You are on page 1of 42

‫شعري ڤرڠ موسوه بيس يق‬

‫إيدييس إي‪-‬بوق‬

‫حمارض بن مت الزمي‬
‫حمرم ‪١٤٤١‬‬

‫‪i‬‬
‫شعري ڤرڠ موسوه بيس يق‬
‫إيدييس إي‪-‬بوق‬

‫حمارض بن مت الزمي‬
‫حمرم‪١٤٤١‬‬

‫‪ii‬‬
‫شعري ڤرڠ موسوه بيس يق‬

‫©حق چيڤتا ‪ 20١9‬إوليه حمارض بن مت الزمي‬


‫‪.‬حق چيڤتا ترڤلهيارإ‬
‫‪.‬دچيتق د مليس يا‬
‫تياد هباڬني دإمل بوكو إين بوليه دڬوانكن إاتو دتربيتكن مسوال دڠن إڤ جوإ چارإ ساكليڤون تنڤا كبرنن برتوليس درڤد ڤرنبيت كچوإيل ڤتيكن ريڠكس دإمل‬
‫‪.‬إرتيلك إاتو إولسن تيكس‬

‫دتربيتكن إوليه‪:‬‬
‫حمارض بن مت الزمي‬
‫‪، ١١‬جالن كسوم ‪7‬‬
‫بندر اتس يق كسوما‬
‫‪ 43700‬برإنڠ‬
‫سالڠور دإرالاحسان‬

‫المن ويب‪http://tunkuabdullah.blogspot.com :‬‬


‫إمييل‪donlaurel@gmail.com:‬‬

‫إيدييس إي‪-‬بوق‬

‫ريك بنتوق بوكو‪ :‬حمارض بن مت الزمي‬


‫ريكبنتوق كوليت إيدييس إي‪-‬بوق‪ :‬حمارض بن مت الزمي‬
‫إيدييس ڤراتما إيدييس إي‪-‬بوق‪ 26:‬س يڤتميرب ‪20١9‬‬
‫‪eISBN:978-967-15645-4-7‬‬

‫‪iii‬‬
‫ساكڤور سرييه‬
‫إلسالم عليمك ورمحة هللا وبراكته‬
‫مرفع مسبه كڤد دويل يڠ هما مليا رإج‪ 2‬ماليو‪ ،‬منجوجنوڠ اكس يه كڤد مسوإ ڤارإ كرإبت درإج د سلوروه عامل ماليو‪ ،‬رسات سالم حرمت اكس يه سايڠ كڤد ڤارإ‬
‫ڤمبرس دإن سلوروه رعيت ڤارإ ڤجوإڠ تولني إڬام‪ ،‬نوسا دإن بڠسا‬

‫مڠنڠ دإن ممرتبتكن ڤرجوإڠن منڬقكن إڬام‪ ،‬نوسا دإن بڠسا دإتوق نينيق مويڠ كيت دهولو دڠن ڤارإ إملرحوم سلطان عبدهللا إملكرم شاه‬
‫إبن سلطان محمد جيوإ زين إلعادلني شاه ‪ ،2‬سلطان إمحد اتج إدلين حلمي شاه ‪ 2‬إبن سلطان عبدهللا إملكرم شه‪ ،‬تونكو عبدهللا إبن‬
‫سلطان إمحد اتج إدلين حلمي شاه ‪ ،2‬إلشهيد س يد زين لعابدين إبن س يد محمد إلشهاب ﴿تونكو كودين﴾‪ ،‬تونكو محمد سعد إبن تونكو‬
‫دإود‪ ،‬تونكو لوڠ ڤوتيه‪ ،‬تونكو سلامين إبن سلطان عبدهللا إملكرم شه‪ ،‬دإتوء ڤكرما جاي وإن محمد عيل لڠاكوي‪ ،‬تونكو محمد طيب ڤوتيه‬
‫إبن تونكو دإود‪ ،‬تونكو ثناوي إبن تونكو دإود‪ ،‬إلشهيد ش يخ عبدإلصمد ڤلميبڠ‪ ،‬تونكو محمد عقيب إبن تونكو بيس نو‪ ،‬وإن محمد إرشد‬
‫ڤرليس‪ ،‬توق مو ريس قبور ڤنجڠ‪ ،‬دإتوء شهبندر ڤوالي وإن دإود‪ ،‬دإتوء مادي إورڠ اكي بندر هبارو‪ ،‬دإتوء ڤڠلامي بوكيت ڬنتڠ‪ ،‬وإن مت‬
‫ڤوالو‪ ،‬وإن إنوإر‪ ،‬تونكو محمد جيوإ‪ ،‬تونكو جعفر إبن تونكو لوڠ ڤوتيه‪ ،‬تونكو دإڬڠ إبن تونكو لوڠ ڤوتيه‪ ،‬وإن صدق‪ ،‬وإن ڤنجي‪ ،‬تڠكو‬
‫مت رايو‪ ،‬حاج محمد طيب‪ ،‬حاج لوڠ‪ ،‬إنچئ هل‪ ،‬حاج مصطفى‪ ،‬وإن إسامعيل‪ ،‬تونكو إنوم ڤدوك رإج مجبڠن‪ ،‬س يد حسني إبن س يد‬
‫هارون جامل إليل‪ ،‬تونكو رسإجا وإڠ‪ ،‬سلوروه إهيل إڠكنت قدح‪ ،‬ڤرليس‪ ،‬س تول‪ ،‬ترڠ‪-‬ڤاليان‪ ،‬سربڠ ڤرإي‪ ،‬ڤناڬ‪ ،‬كراين‪ ،‬بوكيت‬
‫ڬنتڠ‪ ،‬رمان‪ ،‬ڤطاين‪ ،‬رمباو‪ ،‬لكڠ‪ ،‬ابتو ابرإ‪ ،‬إچيه‪ ،‬بردإڬاي‪ ،‬ڤهڠ‪ ،‬سولو دإن سلوروهڽ يڠ تق ممڤو مهبا س بوتكن مسوإڽ د سيين‪ ..‬هاڽ هللا‬
‫يڠ ممڤو ممبالس جاس توإنكو‪ ،‬تڠكو‪ ،2‬دإتوء‪ 2‬دإن توإن‪ 2‬ڤارإ ڤجوڠ إڬام‪ ،‬نوسا دإن بڠسا‪...‬‬
‫أونتوق إهيندإكو إملرحوم مت الزمي بن مت دإعي‪ ،‬بوندإكو سييت ربيده بنت چئ نوه‪ ،‬إسرتيكو فريده بنت محزه‪ ،‬إنقندإ‪2‬كو عزير زايد‪،‬‬
‫نزول نشوى‪ ،‬أويس منذر‪ ،‬معري فايد‪ ،‬معر نصيف دإن إمحد نصري ترسايڠ‪...‬‬
‫موڬ هللا مرمحيت دإن مريضأي روح سلوروه ڤجوإڠ دإن دإتوق نينيق مويڠ كيت رست ممنڤتكن مسوإڽ برسام ڤارإ إنبيأ دإن صاحلني‬
‫أمني اي رب لعلمني‬

‫حمارض بن مت الزمي‬
‫برإنڠ‪ ،‬سالڠور دإرالاحسان‪ 27 ،‬حمرم ‪ ١٤٤١‬جهرة‬

‫‪iv‬‬
‫شعري ڤرڠ موسوه بيس يق‬
‫هباڬني إليف ڤچهن ڤراتم‪ :‬قدح دلڠڬر‬
‫ترس بوتهل قيصه سوإتو چريتا‬
‫حاكية هيبا نوسا دإن بڠسا‬
‫بوإت ڤتوجنوق د هاري موك‬
‫إڬر نڬري تڬوه تربيال‬

‫چره لقسان سوإتو هاري‬


‫)‪ ١6 (12 November 1821‬صفر دإماي منتاري‬
‫دوإ بلس تيڬ توجوه جهرة إلنيب‬
‫بوروڠ بركيچاو توروت طبيعي‬

‫سكوڽوڠ تيبا رإتوسن ڤرإهو‬


‫دريهل مان تياد يڠ اتهو‬
‫روڤاڽ س يام تياد برابجو‬
‫دري سڬارإ موديق كهولو‬

‫ڤرإهو س يام رإڤت ككوات‬


‫كباالي إير ڤنوه بالك‬
‫دإتوء شهبندر ڬونده ڬوالن‬
‫ڤڠهولو كوات دخربكن سڬرإ‬

‫‪v‬‬
‫ڤڠهولو كوات كرهكن مهبا‬
‫كتلوق چڠاي ابوإ بريتا‬
‫دإتوء بندإهارإ دإتوء لقسامان‬
‫دإڤتهل ورات درس ككوالا‬

‫تعجوب دإن حريإن ساكلني رعيت‬


‫ملهيت س يام ممااكي چاوت‬
‫ملبيڠ دإن ڤدڠ ڤرإهو سارت‬
‫إيستيڠڬر رنتاك كجڤ دمتبت‬

‫ڤڠهولو كوات إره سداي‬


‫كڤرإهو س يام مرايم دهاال‬
‫توڠڬو عشارت دإتوء بندإهارإ‬
‫ڤمڠكو سلطان د ڤوالو تيڬ‬

‫دإتوء بندإهارإ برماءين اكت‬


‫تق إيڠني دإره تومڤه رسإات‬
‫تق مسڤت هميڤون رعيت دإن تنرتإ‬
‫ڤنوههل س يام د موك موإرإ‬

‫برسوإرإ س يام ڤينتاكن برس‬


‫هندق دڤوڠڬه لكس دإن درس‬
‫مننتڠ بورما د الئوت لڤس‬
‫إكور بندإهارإ رعيت برڬڬس‬

‫‪vi‬‬
‫كباالي إير س يام ملومڤت‬
‫ڤاسوڠ بندإهارإ لقسامان دإيكت‬
‫دإتوء متڠڬوڠ دإن مهبا رعيت‬
‫مسوإ بركس ڤاكت ڤرجنت‬

‫ى"الونهل الون‪..‬كيت دلڠڬر!!"‬


‫ترايق بندإهارإ ابالي برڬڬر‬
‫دڬوچوه س يام إتس ڤلنرت‬
‫لقسامان لوچوت متڠڬوڠ ڤينرت‬

‫كريس لقسامان كدإدإ س يام‬


‫دإتوء متڠڬوڠ موسوه درمج‬
‫ساكلني رعيت إيكوت برتيمك‬
‫ڬموروه بيس بردنتوم دنمت‬

‫سڤايه نق بديل ڤااكي مرايم‬


‫يس اكتق ڤورو ابدق برندم‬
‫روڤاڽ هابيس دخيانت س يام‬
‫دتوإڠ تميه روڠڬ دڤامل‬

‫ڬوڬورهل شهيد متڠڬوڠ لقسامان‬


‫رعيت دجاره ابڬاي متاش‬
‫ڤروت دالڤه سنتڤن بوإاي‬
‫إنق نن كچيل دبنتيڠ كڤاال‬

‫‪vii‬‬
‫تڠكڤ ماليو دسوال نيڤه‬
‫إيبو نن بونتيڠ سڠهاج دبهل‬
‫سومبت نق مودإ ڤوكوق تربكه‬
‫ساڤو ملق لومڤور دابكر رإته‬

‫يڠ انءيق ڤرإهو دچوچوه إڤي‬


‫إنق كرايو لچور دإن مايت‬
‫يڠ لڤس الري توجو لڠاكوي‬
‫كڤوالو ڤينڠ دإيوڠ برديري‬

‫إموق وإن صدق جوإ وإن ڤنجي‬


‫ملمبيڠ س يام موت مننيت‬
‫تونكو مت رايو شهيد ساكيل‬
‫دإتوء ليال اكس رإتوسن الڬي‬

‫بندإهارإ درنتاي ابوإ ككوات‬


‫يڠ ڤرمڤوإن روتن توسوق تليڠا‬
‫يڠ جننت ڤوال متبوس كتيڠڽ‬
‫لاميهل ريبومسبوڠ مسوإ‬

‫دڤقسا ساكلني برجالن اكيك‬


‫كره لكڬور ابڽقهل مايت‬
‫درإچون بندإهارإ ڬروه ساكيل‬
‫دوهاي مقامڽ تياد كتاهوي‬

‫‪viii‬‬
‫سدڠ سلطان د ڤوالو تيڬ‬
‫ملهيت إورڠ ممبوإت كرجا‬
‫تروسن س ميڤور ككوالا مودإ‬
‫مسڤاي بريتا إوندور سڬرإ‬

‫إڠكنت س يام درس مڠهمبت‬


‫اتبورهل سلطان سڬاال رايل هبت‬
‫لڬور نن طمع ڤلنهل ملبت‬
‫مربوت هرات برإدو قدرة‬

‫لاميهل هاري رنتس بلنتارإ‬


‫رإمايهل مايت بولور دهاڬ‬
‫كوات جلوتوڠ إخريڽ تيبا‬
‫ساممي تونكو سلامين إديندإ‬

‫برڤكن بڬيندإ دودوق برحيت‬


‫منوڠڬو بريتا ممندم حرست‬
‫هاري نن إيلوق سڬرإ برڠكت‬
‫كڤوالو ڤينڠ سوده إرإدة‬

‫د تنجوڠ ڤناڬ بڬيندإ تفكر‬


‫إڤ ڬرإڠن إمرهڽ لڬور‬
‫تريڠت بورما د سالڠ ڬوڬور‬
‫دبديل قدح الري برمهبور‬

‫‪ix‬‬
‫مك سلطان دكورنيا ڬلرن‬
‫چاو ڤهرإي ساي بوري جاس كنڠن‬
‫حسد ڤهيا لڬور تياد كتاهوإن‬
‫ڤرڠ إوجوڠ سالڠ تق توجنوق جننت‬

‫ڤهيا لڬور إچوم رإج د بڠكوق‬


‫فتهنكن سلطان توتورڽ بيلوق‬
‫كڤد بورما كونونڽ توندوق‬
‫موراكهل س يام تومبوههل تندوق‬

‫س يام ڤرينته سلطان مولنا‬


‫لڠڬركن ڤريق اكالو ستيا‬
‫رسابهل ساهل رسيب تق كنا‬
‫نڬري ماليو س بڠسا إڬام‬

‫مك برهميڤون ساكلني ڤمبرس‬


‫بوإه فيكرين سلطان نق دڠر‬
‫ابءيقهل بوروق دتميبڠ اتكر‬
‫إخري برڤاكت ڤريق دلڠڬر‬

‫تورونهل ساكلني ابال تنرتإ‬


‫لڠڬرڽ مسڤاي يس كوات الما‬
‫سام بڠسا سام إڬام‬
‫سڤاكت متت بوإت لكوإرڬ‬

‫‪x‬‬
‫ابڬايكن دودوق د إتس ابرإ‬
‫رإجهل لڬور حسد ڬلورإ‬
‫دإڤتهل سورت ساودإڬر چينا‬
‫إومل مندإتڠ ڤوچوق دچيتا‬

‫ابوإهل سورت دڠن سڬرإ‬


‫سڠ رإج س يام جاتوههل مورك‬
‫ڤرينته لڬور س ياڤ س ياڬ‬
‫لڠڬركن قدح ابوإكن رإج‬

‫تونكو يعقوب انم دبري‬


‫تونكو أمبون تميڠن ديري‬
‫رإج مودإ إديندإ س نديري‬
‫س تول دإن ڤرليس حاجة د هايت‬

‫كتيك مڠكت مرحوم اكيڠ دوإ‬


‫دإئريه س تول سوده برإج‬
‫تونكو بيس نو ڤدوك إديندإ‬
‫د ڤرليس تونكو يوسف ابلكڽ‬

‫مك سلطان تيدق مرس تو‬


‫هاي تونكو أمبون هايت تربوكو‬
‫إوندور لكڬور چاري سكوتو‬
‫نق لڠڬر قدح ختتا دريندو‬

‫‪xi‬‬
‫س تهل لڬور منجاره قدح‬
‫رسيبو دوإ رإتوس إمڤت ڤولوه إمڤت س نة‬
‫ڤيا سينا نوچنيت ڤنولوڠ ڤمرينته‬
‫ڤد تونكو أمبون إي برتيته‬

‫ماهوكه قدح تونكو ترميا‬


‫مهبا نق ڤولڠ لكڬور سان‬
‫ڤرسالينن إينده رسابهل دوإ‬
‫تونكو أمبون دوإ برڤوترإ‬

‫سكوڽوڠ تونكو أمبون دإيكت‬


‫تونكو سلامين إنقندإ دمتبت‬
‫دنيس تا ڤيا نوچنيت سڬاال نن كست‬
‫"إدكه إنق رإج لتربيه جاهت؟"‬

‫ڤيا سينا نوچنيت مسبوڠ مڠجي‬


‫إڤاكه جنيس إنق رإج إين‬
‫سڠڬوڤ خيانت بڠسا س نديري‬
‫كڤد مهبا إڤاته الڬي‬

‫مك دبهل كدوإ دإدإ‬


‫هايت دإن ڤروت بوإڠ مسوإ‬
‫دڤينتا إورڠ جاسد بردوإ‬
‫دس ميڤن سڤي لڠڬر درإج‬

‫‪xii‬‬
‫سلطان برمنوڠ دوك نيس تاڤ‬
‫تريڠت قيصه ابوإ ڤتاك‬
‫دإتڠ إيڠڬريس متبه دريتا‬
‫دڤينتا س يام دايم د مالك‬

‫سلطان برتيته تق إيڠني ڤينده‬


‫ربيع الاخري دوإ بلس إمڤت لامي جهرة‬
‫كسربڠ ڤرإي ممبوإت حيهل‬
‫مڠاتور ڤسان مڽوسون لڠكه‬

‫كودين لڠڬركن كوالا قدح‬


‫لڬور دإن س يام هابيسهل إهل‬
‫هرمياو مرنمك بركيرب مڬه‬
‫س يام د بڠكوق هايت براننه‬

‫إلسلطان قدح س يام ڤقسا ڽه‬


‫بولن حمرم دوإ بلس إمڤت توجوه س نة‬
‫ماكر إيڠڬريس ڤوتر تق سوده‬
‫بالير مكالك برهايت ڤاره‬

‫‪xiii‬‬
‫هباڬني اب‪ :‬كبڠكينت تونكو كودين‬

‫شعري تونكو كودين‬

‫ترس بوتهل قيصة ساتو چريتا‬


‫بوإت ڤدومن ديري إنقندإ‬
‫تونكو كودين إمڤوڽا چيرتإ‬
‫برڤرڠ سبيل مروإه نڬارإ‬

‫س يد زين إلعبدين انماڽ‬


‫س يد محمد إلشهاب إهيندإ‬
‫إنق مناكن إلسلطان مولنا‬
‫تونكو هيمت بوندإ برانم‬

‫تيڠڬي علموڽ ڬاڬه برإين‬


‫ڤميڤني إڠكنت تق اتكوت مايت‬
‫حرست نق بيبس قدح ڤرتيوي‬
‫دوإ بلس إمڤت ساتو انمون ترأوڠيس‬

‫وتيقه سلطان إتس مجال‬


‫)‪ (Burney Papers Vol. II‬منجاڬ كراين رسإات وڠسا‬
‫حاصيل دإن عادة إمبيل بيچارإ‬
‫ماسوقهل إيڠڬريس چاچ دإن مراب‬

‫‪xiv‬‬
‫برأوندور توإن كڤرإي دورجا‬
‫عقل دإن ابدن كره تناڬ‬
‫كومڤولكن إورڠ إيستيڠڬر ليال‬
‫نق إمبيل قدح مرديك نوسا‬

‫س يام مڠينتاي د كوالا مودإ‬


‫هندق ممادم إڤي برڽاال‬
‫تياكهل مامل ڬلڤ ڬليتا‬
‫هنرتكن موسوه انمون كچيوإ‬

‫ابرإ دجنتوڠ حسد د هايت‬


‫أوڤه مأنيس هايت لاليب‬
‫إوبت بديل دنتوم برإڤي‬
‫رإنڤ ترابكر دينديڠ دإن رسي‬

‫لوك ملچور سلوروه توبوه‬


‫هاتڽي الڬي كن هنچور لولوه‬
‫ملهيت إسرتي ذوريت نن جاتوه‬
‫ترتومڤه دإره د بنيڠ صبح‬

‫ديم هللا تونكو برسومڤه‬


‫ممبالس دندم تبوس مروإه‬
‫وطن دإن اتولن دودوق ترجاجه‬
‫يس ڤروت هيجاو الڤركن دإره‬

‫‪xv‬‬
‫مودإ دإن توإ انماڽ ماليو‬
‫سربڠ ڤرإي ابڠون برساتو‬
‫لاميهل ريبو انءيق ڤرإهو‬
‫سڤنجڠ بالير متبه سكوتو‬

‫إنق ماليو كوالا مودإ‬


‫كوالا مربوق دإن كوالا ساال‬
‫كوالا تبڠاو كوالا ين جوإ‬
‫د ڤوالو بونتيڠ هميڤون مسوإ‬

‫انءيقكن الير ككوالا قدح‬


‫إورڠ لڠاكوي ڤون تيبا سوده‬
‫س يام دإن لڬور برهايت ڬونده‬
‫اتكوتكن إهل برمندي دإره‬

‫س ياڤ س ياڬ س يام دورجان‬


‫هابيس دبديل ڤرإهو هبرتإ‬
‫سرتاي ماليو ابلس رنتاك‬
‫دإڤت مندإرت د تڤي كوات‬

‫تونكو كودين بيجق بيس تاري‬


‫سلكني إورڠ تميبوق ددإيك‬
‫برمتڤور ريوه برالڬ بيس‬
‫ابڽقهل س يام دإن ماليو مايت‬

‫‪xvi‬‬
‫اكچاڤوري دمتبوس ماليو‬
‫س يام ڤون الري كلور ڬانو‬
‫)‪(24 April 1831‬إ‪ ١2‬ذوإلقعده تڠڬل نن شهدو‬
‫دوإ بلس إمڤت إمن بيبس بلڠݢو‬

‫كوات كوالا نون ‪ ١٥‬ابتو‬


‫اكمڤوڠ برانم يس إلور ڬانو‬
‫كوات اتنه ميليق ماليو‬
‫دأمبيل س يام ڤركوإت رسدإدو‬

‫جاي تونكو ڬمڤرهل سوده‬


‫إيڠڬريس د تنجوڠ تق كوجنوڠ كبه‬
‫هرني بورين دولو برسومڤه‬
‫ممبيال س يام منجاره قدح‬

‫كومڤين ڤون هنرت بديل ڤمورس‬


‫دمسبوت س يام س ڽوم بورإڬس‬
‫جنجي إيڠڬريس مس يت دلونس‬
‫لڠڬر مسوال ماليو كن تيوإس‬

‫مك دكڤوڠ سڬنڤ سوڠاي‬


‫ألور دإن سڬارإ دتڬه ڤااكي‬
‫هبرتإ “وولف“ إڠكوه ملوڬاي‬
‫ككوات كوالا بلك تق مسڤاي‬

‫‪xvii‬‬
‫سدڠ ماليو ممبديل س يام‬
‫د ڤوالو ڤاير مهڤري تڠڬمل‬
‫تربيتهل سڠ وولف ابڬايكن خدم‬
‫مرإته الهڤ إڠكنت إسالم‬

‫رسيبو ڤنديكر إجل منوڠڬو‬


‫ترإڤوڠ د الئوت برميڠڬو‪ -‬ميڠڬو‬
‫إڠكنت سامودرإ لولوه دڤالو‬
‫كوات كوالا براتهن تق ممڤو‬

‫تونكو سلامين دإڤت بريتا‬


‫إونر إيڠڬريس دإمل سڬارإ‬
‫تيڬ ريبو ابال تنرتإ‬
‫د كوالا ڤرإي س ياڤ س ياڬ‬

‫بالير تونكو دڠن سڬرإ‬


‫ماريهل الڬي إيڠڬريس درهاك‬
‫إمڤت كومڤين عشكر سداي‬
‫دأچو بديل إيڠكر كريإڽ‬

‫سوڽيي سڤي كوات كوالا‬


‫مڠهيتوڠ هاري مندإڤت ابال‬
‫ماكنن إير إوبت تياد‬
‫بولور دإن ڬريڠ تيدق تركريإ‬

‫‪xviii‬‬
‫مك ممبديل س يام دإن إيڠڬريس‬
‫س ياڠ دإن مامل تق كوجنوڠ هابيس‬
‫سامكني هاري سامكني بڠيس‬
‫كوات كوالا إخريڽ ترييس‬

‫رإمايهل برأوندور انءيق ڤرإهو‬


‫كتنجوڠ دإن ڤرإي ڤاكت مڽربو‬
‫وولف دإن كروكودأيل إيكوت برإمبو‬
‫تيڠڬل سديكيت د كوات سايو‬

‫تيڬ ڤولوه د دإمل كوات‬


‫برماتني جوإڠ ديم ڤرسادإ‬
‫انيس ڬريت تيڠڬل جباان‬
‫مانيسن تبو ليچني دهيال‬

‫"ڤوالو مسبيلن تيڠڬل دالڤن‬


‫ساتو مرإجوق ككوالا قدح‬
‫سوده نصيب ڤرمينتا ابدن‬
‫كيت د ابوه كهندق هللا"‬

‫بولن حمرم دوإ بلس إمڤت توجوه‬


‫بنتوإن لڬور مسڤاي برالبوه‬
‫توجوههل ريبو عشكرڽ جنوه‬
‫تيڬ رإتوس ڬاجه درإڤ بق ڬوروه‬

‫‪xix‬‬
‫أمڤتهل بوچو دڬودم لڬور‬
‫ملبيڠ دإن بديل برس ميڤڠ س يور‬
‫لواكهل تونكو دإره برمهبور‬
‫ڤارإ ڤڠلامي شهيد ترقوبور‬

‫برڤيس تا ساكن س يام ڤوإك‬


‫ماسوق منيمك مان يڠ چدرإ‬
‫توبوه تونكو چاري سڬرإ‬
‫دڤيجقكن ڬاجه ڤڠڬل كڤاال‬

‫برسورق سورإي لڬور ڤتاك‬


‫جاتوههل سوده كوات كوالا‬
‫هرمياو مرنمك تورون بنديرإ‬
‫يس ڬاجه ڤوتيه بركيرب بڠڬ‬

‫ابوإ كڤاال لكڬور س ڽڤ‬


‫ابدن نن هنچور تيڠڬل ترتيارڤ‬
‫إوليه چاو ڤهرإي إيڠني داتتڤ‬
‫روڤامو توإن ڬاڬه ڬمرلڤ‬

‫جاسد نن اككو دإمل كوالا‬


‫بريبو‪ -‬ريبو هيلڠهل ڽاوإ‬
‫دس ميڤن ترتيب ددإمل كوات‬
‫توبومهو توإن مقام درإج‬

‫‪xx‬‬
‫لاميهل بولن لامي بلس هاري‬
‫بركوإس توإن مروإه نڬري‬
‫اكالوهل إيڠڬريس تق موڠكري جنجي‬
‫س يام دإن لڬور تقكن برإين‬

‫دڠرهل وإهاي إنقندإ بودمين‬


‫نيندإمو دولو ڽاوإ برقرابن‬
‫بوإت ڤدومن إمبيل مسڤادن‬
‫جاڠن ساكيل دڬادإي وطن‬

‫ترتوليس ڤد ‪ 26‬شوإل ‪ ١٤٤0‬جهرة د ملبه تڠه كوالا لومڤور‬


‫إوليه حمارض بن مت الزمي‬

‫هباڬني إليف ڤچهن كدوإ‪ :‬دري مالك كربوإس‬


‫سودههل شهيد هاي تونكو كودين‬
‫بدل نن جاوه ملمباي ديڠني‬
‫دوإ بلس لامي دوإ متبه كڤيڠني‬
‫سلطان كديل ممينتا إيذين‬

‫كومڤين د مالك بريهل سورت‬


‫كديل سومرتإ سڬرإ برڠكت‬
‫جاڠنهل سلطان ساكيل دكت‬
‫قدح دإن تنجوڠ إكورهل رشط‬

‫‪xxi‬‬
‫دري ديل بالير جائوه‬
‫مسڤاي د بروإس ساءوه دالبوه‬
‫كومڤول ڤنديكر سڬنڤ ابروه‬
‫نق إمبيل قدح مروإه ڤرتڬوه‬

‫دإتڠهل إيڠڬريس ابڬاي درسو‬


‫ڤينتا برسورإي إڠكنت ماليو‬
‫سلطان دإن ڤهالون إيڠكر س توجو‬
‫سڬنڤ ابدن متبوس ڤلورو‬

‫تونكو عبدهللا ڤوترإ يڠ توها‬


‫بتيس دإن ڤها هابيس چدرإ‬
‫ابڽق ڤنديكر كعامل ابق‬
‫سلطان دإيريڠ ڤولڠ مكالك‬

‫ترتوليس د ترإتق إمان بندر اتس يق كسوما برإنڠ سالڠور دإرالاحسان ڤد ‪ ١‬ذوإلقعده ‪ ١٤٤0‬جهرة إوليه حمارض بن مت الزمي‬

‫""ساي تيدق دإڤت ممهمي ابڬامين دأڠڬڤ جنايه إڤبيال إورڠ ماليو برجوإڠ إونتوق نڬارإ دإن ڽاوإ مريك مننتڠ س يام‪ ،‬دإن ابڬامين تيدق جنايه إڤبيال إورڠ‬
‫إيڠڬريس مڠهنرت اكڤل‪ 2‬ڤرڠ إونتوق ممبونوه إورڠ‪ 2‬ماليو يڠ تيدق ڤرنه منچدرإكن مريك‪ ،‬دإن مريك جوڬ تهل دجنجيكن إيڠڬريس إونتوق دليندوڠي‬
‫درڤد إورڠ‪ 2‬س يام إين‪ .‬إيڠڬريس مڠاش هتاركن تونكو كودين‪،‬منوروت إڤ يڠ دس بوت دإمل إوندڠ‪ 2‬إيڠڬريس‪،‬س باڬي النون‪ ،‬مقصودڽ بلياو إدإهل سأورڠ‬
‫ڤنجنايه دإن بوليه دحكوم ڬنتوڠ جك مريك دإڤت منڠكڤ بلياو‪ .‬سكريإڽ بڬيتوهل إوندڠ‪ 2‬إيڠڬريس‪ ،‬ساي برشكور كڤد هللا كرإن دالهريكن س باڬي‬
‫سأورڠ ماليو"‪.‬‬
‫‪ --‬تونكو محمد سعد إبن تونكو دإود‪ ،‬دإمل‪:‬‬
‫‪“Cases heard and determined in Her Majesty's Supreme Court of the Straits Settlements, 1808-1884. Vol. II,‬‬
‫”‪Criminal rulings, admiralty, bankruptcy, ecclesiastical and habeas corpus cases‬‬

‫‪xxii‬‬
‫هباڬني ات‪ :‬ڤرجوإڠن تونكو محمد سعد‬

‫شعري تونكو محمد سعد‬

‫ترس بوت قيصه ساتو روإية‬


‫تونكو دإود إديندإ بروليه ذورية‬
‫دري ڤوتري لوڠ ڤوتيه طاعة‬
‫انم دبري تونكو محمد سعد‬

‫إنقندإ مناكن إلسلطان قدح‬


‫چوچوندإ إملرحوم سلطان عبدهللا‬
‫ديديقهل بوندإ ڤنوه حمبه‬
‫إهيندإ ڤوال إڬام دإن حمكه‬

‫تيك قدح دلڠڬر س يام‬


‫كرإبت دإن رعيت دس يقسا كجم‬
‫مايت ترهينا س ياڠ دإن مامل‬
‫داتون بركس جاديكن خدم‬

‫برإتوس ابتو برجالن اكيك‬


‫اكس تان لڬور رإمايهل مايت‬
‫تونكو محمد سعد س نديري‬
‫دبركس س يقسا سابنهل هاري‬

‫‪xxiii‬‬
‫س هباڬني كبڠكوق دأڠكوت سربڠ‬
‫لاميهل اتهون اتونن ڤرڠ‬
‫دڤرمهبا س يقسا د إس تان إورڠ‬
‫تونكو نن مودإ دندم برسارڠ‬

‫هرني بورين كريإ بيچارإ‬


‫دوإ بلس إمڤت ساتو بروليه جاي‬
‫ابوإهل ڤولڠ كرإبت درإج‬
‫مالڠ تق دإڤت رعيت بياسا‬

‫شهيدهل تونكو كودين ككندإ‬


‫دوإ بلس إمڤت توجوه برمورم دورجا‬
‫تونكو مت سعد عزم برابرإ‬
‫دإره دابير قدح مرديك‬

‫‪ 27‬ذوإحلجه دوإ بلس لامي تيڬ‬


‫تونكو مت سعد كومڤولكن تنرتإ‬
‫دإتوء وإن عيل ڤكرما جاي‬
‫تونكو عبدهللا ڤوترإ توها‬

‫تونكو مت عقيب ڤوترإ س تول‬


‫س يد حسني إرإو توروت مڽوسول‬
‫شهبندر ڤوالي وإن دإود موچنول‬
‫وإن محمد إرشد توق موريس كومڤول‬

‫‪xxiv‬‬
‫تونكو سلامين مرتوإ س نديري‬
‫بندر هبارو هاي دإتوء مادي‬
‫ڤڠلامي بوكيت ڬنتڠ د مكودي‬
‫ساكلني ڤهالون ستيا برجنجي‬

‫سلوروه تعلوق قدح برساتو‬


‫ڤرليس لڠاكوي س تول ڤاليان برڤادو‬
‫ڤرإي ڤناڬ كراين برڤوسو‬
‫ش يخ عبدإلصمد سوچيكن قلبو‬

‫برساتو مسوإ جادي جساره‬


‫إورڠهل رمباو لكڠ برسومڤه‬
‫سومرتإ دإن بوڬيس دميهل هللا‬
‫فطاين سولو ڤهڠ كقدح‬

‫بيڠكسهل إيڠڬريس هنرت إوتوسن‬


‫كتس س يام جاڠنهل الون‬
‫جوإبهل تونكو قدح وإريسن‬
‫سالڬي حياة تتڤ ڤراتهن‬

‫مجد الاول دوإ بلس لامي إمڤت‬


‫لڠڬركن س يام قوإت دإن رإڤت‬
‫د كوات كوالا تونكو مت سعد‬
‫د ڤرليس س تول وإن مت عيل هيبت‬

‫‪xxv‬‬
‫دإڤتهل تونكو كوات كوالا‬
‫س يام دإن لڬور الري مچڤرإ‬
‫ڤاكت بردإيوڠ كڤرليس سڬارإ‬
‫وإن مت عيل لڠڬر دتميڤا تڠڬ‬

‫مارإهل تونكو كلور ڬانو‬


‫سلريق س يام هاروهل بريو‬
‫اتونكن س يام ابروإ ماليو‬
‫مردياكهل قدح د هاري شهدو‬

‫دإتوء وإن عيل لڠڬركن س تول‬


‫س يام ڤون الري سوڬول دإن مشغول‬
‫وإن عوإر مت ڤوالو د چنق إوڠڬول‬
‫س يام دإن چينا كسڠڬورإ بركومڤول‬

‫لڠڬرهل ڤوال مسڤاي كرمان‬


‫كوات هبارو تربيبس إمان‬
‫د كوالا بكه س يام تق اتهن‬
‫بيبسهل فطاين سام كتورونن‬

‫تونكو مت طيب تونكو مت جيوإ‬


‫دوإ ريبو لامي رإتوس مسڤاي سڠڬورإ‬
‫بديل سڬاال ليال رنتاك‬
‫رونتوههل متبوق بروليه جاي‬

‫‪xxvi‬‬
‫تونكو مت سعد ش يخ عبد إلصمد‬
‫إمڤتهل ريبو مارإ براكود‬
‫مسڤاي د هت ايي ڤاكت برتيقد‬
‫تيوإسهل س يام تق مسڤت توبة‬

‫موراكهل رإج د بڠكوق سان‬


‫ڤڠڬيل ڤهيا لڬور دإن ڤهيا سڠڬورإ‬
‫إڤ ڬرإڠن إرڠ د موك‬
‫لڠڬركن قدح إمبيل مسوال‬

‫إمنهل بولن تونكو بركوإس‬


‫هنرتكن سورت ابوإ مكالك‬
‫دڤوهون سلطان مكبايل سڬرإ‬
‫نڬري قدح تياد برإج‬

‫ابلسهل سلطان كڤد تونكو‬


‫جاكالو ڤولڠ بيتا تق ماهو‬
‫إلڠكه إنيه د دإمل قلبو‬
‫ابرڠاكيل إيڠڬريس إچو ڤلورو‬

‫تونكو ممڠڬيل تونكو عبدهللا‬


‫ڤوترإ توها سلطان نن ڬاڬه‬
‫داتبل جادي سلطان مودإ قدح‬
‫نڬري ماجو معمور مرايه‬

‫‪xxvii‬‬
‫ڤاكتهل ابليق رعيت جالت‬
‫س بلوم ڤرڠ لمي بلس لقسا‬
‫كتيك رإج لڬور بركوإس‬
‫سلوروه قدح إمن ريبو سهاج‬

‫رسي سلطان مودإ دبنتو تونكو‬


‫ڤرينته قدح عاديل دإن ماجو‬
‫داكس يه رعيت دسڬاين سرتو‬
‫حاصيل بومڽي مندرو‪ -‬درو‬

‫سوإتو هاري س يام ملڠڬر‬


‫تيڬاهل ريبو سڠڬورإ برڬڬر‬
‫تونكو مت طيب الون إيستيڠڬر‬
‫إهل إخريڽ أوندور بر إيدر‬

‫إڠكنت ماليو د هت ايي سداي‬


‫ڤاسوقن لڬور لڠڬر مڠڬيال‬
‫ڤاته رسإڠن تيك برموال‬
‫دوإ ڤولوه هاري جاتوههل جوإ‬

‫تونكو مت سعد جاي برأوندور‬


‫ش يخ عبدإلصمد شهيدهل ڬوڬور‬
‫دڤڠڬل كڤاال ابوإ لكڬور‬
‫د اكمڤوڠ ترإڤ سڠڬورإ دقوبور‬

‫‪xxviii‬‬
‫مسڤاي بريتا يڠ دواكچيتا‬
‫جاتوههل ڤوال ممبڠ سڬارإ‬
‫كلور ڬانو أوندور برسام‬
‫تونكو مت سعد وإن مت عيل جوإ‬

‫د إلور ڬانو ڤاكت بركوبو‬


‫س يام دإن لڬور ڬانس مڽربو‬
‫دسوكوڠ جوإ ڤڠخيانت ماليو‬
‫س نجات بديل إيڠڬريس يڠ بنتو‬

‫ڤچههل جوإ يس كوات اتنه‬


‫رإمايهل مايت برمندي دإره‬
‫يڠ مان هيدوڤ إوندور برڬاڬه‬
‫ككوات كوالا تقكن مڠاهل‬

‫تونكو عبدهللا رسي سلطان مودإ‬


‫ڬاڬه مڠاول كوات كوالا‬
‫تونكو مت سعد سودههل تيبا‬
‫تونكو طيب ڤوتيه تونكو ثناوي جوإ‬

‫إول ذوإحلجه دوإ بلس لامي إمڤت‬


‫كوات كوالا دبديل رإڤت‬
‫لامي رإتوس ڽاوإ د دإمل تيقد‬
‫ڤراتهن كوات دري مصيبة‬

‫‪xxix‬‬
‫تيڬ ڤورانم دإمل دريتا‬
‫اكڤل إيڠڬريس توتوڤ كوالا‬
‫الئوت دإن سوڠاي دتڬه ڬوان‬
‫س ياڤ يڠ إيڠكر بديل ڤرچوما‬

‫د دإمل كوات كريڠهل كونتڠ‬


‫برس دإن إير تق كوجنوڠ دإتڠ‬
‫ڤوتوسهل إوبت رست بلريڠ‬
‫الڤر دإن لوك جاتوه ڬلميڤڠ‬

‫تونكو هانرت إنچئ هل إوتوسن‬


‫كهبرتإ إميريإل ڤوهونكن إحسان‬
‫اكنق‪ 2‬إورڠ توإ دإن ڤرمڤوإن‬
‫مان بردإيوڠ تولوڠ سالمتكن‬

‫أوس بون خنودإ إڠڬوق س توجو‬


‫هاتڽي اكڬوم ڤد ماليو‬
‫مرونتون تيڠوق س يقسأن ڤيلو‬
‫إره سداي سڬنڤ وقتو‬

‫سوإتو مامل ڬڬق ڬمڤيتا‬


‫برولڠ ترايق "جاڬاهل‪-‬جاڬ"‬
‫س يام مڽرڠ ابڬاي ڬرودإ‬
‫برإتوس ڤرإهو دإيوڠ كسڬارإ‬

‫‪xxx‬‬
‫هايت أوس بون مرينتيه ساكن‬
‫تق دإڤت هالڠ سوده إرإهن‬
‫ڤرمڤوإن بردإيوڠ تولوڠ انءيقكن‬
‫توإ دإن كچيل دبري ماكن‬

‫منڤقهل ڤرإهو تونكو فاطمه‬


‫ڤوتري نن كچيل ترايق د س بهل‬
‫ابيي مڽوسو كرايو تق سوده‬
‫لامي برإنق رإڤت برڬاهل‬

‫انءيقهل تونكو إتس هبرتإ‬


‫ابوإ مسوإ إنقندإ ترچينتا‬
‫داتنق انيس دساڤا مرسإ‬
‫ڤاڬي نن بنيڠ تنجوڠ ڤناڬ‬

‫‪ ٤‬حمرم دوإ بلس لامي لامي‬


‫جاتوههل سوده كوات كوالا‬
‫تيڬ برإديق برأوندور سام‬
‫إيڠڬريس بورو مرإت‪-‬رإت‬

‫وإن مت عيل إوندور كباتو ابرإ‬


‫روڤاڽ س يڠڬه لڠاكوي جوإ‬
‫س يام دإن إيڠڬريس دإڤت بريتا‬
‫دلڠڬر إوندور مسڤادن بورما‬

‫‪xxxi‬‬
‫تيڬ برإديق بالير سوڽيي‬
‫ڤوالو دإن بوكيت متڤت مسبوڽيي‬
‫ماسوق ككراين بردايم ديري‬
‫مالڠ ڤڠخيانت إچوم ككومڤين‬

‫د ابڬن تياڠ تونكو دكڤوڠ‬


‫اكڤيتان ستيوإرت توجنوقكن موچنوڠ‬
‫مرايم هاي س يڠ إندإي برمتبوڠ‬
‫ڤردإي ڤوال دإتڠ كتنجوڠ‬

‫مسڤاي د تنجوڠ دبركس اتون‬


‫تيڬ برإديق تياد اكس هين‬
‫دكوروڠ بلڠڬو ابڬايكن حيوإن‬
‫سدڠكن ڤوالو نيندإ ڤاجقكن‬

‫تيڬاهل بولن درنتاي بيس‬


‫هندق بيچارإ مسڤايهل هاري‬
‫توإن ڤڬوإم جحه برييس‬
‫تونكو مت سعد الكم بيس تاري‬

‫"مهبا إين سدڠ برڤرڠ‬


‫بوكنهل النون چاري أمس وإڠ‬
‫لڠڬركن سكوتو س ياڤ بردإڬڠ‬
‫ڤرإتورن ڤرڠ جلس دإن ترڠ"‬

‫‪xxxii‬‬
‫"ماريهل توإن تيليق دإن تميبڠ‬
‫إڤ جنايه قدح برجوإڠ‬
‫ديم نڬارإ بڠسا يڠ تومبڠ‬
‫دجاره موسوه مامل دإن س ياڠ"‬

‫"إيڠڬريس إيت تق جنايه ڤوال‬


‫هنرت سڬاال هبرتإ س نجات‬
‫نق بونوه اكيم برموسوه تياد‬
‫دهولو ميك برستيا جاڬ"‬

‫"تونكو كودين ڤجوإڠ إولوڠ‬


‫دڬلر إيڠڬريس النون نق ڬنتوڠ‬
‫إوندڠ‪ 2‬إيڠڬريس ڬرإڠن بيڠوڠ‬
‫الهريكو ماليو شكور هما إڬوڠ"‬

‫مك دلڤس دري تودوهن‬


‫تونكو طيب ڤوتيه ابليق ككراين‬
‫تونكو ثناوي توروت ممنن‬
‫تونكو مت سعد تروس داتون‬

‫ساموئيل بوهنم عقلڽ چولس‬


‫دڤينتا سورت دريهل مدرس‬
‫دبوإڠ تونكو جاڠن بركرس‬
‫كنڬري هينداي درس دإن لكس‬

‫‪xxxiii‬‬
‫حرست دبوإڠ كبندر كولاكت‬
‫تونكو ڤرمينتا مڠايج إڬام‬
‫مكرش يدإبد هبرتإ دايان‬
‫دوإ ڤڠرييڠ سأورڠ ڤوترإ‬

‫تيڬ اتهون د رنتاو إورڠ‬


‫علمو إڬام ڤمنن بميبڠ‬
‫تونكو فاطمه د ڤوالو ڤينڠ‬
‫منجاڬ ذورية إمت دسايڠ‬

‫تونكو إنوم رإج مجبڠن‬


‫ملهيت نڬري ڤيلو ڬرإڠن‬
‫براتمن ڤادي جاڠن هارڤكن‬
‫تورون كوت تياد جورإڬن‬

‫مك موإفقت دڠن س يد حسني‬


‫تونكو رسإجا وإڠ توروت چرإكني‬
‫چاريكن حيهل مصليحة دجالني‬
‫مڠادڤ ڤيا نوچنيت هايت كن يقني‬

‫مهبا تق ڬمر دودوق د قدح‬


‫إونر ماليو مهبا تق بته‬
‫نق ڤرمهبا ديري لكڬور ڤرسح‬
‫ڤد ڤيا لڬور اكس يه ترتومڤه‬

‫‪xxxiv‬‬
‫يس سينا نوچنيت بربوڠا هايت‬
‫دبلك سورت ڬاجه ساكيل‬
‫إهيندإ ڤيا لڬور دڤوهون بودي‬
‫تونكو إنوم س يد حسني د انخون بقيت‬

‫س بلوم تونكو إنوم برأڠكت‬


‫‪ ٤0‬ڤڠلامي ڤڠڬيل سڤاكت‬
‫د بوكيت كڤلو متڤت مشوإرت‬
‫د تڠه مامل ڬلڤ ڬلمت‬

‫وإهاي ساودإرإ لڠڬركن س يام‬


‫د إلور ڬانو س ياڠ دإن مامل‬
‫بياركن س يام ڤانس مندرإم‬
‫تق اتهن دولت الري دڬودم‬

‫برأڠكتهل تونكو إنوم لكڬور‬


‫س يد حسني إرإو إيكوت برابئور‬
‫ڤڠلامي ماليو موالكن ڬمڤور‬
‫ستياڤ مامل موسوه ڬلوڤور‬

‫سقنوتون دإن نوچنيت ڬونده ڬوالان‬


‫رسإڠن تومڤوق سلولوس إد‬
‫إخريڽ ڤربوإت سورت ڤرمينتا‬
‫ڤولڠ لكڬور د مسڤيڠ إهيندإ‬

‫‪xxxv‬‬
‫ڤيا لڬور ڤركنن حرست‬
‫رإج د بڠكوق دإڤت فريإست‬
‫س يام د قدح تقكن سالمت‬
‫ابءيق ڤولڠكن رإج دإن رعيت‬

‫تونكو إنوم دأره ابليق‬


‫ڤرينته قدح هولور دإن اتريق‬
‫إيڠڬريس رونديڠ كندور دإن تريق‬
‫ابوإكن سلطان ڤولڠ برابءيق‬

‫مك نڬري برڤچه إمڤت‬


‫س تول‪-‬الڠو ڤرليس س بهل ابرت‬
‫كوبڠ ڤاسو إواترإ سڠڬت‬
‫د سلنت قدح سوڠاي كراين ترإت‬

‫تونكو إنوم د كوبڠ ڤاسو‬


‫توإن س يد حسني د ڤرليس برإدو‬
‫د س تول إديندإ هاي تونكو بيس نو‬
‫سلطان إمحد اتج إدلين د قدح سايو‬

‫تونكو مت سعد دبوإڠ كهينداي‬


‫إخريڽ برن ڤولڠ ككوات‬
‫ده ابليق سلطان دري مالك‬
‫تونكو عبدهللا سوده تياد‬

‫‪xxxvi‬‬
‫سوإتو هاري ڬريڠهل سلطان‬
‫ساتو ڤورانم تيدق تراتهن‬
‫إخريڽ مڠكت د لڠڬر س ميڤن‬
‫تونكو دإعي سأورڠ جادي ابلكن‬

‫ڬڬق ڬمڤيتا دإمل نڬارإ‬


‫إخبار إيڠڬريس ڤاكت برورات‬
‫ڬورسكن تونكو مربوت ختتا‬
‫سلكني رعيت اكس يه ڤدڽ‬

‫ڤنتڠ ساكيل تونكو درهاك‬


‫دايمهل تونكو د دإمل كوات‬
‫كرإجأن ڤرإي إهيندإ مرتوإ‬
‫تونكو فاطمه إسرتي ترچينتا‬

‫تونكو فاطمه مڽره توڬس‬


‫مڠوروس دأيره تونكو مڠڬالس‬
‫لومبوڠ دإن الدڠ سودههل جلس‬
‫دريهل ڤرإي كاكرڠن لوإس‬

‫سوإتو هاري ابال بنچان‬


‫دإتڠهل إورڠ سامونكن هرات‬
‫ملبو كرابو إمبيل مسوإ‬
‫ابرڠهل لومبوڠ دالري سام‬

‫‪xxxvii‬‬
‫مك تونكو كومڤول إڠكنت‬
‫سايكور ڬاجه بوإت توڠڬڠن‬
‫مهبت ڤڽامون دري اكرڠن‬
‫مسڤاي د كوڤڠ براتروڠ ساكن‬

‫إورڠ تونكو إبرإهمي مڠادو‬


‫تونكو مت سعد إونر برالكو‬
‫كس يام معلوم سلطان هبارو‬
‫سڬرإ ڤولڠ بريتيش ڤون هارو‬

‫تونكو دإعي إصل برانم‬


‫إلسلطان زين إلرش يد ڬلرڽ‬
‫إوتوسكن إيڠڬريس ورقه ڤرمينتا‬
‫هبرتإ ڤرڠ د ڤرإي كوالا‬

‫تونكو إبرإهمي لڠڬر دإرتن‬


‫تونكو ككوالا هبرتإ إچنمن‬
‫كباڬن تياڠ چاري ليندوڠن‬
‫قوم كرإبت دڤوهون إحسان‬

‫إيڠڬريس مڠاچوم كسلطان ڤريق‬


‫أوسريكن تونكو اكالو كهندق‬
‫كراين ننيت إيڠڬريس بري حق‬
‫تق ڬادوه قدح مربوت لكق‬

‫‪xxxviii‬‬
‫دمكني چولس إيڠڬريس برماكر‬
‫تونكو دبركس د دإمل بيدر‬
‫كوات جلوتوڠ داتهن ڤاڬر‬
‫ڤنوههل لوك س ندي ڬلرت‬

‫ڬريڠهل نيان تونكو مت سعد‬


‫ابوإ كتنجوڠ قوم كرإبت‬
‫د رومه بوندإ داتروه أوبت‬
‫اكس هيڽ بوندإ مسڤاي إخرية‬

‫مسڤايهل جنجي هللا يڠ إيسا‬


‫تتڤهل مايت ستياڤ برڽاوإ‬
‫س بلوم ڽاوإ مسڤاي كروڠڬ‬
‫ڤسن كبويم رعيت بياس‬

‫مك دس ميڤن هينيڠ دإن سوڽيي‬


‫قوم كرإبت س يد دإن حاج‬
‫مقام توق كرإمات د روإڠ سڤي‬
‫تنجوڠ ڤناڬ متڤت سامدي‬

‫تونكو فاطمه هيلڠ سڬاال‬


‫ماكرڽ بريتيش ڤاڤ كدإان‬
‫كڤد إيڠڬريس سارإ دڤينتا‬
‫تياد دبري ابرڠ سرتإ‬

‫‪xxxix‬‬
‫دڠرهل إنق ڤسن إهيندإ‬
‫جاڠن برسرتو س بڠسا إڬام‬
‫إورڠهل إس يڠ بروليه الب‬
‫إڬام بڠسا نوسا كن سريان‬

‫طاعتهل إنق كڤد توهن‬


‫إجرن نيب جادي جوجنوڠن‬
‫إيبو دإن ابڤ بوإت ڤندوإن‬
‫رإج نڬارإ دكندوڠ ابدن‬

‫اتمنكن رإڤت د دإمل سومقا‬


‫بمنكن إكر برڬنجق تياد‬
‫إلسلطان ڤريساي تڬق إڬام‬
‫رإج ماليو ڤركوبوإن بڠسا‬

‫متت‬
‫ترتوليس د ترإتق إمان بندر اتس يق كسوما برإنڠ سالڠور دإرالاحسان ڤد ‪ ٥‬ذوإلقعده ‪ ١٤٤0‬جهرة‬
‫إوليه حمارض بن مت الزمي بن تونكو دإعي بن تونكو محمد صاحل بن تونكو عبدهللا ليرب إبن تونكو محمد سعد‬
‫حق چيڤتا ترڤلهيارإ©‬

‫‪xl‬‬
‫رجوكن‬

‫عبدهللا زكراي غزإيل‪ .‬جساره ڬرقن ڤوليتيك إول د قدح‪ ،‬جابنت جساره‪ ،‬إونيۏرسييت مالاي‪ ،‬كوالا لومڤور ‪ ،‬هلمن ‪٥‬‬ ‫‪1.‬‬ ‫‪.‬‬
‫إوس بورن‪ ،‬شريد‪ .‬يم جورنل إين مالاين وإتريس; إور‪ ،‬د بلوقيد إوف قيده‪ ،‬لوندون‪ :‬روتليج‪ ،‬وررن‪ ،‬إند روتليج‪ ،١860 ،‬هلمن ‪-27‬‬ ‫‪2.‬‬
‫‪360&29‬‬
‫‪Osborne, Sherard. My journal in Malayan waters; or, The Blockade of Quedah, London: Routledge,‬‬
‫‪Warne, and Routledge, 1860, hlm 27-29&360..‬‬
‫محمد حسن بن توق كرإين محمد إرشد‪ ،‬إلتارخي سلس يهل نڬري قدح‪،‬ديوإن هباس دإن ڤوس تاك‪ ،‬كوالا لومڤور‪١968 ،‬‬ ‫‪3.‬‬
‫‪.‬حاج بويوڠ عاديل‪ ،‬جساره قدح‪ ،‬كوالا لومڤور‪ :‬ديوإن هباس دإن ڤوس تاك‪ ،١980 ،‬هلمن ‪29‬‬ ‫‪4.‬‬
‫‪ 5.‬قيده إند توإنكو ماهومد سعد‪ .‬د إس ياتيك جورنل إند مونثيل رجييسرت فور بريتيش إند فورين إينداي‪ ،‬چينا إند إوسرتإلساي ۏول‪.١8٤١ ،3٥ .‬‬
‫لوندون‪ :‬وم ه إللن & كو‪ ،.‬هلمن ‪١١٤-١١3‬‬
‫‪Quedah and Tuanku Mahomed Saad. The Asiatic Journal and Monthly Register for British and Foreign‬‬
‫‪India, China and Australasia Vol. XXXV, 1841. London: WM H Allen & Co, hlm 113-114..‬‬
‫قيده رتقان يب د مليس‪ .‬د إس ياتيك جورنل إند مونثيل رجييسرت فور بريتيش إند فورين إينداي‪ ،‬چينا إند إوسرتإلساي ۏول‪ .‬إيك سايك سۏاي‪،‬‬ ‫‪6.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ .١839‬لوندون‪ :‬وم ه إللن & كو‪ ،..‬هلمن ‪28-27‬‬
‫‪Quedah Retaken by the Malays. The Asiatic Journal and Monthly Register for British and Foreign India,‬‬
‫‪China and Australasia Vol. XXVII, 1839. London: WM H Allen & Co., hlm. 27-28..‬‬
‫هماين موىس‪" .‬ڤرإڠ قدح‪-‬س يام ‪ ١8٤8-١82١‬دإن كسڽن ترهادڤ ڤرساتوإن سوليت ماليو ﴿بنديرإ ڤوتيه دإن بنديرإ مريه﴾‪ :‬ساتو تينجاوإن‬ ‫‪7.‬‬
‫‪.‬إول"‪ .‬جورنل اكجني مليس يا‪ ،‬إمس جون ‪١990‬‬
‫ڤنوليس تيدق دكنيل‪" .‬شعري سلطان موالان"‪١8١2 .‬‬ ‫‪8.‬‬
‫بويريس‪ ،‬چ‪﴿ .‬س يڤتميرب ‪ .﴾20١6‬سلس يهل كسولتانن قدح دإر المان‪ .‬دڤرإولهييي درڤد هتتڤس‪//:‬ووو‪.‬رويالرق‪.‬نيت‪/‬مليس يا‪/‬قدح‪.٤‬همت‬ ‫‪9.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ 10.‬ڤنوليس تيدق دكنيل‪ .‬موسوه بيس يق ‪ -‬ترإڬدي د كوات كوالا قدح‪ .‬إركيب نڬارإ مليس يا چاوڠن قدح‬
‫‪ 11.‬إللنس إينداين ميل‪ ،‬إند رجييسرت إوف إينتيلليجنس فور بريتيش إند فورين إينداي‪ ،‬چينا إند إلل ڤرث إوف د إيست‪ .‬ۏول‪ .٥ .‬جانوإري‪-‬‬
‫دمسرب‪ ١8٤7،‬هلمن ‪٤0١‬‬
‫‪Allen's Indian Mail, and Register of Intelligence For British and Foreign India, China and All Parts of‬‬
‫‪The East. Vol. V. January-December,1847 hlm 401..‬‬
‫‪ 12.‬ليلل‪ ،‬ڬ‪ .‬تو إايرل إوف إوالكند‪،‬دس ميرب ‪ ،١8٤١ ،3١‬كيس إوف توإنكو ماهومد سعد‪ :‬بورين ڤاڤرس ۏول‪ ،٤ .‬ڤرت ‪﴿ .2‬بڠكوق‪ :‬ۏجريإان‬
‫‪Lyall, G. to Earl of Auckland,Disember 31, 1841, Case of Tuanku‬انتياونل ليربإري‪ ،﴾١9١3 ،‬هلمن ‪ ٥‬دإن‪8‬‬
‫‪Mahomed Saad: Burney Papers Vol. IV, Part 2. (Bangkok: Vajirauana National Library, 1913), hlm 5 dan‬‬
‫‪8..‬‬

‫‪xli‬‬
‫‪. 13.‬ڤڠارڠ تيدق دكهتوي ‪.‬د س يڠاڤور فري ڤريسس‪ ١٥ ،‬إڤريل ‪١8٤7‬‬
‫‪ 14.‬رإما إإإ إند د س ياميس إيكسڤيدتيون تو قدح إين ‪ :١839‬د ديثڤتچس إوف لوإڠ إودومسومبت‪.‬ترمجهن إوليه ثرييل سكينرن‪ ،‬جورنل إوف د‬
‫مليسني برإچن إوف د رويل إس ياتيك سوثيايت‪ ،‬ۏول‪ ،٥٤ .‬نو‪ ،﴾١98١﴿ ﴾2٤0﴿ 2 .‬المن‪97-7٥ .‬‬
‫‪Rama III and the Siamese Expedition to Kedah in 1839: the Dispatches of Luang‬‬
‫‪Udomsombat.Terjemahan oleh Cyril Skinner, Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic‬‬
‫‪Society, Vol. 54, No. 2 (240) (1981), pp. 75-97‬‬
‫‪. 15.‬ڤنڠ ڬزيتت‪ ١١ ،‬جون ‪١8٤7‬‬
‫‪. 16.‬وإن مشس إدلين محمد يوسف‪ .‬قدح دإمل وإرينث جساره دإن بوداي نوسنتارإ‪ .‬ڤرساتوإن جساره مليس يا چاوڠن قدح‪ ،‬إلور سرت ‪20١٤‬‬
‫‪Burney Papers Vol IV, Part 1. 17.‬بورين ڤاڤرس ۏول ‪ ،٤‬ڤرت ‪﴿ .١‬بڠكوق‪ :‬ۏجريإان انتياونل ليربإري‪ ،﴾١9١3 ،‬هلمن ‪2١0 -209‬‬
‫‪(Bangkok: Vajirauana National Library, 1913), hlm 209-210..‬‬
‫‪ 18.‬سكوت إند كو بيڠݢل ديريكتوري إند رجييسرت‪ ،‬ۏول‪ ،١8٤2 .‬همل‪ .29٤‬بريتيش ليربإري إوف لوندون‬
‫‪Scott and Co's Bengal Directory and Register, Vol. 1842, hlm294. British Library of London..‬‬
‫‪. 19.‬إبرإهمي بن بكر‪“ ،‬ججق سأورڠ ڤهالون‪ :‬تونكو محمد سعد“‪ ،‬بوكو ڤروڬرإم س ميبڠ‪ 2‬جساره نڬري قدح‪ 8 ،‬نوۏميرب ‪20١7‬‬
‫‪ 20.‬محمد هريمن بن روسلن‪" .‬جساره ڤرإڠ ماليو‪-‬هتاي ‪ ."١8٤2-١767‬ڬرودإ مريه ڤريس‪ ،‬كوإننت ‪20١8‬‬
‫‪. 21.‬عيىس بن عامثن‪“ ،‬التر بالكڠ تونكو محمد سعد إبن تونكو دإود“‪ ،،‬بوكو ڤروڬرإم س ميبڠ‪ 2‬جساره نڬري قدح‪ 8 ،‬نوۏميرب ‪20١7‬‬
‫‪. 22.‬متورإماه ليسن دڠن صيف الانوإر حيي ‪ ،‬ڤوترإجاي‪ ،‬دس ميرب ‪20١6‬‬
‫‪ 23.‬كيسس هرد إند ديتريميند إين هر ماجس تيس سوڤرمي كورت إوف د سرتإيتس س يتتلمنس‪ .١88٤-١808 ،‬ۏول‪ .‬إإ‪ ،‬كرميينال روليڠس‪،‬‬
‫إدمريليت‪ ،‬بڠكروڤتيس‪ ،‬إيكلكيس ياستيلك إند هابياس كورڤوس كيسس‪ ،‬س يڠاڤور‪ :‬س يڠاڤور إند سرتإيتس ڤرينتيڠ إوفيس ‪ ١88٥‬هلمن‬
‫‪63&٥3‬‬
‫‪Cases heard and determined in Her Majesty's Supreme Court of the Straits Settlements, 1808-1884. Vol.‬‬
‫‪II, Criminal rulings, admiralty, bankruptcy, ecclesiastical and habeas corpus cases, Singapore: Singapore‬‬
‫‪and Straits Printing Office 1885 hlm 53&63.‬‬

‫‪xlii‬‬

You might also like