ZM I Zeminlerin Endeks Özellikleri 09-10

ZEMİN MEKANİĞİ I
3. ZEMİNLERİN ENDEKS ÖZELLİKLERİ
Hazırlayan
Y. Doç. Dr. Hacı Bekir KARA
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ-2009
KAYSERİ
1
Baraj, tünel, yer altı santralleri, köprü ayakları, bina

temelleri gibi bir çok mühendislik yapısının projelendirilmesi
ve stabilite hesapları için temel zeminin fiziksel ve mekanik
özellikleri ile gelen yükler etkisi altında oluşabilecek
gerilme-şekil değiştirme davranışının bilinmesi gerekir.
Genelde zeminler heterojen bir yapıya sahiptir. Bir başka

deyişle fiziksel ve mekanik özellikleri kitle içinde yere ve
yöne bağlı olarak değişiklikler gösterir.
2
Zemin özelliklerindeki bu değişim;
Derinlik boyunca ani veya yavaş yavaş değişimler,

Yatay doğrultuda farklılıklar,
Yerel bir alanda farklılık,
olarak karşımıza çıkabilir.
Bu değişimler sistematik olabileceği gibi karmaşa içinde de

olabilir.
3
Zeminler üç fazlı bir yapı gösterir, bünyesinde; katı, sıvı ve

gaz fazlarının bir arada bulundururlar.
Katı daneciklerin çok farklı boyut, şekil, fiziksel ve kimyasal

yapıda olabilmesi zemini diğer malzemelerden daha farklı ve
zor kılar.
Boşluklar ise su veya havayla tamamen veya kısmen

doludur. Aynı zemin farklı su içeriklerinde farklı davranış
özellikleri sergiler.
4
Zeminlerde Üç Faz
Hava ( A )
Su (W)
Dane ( S )
5
Özellikleri çok geniş bir aralık içinde değişen zeminlerin

önce bazı basit özelliklerine göre sınıflandırılması yapılır.
Daha sonra da diğer mühendislik özelliklerinin

araştırılmasına geçilir.
Ayrıca; zeminlerin basit laboratuar deneyleri ile bulunan

bazı fiziksel özellikleri, mühendislik özelliklerine ışık tutar ve
zeminlerin tanımlanması ve sınıflandırılmalarında kullanılır.
6
Zeminleri birbirinden ayıran özelliklere endeks – fiziksel

özellikler denir.
Bu özelliklerin belirlenmesi için yapılan deneylere de

sınıflandırma deneyleri adı verilir.
Bu bölümde önce zemin prizması ile zemin yapısı ve belirli

özellikleri tanıtılacak sonra iki grupta toplanan endeks
özellikler incelenecektir.
7
Zeminlerin endeks özellikleri :
1. Dane Özellikleri
a. Dane Birim Hacim Ağırlığı
b. Dane boyutu ve şekli, mineralojik özellikleri
c. Özgül Yüzey – Spesifik Yüzey
2. Kütle-Yığın Özellikleri
a. Sıkılık ile ilgili özellikler
b. Dane dağılım özellikleri
c. Kıvam Limitleri
8
3.1. ZEMİN PRİZMASI
Genelde zemin kütlesi, zemin daneleri ile bunların arasındaki

boşluklardan oluşur. Boşluklar da ise su veya havayla
tamamen veya kısmen doludur.
Zemin bünyesinde karışık halde olan bu fazlar toplam belirli

hacimlere ve ağırlıklara sahiptir.
Bu belirleri hacimleri taban alanı 1*1 birim olan prizmada aynı

yerde toplayarak birbirleri arasında daha kolay matematiksel
formüller geliştirilebilir. Bu şekilde oluşturulan prizmaya
zemin prizması denir.
9
3.1. ZEMİN PRİZMASI
W = Zemin Ağırlığı
V = Zemin Hacmi VH Hava WH
VB
D = zemin daneleri
SU = su VSU Su WSU
VT WT
H = hava
B = boşluk
T = toplam VD Dane WD
Zemin Prizması
10
SU İÇERİĞİ - w TANIMLAR
Belirli bir hacimdeki su ağırlığının dane ağırlığına oranıdır.
W SU
w= × 100 VH Hava WH
WD VB
Bentonit gibi organik VSU Su WSU

VT WT
zeminler ile bazı deniz
killerinde %500’ten çok
daha yüksek değerlere VD Dane WD
çıkabilirse de genelde
%100’ün altındadır.
Zemin Prizması 11
BOŞLUK ORANI - e TANIMLAR
Boşluk hacminin dane hacmine oranıdır.
VB
e = VH Hava WH
VD VB
VSU Su WSU
Kum için 0.4 - 1.0 VT WT
Kil için 0.3 - 1.5

VD Dane WD
Organik zeminlerde daha
yüksek değer alabilir.
Zemin Prizması 12
POROZİTE - n TANIMLAR
Boşluk hacminin toplam hacme oranıdır.
VB VH Hava WH
n= × 100 VB
VT
VSU Su WSU
Alabileceği değer VT WT
%0 ile %100
arasındadır. VD Dane WD
Zemin Prizması 13
DOYGUNLUK DERECESİ - Sr TANIMLAR
Boşluklarda bulunan su hacminin boşluk hacmine oranıdır.
VSU VH WH
Sr = × 100 VB
Hava
VB
VSU Su WSU
Sr = 0 – 100 % VT WT
Kuru VD Dane WD
Suya
Doygun
Zemin Prizması 14
Yoğunluk ve Birim Hacim Ağırlık
Kütle, bir hacmin ataletinin veya o hacimdeki maddenin

miktarının ölçümüdür. Kütle farklı yerlerde değişmez.
Ağırlık kuvvet olup hacim üzerinde etkili olan yer çekimi

kuvvetidir. Bu değer değişik yerlerde farklıdır.
(Newton‘un ikinci kanunu F = m * a)
Çoğunlukla birim hacim ağırlık yoğunluk yerine kullanılır

(örneğin efektif gerilme hesabı).
15
Yoğunluk ve Birim Hacim Ağırlık
Yoğunluk ρ = kütle / hacim
Yerçekimi ivmesi g = 9,81 m/sn2

Suyun yoğunluğu γsu = 9,81 kN/m3
Birim Hacim Ağırlık γ = ağırlık / hacim

γ = kütle * g / hacim
γ = g * ρ = 9,81 * ρ
ρs ρs ⋅g γs
Gs = = =
ρ su ρ su ⋅ g γ su
16
ZEMİN DOĞAL BİRİM HACİM AĞIRLIĞI - γn TANIMLAR
Toplam ağırlığın
toplam hacme VH Hava WH
VB
oranıdır.
VSU Su WSU
VT WT
WT
γn =
VT VD Dane WD
Zemin Prizması
17
ZEMİN KURU BİRİM HACİM AĞIRLIĞI - γk TANIMLAR
Kuru ağırlığın
toplam hacme VH Hava WH
VB
oranıdır.
VSU Su WSU
VT WT
WD
γk =
VT VD Dane WD
Zemin Prizması
18
SUYA DOYGUN BİRİM HACİM AĞIRLIĞI - γd TANIMLAR
Boşlukların tamamının
su ile dolu olduğu VH Hava WH
VB
toplam ağırlığın toplam
hacme oranıdır. VSU Su WSU
VT WT
WT VD
γd = Dane WD
VT
Zemin Prizması
19
SU ALTINDA BİRİM HACİM AĞIRLIĞI - γa TANIMLAR
Yer altı su seviyesinin altındaki zeminler suyun kaldırma

kuvvetinin etkisi altındadır.
Bu durumdaki zeminin tüm boşlukları da su ile doludur.
γ a = γ d - γ su
20
DANE BİRİM HACİM AĞIRLIĞI - γS TANIMLAR
Aralarında hiçbir boşluk olmadan zeminin kompakt haldeki

birim hacim ağırlığıdır.
Danelerin ağırlığının, danelerin hacmine oranıdır.
WD
γS = ρS =
VD
Birim Hacim Ağırlıklarının küçükten büyüğe sıralanması :
γ a < γ k < γ n < γd < γ s

21
ZEMİNLERİN KÜTLE ÖZELLİKLER ARASINDAKİ İLİŞKİLER
Dane hacmini 1 ve tüm hacmi 1

kabul eden iki yaklaşım ile temel Hava
özellikler formüle edilebilir. e n
Su γsu
VB e 1+e 1
n= =
VT 1 + e
1 Dane γs 1 -n
VB n
e= =
VD 1 - n
Zemin Prizması 22
Poroziteye Bağlı Zemin Prizması
γn = (1-n) γs + (1-n) γs w + 0
Hava 0
γn = (1-n) γs (1+w) = γk (1+w)
n
1 Su γsu (1-n) γs w
γk = (1-n) γs
γd = (1-n) γs + n γsu
W
1-n Dane γs (1-n) γs
Sr = (1-n) γs w / n
e = n / (1-n)
Zemin Prizması 23
Boşluk Oranına Bağlı Zemin Prizması
γn = ( γs + γs w + 0 ) / 1+e
Hava 0
γn = γs (1+w)/(1+e) = γk (1+w)
e
1 Su γsu 1* γs* w
γk = γs / (1+e)
+
e
γd = (γs + e γsu) / (1+e)
W
1 Dane γs 1* γs
Sr = γ s w / e
n = e / (1+e)
Zemin Prizması 24
Zeminlere ait Tipik Değerler (Doğal Durumda)
25
Zeminlere ait Tipik Değerler (Doğal Durumda)
26
3.2. ZEMİNLERİN DANE ÖZELLİKLERİ
Genelde zemin kütlesi zemin daneleri ile bunların arasındaki

boşluklardan oluşur.
Boşluklar ise su veya havayla tamamen veya kısmen

doludur.
Bu bölümde zeminlerin fiziksel özelliklerine etki eden

danelerin özellikleri incelenecektir.
27
3.2.1. Dane Birim Hacim Ağırlığı - ρs
Aralarında hiçbir boşluk bulunmayan kompakt bir kütlenin

yoğunluğudur. Danelerin ağırlığının, danelerin hacmine
oranıdır.
WD
γS = ρS = ( gr / cm3 – t / m3 – kN / m3 )
VD
1 gr / cm3 = 1 t / m3 = 9,81 kN / m3 = 10 kN / m3
28
Daneleri oluşturan mineraller farklı özelliklere sahip

olduğundan zeminlerin dane birim hacim ağırlıkları da farklı
olur.
Özgül Ağırlık ise ( Gs ) dane birim hacim ağırlığının suyun

birim hacim ağırlığına oranıdır ve boyutsuzdur.
ρs
G =
ρ su
s
29
Bazı zeminler için tipik özgül ağırlık

( Gs ) değerleri :
Kalker ve Tüf 2,40

Çakıl 2,65 – 2,68
Kum 2,65 – 2,68
Silt 2,62 – 2,68
Organik Kil 2,58 – 2,65
İnorganik Kil 2,68 – 2,76
Biyotit - Hemotit 2,80
Katyonlu Zeminler 3,10
30
Bir katının birim hacim ağırlığını ölçmek için en basit yol

numuneyi tartmak, hacmini de taşırdığı suyun miktarından ya
da suda batık ağırlığından bularak oranını hesaplamaktır.
Bir zemin örneğindeki danelerin sayısı çok fazla olduğundan

hacim ölçümü piknometre denilen damla biçimli hacim
şişesinde ölçülmektedir. Laboratuarda zeminlerin dane birim
hacim ağırlıklarını belirlemek için piknometre deneyi yapılır.
31
Deneyde, dane ağırlığı

tartılarak bulunur. Dane
hacmi ise yerini değiştirdiği
suyun ağırlığı veya hacmi
olarak belirlenir.
Ws
ρs =
Vs
32
Piknometre Deney Föyü
33
Piknometre Deneyi
Deneyin Amacı : Zeminlerin dane birim hacim ağırlığını

belirlemek için yapılır.
Deneyde piknometre, saf su, etüv, vakum aleti, pipet ve kuru

malzeme kullanılır. Standartlar; ASTM D854, AASHTO T100
1.No.4 eleğinden geçen malzeme etüvde 105 - 110 0C
kurutulur. Bu kuru malzemeden; kohezyonlu zeminlerde

30-50 gr, kohezyonsuz zeminlerde 50-100 gr kadar alınır.
w1 = kuru zemin ağırlığı
34
Piknometre Deneyi
2. Piknometreye havası alınmış +20 0C saf su konur ve tartılır.

w2 = piknometre + su ağırlığı
w2 = piknometre w1 = kuru zemin ağırlığı Hava Alma Vakum

+
su ağırlığı Zemin doldurma 35
Piknometre Deneyi
3. Piknometre yaklaşık yarıya kadar boşaltılır ve kuru zemin

numunesi ilave edilir.
4. Zemin içindeki havayı çıkarmak için piknometrenin

ağzından vakum uygulanır. Bu arada havanın çıkmasını
kolaylaştırmak için piknometre yavaş yavaş sallanır.
5. Havasının tam olarak çıktığına emin olduğumuzda

piknometreye ağzına kadar su doldurulur. Kapağı yavaşça
takılır ve ağız kısmındaki hava ve su dışarı atılır.
36
Piknometre Deneyi
6. Piknometre kurulanır ve son hali ile tartılır.

w3 = piknometre + su ağırlığı + kuru zemin ağırlığı
α W1
7. ρs = formülü ile dane birim
W1+W2 −W3 hacim ağırlık hesaplanır.
8. Deney en az 2 defa yapılır. Bulunan değerlerin ortalaması

alınır.
37
Piknometre Deneyi
aW1
ρs =
W1 + W2 − W3
ρT
α=
ρ20C
38
Örnek 1
Piknometre deneyinde yapılan tartımlar aşağıda verilmiştir.
Zemin ağırlığı = 57,58 gr

Piknometre şişesi + su ağırlığı = 148,41 gr
Piknometre şişesi + su + zemin = 184,22 gr
W1
ρs = = 57,58 / ( 57,58 + 148,41 - 184,22 )
W1+W2 −W3
= 2,63 gr/cm3
39
3.1.2. Dane Şekli ve Boyutu, Mineralojik Özellikleri
Yer kabuğunu oluşturan gevşek depozitlerin tümünü zemin

olarak tanımlanır. Bunlarda tortul külteler olarak bilinir ve
sınıflamada ayrık tortul külteler olarak adlandırılır.
Varolan kültelerin ayrışıp, parçalanması ile ayrık tortul

külteler oluşur. İçlerinde organik, inorganik ve kimyasal
yolla oluşmuş kültelerin parçalarını ve tanelerini ihtiva
ederler.
40
3.1.2. Dane Boyutu ve Şekli, Mineralojik Özellikleri
Bu gruptaki zemin daneleri cm mertebesinden mikron

mertebesine kadar değişen büyük bir aralıkta yer alır.
Kaba daneli zeminlerin fiziksel özellikleri dane çaplarına ve

dane özelliklerine bağlıdır.
41
Dane şekli - Kaba daneli zeminler
Yuvarlak Yarı-yuvarlak
Yarı köşeli Köşeli
Kil daneleri yassı, levha veya plaka şeklindedir. 42

Eksenlerine göre :
Normal ( a ≅ b ≅ c ), yassı ( a - b >> c ), sivri (a >> b - c)
Yüzeyleri bakımından :
1.Pürüzlü 2. Pürüzsüz 3. Cilalı çakıllara rastlanır.
Köşeli, normal ve pürüzlü yüzeye sahip daneler daha yüksek

sürtünme değerlerine sahiptir.
43
Bir zeminin dokusu onun dış görünüşü veya dokunarak

hissedilmesi olup danelerin şekli, büyüklüğü ile bu danelerin
aralığı veya dağılımına bağlıdır.
Kaba Daneli Zeminler İnce Daneli Zeminler

Çakıl Kum Silt Kil
0.075 mm (USCS) (Türkiye)
0.06 mm (BS)
44
Dane Çapı
Blok - Taş
Çakıl
Silt
Kum
Kil
USCS 75,6 4.75 – No.4 0.075 – No.200 0,002 mm
45
3.1.2.a. Blok ve Çakıl
USCS’ye göre çapları 7,56 cm’den büyük olan kaya

parçalarına blok denir.
Taşınma ve aşınmaları zordur. Kayaların kopması,

çatlaklardan ayrılması ile oluşur, sivri köşelidirler.
Şiddetli yağışlarla sürüklenen, nehir başlangıçlarında veya

dere-nehir birleşim yerlerindeki bloklara Birikinti Molozları
veya Birikinti Blokları denir.
46
Düşmeler ve heyelanlarla dağlardan veya yamaçlardan kopan

parçalar Heyelan veya Yamaç Molozlarını oluştururlar.
4. Jeolojik zamanda buzulların sürüklediği Kuzey Avrupadan,

Orta Avrupa’ ya taşıdığı bloklara Avare Blok denir.
Bloklar, yapı işlerinde olduğu gibi veya kırılarak kullanılır.

Temel ve duvar inşaatlarında kullanılacak bloklar, kırılarak
köşeli yüzey meydana getirmeli, değme alanı artırılmalıdır.
47
Her çeşit külteden meydana gelebilir, su, rüzgar, buzul etkisi

ile aşınarak yuvarlak şekil alır, akarsu yataklarında kum, silt ve
kil ile karışık halde bulunur.
Doğada mağmatik, tortul ve metamorfik külte çakıllarına

rastlanır.
Mağmatik külte çakılları aranan malzemelerdir. Kalkerli tortul

külte çakılları ise iyi olup, metamorfik külte çakıllarının pratikte
bir önemi yoktur.
48
Çakıllar inşaatta;
• Kara ve demiryollarında balast,

• betonda agrega,
• filitrasyonda,
• yollarda temel ve alt temel malzemesi
olarak kullanılır.
49
Bu işler için çakıllar içerisindeki yabancı maddelerden (kavkı,

silt, kil v.b.) arındırımalıdır.
Yol ve beton agregasında, opal, kalseduvam, tridimit, agat

istenmez.
Bu minerallerin toplam oranı % 9 dan fazla olmamalıdır. Aksi

halde serbest alkalilere etki ederek betonda genişleme,
çatlama veya parçalanmaya yol açar.
50
51
3.1.2.b. Kum
Çapları 4,76 - 0,076 mm ( No.4 – No.200 elek ) arasında kalan

parçalara kum denir.
Kumlar çaplarına göre; kaba, orta, ince kum olarak

sınıflandırılabilir.
Kaba Kum No. 4 – No. 10 4,76 – 2,00 mm

Orta Kum No.10 – No. 40 2,00 – 0,42 mm
İnce Kum No.40 – No.200 0,42 – 0,075 mm
52
3.1.2.b. Kum
Kum deyimi; bize sadece dane büyüklüğünü ifade eder,

bileşimi ifade belirtmez. Pratikte kum denilince kuvars kumu
anlaşılır.
Oluşum yerlerine göre deniz, nehir, çöl, buzul kumu olarak

isimlendirilir.
Deniz kumları, akıntı ve rüzgar etkisi ile sahil körfez ve kuytu

yerlerde birikir, üstleri tuz ile örtülür. Yuvarlak şekilli ve bol
kavkılıdır. İnşaat işlerinde içerdiği tuz nedeni ile kullanılmaz.
53
3.1.2.b. Kum
Nehir kumları; köşeli, parlak, değişik çap ve bileşimdedir.

Silt+kil miktarı % 5 den az ise inşaatta kullanılır.
Buzul kumları; sivri köşeli,
Çöl kumları ise yuvarlak, pürüzlü ve çiziklidir.
Kumlar baskın mineralleri ile de isimlendirilir. Kalker kumu,

Granit kumu, Jips kumu v.b.
54
3.2.2.b. Kum
Kuvars kumları inşaatta;

• harç ve sıvada,
• betonda,
• hafif beton yapımında,
• filitrasyonda,
• yollarda kullanılır.
Saf, temiz ve demirsiz olan kuvars kumu cam ve seramik

endüstrisinde, % 15-20 oranında Bentonit kili bulunan kuvars
kumları döküm kumu olarak kullanılır.
55
3.2.2.c. Silt
Çapları 0,02 - 0,002 mm arasında

olan tanelere silt denir.
Siltler kumlarla killer arasında bir

geçiş malzemesidir.
Akarsular tarafından taşınan, liman

ve körfez diplerinde toplanan ince
çamurumsu tortulardır.
Yapılarına göre, organik ve

inorganik olabilir.
56
3.2.2.d. Kil
Çapları 2 mikrondan (0,002 mm) ufak olan mikroskobik, yassı

kil minerali parçacıklarına kil ismi verilir.
Feldispatlar; iklim, özellikle sıcaklık, nem, yüzeysel asitli

suların etkisi ile (H2O, CO2, H2CO3) ve mağmadan gelen
hidrotermal işlemler sonucu kil mineralleri ve kuvarsa
dönüşür. ( Ortoz ve Plajioklazların ayrışması ) Bu olaya
kaolinizasyon denir.
kaolinizasyon
Feldispatlar Kil + Kuvars
57
3.2.2.d. Kil
Feldispatlı kültelerin ayrışması (kaolinizasyonu) sonucu,

bileşimi sulu aliminyum silikat olan kil mineralleri oluşur.
En önemli kil mineralleri :
• Kaolinit.......................Al2O3, 2SiO2.2H2O
• Montmorillonit............. (OH)4 (Al4Fe4Mg4) Si8O20.nH2O
• İllit............................. (OH)4 K (Al4Fe4Mg4) (SiAl4).O20
58
3.2.2.d. Kil
Killer likit limit değerine göre;
• WL > % 50 CH yüksek plastisiteli kil,

• WL < % 50 CL düşük plastisiteli kil
olarak ayrılabilir.
Killer susuz iken sert, su ile yoğrulduğunda plastik bir hal alır.
Killerin mekanik-mukavemet ve malzeme özellikleri
bünyelerindeki su ile orantılıdır.
59
3.2.2.d. Kil
Killer inşaat mühendisliğinde temel zemini olarak

problemdir. Yük etkisi altında zamana bağlı oturma
(konsolidasyon) yaparlar. Taşıma güçleri ve kayma
mukavemeti düşüktür.
w↑; τ ↓, Taşıma gücü ↓, işlenme özelliği ↑, ∆V/V ↑
w↓ ; τ↑, Taşıma gücü ↑, işlenme özelliği ↓, ∆V/V ↓
60
3.2.2.d. Kil
Karayollarında, toprak barajlarda,

drenaj kanallarında geçirimsizlik
perdesi yapımında kullanılır.
Pişmiş kil mamulleri (tuğla,

kiremit, mahya, seramik, fayans
vb.) üretiminde, çimento
endüstrisinde, kağıt, petrol, ziraat
işlerinde killerden geniş ölçüde
yararlanılır.
61
3.2.3. Özgül Yüzey – Spesifik Yüzey
Danelerin yüzey alanlarının hacimlerine (veya ağırlıklarına)

oranı özgül - spesifik yüzey olarak tanımlanmaktadır. Birim
hacimdeki daneye isabet eden yüzey alanıdır.
Özgül ( Spesifik ) Yüzey = yüzey alanı / hacim
Küp için Özgül Yüzey = 6 d2 / d3 = 6 / d
Küre için Özgül Yüzey = 4 π R2 / ( 4/3 π R3 ) = 3 / R
62 62
d ve R değerleri azaldıkça özgül - spesifik yüzey artmaktadır.
İnce Kum için Özgül Yüzey = 3 / 0,075 = 40 mm-1
Silt için Özgül Yüzey = 3 / 0,002 = 1500 mm-1
Kil için Özgül Yüzey = 3 / 0,0002 = 15000 mm-1
63 63
İnce daneli zeminlerin dane biçimlerinin kalınlıkları diğer

boyutlarına göre çok az olan ince plakalar şeklinde oldukları
gözlenmektedir.
Bu daneler çok küçük oldukları için biçimleri ancak elektron

mikroskop altında incelenebilmektedir.
Kil danelerinin boyutları ve spesifik yüzeyleri mineral yapısına

bağlı olarak büyük farklılıklar göstermektedir.
64 64
Tabloda tabii zeminlerde yaygın olarak rastlanılan kil

minerallerinden oluşan danelerin ortalama boyutları ve
spesifik yüzeyleri verilmiştir.
65 65
İnce daneli zeminleri oluşturan danelerin mineral yapısı,

boyutları ve biçimleri ile çok yüksek spesifik yüzeye sahip
olmaları, onların mühendislik özelliklerini ve zemin içindeki su
ile etkileşimini kontrol eden çok önemli unsunlar olmaktadır.
Plaka şeklindeki kil danelerinin yüzeylerinde negatif elektrik

yükü ile, kenarlarında ise negatif veya pozitif elektrik yükleri
bulunmaktadır. Su molekülleri ise bir ucu negatif bir ucu
pozitif elektrik yüklü çift polariteli bir karaktere sahiptir.
66 66
Ayrıca, zemin suyu içinde bulunabilecek kimyasal maddeler

negatif (katyonlar) veya pozitif (anyonlar) elektrik yüklü
olabilmektedir.
Kil danelerinin yüzeyinde ve su molekülleri ile kimyasal

maddelerde birbirinden farklı elektrik yüklerinin mevcut olması
sonucu aralarında elektriksel çekim ve itki kuvvetleri ortaya
çıkmaktadır. Bu kuvvetlerin şiddeti büyük oranda danelerin
mineral yapısına bağlı olmaktadır.
67 67
68 68
Elektriksel çekim kuvvetleri sonucu su molekülleri kil

danelerinin yüzeyine yapışmakta ve daneler yüzeylerinin
adsorbe su olarak nitelendirilen bir su tabakası ile
kaplanmasına yol açmaktadır.
Adsorbe su, yüksek viskoziteye ve yoğunluğa sahip olmakla

beraber dane yüzeyinden uzaklaştıkça elektriksel kuvvetlerin
şiddeti uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak azaldığı için,
özellikleri değişmekte ve belli bir uzaklıktan sonra
boşluklardaki serbest suya dönüşmektedir.
69 69
Adsorbe tabaka kalınlığı ( katı + yarı katı bölge ) 0,005

mikron mertebesindedir. Mineral daneciğinin yüzeyinden
yaklaşık 0,1 mikron uzağına kadar su normal su özelliği
gösteremez.
Yüzeysel aktivite nedeni ile bütün suya doygun zeminlerin üç

farklı kısmı vardır.
1. Katı zemin danecikleri
2. Adsorbe maddeler ( su, asit, tuz, baz, Na, Ca, Mg Vb.)
3. Serbest veya normal su
70 70
Zeminin düşük su muhtevalarına sahip olduğu durumlarda

daneler arasında adsorbe su tabakaları ile temas meydana
gelmektedir.
Bu durum su tabakasının sahip olduğu yüksek viskoziteden

dolayı danelerin birbirine göre hareketi zorlaşmaktadır.
Bu durumda zemin katı bir kıvamdadır.
71 71
Zeminin su muhtevası arttıkça, daneler birbirinden uzaklaştığı

için adsorbe su tabakaları arasında temas kaybolmakla,
daneler birbirine göre daha kolay hareket edebilmekte ve
zemine istenilen şeklin verilmesi kolaylaşmakta, dolayısıyla
zemin plastik bir kıvama gelmiş olmaktadır.
Su muhtevasının çok yüksek değerlerinde ise çok küçük olan

kil daneleri su içinde bir süspansiyon haline gelmektedir.
72 72
3.3. ZEMİNLERİN KÜTLE – YIĞIN ÖZELLİKLERİ
Zeminler doğada dane, su ve hava fazları karışık halde

bulunur. Bu yapılarını içeren özellikler zeminlerin
davranışlarını belirler.
Zemin daneleri ve daneler arasındaki boşluklarda ise su veya

hava tamamen veya kısmen bulunur.
Bu bölümde zeminlerin fiziksel özelliklerine etki eden kütle –

yığın özellikleri incelenecektir.
73
3.3.1. Relatif Sıkılık
Kaba daneli zeminlerin arazide yerleşim konumunu

tanımlamak için Relatif Sıkılık değeri kullanılır.
Relatif sıkılık, zeminin tabii haldeki boşluk oranı ile aynı

zeminin en gevşek ve en sıkı boşluk oranlarının
karşılaştırılması olup aşağıdaki formüllerle hesaplanır.
e max − e n 1/ γ kmin − 1/ γ k
Dr = =
e max − e min 1/ γ kmin − 1/ γ kmax
0 100
En Gevşek En Sıkı 74
75
SPT ve Relatif Sıkılık Değerleri için Zemin Özellikleri
Dr değeri; Arazide SPT deneyi ile laboratuarda Relatif

Sıkılık deneyi ile belirlenir.
76
Deneyin Amacı : Zeminin arazi ve laboratuar koşullarındaki

sıkılıklarına göre relatif sıkılık Dr değerini belirlemektir.
Deneyde kuru zemin örneği, hacmi belirli kap, şişleme

çubuğu, vibratör, tartı, etüv ve bıçak kullanılır.
Kuru zemin, hacmi belirli bir kap içerisine serbest düşme ile
bırakarak en gevşek halde hazırlanır. Kap yüzeyi bıçak ile
tıraşlanır, dolu kap ağırlığı tartılarak belirlenir.
Bu yapılan işlemler en az üç defa tekrarlanır.
77
Ağırlık değerlerinin ortalaması kap hacmine bölünerek kum

numuneye ait γk,min değeri bulunur.
Buna bağlı olarak emax = (γs / γk,min ) - 1 hesaplanır.
Sıkı hal için kabın 1/3 ü doldurulur ve sıkıştırılır. Geriye kalan

2/3 lük kısmı doldurulur ve sıkıştırılır. Son olarak kabın geriye
kalan kısmı da doldurulur ve sıkıştırılır. Kabın yüzeyi bıçakla
tıraşlanır. Dolu kap ağırlığı tartılır.
Sıkıştırma; daneleri ezmeden şişleme ve vibrasyonla yapılır.
78
Bu yapılan işlemler en az üç defa tekrarlanır. Sıkıştırılarak

hazırlanan numuneye ait 3 adet ağrılık değeri kap hacmine
bölünerek γk,max değeri bulunur.
Buna bağlı olarak emin = (γs / γk,max ) - 1 hesaplanır.
Daha sonra arazide ölçülen γk değeri de kullanılarak

numuneye ait relatif sıkılık Dr değeri hesaplanır ve
yorumlanır.
79
80
emin en emax
A kumu
B kumu
emin en emax
A kumu daha sıkıdır
emin en emax
A kumu
emin en B kumu
emax
B kumu daha sıkıdır

81
3.3.2. Dane Dağılımı (Granülometri)
Zeminler farklı geometri ve boyutlardaki danelerin bir araya

gelmesi ile oluşurlar.
Zeminleri oluşturan bu danelerin zemin içerisindeki dağılımları

zeminlerin mühendislik özelliklerini önemli ölçüde
etkilemektedir.
Dane dağılımı, çeşitli çaplardaki danelerin ağırlıklarının zeminin

toplam kuru ağırlığına oranının yüzde olarak belirlenmesidir.
82
3.3.2. Dane Dağılımı (Granülometri)
Kaba daneli zeminlerde Elek analizi deneyi

İnce daneli zeminlerde Hidrometre deneyi
83
Elek Analizi Deneyi
Kaba daneli zeminlerde (> 0.075 mm veya >No.200 ) çaplara

göre dane dağılımını belirlemek için elek analizi deneyi
deneyi yapılır.
84
Elek Analizi Deneyi
Belirli çaplara sahip elekler büyükten

küçüğe doğru dizilir. Üzerine dökülen
deney numunesi elenir. Elek üstünde
kalanlar tartılır. Ana numuneye göre
geçen %‘ ler hesaplanır.
% Geçen ile Dane çapı Logaritması

arasında (Log D) granülometri eğrisi
çizilir.
85
Elek Çapları
Elek Elek Çapı (mm)
3” 75,6
2” 50,8
1” 25,4
¾” 15,6
½” 12,7
86
Elek Analizi Deneyi
Deneyin Amacı; Elek Analizi deneyi ile zeminleri oluşturan

danelerin zemin içerisindeki dağılımı belirlenir. Çakıl, kum
miktarları ile kil ve siltin toplam miktarı elde edilir.
Deney ekipmanları;
• elek seti,
• sarsma tablası,
• etüv,
• terazi,
• tepsi, kürek ve fırçadır.
87
Elek Analizi Deneyi
Deneyin Yapılışı :
1. Deney malzemesi etüvde 105-110 0C kurutulur.
2. Etüvden çıkan malzemeden deney için deney için numune

alınır. Kum ve çakıl yığınının etek ve tepe kısmından
numune alınmamasına dikkat edilmelidir. Yığının orta
seviyesinden numune alınmalıdır. Kurutulmuş zemin
numune miktarları :
Çakıllar için 1500 - 2000 gr.

Kumlar için 500 - 1000 gr.
88
Elek Analizi Deneyi
3. En altta kabın bulunduğu

sıralamada elekler küçükten büyüğe
doğru dizilir. Elek seti sarsma
tablasına yerleştirilir ve deney
numunesi en üstteki en büyük çaplı
elek üstüne dökülür. Sarma tablası
çalıştırılarak eleme yapılır.
4. Eleme elle de yapılabilir.
89
Granülometri Deney Föyü
5. Eleme sonrası elek

üzerlerinde kalan zemin
daneleri tartılır ve
deney föyüne işlenir.
6. Tartımda 0,1 gr.

hassaslıklı bir terazi
kullanılması yeterlidir.
90
Elek Analizi Deneyi
Deney Sonuçlarının Değerlendirilmesi :
1. Ana deney numunesine göre geçen miktarlar hesaplanır.

Hata çıkarsa aritmetik ağırlığa göre dağıtılır.
2. ( Elekten geçen miktar / ana numune ) * 100 yapılarak

elekten geçen % miktarları hesaplanır.
3. Yatay eksende dane çaplarının logaritması, düşey eksende

ise % geçen miktarların yer aldığı eksen takımında her elek
değerleri bir nokta olarak yerleştirilir.
91
Elek Analizi Deneyi
4. Noktalara en yakın çizilen eğri granülometri eğrisidir.

Granülometri Eğrisinde; dane çapları büyükten küçüğe
doğru sıralanmıştır. Yavaş yavaş bundan vazgeçilmektedir.
5. Eğri üzerindeki ölçümlerden aşağıdaki değerler belirlenir.
• Çakıl %
• Kum %
• Silt + Kil %
• Danelerin %10, %30 ve % 60’şının geçtiği çaplar
( D10 - D30 - D60 )
92
Elek Analizi Deneyi
6. Üniformluluk Katsayısı cu = D60 / D10

Derecelenme Katsayısı cc = ( D30 )2 / D10 * D60
değerleri hesaplanır.
7. Çakıl %, Kum %, Silt + Kil %, cu ve cc değerlerine göre

kaba daneli zeminlerin Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırma
Sistemine (USCS) göre sınıflandırılır.
NOT : İnce dane miktarı; numune No.200 eleğinden ıslak

elenerek (yıkama ile ) belirlenebilir.
93
Granülometri Eğrisi
100
80
Hidrometre Elek
Passing
%%Geçen
60
İnce Kumlar Çakıllar
40
D 10 = 0.013 mm
20
D D 30 = 0.47 mm
30
D 60 = 7.4 mm
0
0.001 0.01 0.1 1 10 100
Grain size (mm)

Dane Çapı (mm) 94
Granülometri Eğrisi
İnce Dane Kum Çakıl

İnce Orta Kaba İnce Kaba
% Geçen
Dane Çapı (mm)
95
Granülometri Eğrisinden Elde Edilen Bilgiler
Çakıl %, Kum %, Silt + Kil % bulunur.
Zemin danelerinin üniformluluk (cu) ve derecelenme (cc)

katsayıları hesabı için gerekli olan D10, D30 ve D60 çapları
çizilen granülometri eğrisinden alınır.
Kaba daneli zeminlerin Birleştirilmiş Zemin

Sınıflandırma Sistemine (USCS) göre sınıflandırılması
Elek Analizi Deneyi verileri ile yapılabilmektedir.
96
Zeminlerin USCS göre sınıflandırılmasında kullanılır.
• cu = D60 / D10 =1 üniform zemin

>4 iyi derecelenmiş ÇAKIL
>6 iyi derecelenmiş KUM
• cc =(D30)2/D10*D60 1 < cc < 3 iyi derecelenme
Bu tip zeminler dane dağılımındaki süreklilikten dolayı

daneler daha düzenli dizilerek yüksek sıkışma sağlar.
İyi derecelenme koşulunu sağlamayanlar süreksiz dane
dağılımı veya kötü derecelenmiş denir.
97
Derecelenme eğrileri
100
80
60
Finer
Geçen
40
%%
20
0
0 .0 0 0 1 0 .0 0 1 0 .0 1 0 .1 1 10 100
P aDane
r ti c l Çapı
e s i ze (mm)
(mm)
W İyi derecelenmiş
98
100
80
60
Finer
Geçen
40
%%
20
0
0 .0 0 0 1 0 .0 0 1 0 .0 1 0 .1 1 10 100
P aDane
r ti c l Çapı
e s i ze (mm)
(mm)
U Üniform
99
100
80
60
Finer
Geçen
40
%%
20
0
0 .0 0 0 1 0 .0 0 1 0 .0 1 0 .1 1 10 100
P aDane
r ti c l Çapı
e s i ze (mm)
(mm)
U Üniform
100
P Kötü derecelenmiş
100
80
60
Finer
Geçen
40
%%
20
0
0 .0 0 0 1 0 .0 0 1 0 .0 1 0 .1 1 10 100
P aDane
r ti c l Çapı
e s i ze (mm)
(mm)
W İyi derecelenmiş C Biraz kil ile iyi derecelenmiş
U Üniform
101
100
80
60
Finer
Geçen
40
%%
20
0
0 .0 0 0 1 0 .0 0 1 0 .0 1 0 .1 1 10 100
P aDane
r ti c l Çapı
e s i ze (mm)
(mm)
W İyi derecelenmiş C Biraz kil ile iyi derecelenmiş
U Üniform F Fazla ince dane ile iyi derecelenmiş
102
Danelerin % 10’nun geçtiği çapa efektif çap denir. (D10)

Bu çap zemin mühendislik özelliklerine etki eder.
• Su içeriği (w) ile ters,

• Kapilarite (hc) ile ters,
• Permeabilite ile doğru,
• Dona dayanıklılık ile doğru orantılıdır.
Farklı zeminleri karşılaştırma olanağı sağlar.
Zeminlerin oluşumu ve geçmişi hakkında fikir verir.
103
Bağlayıcı malzeme (ince dane – silt+kil) miktarının

belirlenmesi ile alt yapı (dolgu ve filtre) malzemesi
seçiminde kullanılır.
Beton karışım oranlarının belirlenmesi için agrega (çakıl–

kum) miktarlarının belirlenmesinde yararlanılır.
104
Islak Analiz - Hidrometre Deneyi
Hidrometre Deneyi; silt ve kil boyutundaki danelerin dane

dağılımını bulmak için kullanılır ve Stokes Kanununa dayanır.
D = 18vη g(ρs − ρsu ) ( cm )
η = sıvının viskozitesi 20 0C η = 0,01 gr*sn/cm2

g = yer çekimi ivmesi g = 10 gr/sn2
ρs = dane birim hacim ağırlığı ρs = 2,65 gr/cm3
ρsu= su birim hacim ağırlığı ρsu = 1,00 gr/cm3
105
Hidrometre Deneyi
v = 9000 D2 ( cm / sn ) [ D ] = cm
v = 90 D2 ( cm / sn ) [ D ] = mm
v=h/t
Zemin danelerinin şekli küresel olmamakla birlikte düşme hızı

d yarı çaplı kürenin düşüş hızına eşit kabul edilir. 2d = D
eşdeğer dane çapı kabul edilir.
106
Hidrometre Deneyi
Deneyin Amacı: İnce danelerin dane çapı dağılımını

bulmaktır. No.40 veya No.200 elek altı malzemesi üzerinde
yapılır. ASTM D421, ASTM D422, AASHTO T87, AASHTO T88
Standartlarına göre yapılır.
Deney ekipmanları:
• hidrometre ASTM 152 H,
• 3 adet 1000 cm3 uzun mezür ve mikser,
• No.40 veya No.200 eleği,
• kronometre, termometre ve kimyasal maddeler
107
Hidrometre Deneyi
1. 30-50 gram deney malzemesi elde etmek için etüvde 105-

110 0C kurutulan numune dövülerek uygun elekten elenir.
Veya ıslak elenir etüvde kurutulur.
2. Organik Madde Tayini :

Ağırlığı belirli numune önce bir oksidasyon eriği H2O2
(hidrojen Peroksit) ile, sonra bir asit ile HCl (hidroklorik
asit) yıkanır. Ölçüm kaybı organik madde miktarını verir.
108
Hidrometre Deneyi
20 Hacimlik H2O2 çözeltisi: 1 hacimlik %30’luk H2O2

(hidrojen Peroksit) ile 4 hacim saf su karıştırılarak elde
edilir.
3. Elektriksel ortamın giderilmesi :

Danelerin topaklaşmasını önleyip tek tek çökmesini
sağlamak için anticoagulant (ayırıcı) madde ilave edilir.
33 gram sodyum Hegzameta Fosfat + 7 gram sodyum
karbonat 1000 cm3 çözelti oluşturacak şekilde saf su ile
çözülür.
109
Hidrometre Deneyi
4. Deneye Hazırlık :
Biri saf su, diğeri saf su + ayırıcı madde ve bir diğeri de
zemin süspansiyonu içeren 3 adet 1000 cm3 mezür
hazırlanır. Düzeltme değerleri için ölçümler alınır.
• Menüsküs düzeltmesi, Cm , sıvı yüzeyi ile hidrometre

arasında süspansiyon yoğunlaşması sonucu oluşur. Berrak
suda ölçülerek bulunur. Değeri 1 birimdir.
• Ayırıcı madde düzeltmesi, Cd , ilave edilen ayırıcı
madde yoğunluğu arttırır. Ayırıcı madde süspansiyonunda
ölçüm yapılarak bulunur.
110
Hidrometre Deneyi
• Sıcaklık düzeltmesi, CT , hidrometreler 20 0C (68 0F)

göre ayarlanır. Tablo 6.3’de bu değerin altında (-) ve
üstünde (+) düzeltme değerleri gösterilmiştir.
• Ra deney sırasında yapılan gerçek okuma değerleri

•R sadece menüsküs düzeltmesi yapılmış değerler
• Rc tüm düzeltmelerin yapıldığı düzeltilmiş okuma
Rc = Ra + Cm – Cd ± CT
111
Hidrometre Deneyi
112
Hidrometre Deneyi
5. Deneyde Ölçümlerin Yapılışı :
• 1000 cm3 süspansiyonun içine 30-50 gram deney numunesi,

ayırıcı madde konarak mikser ile iyice karşılaştırılır.
• Çökelme başlatıldığında kronometre çalıştırılır. 15”, 30”,60”

ve 120” okumaları alınır. Föye işlenir. Hidrometre üzerinde
çökelme olmaması için çıkarılır su dolu mezüre konur.
• Ölçüm zamanı geldiğinde bir önceki değer civarında yavaşça

süspansiyona bırakılır.
113
Hidrometre Deneyi
• Sıcaklık düzeltmesi içinde su dolu mezürden ölçüm alınır.
• 4’, 8’, 15’, 30’, 60’, 2h, 4h okumaları alınır.
• Diğer okumalar; laboratuar çıkışında, ertesi gün gelişte ve

gün içinde belirli aralıklarla alınarak çökelme sona erene
kadar föye işlenir.
• Ölçüm bittiğinde değerlendirme ve granülometri eğrisi

çizimine geçilir.
114
Hidrometre Deneyi
6. Deneyin Değerlendirilmesi :
• Deney föyünde Düzeltilmiş Okuma, RC, değerleri sütunu

doldurulur. Rc = Ra + Cm – Cd ± CT
• % Geçen = ( Rc * a * 100 )/WS değerleri hesaplanır.
a = sıcaklığa bağlı saf su düzeltme değeri ( Tablo 6.1 )
• Ra + Cm düzeltme sütunu doldurulur.Tablo 6.5 den ölçümün

yapıldığı efektif L değerleri Ra ya göre alınır.
115
Hidrometre Deneyi
• D = K √v = K √L/t formülü ile dane çapı hesaplanır.
• K değerleri Tablo 6.4 den sıcaklığa ve dane birim hacim

ağırlığına bağlı olarak alınır.
• L / t çökelme hızıdır. Ölçümün yapıldığı efektif derinliğin

ölçümün yapıldığı zamana ( saniye olarak ) oranıdır.
• % Geçen ile D dane çapı logaritmasına göre granülometri

eğrisi çizimine geçilir.
116
3.3.3. Kıvam Özellikleri
Herhangi bir su muhtevasındaki zeminin fiziksel davranışına

kıvam denir.
Kıvam; zeminin akmaya karşı göstermiş olduğu bir direnç

olup zeminin zamana bağlı şekil değiştirmelerinin bir
göstergesidir.
Kıvam; danelerin birbirine yapışması sonucu biçim

değiştirmeye karşı gösterdiği dirençtir
117
Daneler arası çekme kuvvetinin bir fonksiyonu olup, farklı

zeminler farklı su muhtevalarında farklı kıvam özellikleri
gösterirler.
Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırmasına Sistemine göre ince

daneli zeminlerin sınıflandırılması kıvam limitlerinin
belirlenmesi ile yapılabilmektedir.
118
Özellikle kohezyonlu zeminlerin, likit ve plastik limitleri ile

plastisite indisleri zeminlerin genel karakterlerinin
belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır
Bu değerler örselenmiş numuneler üzerinde yapılan

deneylerle belirlenir. Örselenmemiş doğal zeminlerin
sadece fiziksel özellikleri için bir göstergesidir.
119
120
Kıvam durumlarını birbirinden ayıran su muhtevalarına Kıvam

Limitleri veya Konsistans Limitleri denir.
Likit Limit (LL - wL)
Plastik Limit (PL - wP)
Rötre (Büzülme) Limit (SL - wR)
Bu limit değerleri; 1911 yılında İsviçreli bir bilim adamı olan

Albert Atterberg (1848-1916) tarafından geliştirilmiştir.
121
Örselenmemiş KİL Örneği 3.3.3. Kıvam Özellikleri
122
Likit Limit - (LL - wL)
Zeminde ölçülebilen kayma direncinin ilk görüldüğü su

muhtevası veya zeminin kendi ağırlığı altında akmaya
başladığı andaki su muhtevası olarak tanımlanabilir.
Likit Limit;
Dane mineral kompozisyonuna,

Dane yüzeyindeki elektriksel yüklerin çokluğuna,
Özgül yüzeye ve dane şekline bağlıdır.
Bu değerlerin artışı likit limit değerini arttırır.
123
Likit Limit - (LL - wL)
Kaolinit grubu killer LL < 50

Montmorillonit grubu killer LL > 50
Organik killerde LL max. = 100
Volkanik killerde LL > 100
Bentonit LL ≈ 400 - 500
Casagrande Yöntemi (TS 1900, ASTM D4318-95a)
Koni Penetrometre Yöntemi (TS 1900, BS 1377: Part 2:

1990:4.3)
124
Casagrande Yöntemi Likit Limit - (LL-wL)
Arthur Casagrande (1902-1981) ise likit limit deney aletini

geliştirmiş ve deneyi standart hale getirmiştir.
125
Casagrande Yöntemi Likit Limit - (LL-wL)
Deneyin Amacı: Killi zeminlerin likit limit değerini
bulmaktır. TS 1900, ASTM D4318-95a Standartlarına göre

yapılır. Deney Aletleri :
126
Casagrande Yöntemi - Likit Limit - (LL-wL)
1. Deney malzemesi etüvde

105-110 0C kurutulur,
dövülerek No.40 eleğinden
elenir, 250-300 gram elek
altı malzeme kullanılır.
2. Farklı su muhtevalarında
numuneler hazırlanarak
Casagrande deney aletine
yerleştirilir. 127
Casagrande Yöntemi - Likit Limit - (LL-wL )
3. Standart yarma aleti ile yarık açılır.
4. Aletin kolu saniyede 2 düşüş olacak

şekilde çevirip düşüş sayısını sayılır.
Bu şekilde pirinç tas her çevirimde 1
cm. yükseklikten düşmektedir.
5. Kapanma 12,7 mm (0,5 inç) için

düşüş sayısı – N kayıt edilir.
6. Su içeriğini için kapanma bölgesinden

numune alınarak etüve konur.
128
7. Su muhtevası değiştirilerek deney 4-5 kez tekrarlanır.
8. N düşüş sayısının 25 vuruşun altında ve üstünde bu

değere yakın olması istenir.
9. N-Düşme sayıları logaritmik yatay eksende ve bu sayılara

karşılık gelen su muhtevaları düşey eksende olacak
şekilde bulunan noktalar işaretlenir.
10. Noktalara en yakın yarı logaritmik eksen takımında doğru

olan akış eğrisini çiziniz.
129
11. Bu eğri üzerinde N=25 düşme sayısına karşılık gelen su

muhtevası zeminin likit limit değerini verecektir.
Akış Eğrisi
Su Muhtevası – w (% )
Likit Limit = 42
Vuruş Sayısı - Log N

130
ÖRNEK Casagrande Yöntemi - Likit Limit - (LL-wL )
Likit Limit deneyinde elde edilen vuruş sayıları ve buna karşı

gelen su muhtevaları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Zeminin
likit limit değerini bulunuz.
131
ÖRNEK
Casagrande Yöntemi
Likit Limit - (LL-wL )
132
ÖRNEK
Casagrande Yöntemi
133
N k= tg β
15 0.95
16 0.96 Casagrande Yöntemi - Likit Limit - (LL-wL )
17 0.96
18 0.97
19 0.97 Akış eğrisinin eğiminin sabit olduğunu
20 0.98
21 0.98
kabul edilerek yapılan tek bir deney
22 0.99 sonucuna göre likit limit değeri
23 0.99
24 0.99 belirlenebilir.
25 1.0
26 1.0 İyi sonuçlar sadece N=20-30 aralığındaki
27 1.01
28 1.01 düşüş sayıları için elde edilebilir. k=tanβ
29 1.01
ampirik katsayı olup N-vuruş sayısı
30 1.02
31 1.02 bağlıdır.
32 1.02
 
tanβ
LL = ω N
33 1.02  
34 1.03 n 
35 1.03
25  
134
Koni Penetrometre Yöntemi Likit Limit - (LL-wL )
Bu yöntemde; belirli su içeriğinde

bir kabın içine yerleştirilen zemin
örneği üzerine 80 gram kütlesi
olan koninin kendi kütlesi etkisi ile
5 saniyede batma miktarı ölçülür.
135
Koni Penetrometre Yöntemi - Likit Limit - (LL-wL )
Aynı işlem farklı su
Koni Penetrasyonu
içeriklerinde tekrarlanır.
20 mm
Batma-Su içeriği grafiği
(mm)
çizilir.
Deney konisini 20 mm
batmasına karşı gelen su
wL
içeriği likit limittir.
Su Muhtevası, %w
Daha sağlıklı sonuçlar vermesine rağmen kullanımı daha azdır.

136
Karşılaştırma Casagrande - Koni Penetrometre Yöntemi
WL<%100 için iki yöntem arasında iyi bir ilişki vardır. 137
Tek Nokta Koni Penetrometre Yöntemi - Likit Limit - (LL-wL )
Penetrasyon derinliği = 15 mm , w = % 40,

Faktör = 1.094, w L = 40 ⋅ 1.094 ≈ 44 138
Plastik Limit - (PL - wP)
Zeminde şekil değiştirmenin veya şekil verilebilmenin sona

erdiği su muhtevası Plastik Limit olarak tanımlanır.
Islak zeminin yoğrulma sırasında yüzeyde çatlakların belirdiği

andaki su içeriğidir.
Plastik limit belirleme deneyinde makarnacıkların sağlam

olmaması; kohezyon yokluğunu, dolayısı ile kaolinit grubu ,
düşük plastisiteli, inorganik killeri gösterir.
139
Plastik Limit Deneyi - Plastik Limit - (PL - wP)
Deneyin Amacı: Killi zeminlerin plastik limit değerini

bulmaktır. TS 1900, ASTM D4318-95a, AASHTO T89 - T90
veya BS1377: Part 2:1990:5.3 Standartlarına göre yapılır.
Deney Aletleri :
140
1. Likit Limit Deneyi için

hazırlanmış numuneden 25-30
gram alınır.
2. Numuneler cam veya mermer

pürüzsüz yüzey üzerinde avuç
içi ile basınç uygulamadan
yuvarlanarak zemin çubukları,
makarnacıklar yapılır.
141
3. Plastik Limit Deneyinde kırılan makarnacıkların yaklaşık

çapları 3.2 mm, boyları ise 8 mm olmalıdır.
4. 3.2 mm nin üstünde kırılma olursa su ilavesi, altında

kırılma için kuru numune ilave edilir. Tekrar avuç içi ile
yuvarlanarak standart ölçüde kırılma oluşuna kadar işleme
devam edilir.
5. Yaklaşık 3.2 mm çapında, 8 mm boyunda kopma

olduğunda su içeriği Plastik Limit değeridir.
142
6. Plastik Limit durumundaki

makarnacıklar etüve konarak su
içeriği belirlenir.
7. Deney en az iki kez tekrarlanır.

Bulunan eğerlerin ortalaması
Plastik Limit değeridir.
143
Rötre (Büzülme) Limiti - (SL - wR)
Zeminde hacim değiştirmenin sona erdiği su muhtevası Rötre

(Büzülme) Limiti olarak tanımlanır.
Zeminin yarı katıdan katıya dönüştüğü alt su muhtevasıdır.

Bu su muhtevasından sonra hacim değişimi gözlenmez
sadece zeminin renginde açılma meydana gelir.
1920’li yıllarda popüler bir sınıflandırma deneyi olmasına

karşın önemli belirsizliklere sahiptir ve bu nedenle yaygın
olarak kullanılmaz.
144
Rötre (Büzülme) Limit Deneyi Rötre (Büzülme) Limiti - (SL - wR)
Deneyin Amacı: Killi zeminlerin Rötre (Büzülme) Limit

değerini bulmaktır. TS 1900, ASTM D427 veya AASHTO T192
Standartlarına göre yapılır.
1. 50 gram numune likit limit üstünde su muhtevasında

ağırlığı W1, hacmi V1 rötre kabı içine yerleştirilir ve tartılır.
W2 = W1 (Rötre kabı ağırlığı) + Wn (ıslak zemin ağırlığı)

Wn = W2 – W1
145
Rötre Limit Deneyi - Rötre Limit - (PL - wP)
2. Rötre kabı açık havada rengi

açılana kadar bekletilir.
3. Etüvde kurutulur ve tartılır. W3

WK = W3 – W1
Kuru zemin ağırlığı hesaplanır.
4. Kuru zemin hacmi, V1, cıva içine

batırma ile belirlenir.
146
Rötre Limit Deneyi - Rötre Limit - (PL - wP)
SL = wi (%) − ∆w(%)
 W2 − W3   VCIVA 
SL =   −  (ρSU )
 W3 − W1   WK 
γ SU γ SU
SL = −
γ Κ
γS
SL – wR, dane birim hacim ağırlığını da bulmada kullanılır.
147
148
İndisler
Plastisite İndisi ( IP )
Likidite İndisi – Sertlik İndisi ( IL )
Kıvam İndisi - Relatif Konsistans ( IC )
Aktivite ( AC )
Hassaslık ( St )
149
Plastisite İndisi
Plastisite indisi, zemin plastik özellik gösterdiği su

muhtevası aralığıdır.
Sayısal olarak likit limit değerinden plastik limit değerinin

çıkarılması ile bulunur.
IP = wL - wP
150
Plastisite İndisi
Özellikle killerin mukavemet özelliklerinde etkili bir indistir.
IP şekil verebilme hacim değim aralığı

IP kuru mukavemet
IP geçirimlilik, k
IP Likit Limit şişebilen zemin;
Şişebilen zemin; su buharlaştığında fazla büzülen, su

aldığında ise ağır yükler altında bile kabarma yapabilen
zemindir.
151
Plastisite İndisi
Eşit wL ‘ deki Eşit IP ‘ deki

Özellik zeminler zeminler
ile artan IP ile artan wL
Kuru direnç Artar Azalır
wp yakınındaki sertlik Artar Azalır
Permeabilite Azalır Artar
Sıkışabilirlik Hemen hemen aynı Artar
Yığın değişme oranı Azalır Yok
152
Plastisite İndisi
Plastisite Derecesi-Kuru Dayanım İlişkisi
153
Plastisite İndisi ve Şişme Potansiyeli
154
Likidite İndisi – Sertlik İndisi
Likidite İndisi – Sertlik İndisi, zeminin tabii su içeriğinin

plastik limit değerine ve plastisite indisine bağlı durumunu
gösterir.
LI = IL = ( wn – wP ) / ( wn – wP ) = ( wn – wP ) / IP
Zemine kesme kuvveti uygulandığında;
LI < 0 gevrek kırılma

0 < LI < 1 plastik davranış
LI > 1 viskoz sıvı gibi davranacaktır.
155
Likidite İndisi – Sertlik İndisi
Katı Y.Katı Katı Plastik Sıvı

Hal Plastik
Su İçeriği-w
0 wR wP wL
Sertlik İndisi IL < 0 IL= 0 IL = 1 IL > 1
τ τ τ
w > wP
Kesme
Gerilmesi
w < wP w = wL w > wL
γ γ
Kayma Deformasyonu γ 156
Kıvam İndisi - Relatif Konsistans
Kıvam İndisi - Relatif Konsistans, zeminin tabii su

içeriğinin likit limite ve plastisite indisine bağlı durumunu
gösterir.
Kaba daneli zeminlerdeki relatif sıkılığa (Dr) benzer.
IC = ( wL – wn ) / IP
157
Kıvam - Kıvam İndisi
serbest basınç mukavemeti ilişkisi
158
Plastisite Kartı
159
Plastisite Kartı
160
İndisler
161
Killerin Aktivitesi
Zeminde kilin miktarı ve cinsi kıvam limitleri etkiler. Bu indeks

bunları ayırmak için kullanılır. (Skempton, 1953)
Değişen su içeriklerinde zeminin hacim değiştirme karakterini

gösterir. Bu değişiklik, plastik zeminde var olan kolloidal kil
dane miktarına bağlıdır.
Ac = PI / > % 0,002 mm küçük daneler
162
Killerin aktivitesi
Yüksek aktiviteye sahip killer;

Islandığı zaman büyük hacim değişimi,
Kuruduğu zaman büyük büzülme yapar.
Kimyasal olarak çok reaktiftir.
163
Killerin aktivitesi
Na-Montmorillonit 4-7
Ca-Montmorillonit 1.5
Mika 0.2
Kalsit 0.2
Kuvars 0
164
Killerin Hassaslığı
Örselenmemiş zeminlerin kıvamı, yanal basınç etkisi olmadan

eksenel basınç uygulayarak kırılması ile bulunan serbest
basınç direnci (qu) ile belirlenir.
Su muhtevası değişmeden örseleme ve işleme ile zemin

yumuşar. Bu işleme yoğrulma denir. Yumuşama nedeni;
Adsorbe tabakadaki molekül dengesinin bozulması,

Çökelme sırasında kilin oluşturduğu yapının hasara
uğramsıdır.
165
SPT deneyine göre
kıvam ve zemin taşıma gücü
166
Hassasiyet; yoğrulmanın kilin kıvamına olan etkisidir. Farklı

killer ve hatta aynı kil, farklı su içeriklerinde farklı
hassaslıklara sahiptir.
Bir kilin hassaslık derecesi (St), örselenmemiş numunenin

serbest basınç direncinin, aynı su içeriğindeki yoğrulmuş
numunenin serbest basınç direncine oranıdır.
qu Örselenmemiş Serbest Bas. Mukavemeti

S = =
t
qr Örselenmiş Serbest Bas. Mukavemeti
167
S t = qu / q r Tanım
<2 Hassas Değil
2–4 Orta Derece Hassas - genel kil karakteri
4–8 Hassas
8 – 16 Çok Hassas – deniz oluşumlu killer
16 – 32 Az Akıcı
32 – 64 Orta Derece Akıcı
>64 Akıcı
168
Killi zeminler iyice yoğrulur ve başkaca bir örselenmeden

dinlenmeye bırakılırsa, başlangıçta hızla sonra yavaş yavaş
kohezyona bağlı mukavemet kazanır.
Su muhtevası değişmeden tekrar yoğrulursa mukavemetini

önemli ölçüde kaybeder. Dinlenme ile yine eski mukavemetini
kazanır. Bu olaya tiksotrapi denir.
Killi zeminlerde kazık çakma işlemlerinde bu olaylara çok

rastlanır. Bu yüzden kazık çakma işlemine kesinlikle ara
verilmez.
169

ZM I Zeminlerin Endeks Özellikleri 09-10

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ZM I Zeminlerin Endeks Özellikleri 09-10

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZEMİN MEKANİĞİ I

3. ZEMİNLERİN ENDEKS ÖZELLİKLERİ

Baraj, tünel, yer altı santralleri, köprü ayakları, bina

Genelde zeminler heterojen bir yapıya sahiptir. Bir başka

Zemin özelliklerindeki bu değişim;

 Derinlik boyunca ani veya yavaş yavaş değişimler,

olarak karşımıza çıkabilir.

Bu değişimler sistematik olabileceği gibi karmaşa içinde de

Zeminler üç fazlı bir yapı gösterir, bünyesinde; katı, sıvı ve

Katı daneciklerin çok farklı boyut, şekil, fiziksel ve kimyasal

Boşluklar ise su veya havayla tamamen veya kısmen

Özellikleri çok geniş bir aralık içinde değişen zeminlerin

Daha sonra da diğer mühendislik özelliklerinin

Ayrıca; zeminlerin basit laboratuar deneyleri ile bulunan

Zeminleri birbirinden ayıran özelliklere endeks – fiziksel

Bu özelliklerin belirlenmesi için yapılan deneylere de

Bu bölümde önce zemin prizması ile zemin yapısı ve belirli

Zeminlerin endeks özellikleri :

Genelde zemin kütlesi, zemin daneleri ile bunların arasındaki

Zemin bünyesinde karışık halde olan bu fazlar toplam belirli

Bu belirleri hacimleri taban alanı 1*1 birim olan prizmada aynı

Belirli bir hacimdeki su ağırlığının dane ağırlığına oranıdır.

Bentonit gibi organik VSU Su WSU

Boşluk hacminin dane hacmine oranıdır.

Kil için 0.3 - 1.5

Boşluk hacminin toplam hacme oranıdır.

Boşluklarda bulunan su hacminin boşluk hacmine oranıdır.

Kütle, bir hacmin ataletinin veya o hacimdeki maddenin

Ağırlık kuvvet olup hacim üzerinde etkili olan yer çekimi

Çoğunlukla birim hacim ağırlık yoğunluk yerine kullanılır

Yoğunluk ρ = kütle / hacim

Yerçekimi ivmesi g = 9,81 m/sn2

Birim Hacim Ağırlık γ = ağırlık / hacim

Yer altı su seviyesinin altındaki zeminler suyun kaldırma

Bu durumdaki zeminin tüm boşlukları da su ile doludur.

Aralarında hiçbir boşluk olmadan zeminin kompakt haldeki

Danelerin ağırlığının, danelerin hacmine oranıdır.

Birim Hacim Ağırlıklarının küçükten büyüğe sıralanması :

γ a < γ k < γ n < γd < γ s

Dane hacmini 1 ve tüm hacmi 1

Genelde zemin kütlesi zemin daneleri ile bunların arasındaki

Boşluklar ise su veya havayla tamamen veya kısmen

Bu bölümde zeminlerin fiziksel özelliklerine etki eden

Aralarında hiçbir boşluk bulunmayan kompakt bir kütlenin

Daneleri oluşturan mineraller farklı özelliklere sahip

Özgül Ağırlık ise ( Gs ) dane birim hacim ağırlığının suyun

Bazı zeminler için tipik özgül ağırlık

Kalker ve Tüf 2,40

Bir katının birim hacim ağırlığını ölçmek için en basit yol

Bir zemin örneğindeki danelerin sayısı çok fazla olduğundan

Deneyde, dane ağırlığı

Deneyin Amacı : Zeminlerin dane birim hacim ağırlığını

Deneyde piknometre, saf su, etüv, vakum aleti, pipet ve kuru

1.No.4 eleğinden geçen malzeme etüvde 105 - 110 0C

kurutulur. Bu kuru malzemeden; kohezyonlu zeminlerde

2. Piknometreye havası alınmış +20 0C saf su konur ve tartılır.

w2 = piknometre w1 = kuru zemin ağırlığı Hava Alma Vakum

3. Piknometre yaklaşık yarıya kadar boşaltılır ve kuru zemin

4. Zemin içindeki havayı çıkarmak için piknometrenin

5. Havasının tam olarak çıktığına emin olduğumuzda

6. Piknometre kurulanır ve son hali ile tartılır.

8. Deney en az 2 defa yapılır. Bulunan değerlerin ortalaması

Piknometre deneyinde yapılan tartımlar aşağıda verilmiştir.

Derinlik boyunca ani veya yavaş yavaş değişimler,

Zemin ağırlığı = 57,58 gr