«Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση»

BΑΣΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 2Η
«Μέθοδοι Ανίχνευσης Αναπτυξιακών Διαταραχών»
ΣΥΝΕΔΡΙΑ: 5Η
«Παρατήρηση και Αξιολόγηση Λειτουργικής Ανάλυση
Συμπεριφοράς»

ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ

ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

1
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ © 2019-2020
Περιεχόμενα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ........................................................................................................................................3

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ....................................................................5

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ (Α.Λ.Α.Σ.) ........................................................6

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣ ........................................................................................ 13

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................................................................ 14

2
Εισαγωγή
Στην παρούσα Εβδομαδιαία Συνεδρία περιγράφονται οι τεχνικές συστηματικής παρατήρησης της
συμπεριφοράς των παιδιών σε διάφορα πλαίσια, όπως το σπίτι ή το σχολείο και συζητούνται τα
πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της συγκεκριμένης μεθόδου αξιολόγησης της συμπεριφοράς.
Επιπλέον, επεξηγούνται οι τρόποι με τους οποίους μπορούν να αξιοποιηθούν οι συγκεκριμένες
πληροφορίες, ώστε ο παιδαγωγός ή ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας να αποκτήσει πληρέστερη
εικόνα των δυνατοτήτων και των αδυναμιών του παιδιού, της συμπεριφοράς του, αλλά και των
παραγόντων που την επηρεάζουν.

Σκοπός:

Βασικός στόχος της παρούσας συνεδρίας είναι η γνωριμία με τις τεχνικές παρατήρησης της
συμπεριφοράς και ειδικότερα τους τρόπους εφαρμογής τους , την αξιοποίηση των δεδομένων που
προκύπτουν αλλά και τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους. Η συνεδρία αυτή έχει έναν πιο
πρακτικό χαρακτήρα, εφόσον παρέχει σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας αλλά και εκπαιδευτικούς
κατάλληλο υλικό το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί για την παρατήρηση μαθητών/τριών που
αντιμετωπίζουν προβλήματα συμπεριφοράς.

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα:

Με τη λήξη της συνεδρίας οι επιμορφούμενοι/ες να έχουν βασικές γνώσεις για τα ακόλουθα

ζητήματα:

✓ Τεχνικές συστηματικής παρατήρησης της συμπεριφοράς των παιδιών σε διάφορα πλαίσια.

✓ Τεχνική Αξιολόγησης Λειτουργικής Ανάλυσης Συμπεριφοράς (Α.Λ.Α.Σ.)
✓ Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της μεθόδου συστηματικής παρατήρησης.
✓ Τρόποι αξιοποίησης των πληροφοριών που συλλέγονται από τη συστηματική παρατήρηση της
συμπεριφοράς.
✓ Δυνατότητες αξιοποίησης της τεχνικής συστηματικής παρατήρησης από επαγγελματίες ψυχικής
υγείας και εκπαιδευτικούς.

Έννοιες κλειδιά: Συστηματική παρατήρηση συμπεριφοράς, Τεχνική Αξιολόγησης Λειτουργικής

Ανάλυσης Συμπεριφοράς (Α.Λ.Α.Σ.), μοντέλο ABC.

3
Μέλη Συγγραφικής Ομάδας Βασικού Κειμένου Μελέτης
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ
ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

4
Τεχνικές παρατήρησης και καταγραφής της συμπεριφοράς
Η συστηματική παρατήρηση και καταγραφή της συμπεριφοράς αποτελεί μία ακόμη μέθοδο
συλλογής πληροφοριών, η οποία συμβάλλει σημαντικά στην πιο αξιόπιστη αξιολόγηση του παιδιού.
Η συστηματική παρατήρηση και καταγραφή της συμπεριφοράς αφορά συνήθως συγκεκριμένες
συμπεριφορές – στόχους και μπορεί να πραγματοποιηθεί τόσο από τους γονείς, όσο και από τους
εκπαιδευτικούς ή τους ειδικούς ψυχικής υγείας.

Μπορούν να διακριθούν 3 διαφορετικές τεχνικές παρατήρησης και καταγραφής της συμπεριφοράς,

οι οποίες παρέχουν πολύ διαφορετικά είδη πληροφοριών

(α) καταγραφή γεγονότων: η μέθοδος αυτή είναι κατάλληλη, όταν πρόκειται να παρατηρηθούν και
να καταγραφούν διακριτές συμπεριφορές και δίνει πληροφορίες για τη συχνότητα εμφάνισης της
συμπεριφοράς καθώς και τη διάρκειά της. Η συγκεκριμένη μέθοδος δίνει τη δυνατότητα
παρατήρησης πολλών συμπεριφορών ταυτόχρονα, ενώ καταγράφει και τη μεταβολή στη συχνότητα
εμφάνισης της συμπεριφοράς διαχρονικά. Ωστόσο, δεν παρέχει πληροφορίες για τα αίτια της
συμπεριφοράς.

Παράδειγμα: Η περίπτωση ενός αγοριού 10 ετών, το οποίο εκδήλωνε έντονη ανυπακοή. Ζητήθηκε
από τη μητέρα να καταγράψει τους τρόπους με τους οποίους το παιδί εκδήλωνε ανυπακοή (π.χ.
μάλωνε, δεν υπάκουε σε εντολές) καθώς και κάθε συμβάν ανυπακοής, το οποίο λάμβανε χώρα
μεταξύ 3:30 – 4:30μ.μ. Το διάστημα αυτό επελέγη, γιατί η μητέρα ανέφερε ότι τότε το πρόβλημα
εκδηλωνόταν πιο έντονα. Μετά από 5 ημέρες παρατήρησης διαπιστώθηκε ότι το παιδί εκδήλωνε
ανυπακοή περίπου 1 φορά κάθε 10 λεπτά (Πίνακας 1). Οι πληροφορίες αυτές αξιοποιήθηκαν στο
πρόγραμμα αντιμετώπισης που διαμορφώθηκε, σύμφωνα με το οποίο το παιδί δεχόταν αμοιβή κάθε
δεκάλεπτο που υπάκουε ή δε μάλωνε. Μετά από ένα μήνα εφαρμογής του προγράμματος η αλλαγή
στη συμπεριφορά του παιδιού ήταν δραματική.

Πίνακας 1: Παράδειγμα περιγραφής γεγονότων.

ΗΜΕΡΑ ΩΡΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ/ΩΡΑ
Δευτέρα 3:30 – 4:30μ.μ. ΙΙΙΙΙΙΙ 7
Τρίτη 3:30 – 4:30μ.μ. Ι 1
Τετάρτη 3:30 – 4:30μ.μ. ΙΙΙΙΙΙ 6
Πέμπτη 3:30 – 4:30μ.μ. ΙΙΙΙΙΙΙΙ 8
Παρασκευή 3:30 – 4:30μ.μ. ΙΙΙΙΙΙΙΙΙ 9

5
(β) καταγραφή σε μεσοδιαστήματα: η μέθοδος αυτή είναι κατάλληλη για συμπεριφορές οι οποίες
έχουν μία διάρκεια, όπως για παράδειγμα η συμπεριφορά του παιδιού κατά τη διάρκεια μίας
διδακτικής ώρας. Το χρονικό διάστημα της παρατήρησης διαμοιράζεται σε διαστήματα παρατήρησης
και σε διαστήματα καταγραφής π.χ. παρατηρούμε το παιδί για 30 δευτερόλεπτα και τα επόμενα 30
δευτερόλεπτα καταγράφουμε αν το παιδί παρακολουθούσε τη διδασκαλία ή αν έκανε κάτι άλλο (π.χ.
ονειροπολεί, μιλάει εκνευρίζεται σηκώνεται από τη θέση του). Στο τέλος της περιόδου παρατήρησης
σημειώνεται πόσες φορές εμφανίζεται η συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της περιόδου παρατήρησης.

(γ) λειτουργική ανάλυση συμπεριφοράς: αυτή η μέθοδος λαμβάνει τη μορφή αφήγησης και
επιχειρεί να αποκαλύψει τη λειτουργία μίας συμπεριφοράς καθορίζοντας τα κίνητρα που μπορεί να
έχει το άτομο κατά την εκδήλωσή της (να αποφύγει ή να αποκομίσει συγκεκριμένα οφέλη). Η
αφηγηματική καταγραφή βασίζεται στη λειτουργική αξιολόγηση της συμπεριφοράς και καταγράφει
μία αλληλουχία συμπεριφορών, δηλαδή τα γεγονότα που προηγήθηκαν και που έπονται μίας
προβληματικής συμπεριφοράς. Παρόλο που η συγκεκριμένη μέθοδος είναι χρονοβόρα, παρέχει
εξαιρετικά σημαντικές πληροφορίες για τους παράγοντες που είναι πιθανό να ενισχύουν ή να
αποδυναμώνουν μία προβληματική συμπεριφορά και τα δεδομένα συνήθως αξιοποιούνται στο
σχεδιασμό αποτελεσματικών προγραμμάτων θεραπευτικής παρέμβασης και για το λόγο αυτό θα
αναλυθεί περαιτέρω στη συγκεκριμένη Εβδομαδιαία Συνεδρία.

Αξιολόγηση της Λειτουργικής Ανάλυσης Συμπεριφοράς (Α.Λ.Α.Σ.)

Ο όρος λειτουργική ανάλυση της συμπεριφοράς χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον B.F.
Skinner (1953), προκειμένου να αποδώσει την καταγραφή των σχέσεων αιτίας αποτελέσματος
ανάμεσα στο περιβάλλον και τη συμπεριφορά του ατόμου. Ωστόσο, ο όρος γενικεύτηκε από
αναλυτές συμπεριφοράς και ψυχολόγους, προκειμένου να περιγράψει πολλές διαφορετικές
διαδικασίες (Haynes & O’Brien, 1990. Iwata, Kahng, Wallace, & Lindberg, 2000). Επιπλέον, ο όρος
λαμβάνει διαφορετικές σημασίες κατά τη χρήση του από διάφορες επιστήμες, όπως η ιατρική, τα
μαθηματικά, η φυσική και η βιολογία.

Στη σχετική βιβλιογραφία ο όρος λειτουργία χρησιμοποιείται με δύο έννοιες: (α) για να αναφερθεί
στην επίδραση που μία συμπεριφορά έχει στο περιβάλλον ή αλλιώς στο στόχο που υπηρετεί η
συμπεριφορά για το άτομο (π.χ. η λειτουργία της συμπεριφοράς είναι να σταματήσει ένα γεγονός, το
οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη) και (β) για να περιγράψει τη σχέση ανάμεσα σε δύο μεταβλητές
(συνήθως ανάμεσα σε ένα εξωτερικό γεγονός και ένα είδος συμπεριφοράς) εκ των οποίων η μία
διαφοροποιείται ανάλογα με την παρουσία ή την απουσία της άλλης.

6
Πολλές μελέτες εστίασαν στη συστηματική διερεύνηση των επιδράσεων του περιβάλλοντος στις
προβληματικές συμπεριφορές, θέτοντας έτσι τις βάσεις για τη συστηματική ανάλυση της
συμπεριφοράς. Ο Lovaas και οι συνεργάτες του (1965, 1969) κατέδειξαν πρώτοι ότι η θετική
κοινωνική ενίσχυση περιορίζει συμπεριφορές αυτό-τραυματισμού σε παιδιά με αυτισμό, νοητική
αναπηρία ή διασπαστικές συμπεριφορές στην τάξη, όπως η επιθετικότητα. Από την άλλη πλευρά,
καταδείχθηκε επίσης ότι η αρνητική ενίσχυση εντείνει τις προβληματικές συμπεριφορές. Έτσι
αναδείχθηκε η σημασία του προσδιορισμού των συνθηκών υπό τις οποίες η προβληματική
συμπεριφορά μπορεί να επιδεινωθεί: ο προσδιορισμός των παραγόντων οι οποίοι ενισχύουν την
προβληματική συμπεριφορά, διευκολύνει τον έλεγχό τους, ώστε να περιοριστεί η προβληματική
συμπεριφορά.

Μέσω αυτών των μελετών τέθηκαν οι βάσεις της μεθόδου A.Λ.Α.Σ. ιδιαίτερα σε σχέση με τις
προβληματικές συμπεριφορές. Είναι γνωστό ότι η ίδια δυσλειτουργική συμπεριφορά (π.χ. ο Γιάννης
και ο Κώστας μιλούν την ώρα του μαθήματος) μπορεί να εξυπηρετεί διαφορετικές λειτουργίες (π.χ.
ο Γιάννης αναζητά την προσοχή των συνομηλίκων, ενώ ο Κώστας προσπαθεί να ελέγξει μία αρνητική
αλληλεπίδραση του δασκάλου με τους μαθητές). Η A.Λ.Α.Σ. δεν εξετάζει μόνον τη συμπεριφορά,
αλλά επιχειρεί να προσδιορίσει σημαντικούς κοινωνικούς, συναισθηματικούς, γνωστικούς και
περιβαλλοντικούς παράγοντες οι οποίοι συνδέονται με την εμφάνιση (ή μη) συγκεκριμένων
συμπεριφορών. Έτσι δίνεται η δυνατότητα καλύτερης κατανόησης του στόχου της συμπεριφοράς και
διαμόρφωσης προγραμμάτων παρέμβασης στα πλαίσια των οποίων επιχειρείται χειρισμός των
παραγόντων που οδηγούν σε προβληματικές συμπεριφορές, με αποτέλεσμα τελικά τον περιορισμό ή
ακόμη και την εξάλειψή τους και την αντικατάστασή τους με αποδεκτές συμπεριφορές, οι οποίες
εξυπηρετούν την ίδια λειτουργία για το μαθητή (π.χ. ο Γιάννης πρέπει να μάθει να προσελκύει την
προσοχή των συμμαθητών του με αποδεκτό τρόπο). Με άλλα λόγια, η A.Λ.Α.Σ. εστιάζει στον
προσδιορισμό των βιολογικών, κοινωνικών συναισθηματικών και περιβαλλοντικών παραγόντων οι
οποίοι προκαλούν και διατηρούν μία προβληματική συμπεριφορά. Η προσέγγιση αυτή είναι
σημαντική γιατί οδηγεί τον παρατηρητή πέρα από το σύμπτωμα στο υποκείμενο κίνητρο. Είναι
σημαντικό να σημειωθεί ότι συνήθως η ίδια η συμπεριφορά και όχι η αιτία της κρίνεται ακατάλληλη.

Κείμενο Αναφοράς
«Προσδιορίζοντας τους παράγοντες οι οποίοι συμβάλλουν στη διατήρηση μίας προβληματικής
συμπεριφοράς καθώς και τις συνέπειές της συμπεριφοράς αυτής, είναι δυνατό να ελέγξουμε τις
συνθήκες εμφάνισής της και έτσι να περιοριστεί ή ακόμη και να εξαλειφθεί. Στην ουσία η Α.Λ.Α.Σ.
δίνει έμφαση στη σημασία της εφαρμοσμένης έρευνας για την κατανόηση των παραγόντων που
επηρεάζουν τη συμπεριφορά ως τη βάση για τη διαμόρφωση αποτελεσματικών προγραμμάτων»
(Hanley et al, 2003, σ. 147).

7
Κατά τη A.Λ.Α.Σ. ο παρατηρητής θα πρέπει να σημειώσει τα ακόλουθα:

➢ Σε ποια διαστήματα εκδηλώνεται (ή δεν εκδηλώνεται) η συμπεριφορά (π.χ. πριν από το φαγητό,
κατά τη διάρκεια ενός συγκεκριμένο μαθήματος).

➢ Χώρος που συμβαίνει η συμπεριφορά.

➢ Συνθήκη στην οποία εκδηλώνεται (ή δεν εκδηλώνεται) η συμπεριφορά (π.χ. στις μικρές ομάδες).

➢ Τα άτομα που είναι παρόντα όταν η συμπεριφορά είναι περισσότερο ή λιγότερο πιθανό να
εκδηλωθεί.

➢ Γεγονότα ή συνθήκες τα οποία συμβαίνουν πριν την εκδήλωση της συμπεριφοράς (π.χ. το παιδί
ορίζεται να συμμετάσχει σε μία συγκεκριμένη ομάδα).

➢ Γεγονότα ή συνθήκες που συνήθως συμβαίνουν μετά την εκδήλωση της συμπεριφοράς (π.χ. οι
γονείς τιμωρούν το παιδί).

➢ Άλλες συμπεριφορές οι οποίες συνδέονται με την προβληματική συμπεριφορά.

Ο παρατηρητής μπορεί να καταγράφει μεμονωμένα γεγονότα (π.χ. το πλήθος των παρατηρήσεων

που γίνονται στο παιδί) ή μία αλληλοδιαδοχή γεγονότων (π.χ. ερωτήσεις του παιδιού και απαντήσεις
των συμμαθητών), τα οποία λαμβάνουν χώρα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο (π.χ. κατά τη
διδασκαλίας της ανάγνωσης, στο γεύμα ή στο παιχνίδι). Επιπλέον, ο παρατηρητής πρέπει να
σημειώνει διάφορες άλλες σημαντικές πληροφορίες (π.χ. είδος διδασκαλίας, συμπεριφορά του
εκπαιδευτικού, στόχος της συμπεριφοράς του μαθητή, αντιδράσεις των συμμαθητών). Η μέθοδος
καταγραφής αλληλοδιαδοχής γεγονότων είναι γνωστή ως ABC (Antecedent – Behavior –
Consequence). Οι κατηγορίες που χρησιμοποιούνται κατά την καταγραφή μπορεί να είναι
προκαθορισμένες ή όχι.

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι τα προηγούμενα γεγονότα τα οποία επηρεάζουν σημαντικά
τη συμπεριφορά δεν είναι πάντα άμεσα παρατηρήσιμα. Για παράδειγμα ένα παιδί μπορεί να έχει μία
φιλονικία στη γειτονία με ένα συμμαθητή του πριν έρθει στο σχολείο, γεγονός το οποίο επηρεάζει
άμεσα τη συμπεριφορά του και προκαλεί αντιδράσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι αναφορές των
γονέων μπορεί να αποδειχθούν πολύ χρήσιμες, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που η προβληματική
συμπεριφορά εκδηλώνεται σε συνθήκες στις οποίες δεν μπορεί να είναι παρόν άλλος παρατηρητής.
Για παράδειγμα, οι γονείς ενός παιδιού το οποίο παραπέμφθηκε στους ειδικούς γιατί έβλεπε εφιάλτες,
έπρεπε να παρατηρήσουν συστηματικά τι έκανε πριν πάει για ύπνο, τι έκανε όταν πήγαινε για ύπνο
και πώς αντιδρούσε όταν ξυπνούσε από τον εφιάλτη. Οι γονείς κατέγραψαν τις παρατηρήσεις για
δύο εβδομάδες πριν έρθουν στο γραφείο και έτσι υπήρχαν διαθέσιμες λεπτομέρειες από την αρχή. Οι
καταγραφές των γονέων έχουν το πλεονέκτημα ότι παρέχουν συνεχείς πληροφορίες για τις
8
συμπεριφορές ενδιαφέροντος σε πραγματικές συνθήκες, οι οποίες δεν είναι προσβάσιμες στους
ειδικούς. Επιπλέον, η μέθοδος αυτή μπορεί να έχει δευτερογενή οφέλη τα οποία δε συνδέονται άμεσα
με την αξιολόγηση, όπως ότι βελτιώνουν την ικανότητα των γονέων να παρατηρούν το παιδί τους,
αξιολογούν το κίνητρο των γονέων και δίνουν στους γονείς τη δυνατότητα να εκτιμήσουν καλύτερα
τα αποτελέσματα του προγράμματος θεραπευτικής αντιμετώπισης. Ωστόσο, η συγκεκριμένη μέθοδος
παρουσιάζει και πολλά πρακτικά προβλήματα, ενώ τα παιδιά επειδή γνωρίζουν ότι κάποιος τα
παρατηρεί μπορεί να αντιδρούν διαφορετικά απ’ ότι θα αντιδρούσαν στην πραγματικότητα.

Ο ειδικός μπορεί επίσης να διαμορφώσει και μία συνθήκη παιχνιδιού ρόλων, ώστε να διαπιστώσει
τον τρόπο με τον οποίο το παιδί και η οικογένεια συμπεριφέρονται σε συγκεκριμένες καταστάσεις
στο σχολείο ή στο σπίτι. Για παράδειγμα, όταν παρατηρούνται οικογένειες στις οποίες το παιδί
κακοποιείται ο ειδικός μπορεί να διαμορφώσει συνθήκες, όπου οι γονείς και το παιδί είναι εξίσου
πιθανό να συνεργαστούν αρμονικά ή να συγκρουστούν. Στην αρχή μπορεί να ζητηθεί από τους γονείς
να παίξουν με το παιδί τους, έτσι ώστε να παρατηρηθεί ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζουν το παιδί
και κατόπιν να τους ζητηθεί να βάλουν μακριά τα αγαπημένα παιχνίδια του παιδιού, γεγονός το οποίο
συνήθως οδηγεί σε ανυπακοή και σύγκρουση.

Τα στάδια της Α.Λ.Α.Σ.

(α) Σαφής προσδιορισμός και περιγραφή της συμπεριφοράς – στόχου

H συμπεριφορά – στόχος πρέπει να προσδιοριστεί με σαφήνεια, ώστε να είναι δυνατόν να

κατανοηθεί, να καταγραφεί και να αξιολογηθεί με αξιοπιστία και εγκυρότητα. Στον Πίνακα
2 παρατίθενται ορισμένα παραδείγματα ασαφούς και σαφούς προσδιορισμού της
συμπεριφοράς:

Πίνακας 2: Προσδιορισμός της αξιολογούμενης συμπεριφοράς.

ΑΣΑΦΗΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΑΦΗΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

Η Αθηνά είναι επιθετική Η Αθηνά χτυπά τα άλλα παιδιά στο διάλειμμα όταν
δε γίνεται αυτό που θέλει.

Ο Γιώργος διασπάται Ο Γιώργος κάνει άσχετα και ακατάλληλα σχόλια

κατά τη διάρκεια της συζήτησης στην τάξη.

Η Αναστασία είναι υπερκινητική Η Αναστασία δεν ολοκληρώνει τις εργασίες της.

9
(β) Ταξινόμηση της συμπεριφοράς

• Η συγκεκριμένη συμπεριφορά εξυπηρετεί μία συγκεκριμένη λειτουργία π.χ. προσέλκυση

προσοχής, αποφυγή μίας επίπονης κατάστασης.
• Έλλειμμα σε μία δεξιότητα π.χ. σε μία διαφωνία με συνομηλίκους το παιδί χτυπά τους
συνομηλίκους του γιατί δεν γνωρίζει πώς να επιλύει διαφορές.
• Έλλειμμα στην πραγμάτωση μίας δεξιότητας π.χ. το παιδί καθυστερεί να πάει σε ένα μάθημα που
δεν του αρέσει.

(γ) Ανάλυση πληροφοριών για τη διαμόρφωση υποθέσεων

Η επιτυχία των προγραμμάτων παρέμβασης εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την ακρίβεια με την
οποία έχει προσδιοριστεί και έχει αξιολογηθεί το πρόβλημα. Οι υποθέσεις που διαμορφώνει η
διεπιστημονική ομάδα μπορεί να έχουν την ακόλουθη μορφή:
- Η συμπεριφορά Χ συμβαίνει συνήθως στο πλαίσιο Α και έχουν προηγηθεί τα γεγονότα: α, β, γ.
- Η αντίδραση του παιδιού είναι Χ.
- Το αποτέλεσμα της συγκεκριμένης συμπεριφοράς είναι Χ και φαίνεται ότι εξυπηρετεί τη Χ
λειτουργία.

(δ) Διαμόρφωση εξατομικευμένου προγράμματος παρέμβασης.

Προς το παρόν οι έρευνες σχετικά με την Α.Λ.Α.Σ. δεν έχουν καταλήξει σε ένα σύνολο
συγκεκριμένων κανόνων για τη διεξαγωγή της διαδικασίας. Ωστόσο, καταγράφονται ορισμένες
καλές πρακτικές:
➢ σαφής προσδιορισμός των κατηγοριών των παρατηρούμενων συμπεριφορών
➢ προσδιορισμός των συνεπειών των συμπεριφορών – στόχων
➢ συνυπολογισμός των επιδράσεων του παρατηρητή πριν και κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης
➢ σαφής διάκριση των συνθηκών παρατήρησης
➢ παρατηρήσεις σύντομης διάρκειας
➢ προσδιορισμός των συμπεριφορών που τροποποιούνται με άμεση ενίσχυση
➢ χρήση παράλληλων πηγών πληροφόρησης
➢ συνεκτίμηση της διάρκειας επίδρασης της θετικής ενίσχυσης κατά την ανάλυση των
αποτελεσμάτων
➢ αξιολόγηση της λειτουργικής σχέσης ανάμεσα στην ενίσχυση και την προβληματική
συμπεριφορά, μόνον όταν μία αρχική αξιολόγηση έχει καταδείξει μία σύνδεση μεταξύ τους.
➢ η συνθήκη παρατήρησης θα πρέπει να γίνεται πιο περίπλοκη προοδευτικά

10
Ωστόσο, αξίζει να επισημανθεί ότι η άμεση συστηματική παρατήρηση παρουσιάζει ορισμένους
περιορισμούς. Οι ειδικοί πρέπει να λάβουν υπόψη τους τα χαρακτηριστικά του προσώπου που
πραγματοποιεί την παρατήρηση καθώς και το οικογενειακό ή το σχολικό πλαίσιο. Ιδιαίτερα δε, θα
πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το πολιτισμικό υπόβαθρο του παιδιού και οι προσδοκίες που
απορρέουν από αυτό. Για παράδειγμα, σε ορισμένα πολιτισμικά πλαίσια η διοφθαλμική επαφή με
τον ενήλικα θεωρείται αρνητική συμπεριφορά, ενώ σε άλλα ο ανταγωνισμός μεταξύ συνομηλίκων
αποθαρρύνεται. Ο παράγοντας αυτός καθώς και ο παράγοντας του φύλου είναι απολύτως αναγκαίο
να συνεκτιμώνται κατά την παρατήρηση.

Κείμενο Αναφοράς
Το φαινόμενο του δρώντος προσώπου – παρατηρητή (Jones & Nisbett, 1972) αναφέρεται σε μία
εγγενή τάση του ανθρώπου να αποδίδει τις αρνητικές συμπεριφορές των άλλων στην προσωπικότητά
τους, ενώ τις αρνητικές συμπεριφορές του ίδιου σε εξωγενείς παράγοντες. Για παράδειγμα, αν
κάποιος μου πάρει τη σειρά, αποδίδω τη συμπεριφορά του σε ενδογενή χαρακτηριστικά (π.χ. θεωρώ
ότι το συγκεκριμένο άτομο είναι ‘απρεπής’). Ωστόσο, αν εγώ παραβιάσω τη σειρά, αποδίδω τη
συμπεριφορά μου σε εξωγενείς παράγοντες (π.χ. αν παραβιάσω τη σειρά σε ένα κατάστημα
ισχυρίζομαι ότι βιάζομαι γιατί πρέπει να πάρω τα παιδιά από το σχολείο). Σχετικές μελέτες
καταδεικνύουν ότι το συγκεκριμένο φαινόμενο παρατηρείται εντονότερα σε ανταγωνιστικές
κοινωνίες, όπως αυτή της Β. Αμερικής σε σύγκριση με κοινωνίες που ευνοείται περισσότερο η
συνεργατικότητα, όπως η Ασία.

Επιπλέον, η συστηματική παρατήρηση και καταγραφή της συμπεριφοράς μπορεί σε ορισμένες

τουλάχιστον περιπτώσεις, να έχει έντονα υποκειμενικό χαρακτήρα, απαιτεί μεγάλη εκπαίδευση και
εμπειρία και είναι αρκετά χρονοβόρα. Ωστόσο, αποτελεί μία σημαντική παράμετρο στην
αξιολόγηση της συμπεριφοράς του παιδιού, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις οικογενειών οι οποίες
αναγνωρίζουν το πρόβλημα και είναι πρόθυμες να συνεργαστούν για τη βελτίωση της
λειτουργικότητας του παιδιού αλλά και όλης της οικογένειας.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

- Το κείμενο 2.5. Α.Λ.Α.Σ. αποτελεί μία πολύ αναλυτική περιγραφή της μεθόδου, η οποία
είναι χρήσιμη στους επαγγελματίες που πρόκειται να εφαρμόσουν τη συγκεκριμένη
μέθοδο.
- Ο Πίνακας αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο εφαρμογής της μεθόδου.
- Ο σύνδεσμος παρουσιάζει μία πολύ ενδιαφέρουσα εφαρμογή της Α.Λ.Α.Σ. στη ΔΑΦ
http://www.encephalos.gr/full/44-2-04g.htm

11
Παράδειγμα: Η μητέρα ενός αγοριού 4 ετών με σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς ζήτησε βοήθεια
από τους ειδικούς. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης ανέφερε ότι το παιδί είναι «αδύνατο να
ντυθεί» και «δεν ακούει λέξη». Κάποιος συγγενής της τής είχε πει ότι το παιδί είναι «υπερκινητικό»,
ενώ ο παιδίατρος πρότεινε να γίνει ψυχολογική αξιολόγηση. Ωστόσο, ένα σημείωμα από τη
δασκάλα έδινε μία τελείως διαφορετική εικόνα. Η δασκάλα ανέφερε ότι συνήθως το παιδί δεν
ακολουθούσε οδηγίες και δε συγκεντρωνόταν σε μία δραστηριότητα, αλλά μπορούσε να
προσηλωθεί όπως τα άλλα παιδιά, όταν η δραστηριότητα παρουσίαζε ενδιαφέρον. Κατά τη διάρκεια
της επίσκεψης στο γραφείο του κλινικού παιδοψυχολόγου το παιδί έδειχνε ήρεμο και έτσι
προκειμένου να διαμορφωθεί μία καλύτερη εικόνα της κατάστασης, αποφασίστηκε να
πραγματοποιηθούν επισκέψεις στο σπίτι και το σχολείο.

Λίγα λεπτά μετά την είσοδό του ψυχολόγου στο σπίτι, το πρόβλημα έγινε εμφανές. Η μητέρα
επέτρεπε στο παιδί να αφήνει παντού πεταμένα τα παιχνίδια του και η προτροπή του ψυχολόγου προς
τη μητέρα να δομήσει το χώρο, οδήγησε σε σύγκρουση ανάμεσα στην ίδια και το παιδί: το παιδί πήρε
τα παιχνίδια που ήθελε και έφυγε, η μητέρα άρχισε να το κυνηγάει και να του φωνάζει να μαζέψει
τα παιχνίδια του, ενώ στράφηκε προς τον παρατηρητή λέγοντας «βλέπετε, δε με ακούει καθόλου».
Στο σχολείο το παιδί απέφευγε να εκτελέσει τη δραστηριότητα που του ζητούσε η δασκάλα, ωστόσο
η δασκάλα μέσω επαίνων και αμοιβών κατόρθωνε να πείσει τελικά το παιδί να εκτελέσει τη
δραστηριότητα. Προφανώς η περιγραφή της συγκεκριμένης μητέρας δεν περιελάμβανε
λεπτομέρειες, οι οποίες όμως ήταν σημαντικές για τη διάγνωση. Επιπλέον, δεν ανέφερε πόσο θύμωνε
η ίδια όταν το παιδί «δεν άκουγε» καθώς και το πόσο χαοτικό ήταν το περιβάλλον του σπιτιού.

Η παρατήρηση στο σπίτι έδωσε πληροφορίες οι οποίες αξιοποιήθηκαν στο πρόγραμμα παρέμβασης.
Δόθηκαν οδηγίες στη μητέρα για το πώς να δομήσει το περιβάλλον του σπιτιού, ώστε να είναι φιλικό
προς το παιδί και παροτρύνθηκε να παίζει με τον γιο της αλλά και να ενισχύσει την υπακοή του
δίνοντας απλές οδηγίες και επαινώντας τον.

Επισήμανση

Η Α.Λ.Α.Σ. μπορεί να αξιοποιηθεί όχι μόνον από ειδικούς ψυχικής υγείας, αλλά και από εκπαιδευτικούς, οι
οποίοι είναι απαραίτητο να συλλέξουν δεδομένα συστηματικής παρατήρησης για περιπτώσεις
μαθητών/τριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα συμπεριφοράς. Τα δεδομένα αυτά έχουν πολλαπλή
χρησιμότητα καθώς μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για τους ειδικούς που έχουν
αναλάβει την εξατομικευμένη παρέμβαση στο παιδί αλλά και να αξιοποιηθούν από τον ίδιο τον
εκπαιδευτικό, προκειμένου να τροποποιήσει κατάλληλα τη συμπεριφορά και το εκπαιδευτικό υλικό, ώστε
να επιτύχει καλύτερη προσαρμογή του παιδιού στην τάξη και εν τέλει καλύτερο μαθησιακό κλίμα συνολικά.

12
Ανακεφαλαίωση Αντικειμένου Συνεδρίας
Στην παρούσα Εβδομαδιαία Συνεδρία περιεγράφηκαν τεχνικές συστηματικής παρατήρησης της
συμπεριφοράς των παιδιών σε διάφορα πλαίσια, όπως το σπίτι ή το σχολείο και συζητήθηκαν τα
πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της συγκεκριμένης μεθόδου αξιολόγησης της συμπεριφοράς.
Επιπλέον, επεξηγήθηκαν οι τρόποι με τους οποίους μπορούν να αξιοποιηθούν οι συγκεκριμένες
πληροφορίες, ώστε ο παιδαγωγός ή ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας να αποκτήσει πληρέστερη εικόνα
των δυνατοτήτων και των αδυναμιών του παιδιού, της συμπεριφοράς του, αλλά και των παραγόντων που
την επηρεάζουν.

13
Βιβλιογραφία
Cohen, D., Stern, V. & Balaban, N. (2001). Παρατηρώντας και καταγράφοντας τη συμπεριφορά των
παιδιών. Βοσνιάδου Σ. (επιμ.). Αθήνα: Gutenberg.
Bambara, L. M., & Knoster, T. P. (2009). Designing positive behavior support plans. American Association on
Intellectual and Developmental Disabilities. 444 North Capitol Street NW Suite 846, Washington, DC 20001.

Carr, E. G., Levin, L., McConnachie, G., Carlson, J. I., Kemp, D. C., & Smith, C. E. (1994). Communication-based
intervention for problem behavior: A user's guide for producing positive change. Paul H Brookes Publishing.

Crone, D. A., Hawken, L. S., & Horner, R. H. (2015). Building positive behavior support systems in schools:
Functional behavioral assessment. Guilford Publications. Kazdin, A. E. (2012). Behavior modification in applied
settings. Waveland Press.

Sailor, W., Dunlap, G., Sugai, G., & Horner, R. (Eds.). (2008). Handbook of positive behavior support. Springer
Science & Business Media.

14
15