिस्त्रधा ॥
कलासंख्या सहस्रािण शारदायाः प्रकीित्तर्ताः । पञ्चिवंशािधकाः श्लोका वसुश्लोकाश्च नारदे॥ िवंशितश्च सहस्रािण षटसहस्रािण संख्यया
। वसुश्लोकाश्च किथताः किपले श्लोकसं त्रयोदशसहस्रािण कालोत्तरशतत्रयम् । श्लोकसंख्यासमुिद्दष्टं योगे कल्पे च संख्यया
वाणसंख्यासहस्रािण श्लोका नवितः र्ताःकीित्त। श्लोकानान्तु सहस्रािणशितसंख्ययाअष्टािव ॥ श्लोकाश्च भानुसंख्यातास्तन्त्रेऽिप च
किपञ्जले । अमृतशुद्धौ सहस्रािण पञ्च
॥
पञ्चैव किथता नेत्रसंख्यातािन यथाथतः । वीरागमे षडिधकािन शतािन पिरसंख्यया ॥ सहस्रािण च ताविन्त श्लोकानान्तु यथाथर्तः ।
पञ्चािधकसहस्रािण श्लोकानामृतु िसद्धसम्बरणोक्तािन ऐश्वरेण यथा पुरा ॥ * ॥ डामरः षिड्वधो ज्ञेयः प्रथमो योगडामरः ॥
श्लोकास्तत्र त्रयिसत्रंशत् तथा पञ्चशतािन च । ित्रिवंशितसहस्रािण श्लोकािन चेह संख्यया एकादशसहस्रािण संख्याताः िशवडामरे
। श्लोकाः सप्तैव िनिश्चत्य ईश्वरेणैव भािषताः तावत्श्लोकसहस्रािण पञ्चश्लोकशतािन च । गुणोत्तरािणगार्याद डामरेकिथतािन च ॥
नवश्लोकसहस्रािण नवश्लोकशतािन च । सारस्वते तथा श्लोकाः पञ्चैव पिरकीित्तर् ताः ॥ स्वरसंख्यासहस्रािण श्लोकानां ब्रह्मडामरे ।
पञ्चोत्तरशतान्यत्र संख्यातािन षिष्टः श्लोकसहस्रािण गान्धव्वेर् डामरोत्तमे । श्लोकाश्च षिष्टसंख्याता ब्रह्मणाव्यक्तयोि यामलाः षट्च
संख्यातास्तत्रादावािदयामले ं।शच्चद्बाित्रसहस्रािण त्रयिस्ंशत्रशतािन च ॥ िद्बतीये ब्रह्मसंज्ञेशितश्चतेद्वािवसंख्यया । सहस्रािण
शतान्यत्र तान्येव किथतािन च ॥ तावत्संख्यासहस्रािण शतािन पिरसंख्ययांशितश्च।िव तथा संख्या श्लोकाश्च िवष्णुयामले
कालसंख्यासहस्रािण वेदसंख्याशतािन च । पञ्चषिष्टस्तथा श्लोकाः किनष्ठे रुद्रय नवश्लोकसहस्रािण त्रयोदशशतािन च ।
द्बािवंशितस्तथा श्लोका गणेशे यामलोत्तमे ॥ रिवसंख्यासहस्रािण आिदत्याख्ये तु यामले । तन्त्रे नीलपताकायां सहस्रािण च पञ्
पञ्चिवंशितश्लोकाश्च किथता वामके श्वरे। त्रयोदशसहस्रािणेशतेद्ब ंिवशितस्तथा ॥

श्लोका मृत्युञ्जये तन्त्रे संख्यातास्तन्त्रवेिदिभः । गजसंख्यासहस्रािण त्रीिण सप्तश्लोकास्तथैवात्र तन्त्रे योगाणर्वोत्तमे । दशश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन च मायाख्ये च महातन्त्रे यथाथर्तः प्रकीित्तर् ताः । पञ्चश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शत शताद्धर्संख्यया श्लोका दिक्षणामूित्तर् तन्त्रके । दशश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन त्रयोदश तथा श्लोकाः कािलकाख्ये च तन्त्रके ।
कामेश्वय्यार्स्तन्त्रवरे सहस्रािण त्रय श्लोकानां संख्यया चात्र तन्त्रराजे च संख्यया । नवश्लोकसहस्रािण नवश्लोकशतािन च द्वािवंशित सहस्रािण हरगौय्योर्श्चे।तन््रकतथा च िवंशितः श्लोकास्तन्त्रेऽिस्मन्र्ताः॥ पिर अकर्संख्यासहस्राित िद्बतीये तन्त्रवेिदिभः ।ंशितश्चअषटािवश्लोकाः सङख्यातास्तन्त्रिनण कुि ब्जकाख्ये महातन्त्रे श्लोकाश्च दशसंख्यया ।
सहस्रािणख्यातािनतथासप्तसङमनीिषिभः ॥ िद्वतीये षटसहस्रािण तदद्धर्ञ्च किनष्ठके । अकर्संख्यासहस्रािण तथाङ्कु शशतािन च ॥ तावद्देव्या महातन्त्रे ख्यातािनसङ िद्बजोत्तमैः । द्बािवंशितसहस्रािण द्बािवंशितशतािन च ॥
कात्यायन्यास्तु तनख्यातािनरस्य् सङमनीिषिभः । वसुश्लोकसहस्रािण तावन्त्येव शतािन च ॥ प्रत्यङिगंरायास्तन्त्रे च िनिश्चतािन

यथाथर्ख्यासहस्रािणतः।भूतसङतथािह तच्छतािन च ॥ महालक्ष्म्यास्तन्त्रराजे पञ्चश्लोकाश्च कीित्तर्ताः । गजसंख्यासहस्रािण
श्लोकाश्च ऋतुसङख्यया ॥
ित्रपुराणर्वे महातन्त्रे िलिखताःर्िभः परमिष।सरस्वत्याः सहस्रे ेद्वद्वेशते सङख्यया स्मृते ॥ पञ्चश्लोकास्तथैवात्र िवज्ञातव्या
िद्वजाितिभःंशितसहस्रािण।द्वािव आद्ये तन्त्रोत्तमोत्तरे॥ अङ्कसङख्याशतान्यत्र श्लोकाः पञ्चदशैव ंशितसहस्रािणतु।द्बािव तथा बाणशतािन च ।
द्बाित्रंशच्च तथा श्लोका योिगन्यास्तन्त्रराजके । िद्बतीये षटसहस्रािण तथा च ित्रशतािन च ॥
त्रयः श्लोकास्तथैवात्र वाराह्यास्तनर्सङख्यासहस्रािणत्रउत्तमेतत्त्वसङ।ऊिमख्याशतािनम च ॥

गवाक्षे तन्त्रराजेऽिस्मन् श्लोका ख्ययािहतत्त्वसङ। वणरख्यासहस्रािणसङ द्वेशते पिरिनिश्चते ॥
श्लोकास्त्रयश्चख्यातास्तन्त्रेसङे।नारायणीयकवेदसङख्यासहस्रािण तान्येव च शतािन च ॥ श्लोका नवितसङख्याता

मृडानीतन्त्रराजके । तृतीये ित्रसहस्रािण ित्रशतािन किनष्ठके ॥ ित्रंशत्श्लोकाश्च सङख्याता ज्ञातव्यास्तन्त्रवेिदिभः ॥”
उपतन्त्रािण यथा -
“बौद्धोक्तान्युपतन्त्रािण कािपलोक्तािन यािन च ।ुतािनअद्भच एतािन जैिमन्युक्तािन यािन च ॥ विशष्ठः किपलश्चैव नारदो गगर् एव च ।
पुलस्त्यो भागर्वः िसद्धो याज्ञवल्क्यो भृग
शुक्रो बृहस्पितश्चैव अन्ये ये मुिनसत्तमाः । एिभः प्रणीतान्यन्यािन उपतन्त्राि

न सङख्यातािन तान्यत्र धम्मर्िविद्भम्मर्हात्मिभः । सारात्सारतराण्येवख्यातािनिनबोधतसङ ॥” इित वाराहीतन्त्रम् ।
(आगमतत्त्विवलासोक्ततन्त्रनामािन यथा -
“स्वतन्त्रतन्त्रं फे त्कारीतन्त्रमुत्तरतन्त्रकम् । नीलतन्त्रं वीरतन्त्र कालीनारायणीतन्त्रे तािरणीतन्त्रमुत्तमम् । बालातन्त्रञ्च समयातन्त्रं
भैरवतन्त्रकम् भैरवीित्रपुरातन्त्रे वामके श्वरतन्त्रकम् । कु क्कु टेश्वरतन्त्रञ्च मात सनत्कु मारतन्त्रञ्च िवशुद्धेश्वरतन्त्रकम् ।
सम्मोहनाख्यतन्त्रञ्च गौतमीयञ्च तन्त्रक बृहद्गोतमीयतन्त्रं भूतभैरवतन्त्रकम् चामुण्डािपङगलातन्त्रे वाराहीतन्त्रकं तथा ॥
मुण्डमालाख्यतन्त्रञ्च योिगनीतन्त्रमुत्तमम् । मािलनीिवजयं तन्त्रं तन्त्रं स्वच्छन्दभै महातन्त्रं शिक्ततन्त्रं तन्त्रंपरम्िचन्तामिण।
उन्मत्तभैरवं तन्त्रं त्रैलोक्यसारतन्त्रक िवश्वसाराह्वयं तन्त्रं तथा तन्त्रामृतािभधम् । महाफे त्कारीयतन्त्रं वायवीयञ्च
मािलनीलिलतातन्त्रे ित्रशिक्ततन्त्रकं तथा । राजराजेश्वरीतन्त्रं महामोहस्वर गवाक्षतन्त्रं गान्धव्वर्ं तन्त्रं त्रैलोक्यमोहनम् । हंसमाहेश्वरं
हंसपरमेश्व कामधेन्वाख्यतन्त्रञ्च तन्त्रं वणर्िवलासकम् । मायातन्त्रं मन्त्रराजं कु िब्जकातन्त िवज्ञानलितकां िलङ्गागमं
कालोत्तरंतथा ॥” “ब्रह्मजामलकञ्चािदजामलं रुद्रजामलम् ॥ बृहज्जामलकं िसद्धजामलं कल्पसूत्रकम् । मत्स्यसूक्तं कल्पसूक्तं
कामराज उड्डीशञ्च कु लोड्डीशमुड्डीशं वीरभद्रकम् । भूतडामरकं तद्बत् डामरं यक्षडामरम् ॥
कािलकाकु लसव्वर्स्वंुलसव्वर्स्वमेवक च ।ुलचूडामिणकं िदव्यं ुलसारंककु लाणर्वम् ॥
कु लामृतकु लावल्यौ तथा कालीकु लाणर्वम् । कु लप्रकाशं वािशष्ठं िसद्धसार योिगनीहृदयं कालीहृदयं मातृकाणर्वम् । योिगनीजालकु
रकं तथा लक्ष्मीकु लाणर् ताराणर्वं चन्द्रपीठं मेरुचन्द्रं चतुःशतीम् । तत्त्वबोधं महोग्रञ्च स्वच्छन्दसारस ताराप्रदीपं
सङ्केतचन्द्रोदयमितस्फु टम् । षटित्रंशत्तत्त्वकं लक्ष्यिनणर्यं ित्रपुराणर्वम् ॥ िवष्णुधम्मोर्त्तरं मन्त्रदपर्णं वैष्णवामृतम् । मानसोल्लासकं
पूजाप्रदीपं भिक भुवनेश्वरीं पािरजात प्रयोगसारमुत्तमम् । कामरत्नं िक्रयासारं तथैवागमदीिपकाम भावचूडामिणग्रन्थं
तन्त्रचूडामिणंपरम्।बृहच्छ्रीक्रमसंज्ञञ्च तथा श्रीक्रमसंज्ञकम िसद्धान्तशेखरं ग्रन्थं तां गणेशिवमिशर् नीम् । मन्त्रमुक्तावलीं तत्त्वकौमुदी
मन्त्रतन्त्रप्रकाशाख्यं श्रीरामाच्चर्नचिन्द्रकाम् । शारदाितलकं ज्ञानाणर्वं सारस कल्पद्रुमं ज्ञानमालां पुरश्चरणचिन्द्रकाम् ।
आगमोत्तरकं तत्त्वसागरंसारसंग्रहम् ॥
देवप्रकािशनीं तन्त्राणर्वञ्च क्रमदीिपकाम् । तारारहस्यं श्यामाया रहस्यं तन्त्ररत्न तन्त्रप्रदीपं ताराया िवलासं िवश्वमातृकाम् ।
प्रपञ्चसारं तं तन्त्रसारं रत्नावलीं त
कालतन्त्रम् । वासनाजालम् । यथा महाभारते । १ । ३ । १४२ ।

“तन्त्रञ्चेदं िवश्वरूपे युवत्यौ वयतस्तन्तून् सततं वत्तर्यन्तौ ॥”
“तन्त्रं कालतन्त्रं िवश्वोपादानिनिमत्तािदकारणसमूहसम्बन्धम् ॥”
इित दुघर्टाथर्प्रकािशन्यां िवमलबोधः॥
“इह तन्त्रं वासनाजालम् ।इित” नीलकण्ठः ॥)
साधारणव्यवहारे तन्त्र शब्दस्य ये अथार्ः िनष्पद्यन्ते ते यथा -

१. िशवोक्तशास्त्रिवशेषः, २. िशवशक्त्योः पूजोपासनाग्रन्थः, ३. वयनयन्त्रम्, ४. वयनाय मीमांसा, िसद्धान्तः, ६.
ओषिध, ७. कारणम्, हेतुः, मूलम्, ८. उपायम्, कौशलम्, वस्त्रम्, १०. मारण-स्तम्भन-मोहन-उच्चाटनािदप्रयोगिवधयः, ११.
राज्यशासननीित, १२. राजसमिभव्याहारीजनाः. १३. राज्यम्, १४. समूहम्, १५. अधीनता, िनभर्रशीलता, १६.
वीणािदवाद्ययन्त्रे व्यवहृतािन चमर्सूत्रािण, १७. वाद्ययन्त्रे व्यवहृतािन ध
उद्देश्यम्, १९. सम्प्रदायम्, २०. कु लम्, २१. पूजािवधयः, कमर्काण्डपद्धतयः, २२. पिरच्
प्रबन्धम्, २४. प्राधान्यम्, २५. स्वराज्यिचन्तनम्, २६. िवधयः, २७. अन्तिनर् िहत
२९. तन्तुवायः, ३०. वयनसामग्री, ३१. आह्लाद, आनन्द, प्रसन्नता, ३२. पिरवार-भरण-पोषणािद
कमर्म्, ३३. प्रमाणम्, ३४. कमर्म्, ३५. राजकमर्चािरणः, ३६. अिधकार, ३७. कमर
३९. शपथम्
(पूणर्चन्द्रभाषाकोषः (ओिडआ),्कौपृष्टाङ-३३४६ अिप च ३३४७)
तत्वािन -
सांख्ययोगे र्ंशिततत्वानांचतुिव वणर्नं प्राप्यते । रुद्रायामलेित्रंशत्तत्वानांषट िवशिद्ववरणमिस्त । (क) पञ्चशुद्धतत्वािन -

१. िशवः (सकलः । सवर्ज्ञ-सवर्त्र-िवद्यमानः कामना-कमर्-वासना-रिहतः पूणर २. शिक्तः (िशव-शिक्त । परवतीर्-
सकलतत्वानां जननी)
३. सडाक्षः ( नादतत्वः । सदािशवतत्वः । िक्रयाशिक्तः । ज्ञानशिक्तः)
४. ईश्वरः (िवन्दुतत्वः )
५. शुद्धिवद्या (सिद्वद्या ।
(ख) सप्त-शुद्धाशुद्धतत्वािन -
६. माया
७-११ - पञ्चकञ्चुकािन (७. काल, ८. िवद्या, ९. राग, १०. िनयितः, ११. कला )
१२. पुरुषः
(ग) चतुिवर्ं शित अशुद्धतत्वािन

१३. मूलप्रकृ ितः
१४. वुिद्धः
१५. अहंकारः
१६. मनः
१७-२१. पञ्चकमेर्िन्द्रयािण - (वाक् -पािण-पाद-उपस्थ-पायू) २२-२६. पञ्चज्ञानेिन्द्रयािण - (श्रवणेिन्द्रयम्-स्पशेर्िन्द्रयम्-
दशर्नेिन्द्रयम्-र २७-३१. पञ्चमहाभूतािन - (िक्षित-अप्-तेज-मरुत्-व्यामािन) ३२-३६. पञ्चतन्मात्रािण - (शब्द-स्पशर्-रूप-
रस-गन्धािन)
योगशास्त्र-िवज्ञानभैरवयोः तुलनात्मकिवचारः -
पतञ्जिलिनदेर्िशतयोगशास्त्रम् अष्गमागर्समिन्वतम्टाङ । पुनः तन्मागर्ं िद्वधा िवभज्यतेगम् (यम-िनयन-आसन-प्राणायाम-

प्रत्याहारपूवर्क म्गं) उत्तराङ(धारणा-ध्यान-समािधपूवर्क म्) च पूवार्ङगे िस्थतािन यम-िनयन-आसन-प्राणायाम-प्रत्याहारािदिन मध्ये
साधनस्य क्रमं न िवद्य अथार्त्, प्रथमे ‘यम’ साधनानन्तरं ‘िनयम’, तत्परं ‘आसन’ … एवंिवधरूपेण िकमिप साधकः प्रथमे
आसनंतत्परं प्राणायामं,तत्परं िनयमंएवंिवध (अथवा इच्छानुसारम् अन्य िकम क्रम्मबलम्ब्य ) अग्रेसिरतुं अहर्ित । उत्तराङगे
िकन्तु ित्र-्अङगािन क्रमेण सािधतव्यािन । अथार् धारणायां दृढतागमनात्परमेव ध्यानं सम्भवित, तथैव गभीरध्यानं िवना समािध
असम्
समािधलीनावस्था योगीनां चरमलक्षम् । अतः उतगम्तराङअतीव उपादेयम् । पतञ्जिलना रिचत योगशास्त्रे उत्तराङगसाधनाथर्ं
स्पष्टमागर्ंेर्िशतम्निनद । सम्भवतः गुरुसािन्नध्ये सािधतव्यं इि मतः ।
िवज्ञानभैरवस्य प्रारम्भं प्रत्याहारात् भवित । मनुष्यशरीराभ्यन्तरे बिहदेर्श अिस्त । तेषु चक्रे षु द्वे चक्रे बिहदेर्शे स्तः अन्याः द्वादशोत्तर
शतसंख्यकाि शरीराभ्यन्तरािण इित कल्प्यन्ते । ेएतािनचक्रािण ७२,७२,१०,२१० नाडीनां समावेशािन । नाडी सान्द्रता अिप च
घनत्व कारणात् चक्राः अतीव महत्वपूणार्ः । ११२ चक्रान् आधृत्य १ धारणानां िवधानं क्रीयते िवज्ञानभैरवे । एते अभ्यासाः
(प्रत्याहाराः) स्वयंसम्पूण उपायस्य अभ्यासेन आत्मसाक्षातकारः सम्भवित । अतः सवेर्षां उपायानां अभ्यासा
।
िवज्ञानभैरवग्रन्थस्यसंक्षेपालोचनम्
॥िवज्ञानभैरवम् - सम्पूणर्ग्रन्थस्य अवतारणम्॥
श्री देव्युवाच।
श्रुतंदेवमया सवर्ंरुद्रयामलसम्भवम्।ित्रकभेदमशेषेणसारात्सारिवभागशः॥१॥ अद्यािपन िनवृत्तोमेसंशयःपरमेश्वर।िकं रूपंतत्त्वतो

देवशब्दरािशकलामयम्॥२ िकं वा नवात्मभेदेनभैरवेभैरवाकृ तौ।ित्रिशरोभेदिभन्नंवािकवा शिक्तत्रयात्मकम्॥३॥ नादिबन्दुमयंवािप
िकं चन्द्राधर्िनरोिधकाः।चक्रारूढमनच्कवां िकं वा शिक्तस्वरूपकम्॥४॥ परापरायाः सकलमपरायाश्च वा पुनः।पराया यिद
तद्वत्स्यात्परत्वंतदिवरुध्यते॥५॥
न िह वणर्िवभदेहभेदेनवाभवेत्।परत्वंिनष्कलत्वेनसकलत्वेन तद्भवेत्॥६॥ प्रसादंकु रुमेनाथ
िनःशेषंिछिन्द्ध संशयम्।
साधर्षटश्लोके षु अत्र भैरवी (पावर्ती्)कायाःस्वशङउपस्थापनं करोित । तस्याः प्रश्नानामाशयिमदंयत् यामलतन्त्रे विणर्ताः िवषयाः अतीव गूढाः । साधारणजनैः
तस्याववोधनं िक्लष्टम् । ततः सा भैरवं अनुनयित ग्रन्थस्यास्य पुनरव वास्ववतः भैरवी-भैरवयोः अभेद्य कल्प्यते यामलागमे । अतः पावर्त्याः प्रश्नाः तस्या
सन्देहिनवारणाय नोिद्दष्टाः साधारणजनानां सन्देहमोचनाय । यदा यदा िक्लष्टता भवित आगमशास्त्राववोधने, तदा तदा भैरवः स्वयं िद्वधा िव प्रश्नोत्थापनं करोित
स्वयमेव उत्तरित ।
भैरवउवाच।
साधु साधुत्वयापृष्टंतन्त्रसारम्इदम्िप्रये॥७॥ गूहनीयतमम्भद्रेतथािप कथयािम ते।

यित्किञ्चत्सकलंरूपंभैरवस्यप्रकीितर्तम्॥८॥ तद्असारतया देिविवज्ञेयंशक्रजालवत्।मायास्वप्नोपमंचैवगन्धवर्नगरभ्रमम्॥९॥
ध्यानाथर्म्भ्रान्तबुद्धीनांिक्रयाडम्बरवितर्नाम्।के वलंविणर् तम्पुंसांिवकल्पिनहतात्मनाम्॥१०॥ तत्त्वतो न नवात्मासौशब्दरािशर्नभैरवः।न चासौ
ित्रिशरा देवोन च शिक्तत्रयात्मकः॥११॥ नादिबन्दुमयो वािप न चन्द्राधर्िनरोिधकाः।चक्रक्रमसिम्भन्नोच शिक्तस्वरूपकः॥ १२॥
अप्रबुद्धमतीनांिहएता बलिवभीिषकाः। मातृमोदकवत्सवर्ंप्रवृत्त्यथर्म्उदाहृतम्॥१३॥ िदक्कालकलनोन्मुक्तादेशोद्देशािवशेिषनी।
व्यपदेष्टु मशक्यासाव्अकथ्यापरमाथर्तः॥१४॥ अन्तःस्वानुभवानन्दािवकल्पोन्मुक्तगोचरा।यावस्थाभिरताकारा भैरवीभैरवात्मनः॥१५॥
तद्वपुस्तत्त्वतोज्ञेयंिवमलंिवश्वपूरणम्।एवंिवधेपरेतत्त्वेकः पूज्यःकश्च तृप्यित॥१६॥ एवंिवधाभैरवस्ययावस्था पिरगीयते।सा परा
पररूपेणपरा देवीप्रकीितर्ता॥१७॥ शिक्तशिक्तमतोर्यद्वद्अभेदःसवर्दािस्थतः।अतस्तद्धमर्धिमर् त्वात्पराशिक्तःपरात्मनः॥१८॥ न वह्नेर्दािहका
शिक्तर्व्यितिरक्तािवभाव्यते।के वलंज्ञानसत्तायाम्प्रारम्भोऽयम्प्रवेशने॥१९॥
शक्त्यवस्थाप्रिवष्टस्यिनिवर् भागेनभावना। तदासौ िशवरूपी स्यात्शैवीमुखम्इहोच्यते॥२०॥ यथालोके नदीपस्य िकरणैर्भास्करस्य च।

ज्ञायतेिदिग्वभागािद तद्वच्चक्त्यािशवः िप्रये॥२१॥
िशवः पावर्त्याःप्रश्नंश्रुत्वाहषर्ंप्रकाशयित । स्पष्टीकरणाय सः वदित -

के वलमात्रज्ञानाहरणेनभगवत्प्रािप्तःन सम्भवितअिप तुज्ञानाहरणंपरमात्माप्राप्तेःप्राथिमकस्तरम
। एतस्माज्ज्ञानात्अस्पष्टायाःधारणायाः िचत्रिवम्बंभवित मानसपटले। यथा “औषधं” “औषधं” इित उच्चािरतेसित रोगिनराकरणं भवित,
अिपतुऔषधसेवनेनतिन्नराकरणंसमभवित, तथैव भगवत्प्राप्त्यथर्ंसाधकः स्वस्य िनयोजनंकृ त्वािनधार्िरतमागेर्अग्रसरःभवेत्।
तदैवआत्मसाक्षात्का सम्भवम्।पुनःसः आश्वासयितयत्योऽिप अिस्मन्मागेर्चलित तस्य फलप्रािप्तःसुिनिश्चता।
न वह्नेदार्िहकाशिक्तव्यर्ितिरक्तािवभाव्यतेके । वलंज्ञानसत्तायांप्रारम्भोऽयंप्रवेशने॥१९॥
िशवत्वप्राप्त्यथर्ंप्रथमतः शक्तेःआवश्यकता वतर्ते।यिद िशवः आलोकवित्तर् कातदा शिक्तः आलोकः ।
श्रीदेव्युवाच।
देवदेवित्रशूलाङक कपालकृ तभूषण।िदग्देशकालशून्याचव्यपदेशिवविजर्२२॥ता॥ यावस्था भिरताकारा

भैरवस्योपलभ्यते।कउपायैर्मुखंतस्य परा देिवकथम्भवेत्। यथा सम्यग्अहंवेिद्मतथा मेब्रूिहभैरव॥२३॥
पावर्तीिनवेदयितमागर्िनदशर्नाय।साधारणजनैःयथा अववोध्यतेतथैवव्याख्याियतुंसा आग्रहं करोित । ततः परंिशवः द्वादशािधक-

एकशतसंख्यकानांप्रत्याहाराणांउद्धरणंकरोित ।
भैरवउवाच।
ऊध्वेर्प्राणोह्यधोजीवो िवसगार्त्मापरोच्चरेत्।उत्पित्तिद्वतयस्थानेभरणाद्भिरता िस्थितः॥२४॥ (१-आणवोपायः)

मरुतोऽन्तर्बिहर्वािप िवयद्युग्मािनवतर्नात्।भैरव्याभैरवस्येत्थम्भैरिवव्यज्यतेवपुः॥२५॥ (२-शाक्तोपायः)
न व्रजेन् िवशेच्चिक्तर्मरुद्रूपािवकािसते।िनिवर् कल्पतयामध्येतया भैरवरूपता॥२६॥(३-शाम्भवोपायः)
कु िम्भतारेिचतावािप पूिरतावा यदा भवेत्।तदन्तेशान्तनामासौशक्त्या शान्तःप्रकाशते॥२७॥(४-आणव-शाक्तोपायः)
आमूलाित्करणाभासांसूक्ष्मात्सूक्ष्मतराित्मकम्।िचन्तयेत्तांिद्वषटकान्तेश्याम्यन्तीम्भैरवोदयः॥२८॥(५-आणव-शाक्तोपायः)
उद्गच्चन्तिडत्रूपाम्ींप्रितचक्रं क्रमात्क्रमम्।ऊध्वर्ंमुिष्टत्रयंयावत्तावदअन्तेमहोदयः॥ २९॥(६-आणव-शाम्भवोपायः)
क्रमद्वादशकं सम्यग्द्वादशाक्षरभेिदतम्।स्थूलसूक्ष्मपरिस्थत्यामुक्त्वामुक्त्वान्ततःिशवः॥ ३०॥ (७-आणवोपायः)
तयापूयार्शुमूधार्न्तंभङक्त्वाभ्रूक्षेपसेतुिनिवर्ा। कल्पंमनःकृ त्वासवोर्ध्वेर्सवर्गोद्गमः॥३१॥ (८-आणवोपायः)
िशिखपक्षैश्िचत्ररूपैर्मण्डलैःशून्यपञ्चकम्।ध्यायतोऽनुत्तरेशून्यप्रवेशोहृदयेभवेत्॥३२॥ (९-शाक्तोपायः) ईदृशेनक्रमेणैवयत्र कु त्रािपिचन्तना। शून्येकु ड्यपरेपात्रेस्वयंलीना

वरप्रदा॥ ३३॥ (१०-शाक्तोपायः) कपालान्तर्मनो न्यस्य ितष्ठन्मीिलतलोचनः। क्रमेणमनसो दाढ्यार्त्लक्षयेत्लष्यउत्तमम्॥३४॥ (११-शाक्तोपायः)
मध्यनाडीमध्यसंस्थािबससूत्राभरूपया।ध्यातान्तव्योर्मयादेव्यातया देवःप्रकाशते॥३५॥ (१२-शाम्भवोपायः) कररुद्धदृगस्त्रेणभ्रूभेदादद्वाररोधनात्।दृष्टेिबन्दौ
क्रमाल्लीनेतन्मध्येपरमा िस्थितः॥ ३६॥ (१३-आणवोपायः) धामान्तःक्षोभसम्भूतसूक्ष्मािग्नितलकाकृि बन्दंुितम्।िशखान्ते हृदयेलयान्ते ध्यायतो लयः॥ ३७॥ (१४-
आणवोपायः) अनाहतेपात्रकणेर्ऽभग्नशब्सिरदेद्रुते।शब्दब्रह्मिण िनष्णातः परम्ब्रह्मािधगच्चित॥३८॥ (१५-शाक्तोपायः) प्रणवािदसमुच्चारात्प्लुतान्तेशून्यभावानात्।शून्ययापरया
शक्त्याशून्यताम्एित भैरिव॥३९॥ (१६-आणव-शाम्भवोपायः) यस्य कस्यािपवणर्स्यपूवार्न्ताव्अनुभावयेत्।शून्ययाशून्यभूतोऽसौशून्याकारःपुमान्भवेत्॥४०॥ (१७-
शाम्भवोपायः) तन्त्र्यािदवाद्यशब्देषुदीघेर्षुक्रमसंिस्थतेः।अनन्यचेताःप्रत्यन्तेपरव्योमवपुर्भवेत्॥४१॥ (१८-शाम्भवोपायः) िपण्डमन्त्रस्यसवर्स्यस्थूलवणर्क्र मेणतु।
अधेर्न्दुिबन्दुनाान्तः शून्योच्चारादभवेच्िचवः॥ ४२॥(१९-आणव-शाम्भवोपायः) िनजदेहेसवर्िदक्कं युगपद्भावयेद्िवयत्।िनिवर् कल्पमनास्तस्यिवयत्सवर्म्प्रवतर्ते॥४३॥
(२०-आणव-शाम्भवोपायः) पृष्टशून्यंमूलशून्यंयुगपद्भावयेच्यः। शरीरिनरपेिक्षण्याशक्त्या शून्यमनाभवेत्॥४४॥(२१-आणव-शाम्भवोपायः)
पृष्टशून्यंमूलशून्यंहृच्चून्यम्भावयेित्स्थरम्।युगपन्िनिवर् कल्पत्वान्िनिवर् कल्पोदयस्ततः॥ ४५॥ (२२-शाक्तोपायः) तनूदेशेशून्यतैवक्षणमात्रंिवभावयेत्।ि
निवर्िनिवर्क ल्पंकल्पोिनिवर् कल्पस्वरूपभाक् ४६॥(२३॥-शाक्त-शाम्भवोपायः) सवर्ंदेहगतंद्रव्यंिवयद्व्याप्तंमृगेक्षणे।िवभावयेतस्य्ततस्भावना सा िस्थराभवेत्॥४७॥
(२४-शाक्तोपायः) देहान्तरेत्विग्वभागम्िभित्तभूतंिविचन्तयेत्।निकिञ्चद्अन्तरेतस्य ध्यायन्न्अध्येयभाग्भवेत्॥४८॥(२५-शाक्त-शाम्भवोपायः)
हृद्याकाशेिनलीनाक्षःपद्मसम्पुटमध्यगः।अनन्यचेताःसुभगेपरंसौभाग्यमाप्नुयात्॥४९॥ (२६-शाक्तोपायः)
सवर्तःस्वशरीरस्य द्वादशान्तेमनोलयात्।दृढबुद्धेर्दृढीभूंत्त्वलक्ष्यम्प्रवतर्ते॥५०॥ (२७-शाक्तोपायः)
यथा तथा यत्र तत्र द्वादशान्तेमनःिक्षपेत्॥प्रितक्षणंक्षीणवृत्तेर्वैलक्षण्यंिदनैर्भवेत्॥५१॥(२८-आणव-शाम्भवोपायः) कालािग्ननाकालपदाद्उित्थतेनस्वकम्पुरम्।
प्लुष्टम्िविचन्तयेदन्तेशान्ताभासस्तदा भवेत्॥५२॥(२९-शाक्त-शाम्भवोपायः)
एवम्एव जगत्सवर्ंदग्धंध्यात्वािवकल्पतः।अनन्यचेतसःपुंसःपुम्भावःपरमो भवेत्॥५३॥ (३०-शाक्तोपायः)
स्वदेहेजगतो वािप सूक्ष्मसूक्ष्मतरािणच।तत्त्वािनयािन िनलयंध्यात्वान्तेव्यज्यतेपरा॥ ५४॥(३१-आणव-शाक्तोपायः)
िपनांच दुबर्लांशिक्तं ध्यात्वाद्वादशगोचरे।प्रिवश्यहृदयेध्यायन्मुक्तःस्वातन्त्र्यमाप्नुयात्॥५५ (३२-आणव-शाम्भवोपायः)
भुवनाध्वािदरूपेणिचन्तयेत्क्रमशोऽिखलम्।स्थूलसूक्ष्मपरिस्थत्यायावदअन्तेमनोलयः॥ ५६॥ (३३-शाक्त-शाम्भवोपायः)
अस्य सवर्स्यिवश्वस्य पयर्न्तेषुसमन्ततः।अध्वप्रिक्रययातत्त्वंशैवंध्यत्वामहोदयः॥ ५७॥ (३४-शाक्तोपायः)
िवश्वम्एतन्महादेिवशून्यभूतंिविचन्तयेत्।तत्रैवमनो लीनंततस्तल्लयभाजनम्॥५८॥(३५शाक्त-शाम्भवोपायः)
घतािदभाजनेदृिष्टम्िभित्तस्त्यक्त्वािविनिक्षपेत्।तल्लयंत्क्षणाद्गत्वातल्लयात्तन्मयोभवेत्॥५९॥ (३६-शाम्भवोपायः)
िनवृर्क्षिगिरिभत्त्यािददेशेदृिष्टंिविनिक्षपेत्।िवलीनेमानसेभावेवृित्तिक्षणःप्रजायते॥६०॥ (३७-शाम्भवोपायः)
उभयोर्भावयोर्ज्ञानेध्यात्वामध्यंसमाश्रयेत्।युगपच्द्वयंत्यक्त्वामध्येतत्त्वम्प्रकाशते॥६१॥ (३८-शाक्तोपायः)
भावेत्यक्तेि नरुद्धा िचन्नैवभावान्तरंव्रजेत्।तदातन्मध्यभावेनिवकसत्यितभावना॥ ६२॥ (३९-शाक्तोपायः)
सवर्ंदेहंिचन्मयंिह जगद्वा पिरभावयेत्।युगपन्िनिवर् कल्पेनमनसा परमोदयः॥ ६३॥ (४०-शाक्तोपायः)
वायुद्वयस्यसङ्घट्टाद्अन्तर्वा बिहर्अन्ततः।योगीसमत्विवज्ञानसमुद्गमनभाजनम्॥६४॥ (४१-आणवोपायः)
सवर्ंजगत्स्वदेहंवा स्वानन्दभिरतंस्मरेत्।युगपत्स्वामृतेनैवपरानन्दमयो भवेत्॥६५॥ (४२-शाक्तोपायः)
कु हनेनप्रयोगेणसद्य एव मृगेक्षणे।समुदेितमहानन्दोयेनतत्त्वंप्रकाशते॥६६॥ (४३-शाक्तोपायः)
सवर्स्रोतोिनबन्धेनप्राणशक्त्योध्वर्याशनैः।िपपीलस्पशर्वेलायाम्प्रथतेपरमंसुखम्॥६७॥ (४४-आणव-शाम्भवोपायः)
वह्नेर्िवषस्य मध्येतुिचत्तंसुखमयंिक्षपेत्।के वायुपूणर्ंवलंस्मरानन्देनयुज्यते॥६८॥ (४५-शाक्तोपायः)
शिक्तसङ्गमसङक्षब्धशक्त्यावेशावसािनकम्।यत्सुखम्ब्रह्मतत्त्वस्यतत्सुखंस्वाक्यम्उच्यते॥६९॥
लेहनामन्थनाकोटैःस्त्रीसुखस्यभरात्स्मृतेः।शक्त्यभावेऽिपदेवेिशभवेद्आनन्दसम्प्लवः॥७०॥
आनन्देमहित प्राप्तेदृष्टेवाबान्धवेिचरात्।आनन्दम्उद्गतंध्यात्वातल्लयस्तन्मनाभवेत्॥७१॥ (४६-शाक्त-शाम्भवोपायः)
जिग्धपानकृ तोल्लासरसानन्दिवजृम्भणात्।भावयेदभिरतावस्थांमहानन्दस्ततो भवेत्॥७२॥ (४७-शाक्तोपायः)
िगतािदिवषयास्वादासमसौख्यैकतात्मनः।योिगनस्तन्मयत्वेनमनोरूढेस्तदात्मता॥७३॥ (४८-शाक्तोपायः)
यत्र यत्र मनस्तुिष्टर्मनस्तत्रैवधारयेत्।तत्र तत्र परानन्दस्वारूपंम्प्रवतर्ते॥७४
अनागतायांिनद्रायाम्प्रणष्टेबाह्यगोचरे।सावस्थामनसा गम्यापरा देवीप्रकाशते॥७५॥ (५०-शाम्भवोपायः)
तेजसासूयर्दीपादेर्आकाशेशबलीकृ ते।दृिष्टर्िनवेश्यातत्रैवस्वात्मरूपम्प्रकाशते॥७६॥ (५१-शाक्तोपायः)
करङिकण्याक्रोधनया भैरव्यालेिलहानया।खेचयार्दृिष्टकालेचपरावािप्तःप्रकाशते॥७७॥ (५२-शाम्भवोपायः)
मृद्वासनेिस्फजैके हस्तपादौन िनराश्रयम्।िनधाय तत्प्रसङ्गेनपरा पूणार्मितर्भवेत्॥७८॥ (५३-आणव-शाक्त-शाम्भवोपायः)
उपिवश्यासनेसम्यग्बाहू कृ त्वाधर्कु िञ्चतौ।कक्षव्योिम्न मनः कु वर्न्शममायाित तल्लयात्॥७९॥ (५४-आणव-शाक्तोपायः)
स्थूलरूपस्यभावस्य स्तब्धांदृिष्टंिनपात्य च। अिचरेणिनराधारंमनः कृ त्वािशवंव्रजेत्॥८०॥ (५५-शाम्भवोपायः)

मध्यिजह्वेस्फािरतास्येमध्येिनिक्षप्य चेतनाम्।होच्चारंमनसा कु वर्ंस्ततःशान्तेप्रलीयते॥८१॥ (५६-आणवोपायः)
आसनेशयनेिस्थत्वािनराधारंिवभावयन्।स्वदेहंमनिस िक्षणेक्षणात्क्षीणाशयोभवेत्॥८२॥ (५७-शाक्त-शाम्भवोपायः)
चलासनेिस्थतस्याथ शनैर्वा देहचालनात्।प्रशान्तेमानसेभावेदेिविदव्यौघमाप्नुयात्॥८३॥ (५८-शाक्तोपायः)
आकाशंिवमलम्पश्यन्कृ त्वादृिष्टंिनरन्तराम्।स्तब्धात्मा तत्क्षणाद्देिवभैरवपुर्ंआप्नुयात्॥८४॥ (५९-शाम्भवोपायः)
लीनंमूिध्निवयत्सवर्म्भैरवत्वेनभावयेत्।तत्सवर्म्भैरवाकारतेजस्तत्त्वंसमािवशेत्॥८५॥ (६०-शाक्तोपायः)
िकिञ्चज्ज्ञातंद्वैतदाियबाह्यालोकस्तमः पुनः।िवश्वािदभैरवंरूपंज्ञात्वानन्तप्रकाशभृत्॥८६॥ (६१-आणव-शाम्भवोपायः)
एवम्एव दुिनर्शायांकृ ष्णपक्षागमेिचरम्।तैिमरम्भावयन्रूपम्भैरवंरूपम्एष्यित॥८७॥ (६२-शाक्तोपायः)
एवम्एव िनमील्यादौनेत्रेकृ ष्णाभमग्रतः।प्रसायर्भैरवंरूपम्भावयंस्तन्मयोभवेत्॥८८॥ (६३-शाक्तोपायः)
यस्य कस्येिन्द्रयस्यािपव्याघाताच् िनरोधतः। प्रिवष्टस्याद्वयेशून्येतत्रैवात्माप्रकशते॥८९॥ (६४-शाक्तोपायः)
अिबन्दुमिवसगर्ंचअकारंजपतो महान्।उदेितदेिवसहसा ज्ञानौघःपरमेश्वरः॥९०॥ (६५-आणव-शाक्तोपायः)
वणर्सिवसगर्स्यिवसगार्न्तंिचितकु रु।िनराधारेणिचत्तेनस्पृशेदब्रह्मसनातनम्॥९१॥ (६६-शाम्भवोपायः)
व्योमाकारंस्वमात्मानंध्यायेदिदिग्भर्अनावृतम्।िनराश्रयािचितः शिक्तःस्वरूपंदशर्येत्तदा॥९२॥(६७-शाम्भवोपायः)
िकिञ्चद्अङ्गंिविभद्यादौतीक्ष्णसूच्यािदनाततः। तत्रैवचेतनांयुक्त्वाभैरवेिनमर्लागितः॥ ९३॥ (६८-आणव-शाम्भवोपायः)
िचत्ताद्यन्तःकृ नाितर्स्तममान्तर्भावयेद्इित। िवकल्पानामभावेनिवकल्पैर्उिज्झतो भवेत्॥९४॥ (६९-शाक्तोपायः)
माया िवमोिहनी नाम कलायाः कलनंिस्थतम्।इत्यािदधमर्ंतत्त्वानांकलयन् पृथग्भवेत्॥९५॥ (७०-शाक्तोपायः)
झिगतीच्चांसमुत्पन्नामवलोक्यशमंनयेत्।यत एव समुद्भूता ततस्तत्रैवलीयते॥९६॥ (७१-शाम्भवोपायः)
यदा ममेच्चानोत्पन्नाज्ञनंवा कस्तदािस्म वै।तत्त्वतोऽहंतथाभूतस्तल्लीनस्तन्मनाभवेत्॥९७॥ (७२-शाक्तोपायः)
इच्चायामथवाज्ञानेजातेिचत्तंिनवेशयेत्।आत्मबुद्ध्यानन्यचेतास्ततस्तत्त्वाथर्दशर्नम्॥९८॥(७३-शाक्त-शाम्भवोपायः)
िनिनर् िमत्तम्भवेज्ज्ञानंिनराधारम्भ्रमात्मकम्।तत्त्वतः कस्यिचन्नैतद्एवम्भावीिशवः िप्रये॥९९॥ (७४-शाक्तोपायः)
िचद्धमार्सवर्देहेषुिवशेषोनािस्त कु त्रिचत्।अतश्च तन्मयंसवर्म्भावयन्भविजज्जनः॥ १००॥ (७५-शाक्तोपायः)
कामक्रोधलोभमोहमदमात्सयर्गोचरे।बुिद्धंिनिस्तिमतांकृ त्वातत्तत्त्वमविशष्यते॥१०१॥ (७६-शाम्भवोपायः)
इन्द्रजालमयंिवश्वंव्यस्तंवािचत्रकमर्वत्।भ्रमद्वा ध्यायतः सवर्म्पश्यतश्च सुखोद्गमः॥१०२॥ (७७-शाक्तोपायः)
न िचत्तंिनिक्षपेदुःखेन सुखेवा पिरिक्षपेत्।भैरिवज्ञायतांमध्ये िकं तत्त्वमविशष्यते॥१०३॥(७८-शाक्तोपायः) िवहाय िनजदेहस्थंसवर्त्रास्मीितभावयन्।दृढेनमनसा दृष्ट्या

नान्येिक्षण्यासुखीभवेत्॥१०४॥ (७९-शाक्तोपायः) घटादौ यच्च िवज्ञानम्इच्चाद्यंवाममान्तरे।नैवसवर्गतंजातम्भावयन्इित सवर्गः॥१०५॥ (८०-शाक्तोपायः)
ग्राह्यग्राहकसंिवित्तःसामान्या सवर्देिहनाम्।योिगनांतुिवशेषोऽिस्तसम्बन्धेसावधानता॥ १०६॥ स्ववद्अन्यशरीरेऽिपसंिवित्तमनुभावयेत्।अपेक्षांस्वशरीरस्य
त्यक्त्वाव्यापीिदनैर्भवेत्॥१०७॥ (८१-शाक्तोपायः) िनराधारंमनः कृ त्वािवकल्पान्िवकल्पयेत्।तदात्मपरमात्मत्वेभैरवोमृगलोचने॥१०८॥ (८२-शाम्भवोपायः)
सवर्ज्ञःसवर्क तार्चव्यापकःपरमेश्वरः।सएवाहंशैवधमार्इितदाढ्यार्िचवो् भवेत्॥१०९॥ (८३-शाक्त-शाम्भवोपायः) जलस्येवोमर्योह्नेर्ज्वालाभङग्यः प्रभारवेः।ममैवभैरवस्यैतािवश्वभङग्यो
िवभेिदताः॥११०॥ (८४-शाक्त-शाम्भवोपायः) भ्रान्त्वाभ्रान्त्वाशरीरेणत्विरतम्भुिवपातनात्।क्षोभशिक्तिवरामेणपरासञ्जायतेदशा॥ १११॥ (८५-शाम्भवोपायः)
आधारेष्वअथवाऽशक्त्याऽज्ञानाच्िचत्तलयेनवा। जातशिक्तसमावेशक्षोभान्तेभैरवपुः॥ं११२॥ (८६-शाक्तोपायः) सम्प्रदायम्इमम्देिवशृणुसम्यग्वदाम्यहम्।कै
वल्यंजायतेसद्योनेत्रयोःस्तब्धमात्रयोः॥११३॥ (८७-शाम्भवोपायः) सङ्कोचंकणर्योःकृ त्वाह्यधोद्वारेतथैवच। अनच्कमहलंध्यायन्िवशेद्ब्रह्म सनातनम्॥११४॥ (८८-शाम्भवोपायः)
कू पािदके महागतेर्िस्थत्वोपिरिनरीक्षणात्।अिवकल्पमतेःसम्यक्सद्यस्िचत्तलयः स्फु टम्॥११५॥ (८९-शाक्तोपायः) यत्र यत्र मनो याित बाह्येवाभ्यन्तरेऽिपवा। तत्र तत्र
िशवावास्थाव्यापकत्वात्क्वयास्यित॥११६॥ (९०-शाम्भवोपायः) यत्र यत्राक्षमागेर्णचैतन्यंव्यज्यतेिवभोः। तस्य तन्मात्रधिमर् त्वाच्िचल्लयाद्भिरतात्मता॥११७॥ (९१-
शाक्तोपायः)
क्षताद्यन्तेुभयेशोके गह्वरेवा रणादद्रुते।कु तूहलेक्षधाद्यन्तेुब्रह्मसत्तामयीदशा॥ ११८॥ (९२-शाम्भवोपायः) वस्तुषुस्मयर्माणेषुदृष्टेदेशेमनस्त्यजेत्।स्वशरीरंिनराधारंकृ
त्वाप्रसरित प्रभुः॥११९॥ (९३-शाक्तोपायः) क्विचद्वस्तुिनिवन्यस्य शनैर्दृिष्टंिनवतर्येततज्ज्ञानं।िचत्तसिहतंदेिवशून्यालायोभवेत्॥१२०॥(९४-शाक्तोपायः)
भक्त्युद्रेकादिवरक्तस्य यादृशी जायतेमितः। सा शिक्तःशाङ्करी िनत्यम्भवयेत्तांततः िशवः॥ १२१॥ (९५-शाम्भवोपायः) वस्त्वन्तरेवेद्यमानेसवर्वस्तुषुशून्यता।ताम्एव
मनसा ध्यात्वािविदतोऽिप प्रशाम्यित॥१२२॥ (९६-शाक्तोपायः) िकिञ्चज्ज्ञैर्या स्मृताशुिद्धःसा शुिद्धःशम्भुदशर्ने।शुिचर्ह्यशुिचस्तस्मान्िनिवर् कल्पःसुखीभवेत्॥
१२३॥ (९७-शाक्तोपायः)
सवर्त्रभैरवोभावः सामान्येष्व्अिप गोचरः। न च तद्व्यितरेक्ते णपरोऽस्तीत्यद्वयागितः॥ १२४॥ (९८-शाक्तोपायः)
समः शत्रौच िमत्रेच समो मानावमानयोः॥ ब्रह्मणः पिरपूणर्त्वाितितज्ञात्वासुखीभवेत्॥१२५॥ (९९-शाक्तोपायः)
न द्वेषम्भावयेत्क्वािपन रागम्भावयेत्क्विचत्।रागद्वेषिविनमुर्क तौमध्येब्रह्म प्रसपर्ित॥१२६॥ (१००-शाक्तोपायः) यद्अवेद्यदं्अग्राह्यच्ंचून्यदं्अभावगम्।

तत्सवर्म्भैरवम्भाव्यंतदन्तेबोधसम्भवः॥१२७॥ (१०१-शाम्भवोपायः) िनत्येिनराश्रयेशून्येव्यापके कलनोिज्झते।बाह्याकाशेमनः कृ त्वािनराकाशंसमािवशेत्॥१२८॥ (१०२-शाक्त-
शाम्भवोपायः) यत्र यत्र मनो याित तत्तत्तेनैवत्क्षणम्।पिरत्यज्यानविस्थत्यािनस्तरङगस्ततो भवेत्॥१२९॥ (१०३-शाक्त-शाम्भवोपायः) भया सवर्ंरवयित सवर्दोव्यापकोऽिखले।इित
भैरवशब्दस्यसन्ततोच्चारणाच्िचवः॥ १३०॥ (१०४-शाक्तोपायः) अहंममेदम्इत्यािदप्रितपित्तप्रसङगतः। िनराधारेमनो याित तद्ध्यानप्रेरणाच्मी॥ १३१॥ (१०५-शाम्भवोपायः)
िनत्योिवभुर्िनराधारो व्यापकश्चािखलािधपः। शब्दान्प्रितक्षणंध्यायन्कृ ताथोर्ऽथार्नुरूपतः॥१३२ (१०६-शाक्तोपायः) अतत्त्वम्इन्द्रजालाभम्इदंसवर्मविस्थतम्।ि
कं तत्त्वम्इन्द्रजालस्यइित दाढ्यार्च्चमंव्रजेत्॥१३३॥ (१०७-शाम्भवोपायः) आत्मनोिनिवर् कारस्यव ज्ञानंक्व च वा िक्रया।ज्ञानायत्ताबिहभार्वाअतः शून्यम्इदंजगत्॥१३४॥ (१०८-
शाम्भवोपायः) न मेबन्धोन मोक्षोमेभीतस्यैतािवभीिषकाः। प्रितिबम्बइदम्बुद्धेर्जलेष्व्इव िववस्वतः॥१३५॥ (१०९-शाक्तोपायः) इिन्द्रयद्वारकं सवर्ंसुखदःखािदसङगमम्।
इतीिन्द्रयािणसन्त्यज्य स्वस्थःस्वात्मिन वतर्ते॥१३६॥ (११०-शाक्त-शाम्भवोपायः) ज्ञानप्रकाशकं सवर्ंसवेर्णात्माप्रकाशकः।एकम्एकस्वभावत्वात्ज्ञेयानंिवभाव्यते॥१३७॥ (१११-
शाक्तोपायः) मानसंचेतनाशिक्तर्आत्माचेितचतुष्टयम्।यदा िप्रयेपिरक्षीणंतदा तद्भैरवपुः॥ं१३८॥ (११२-शाम्भवोपायः)
िनस्तरङ्गोपदेशानांशतम्उक्तं समासतः। द्वादशाभ्यिधकं देिवयज्ज्ञात्वाज्ञानिवज्जनः॥ १३९॥

अत्र चैकतमेयुक्तोजायतेभैरवःस्वयम्।वाचा करोित कमार्िणशापानुग्रहकारकः॥१४०॥
अजरामरताम्एित सोऽिणमािदगुणािन्वतः।योिगनीनाम्िप्रयोदेिवसवर्मेलापकािधपः॥१४१॥
जीवन्न्अिप िवमुक्तोऽसौु वर्न्न्अिपिलप्यते।īvann api vimukto'sau kurvann api na lipyate |
श्रीदेवीउवाच।
इदं यिद वपुर्देवपरायाश्च महेश्वर॥१४२॥ एवमुक्तव्यवस्थायांजप्यतेको

जपश्च कः। ध्यायतेको महानाथ पूज्यतेकश्च तृप्यित॥१४३॥ हूयतेकस्य वा होमो यागः कस्य च िकं कथम्।
श्रीभैरवउवाच।
एषात्र प्रिक्रया बाह्यास्थूलेष्व्एवमृगेक्षणे॥१४४॥ भूयोभूयःपरेभावेभावना भाव्यतेिह या। जपः

सोऽत्र स्वयंनादो मन्त्रात्माजप्य ईदृशः॥ १४५॥ ध्यानंिह िनश्चलाबुिद्धर्िनराकारा िनराश्रया। तुध्यानंशरीरािक्षमुखहस्तािदकल्पना॥१४६
पूजानाम न पुष्पाद्यैर्यामितः िक्रयतेदृढा। िनिवर् कल्पेमहाव्योिम्नसा पूजाह्यादराल्लयः॥ १४७॥ अत्रैकतमयुिक्तस्थेयोत्पद्येतिदनाद्िदनम्।
भिरताकारता सात्र तृिप्तर्अत्यन्तपूणर्ता॥१४८॥ महाशून्यालयेवह्नौ भूताक्षिवषयािदकम्।हूयतेमनसा साधर्ंहोमश्चेतनास्रुचा॥१४९॥ यागोऽत्र
परमेशािनतुिष्टर्आनन्दलक्षणा। क्षपणात्सवर्पापानत्राणात्सवर्स्यंपावर्ित॥१५०॥ रुद्रशिक्तसमावेशस्त्क्षेत्रम्भावना परा। अन्यथातस्य तत्त्वस्य का
पूजाकाश्च तृप्यित॥१५१॥ स्वतन्त्रानन्दिचन्मात्रसारःस्वात्मािहसवर्तः।आवेशनंतत्स्वरूपेस्वात्मनः स्नानम्ईिरतम्॥१५२॥ यैर्एव
पूज्यतेद्रव्यैस्तप्यर्तेवापरापरः। यश्चैवपूजकःसवर्ःएवैकःक्व पूजनम्॥१५३॥ व्रजेत्प्राणोिवशेज्जीव इच्चयाकु िटलाकृ ितः।दीघार्त्मासा
महादेवीपरक्षेत्रम्परापरा॥ १५४॥ अस्यामनुचरन्ितष्ठन्महानन्दमयेऽध्वरे।तया देव्यासमािवष्टःपरम्भैरवमाप्नुयात्॥१५५॥ षट्शतािन िदवा
रात्रौसहस्राण्येकिवंशितः। जपो देव्याःसमुिद्दष्टःसुलभोदुलर्भोजडैः॥१५६॥ Or
सकारेणबिहयार्ितहकारेणिवषेत्पुनः।हंसहंसेत्यमुंमन्त्रंजीवो जपित िनत्यशः॥१५६॥ इत्येतत्किथतंदेिवपरमामृतम्उत्तमम्।एतच्च

नैवकस्यािपप्रकाश्यंतुकदाचन॥ १५७॥ परिशष्येखलेक्रू रेअभक्ते गुरुपादयोः।िनिवर् कल्पमतीनांतुवीराणाम्उन्नतात्मनाम्॥१५८॥
भक्तानांगुरुवगर्स्यदातव्यंिनिवर्शङ्कया। ग्रामोराज्यम्पुरंदेशःपुत्रदारकटम्बकम्॥१५९॥ सवर्म्एतत्पिरत्यजग्राह्यएतन्म्मृगेक्षणे।ि
कम्एिभर्अिस्थरैर्देिविस्थरम्परम्इदंधनम्।
प्राणा अिप प्रदातव्यानदेयंपरमामृतम्॥१६०॥
श्रीदेवीउवाच।
देवदेवमहादेवपिरतृप्तािसशङ्कर।म रुद्रयामलतन्त्रस्यसारमद्यावधािरतम्॥१६१॥ सवर्शिक्तप्रभेदानांहृदयंज्ञातमद्यच।

इत्युक्त्वानिन्दतादेिवण्ठेलग्नािशवस्य तु॥१६२॥
प्रािविधकप्रयोगम्
उपायाः -
उपरोक्ताः उपायाः चतुधार् िवभज्यन्ते । ये साधकाः मनोिनवेशकतुर्ं न शक्नु अणवोपायः, िकिञ्चत् उन्नततराणां कृ ते
शाक्तोपायः, साधनाक्षेत्रे ये उन्नततमाः शाम्भवोपायः, ब्रह्मलीनानां कृ ते अणुपायः (न उपायः) ।
(१) अणवोपायः -
उपायोऽिस्मन् िकमिप बाह्यसहायकम् (आलम्बनम्) अपेक्षते । अन्तःप्रवेशः अत्यन्त एतादृक्प्रवेशः शरीरस्य कस्यािप गस्यअङ सहायेन
क्रीयते । शरीरस्गेषुथाङ एतादृक्ध्यानं यामलशास्त्रे “स्थानप्रकल्पना” इित अिभधीयते । स्वशरीरस्य िकमिप्गंअङ,स्वगुरोः िकमिप अङ्गं,
स्वस्य िनश्वास-प्रश्वास-प्रिक्रयां, मन्त्रं, महाभूतं, उद्यानं, िदगन्तप्रसारीसागरं,नीलाम्बरं,
वनानीं, सूयर्ं,मेघगजर्नं,चन्द्रंपुष्पं,सुन्दर,ृितप्रकं वा आधाररूण गृहीत्वा चैतन्यशिक्तं तदुपिर िनधाय शनैः शनैः
रहस्यमयान्तःप्रदेशे प्रवेशं करोित साधकः ।
(२) शाक्तोपायः -
अत्र ध्यानाविस्थते रहस्यमये जगित प्रवेशः (समावेशः) तद्वन्मानिसकपदाथेर् गभीर यस्य पदाथर्स्य वणर्नं शब्दैः न सम्भवम् । एतस्य
उपायस्य अववोधनाय उदाहरणमे
अस्माकम् अन्तःकरणे िचन्तायाम् आयात-िनयार्तौ अहरहः चलित । मनमध्ये एकायाः आगमनं भवित, तिच्चन्तया आवृत्तं
प्रतीयते मनः, पुनः एषा िचन्ता िवलया याित, तस्याः नूतनिचन्तायाः उद्रेकं भवित । अथार्त् सृिष्ट-िस्थित-लय-क्रमेण
िचन्तायाः िवष्फोट चलित मनमध्ये । अत्र सृिष्ट-िस्थित-लयादयः िचन्तायाः अवस्थािवशेषाः n’।-यिद वयं ’ संख्यकायाः
िचन्तायाः िवश्लेषणं कु मर्ः, तदा पश्यामः यत् प्रथमे अस्या िचन्ताया (सृिष्टः), तत्परं िचन्तेयं िकयत्क्षणपयर्न्तं मनसा
ितष्ठित (िस्थितः) पुनः अस्य परवतीर्िचन्तायाःn+1’(’-संख्यकायाः िचन्तायाः) उद्रेकं भवित ।
’n’-संख्यकािचन्ता ’n+1’-संख्यकािचन्ता ’n+2’-संख्यकािचन्ता…………
सृिष्टः—> िस्थितः—> लयः —> सृिष्टः—> िस्थितः—> लयः —> सृिष्टः—> िस्थितः—> लयः …….
अत्र प्रदिशर् ता प्रत्येकावस्था (सृिष्ट-िस्थित-लयािद) मनिस िकिञ्चत्कालाविध ितष्ठित त अवस्था मानसपटलं आवृणोित । िकन्तु
एकायाः अवस्थायाः परवतीर् अवस्थां प्रित िवसरणाथर
(transition) समयस्य आवश्यकता अपेक्षते । कार्-यान-चालन-समयेwhile( driving a car) यथा वयं एकात्
िगयरात्from( one gear) िभन्नं िगयरंto (a different gear) िवसरणाथर्म्for ( transition) उदासीनस्य
िगयरः (of the neutral gear) मध्ये गच्छामः ैवतदसृिष्टतः िस्थितंप्रित, िस्थिततः लयं प्रित पुनः
लयतःंसृिष्टप्रितिवसरणाथर्ं िकिञ्चत् समयव्यतीतं भवित । आलोचनस्य आशयिमदं यत् सृिष्ट-िस्थत्योमर्ध्ये, िस्थित-लययोमर्ध्ये, पुनः
लय-स िकयत्कालपयर्न्तं मनः शून्यतां याित । इमामं शून्यावस्थां प्रित सजगता शाक्तोप
१मं िगयर् ३यं िगयर् ५मं िगयर्
पराङ्मुखंिगयर्
२यं िगयर् ४थर्ंिगयर्
३. शाम्भवोपायः -
योगीलक्ष्मणजुः शाम्बवोपायस्य संज्ञािनरूपणं करोित यत् -

“When you fix your awareness at the very first start, when desire is about to
flow out, it has not flown out, it is [about] to flow out - that is śāmb-
havopāya. When knowledge is about to flow out, then it is śāmb-
havopāya.”
{Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By Swami

Lakshmanjoo, Edited by John Hughes, Munshiram Manoharlal Publishers
Pvt. Ltd. Page-187}
उपायोऽयं साधकस्य दृढेच्छाशिक्तं अपेक्षते ।

प्रयोगम-्
प्राक्कथनम्
उपायवणर्नात्प्रागेवगुरुपरमहंसश्रीश्रीश्रीिशवानन्दसरस्वतींश्रीलक्ष्मणजुंचप्रणमािम -
नमः िशवाय गुरवेसिच्चदानन्दमूतर्ये।

िनष्प्रपञ्चायशान्तायिनरालम्बायतेजसे ॥
यथा पूवेर्उक्तं ,आणवोपायः, शाक्तोपायः,शाम्भवोपायःइित उपायाः ित्रधा िवभज्यन्ते।

(चतुथोर्पायः-अणूपायः। अस्योपायस्यकोऽिप िनधार्िरतापन्थान वतर्ते।यथा - िसद्धयोगीजनाः
आसनग्रहणमात्रेसमािधस्थाःभविन्त । )
िवज्ञानभैरवग्रन्थेद्वादशािधक-एकशत-संख्यक-प्रत्याहाराणांसमावेशनंसूत्ररूपेणप्राप्यते। एकै के श्लोकने एकस्यन प्रत्याहारस्यउद्धरणंदीयते।

तािन वणर्नािनअित गूढरूपैःअविस्थतािन। अिभज्ञैःव्याख्याकारैःअथवा गुरुिभःएतानांप्रायोिगक-उपायानांमागर्दशरसम्भवम्नं। यत्िकिञ्चत्
प्रयोगंमया अत्र दास्यािमतेसवेर्एवगुरुकृ पावलात्प्राप्ताः । अत्र नािस्त कमिप मम गौरवम्। पृष्ठसंख्या२७-तः प्रारभ्यपृष्ठसंख्य-३१
पयर्न्तंमूलग्रन्थात्उपायानांउद्धरणंकृ तम्।एकस्य प्रत्याहारस्यवणर्नंएके नश्लोके उपलभ्यतेन। अित सूक्ष्मतयागूढरूपेन(सूत्रवत्)उपायाः
उपलभ्यते
। प्रत्येकश्लोकस्यअन्तेप्रायोिगिक-उपायस्य नाम िलिखतंमया । एतान्उपायानाधृत्यएकै कस्य प्रत्याहारस्यवणर्नंप्रारम्भािम।
आणवोपायः - समुदायाःसप्तसंख्यक-उपायाः
श्लोकसंख्या-२४(१) , ३०(७), ३१(८), ३६(१३), ३७(१४), ६४(४१), ८१(५६) च ।
शाक्तोपायः - समुदायाः एकोनपञ्चाशत्-उपायाः

श्लोकसंख्या-२५(२), ३२(९), ३३(१०), ३४(११), ३८(१५), ४५(२२), ४७(२४), ४९(२६), ५०(२७), ५३(३०),
५७(३४), ६१(३८), ६२(३९), ६३(४०), ६५(४२), ६६(४३), ६८(४५), ७२(४७), ७३(४८), ७६(५१), ८३(५८),
८५(६०), ८७(६२), ८८(६३), ८९(६४), ९४(६९), ९५(७०), ९७(७२), ९९(७४), १००(७५), १०२(७७),
१०३(७८), १०४(७९), १०५(८०), १०७(८१), ११२(८६), ११५(८९), ११७(९२), ११९(९३), १२०(९४),
१२२(९६), १२३(९७), १२४(९८), १२५(९९), १२६(१००), १३०(१०४), १३२(१०६), १३५(१०९), १३७(१११),
शाम्भवोपायः-समुदायाः षिड्वंशत्-उपायाः
श्लोकसंख्या-२६(३), ३५(१२), ४०(१७), ४१(१८), ५९(३६), ६०(३७), ७५(५०), ७७(५२), ८०(५५), ८४(५९), ९१(६६),
९२(६७), ९६(७१), १०१(७६), १०८(८२), १११(८५), ११३(८७), ११४(८८), ११६(९०), ११८(९२), १२१(९५),
१२७(१०१), १३१(१०५), १३३(१०७), १३४(१०८), १३८(११२)
आणव-शाक्तोपायः- समुदायाः पञ्च-उपायाः श्लोकसंख्या-२७(४), २८(५),

५४(३१), ७१(५४), ९०(६५),
एकस्य प्रत्याहारस्यनकोऽिप उपायंधायर्म्।

आणव-शाम्भवोपायः- समुदायाः दश-उपायाः
श्लोकसंख्या-२९(६), ३९(१६), ४२(१९), ४३(२०), ४४(२१), ५१(२८), ५५(३२), ६७(४४), ८६(६१),
९३(६८),
शाक्त-शाम्भवोपायः- समुदायाःत्रयोदश-उपायाः
श्लोकसंख्या-४६(२३), ४८(२५), ५२(२९), ५६(३३), ५८(३५), ७१(४६), ७८(५३), ८२(५७), ९८(७३),
१०९(८३), ११०(८४), १२८(१०२), १२९(१०३), १३६(११०),
आणव-शाक्त-शाम्भवोपायः- एकमात्र-उपायः
श्लोकसंख्या-७८(५३)
आणवोपायस्य प्रयोगम्
यद्यिपप्रायशः प्रत्येकानांप्रत्याहाराणांव्यावहािरकप्रयोगःमया कृ ,तंतथािप अत्र संक्षेपरूपे त्रयाणांउपायानांउद्धरणमेवप्रस्तूयते।
श्लोकः -
प्रथमप्रयोगः
आणवोपायः
श्लोकसंख्या-२४
ऊध्वेर्प्राणोह्यधोजीवो िवसगार्त्मापरोच्चरेत् । उत्पित्तिद्वतयस्थानेभरणाद्भिरता िस्थितः॥२४॥

(१-आणवोपायः)
पदच्छेद-ः
ऊध्वेर्प्राणः| | िह | अधः | जीवः | िवसगर्-आत्मा|पर-उच्चरेत् | उत्पित्त-िद्वतय|-स्था भरणाद्| भिरताः |

िस्थितः ॥
अन्वयः -
िह प्राणः ऊध्वेर् (भवेत्) । जीवः अधः (भवेत्) । िवसगार्त्मा पर उच्चरेत् । उत्पित्तिद्वतयस्थाने भरणात् िस्थितः
भिरताः (भवित) । व्याख्या -
योऽयम् ऊध्वर्ं-इित हृदय-द्वादशान्तं यावत् वहन प्राणः यः च अधः जीवः द्वा

अपानः, एषा परा देवी उच्चरेत् सततं स्वयम् उच्चरन्ती िस्थता । कीदृशी ? िवस
अन्तः-बिहः-भावकरणरूपः िवमशर्ः आत्मा यस्या सा अप्राणाद्यशाक्तस्पदोन्मेषा,ुरेणतदा
िवना िनयतप्राणप्रवाहायोगात् । यत् एवमतः उत्पित्तिद्वतयस्य बाह्याभ्यन्तरोत्प
स्थानं ्हृदद्वादशान्तश्च, तत्र भरणािदित िनत्योिन्मषदािद
अस्फु रत्तात्मभैरवीयशक्त्युपलक्षणात्, भिरता िस्थितः भैरवस्वरूपािभव्यिक
अथवा ऊदर्ध्वे द्वादशान्ते प्राण प्राणापानरूपः जीवनाख्यः िचत्तवृित्तिवशेषः स

च हृिद हृदयस्थाने जीवः अपानः जीव्यते अनेन इित जीवः, भक्षणपानादेः अधोमाग जीवः इत्युच्यतेपािधमान्तद, अत एव
जीवः इित । िबसगार्त्मा अन्तबर्िहभार्वकरणरू सस्य । तेनाऽिप परैव उच्चारमायाित अहिमत्यन्तः चक्रारूढा, एतयोः
द्वयोः िवभेद इित प्रकाशनात् । उत्पत्तौ द्वादशान्ते िद्वतीये हृिद च धारणात् । तत्र िस्थत स्यादेवेित
सवोर्पािधिवस्मरणादहिमित िवमशर्वान् स्यािदित भावः ॥२४॥
ज्ञातन्यिवषयाः -
(१) आणवोपाये कमिप एकं वाह्यालम्बनमाधृत्य धारणायाः अभ्यासं कायर्म

श्वासप्रश्वासयोः सञ्चालनमेव आलम्बनम् ।
(२) धारणायाः संज्ञािनधार्रणं महिषर् पतञ्जिलना कृ तं, यथा -
देशवन्धिचत्तस्य धारणा ।
(३) हृदयदेशात् (अनाहतचक्रात्) द्वादशान्तपयर्न्तं (उपिरभागे्गुिलपिरिमतद्वादशाङ स्थानपयर्न्तं)
ंिवश,तदुपिरद्धचक्रद्वादशान्तपयर्न्तं ंआज्ञाचक्रवतर्ते। “ऊध्वर्म्ेन” इि अनाहतचक्रात्
आज्ञाचक्रपयर्न्तस्िगयतेथानं इङ।वस्तुतः मिणपूरकः मूलाधारस्य द्वा वतर्ते । तथैव अनाहतः मिणपूरकस्य द्वादशान्ते,
िवशुिद्धः अनाहततस्य द्वा आज्ञाचक्रः िवशुद्धेः द्वादशान्ते प्रितिष्ठतः । सुसुम्नामध्ये प्राणशकर्ध्वम्तेः स िदशम् प्रित
भवित।
सहस्रार,नीललोिहतवणर्ः,अनन्त
शतदलकमलं(१०००-दलािन)
आज्ञाचक्रः,नीलवणर्ः,क्षं-वीजं,महाकाश
नीललोिहताण्डः,(२/९६-दलािन)
िवशुिद्ध,कृ ष्णवणर्ः,हं-वीजं,आकाशतत्वं
धुषराण्डं,(१६-दलािन))
अनाहतः, हिरत्-वणर्ः,यं-वीजम्,वायुतत्वं
षडांगतारका,(१२-दलािन)
मिणपूरकः,पीतवणर्ः,रंवीजम्,अिग्नतत्वं
प्रतीपरिक्तमित्रभुजम्,(१०-दलािन)
स्वािधष्ठानः,नारङगवणर्ः,वं-वीजम्,जलतत्वं,
श्वेताधर्चन्द्रः,(६-दलािन)
मूलाधारः,रक्तवणर्ः,लं-वीजम्,पृथ्वीतत्वं
स्विणर् मचतुभुर्जः(४-दलािन)
शरीराभ्यन्तरेसप्तचक्राणांिस्थितः- (नाम/वणर्ः/वीजं/तत्वं/आकृ ितः/दलािन)

(४) ऊध्वर्ः इित ऊध्वर्-द्वादशान्तः - आज्ञाचक्रः । (५) अधः इित हृत्-प्रदेशः -

अनाहतचक्रः ।
(६) प्राणः इित प्राणवायुः, यः नासाग्रस्थानात् हृत्-प्रदेशपयर्न्तं प्रवहित । (७) िवसगार्त्मा इित पराशिक्तः ।
व्याख्या -
“योऽयमूध्वर् इित हृदो द्वादशान्तंवहन् यावदप्राणः, यश्चाधो जीवो द्वादशान्तादहृदन्तमपानः, एषा परा देवी उच्चरेत् सततं
स्वयमुच्चरन्ती िस्थता । कीदृशी ? िवसगार्त्मा िवसगोर्ऽन्तबर्िहभार्वकरणरूपो िवमशर् आत्मा यस्याः सा
अप्राणाद्यशाक्तस्पन्दोन्म तदाच्छु रणेन िवना िनयतप्राणप्रवाहायोगात् । यत् एवमत उत्पित्तिद्वतयस्य बाह्याभ्यन्तरोत्पादद्वयस्य
यत्द्वादशान्तश्चस्थनंहृद, तत्र भरणािदिन िनत्योिन्मषदाद्यस्फु रत्तात्मभैरवीयशक्त्युपलक्षणात्, भिरता िस्थितः भैरव
अथवा ऊध्वेर् द्वादशान्ते प्राण प्राणनरूपो जीवनाख्यिश्चत्तवृित्तिवशः सं हृदयस्थाने जीवोपानः, जीव्यतेऽनेनेित जीवः,
भरणपानादेरधोमागर्प्रसरणाज्जी तदुपािधमान्, अत एव जीव इित । िवसगार्त्मा अन्तबर्िहभार्वकरणरूप आत्मा यस्य परैव
उच्चारमायाित अहिमत्यन्तश्चक्रारूढा, एतयोद्वयािभर् भेदापत्त्या अहिमित प्र उत्पत्तौ द्वादशान्ते िद्वतीये हृिद च धारणात् ।
तत्र िस्थत्या भिरतिस्थितः सवोर्पािधिवस्मरणादहिमित िवमशर्वान् स्यािदित भावः ।”
Vijnanabhairava - By Vrajvallabha Dwivedi - page 24
धारणायाः िविधः -
(I) प्राक् -प्रस्तुितः
(क) धारणायाः अभ्यासः प्रत्युषसमये, प्रदोषसमये, मध्याह्णे अथवा मध्यरात्र्यां कर

(ख) भोजनात् अन्यूनं चतस्र घिटकानन्तरं धारणायाः अभ्यासं कायर्म् ।
(ग) धारणायाः प्राक् स्नानं कु यार्त् नोचेत् हस्तपादयोः प्रक्षालनं कु यार्त्
(घ) पद्मासने, वीरासने, सुखासने, स्विस्तकासने अथवा िसद्धासने उपवेशनं कु यार

वीतपृष्ठः(िसद्धान्तयुक्तः, वीतपृष्ठः इित िसद्धान्तः - ऋग्वेदभवेत्-१।/१६२नयने/७)िनमीिलत
भवेताम् । मुखे प्रसन्नता भवेत् ।
(ङ) साधकः स्वशरीरंप्रित जागरुकः भवेत् । पादाङगुष्ठादारभ्य मस्तकपयर्न्तं शरीरस्य प्रत
अङ्गं शैथील्यं दद्यात् । यिदंिश्चदिपकिश्म अङ्गे कस्याः अिप व्यथायाः अथवा समवेदनायाः
अनुभूितः भवेत्, तदा स्वस्य ध्यानं तत्रैव के न्द्रीभूतं कु यार्त् । अस्यां िनश
दशिनिमषपयर्न्तं आसीनः भवेत् साधकः ।
(च) वातावरणपिरशुद्धाय सुगिन्धतधूपस्य अिप च विहदेर्शात् आगतैः शब्दैः िच
अनविस्थतत्वाथर्ं धीर-सुमधुर-संगीत-वादनस्य आयोजनं कु यार्त् ।
(II) धारणायाः प्रयोगः -
(क) समस्तसजगता श्वास-प्रश्वासयोः उपिरेिन्द्रताक भवेत् । प्रथमतः श्वास-प्रश्वासयोःंप्रितगि ध्यानानयनं कु यार्त् । प्राणवायोः
सञ्चालनं स्वाभािवकं दीघर्ं गभीरं अिवचिल । (अविध - २ िनिमषे)
(ख) नासाग्रे, नासारन्ध्रे, कण्ठप्रदेशे च प्राणवायोः स्पशर्नं अनुभवेत् । (अविध - (ग) प्रश्वाससमये अनाहतचक्रे पुनश्च
िनःश्वाससमये आज्ञाचक्रे ध्यानं संयोजयेत् िनिमषे)
(घ) प्रश्वाससमये अनाहतचक्रे ध्यानं स्थापियत्वा अन्तमर्निस “हम्”-इित वीजमन्त्रस्य िनःश्वाससमये आज्ञाचक्रे ध्यानं
स्थापियत्वा अन्तमर्निस “सः”-इित वीजमन्त्रस्य उच्च अतः अस्याः धारणायाः नामकरणं “हंसध्यानम्” इित कृ तं मया ।
(अविध - १५ िनिमषाः)
(२-शाक्तोपायः)
िद्वतीयप्रयोगः
(२) शाक्तोपायः,श्लोकसंख्या-२५
श्लोकः-
मरुतोऽन्तर्बिहर्वािप िवयद्युग्मािनवतर्नात्।
भैरव्याभैरवस्येत्थम्भैरिवव्यज्यतेवपुः॥२५॥
पदच्छेदः-
मरुतः । अन्तः ।बिहः । वा । अिप । िवयत्-युग्म-अिनवतर्नात् ।। भैरवस्य्या। इत्थम्। भैरिव। व्यज्यतेवपुः। ।

पदाथार्ः-
मरुतः = उभयतः शून्यतायाः पिरवेिष्ठतः प्राणवायुः
अन्तः = आभ्यन्तरः
बिहः = बाह्यः, बिहदेर्शः
वा=वा
अिप = संयोगात्मकःअव्ययः
िवयत्-युग्म-अिनवतर्नात् = युग्मयोः उभयोः िवयित शून्यावस्थायामिनवतर्नात्
भैरव्या= भैरवी-टा, भैरवी-कतृर्कः
भैरवस्य = परब्रह्मस्य
इत्थम्= एवंभूतम्
भैरिव= भैरिवआद्याशिक्तः
व्यज्यते = दृश्यमाना भवित
वपुः = स्वरूपम्
अन्वयः-
(हे) भैरिव, मरुतः अन्तः विहः वा अिप िवयद्युग्मािनवतर्नात् भैरव्या इत्थम् भैरवस्य २५॥
(हेभैरिव), मरुतःप्राणस्य अपानस्यअन्तबर्िहश्चच,यद्िवयद्युग्मंहृदाकाशे द्वादशान्तश्च िवयद्दवयं्,

ततःअिनवतर्नात्प्रत्यावतर्न अभावेन क्षणमात्रम् अन्तमुर्खत्वेन अवस् द्वयोः अस्तंगतत्वात् भैरवीस्वरूपस्य भैरवस्य परमात्मनः, वपुः
शरीरं स्वरूपिमित धिमर् धमार्त्मकत्वेन िशवशिक्तदैधं प्रकाशिवमशर्स्वरूपं परमाथर्तः एकम प्रकटीभवित । अनुवतर्नात् इित पाठे
अनुन्मेषिनमेषणािदत्यथर्ः ॥२५॥
मरुतः (उभयतः शून्यतायाः पिरवेिष्ठतः प्राणवायुः(शरीराभ्यन्तरे)अन्तः)बिहः (बिहदेर्शेवा) भवित । अिप (च) िवयत्-युग्म-
अिनवतर्नात् (युग्मयोः उभयोः िवयित शून्यावस्थाया ध्यानात् अवस्थानात्)(भैरिवआद्याशिक्तः)भैरव्या(भैरवी-कतृर्क )भैरवस्य
(परब्रह्मस्य) वपुः (स्वरूपम् शरीरम्) इत्थम्(एवंभूतम्)व्यज्यते (दृश्यमाना भवित) ।
शरीरस्य आभ्यन्तरे बिहदेर्शे च ११४ संख्यकािन स्थानािन सिम्त यत्र ७२,७२,१०,२१० नाडीनां एकित्रकरणं भवित । एते
“चक्राः” इित ज्ञायन्ते ।
एतेषाु ११४ संख्यके षु चक्रे षु द्वौ चक्रौ शरीरस्य बिहदेर्शे ितष्ठतः अविशष्ट शरीराभ्यन्तरे अविस्थताः । एतत्कारणात् ११२
संख्यकानां उपायानां उद्धरणं प्रत्येकः चक्रः शरीराभ्यन्तरे अिततीव्रसिक्तसंयोजनस्थलः । चक्रमध्ये शक्तेः जिनतं शून्यावस्थां प्रित
अथवा िनगर्मन-आगमन-जिनतं शून्यावस्थां प्रित आलम्बनिवहीनसजगतायाः उद्रेकभुते सित िचत्तस्य वृत्तयः स्वतः
प्रशािन्तमिधगच् धारणायाः व्याख्यारूपे क्षेमराजस्य लेखनम् अत्यन्त समीचीनम्, यथा —
“म"तः &ाण)य अपान)य च अ/तब 1िहः च यद् िवयद्-यु9 मं ;दाकाशः >ादशा/तः च यद् िव >यं, ततोऽिनव-
त 1 नात् &B यावत 1 नाभावेन E णमाF म् अ/तमु1 ख B वेन अव)थानात् &णाप >योः अ)तंगत B वात् भैरवी)व M प)य
भैरव)य वपुः “अ/तः )वानुभवान/दा” इ B यार Q य “तद् त B वतः Rेयं S वमलं िव U पूरणम्” इित कृ तल E णं
ध Y मधमा1B मक B वेन िशवशिZ>ैधं & श 1)व M पं परमाथ 1 त एकमेव त B वं &कटीभवेत्, एतदुZं भवित
- ;]द ि)थताB प^य/Fात &ाण)योदयः ब Y ह>ादशा_गुलपय 1/ते आकाशे &ाण)या)तं गितः । एवं बाbाद्
>ादशा/ताद अपानोदयः, ;B प^य/Fे तु अपान)या)तम् ।”
(The Vijnana-Bhairava with Commentary by Kshemaraja and Shivopad-hyaya.
Edited with notes of Mahamahopadhyaya Pandit Mukunda Rama Shastri,
Tatwa-Vivechaka Press, 1918, Page-22)
* प्रश्वासवायोः अन्तग्रर्हणं पूरकः ।
* िनश्वासवायोः विहगर्मनं रेचकः ।
* प्रश्वासवायोः अन्तःधारणं (अन्तःस्तम्भनं) अन्तःकु म्भकः ।
* िनश्वासवायोः विहःधारणं (विहःस्तम्भनं) वाह्यकु म्भकः ।
(क) धारणायाः अभ्यासः प्रत्युषसमये, प्रदोषसमये,्णेमध्याङअथवा मध्यरात्र्यां करणीयम् ।

(ख) भोजनात् अन्यूनं चतुः घिटकानन्तरं धारणायाः अभ्यासं कायर्म् ।
वीतपृष्ठः(िसद्धान्तयुक्तः, वीतपृष्ठः इित िसद्धान्तः भवेत्-ऋग्वेद।-१नयने/१६२/७िनमीिलत)
(ङ) साधकः स्वशरीरंप्रित जागरुकः भवेत् । पादाङगुष्ठादारभ्य मस्तकपयर्न्तं शरीरस्य प्र
अङ्गं शैथील्यं दद्यात् । यंिश्चदिपकिश्म अङ्गे कस्याः अिप व्यथायाः अथवा समवेदनायाः
अनुभूितः भवेत्, तदा स्वस्य ध्यानं तत्रैव के न्द्रीभूतं कु यार्त् । अस्यां िन
(छ) महामृत्युञ्जयमन्त्रस्य एकिवंशितवार-उच्चारणंुयार्त्क -
त्र्यम्बकं यजामहेसुगिन्धंम्पुिष्टवधर्नम्।
उवार्रु किमवबन्धनान्मृत्योमुर्क्षीयमाऽमृतात्॥
(II) धारणायाः प्रयोगः -

(क) शाक्तोपाये कस्यािप बाह्यावलम्बनस्य आवश्यकता न वतर्ते । पूवर्विणर श्वासं आधृत्य धारणायाः अभ्यासं िक्रयते । तत्र मनः
श्वासेन सह संयुक्तः भवित, अ िकन्तु िकमिप आलम्बनं न ग्रहणीयम् । श्वास-प्रश्वासयोः गित स्वाभािवकतया चलित एव,
तयोः उपिर आवद्धं न भवित ।
(ख) श्वास-प्रश्वासयोः गितंप्रित सजगता भवेत् । तयोः गितपथः उपवृत्ताकारः (न तुिखकःैसरल)

इित अनुभवेत् । (२ िनिमषं यावत्)
(ग) प्रश्वासवायुना फु स्फु सौ पिरपूणौर् भवेत् । ततः यथाशिक्त अन्तःकु म्भकं कु
िनःश्वासवायोः िनगर्मनानन्तरं प्रश्वासग्रहणात् प्रागेव वाह्यकु म्भकं कु यार्त् ।
(घ) प्रश्वासवायुना फु स्फु सस्य पिरपूणर्तां प्राप्त्यनन्तरं िनःश्वासवायोः िनगर्
िकयत्क्षणपयर्न्तं प्राणवायोः अधोगमनं भवितंतस्य, ऊध्वर्गमनंतत्पर भवित ।ूपंएतद्र
पथपिरवतर्नमध्ये तस्य (प्राणवायोः) तनुकरणं भवित सः (प्राणवायुः) च स्तब्धतां
(ङ) ध्यातव्यिवषयः एतद्अिस्त यत् अनाहतचक्रोपिर अथवा आज्ञाचक्रोपिर वहुसमययावत्
ध्यानावस्थायां न ितष्ठेत् के वलं तयोः उपिर सजगतायाः आनयनं कु यार्त् । प्रा
आणवोपायवत् प्रतीयते । क्रमशः धारणायां दृढता आगमने सित सा एव धारणा शाक्तोपा
पिरवितर्ता भवित ।
(च) यिद िनःश्वास-प्रश्वासयोः गितपथः उपवृत्ताकारं इित न कल्प्यते, तदा अनाहतचक्रतः
आज्ञाचक्रपयर्न्तंगस्यिशविलङकल्पना िक्रयते ।
(छ) िनःश्वासवायोः प्रश्वासवायुं प्रित संक्रमणकाले(िशविलङगस्यहृदयचक्रमूले) मृत्युरूपाय भैरव्याः आगमनं अनुभवेत्,
पुनश्च प्रश्वासवायोः िनःश्वासवायुं प्रित संक्रमण (िशविलङगस्य ऊदर्ध्वे) जीवनदातुः त्र्यम्वकस्य भैरवस्य उपिस्थितः
अनुभवेत् ।
आज्ञाचक्र
(नािसकाग्रः)
अनाहतचक्रः
(हृदयस्थानम्)
(३) शाम्भवोपायः
न व्रजेन्निवशेच्छिक्तमर्रु द्रूपा िवकािसते ।

िनिवर् कल्पतयामध्येतया भैरवरूपता ॥ २६॥ पदच्छेदः-
न | व्रजेत्न | िवशेत्शिक्तः| | मरुत् |रूपा|िवकािसते |िनिवर् कल्पतया|मध्ये| तया | भैरवरूपता ॥
शब्दाथर् -
न व्रजेत्= (हृदयतः द्वादशान्तं) न, गच्छेत् न िवशेत्=
(द्वादशान्तात् हृदयं) न गच्छेत्,
शिक्तः = भैरवी-शिक्तः(प्राणाित्मकाअपानाित्मका च), मरुत्रूपा = प्राण-
शिक्त-रूपा, िवकािसते = प्रकिटते,
िनिवर् कल्पतया= िवकल्पहीनतया (पिरवतर्न-सन्देह-अिस्थरतानाम्अभावेनसह),
मध्ये = अन्तदेर्शे,मध्यनाडीधािम्न, सुषुम्नानाडीमध्ये,
तया = ततः
भैरवरूपता = भैरवरूपस्यप्रािप्तः।
अन्वयः -
मध्ये िनिवर् कल्पतया िवकािसते (सित) मरुत्शिक्तःरूपान व्रजेत् न (च) िवशेतया् ।(साधकः) भैरवरूपता(भवेत्)।
मध्येमध्यनाडीधािम्निनिवर् कल्पतयािवकल्पहान्युपायतःिवकिसतेसित मरुद्रूपा शिक्तःप्राणाित्मका न

व्रजेत्हृदयतः द्वादशान्तं न यायात्नचअपानाित्मका, शिक्तःिवशेत्,द्वादशान्तात् हृदयं गच्छेत् । तया प्राणाित्मकया अपानाित्मकया वा
शक्त्याभैरवरूपताभवेत् भैरवरूपधारी योगी भवित ।
* शरीराभ्यन्तरेअविस्थतेषु नािडषु इडा्गला-िपङ-सुषुम्नाः मुख्याः ।

* इडानाड्याः िस्थितः वामभागे, िपङ्गलायाः च दिक्षणभागे वतर्ते । एतयोः द्वयोः मध्ये स िस्थितः । सुषुम्ना प्रायशः सवेर्षां
शरीरे सुप्तावस्थायां वतर्ते । दीघर्
* सुषुम्ना सुप्तावस्थात् जाग्रतावस्थाम् आयाित । अनया धारणया तस्याः (जाग्रताया अवस्थायाः िनदेर्शः दीयते ।
(क) धारणायाः अभ्यासः प्रत्युषसमये, प्रदोषसमये, मध्याङणे अथवा मध्यरात्र्यां करणीयम् ।

(ख) भोजनात् अन्यूनं चतुः घिटकानन्तरं धारणायाः अभ्यासं कायर्म् ।

वीतपृष्ठः(िसद्धान्तयुक्तः, वीतपृष्ठः इित िसद्धान्तः - ऋग्वभवेत्द-१/।१६२नयने/७) िनमीिलत
(ङ) साधकः स्वशरीरंप्रित जागरुकः भवेत् । पादाङगुष्ठादारभ्य मस्तकपयर्न्तं शरीरस्य प्रत
अङ्गं शैथील्यं दद्यात् । यिदंिश्चदिपकिश्म अङ्गे कस्याः अिप व्यथायाः अथवा समवेदनायाः
अनुभूितः भवेत्, तदा स्वस्य ध्यानं तत्रैव के न्द्रीभूतं कु यार्त् । अस्यां िनश
(II) धारणायाः प्रयोगः - (मरुद्रूपा)

(क) शाम्भवोपाये अन्तभुर्क्तः उपायोऽयम् अत्यन्त प्रभािवः शिक्तशािलः च । प्राक् -प्रस् िनिमिलतनयनाभ्यां सहजतया उपिवशतु ।
(१-२ िनिमषाः)
(ख) मेरुदण्डं प्रित सचेतः भवतु ।
(ग) इडा-िपङ्गलायोः मध्ये शिक्त-सञ्चरणस्य अनुभवं करोतु । मनिस उत्पन्नाः िचन्ताः प
िवतस्पृहः भवेत् ।
(घ) मूलाधारचक्रादारभ्य सहस्रारचक्रपयर्न्तं प्रत्येके चक्रे िकयत्क्षणं चैतन्यं
िनिमषाः)
(ङ) प्रश्वासग्रहणसमये मूलाधारचक्रं प्रित िनःश्वासत्यागसमये च आज्ञाचक्रं प्रित स । (४-५ िनिमषाः)
(च) मेरुदण्डंउभयतः इडा-िपङ्गलायोः उपिस्थितः िचन्तयेत् । मेरुदण्डस्य शेपश्चाद्दइडा-िपङगलाभ्यां संलग्नायाः
शिक्गायाःतसुरङउपकल्पनं ुयार्त्क । तस्यांगायांसुरङमूलाधारतः सहस्रारपयर्न्तं िनरविच्छन्नं शिक्तसंचालनं अनुभवेत् । (२०-३०
िनिमषाः) (छ) शक्त्या सह ितष्ठतु । भवान् स्वयमेव शक्तेः रूपान्तरणम् - एतिच्चन्ता मनिस द (ज) भैरवं प्रित
कातर्ज्ञ्यज्ञापनपूवर्कं धारणायाः समापनं कु यार्त् ।
उपसंहारः
िवज्ञानभैरवस्य प्रयोगाथशोत्तरशतसंख्यकानां्ंिव साधकानांृतम्चयनंमयाक। तेषु प्रायशः पञ्चिवंशितसाधकाः प्रत्यहंप्रत्यूषे पञ्चवादनात्
सप्तवादनपयर्न्तंछदोपिर असभ्मयाकसंृतवन्तःक । अन्ये साधकाः हस्वाट-ऐप-माध्यमेन संयुक्ताः आसन् । ते सवेर् स्व-स्व-गृहेषु अविस्थताः सन्तः
अभ्यासं कृ तवन्तः कृ ते परवतीर्िदनस्य िनधार्िरतस्य प्रत्याहारस्य सम्यक् सूचना प्रेिषता मया । एकै कस्य प्रत्या सप्तिदवसपयर्न्तम् कृ तं, यतः
धारणायाः उपायः तेषु िचत्तेषु दृढीभूतः भवेत् । तेषु ये उल तेषां िववरणं अत्र दीयते ।
१. साधके षु एका त्रयोदशवषीर्या बािलका आसीत् । सा जन्मसमयादेव मधुमेहप्रपीिडताSuffering (from Congenital Diabetes )
आसीत् । प्रभातसमये सायंकाले च तां वैद्यप्रवरःंअन्तःप्रक्षेपणंसूच्योषिधृतवान्। तथाऽिप तस्याः मधुमेहसूचमाङ्कः२५०-तः न्यूनं नाभवत् । षण्मासं
यावदभ्यासात् तस्याकः१५५सूचनाङअभवत् । वैद्यः तस्या सूच्योषिधंिवरम्य गुिलकान् दत्तवान् । प्रायशः एकसम्वत्सराभ्यासानन्तरंतस्या सूचनाङ्कौ
१२०/१५० अबवत् ।
२. अपरौ द्वौ वयोज्येष्ठौ नरौ अिप मधुमेहरोगात् उपक्रान्तौ ।
३. प्रायशः सवेर् एवं साधकाः जानु-सिन्ध-अिस्थ-मेरुदण्डािदव्यथेभ्यः उपकृ ताः अभवन् ।
४. द्वौ साधकौ अपस्माररोगात् उपकृ तौ अभवताम् ।
५. सवोर्पिर सवेर् साधकाः कमर्कु शलाः, शान्तमनाः, शारीिरकतया रोगशून्याः अिप च मानिसकतया अभवन् ।
पिरकल्पना
िवषयसूच-ी
१. शीषर्क म्(Title)
२. प्रस्तावना(Introduction)
३. समस्यायाःउपस्थापनम्(Statement of the problem)
४. शास्त्रावलोकनम्(Review of literature)
५. िवषयस्य साम्प्रितकमहत्वम्(Significance of the topic in today’s world)
६. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यउद्देश्यः(Objectives of the dissertation)
७. कायर्वाहक-उपकल्पना (Hypothesis)
८. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यव्यापकाविधःिनयमनंच (Scope and limitations)
९. शोध-प्रिक्रया (Research Methodologies)
१०.आनुमािनक-अध्यायाः ( Tentative Chapterisation)
११. ग्रन्थसूची(Bibliography)
१२. पिरिशष्टम्
१.शीषर्क म्(Title)
प्रयोगात्मक-िवज्ञानभैरवः
२. प्रस्तावना(Introduction)
जनानां आध्याित्मकोन्नितकल्पे भारतीयिवद्वांसः कल्प-कल्पान्तरे न के वलं च एतिन्निमतं सुस्पष्टं िदग्दशर्नमिप दत्तवन्तः । अिस्मन्
भूभागे उत्तरस्यां तन्त्रसाधनायाः मूलतत्वं प्रचिलतमभवत् प्रायशः पञ्चशतोत्तरिद्वसहस्रसन्बत्सरपूवेर् ।
काश्मरीयिशवोपासकाः अद्वैतवािदनः । तन्त्रशास्त्रे िशवशक्त्योः अभेदत्वं कल्पते । पाव िभन्नं रूपम् । अस्माकम् अज्ञानानां
ज्ञानोदयाथर्ं सः स्वयं िद्वधा िवभज्य स्वां ि उत्तरयित । कदािचत् भैरवी िशवमिधशेते, कदािचत्तु भैरवः [1]पावर्तीम् ।
िशवः शक्त्या युक्तोयिद भवित शक्तःप्रभिवतुं

न चेदेवंदेवोन खलुकु शलःस्पिन्दतुमिप।
अतस्त्वामाराध्यांहिरहरिविरञ्चािदिभरिप
प्रणन्तुंस्तोतुंवाकथमकृ तपुण्यःप्रभवित॥
(सौन्दयर्लहरी- १) [2]
िवज्ञानभैरवग्रन्थस्यप्रारम्भंपावर्त्याःप्रश्नादेवभवित यदा सा देवीविक्त यत्सा न पारयित आत्मज्ञानंग्रिहतुम्।परा-अपरा-परापरा-

शिक्तनांरूपवणर्नंयत्महादेवेनकृ तदिपं सा न पारयित अववोिधतुम्।[3] प्रत्युत्तरेिशवः वदित यत्, अलम्एतानांगूढतत्वानामववोधने।यिद
कोऽिप एकमेवोपायमवलम्ब्यअभ्यासंकिरष्यित, तदा ज्ञानोदयःस्वयंभिवष्यितिनश्चयेन।
न वह्नेदार्िहशिक्तःाव्यितिरक्तािवभाव्यते।
के वलंज्ञानसत्तायांप्रारम्भोऽयंप्रवेशने ॥ [4]
तन्त्रम्इित प्रायोिगकिवद्यारूपम्।प्रयोगःयिद समुिचतंफलमिप सुिनिश्चतम्।
३. समस्यायाःउपस्थापनम्(Statement of the problem)
िवश्ववासीनंप्रितभारतस्य द्वेमहदवदाने- वेदज्ञानंयोगाभ्यासंच। अधुनािवश्वस्यप्रायशःप्रत्येके देशेजनाः योगरताः । योगाभ्यासाथर्ंसवेर्महिषर्

पतञ्दिलरिचतंयोगदशर्नंआधारभूतग्रन्थरूपेण स्वीकु वर्िन्त।सूत्रग्रन्थोऽयंबहुप्रिसद्धः । १९६ सूत्रेिनबद्धस्य अस्य ग्रन्थस्यव्याख्याथर्ं
सहस्रािधकपृष्ठासम्बिलतािनपुस्तकािनअिप न्यूनतांयािन्त । चरमिसिद्धप्राप्त्यथर्ंअत्र अष्टाङगमागर्ःइङिगतः । िकन्तुपिरलक्ष्यतेयत्आसन-
प्राणायामयोःएव सवेर्सीमीताः । संयमस्य
( योगशास्त्रेसंयमस्यअथर्ःभवित धारणा-ध्यान-समाधीनांसमाहारः - त्रयमेकत्रसंयमः-योगदशर्न३/४) [5] साधना प्रायशःन
दृश्यते।
४. शास्त्रावलोकनम्(Review of literature)
‘िवज्ञानभैरवं’नाम ग्रन्थःयामलतन्त्रान्तभुर्क्तः।ग्रन्थोऽयंरुद्रायामल-तन्त्रस्यएकमेवअध्यायरूपे प्राप्यते।अत्राविस्थतैः१६३-

श्लोकै महादेवः(भैरवः)पावर्तीं(भैरवीं)प्रित आत्मज्ञानिवषयकं गूढज्ञानप्राप्त्यथर्ंसहज-सरल-उपायानाम्उन्मोचनंकरोित ।
अधुनारुद्रायामल-तन्त्रःमूलरूपेण नोपलभ्यते। सवेर्पाठकाः साधकाः च आचायर्-अिभनवगुप्तरिचतंतन्त्रालोकम्[6]आधारतया गृह्णिन्त।
५. िवषयस्य साम्प्रितकमहत्वम्(Significance of the topic)
योगस्य बहुप्रचलनानन्तरंकितपयाः जनाः योगंिवकृ तंकृ त्वाअस्य योगस्य महत्वंक्षण्णंुकु वर्ि। अधुनाभारतदेशेअिप च
पाश्चात्यदेशेषुमूलोदश्याद्िवच्युतःसन्िभन्निभन्नरूपेणयोगस्य
पिरवेषणंकृ त्वातेजनाः असदुपायेनअथोर्पाजर्नंकु वर्िन्त।Hot-Yoga, Power-Yoga, Vikram-Yoga आिद

नामकरणंकृ त्वातेजनमानसेषुभ्रािन्तमुपजनयिन्त।योगाश्रमाःअधुना व्यायामशालाः। सम्यक्शास्त्राध्ययनात्सम्यक् अभ्यासाच्च
साम्प्रितककालेयोगस्य सुिविनयोगं सम्भवतीित मेमतम्।
६. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यउद्देश्यः(Objective)
संयमात्(धारणा-ध्यान-समािधतः) िचत्तवृित्तंिनरुध्यआत्मदशर्नाच्चवसुधैवकटम्बकम्भावस्य उद्रेकःभवेत्।

संयमस्यअभ्यासात्िचत्तस्यएकाग्रतातयाकायर्क्षेत्रेअिपस्वल्पपिरश्रमात् समिधकफलप्रािप्तःसम्भवित।
योगी लक्ष्मणजुःकाश्मीरशैवसम्प्रदायसवर्शेषगुरुः्यइिततन्त्रसाधकाःमन्यन्ते।िवज्ञानभैरवे
प्रदत्तानांउपायानांप्रयोगसमयेतेनयदुक्तं तंअपौरुषेयवाक्यिमिततस्य िशष्यानांमतम्। तेनोक्तानांउपायानांिचत्रमुद्रणं(video
recording) अिप च ध्विनमुद्रणं(audio recording) कृ त्वापरवत्तीर्कालेपुस्तकाकारेषुप्रकािशताः तस्यिशष्यैः।
िवज्ञानभैरवसम्बद्धेओषो-रिचतग्रन्थोऽिपबहुप्रिसद्धः । प्रायशःिद्वशतोत्तर-एकसहस्र-पृष्ठसंख्यकः
ग्रन्थोऽयम्साधनाक्षेत्रेअतीवसहायकः । उपायानांसूक्ष्मरूपेणिवश्लेषणंकृ तम्तेनमहाभागेन। िकन्तुअस्य
पुस्तकस्यपठनसमयेप्रयोगसमयेच सावधानतायाः आवश्यकी। प्रायशःप्रत्येकस्तर स्त्री-पुरुषयोःसम्भोगस्यउदाहरणंदत्तम्अत्र ।
यद्यिपओषोमहोदयस्य मूललक्षंशृङ्गारंन, तथािप अनिभज्ञाःपाठकाः साधकाः च पथच्युताःभविन्त ।
मुङ्गेर्-आश्रमतः प्रकािशतः स्वामीसत्यानन्दसरस्वतीिवरिचतःिवज्ञानभैरवःअितमहत्वपूणर्ं स्थानमलंकरोितसाधकसमाजे।
श्रीश्रीरिवशंकरिवरिचतिवज्ञानभैरवग्रन्थःअिपतस्यिशष्यैःपरमादृतः ।
एतेषुसवेर्षुग्रन्थेषुउपायानांसम्यक् िववरणािन प्राप्येन्ते,िकन्तुप्रायोिगकीउपायाः कु त्रािपन सिन्त । अतः

िवज्ञानभैरवेप्राप्तानांप्रत्याहाराणांव्यावहािरकप्रयोगिवषयेिकिञ्चत्आलोकपातम् एव अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यउद्देश्यः।
७. कायर्वाहकउपकल्पना (Hypothesis)
(क). अधुनातनसमाजेमानिसक-अिस्थरता अदम्याव्यािधरूपेणमुखंव्यादानंकृ त्वा सामािजकस्थैयर्ंग्रासयित ।

िवशेषतःस्वल्पवयस्काःपुरुषाःनायर्ःचएतस्य व्याधेः कविलताः सिन्त ।
कायर्शैल्याःपिरवतर्नं,शारीिरकव्यायामस्यअत्यन्ताभावं, पािरवािरकक्षेत्रेअसहयोिगता च अनयाः अिस्थरतायाः
वृद्ध्यथर्म्इन्धनस्यकायर्िनव करोित । पारमािथर् कमुिक्तलाभःबहुदूरेस्यात्अधुनाकामाथर्योःप्रािप्तरसवेर्षाव
ध्येयः।
(ख). पिरकल्पना-
(क) समुिचतासन-प्राणायामयोःअभ्यासात्स्वास्थ्यलाभः सम्भवित।

(ख) अष्टाङगयोगस्य पूवार्ङगस्य अभ्यासात्शारीिरक-अिस्थरतायाः दूरीकरणं सम्भवम्।
(ग) धारणा-ध्यानयोःअभ्यासात्मानिसकशान्तेःअवतरणंभवित ।
(घ) दीघर्कालयावत्धारणा-ध्यानयोःअभ्यासात्मनिस अवािञ्छतानां िचन्तानाम्उद्रेकनं
भवित, िचत्तःिस्थरतांयाित च ।
(ङ) िवज्ञानभैरवप्रदत्तानामुपायानामभ्यासमोक्षप्रािप्तःत्सम्भवम्।
प्रितज्ञा-हेतु-उदाहरण-उपनय-िनगमनािद पञ्चावयवानांिनधार्रणम्-(क) -
—प्रितज्ञा—— योिगनः स्वास्थ्यवन्तः।
—हेतुः —— समुिचतासनप्राणायामयोःअभ्यासात्।
—उदाहरणम्—— यः यः समुिचतासनप्राणायामरतःसः सः स्वास्थ्यवान्यथा शङकराचायर्ः।
—उपनयः —— समुिचतासनप्राणायामरतःअसौ पुरुषः। —िनगमनम्
—— तस्मात्पुरुषःअसौ स्वास्थ्यवान्। [6]
तद्वदेवअन्येषांपिरकल्पनानांिवभाजनंकरणीयम्। परीक्षणानन्तरम्एतेषांवैधताः द्रष्टव्याः।
(ग) अस्याःपिरकल्पनायाःपरीक्षणाथर्ंअत्र प्रिक्रया (process) िवज्ञानभैरवम्,िनवेशनं(input) साधारण जनाः,

आशानुरूपंिरणामम्(output) उन्नततराः योगारूढाः, सूचकमादशर्ं(sample space)
िवश्वम्,सूचकसंख्या(sample quantity) अन्यूनं२।
८. अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यव्यापकाविधःिनयमनंच (Scope and limitations)
वयः-जाित-धमर्-िलङ्ग-िनिवर् शेषेसवेर्जनाः परीक्षणे अन्तभुर्क्ताः।

यतः कोऽिप मापकयन्त्र न िवद्यतेयोगारूढानांजनानाम्अन्तभार्वमापनेततःप्रिक्रयावाहकस्य िनधार्रणोप्रश्नवाचीिर स्वतःआयाित ।
९. शोध-प्रिक्रया (Research Methodologies)
अत्र
(i) Ethnographic (ii) Quasi-Experimental (iii) Case Study
इित त्रयाणांप्रिक्रयाणांसिम्मश्रणंअिस्त ।
१०.आनुमािनक-अध्यायाः ( Tentative Chapterisation)
(क). पिरकल्पना
(ख). काश्मीरशैवपरम्परा
(ग). तन्त्र-योगयोः तुलनात्मकिवचारम्
(घ) प्रत्याहाराः
(ङ). पक्षानुशीलनम्(case study)
(च). उपसंहारः
११.आनुमािनकसमयम्(Tentative time limit)

प्रायशः त्रयाणांसम्वत्सराणांप्राककायोर्ऽयंप्रारब्धःमया । तस्य कायोर्पलब्धफलंअत्र मूलतः प्रामािणकरूपेणसमिपर् तम्।
प्राक्तनकायार्िणममिशष्याणांयोगाभ्यासाय कृ तम्।यित्किञ्चत् अनुभूितःआिसत्तत्सवर्ंिनवेदयािमसंिक्षप्ततया।
पुनश्चनूतनस्यअध्यायस्य(यथा पक्षानुशील) योजनमिप भवित अत्र । एतदथर्ंसमयंमासत्रयंआवश्यकी।
१२. ग्रन्थसूची(Bibliography)
1 112 Meditations for Self Realization: Vigyan Bhairava Tantra –

2014. by Ranjit Chaudhri.
2 112 Meditations for Self Realization: Vigyan Bhairava Tantra by Ran-
jit Chaudhri
3 112 Meditations for Self Realization. Chaudhri, Ranjit (2013). Fingerprint
Publishing. ISBN 8172344910. OCLC 922744264.
4 A Collection of Zen and Pre-Zen Writings , Paul Reps, Zen Flesh, Zen
Bones,(ISBN 0-8048-0644-6)
5 A Collection of Zen and Pre-Zen Writings. ^ Zen Flesh, Zen Bones : Reps,
Paul, 1895-1990. London: Penguin Books. 2000. ISBN 0140288325.
OCLC 42954648.
6 Asana Pranayama Mudra Bandha by Swami Satyananda Saraswati,
Yoga Publication Trust, Munger (2012)
7 Four Chapters on Freedom by Swami Satyananda Saraswati, Yoga
Publication Trust, Munger (2013)
8 Handbook of Consciousness: Vijnana Bhairava Meditations by Jnani
Christian Karl
9 Handbook of Consciousness: Vijnana Bhairava Meditations. Karl, Jnani
Christian. ASIN B00OEI7KKM.
10 https://www.manblunder.com/articlesview/vijnana-bhairava-tantra
"Muktabodha Institute". Retrieved 2008-02-16
11 Radiance Sutras: 112 Gateways to the Yoga of Wonder and Delight
by Lorin Roche
12 Shiva Sutras: The Supreme Awakening - By - Swami Lakshmanjoo
13 Shri Vijnana Bhairava Tantra: The Ascent By - Swami Satyasan-
gananda Saraswati.
14 So You Wanna Meditate: A Concise Guidebook With Commentary on
the Vijnana Bhairava Tantra by Swami Anantananda Giri
15 So You Wanna Meditate: A Concise Guidebook With Commentary on the Vi-

jnana Bhairava Tantra. Anantananda Giri, Swami (2013). Createspace Inde-pendent
Publishing. ISBN 9781492761242.
16 Sri Vijnana Bhairava Tantra : The Ascent, Satyasangananda Saraswati,
Swami (2003). (1st ed.). Munger, Bihar: Yoga Publications Trust.
ISBN 818633632X. OCLC 57069102.
17 Tantra Yoga: Vijnana Bhairava Tantra, by Daniel Odier [12]
18 Tantraloka of Abhinava Gupta with Commentary of Rajanaka Ja-
yaratha, Kashmir Series of Texts and Studies.
19 The Book of Secrets : 112 Meditations to Discover the Mystery Within. Osho,
1931-1990. (1st updated and rev. U.S. ed.). New York: St. Martin's Press.
ISBN 9780312650605. OCLC 555656282.
20 The Book of Secrets: 112 Keys To The Mystery Within . By - Osho
21 The Book of the Secrets, Osho, vols. 1-5, St. Martin's Griffin, 1998, ISBN 0-
312-18058-6, ISBN 978-0-312-18058-4
22 The Manual for Self Realization 112 Meditations of the Vijnana Bhairava
Tantra. Lakshmanjoo, Swami., Hughes, John. Lakshmanjoo Academy. 2015. ISBN
9780981622842. OCLC 931644358.
23 The Radiance Sutras : 112 Gateways to the Yoga of Wonder & Delight.
Roche, Lorin. Boulder, Colorado: Sounds True Inc. ISBN 9781604076592.
OCLC 852745739.
24 Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By
Swami Lakshmanjoo, Edited by John Hughes, Munshiram Manohar-
lal Publishers Pvt. Ltd.
25 Vijnana Bhairava – The Manual for Self Realization, ed. John Hughes. Con-
tents pp. vii-xi.
26 Vijñāna Bhairava : The Practice of Centring Awareness. Lakshman Joo,
Swami, 1907-1991. Varanasi: Indica Books. 2002. ISBN 8186569359.
OCLC 52269087.
27 Vijnana Bhairava Tantra by Christopher Wallis.
28 Vijnana Bhairava Tantra by Daniel Odier. www.danielodier.com. Retrieved
2018-04-30.
29 Vijnana Bhairava Tantra by Jason Augustus Newcomb
30 Vijnana Bhairava Tantra by Paramhansa Nithyananda

31 Vijnana Bhairava Tantra by Satya Narayanan Sarma Rupengunta
32 Vijnana Bhairava Tantra, by Mike Magee, a commentary on Jaideva
Singh's translation
33 Vijnana Bhairava Tantra, Insight into reality by Swami Nischalananda
34 Vijnana Bhairava Tantra, Vol 1, Year of publication : 1997, Publisher :
Ram, ISBN 973-97505-6-7 Number of pages : 294, translated by
Sorin Voinea
35 Vijnana Bhairava: The Practice of Centring Awareness By - Laksh-
man Joo Swami.
36 Vijnanabhairava : or Techniques for Entering Liminal Consciousness. Se-
menov, Dmitri (2010). Sattarka Publications. ISBN 9780578060422.
OCLC 1027966292.
37 Vijnanabhairava or Divine Consciousness: A Treasury of 112 Types of

Yoga Sanskrit Text with English Translation, Expository Note, In-troduction
and Glossary of Technical Terms by Jaideva Singh [11]
38 Vijnanabhairava or Techniques for Entering Liminal Consciousness by
Dmitri Semenov
39 Vijnanabhairava Tantra. Magee, Mike. www.shivashakti.com. Retrieved
2018-04-30.
40 Vijñānabhairava, or, Divine Consciousness : A Treasury of 112 Types of
Yoga. Singh, Jaideva. (1st ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. 1979.
ISBN 8120808207. OCLC 25162962.
41 अन्नम्भट्टप्रणीततकर्, व्याख्याकारःसंरर्हः- डा॰ दयानन्दभागर्वः

42 तन्त्रालोकः, रचियता - आचायार्िभनवगुपतः,व्याखाकारः - राजानकजयरथ, (Printed
at The Indian Press, Allahabad, 1918)
43 िवज्ञानभैरवः,व्याखाकारः - व्रजवल्लभिद्ववेदः,प्रकाशकः - मोितलालबनारसीदासः
44 िवज्ञानभैरवः,व्याखाकारः- श्रीबापुलालः(आञ्जना), प्रकािशका- चौखम्वा-सुरभारती-ग्रन्थमाला

Reference
[1] Vijnana Bhairava – The Manual for Self Realization, page-22
[2] http://www.astrojyoti.com/soundaryalahari.htm ,
[3] Vijnana Bhairava – The Manual for Self Realization, page-14
[4] Vijñānabhairava, or, Divine Consciousness : A Treasury of 112 Types of Yoga. Singh,
Jaideva., Page - 16
[5] Four Chapters on Freedom by Swami Satyananda Saraswati, page- 229
[6] Tantraloka of Abhinava Gupta with Commentary of Rajanaka Jayaratha, Kashmir Series of
Texts and Studies
[7] अन्नम्भट्टप्रणीततकर्, व्याख्याकारःसंरर्हः- डा॰ दयानन्दभागर्वः-page-125
प्रत्याहारसारणी
श्लोकसंख्या प्रत्याहारसंख्या उपाय िटप्पणी
२४ १ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(हंसध्यानम्)
२५ २ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(जीवन्मृत्युः)
२६ ३ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(मरुद्रूपम्)
२७ ४ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अिवरामकु म्भकः)
२८ ५ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िकरणकु ण्डिलनी)
२९ ६ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(तिडद्रूपा)
३० ७ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(क्रमद्वादशकम्)
३१ ८ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(तृतीयनयनम्)
३२ ९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िशिखपुच्छम्)
३३ १० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(शून्यम्पात्रम्)
३४ ११ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(बिह्ननयनम्)
३५ १२ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िबससूत्रम्)
३६ १३ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(तारकाध्यानम्)
३७ १४ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(सूयर्-शशाङ्कौ)
३८ १५ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अनाहतम्)
३९ १६ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(प्रणवान्तम्)
४० १७ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(पूवर्परप्रणवम्)
४१ १८ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(गुञ्जरणम्)
४२ १९ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िपण्डमन्त्रम्)
४३ २० आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िदक्शून्यता)
४४ २१ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(ऊध्वार्धशून्यम्)
४५ २२ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(आत्मिनष्ठम्-वस्तुिनष्ठ)
४६ २३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िनिवर् कल्पम्)
४७ २४ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(सवर्शून्यम्)
४८ २५ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(अन्तःशून्यम्)
४९ २६ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(पद्मसम्पूटम्)

५० २७ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(द्वादशान्तशरीरम्)
५१ २८ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(द्वादशान्तमनः)
५२ २९ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(कालािग्नः)
५३ ३० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(भस्मध्यानम्)
५४ ३१ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(तत्त्वध्यानम्)
५५ ३२ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(स्वपात्िशवत्वम्)
५६ ३३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(भुवनाध्वम्)
५७ ३४ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अध्वप्रिक्रया)
५८ ३५ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(वस्तुिनष्ठशून्यता)
५९ ३६ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(स्वयमेवशून्यम्)
६० ३७ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(मरुदेशेिवलयम्)
६१ ३८ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(सिन्धशून्यम्-१)
६२ ३९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(ित्रशङ्कुः)
६३ ४० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(परमाणुतःपरब्रह्म)
६४ ४१ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(प्राणापानम्)
६५ ४२ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(आनन्दामृतम्)
६६ ४३ शाक्तोपायः
६७ ४४ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िचत्-कु ण्डिलनी)
६८ ४५ शाक्तोपायः
७१ ४६ शाक्त-शाम्भवोपायः
७२ ४७ शाक्तोपायः
७३ ४८ शाक्तोपायः
७४ ४९ अणुपायः
७५ ५० शाम्भवोपायः
७६ ५१ शाक्तोपायः
७७ ५२ शाम्भवोपायः
७८ ५३ आणव-शाक्त-
शाम्भवोपायः
७९ ५४ आणव-शाक्तोपायः
८० ५५ शाम्भवोपायः
८१ ५६ आणवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िजह्वाग्रेध्यानम्)
८२ ५७ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िनराधारशरीरम्)
८३ ५८ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(रक् ऐण्ड्रोल्)
८४ ५९ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(नीलाम्बरेवाजः)
८५ ६० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(भैरवाकाशम्)
८६ ६१ आणव-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िवश्वैवभैरवः)
८७ ६२ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(दुिनर्शा-भैरवः)
८८ ६३ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िनमीिलतनयनम्)
८९ ६४ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(चपेटात्समािध)
९० ६५ आणव-शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(चिकतध्यानम्)
९१ ६६ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(वणर्हीनिचत्तम्)
९२ ६७ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अनावृत्तशरीरम्)
९३ ६८ आणव-शाम्भवोपायः
९४ ६९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अन्तःकरणम्)
९५ ७० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(पञ्चकला )
९६ ७१ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(इच्छोपायम्)
९७ ७२ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अप्रयत्न)
९८ ७३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(अचाह)
९९ ७४ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िनिनर् िमत्तम्)
१०० ७५ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िचद्धमार्)
१०१ ७६ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िनिस्तिमतिरपुः)
१०२ ७७ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(इन्द्रजालम्)
१०३ ७८ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(सुखेभैरवी,दुःखेभैरवी)
१०४ ७९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अशरीरी)
१०५ ८० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(महाजागितकत्वम्)
१०७ ८१ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्
१०८ ८२ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(मृगनयनम्)
१०९ ८३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िशवमयम्)
११० ८४ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(समुद्रस्नानम्)
१११ ८५ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(मानसरोवरयात्रा)

११२ ८६ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अक्षमतायाः क्षमता)
११३, ११४ ८७, ८८ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(स्तब्धनेत्रम्),अनाहतम्
११५ ८९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िवयित भ्रमणम्)
११६ ९० शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(अकु सीदम्)
११७ ९१ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(अक्षमागीर्)
११८ ९२ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(आद्यन्तौसमीपयोः)
११९ ९३ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(स्मयर्माणवस्तुः)
१२० ९४ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(िचत्तप्रलयम्)
१२१ ९५ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(भक्तेःवैराग्यम्)
१२२ ९६ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(वस्त्वन्तरध्यानम्)
१२३ ९७ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(शुद्धाशुद्धज्ञानम्)
१२४ ९८ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(सवर्त्रैवभैरवः)
१२५ ९९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(शत्रु-िमत्रयोःसमभावम्)
१२६ १०० शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(रागद्वेषशून्यता)
१२७ १०१ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(अवेद्य-अग्राह्य-शून्यम्)
१२८ १०२ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(कलनोिज्झतम्)
१२९ १०३ शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(अनविस्थतम्)
१३० १०४ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(भैरवक्रन्दनम्)
१३१ १०५ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(महदहंकारम्)
१३२ १०६ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(कालातीतः)
१३३ १०७ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(इन्द्रजालम्-२ )
१३४ १०८ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(िनिवर् कारम्)
१३५ १०९ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(न बन्धोन मोक्षः)
१३६ ११० शाक्त-शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(इिन्द्रयातीतम्)
१३७ १११ शाक्तोपायः प्रयोगंकृ तम्(ज्ञानीज्ञानेिवभाव्यते)
१३८ ११२ शाम्भवोपायः प्रयोगंकृ तम्(मानसहंसः)

Dissertation

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dissertation

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

प्रयोगात्मक-िवज्ञान Page 1 of 62 SNSKS-405 (लधुशोधप्रवन्)

1. Name of the Student: Surendra Chandra Tripathy

2. Registra;on Number: FIS/MSK/2018-20/001

3. Course Code: SNSKS-405

4. Course Name: DISSERTATION (FINAL)

श्रीश्रीिवश्विवद्यालयस्य संस्कृ तसािहत्याचायर्पाठ्यक्रमस्य उपलक्षे पाठ्यक्रमस्य चतुथेर्

मागर्प्रदिशर् का - ड॰ (श्रीमती) िशल्पीिमश्रमहोदयाः, िवभागीयमुख्याः, संस श्रीश्रीिवश्विवद्यालयः, गोिडसाही,

पाठ्यक्रमस्य अविधः - २०१८-२०२०

उपस्थापनायाः िदनाङ्कः - २९/०४/२०२०

अस्य लघुशोधप्रवन्धस्यअनन्यलभ्यता तथा मौिलकता सम्बद्धंप्रामािणकसत्यपाठम्।

िवज्ञानभैरवसम्बद्धाःग्रन्थाःबहवः उपलभ्यम्ते । एतेषुग्रन्थेष उपलब्धानाम्द्वादशोत्तर-

प्रोफे सर्-डक्टर्-श्रीमतीगायत्रीरथमहोदयाःमांवहूशः प्रोत्साहनाअददात्। लघुशोधप्रवन्ध

िवज्ञानभैरवेप्रदत्तानाम्उपायानांप्रयोगसमयेसाधकाः उपयोगाः अभवन्। तान्प्रितकृ तज्ञःअहम्।

क्रिमकसंख्या िवषयः पृष्टसंख्य

देव्याः सन्देहम् २८९

क्रिमकसंख्या िवषयः पृष्टसंख्य

िशवः शक्त्या युक्तोयिद भवित शक्तःप्रभिवतुं

अस्य सन्दभर्स्यप्रस्तुितपथेयेगन्थाःसहायकाः अभवन्तेषांनामोल्लेखनंिवना उपक्रमंपूणर्तन याित ।

१. Vijnana Bhairava - The Manual of self-Realisation. Revealed By Swami

(िव + ज्ञा + ल्युट।) ज्ञानम् । कम्मर्इित ।मेिदनी(१।)

“ मोक्षे धीज्ञार्नमन्यत्र िवज्ञानं िशल्पशास्त्रयोःइत्यमरः(३)॥॥

१. वािरधान्या च वस्त्रे च प्रत्याशाज्ञानयोः िस्त्रयाम् ।

भैरव” इित प्राितपिदकस्य व्युत्पित्तः

नदिवशेषः ।इित शब्दरत्नाबली॥

(१) भैरवंदारुणं भीषणंभीष्मंघोरंभीमंभयानक भयङ्करं प्रितभयं - नाट्यवगर्ः १ | ६ । २० (२) दूवार्यां

शारदीयदुगार्पूजायां अष्टौ पूज्यभैरवा यथा

ताम्रचूडचन्द्रचूडयोः स्थाने कपालभैरवरुद्र- भैरवौ ज्ञेयौ । इित तत्रैव गणपितखण्डे ४१ अध्यायः ।

भैरवस्य मन्त्रो यथा --

अस्य ध्यानं यथा --

अस्य गायत्त्री यथा --

अथ महािवद्यादीनां भैरविनरूपणं यथा -- िशव उवाच ।

(भैरवबिलिवषय।ः यथा कािलकापुराणे ।

मतान्तरे भैरवरागस्य भाय्यार् यथा ।

आसां मन्त्रा यथा -- अथ ित्रपुरभैरवी।

रािगणी- िवशेषः । सा च भैरवरागस्य पत्नी । यथा --

मतान्तरे मालवरागस्य पत्नी ।

अस्या ध्यानं यथा --

अस्या गानसमयः पूब्बार्ह्ण कालः । यथा --

“उित्तष्ठत जाग्रत प्राप्य वरािन्नबोधत ।

तन्त्र शभ्दस्य व्युत्पित्तः

तत्रागमस्य लक्षणं यथा -

तस्य श्लोकसंख्या यथा -

िदिव देवे नवलक्षं पाताले ब्रह्मशासने ॥

पञ्चिवंशितश्लोकाश्च किथता वामके श्वरे। त्रयोदशसहस्रािणेशतेद्ब ंिवशितस्तथा ॥

त्रयः श्लोकास्तथैवात्र वाराह्यास्तनर्सङख्यासहस्रािणत्रउत्तमेतत्त्वसङ।ऊिमख्याशतािनम च ॥

श्लोकास्त्रयश्चख्यातास्तन्त्रेसङे।नारायणीयकवेदसङख्यासहस्रािण तान्येव च शतािन च ॥ श्लोका नवितसङख्याता

शुक्रो बृहस्पितश्चैव अन्ये ये मुिनसत्तमाः । एिभः प्रणीतान्यन्यािन उपतन्त्राि

कालतन्त्रम् । वासनाजालम् । यथा महाभारते । १ । ३ । १४२ ।

“तन्त्रं कालतन्त्रं िवश्वोपादानिनिमत्तािदकारणसमूहसम्बन्धम् ॥”

इित दुघर्टाथर्प्रकािशन्यां िवमलबोधः॥

“इह तन्त्रं वासनाजालम् ।इित” नीलकण्ठः ॥)

साधारणव्यवहारे तन्त्र शब्दस्य ये अथार्ः िनष्पद्यन्ते ते यथा -

(ग) चतुिवर्ं शित अशुद्धतत्वािन

॥िवज्ञानभैरवम् - सम्पूणर्ग्रन्थस्य अवतारणम्॥

साधु साधुत्वयापृष्टंतन्त्रसारम्इदम्िप्रये॥७॥ गूहनीयतमम्भद्रेतथािप कथयािम ते।

िशवः पावर्त्याःप्रश्नंश्रुत्वाहषर्ंप्रकाशयित । स्पष्टीकरणाय सः वदित -

िशवत्वप्राप्त्यथर्ंप्रथमतः शक्तेःआवश्यकता वतर्ते।यिद िशवः आलोकवित्तर् कातदा शिक्तः आलोकः ।

देवदेवित्रशूलाङक कपालकृ तभूषण।िदग्देशकालशून्याचव्यपदेशिवविजर्२२॥ता॥ यावस्था भिरताकारा

ऊध्वेर्प्राणोह्यधोजीवो िवसगार्त्मापरोच्चरेत्।उत्पित्तिद्वतयस्थानेभरणाद्भिरता िस्थितः॥२४॥ (१-आणवोपायः)

स्थूलरूपस्यभावस्य स्तब्धांदृिष्टंिनपात्य च। अिचरेणिनराधारंमनः कृ त्वािशवंव्रजेत्॥८०॥ (५५-शाम्भवोपायः)

िनस्तरङ्गोपदेशानांशतम्उक्तं समासतः। द्वादशाभ्यिधकं देिवयज्ज्ञात्वाज्ञानिवज्जनः॥ १३९॥

इदं यिद वपुर्देवपरायाश्च महेश्वर॥१४२॥ एवमुक्तव्यवस्थायांजप्यतेको

एषात्र प्रिक्रया बाह्यास्थूलेष्व्एवमृगेक्षणे॥१४४॥ भूयोभूयःपरेभावेभावना भाव्यतेिह या। जपः