Zavjesa Je Spuštena, Ende! Letovi Iznad Foče

ZAVJESA JE SPUŠTENA, ENDE!
LETOVI IZNAD FOČE

- izbor tekstova sa portala focanskidani, flickr-a i facebooka
- sve fotografije su objavljene na facebooku, focanskidani, flickr-u ekranportal13, portalima...
- priredio:Kenan Sarač
ZAVJESA JE SPUŠTENA, ENDE!

LETOVI IZNAD FOČE
- izbor tekstova sa portala focanskidani, flickr-a i facebooka
- sve fotografije su objavljene na facebooku, focanskidani, flickr-u ekranportal13, portalima...
- priredio:Kenan Sarač
1
O Stockoholmskom sindromu je vjerojatno vedina nas čula u nekoj krimi seriji – i iako zvuči
poprilično nevjerojatno i možda se dio ljudi pita je li to izmišljen pojam kako bi porasla
gledanost serije, znanost ga je zaista uvrstila u postojede fenomene.
Stockholmski sindrom je pojava koja označava stvaranje emocionalne veze odnosno osjedaja
povjeranje i povezanosti s otmičarem.
Naziv je dobio po događaju koji se zbio u Stockholmu 1973. godine kada su se žrtve
emocionalno vezale za pljačkaše banke. Naime dvojica naoružanih pljačkaša su u razdoblju
od pet dana držali četvoricu zaposlenika kao taoce. Tijekom tog vremena žrtve su se dobro
upoznale s pljačkašima, a po završetku talačke krize su bili toliko emocionalno povezani da su
čak i stali u njihovu obranu.
Što je Stockholmski sindrom?
Iako nam zdrav razum nalaže da je nemogude gajiti pozitivne osjedaje prema nekome tko je
prema nama grub ili nam čini zlo, postoji i objašnjenje što bi moglo biti u pozadini razvoja
ovog sindroma.
Prema Freudovoj teoriji, naš ego je odgovoran za stvaranje obrambenih mehanizama i
pronalaženje načina uz pomod kojih se udaljavamo od neugodnih iskustava.
Kako otmica spada u prilično neugodno iskustva, tako u talačkoj situaciji zdrav ego traži
mogude načine preživljavanja. Naime, identifikacija s agresorom je obrambeni mehanizam
kojim se ego služi kako bi vjerovanjem da žrtva ima iste vrijednosti i ideale kao agresor
situacija prestala biti toliko prijeteda. To pomaže u nošenju sa iznimno stresnom i
potencijalno opasnom po život situacijom.
Kako je mogude da žrtva gaji osjedaje prema zlostavljaču?
O Stockholmskom sindromu moglo se čitati u novinama i tijekom iznošenja detalja iz stvarnih
događaja. Nerijetko se radilo o slučajevima gdje je žrtva bila zlostavljana, mučena, gdje su joj
bile oduzete osnovne ljudske potrebe. Kako je onda mogude da žrtva gaji osjedaje prema
zlostavljaču? U iznimno prijetedim situacijama i onima opasnima po život, žrtve traže dokaz
nade – male znakove koji bi tu situaciju mogli poboljšati. Kada zlostavljač pokaže žrtvi malo
ljubaznosti – primjerice kroz dopuštanje odlaska na wc, davanje hrane - žrtva de to malo
ljubaznosti interpretirati kao pozitivnu osobinu otmičara. Također tijekom zatočeništva
zlostavljač često zna pričati o svojoj nesretnoj prošlosti – kako su se ružno ponašali prema
njemu, zlostavljali ga, zanemarivali i/ili mu nanijeli nepravdu. Žrtva u takvim situacijama
počinje osjedati kako je i zlostavljač svojevrsna žrtva, te odatle proizlazi i poriv žrtve da brani
svoje zlostavljače.
2
Iako vjerujem da de vedini ljudi i dalje ovaj fenomen biti potpuno neshvatljiv, treba imati na
umu da on nije toliko čest, a kada se javi da on nije naznaka da je žrtva potpuno „skrenula s
uma“. Svatko od nas u određenoj situaciji reagira kako najbolje zna i umije, a žrtve
Stockholmskog sindroma koriste obrambene mehanizme koji im u datom trenutku koriste
kako bi povedale vlastite šanse za preživljavanje. Svatko od nas u stresnoj situaciji koristi svoj
obrambeni mehanizam – koji je potpuno nesvjestan, a kako smo različiti nisu ni naši
mehanizmi isti. Mehanizam može biti više ili manje adaptivan, a u konačnici svaka žrtva bi
neovisno o obrambenom mehanizmu trebala nakon takve situacije dobiti stručnu pomod.
Piše: Kristina Bačkonja, dipl. psiholog 05.09.2016.
Stockholmski sindrom - sve što morate znati o ovom fenomenu
http://ordinacija.vecernji.hr/.../stockholmski-sindrom.../
Što je Stockholmski sindrom?
Kako je mogude da žrtva gaji osjedaje prema zlostavljaču?

O Stockholmskom sindromu moglo se čitati u novinama i tijekom iznošenja detalja iz stvarnih
događaja. Nerijetko se radilo o slučajevima gdje je žrtva bila zlostavljana, mučena, gdje su joj
bile oduzete osnovne ljudske potrebe. Kako je onda mogude da žrtva gaji osjedaje prema
zlostavljaču?
3
4
5
6
7
8
9
Džamija je bila otprilike gdje je sada banka (nekadašnja Jugobanka). Porušena je poslije II
svjetskog rata 1947. - 1948. Srušili je partizani - munaru vezali jakim konopcima i na horuk sa
nekim kamionom povuci-potegni dok je nisu oborili.
10
11
12
13
14
15
16
17
Eto narode od ponedjeljka,sve cvjeta, sve behara.
A B(R)EZ PARA!
Plate de se povedati,struju i grijanje napladivati nede.
Prijevoz de se regulisati.
Regulisat de se i rijeke. I male hidroelektrane.
Niko više nede na biro. Ni manje.
Nede više zapošljavati svoje, a niti tvoje.
Nede se više cijepati, rasitnjavati, razvodnjavati, navodnjavati, navoditi.
Nede niko narodu ugoditi.
Bide bolje no u Švicarskoj, Švedskoj i Svazilendu, zajedno.
Svi de se klizati na ledu.
Dodi de eksperti za ONO i DSZ.
Svi de imati, niko nede nemati.
Mlatide praznu slamu.
Udarat u tepsiju ili o ledinu.
Koronu de ukinuti.
Pustide ublehe.
Napravide dar-mar.
Riješide se pitanje otpadnih voda i pasa lutalica.
Nede više biti beskudnika. Ni manje.
priredio:Kenan Sarač
oprema teksta:focanskidani
18
19
20
21
Posted on 6 Marta, 2018
Objavljena knjiga Aladža džamija u Foči u izdanju ”Avlije” iz Rožaja
U izdanju ”Avlije” iz Rožaja objavljene su prve dvije knjige ”Sabranih dela Andreja
Andrejevida”: Aladža džamija u Foči i Islamska monumentalna umetnost XIV veka u
Jugoslaviji – kupolne džamije, dok su u pripremi još tri knjige: Ars medievalia, Ars islamica I i
Ars islamica II. Knjige za štampu je priredio Stanislav Živkov kod koga se nalazi intelektualna
zaostavština: rukopisi, fotografije, planovi i crteži prof. dr Andreja Andrejevida.
22
23
24
25
26
Aladža džamija u Foči / Andrej Andrejevid ; *crteži Dragomir Todorovid ... *et al.+ ; fotografije
Dušan Tasid ... *et al.+ ; prijevod rezimea Danièle Ouanes+
Beograd : Institut za istoriju umetnosti filozofskog fakulteta, 1972. (Beograd : BIGZ)
103 str., [16] str. str. s graf. prikazima, [24] str. s tablama : ilustr. ; 26 cm
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
ELEKTROTON : Koliko si utakmica pregledao ovdje i košpica pojeo k tomu još, da prostiš?
https://focanskidani.wordpress.com/.../elektroton-koliko.../
37
HISTORIJA FOČE :FOČA NA RAZMEĐU 19. I 20. STOLJEDA
https://focanskidani.wordpress.com/2017/12/02/historija-foce-foca-na-razmedu-19-i-20-
stoljeca/
VAKUFLJENJE KNJIGA U FOČI https://focanskidani.wordpress.com/2017/10/26/vakufljenje-
knjiga-u-foci/
HISTORIJA FOČE : Opis Foče iz 1888. godine (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/06/historija-foce-opis-foce-iz-1888-godine-
foto/
HISTORIJA FOČE : Foča i fočanski kotar 1895. godine (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/06/historija-foce-foca-i-focanski-kotar-1895-
godine-foto/
STARI TEKSTOVI: KASIM DOBRAČA – SKRIPTORIJ U FOČI U XVI STOLJEDU (FOTO)
https://focanskidani.wordpress.com/2015/10/05/stari-tekstovi-kasim-dobraca-skriptorij-u-
foci-u-xvi-vijeku/
HISTORIJA FOČE : CRTICE IZ XV STOLJEDA (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/07/22/historija-foce-crtice-iz-xv-stoljeca-foto/
Stari tekstovi » Iz Evlijinih bisaga: Šeher Foča
https://focanskidani.wordpress.com/2017/06/29/stari-tekstovi-iz-evlijinih-bisaga-seher-
foca/
Foča: Sjedište sandžaka i doba prosperiteta
https://focanskidani.wordpress.com/2015/09/19/foca-sjediste-sandzaka-i-doba-
prosperiteta/
STAMBENA ARHITEKTURA U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2017/04/22/stambena-arhitektura-u-foci/
Fočanska kuda
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/29/focanska-kuca/
FOČA : LONDŽA
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/09/foca-londza/
HISTORIJA FOČE : O FOČANSKIM ZANATIMA
https://focanskidani.wordpress.com/2017/02/07/historija-foce-o-focanskim-zanatima/
Foča : Hanovi i karavansaraji
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/08/foca-hanovi-i-karavansaraji/
*stari tekstovi+ Husref Redžid : URBANI RAZVOJ FOČE (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/10/18/stari-tekstovi-husref-redzic-urbani-razvoj-
foce-foto/
Hatidža Čar Drnda: Grad Foča na razmeđu dvije civilizacije
https://focanskidani.wordpress.com/2017/04/14/hatidza-car-drnda-grad-foca-na-razmedu-
dvije-civilizacije/
HISTORIJA FOČE iz pera Andreja Andrejevida
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/17/historija-foce-iz-pera-andreja-andrejevica/
VAKUF MEHMED-PAŠE KUKAVICE U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2015/09/19/vakuf-mehmed-pase-kukavice-u-foci/
Karavan-saraj (Veliki han) Mehmed-paše Kukavice u Foči
https://focanskidani.wordpress.com/2015/10/29/karavan-saraj-veliki-han-mehmed-pase-
kukavice-u-foci/
38
Careva džamija u Foči – džamija Sultan Bajazid II Valije
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/08/careva-dzamija-u-foci-dzamija-sultan-
bajazid-ii-valije/?preview_id=19862&preview_nonce=8513ba369c
Hamzabegov mesdžid – najstarija fočanska džamija
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/hamzabegov-mesdzid-najstarija-focanska-
dzamija/
FOČA:Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija) dobija minaret – FOTO
https://focanskidani.wordpress.com/2016/02/24/focacareva-dzamija-sultan-bajezida-valije-
ii-dzamija-dobija-minaret-foto/
SEDAMNAEST FOČANSKIH DŽAMIJA (FOTO)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/sedamnaest-focanskih-dzamija-foto/
SVE FOČANSKE DŽAMIJE : Hadži Seferov mesdžid
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/sve-focanske-dzamije-hadzi-seferov-
mesdzid/
SVE FOČANSKE DŽAMIJE : Šejh Pirijin mesdžid
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/sve-focanske-dzamije-sejh-pirijin-mesdzid/
SVE FOČANSKE DŽAMIJE : Muminbegov mesdžid
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/sve-focanske-dzamije-muminbegov-
mesdzid/
Historija Foče : MEĐURJEČKA DŽAMIJA
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/07/historija-foce-medurjecka-dzamija/
Mustafa-pašina džamija u Foči
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/mustafa-pasina-dzamija-u-foci/
IZ HISTORIJE FOČE : O DŽAMIJI SULTAN FATIME
https://focanskidani.wordpress.com/2017/08/05/iz-historije-foce-o-dzamiji-sultan-fatime/
Iz historije Foče : Džamija sultanije Fatime
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/iz-historije-foce-dzamija-sultanije-fatime/
Iz historije Foče : Džamija sultanije Fatime (sa fotografije)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/iz-historije-foce-dzamija-sultanije-fatime-
sa-fotografije/
Džamija Hasana Nazira – Aladža džamija u Foči
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/dzamija-hasana-nazira-aladza-dzamija-u-
foci/
Foča:Slovo o Aladži https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/06/focaslovo-o-aladzi/
Aladža džamija u Foči, Bosna i Hercegovina
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/10/aladza-dzamija-u-foci-bosna-i-
hercegovina/
Aladža Moschee in Foča,Bosnien-Herzegowina
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/09/aladza-moschee-in-focabosnien-
herzegowina/
Aladža džamija u Foči – ubijanje i uzdizanje monumenta islamske arhitekture
https://focanskidani.wordpress.com/2015/10/29/aladza-dzamija-u-foci-ubijanje-i-uzdizanje-
monumenta-islamske-arhitekture/
*stari tekstovi+ HUSREF REDŽID : ARHITEKTONSKA KONZERVACIJA ALADŽA-DŽAMIJE U FOČI
(foto) https://focanskidani.wordpress.com/2017/10/15/stari-tekstovi-husref-redzic-
arhitektonska-konzervacija-aladza-dzamije-u-foci-foto/
39
Legenda o nastanku Aladže https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/legenda-o-
nastanku-aladze/
Natpis na Aladža džamiji u Foči iz 1550./51. godine
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/21/natpis-na-aladza-dzamiji-u-foci-iz-1550-51-
godine/
Foča:Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/03/22/focasehova-dzamija-kadi-osman-
efendijina-dzamija/
IZ HISTORIJE FOČE:TRI DŽAMIJE O KOJIMA SE NE PRIČA I NE PIŠE
https://focanskidani.wordpress.com/2016/01/12/iz-historije-focetri-dzamije-o-kojima-se-ne-
prica-i-ne-pise/
FOČA:Nemaran odnos prema džamiji i medresi Mehmed–paše Kukavice
https://focanskidani.wordpress.com/2015/11/10/focanemaran-odnos-prema-dzamiji-i-
medresi-mehmed-pase-kukavice/
Faruk Muftid:VAKUF ATIK ALI-PAŠINE DŽAMIJE U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/28/faruk-mufticvakuf-atik-ali-pasine-dzamije-
u-foci/
Potpis Evlije Čelebije na Atik Ali-pašinoj džamiji u Foči preživio sva ratna razaranja
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/21/potpis-evlije-celebije-na-atik-ali-pasinoj-
dzamiji-u-foci-prezivio-sva-ratna-razaranja/
IZ HISTORIJE FOČE : FOČANSKE DŽAMIJE (FOTO)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/iz-historije-foce-focanske-dzamije-foto/
FOČA:Historijsko područje – Čaršija u Foči proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i
Hercegovine (foto) https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/29/focahistorijsko-
podrucje-carsija-u-foci-proglasava-se-nacionalnim-spomenikom-bosne-i-hercegovine/
FOČA – HISTORIJA : Šta nam kazuje fotografija nastala oko 1918. godine
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/02/foca-historija-sta-nam-kazuje-fotografija-
nastala-oko-1918-godine/
FOČA – HISTORIJA : Pretraga po razglednici iz 1925. godine
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/06/foca-historija-pretraga-po-razglednici-iz-
1925-godine/
U zlatnom dobu fočanskog šehera, vakifi su se nadmetali u dobru, i teško je u ovoj čaršiji bilo
redi koja je džamija veda, ljepša, važnija
https://focanskidani.wordpress.com/2017/07/28/u-zlatnom-dobu-focanskog-sehera-vakifi-
su-se-nadmetali-u-dobru-i-tesko-je-u-ovoj-carsiji-bilo-reci-koja-je-dzamija-veca-ljepsa-
vaznija/
FOČA : Obnovljena džamija Sultana Bajazida II Valije ili u narodu poznatija kao Careva
džamija (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/08/foca-obnovljena-dzamija-sultana-
bajazida-ii-valije-ili-u-narodu-poznatija-kao-careva-dzamija-foto/
FOČA:NAPAD NA CAREVU DŽAMIJU U NODI SA 01.01.2016. NA 02.01.2016.
40
https://focanskidani.wordpress.com/2016/01/02/focanapad-na-carevu-dzamiju-u-noci-sa-
01-01-2016-na-02-01-2016/
POSLIJE NAPISA O TERORIZMU U FOČI : IPAK SE OGLASILI
https://focanskidani.wordpress.com/2017/01/20/poslije-napisa-o-terorizmu-u-foci-ipak-se-
oglasili/?frame-nonce=ffb1f08629
TERORIZAM U FOČI:NOVI NAPAD NA CAREVU DŽAMIJU
https://wordpress.com/post/focanskidani.wordpress.com/16143
Foča : Veliko groblje (Aladžanski park)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/10/foca-veliko-groblje-aladzanski-park/
HISTORIJA FOČE : KATOLIČKA CRKVA U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2017/02/23/historija-foce-katolicka-crkva-u-foci/
41
[https://focanskidani.wordpress.com/2017/02/07/historija-foce-o-focanskim-zanatima/]
(https://focanskidani.wordpress.com/2017/02/07/historija-foce-o-focanskim-zanatima/)
42
FOČA – crtica iz historije (dio)
__________________________
Istaknuta fotografija: Foča – pogled sa Kačanika
Lokacija
Opština Foča se nalazi na prostoru Gornjeg Podrinja, na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne
Gore, i u neposrednoj blizini planine Zelengore. Grad Foča se nalazi na prosječnoj
nadmorskoj visini od 385 m i smješten je na brdovitom terenu, na ušdu rijeke Dehotine u
Drinu.
Najbitniji elementi, koji su i uslovili stvaranje grada na ovom prostoru, jesu: prirodni
ambijent sa okolnim brdima, dvije rijeke - Dehotina i Drina, i vegetacija koja prožima cijelu
gradsku strukturu i predstavlja njen nerazdvojni dio. To jedinstvo prirode i izgrađenih
struktura čini Foču prepoznatljivom i izdvaja je od ostalih urbanih historijskih struktura u
Bosni i Hercegovini.
Sam prostor na kome je smješten grad, završetak kanjona Dehotine i njeno ušde u Drinu,
predstavlja gravitaciono središte šireg područja i mjesto na kome se još u ranoj historiji
nalazilo sjecište puteva sa više strana.
Historijski podaci
Naseljenost užeg područja Foče može da se prati još od predhistorijskog perioda, a samo
gradsko naselje od srednjeg vijeka.
43
Nastanak i razvoj srednjovjekovnog naselja Hoča (Hotča)(1) uslovljeni su bili, prije svega,
geografskim položajem mjesta na dvije rijeke: Drini i Dehotini, odnosno njegovoj lokaciji na
trasi Dubrovačkog druma(2) koji je povezivao Dubrovnik sa Moravsko-vardarskom kotlinom i
centralnim prostorom Balkanskog poluostrva.
Trasa Dubrovačkog druma ostala je prepoznatljiva u matrici ulične mreže Foče(3) u Prijekoj
čaršiji, koja se nalazi u tangentnoj zoni Pazarišta (Trgovišta) - lokaliteta na kome je nastala
srednjovjekovna Hoča (Hotča) (Redžid, 1983, str. 317-343).
Srednjovjekovno naselje Hoča je prolazilo kroz različite faze graditeljsko-urbanističkog
razvoja: od otvorene karavanske stanice (platea), trgovišta do gradskog naselja. Zbog svog
prirodnog položaja između dviju rijeka, ovaj grad nije bio utvrđen, a gradom je, neposredno
prije turskih osvajanja, gospodario feudalni gospodar Podrinja i Huma Stjepan Vukčid Kosača.
Kao završna tačka puta preko Čemernog i Sutjeske, po svom položaju Foča je bila
predodređena za vede tržište i karavansku stanicu, tako da se ljudi iz Foče počinju da bave
trgovinom, prvenstveno sa Dubrovčanima (Kovačevid-Kojid, 1978, str. 43-44).
U Dubrovnik su isporučivali stočarske proizvode i vosak, a u istočnu Bosnu uvozili tkanine
(Kovačevid-Kojid, 1978, str. 193-194). Velika količina tkanina koje su se uvozile svjedoči o
privrednoj razvijenosti srednjovjekovne Foče, kao i o potrebama i kupovnoj modi njenog
stanovništva. Prisustvo dubrovačkih trgovaca u Foči povedava značaj samoga mjesta, koje u
15. vijeku postaje najvede trgovačko središte istočne Bosne (Kovačevid-Kojid, 1978, str. 202).
Foču su 1465. godine zauzele Osmanlije (Redžid, 1983, str. 325).
Odmah nakon što su Osmanlije osvojile Bosnu i Hercegovinu, zemlja je podijeljena na nahije
koje su se, uglavnom, poklapale sa srednjovjekovnim župama, a prvi osmanski upravni organi
u pojedinim mjestima i nahijama bili su vojvode i njihovi zamjenici-dehaje. Prvih pet godina
osvojeni krajevi Hercegove zemlje bili su u sastavu Bosanskog sandžaka, a njihove vojvode i
subaše potčinjene direktno sandžak-begu Gazi Isa-begu, koji je stolovao u Sarajevu.
Hercegovina je izdvojena iz oblasti kojim je upravljao bosanski sandžak-beg i formirana kao
zaseban sandžakat u februaru 1470. godine, od kada njom upravljaju zasebni sandžaci. Prvi
hercegovački sandžak-beg bio je Hamza-beg, o kome se mogu nadi podaci ved početkom
1470. Na tom položaju se zadržao sve do 1474. godine. Za vrijeme njegove uprave Foča
postaje političko i administrativno sjedište Hercegovine. Takođe, on u Foči podiže i džamiju.
Foča je bila sjedište Hercegovačkog sandžaka sve do 1572. godine. Samo u periodu od 1522.
do 1530. i 1533. godine privremeno sjedište je bio Mostar. Godine 1572. stolica
Hercegovačkog sandžaka prenesena je u Pljevlja, gdje ostaje sve do 1763. godine, kada je
Hercegovina fermanom pripojena Bosanskom sandžaku. Godine 1833. Hercegovina ponovo
postaje nezavisna od Bosne, a njome od tada upravljaju carski namjesnici, valije, u rangu
paše, čije je sjedište bilo u Mostaru do 1877. godine, kada je ponovo pripojena Bosanskom
ejaletu.
Nakon što Foča prestaje biti središte Hercegovačkog sandžaka, ona postaje centar i drugih
upravnih organa čiji su predstavnici muselim, ajan i alajbeg. Muselim je držao civilnu vlast u
gradu i nahiji, a postavljao ga je sam vezir. Prvi poznati fočanski muselim bio je Hadži
Mehmed-aga Šuvalija, čije se ime pominje u navodima iz 1782. godine. Ajani su bili gradski
zastupnici, koji su zastupali svoj kraj u Ajanskom savjetu na namjesničkom dvoru. Od 18.
vijeka pa do 1838. godine Foča je bila i sjedište alajbega, zapovjednika spahija jednog dijela
Hercegovine.
44
Uporedo sa organizacijom upravnih vlasti u Foči je formirana i sudska vlast. Prvi poznati
pomen kadije u Foči datira iz 1472. godine. Foča je, takođe, kao jedno od vedih mjesta i
gradova, imala i muftiju, pravnika, koji je davao fetve, pisana stručna mišljenja o određenim
pitanjima o kojima u šerijatskom pravu nije bilo detaljnih objašnjenja. Ustanova muftiluka u
Foči može da se susretne od polovine 17. vijeka (Bejtid, 1956, str. 30-32).
Puni procvat Foča doživljava u periodu od druge polovine 15. do kraja 16. vijeka, kada se
transformiše od kasabe do šehera i važnog administrativno-upravnog centra u Hercegovini
(Redžid, 1983, str. 322).
Grad se ne širi koncentričnom izgradnjom oko srednjovjekovne Hoče, ali se izgrađuje gotovo
planski, prilagođavajudi se topografsko-morfološkim uslovima i mogudnostima izgradnje na
obje strane rijeka. Izgradnjom prvih šest(4) mahala definiše se gradski prostor Foče i daju
smjernice za širenje naselja na obje strane rijeke Dehotine i uz desnu stranu rijeke Drine.
Posljedica činjenice da je Foča bila sjedište Hercegovačkog sandžaka bila je razvijanje grada u
urbanom, privrednom i kulturnom pogledu, te uspostavljanje potrebne infrastrukture za
razvoj sistema civilne vlasti, vjerskih, kulturno-prosvjetnih i privrednih institucija. Izgradnja
Hasan Nazirove (Aladža) džamije početkom druge polovine 16. vijeka predstavlja početak
najplodnijeg građevinskog razvojnog perioda Foče. Ona potpuno poprima izgled i obilježja
„orijentalnog“ grada.
U izgradnji objekata učestvovali su i dubrovački majstori, što može da se zaključi iz mnogih
dokumenata koji svjedoče o njihovim aktivnostima u BiH, kroz srednjovjekovni i gotovo cijeli
period osmanske vladavine, a posebno u 16. i prvoj polovini 17. vijeka. Poznati kao vješti
majstori, pozivani su da zidaju monumentalnije objekte i osjetljivije konstrukcije, svodove,
lukove, kupole, te da izvode finije klesarske radove dekorativnog karaktera: baze, kapitele,
stalaktite i dr. (Bejtid, 1952, str. 240).
U ovom periodu, osim arhitektonskog, razvijaju se i razne vrste zanatstva, posebno
umjetnost obrade metala, kosti, drveta i kamena.
Potpadanjem Foče pod otomansku upravu ekonomska struktura grada dobija drugačiju sliku.
U „Hasu Hoči“ i turskom popisu iz 1477. godine u okolini Foče pominju se vinogradi i
određuje se porez na proizvodnju vina. Ova proizvodnja za vrijeme otomanske vladavine
prestaje. Stanovništvo se orijentiše, uglavnom, na trgovačku i zanatsku privredu. Ekonomski
razvoj Foče izražen je u 16. vijeku, a najviše u njegovim posljednjim decenijama. Najvedi dio
privrednih objekata u tom periodu grade pojedinci u vidu zadužbina – vakufa. Na osnovu
kasnijih knjiženja vakufa ( početkom 17. vijeka) može da se sazna da je u prvim decenijama
17. vijeka Foča imala najmanje 24 vrste zanata (aščije, berberi, bičakčije-nožari, buzadžije,
čizmedžije, dunđeri-graditelji, halači, kahvedžije, kalajdžije, kasapi, kazazi, kovači, kujundžije
- zlatari, lončari, mlinari, mudželiti - knjigovesci, nalbanti - potkivači, pašmakčije - obudari,
pekari, sarači, tabaci - kožari, taščije - klesari, terzije - krojači, bakal, tudžari - trgovci, badžari
i telali).
Najviše zanata je bilo vezano za preradu kože i izradu kožne robe. Među njima su tabaci bili
najbrojniji. Oni su imali svoje radionice na južnoj periferiji grada koja se po njima i zvala
Tabaci. U Foči su bili razvijeni još neki zanati o kojim ne može da se pronađe pisani trag, ali se
zna da su postojali: bunardžije, deremidžije, derpidžije, grebenari, češljari, kazandžije,
mutapčije, samardžije i tufekčije-puškari.
45
Kao posebnu privrednu granu treba izdvojiti kudnu radinost u kojoj su se proizvodile razne
vrste platna, vezova i dilima za kudnu upotrebu i za prodaju. Sirovine koje su se
upotrebljavale za proizvodnju tkanina su bile vuna, pamuk i svila. Posebno može da se izdvoji
svila koja se dobijala i u Foči. U tom periodu mnoge porodice su se bavile uzgojem svilene
bube, tako da su se u njihovim avlijama mogla da nađu stabla duda koji se koristio za ishranu
svilene bube.
Zajedno sa zanatima u Foči je bila posebno razvijena trgovina do početka 19. vijeka, kada
dolazi do zatvaranja Dubrovačkog druma, kao posljedice pada Dubrovačke republike. U tom
periodu trgovina se počinje više zasnivati na unutrašnjosti, posebno na oblast Srbije. Glavni
materijali za trgovinu i dalje su bili vuna, vosak i prerađena koža. U Foči trgovinom se, gotovo
po pravilu, bavilo pravoslavno stanovništvo, a zanatstvom muslimani. Poznatije trgovačke
porodice su bile: Glođaje, Hadživukovidi, Jakšidi i Sunare. U to vrijeme trgovinom počinju da
se bave i muslimanske porodice. Od muslimanskih porodica koje su se bavile trgovinom u to
vrijeme najznačajnije su bile: Karahodže, Hanjalid, Njuhovid, Bakid, Kahvedžid, Tuno i Kašmo
(Bejtid, 1956, str. 36-38).
O Foči i njenim spomenicima, posebno u periodu 16. i 17. vijeka, nije pisano mnogo. O gradu
u to vrijeme najviše saznajemo iz zabilješki i izvještaja raznih putopisaca od kojih su
najznačajniji: Benedetto Ramberti, Jean Chesneau, Melchior pl. Seydlitz, Philipp du Fresne-
Canaye, Lefevre i drugi. Oni daju značajne podatke o izgledu tadašnjeg grada.
Jedan od opisa tadašnje Foče dao je putopisac Evlija Čelebi, koji je u tom gradu bio 1664.
godine. Prema njegovom kazivanju, Foča je:
„Šeher kojeg je osvojio Ebu'l-Feth, sultan Mehmed-han hidžr. 869. (1465) godine....On je
sada na teritoriji hercegovačkog sandžaka. Njim upravlja vojvoda... U cijeloj Foči ima
sedamnaest islamskih bogomolja (mihrab). Između svih ističe se džamija sultana Bajezida
Velije u Staroj čaršiji. To je starinska bogomolja, sagrađena od tvrdog materijala, u starom
stilu. Ima drvenu kupolu pokrivenu olovom i jedan minaret... U Foči ima šest medresa, u
nekima se predaje islamska tradicija (hadis). Postoji osam tekija. Tu imaju tri javna kupatila
(hamam), sudnicu (mekheme), prostranu musalu, dvije javne kuhinje (imaret)" (Čelebi, 1996,
str. 403-410).
U vrijeme austrougarske uprave Foča dobija prvenstveno strateški značaj, a njen urbani
razvoj stagnira. Stagnacija obilježava i graditeljstvo u Foči i u periodu između dva svjetska
rata (Grupa autora, 1983, str.8).
U periodu pred II svjetski rat Foča je bila kasaba sa oko 5.000 stanovnika. Daljni razvoj grada
počinje otvaranjem željezničke pruge Ustiprača-Foča 1939. godine. U toku II svjetskog rata
Foča je bila uništena i spaljena.
Nakon završetka II svjetskog rata gradi se novi moderni grad koji je u svom urbanom tkivu
sačuvao sve istorijske slojeve izgradnje, od srednjovjekovne do savremene.
U posljednjem ratu u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine grad je pretrpio teška razaranja.
Fočanska čaršija
S obzirom na to da je Foča svoj puni procvat doživjela u periodu osmanske uprave, od druge
polovine 15. do kraja 16. vijeka, i njena čaršija predstavlja jednu od najvažnijih karakteristika
grada, ona je njegov komercijalni centar, zona u kojoj se obavlja vedina privrednih aktivnosti.
46
Istorijsko jezgro Foče – njena čaršija predstavlja spomenik kulture s obzirom na kulturno-
istorijski karakter njene cjeline i njenu nepromijenjenost kroz cijelu istoriju razvoja. Ipak,
njena najveda vrijednost jeste ambijentalna – njena prostorna kompozicija. Ovaj ansambl
karakteriše i koncentracija monumentalnih objekata, pojedinačnih arhitektonskih akcenata,
čija arhitektonska vrijednost nije posebno velika, ali je njihov raspored takav da pruža
mogudnost preciznog definisanja urbane kompozicije.
Kompletna fočanska čaršija sastoji se od tri integralna dijela: Donje, Prijeke i Gornje čaršije,
koje predstavljaju jedinstven urbano-arhitektonski definisan sklop. S ciljem što boljeg
razumijevanja uticaja koji su uslovili formiranje fočanske čaršije, neophodno je izvršiti analizu
koja obuhvata mnogo širi prostor.
Od svog postanka Foča se razvijala kao tipičan trgovačko-zanatski grad. Prema svom obliku,
predstavlja nepravilan i slobodno razvijen grad s poslovnim centrom u središtu, a stambeni
dijelovi su smješteni po okolnim padinama oko uskih i krivudavih sokaka.
U opštoj urbanističkoj koncepciji grada ističu se njegova dva izrazita činioca, rijeke Drina i
Dehotina, koje se sastaju u samom mjestu i dijele naselje na dvije gotovo samostalne cjeline.
Tredi središnji dio čini brdovit teren koji se spušta na tri strane prema koritima dviju rijeka.
Oblik grada potpuno je podređen ovim prirodnim odrednicama. Centralni dio naselja,
između dviju rijeka, predstavlja i poslovni i administrativni centar grada koji je gusto
izgrađen. Oko njega se nalaze stambene zone rjeđe strukture i izgrađenosti.
Cjelokupnu arhitektonsku strukturu grada definišu stambene jedinice kao najbrojniji objekti i
džamijski kompleksi sa munarama koje izranjaju iznad krovova okolnih objekata. Fočanske
kude su, u pravilu, jednospratnice jednakih visina sa izrazitom horizontalnom razvijenošdu
strukture, što je istaknuto posebno niskim četvorovodnim krovovima sa pokrovom od
deremide, boje opeke. Ta karakteristična struktura i silueta grada posebno su vidljive u dijelu
u kome su smještene Careva i Kukavičina džamija – u čaršiji. Obje džamije su smještene na
jednom istaknutom brežuljku i čine prostorni orijentir grada.
Istorijski razvoj urbane strukture grada Foče može da se prati slojevito od srednjovjekovlja
do današnjih dana.
Jezgro srednjovjekovne Foče razvilo se u dijelu koji zatvara Drina sa Dehotinom. Na takav
zaključak upuduje ved sam popis fočanskog hasa u kome se na jednom mjestu o jednom
zemljištu na desnoj obali Dehotine kaže da se nalazi „prema Hoče“, što ukazuje da je varoš
van tog prostora i nasuprot njemu, za koje znamo da su se prostirala s desne strane
Dehotine. Slika srednjovjekovne Foče može da se rekonstruiše na sljededi način: naselje na
blagoj padini do brežuljka na kome se danas nalazi Sahat-kula, na njegovoj jugoistočnoj
periferiji trg (Pazarište) i iznad trga crkva (današnja Careva džamija), kao najznačajniji
elemenat naselja. Razvoju srednjovjekovnog naselja na ovom mjestu pogoduju blagi
brežuljkasti teren, vrlo pogodan za izgradnju, i neposredna blizina tekude vode (Bejtid, 1956,
str. 43).
To područje je postalo i jezgro kasnijeg grada nastalog u osmanskom periodu, koji se počinje
razvijati u širinu. Taj dio Osmanlije su nazvale Ortakol (središnji ili centralni kraj). U tom dijelu
je sagrađena i prva i najstarija fočanska džamija, a nedaleko od nje i prvi dudani – osnov
budude čaršije.
47
Kao i kod ostalih naselja nastalih za vrijeme osmanske vladavine, vidljiva je podjela grada na
zone, i to: trgovačko-zanatski, poslovni i stambeni dio. Takav teritorijalni raspored Foča je
zadržala do danas.
Fočanska čaršija se formirala na neravnom padinskom terenu i u izlomljenoj liniji, što
pokazuje da se prilagodila zatečenom stanju, tj. da se formirala duž srednjovjekovnog
tranzitnog puta. Najznačajniji dio čaršije je bio trg – Pazarište, koji se nalazi ispod Careve
džamije. Ovaj trg nije značajnije promijenio svoj izgled u odnosu na srednjovjekovni oblik. Trg
je velike površine, nepravilnog, zrakastog oblika i formiran je na terenu s nagibom prema
Dehotini sa sedam okolnih ulica koje se sastaju na tom prostoru iz različitih dijelova grada.
Shodno svojoj namjeni, u kasnijim periodima, postao je sajmeni trg i još kasnije pijaca.
Podaci o starom Dubrovačkom drumu pokazuju da je on prolazio kroz središte grada, upravo
preko trga, spuštajudi se okomito na korito Dehotine. S obzirom na tu činjenicu, može da se
pretpostavi da se na trgu u srednjem vijeku nalazilo nekoliko trgovačkih mjesta koja de se u
kasnijem osmanskom periodu transformisati i proširiti tako da se dudani pojavljuju uz
njegovu sjevernu i istočnu stranu. Nastavak fočanske čaršije se formira duž Dubrovačkog
druma prema jednoj i drugoj strani, tako da se stvaraju tri zasebne cjeline: Prijeka, Gornja i
Donja čaršija.
Prijeka čaršija, koja je i danas zadržala svoje ime, formirala se u ulici koja vodi od trga prema
sjeverozapadu, do Sahat-kule, gdje se lomi gotovo pod pravim uglom i nastavlja dalje prema
jugu.
Ovaj dio čaršije od Sahat-kule se naziva Gornja čaršija. U njoj su, osim dudana, bili smješteni i
hanovi i karavan-saraj. U produžetku te ulice nalazio se lokalitet Dogana (na italijanskom:
carinarnica), što upuduje na to da su se i na tom mjestu nekada nalazili dudani, tj. da se
Gornja čaršija nekada protezala i dalje prema jugu.
Donja čaršija se prostirala duž ulice koja se strmo spušta od trga prema nekadašnjem
drvenom mostu na Dehotini pored Šehove džamije. Ova čaršija se nekada u dokumentima
javlja i kao Carska ili Sultan-čaršija. Strmi dio ulice između trga (Pazarišta) i Prijeke čaršije se
zvao Prazi (Pragovi), što ukazuje na to da se tu nekada nalazilo stepenište (Bejtid, 1956, str.
44).
U Foči je nekada postojala i četvrta čaršija, smještena u Donjem polju, u mahali Atik-džamije,
uz tranzitni put. Ova čaršija, ipak, nije nikada bila posebno razvijena, jer je služila samo za
snabdijevanje okolnog stanovništva.
Jedan dio dudana je formiran i na području Ortakola, koje vodi od trga prema Donjem mostu
preko Dehotine. Nema podataka o tome da su na tom prostoru postojali dudani u starije
vrijeme, pa može da se pretpostavi da se ovaj dio čaršije formirao kasnije, kada je izgrađen
novi (donji) most na Dehotini i kada ovaj dio grada postaje prometan (Bejtid, 1956, str. 45).
S obzirom na to da u vrijeme stvaranja Foče kao grada nije postojao kolski saobradaj, tj.
prevozilo se konjima ili se išlo pješke, i proporcije ulica su bile formirane u zavisnosti od toga.
Sve ulice su dosta uske i bez diferenciranog poprečnog profila na kolsku stazu i pločnik.
Posmatrajudi fočanske ulice, može da se primijeti da vedina njih formira tzv. sistem koridora,
koga definišu visoki avlijski zidovi koji dijele privatni dio stambenih kompleksa od javnog
dijela ulica. Prema ostacima koji mogu da se nađu u pojedinim dijelovima, može da se
pretpostavi da su ulice u Foči bile kaldrmisane. Dio malobrojnih ostataka još uvijek može da
48
se vidi na strmoj ulici koja se spušta od Gornje čaršije pored Sahat-kule, koja se zvala Kačanik
(Bejtid, 1956, str. 48).
Relativna privredna pasivnost istorijskog jezgra u austrougarskom periodu, pa sve do kraja II
svjetskog rata, kao i posljedice posljednjih ratnih dešavanja i postratnog perioda nisu
omogudavali brži razvoj novih struktura u tkivu čaršije. Ova činjenica predstavlja donekle i
srednu okolnost, jer se do danas, ipak, uspjela da sačuva njena planska osnova.
Iako arhitektonska i umjetnička vrijednost pojedinačnih objekata u ovoj zoni nije velika, oni,
ipak, svojom koncentracijom, prostornim rasporedom, pripadnošdu istom historijskom stilu,
kao produkti istog vremena, i prostornim međuodnosima utiču na formiranje opšte slike
istorijskog ambijenta.
Sve objekte u okviru fočanske čaršije možemo da podijelimo na:
- objekti spomeničke vrijednosti (objekti koji imaju arhitektonsko-umjetničku vrijednost i
historijski značaj) su: Careva džamija sa grobljem, džamija Mehmed-paše Kukavice sa
medresom, Šehova džamija, Han i Sahat-kula, kao i prostor Pazarišta (kao srednjovjekovni
prostor);
- objekti visoke ambijentalne vrijednosti (svojom pojavom predstavljaju najkarakterističnije
tačke određenog ambijenta, odnosno ekstremne izraze njegove autentičnosti): tri očuvane
kamene magaze i dva najočuvanija dudana u čaršiji;
- objekti koji ne pripadaju stilu, ali svojim proporcijama i smještajem na terenu ne ugrožavaju
historijski identitet prostora;
- vedina objekata novije izgradnje je narušila ambijentalne vrijednosti historijskog tkiva
nametljivim i glomaznim gabaritima, primjenom novih materijala i nekoegzistirajudim
odnosima prema susjednim objektima. Takođe, naknadne intervencije na očuvanim starijim
objektima obezvrijedile su same objekte, tako da oni nisu u skladu sa ambijentom (Grupa
autora, 1983, str.11).
POJEDINAČNI OBJEKTI I GRADITELjSKE CJELINE SPOMENIČKE VRIJEDNOSTI
Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija) u Foči
Careva džamija se nalazi u Carevoj mahali u samom centru grada Foče, na prostoru između
rijeka Drine i Dehotine, a iznad nekadašnjeg srednjovjekovnog otvorenog trga zvanog
Pazarište. Careva (Sultan Bajezida Valije II, 1483-1512) džamija, shodno prostorno-tlocrtnom
rješenju, pripada tipu jednoprostornih džamija sa četvorostrešnim krovom i kamenom
munarom.
Careva džamija u Foči je zapaljena, a munara minirana u aprilu 1992. godine.
Džamija Mehmed-paše Kukavice
Shodno tarihu isklesanom u kamenoj tabli, koja se nalazila uzidana iznad ulaznih vrata,
džamija Mehmed-paše Kukavice je sagrađena hidžretske 1165. (1751/1752) i bila je
posljednja džamija koja je sagrađena u Foči.
Pripadala je tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija sa otvorenim spoljnim
trijemom.
Džamija Mehmed-paše Kukavice je minirana 28.5.1992. godine: potpuno je srušena munara,
uništen enterijer džamije, potpuno uništen spoljni trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno
49
uništeni medresa, abdesthana i stan muderisa. Kupola džamije se konačno obrušila u jesen
2002. godine.
Kadi Osman-efendijina (Šehova) džamija
Kadi Osman-efendijina ili u narodu poznata kao Šehova džamija nalazi se ispod Pazarišta
pokraj nekadašnje Donje čaršije, u blizini Gornjeg mosta preko Dehotine. Objekat se ubraja
među spomenike koji se prema svojoj arhitekturi izdvaja od uobičajenog tipa džamija
građenih na našim prostorima: njen tlocrtni oblik je bio izdužen po poprečnoj osi, ulazna
vrata su bila izrađena od dva komada ljeskovog drveta; postojala su dva mihraba – jedan u
unutrašnjosti objekta i jedan u spoljnoj desnoj sofi; munara je bila smještena na lijevoj strani
od džamijskog ulaza.
Natpis na džamiji, na kamenoj tabli, veličine 35x78 cm, uzidanoj nad ulazom u džamiju,
kazuje da je godina izgradnje džamije hidžretska 1002. (1593/94) (Mujezinovid, 1998, str. 49).
Džamija je srušena u toku rata 1992-95. godine.
Medresa Hadži Mehmed-paše Kukavice
Ova medresa je najmlađa i posljednja medresa izgrađena u Foči. Dovršena je 1758. godine a
bila je smještena pored same osnivačeve džamije u Gornjoj čaršiji, u vidu krila, na lijevoj
strani džamijskog dvorišta, cijelom dužinom od ulice na sjeverozapadu do džamije na
sjeveroistoku. Prije izgradnje ove medrese, u Foči su postojale barem još dvije medrese, ali
su obje propale prije izgradnje Mehmed-pašine medrese. Mehmed-pašina medresa,
sagrađena, svakako, odmah poslije džamije, u svoje vrijeme bila je jedina takva ustanova u
Foči.
Karavan-saraj Mehmed-paše Kukavice
Jedan od manjeg broja sačuvanih objekata ovog tipa u BiH predstavlja i karavan-saraj u Foči,
koji je prije 1758. godine sagradio Mehmed-paša Kukavica, osmanski feudalac, porijeklom iz
sela Popa u Sutjesci, čijim sredstvima je sagrađena i obližnja džamija i Sahat-kula (Finci,
Taubman, 1954, str. 113).
Ovaj karavan-saraj, koji nosi naziv i „Veliki han“, tipičan je primjer grupe hanova bez dvorišta,
pravougaone osnove i vrlo jednostavne dispozicije. U prizemlju se nalazila jedna velika
konjušnica, a sa lijeve i desne strane od ulaza po jedna magaza za robu koju su putnici ili
prodavali ili kupovali. Uz glavni ulaz u konjušnici nalazi se stepenište koje vodi u centralni hol
na prvom spratu oko kog su poredane spavade sobe. Na jednoj užoj strani hola bila je
smještena prostorija za umivanje i toaleti.
Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice
U neposrednoj blizini džamije i drugih zadužbina Mehmed-paše Kukavice u Foči nalazi se i
njegova Sahat-kula. S obzirom na to da ne postoje pisani tragovi o izgradnji ovog objekta,
može da se pretpostavi da je izgrađen nakon 1758. godine, jer se ne pominje u vakufnami
Mehmed-paše Kukavice iz te godine. Sahat-kula je izgrađena poslije tog vremena, ali sigurno
prije 1761. godine, kada je Mehmed-paša bio prognan iz Bosne i smaknut (Bejtid, 1957, str.
48).
Čaršija - dudani i magaze
50
Dudani i magaze bili su nosioci gotovo cjelokupne privredne aktivnosti u čaršiji. Dudani su
služili i za proizvodnju i za prodaju robe, a magaze su, uglavnom, služile za uskladištenje, a
rijetko za prodaju.
Prijeka čaršija sastoji se od nepravilnih nizova usitnjenih prostora - dudana građenih lakim
materijalima, u duhu lokalne graditeljske tradicije. Osnovna karakteristika svih dudana je
njihova čista i naglašena konstrukcija. Svi pokretni dijelovi i fiksni ispunski elementi bili su
drveni, koji se samo na spratnim objektima prekrivaju malterom.
Dudani su manji prizemni objekti izrađeni od drveta sa pokrovom od deremide. Nizani su sa
obje strane ulica i obično su bili izdignuti iznad nivoa ulice. Bili su otvoreni prema ulici i sa
prednje strane zatvarali se sa dva drvena kapka, koji čine dvodijelni depenak. Gornji širi dio
se podiže u horizontalu i vješa ispod strehe, a donji otvara i polaže na konzolno ispuštene
podne grede. Donji kapak, kada je dudan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Svi dudani su
pravljeni malih dimenzija sa namjerom da sve bude nadohvat ruke. U radnju se nije ulazilo,
ved se trgovina odvijala sjededi na depencima.
Shodno stilskim karakteristikama, dudane možemo da podijelimo na:
1. dudan sa vertikalno podiznim dvodijelnim depenkom:
- bez magaze,
- sa magazom,
- sa magazom na sprat,
- ispod objekta (ili na sprat).
2. dudan sa horizontalno kliznim ili sklopivim kapcima – evropeizovani tip. Ovi dudani su na
nivou ulice i u njih se obavezno ulazi;
3. magaza od tvrdog materijala, nekada pokrivena svodom;
4. osavremenjeni tip prodavnice u nivou ulice sa vratima i izlozima (Grupa autora, 1983, str.
12).
Magaze su masivniji objekti sa kamenim zidovima. Građene su po uzoru na dudane u
Dubrovniku. Prodajni prostori su bili u prizemlju a iznad nje nalazilo se skladište. S ciljem
zaštite od provale i požara, prozori su zaštideni demirima (željeznim rešetkama) i kapcima, a
vrata su izrađena od kovanog željeza, i uglavnom su imali završnu profilaciju – kameni
vijenac. Osnovni konstruktivni sistem su debeli kameni zidovi zasvođeni voltom od sedre, a
međuspratne konstrukcije su od gusto poredanih drvenih greda sa debelim nabojem od
ilovače. Stepenište je vrlo usko, 0,50-0,60 m, a za ulazak u podrum i na posljednji sprat su se
koristile merdevine.
priredio:Kenan Sarač/focanskidani
fotografija:arhiv focanskidani
__________________________
Reference/izvori/literatura
1925. Jeremid, Risto, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925.
51
1954. Finci Jahiel, Taubman Ivan, Restauracija karavan-saraja Mehmed-paše Kukavice u Foči,
Naše starine II, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine,
Sarajevo, 1954.
1956. Bejtid, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog
zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1956.
1956-1957. Bejtid, Alija: Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u
Bosni (1752-1756. i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju broj VI-VII, Sarajevo, 1956-
1957.
1957. Kreševljakovid, Hamdija, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Naše starine IV, Godišnjak
Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1957.
1957. Bejtid, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine IV, Godišnjak Zemaljskog
1957.
1962. Naše starine VIII, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i
1963. Anđelid, Pavao, Trgovište, varoš i grad u srednjevjekovnoj Bosni,Glasnik Zemaljskog
muzeja, arheologija, Sarajevo, 1963.
1972. Andrejevid, Andrej, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972.
1978. Kovačevid-Kojid, Desanka, Gradska naselja srednjevjekovne bosanske države, IP
«Veselin Masleša», Sarajevo, 1978.
1982. Vego, Marko, Postanak srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1982.
1983. Redžid, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini,biblioteka "Kulturno
naslijeđe", Sarajevo, 1983.
1983. Grupa autora (akademik prof. Husref Redžid, docent mr Nedžad Kurto, Ferid Isanovid):
Program revitalizacije i regeneracije istorijskog područja grada Foče, Urbanističko-
arhitektonsko rješenje zone Prijeke čaršije, Skupština opštine Foča, Foča, 1983.
1996. Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo Publishing,
Sarajevo, 1996.
1997. Muftid, Faruk, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997.
1998. Mujezinovid, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga II, Sarajevo
Publishing, Sarajevo, 1998.
2003. Zlatar, Behija, Utjecaj primorskih majstora na izgradnju nekih objekata u BiH u
osmansko doba, "Znakovi vremena" broj 20, ljeto 2003.
__________________________
Kratka pojašnjenja
(1) Hoča, kao trgovište (mercatum), prvi put se pominje 1366. godine. U dubrovačkim
izvorima se pominje trgovac Nikola Prodešid iz Drine, a Turci, nakon zauzimanja istočne
Bosne, Fočanski kadiluk su nazivali kadilukom Drina (Kovačevid-Kojid, 1978, str. 42). S
52
obzirom na to da se u ovom dokumentu Foča pominje kao znatnije trgovačko mjesto, može
da se zaključi da njegova historija seže u mnogo dalju prošlost.
(2) Ovaj srednjovjekovni put se, takođe, pominje pod imenima: Via Ragusa, Via Ragusina, Via
Drina ili Via Bosna.
(3) U defteru iz 1519. prvi put je srednjovjekovni naziv Hoče zamijenjen imenom Foča
(Redžid, 1983, str. 324).
(4) Prva mahala je Hamza-begova (Ortakolo), koja se, kao najstarija, gradi u drugoj polovini
15. vijeka uz srednjovjekovno jezgro Hoče, na lokalitetu sjeverno od Pazarišta; druga je
Fatima-sultan mahala koja se osniva krajem 15. vijeka, zapadno od Ortakola, na samoj desnoj
obali Drine; treda je Mustafa-pašinamahala koja se formira krajem 15. vijeka na desnoj obali
Dehotine; četvrta je Careva mahala koja nastaje 1501. godine, na lokalitetu južno od
Pazarišta; peta Džafer-begova mahalase osniva u petoj deceniji 16. vijeka uz samo ušde
Dehotine u Drinu, a šesta je Hasan Nazirova (Aladža) mahala koja se gradi sredinom 16.
vijeka, jugoistočno od Mustafa-pašine mahale, na desnoj obali Dehotine (Redžid, 1983, str.
326).
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
SEHARA USPOMENA
Džamija Mehmed-paše Kukavice u Foči nalazi se u Gornjoj čaršiji, smještena na brijegu, sa
kamenom munarom. Objekat je nastao u doba opadanja turske građevne umjetnosti, ali se i
pored toga na džamiji zapažaju oblici i radovi vede vrijednosti.
”Ono što je Gazi Husrev-beg predstavljao za Sarajevo ili Ferhat-paša Sokolovid za Banja Luku,
to je za Foču i Travnik bio Mehmed-paša Kukavica, koji je podigao ukupno osamdeset
68
objekata.” Vakufski objekti u Foči To su sljededi objekti: džamija u kasabi Foča, medresa,
mekteb, česma, veliki most na Drini, most na Dehotini, karavansaraj, hamam, te sedam
dudana. Sakralni i obrazovni objekti Mehmed-paše Kukavice Najznačajniji i najmasivniji
objekat koji je podigao Mehmed-paša Kukavica bila je džamija u Foči. Ona predstavlja i
najranije podignuti objekat ovog dobrotvora. Gradnja je, kako se sa natpisa vidi, završena
1752. godine, što potvrđuje da je započeta prije njegovog dolaska u Bosnu kao namjesnika.
Uz džamiju , medresa i mekteb predstavljaju najvažnije vakufske objekte Mehmed-paše
Kukavice. Medresa je sagrađena brzo poslije podizanja džamije. Nije poznato da li su
medresa i mektebprvobitno bili odvojeni ili u ustanove u istoj zgradi, kao u novije vrijeme.
Podaci govore da je u dvije medrese i 14 sibjan mekteba u Foči 1875. bilo 130 učenika i 58
učenica. Komunalni i higijenski objekti Mehmed-paše Kukavice Iz vakufname saznajemo da je
Mehmed-paša Kukavica sagradio i jedan vodovod u FOČI.
Na samom početku vakufname spominje se ”česma pitke vode”.Neki predpostavljaju da je
ova česma zapravo sebilj, koji jee bio istovjetan sebilju na Baščaršiji, kojeg je također
podigao Mehmed-paša Kukavica. U kontekstu vodosnabdjevanja spomenudemo i hamam
koji je podigao Mehmed-paša Kukavica.Bio je to četvrti objekat te vrste u Foči.
Komunikaciona infrastruktura U vakufnami Mehmed-paše Kukavice spominju se mostovi na
rijekama Drini i Dehotini. Privredni objekti Mehmed-pašina vakufa …”za izdržavanje tih
zadužbina legator je sagradio i zavještao: karavan-saraj u Foči,(…)sedam dudana u istom
mjestu.” Ono što se vakufnamom naziva karavan-saraj u suštini je tipičan han. Ovaj han je
bio najvedi u Foči, zbog čega je nazvan i Veliki han. Nove građevine Mehmed- paše Kukavice
u Foči Sahat – kula, tekija i turbe se takođe pripisuju vakufu Mehmed-paše Kukavice.
_____
U vakufnami Mehmed-paše Kukavice spominju se mostovi na rijekama Drini i Dehotini.
Gornji Dehotinski most - Most Mehmed paše Kukavice Kadi Osman-efendijina (Šehova)
džamija Kadi Osman-efendijina ili u narodu poznata kao Šehova džamija nalazi se ispod
Pazarišta pokraj nekadašnje Donje čaršije, u blizini Gornjeg mosta preko Dehotine. Objekat
se ubraja među spomenike koji se prema svojoj arhitekturi izdvaja od uobičajenog tipa
džamija građenih na našim prostorima: njen tlocrtni oblik je bio izdužen po poprečnoj osi,
ulazna vrata su bila izrađena od dva komada ljeskovog drveta; postojala su dva mihraba –
jedan u unutrašnjosti objekta i jedan u spoljnoj desnoj sofi; munara je bila smještena na
lijevoj strani od džamijskog ulaza. Natpis na džamiji, na kamenoj tabli, veličine 35x78 cm,
uzidanoj nad ulazom u džamiju, kazuje da je godina izgradnje džamije hidžretska 1002.
(1593/94) (Mujezinovid, 1998, str. 49). Džamija je srušena u toku rata 1992-95. godine.
Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Mjesta i
ostataka istorijskog spomenika – Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija) u Foči
nacionalnim spomenikom.
#Foča , #BiH , #NašeMaloMisto , #malomisto
HISTORIJA FOČE VAKUFLJENJE KNJIGA U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2017/10/26/vakufljenje-knjiga-u-foci/
HISTORIJA FOČE : Opis Foče iz 1888. godine (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/06/historija-foce-opis-foce-iz-1888-godine-
foto/
HISTORIJA FOČE : Foča i fočanski kotar 1895. godine (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/06/historija-foce-foca-i-focanski-kotar-1895-
godine-foto/
69
STARI TEKSTOVI: KASIM DOBRAČA – SKRIPTORIJ U FOČI U XVI STOLJEDU (FOTO)
https://focanskidani.wordpress.com/2015/10/05/stari-tekstovi-kasim-dobraca-skriptorij-u-
foci-u-xvi-vijeku/
HISTORIJA FOČE : CRTICE IZ XV STOLJEDA (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/07/22/historija-foce-crtice-iz-xv-stoljeca-foto/
Stari tekstovi » Iz Evlijinih bisaga: Šeher Foča
https://focanskidani.wordpress.com/2017/06/29/stari-tekstovi-iz-evlijinih-bisaga-seher-
foca/
Foča: Sjedište sandžaka i doba prosperiteta
https://focanskidani.wordpress.com/2015/09/19/foca-sjediste-sandzaka-i-doba-
prosperiteta/
STAMBENA ARHITEKTURA U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2017/04/22/stambena-arhitektura-u-foci/
Fočanska kuda https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/29/focanska-kuca/
FOČA : LONDŽA
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/09/foca-londza/
https://focanskidani.wordpress.com/2017/02/07/historija-foce-o-focanskim-zanatima/
Foča : Hanovi i karavansaraji
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/08/foca-hanovi-i-karavansaraji/
*stari tekstovi+ Husref Redžid : URBANI RAZVOJ FOČE (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/10/18/stari-tekstovi-husref-redzic-urbani-razvoj-
foce-foto/
Hatidža Čar Drnda: Grad Foča na razmeđu dvije civilizacije
https://focanskidani.wordpress.com/2017/04/14/hatidza-car-drnda-grad-foca-na-razmedu-
dvije-civilizacije/
HISTORIJA FOČE iz pera Andreja Andrejevida
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/17/historija-foce-iz-pera-andreja-andrejevica/
Karavan-saraj (Veliki han) Mehmed-paše Kukavice u Foči
https://focanskidani.wordpress.com/2015/10/29/karavan-saraj-veliki-han-mehmed-pase-
kukavice-u-foci/
Careva džamija u Foči – džamija Sultan Bajazid II Valije
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/08/careva-dzamija-u-foci-dzamija-sultan-
bajazid-ii-valije/?preview_id=19862&preview_nonce=8513ba369c
Hamzabegov mesdžid – najstarija fočanska džamija
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/hamzabegov-mesdzid-najstarija-focanska-
dzamija/
SEDAMNAEST FOČANSKIH DŽAMIJA (FOTO)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/sedamnaest-focanskih-dzamija-foto/
SVE FOČANSKE DŽAMIJE : Hadži Seferov mesdžid
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/sve-focanske-dzamije-hadzi-seferov-
mesdzid/
70
SVE FOČANSKE DŽAMIJE : Šejh Pirijin mesdžid
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/sve-focanske-dzamije-sejh-pirijin-mesdzid/
SVE FOČANSKE DŽAMIJE : Muminbegov mesdžid
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/sve-focanske-dzamije-muminbegov-
mesdzid/
Historija Foče : MEĐURJEČKA DŽAMIJA
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/07/historija-foce-medurjecka-dzamija/
Mustafa-pašina džamija u Foči
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/mustafa-pasina-dzamija-u-foci/
IZ HISTORIJE FOČE : O DŽAMIJI SULTAN FATIME
https://focanskidani.wordpress.com/2017/08/05/iz-historije-foce-o-dzamiji-sultan-fatime/
Iz historije Foče : Džamija sultanije Fatime
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/iz-historije-foce-dzamija-sultanije-fatime/
Iz historije Foče : Džamija sultanije Fatime (sa fotografije)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/iz-historije-foce-dzamija-sultanije-fatime-
sa-fotografije/
Džamija Hasana Nazira – Aladža džamija u Foči
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/dzamija-hasana-nazira-aladza-dzamija-u-
foci/
Foča:Slovo o Aladži https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/06/focaslovo-o-aladzi/
Aladža džamija u Foči, Bosna i Hercegovina
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/10/aladza-dzamija-u-foci-bosna-i-
hercegovina/
Aladža Moschee in Foča,Bosnien-Herzegowina
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/09/aladza-moschee-in-focabosnien-
herzegowina/
Aladža džamija u Foči – ubijanje i uzdizanje monumenta islamske arhitekture
https://focanskidani.wordpress.com/2015/10/29/aladza-dzamija-u-foci-ubijanje-i-uzdizanje-
monumenta-islamske-arhitekture/
*stari tekstovi+ HUSREF REDŽID : ARHITEKTONSKA KONZERVACIJA ALADŽA-DŽAMIJE U FOČI
(foto) https://focanskidani.wordpress.com/2017/10/15/stari-tekstovi-husref-redzic-
arhitektonska-konzervacija-aladza-dzamije-u-foci-foto/
Legenda o nastanku Aladže
https://focanskidani.wordpress.com/2017/09/26/legenda-o-nastanku-aladze/
Natpis na Aladža džamiji u Foči iz 1550./51. godine
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/21/natpis-na-aladza-dzamiji-u-foci-iz-1550-51-
godine/
Foča:Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/03/22/focasehova-dzamija-kadi-osman-
efendijina-dzamija/
IZ HISTORIJE FOČE:TRI DŽAMIJE O KOJIMA SE NE PRIČA I NE PIŠE
https://focanskidani.wordpress.com/2016/01/12/iz-historije-focetri-dzamije-o-kojima-se-ne-
prica-i-ne-pise/
71
FOČA:Nemaran odnos prema džamiji i medresi Mehmed–paše Kukavice
https://focanskidani.wordpress.com/2015/11/10/focanemaran-odnos-prema-dzamiji-i-
medresi-mehmed-pase-kukavice/
Faruk Muftid:VAKUF ATIK ALI-PAŠINE DŽAMIJE U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/28/faruk-mufticvakuf-atik-ali-pasine-dzamije-
u-foci/
Potpis Evlije Čelebije na Atik Ali-pašinoj džamiji u Foči preživio sva ratna razaranja
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/21/potpis-evlije-celebije-na-atik-ali-pasinoj-
dzamiji-u-foci-prezivio-sva-ratna-razaranja/
IZ HISTORIJE FOČE : FOČANSKE DŽAMIJE (FOTO)
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/06/iz-historije-foce-focanske-dzamije-foto/
FOČA:Historijsko područje – Čaršija u Foči proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i
Hercegovine (foto)
https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/29/focahistorijsko-podrucje-carsija-u-foci-
proglasava-se-nacionalnim-spomenikom-bosne-i-hercegovine/
FOČA – HISTORIJA : Šta nam kazuje fotografija nastala oko 1918. godine
https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/02/foca-historija-sta-nam-kazuje-fotografija-
nastala-oko-1918-godine/
FOČA – HISTORIJA : Pretraga po razglednici iz 1925. godine
https://focanskidani.wordpress.com/2017/05/06/foca-historija-pretraga-po-razglednici-iz-
1925-godine/
U zlatnom dobu fočanskog šehera, vakifi su se nadmetali u dobru, i teško je u ovoj čaršiji bilo
redi koja je džamija veda, ljepša, važnija
https://focanskidani.wordpress.com/2017/07/28/u-zlatnom-dobu-focanskog-sehera-vakifi-
su-se-nadmetali-u-dobru-i-tesko-je-u-ovoj-carsiji-bilo-reci-koja-je-dzamija-veca-ljepsa-
vaznija/
Foča : Veliko groblje (Aladžanski park)
https://focanskidani.wordpress.com/2017/03/10/foca-veliko-groblje-aladzanski-park/
HISTORIJA FOČE : KATOLIČKA CRKVA U FOČI
https://focanskidani.wordpress.com/2017/02/23/historija-foce-katolicka-crkva-u-foci/
FOČA : Obnovljena džamija Sultana Bajazida II Valije ili u narodu poznatija kao Careva
džamija (foto) https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/08/foca-obnovljena-dzamija-
sultana-bajazida-ii-valije-ili-u-narodu-poznatija-kao-careva-dzamija-foto/
FOČA – crtica iz historije (dio)

__________________________
Istaknuta fotografija: Foča – pogled sa Kačanika Lokacija Opština Foča se nalazi na prostoru
Gornjeg Podrinja, na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore, i u neposrednoj blizini planine
Zelengore. Grad Foča se nalazi na prosječnoj nadmorskoj visini od 385 m i smješten je na
brdovitom terenu, na ušdu rijeke Dehotine u Drinu. Najbitniji elementi, koji su i uslovili
stvaranje grada na ovom prostoru, jesu: prirodni ambijent sa okolnim brdima, dvije rijeke -
Dehotina i Drina, i vegetacija koja prožima cijelu gradsku strukturu i predstavlja njen
nerazdvojni dio. To jedinstvo prirode i izgrađenih struktura čini Foču prepoznatljivom i
izdvaja je od ostalih urbanih historijskih struktura u Bosni i Hercegovini. Sam prostor na
72
kome je smješten grad, završetak kanjona Dehotine i njeno ušde u Drinu, predstavlja
gravitaciono središte šireg područja i mjesto na kome se još u ranoj historiji nalazilo sjecište
puteva sa više strana. Historijski podaci Naseljenost užeg područja Foče može da se prati još
od predhistorijskog perioda, a samo gradsko naselje od srednjeg vijeka. Nastanak i razvoj
srednjovjekovnog naselja Hoča (Hotča)(1) uslovljeni su bili, prije svega, geografskim
položajem mjesta na dvije rijeke: Drini i Dehotini, odnosno njegovoj lokaciji na trasi
Dubrovačkog druma(2) koji je povezivao Dubrovnik sa Moravsko-vardarskom kotlinom i
centralnim prostorom Balkanskog poluostrva. Trasa Dubrovačkog druma ostala je
prepoznatljiva u matrici ulične mreže Foče(3) u Prijekoj čaršiji, koja se nalazi u tangentnoj
zoni Pazarišta (Trgovišta) - lokaliteta na kome je nastala srednjovjekovna Hoča (Hotča)
(Redžid, 1983, str. 317-343). Srednjovjekovno naselje Hoča je prolazilo kroz različite faze
graditeljsko-urbanističkog razvoja: od otvorene karavanske stanice (platea), trgovišta do
gradskog naselja. Zbog svog prirodnog položaja između dviju rijeka, ovaj grad nije bio
utvrđen, a gradom je, neposredno prije turskih osvajanja, gospodario feudalni gospodar
Podrinja i Huma Stjepan Vukčid Kosača. Kao završna tačka puta preko Čemernog i Sutjeske,
po svom položaju Foča je bila predodređena za vede tržište i karavansku stanicu, tako da se
ljudi iz Foče počinju da bave trgovinom, prvenstveno sa Dubrovčanima (Kovačevid-Kojid,
1978, str. 43-44). U Dubrovnik su isporučivali stočarske proizvode i vosak, a u istočnu Bosnu
uvozili tkanine (Kovačevid-Kojid, 1978, str. 193-194). Velika količina tkanina koje su se uvozile
svjedoči o privrednoj razvijenosti srednjovjekovne Foče, kao i o potrebama i kupovnoj modi
njenog stanovništva. Prisustvo dubrovačkih trgovaca u Foči povedava značaj samoga mjesta,
koje u 15. vijeku postaje najvede trgovačko središte istočne Bosne (Kovačevid-Kojid, 1978, str.
202). Foču su 1465. godine zauzele Osmanlije (Redžid, 1983, str. 325). Odmah nakon što su
Osmanlije osvojile Bosnu i Hercegovinu, zemlja je podijeljena na nahije koje su se, uglavnom,
poklapale sa srednjovjekovnim župama, a prvi osmanski upravni organi u pojedinim
mjestima i nahijama bili su vojvode i njihovi zamjenici-dehaje. Prvih pet godina osvojeni
krajevi Hercegove zemlje bili su u sastavu Bosanskog sandžaka, a njihove vojvode i subaše
potčinjene direktno sandžak-begu Gazi Isa-begu, koji je stolovao u Sarajevu. Hercegovina je
izdvojena iz oblasti kojim je upravljao bosanski sandžak-beg i formirana kao zaseban
sandžakat u februaru 1470. godine, od kada njom upravljaju zasebni sandžaci. Prvi
hercegovački sandžak-beg bio je Hamza-beg, o kome se mogu nadi podaci ved početkom
1470. Na tom položaju se zadržao sve do 1474. godine. Za vrijeme njegove uprave Foča
postaje političko i administrativno sjedište Hercegovine. Takođe, on u Foči podiže i džamiju.
Foča je bila sjedište Hercegovačkog sandžaka sve do 1572. godine. Samo u periodu od 1522.
do 1530. i 1533. godine privremeno sjedište je bio Mostar. Godine 1572. stolica
Hercegovačkog sandžaka prenesena je u Pljevlja, gdje ostaje sve do 1763. godine, kada je
Hercegovina fermanom pripojena Bosanskom sandžaku. Godine 1833. Hercegovina ponovo
postaje nezavisna od Bosne, a njome od tada upravljaju carski namjesnici, valije, u rangu
paše, čije je sjedište bilo u Mostaru do 1877. godine, kada je ponovo pripojena Bosanskom
ejaletu. Nakon što Foča prestaje biti središte Hercegovačkog sandžaka, ona postaje centar i
drugih upravnih organa čiji su predstavnici muselim, ajan i alajbeg. Muselim je držao civilnu
vlast u gradu i nahiji, a postavljao ga je sam vezir. Prvi poznati fočanski muselim bio je Hadži
Mehmed-aga Šuvalija, čije se ime pominje u navodima iz 1782. godine. Ajani su bili gradski
zastupnici, koji su zastupali svoj kraj u Ajanskom savjetu na namjesničkom dvoru. Od 18.
vijeka pa do 1838. godine Foča je bila i sjedište alajbega, zapovjednika spahija jednog dijela
Hercegovine. Uporedo sa organizacijom upravnih vlasti u Foči je formirana i sudska vlast. Prvi
poznati pomen kadije u Foči datira iz 1472. godine. Foča je, takođe, kao jedno od vedih
73
mjesta i gradova, imala i muftiju, pravnika, koji je davao fetve, pisana stručna mišljenja o
određenim pitanjima o kojima u šerijatskom pravu nije bilo detaljnih objašnjenja. Ustanova
muftiluka u Foči može da se susretne od polovine 17. vijeka (Bejtid, 1956, str. 30-32). Puni
procvat Foča doživljava u periodu od druge polovine 15. do kraja 16. vijeka, kada se
transformiše od kasabe do šehera i važnog administrativno-upravnog centra u Hercegovini
(Redžid, 1983, str. 322). Grad se ne širi koncentričnom izgradnjom oko srednjovjekovne
Hoče, ali se izgrađuje gotovo planski, prilagođavajudi se topografsko-morfološkim uslovima i
mogudnostima izgradnje na obje strane rijeka. Izgradnjom prvih šest(4) mahala definiše se
gradski prostor Foče i daju smjernice za širenje naselja na obje strane rijeke Dehotine i uz
desnu stranu rijeke Drine. Posljedica činjenice da je Foča bila sjedište Hercegovačkog
sandžaka bila je razvijanje grada u urbanom, privrednom i kulturnom pogledu, te
uspostavljanje potrebne infrastrukture za razvoj sistema civilne vlasti, vjerskih, kulturno-
prosvjetnih i privrednih institucija. Izgradnja Hasan Nazirove (Aladža) džamije početkom
druge polovine 16. vijeka predstavlja početak najplodnijeg građevinskog razvojnog perioda
Foče. Ona potpuno poprima izgled i obilježja „orijentalnog“ grada. U izgradnji objekata
učestvovali su i dubrovački majstori, što može da se zaključi iz mnogih dokumenata koji
svjedoče o njihovim aktivnostima u BiH, kroz srednjovjekovni i gotovo cijeli period osmanske
vladavine, a posebno u 16. i prvoj polovini 17. vijeka. Poznati kao vješti majstori, pozivani su
da zidaju monumentalnije objekte i osjetljivije konstrukcije, svodove, lukove, kupole, te da
izvode finije klesarske radove dekorativnog karaktera: baze, kapitele, stalaktite i dr. (Bejtid,
1952, str. 240). U ovom periodu, osim arhitektonskog, razvijaju se i razne vrste zanatstva,
posebno umjetnost obrade metala, kosti, drveta i kamena. Potpadanjem Foče pod
otomansku upravu ekonomska struktura grada dobija drugačiju sliku. U „Hasu Hoči“ i
turskom popisu iz 1477. godine u okolini Foče pominju se vinogradi i određuje se porez na
proizvodnju vina. Ova proizvodnja za vrijeme otomanske vladavine prestaje. Stanovništvo se
orijentiše, uglavnom, na trgovačku i zanatsku privredu. Ekonomski razvoj Foče izražen je u
16. vijeku, a najviše u njegovim posljednjim decenijama. Najvedi dio privrednih objekata u
tom periodu grade pojedinci u vidu zadužbina – vakufa. Na osnovu kasnijih knjiženja vakufa (
početkom 17. vijeka) može da se sazna da je u prvim decenijama 17. vijeka Foča imala
najmanje 24 vrste zanata (aščije, berberi, bičakčije-nožari, buzadžije, čizmedžije, dunđeri-
graditelji, halači, kahvedžije, kalajdžije, kasapi, kazazi, kovači, kujundžije - zlatari, lončari,
mlinari, mudželiti - knjigovesci, nalbanti - potkivači, pašmakčije - obudari, pekari, sarači,
tabaci - kožari, taščije - klesari, terzije - krojači, bakal, tudžari - trgovci, badžari i telali).
Najviše zanata je bilo vezano za preradu kože i izradu kožne robe. Među njima su tabaci bili
najbrojniji. Oni su imali svoje radionice na južnoj periferiji grada koja se po njima i zvala
Tabaci. U Foči su bili razvijeni još neki zanati o kojim ne može da se pronađe pisani trag, ali se
zna da su postojali: bunardžije, deremidžije, derpidžije, grebenari, češljari, kazandžije,
mutapčije, samardžije i tufekčije-puškari. Kao posebnu privrednu granu treba izdvojiti kudnu
radinost u kojoj su se proizvodile razne vrste platna, vezova i dilima za kudnu upotrebu i za
prodaju. Sirovine koje su se upotrebljavale za proizvodnju tkanina su bile vuna, pamuk i svila.
Posebno može da se izdvoji svila koja se dobijala i u Foči. U tom periodu mnoge porodice su
se bavile uzgojem svilene bube, tako da su se u njihovim avlijama mogla da nađu stabla duda
koji se koristio za ishranu svilene bube. Zajedno sa zanatima u Foči je bila posebno razvijena
trgovina do početka 19. vijeka, kada dolazi do zatvaranja Dubrovačkog druma, kao posljedice
pada Dubrovačke republike. U tom periodu trgovina se počinje više zasnivati na
unutrašnjosti, posebno na oblast Srbije. Glavni materijali za trgovinu i dalje su bili vuna,
vosak i prerađena koža. U Foči trgovinom se, gotovo po pravilu, bavilo pravoslavno
74
stanovništvo, a zanatstvom muslimani. Poznatije trgovačke porodice su bile: Glođaje,
Hadživukovidi, Jakšidi i Sunare. U to vrijeme trgovinom počinju da se bave i muslimanske
porodice. Od muslimanskih porodica koje su se bavile trgovinom u to vrijeme najznačajnije
su bile: Karahodže, Hanjalid, Njuhovid, Bakid, Kahvedžid, Tuno i Kašmo (Bejtid, 1956, str. 36-
38). O Foči i njenim spomenicima, posebno u periodu 16. i 17. vijeka, nije pisano mnogo. O
gradu u to vrijeme najviše saznajemo iz zabilješki i izvještaja raznih putopisaca od kojih su
najznačajniji: Benedetto Ramberti, Jean Chesneau, Melchior pl. Seydlitz, Philipp du Fresne-
Canaye, Lefevre i drugi. Oni daju značajne podatke o izgledu tadašnjeg grada. Jedan od opisa
tadašnje Foče dao je putopisac Evlija Čelebi, koji je u tom gradu bio 1664. godine. Prema
njegovom kazivanju, Foča je: „Šeher kojeg je osvojio Ebu'l-Feth, sultan Mehmed-han hidžr.
869. (1465) godine....On je sada na teritoriji hercegovačkog sandžaka. Njim upravlja
vojvoda... U cijeloj Foči ima sedamnaest islamskih bogomolja (mihrab). Između svih ističe se
džamija sultana Bajezida Velije u Staroj čaršiji. To je starinska bogomolja, sagrađena od
tvrdog materijala, u starom stilu. Ima drvenu kupolu pokrivenu olovom i jedan minaret... U
Foči ima šest medresa, u nekima se predaje islamska tradicija (hadis). Postoji osam tekija. Tu
imaju tri javna kupatila (hamam), sudnicu (mekheme), prostranu musalu, dvije javne kuhinje
(imaret)" (Čelebi, 1996, str. 403-410). U vrijeme austrougarske uprave Foča dobija
prvenstveno strateški značaj, a njen urbani razvoj stagnira. Stagnacija obilježava i
graditeljstvo u Foči i u periodu između dva svjetska rata (Grupa autora, 1983, str.8). U
periodu pred II svjetski rat Foča je bila kasaba sa oko 5.000 stanovnika. Daljni razvoj grada
počinje otvaranjem željezničke pruge Ustiprača-Foča 1939. godine. U toku II svjetskog rata
Foča je bila uništena i spaljena. Nakon završetka II svjetskog rata gradi se novi moderni grad
koji je u svom urbanom tkivu sačuvao sve istorijske slojeve izgradnje, od srednjovjekovne do
savremene. U posljednjem ratu u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine grad je pretrpio
teška razaranja. Fočanska čaršija S obzirom na to da je Foča svoj puni procvat doživjela u
periodu osmanske uprave, od druge polovine 15. do kraja 16. vijeka, i njena čaršija
predstavlja jednu od najvažnijih karakteristika grada, ona je njegov komercijalni centar, zona
u kojoj se obavlja vedina privrednih aktivnosti. Istorijsko jezgro Foče – njena čaršija
predstavlja spomenik kulture s obzirom na kulturno-istorijski karakter njene cjeline i njenu
nepromijenjenost kroz cijelu istoriju razvoja. Ipak, njena najveda vrijednost jeste
ambijentalna – njena prostorna kompozicija. Ovaj ansambl karakteriše i koncentracija
monumentalnih objekata, pojedinačnih arhitektonskih akcenata, čija arhitektonska
vrijednost nije posebno velika, ali je njihov raspored takav da pruža mogudnost preciznog
definisanja urbane kompozicije. Kompletna fočanska čaršija sastoji se od tri integralna dijela:
Donje, Prijeke i Gornje čaršije, koje predstavljaju jedinstven urbano-arhitektonski definisan
sklop. S ciljem što boljeg razumijevanja uticaja koji su uslovili formiranje fočanske čaršije,
neophodno je izvršiti analizu koja obuhvata mnogo širi prostor. Od svog postanka Foča se
razvijala kao tipičan trgovačko-zanatski grad. Prema svom obliku, predstavlja nepravilan i
slobodno razvijen grad s poslovnim centrom u središtu, a stambeni dijelovi su smješteni po
okolnim padinama oko uskih i krivudavih sokaka. U opštoj urbanističkoj koncepciji grada
ističu se njegova dva izrazita činioca, rijeke Drina i Dehotina, koje se sastaju u samom mjestu
i dijele naselje na dvije gotovo samostalne cjeline. Tredi središnji dio čini brdovit teren koji se
spušta na tri strane prema koritima dviju rijeka. Oblik grada potpuno je podređen ovim
prirodnim odrednicama. Centralni dio naselja, između dviju rijeka, predstavlja i poslovni i
administrativni centar grada koji je gusto izgrađen. Oko njega se nalaze stambene zone rjeđe
strukture i izgrađenosti. Cjelokupnu arhitektonsku strukturu grada definišu stambene
jedinice kao najbrojniji objekti i džamijski kompleksi sa munarama koje izranjaju iznad
75
krovova okolnih objekata. Fočanske kude su, u pravilu, jednospratnice jednakih visina sa
izrazitom horizontalnom razvijenošdu strukture, što je istaknuto posebno niskim
četvorovodnim krovovima sa pokrovom od deremide, boje opeke. Ta karakteristična
struktura i silueta grada posebno su vidljive u dijelu u kome su smještene Careva i Kukavičina
džamija – u čaršiji. Obje džamije su smještene na jednom istaknutom brežuljku i čine
prostorni orijentir grada. Istorijski razvoj urbane strukture grada Foče može da se prati
slojevito od srednjovjekovlja do današnjih dana. Jezgro srednjovjekovne Foče razvilo se u
dijelu koji zatvara Drina sa Dehotinom. Na takav zaključak upuduje ved sam popis fočanskog
hasa u kome se na jednom mjestu o jednom zemljištu na desnoj obali Dehotine kaže da se
nalazi „prema Hoče“, što ukazuje da je varoš van tog prostora i nasuprot njemu, za koje
znamo da su se prostirala s desne strane Dehotine. Slika srednjovjekovne Foče može da se
rekonstruiše na sljededi način: naselje na blagoj padini do brežuljka na kome se danas nalazi
Sahat-kula, na njegovoj jugoistočnoj periferiji trg (Pazarište) i iznad trga crkva (današnja
Careva džamija), kao najznačajniji elemenat naselja. Razvoju srednjovjekovnog naselja na
ovom mjestu pogoduju blagi brežuljkasti teren, vrlo pogodan za izgradnju, i neposredna
blizina tekude vode (Bejtid, 1956, str. 43). To područje je postalo i jezgro kasnijeg grada
nastalog u osmanskom periodu, koji se počinje razvijati u širinu. Taj dio Osmanlije su nazvale
Ortakol (središnji ili centralni kraj). U tom dijelu je sagrađena i prva i najstarija fočanska
džamija, a nedaleko od nje i prvi dudani – osnov budude čaršije. Kao i kod ostalih naselja
nastalih za vrijeme osmanske vladavine, vidljiva je podjela grada na zone, i to: trgovačko-
zanatski, poslovni i stambeni dio. Takav teritorijalni raspored Foča je zadržala do danas.
Fočanska čaršija se formirala na neravnom padinskom terenu i u izlomljenoj liniji, što
pokazuje da se prilagodila zatečenom stanju, tj. da se formirala duž srednjovjekovnog
tranzitnog puta. Najznačajniji dio čaršije je bio trg – Pazarište, koji se nalazi ispod Careve
džamije. Ovaj trg nije značajnije promijenio svoj izgled u odnosu na srednjovjekovni oblik. Trg
je velike površine, nepravilnog, zrakastog oblika i formiran je na terenu s nagibom prema
Dehotini sa sedam okolnih ulica koje se sastaju na tom prostoru iz različitih dijelova grada.
Shodno svojoj namjeni, u kasnijim periodima, postao je sajmeni trg i još kasnije pijaca.
Podaci o starom Dubrovačkom drumu pokazuju da je on prolazio kroz središte grada, upravo
preko trga, spuštajudi se okomito na korito Dehotine. S obzirom na tu činjenicu, može da se
pretpostavi da se na trgu u srednjem vijeku nalazilo nekoliko trgovačkih mjesta koja de se u
kasnijem osmanskom periodu transformisati i proširiti tako da se dudani pojavljuju uz
njegovu sjevernu i istočnu stranu. Nastavak fočanske čaršije se formira duž Dubrovačkog
druma prema jednoj i drugoj strani, tako da se stvaraju tri zasebne cjeline: Prijeka, Gornja i
Donja čaršija. Prijeka čaršija, koja je i danas zadržala svoje ime, formirala se u ulici koja vodi
od trga prema sjeverozapadu, do Sahat-kule, gdje se lomi gotovo pod pravim uglom i
nastavlja dalje prema jugu. Ovaj dio čaršije od Sahat-kule se naziva Gornja čaršija. U njoj su,
osim dudana, bili smješteni i hanovi i karavan-saraj. U produžetku te ulice nalazio se lokalitet
Dogana (na italijanskom: carinarnica), što upuduje na to da su se i na tom mjestu nekada
nalazili dudani, tj. da se Gornja čaršija nekada protezala i dalje prema jugu. Donja čaršija se
prostirala duž ulice koja se strmo spušta od trga prema nekadašnjem drvenom mostu na
Dehotini pored Šehove džamije. Ova čaršija se nekada u dokumentima javlja i kao Carska ili
Sultan-čaršija. Strmi dio ulice između trga (Pazarišta) i Prijeke čaršije se zvao Prazi (Pragovi),
što ukazuje na to da se tu nekada nalazilo stepenište (Bejtid, 1956, str. 44). U Foči je nekada
postojala i četvrta čaršija, smještena u Donjem polju, u mahali Atik-džamije, uz tranzitni put.
Ova čaršija, ipak, nije nikada bila posebno razvijena, jer je služila samo za snabdijevanje
okolnog stanovništva. Jedan dio dudana je formiran i na području Ortakola, koje vodi od trga
76
prema Donjem mostu preko Dehotine. Nema podataka o tome da su na tom prostoru
postojali dudani u starije vrijeme, pa može da se pretpostavi da se ovaj dio čaršije formirao
kasnije, kada je izgrađen novi (donji) most na Dehotini i kada ovaj dio grada postaje
prometan (Bejtid, 1956, str. 45). S obzirom na to da u vrijeme stvaranja Foče kao grada nije
postojao kolski saobradaj, tj. prevozilo se konjima ili se išlo pješke, i proporcije ulica su bile
formirane u zavisnosti od toga. Sve ulice su dosta uske i bez diferenciranog poprečnog profila
na kolsku stazu i pločnik. Posmatrajudi fočanske ulice, može da se primijeti da vedina njih
formira tzv. sistem koridora, koga definišu visoki avlijski zidovi koji dijele privatni dio
stambenih kompleksa od javnog dijela ulica. Prema ostacima koji mogu da se nađu u
pojedinim dijelovima, može da se pretpostavi da su ulice u Foči bile kaldrmisane. Dio
malobrojnih ostataka još uvijek može da se vidi na strmoj ulici koja se spušta od Gornje
čaršije pored Sahat-kule, koja se zvala Kačanik (Bejtid, 1956, str. 48). Relativna privredna
pasivnost istorijskog jezgra u austrougarskom periodu, pa sve do kraja II svjetskog rata, kao i
posljedice posljednjih ratnih dešavanja i postratnog perioda nisu omogudavali brži razvoj
novih struktura u tkivu čaršije. Ova činjenica predstavlja donekle i srednu okolnost, jer se do
danas, ipak, uspjela da sačuva njena planska osnova. Iako arhitektonska i umjetnička
vrijednost pojedinačnih objekata u ovoj zoni nije velika, oni, ipak, svojom koncentracijom,
prostornim rasporedom, pripadnošdu istom historijskom stilu, kao produkti istog vremena, i
prostornim međuodnosima utiču na formiranje opšte slike istorijskog ambijenta. Sve objekte
u okviru fočanske čaršije možemo da podijelimo na: - objekti spomeničke vrijednosti (objekti
koji imaju arhitektonsko-umjetničku vrijednost i historijski značaj) su: Careva džamija sa
grobljem, džamija Mehmed-paše Kukavice sa medresom, Šehova džamija, Han i Sahat-kula,
kao i prostor Pazarišta (kao srednjovjekovni prostor); - objekti visoke ambijentalne
vrijednosti (svojom pojavom predstavljaju najkarakterističnije tačke određenog ambijenta,
odnosno ekstremne izraze njegove autentičnosti): tri očuvane kamene magaze i dva
najočuvanija dudana u čaršiji; - objekti koji ne pripadaju stilu, ali svojim proporcijama i
smještajem na terenu ne ugrožavaju historijski identitet prostora; - vedina objekata novije
izgradnje je narušila ambijentalne vrijednosti historijskog tkiva nametljivim i glomaznim
gabaritima, primjenom novih materijala i nekoegzistirajudim odnosima prema susjednim
objektima. Takođe, naknadne intervencije na očuvanim starijim objektima obezvrijedile su
same objekte, tako da oni nisu u skladu sa ambijentom (Grupa autora, 1983, str.11).
POJEDINAČNI OBJEKTI I GRADITELjSKE CJELINE SPOMENIČKE VRIJEDNOSTI Careva džamija
(Sultan Bajezida Valije II džamija) u Foči Careva džamija se nalazi u Carevoj mahali u samom
centru grada Foče, na prostoru između rijeka Drine i Dehotine, a iznad nekadašnjeg
srednjovjekovnog otvorenog trga zvanog Pazarište. Careva (Sultan Bajezida Valije II, 1483-
1512) džamija, shodno prostorno-tlocrtnom rješenju, pripada tipu jednoprostornih džamija
sa četvorostrešnim krovom i kamenom munarom. Careva džamija u Foči je zapaljena, a
munara minirana u aprilu 1992. godine. Džamija Mehmed-paše Kukavice Shodno tarihu
isklesanom u kamenoj tabli, koja se nalazila uzidana iznad ulaznih vrata, džamija Mehmed-
paše Kukavice je sagrađena hidžretske 1165. (1751/1752) i bila je posljednja džamija koja je
sagrađena u Foči. Pripadala je tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija sa
otvorenim spoljnim trijemom. Džamija Mehmed-paše Kukavice je minirana 28.5.1992.
godine: potpuno je srušena munara, uništen enterijer džamije, potpuno uništen spoljni
trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno uništeni medresa, abdesthana i stan muderisa.
Kupola džamije se konačno obrušila u jesen 2002. godine. Kadi Osman-efendijina (Šehova)
džamija Kadi Osman-efendijina ili u narodu poznata kao Šehova džamija nalazi se ispod
Pazarišta pokraj nekadašnje Donje čaršije, u blizini Gornjeg mosta preko Dehotine. Objekat
77
se ubraja među spomenike koji se prema svojoj arhitekturi izdvaja od uobičajenog tipa
džamija građenih na našim prostorima: njen tlocrtni oblik je bio izdužen po poprečnoj osi,
ulazna vrata su bila izrađena od dva komada ljeskovog drveta; postojala su dva mihraba –
jedan u unutrašnjosti objekta i jedan u spoljnoj desnoj sofi; munara je bila smještena na
lijevoj strani od džamijskog ulaza. Natpis na džamiji, na kamenoj tabli, veličine 35x78 cm,
uzidanoj nad ulazom u džamiju, kazuje da je godina izgradnje džamije hidžretska 1002.
(1593/94) (Mujezinovid, 1998, str. 49). Džamija je srušena u toku rata 1992-95. godine.
Medresa Hadži Mehmed-paše Kukavice Ova medresa je najmlađa i posljednja medresa
izgrađena u Foči. Dovršena je 1758. godine a bila je smještena pored same osnivačeve
džamije u Gornjoj čaršiji, u vidu krila, na lijevoj strani džamijskog dvorišta, cijelom dužinom
od ulice na sjeverozapadu do džamije na sjeveroistoku. Prije izgradnje ove medrese, u Foči
su postojale barem još dvije medrese, ali su obje propale prije izgradnje Mehmed-pašine
medrese. Mehmed-pašina medresa, sagrađena, svakako, odmah poslije džamije, u svoje
vrijeme bila je jedina takva ustanova u Foči. Karavan-saraj Mehmed-paše Kukavice Jedan od
manjeg broja sačuvanih objekata ovog tipa u BiH predstavlja i karavan-saraj u Foči, koji je
prije 1758. godine sagradio Mehmed-paša Kukavica, osmanski feudalac, porijeklom iz sela
Popa u Sutjesci, čijim sredstvima je sagrađena i obližnja džamija i Sahat-kula (Finci, Taubman,
1954, str. 113). Ovaj karavan-saraj, koji nosi naziv i „Veliki han“, tipičan je primjer grupe
hanova bez dvorišta, pravougaone osnove i vrlo jednostavne dispozicije. U prizemlju se
nalazila jedna velika konjušnica, a sa lijeve i desne strane od ulaza po jedna magaza za robu
koju su putnici ili prodavali ili kupovali. Uz glavni ulaz u konjušnici nalazi se stepenište koje
vodi u centralni hol na prvom spratu oko kog su poredane spavade sobe. Na jednoj užoj
strani hola bila je smještena prostorija za umivanje i toaleti. Sahat-kula Mehmed-paše
Kukavice U neposrednoj blizini džamije i drugih zadužbina Mehmed-paše Kukavice u Foči
nalazi se i njegova Sahat-kula. S obzirom na to da ne postoje pisani tragovi o izgradnji ovog
objekta, može da se pretpostavi da je izgrađen nakon 1758. godine, jer se ne pominje u
vakufnami Mehmed-paše Kukavice iz te godine. Sahat-kula je izgrađena poslije tog vremena,
ali sigurno prije 1761. godine, kada je Mehmed-paša bio prognan iz Bosne i smaknut (Bejtid,
1957, str. 48). Čaršija - dudani i magaze Dudani i magaze bili su nosioci gotovo cjelokupne
privredne aktivnosti u čaršiji. Dudani su služili i za proizvodnju i za prodaju robe, a magaze su,
uglavnom, služile za uskladištenje, a rijetko za prodaju. Prijeka čaršija sastoji se od
nepravilnih nizova usitnjenih prostora - dudana građenih lakim materijalima, u duhu lokalne
graditeljske tradicije. Osnovna karakteristika svih dudana je njihova čista i naglašena
konstrukcija. Svi pokretni dijelovi i fiksni ispunski elementi bili su drveni, koji se samo na
spratnim objektima prekrivaju malterom. Dudani su manji prizemni objekti izrađeni od
drveta sa pokrovom od deremide. Nizani su sa obje strane ulica i obično su bili izdignuti iznad
nivoa ulice. Bili su otvoreni prema ulici i sa prednje strane zatvarali se sa dva drvena kapka,
koji čine dvodijelni depenak. Gornji širi dio se podiže u horizontalu i vješa ispod strehe, a
donji otvara i polaže na konzolno ispuštene podne grede. Donji kapak, kada je dudan
otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Svi dudani su pravljeni malih dimenzija sa namjerom da
sve bude nadohvat ruke. U radnju se nije ulazilo, ved se trgovina odvijala sjededi na
depencima. Shodno stilskim karakteristikama, dudane možemo da podijelimo na: 1. dudan sa
vertikalno podiznim dvodijelnim depenkom: - bez magaze, - sa magazom, - sa magazom na
sprat, - ispod objekta (ili na sprat). 2. dudan sa horizontalno kliznim ili sklopivim kapcima –
evropeizovani tip. Ovi dudani su na nivou ulice i u njih se obavezno ulazi; 3. magaza od tvrdog
materijala, nekada pokrivena svodom; 4. osavremenjeni tip prodavnice u nivou ulice sa
vratima i izlozima (Grupa autora, 1983, str. 12). Magaze su masivniji objekti sa kamenim
78
zidovima. Građene su po uzoru na dudane u Dubrovniku. Prodajni prostori su bili u prizemlju
a iznad nje nalazilo se skladište. S ciljem zaštite od provale i požara, prozori su zaštideni
demirima (željeznim rešetkama) i kapcima, a vrata su izrađena od kovanog željeza, i
uglavnom su imali završnu profilaciju – kameni vijenac. Osnovni konstruktivni sistem su
debeli kameni zidovi zasvođeni voltom od sedre, a međuspratne konstrukcije su od gusto
poredanih drvenih greda sa debelim nabojem od ilovače. Stepenište je vrlo usko, 0,50-0,60
m, a za ulazak u podrum i na posljednji sprat su se koristile merdevine.
fotografija:arhiv focanskidani
__________________________
Reference/izvori/literatura
1925. Jeremid, Risto, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925.
1954. Finci Jahiel, Taubman Ivan, Restauracija karavan-saraja Mehmed-paše Kukavice u Foči,
Naše starine II, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine,
Sarajevo, 1954.
1956. Bejtid, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog
1956.
1956-1957. Bejtid, Alija: Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u
Bosni (1752-1756. i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju broj VI-VII, Sarajevo, 1956-
1957.
1957. Kreševljakovid, Hamdija, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Naše starine IV, Godišnjak
Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i
1957. Bejtid, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine IV, Godišnjak Zemaljskog
1957.
1962. Naše starine VIII, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i
1963. Anđelid, Pavao, Trgovište, varoš i grad u srednjevjekovnoj Bosni,Glasnik Zemaljskog
muzeja, arheologija, Sarajevo, 1963.
1972. Andrejevid, Andrej, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972.
1978. Kovačevid-Kojid, Desanka, Gradska naselja srednjevjekovne bosanske države, IP
«Veselin Masleša», Sarajevo, 1978.
1982. Vego, Marko, Postanak srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1982.
1983. Redžid, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini,biblioteka "Kulturno
naslijeđe", Sarajevo, 1983.
1983. Grupa autora (akademik prof. Husref Redžid, docent mr Nedžad Kurto, Ferid Isanovid):
Program revitalizacije i regeneracije istorijskog područja grada Foče, Urbanističko-
arhitektonsko rješenje zone Prijeke čaršije, Skupština opštine Foča, Foča, 1983.
1996. Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo Publishing,
Sarajevo, 1996.
1997. Muftid, Faruk, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997.
1998. Mujezinovid, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga II, Sarajevo
Publishing, Sarajevo, 1998.
79
2003. Zlatar, Behija, Utjecaj primorskih majstora na izgradnju nekih objekata u BiH u
osmansko doba, "Znakovi vremena" broj 20, ljeto 2003.
__________________________
Kratka pojašnjenja
(1) Hoča, kao trgovište (mercatum), prvi put se pominje 1366. godine. U dubrovačkim
izvorima se pominje trgovac Nikola Prodešid iz Drine, a Turci, nakon zauzimanja istočne
Bosne, Fočanski kadiluk su nazivali kadilukom Drina (Kovačevid-Kojid, 1978, str. 42). S
obzirom na to da se u ovom dokumentu Foča pominje kao znatnije trgovačko mjesto, može
da se zaključi da njegova historija seže u mnogo dalju prošlost.
(2) Ovaj srednjovjekovni put se, takođe, pominje pod imenima: Via Ragusa, Via Ragusina, Via
Drina ili Via Bosna.
(3) U defteru iz 1519. prvi put je srednjovjekovni naziv Hoče zamijenjen imenom Foča
(Redžid, 1983, str. 324).
(4) Prva mahala je Hamza-begova (Ortakolo), koja se, kao najstarija, gradi u drugoj polovini
15. vijeka uz srednjovjekovno jezgro Hoče, na lokalitetu sjeverno od Pazarišta; druga je
Fatima-sultan mahala koja se osniva krajem 15. vijeka, zapadno od Ortakola, na samoj desnoj
obali Drine; treda je Mustafa-pašinamahala koja se formira krajem 15. vijeka na desnoj obali
Dehotine; četvrta je Careva mahala koja nastaje 1501. godine, na lokalitetu južno od
Pazarišta; peta Džafer-begova mahalase osniva u petoj deceniji 16. vijeka uz samo ušde
Dehotine u Drinu, a šesta je Hasan Nazirova (Aladža) mahala koja se gradi sredinom 16.
vijeka, jugoistočno od Mustafa-pašine mahale, na desnoj obali Dehotine (Redžid, 1983, str.
326).
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104

Zavjesa Je Spuštena, Ende! Letovi Iznad Foče

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zavjesa Je Spuštena, Ende! Letovi Iznad Foče

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZAVJESA JE SPUŠTENA, ENDE!

LETOVI IZNAD FOČE

ZAVJESA JE SPUŠTENA, ENDE!

Što je Stockholmski sindrom?

Kako je mogude da žrtva gaji osjedaje prema zlostavljaču?

FOČA – crtica iz historije (dio)

You might also like