1. KARAKTERISTIKE I VRSTE BERZI (294 str.

Postoje različita tumačenja etimologije riječi berza. Prema jednom, riječ berza se pojavljuje u
Francuskoj i potiče od riječi „bourse“ što u prevodu znači mjesto susretanja trgovaca, a prema
drugom shvatanju, riječ berza potiče od riječi „Van der Burse“, što predstavlja naziv patricijske
porodice iz srednjeg vijeka iz mjesta Briž.

Berza se može definisati kao mesto na kojem se vrši kupovina i prodaja robe i ovlašćenih vrsta hartija
vrijednosti. Počeci institucionalno organizovane berze ukazuju, da su berze predstavljale:

1) organizovano (koncentrisano) tržište,

2) prostor na kome se trgovalo sa zamjenljivim robama,
3) prostor na kome su učesnici kupovali i prodavali berzansku robu i berzanske efekte,
4) prostor na kome su se obavljale berzanske transakcije u određeno vrijeme,
5) oblik trgovanja uz striktno pridržavljanje pravila brzanskog poslovanja,
6) oblik promptnog i terminskog trgovanja.

Polazeći od predmeta berzanskog poslovanja, berze se mogu podijeliti na:

1) robne (produktne) berze i berze usluga,

2) novčane i devizne berze,
3) berze hartija od vrednosti.

Za berze je karakteristično, da ne posjeduju nikakvu sopstvenu robu, novčana sredstva, devizna

sredstva i hartije od vrijednosti. Isto tako, berze ne kupuju niti prodaju robu i berzanske efekte koji
su predmeti berzanskog trgovanja. Cijena robe, novca, deviza, hartija od vrednosti utvrđuje se na
slobodnoj i otvorenoj aukciji u zavisnosti od veličine ponude i tražnje u datom vremenskom periodu.
Trgovanje na berzi obavljaju članovi berze i to u određeno prostoru, u koje se naziva „Sala za
trgovanje“.

Na berzi se pojavljuju sljedeći subjekti:

1) kupac (investitor) robe i berzarskih efekata
2) prodavci robe i berzarskih efekata
3) posrednici (broker i diler) u berzanskom trgovanju

Kupci se pojavljuju na berzi u ulozi investitora, sa namjerom da kupe robu ili berzanske efekte
(gotovinu ili HOV) radi ostvarivanja što većeg profita. Profit mogu ostvariti kupovinom berzanske
vrijednosti pod najpovoljnijim uslovima. Prodavci se pojavljuju na berzama u ulozi ponuđača
berzanskih vrijednosti, kako bi njihovom prodajom obezbijedili nedostajuće izvore finansiranja.
Njihov je cilj da prodaju berzanske vrijednosti po što većoj cijeni kako bi ostvarili što veći profit.

Brokeri predstavljaju berzanske posrednike u trgovanju sa HOV i nastupaju: a) u svoje ime i za račun
svojih klijenata, b) u ime i za račun svojih klijenata. Oni za svoje posredničke usluge naplaćuju
proviziju. Brokeri kao berzanski posrednici naplaćuju proviziju nakon izvršenja berzanske transakcije.

Dileri predstavljaju berzanske posrednike koji se u određenim segmentima razlikuju od brokera.

Dileri u trgovanju sa HOV nastupaju na berzi: a) u svoje ime i za račun svojih klijenata b) u ime i za
račun svojih klijenata c) svoje ime i za svoj račun (principali). U slučajevima kada se dileri pojavljuju
na berzi kao principali, tada oni kupuju i prodaju HOV da bi ostvarili zaradu na osnovu razlike u cijeni.
Svi učesnici u berzanskim transakcijama predstavljaju profesionalna lica i mogu se svrstati u tri
osnovne grupe:

1
 1) berzanski posrednici (brokeri, makleri, kartijeri)
2) berzanski trgovci (dileri, hendleri, džoberi)
3) ostali učesnici na berzi (novinari, posjetioci)

Berzanski posrednici su interni učesnici na berzi i često se nazivaju mešetarima. U Engleskoj iste zovu
brokeri, u Njemačkoj iste zovu makleri (ili senzali) a u Francuskoj ih zovu kartijeri. Berzanski trgovci
su predstavnici banaka, investicionih fondova i drugih posredničkih institucija. U SAD ih zovi dileri, u
Engleskoj džoberi a u Njemačkoj hendleri. Berzanski trgovci su eksterni učesnici na berzama efekata.
Ostali učesnici na berzi efekata su bankarski i drugi posrednici koji nemaju ovlašćenje za trgovanje na
berzi.

Na berzi efekata se HOV najčešće kotiraju kao akcije, obveznice i druge dugoročne HOV. Da bi se
otpočela trgovina sa HOV na berzi nepohodno je ispuniti uslove da se dotične HOV nalaze na listingu
berze.

2. VRSTE POSLOVA NA FINANSIJSKIM BERZAMA (297 str.)

Berzanski poslovi na efektnim berzama mogu se podijeliti u dvije grupe, i to na:

1) promptne, (keš ili spot) berzanske poslove

2) terminske (futurs) berzanske poslove

Karakteristika promptnih berzanskih poslova jeste, da se obavljaju odmah po zaključivanju

kupoprodajnog ugovora ili najkasnije u roku od 3 do 5 radnih dana. S obzirom da se obavljaju u
izuzetno kratkom roku, ne sadrže rizik za učesnike u poslu. U ovim poslovima je obaveza kupca da
prodavcu, u naprijed navedenom roku, uplati novčani iznos na koji glasi zaključeni berzanski posao.
Obaveza je prodavca da kupcu, u napred navedenom roku, dostavi berzanske efekte na njegov depo-
konto.

Kod terminskih (futurs) berzanskih poslova obaveze kupca i prodavca se ne izvršavaju odmah
(promptno) po zaključivanju berzanskog posla, već se izvršavaju u nekom dužem vremenskom
periodu uz naznaku da je rok izmirenja međusobnih obaveza unaprijed određen. Vremenski rok
izmirenja obaveza najčešće iznosi od 15 do 30 dana po zaključivanju posla između kupca i prodavca
berzanskih efekata. U terminskom berzanskom poslovanju, cijena efekata može da poraste ili padne.
Ako se obaveze po osnovu terminskog berzanskog posla izvršavaju na tačno dogovoren dan, tada se
radi o bezuslovnom terminskom berzanskom poslu . Ako se obaveze po osnovu terminskog
berzanskog posla izvršavaju u okviru dogovorenog vremenskog roka, tada se radi o uslovnom
berzanskom poslu. Kod bezuslovnog berzanskog posla se ne mogu mijenjati ugovorene obaveze
partnera, dok se kod uslovnog terminskog berzanskog posla mogu mijenjati obaveze partnera. U
terminskom berzanskom poslu se pojavljuju sledeći učesnici:

1) besisti (prodavci hartija od vrednosti)

2) hosisti (kupci hartija od vrednosti)

Strategija trgovanja besista jeste, pad cena hartija od vrednosti, a hosista rast cena hartija od
vrednosti. Besisti vrše prodaju hartija od vrednosti na termin (ili na dan unutar termina) i iste nemaju
u posjedu, sa namjerom da dotične hartije od vrijednosti prije isteka roka dospijeća kupe po nižoj
cijeni u odnosu na ostvarenu prodajnu cijenu. Hosisti kupuju hartije od vrijednosti na utvrđeni
termin (ili dan unutar termina), sa namerom da iste prodaju po višoj cijeni nego što je bila cijena
utvrđena u kupoprodajnom ugovoru.

2
Između promptnih i terminskih berzanskih poslova postoje sličnosti i razlike. Sličnosti se ogledaju u
sledećim činjenicama:
(1) promptne i terminske transakcije se odvijaju na finansijskim berzama,
(2) predmet ovih transakcija su hartije od vrijednosti koje se kotiraju i nalaze na listingu
finansijske berze
(3) svrha obavljanja ovih transakcija jeste pozitivna razlika u cijeni, odnosno profit

Razlika između promptnih i terminskih berzanskih poslova se ogleda u sljedećim činjenicama:

1) između promptnih i terminskih transakcija postoji razlika u ostvarivanju visine profita i
izloženosti transakcija visini rizika
2) terminski poslovi se zaključuju na termin ili na tačno utvrđen dan, pa je s toga kod njih rizik
veći
3) promptni poslovi se zaključuju i izvršavaju odmah ili najkasnije od 3 do 5 radnih dana, pa je
rizik s toga manji.

3. ZAKONSKA REGULATIVA FINANSIJSKE BERZE (303 str.)

Finansijska berza je pravno lice koje je organizovano u obliku akcionarskog društva ili društva sa
ograničenom odgovornošću radi obavljanja poslova u vezi trgovine sa HOV i finansijskim derivatima.
Finansijsku berzu može organizovati država i pravna lica koja posjeduju dozvolu za obavljanje
poslova brokersko-dilerskog društva. Dozvolu za rad finansijske berze odobrava Komisija za HOV.
Trgovina sa HOV na berzi podrazumijeva:

1) javnu ponudu hartija od vrednosti i povezivanje ponude i tražnje dotičnih HOV

2) javno objavljivanje informacija o ponudi, tražnji i tržišnoj ceni HOV
3) utvrđivanje i javno objavljivanje kursnih lista hartija od vrednosti,
4) obavljanje ostalih poslova saglasno Zakonu o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih
instrumenata (trgovanje sa finansijskim derivatima i sl.).

Berza treba da organizuje dvije komisije a to su:

1) komisija za listing HOV

2) komisija za kotaciju HOV

Ove dvije komisije imenuju upravni odbor berze. Da bi berza dobila dozvolu za rad dužna je podnijeti
zahtjev komisiji za HOV i priložiti sljedeću dokumentaciju:

1) ugovor o osnivanju berze

2) statut berze
3) pravila poslovanja berze
4) podatke o akcionarima berze ( učešće akcionara u osnovnom kapitalu berze)
5) dokaz o kadrovskoj, organizacionoj osposobljenosti i tehničkoj opremljenosti
6) tarifnik berze
7) izvod iz sudskog registra akcionara berze
8) podatke o članovima upravnog i nadzornog odbora berze
9) dokaz da će berza ispuniti uslove u vezi kadrova zaposlenih na neodređeno vrijeme.

Opšta akta berze obuhvataju: a) statut berze, b) pravila poslovanja berze, c) tarifnik berze, d)
pravilnik o listingu i kotaciji hartija od vrednosti. Pravilima poslovanja berze definišu se:

3
 1) vrste poslova na berzi (uslovi i način njihovog obavljanja),
2) uslovi i način obavljanja poslova članova berze
3) trgovanje sa HOV na berzi (vrste i uslovi)
4) uslovi i način prijema i povlačenja hartija od vrednosti na listingu berze
5) uslovi i način izdavanja i povlačenja finansijskih derivata na berzi
6) način utvrđivanja i javnog objavljivanja kamatnih stopa na berzi
7) način javnog objavljivanja obračunskih transakcija izvršenih na berzi
8) medusobna prava i obaveze berze i njenih članova.

Prema važećim pozitivnim zakonskim propisima članovi berze mogu biti:

1) brokersko-dilerska društva
2) ovlašćene banke

4. PRINCIPI TRGOVANJA NA FINANSIJSKOJ BERZI (310 str.)

Sa HOV na berzi se može trgovati:

1) na bazi utvrđene preovlađujuće cijene

2) na bazi višestrukih cijena
3) sistemom neprekidnog trgovanja

Sistem trgovanja sa preovlađujućom cijenom primjenjuje se kod HOV čija je razlika između cijene
ponude i cijene tražnje velika, kao i kod nedovoljno aktivnih HOV. Tehnologija trgovanja na berzi
odvija se tako, da rukovodilac kotacije otvara postupak kotacije HOV ispisivanjem cijene ostvarene
putem posljednje transakcije dotične HOV. Predstavnici članova berze dužni su da predaju
rukovodiocu kotacije svoju ponudu i svoju tražnju. Preovlađujuću cijenu utvrđuje rukovodilac
kotacije, a to je obično cijena one HOV koja donosi najveći promet. Svi oni članovi berze koji su
ostvarili trgovinu po preovlađujućoj cijeni dužni su da potpišu zaključnicu. Po završetku kotiranja
prve HOV sa kursne liste, rukovodilac kotacije prelazi na druge HOV sve do iscrpljenja posljednje HOV
koja se nalazi na kursnoj listi.

Trgovanje na berzi po višestrukoj cijeni se sprovodi tako, da rukovodilac kotacije ispisuje HOV koja je
predmet trgovine i ispisuje njenu početnu cijenu. Pod početnom cijenom se podrazumijeva cijena
posljednje transakcije zaključene na berzi. Rukovodilac kotacije ima obavezu da pozove predstavnike
članova berze da daju svoju ponudu i tražnju. Obično se najveća cijena ponude i najniža cijena
tražnje objavljuje na tabli uz permanento sučeljavanje ponude i tražnje. Momentom izjednačavanja
ponude i tražnje po datim cijenama potpisuje se zaključnica o trgovini sa HOV. Sa iscrpljivanjem
jedne HOV prelazi se na trgovanje sa drugim HOV i to po naprijed iznijetom principu.

Neprekidno trgovanje na berzi sprovodi se tako da direktor berze vrši raspored HOV u grupe od
najmanje 10 HOV po principu zajedničkih interesa, principu obrta ili slično. Sistem trgovine HOV u
svakoj grupi vrši se u odvojenim salama ili u tačno određenom vremenskom periodu za svaku grupu
HOV. Rukovodilac kotacije poziva predstavnike članova berze da za dotičnu grupu iznesu svoju
ponudu i tražnju. Najviša cijena ponude i najniža cijena tražnje objavljuju se na oglasnoj tabli, a
rukovodilac kotacije vrši stalno sučeljavanje ponude i tražnje, po datim cijenama sve dok se ne
zaključe transakcije. Po završetku jedne grupe HOV prelazi se na drugu grupu.

4
5. PRIMARNO TRGOVANJE HARTIJAMA OD VIJEDNOSTI NA FINANSIJSKOJ BERZI (312 str.)

2.1. Metod proporcionalne prodaje (312 str.)

Metod proporcionalne prodaje HOV se primjenjuje kada se HOV prodaju u toku jednog ili više
berzanskih sastanaka, a najkasnije do roka koji je utvrđen u javnom pozivu za upis i uplatu HOV.
Cijena po kojoj će se prodavati HOV utvrđuje se na berzanskom sastanku odlukom emitenta HOV.
Kada je u pitanju primarno trgovanje ovom metodom, tada na strani prodaje učestvuje samo jedan
limit nalog sa cijenom koju je utvrdio emitent HOV. Svaki član berze ima pravo da ispostavi
neograničen broj kupovnih limit naloga.

Metoda proporcionalne prodaje se sastoji iz tri faze:

1) prijem naloga (predstavlja vremenski period u kojoj članovi berze ispostavljaju naloge za
trgovanje)
2) aukcija (podrazumijeva vremenski trenutak rasporeda količine naloga za trgovanje po
ispostavljenim nalozima kupovine, a u skladu sa pravilima metode proporcionalne prodaje)
3) zaključenje transakcija

2.2. Metod kontinuirane prodaje (313 str.)

Metod kontinuirane prodaje HOV se primjenjuje prilikom primarne prodaje koja se organizuje na
jednom ili više berzanskih sastanaka, a najkasnije do roka koji je utvrđen u javnom pozivu za upis i
uplatu HOV. Cijena po kojoj će se prodavati HOV utvrđuje se odlukom emitenta o izdavanju HOV.
Primjenom metode kontinuirane prodaje, na strani prodaje učestvuje samo jedan limit nalog sa
cijenom koju je utvrdio emitent HOV. Svaki član berze može da ispostavi neograničen broj limit
naloga kupovine, pri čemu isti sebe izlaže većem riziku od onog člana berze koji daje limit cijenu.
Ovaj metod trgovine HOV sastoji se iz jedinstvene faze kontinuirane prodaje, odnosno prijema
naloga i zaključivanja transakcije.

2.3. Metod višestruke cijene (314 str.)

Metod višestruke cijene se primjenjuje prilikom primarne prodaje HOV kada se prodaja organizuje
tokom jednog ili više berzanskih sastanaka, a najkasnije do roka utvrđenog u javnom pozivu za upis i
uplatu HOV. Cijene HOV koje se prodaju po ovom metodu utvrđuju se na berzanskom sastanku u
skladu sa odlukom o emitovanju HOV. Takva odluka treba da sadrži minimalnu cijenu koja se može
alternativno izraziti kao:

1) minimalna cijena izražena u apsolutnom iznosu u dinarima ili procentu nominalne vrijednosti
2) maksimalna diskontna stopa ili kamatna stopa

Metoda višestruke cijene se sastoji iz tri faze:

1) prijem naloga (faza u kojoj članovi berze ispostavljaju naloge za trgovanje)

2) aukcija (vrijeme kada se utvrđuje cijena u skladu sa pravilima metode višestruke cijene)
3) zaključivanje transakcija

6. SEKUNDARNO TRGOVANJE HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI NA FINANSIJSKOJ BERZI (315 str.)

Sekundarno finansijsko tržište predstavlja mjesto susretanja ponude i tražnje ranije emitovanih HOV.
Na razvijenim finansijskim tržištima sekundarno trgovanje HOV obično je organizovano primjenom
sljedećih metoda trgovanja:

5
 1) metod preovlađujuće cijene sa jednom ili više aukcija koje se obavljaju dnevno
2) metod kontinuiranog trgovanja
3) metod minimalne cijene
4) metod blok trgovanja

3.1. Metod preovlađujuće cijene

Preovlađujuća cijena predstavlja cijenu na osnovu koje se ostvaruje najveći obim prometa, mjeren
količinom HOV. Metod preovlađujuće cijene predstavlja metod uparivanja ponude i tražnje nad HOV
određene fime na zakazanom berzanskom trgovanju. Sekundarno trgovanje HOV primjenom ove
metode sastoji se iz sljedeće četiri faze:

1) pred otvaranje – ova faza predstavlja vremenski period u kome članovi finansijske berze
mogu da ispostavljaju naloge za trgovanje
2) aukcija – faza aukcije predstavlja vremenski trenutak u kome se na osnovu ispostavljenih
naloga za trgovanje definiše preovlađujuća cijena
3) trgovanje – u ovoj fazi se vrši zaključivanje berzanskih transakcija
4) trgovanje na zatvaranju – u ovoj fazi moguće je zaključivanje transakcije jedino po utvrđenoj
preovlađujućoj cijeni, odnosno po idikativnoj cijeni, pod uslovom da preovlađujuća cijena
nije utvrđena

3.2. Metod kontinuiranog trgovanja

Karakteristika metoda kontinuiranog trgovanja odnosi se na činjenicu da se transakcije zaključuju u

toku trajanja aukcije po različitim cijenama. To znači da se nalozi i tražnje susreću i ralizuju po
različitim cijenama u toku aukcije, s obzirom da jedinstvena aukcijska cijena ne postoji. Sekundarno
trgovanje metodom kontinuiranog trgovanja sastoji se iz šest faza:

1) pred otvaranje
2) otvaranje
3) trgovanje na otvaranju
4) kontinuirano trgovanje
5) zatvaranje
6) trgovanje na zatvaranju

3.3. Metod minimalne cijene

Trgovanje akcijama na slobodnom berzanskom tržištu može se organizovati primjenom metode

minimalne cijene, samo pod uslovom da se akcije iznose na trgovanje na zahtjev od strane Akcijskog
fonda. Trgovanje akcijama primjenom ove metode organizuje se samo za prvo trgovanje sa akcijama
akcijskog fonda. U nadležnosti je Akcijskog fonda da samostalno utvrdi minimalnu cijenu akcija.
Cijena po kojoj se zaključuje berzanska transakcija, primjenom ove metode, naziva se aukcijskom
cijenom.

3.4. Metod blok trgovanja

Metod blok trgovanja polazi od zaključivanja transakcija van organizovanog tržišta, tržišnim
materijalom koji je predmet trgovanja na berzi. Predmet blok transakcije mogu biti sve HOV i
finansijski instrumenti kojima se trguje u okviru berzanskog i „slobodnog“ berzanskog trgovanja,
osim fjučersa i opcija. Bez obzira što se blok transakcije odvijaju mimo berze, one mogu biti
zaključene samo uz poštovanje pravila za zaključivanje blok transakcije, koja su propisana od strane
finansijske berze. Blok trgovanje podrazumijeva transakcije veće količine HOV po unaprijed

6
dogovorenim uslovima (količini i cijeni) između dva investitora. Prednosti blok transakcija se odnose
na:

1) sigurnost izvršenja transakcije

2) sigurnost cijene

7. VRSTE NALOGA ZA TRGOVANJE NA FINANSIJSKOJ BERZI (str. 323)

Uobičajena je sljedeća klasifikacija naloga:

1) Prema veličini:
 pojedinačni nalog klijenta
 zbirni nalog (skup naloga koji su jednaki po vrsti transakcije, vrsti cijene, vremenu
trajanja, uslovima trgovanja i sl.)
2) Prema vrsti transakcije:
 kupovni nalog
 prodajni nalog
 trgovanje sopstvenim HOV
 trgovanje tuđum (pozajmljenim) HOV
3) Prema ograničenju cijene:
 tržišni nalog (po najpovoljnijim uslovima)
 limitirani nalog
4) Prema vremenu trajanja:
 dnevni nalog
 nedeljni nalog
 mjesečni nalog
 nalog do opoziva (rok trajanja 90 dana)
5) Prema posebnosti (specijalnosti):
 stop nalog
 stop limit nalog
 nalog na otvaranju
 nalog na zatvaranju
 nalog sve ili ništa
 alternativni nalog
 nalog za poništavanje

Pojedinačni nalog se odnosi na trgovanje jednom HOV od 1 do 99 komada u svežnju. Zbirni nalog se
odnosi na trgovinu sa više HOV koje se nalaze u svežnju.

Kupovni nalog se primjenjuje kada investitor ulazi u kupovinu HOV jer očekuje zaradu (usljed rasta
cijena) na dotičnoj HOV. Prodajni nalog se primjenjuje kada investitor ulazi u prodaju HOV, jer
očekuje gubitak (usljed pada cijena) na dotičnoj HOV. Isto tako prodaja HOV može biti prisutna kada
investitor ima potrebu za novčanim sredstvima ili procjenjuje da je bolje taj novac uložiti u neku
drugu profitabilniju investiciju. Trgovanje sopstvenim HOV se odnosi na berzanske transakcije gdje
se želi preko špekulativnih aktivnosti ostvariti dobitak. Trgovanje sa tuđim HOV podrazumijeva
prodaju HOV koje je nalogodavac na određeno vrijeme pozajmio. Ovakav oblik trgovine može biti
špekulativnog karaktera, kao i u funkciji prenošenja poreskih obaveza u naredni vremenski period.

7
Tržišni nalog (market order) predstavlja najjednostavniji nalog koji se izvršava po najpovoljnijoj cijeni
koja se postiže u trenutku iznošenja naloga na berzansko tržište. To je nalog, po trenutno najboljoj
cijeni, bez obzira koliko ona iznosila. Tržišni nalog se izvršava odmah i bez ograničenja, te je s toga
njegova prednost u brzini i izvjesnosti realizacije. Tržišni nalog se najčešće upotrebljava kada je
investitor spreman da podnese dotični rizik. Tržišni nalog može biti samo dnevni nalog.

Limitirani (ograničeni) nalog (limit order) predstavlja takvu vrstu berzanskog naloga kod koga je
uslovljena cijena, pa se putem njega želi ostvariti tačno definisana (limitirana) cijena ili bolja od
limitirane cijene dotične HOV. U limitiranom nalogu se navodi, da se kupovina određene HOV ima
izvršiti po cijeni ne višoj od naznačenog limita ili da se prodaja ima izvršiti po cijeni ne nižoj od
naznačenog limita. Smatraju se boljim od tržišnih naloga, jer se preko njih može ostvariti veća cijena
HOV nego što je to slučaj kod tržišnih naloga.

Dnevni nalog traje do kraja tekućeg trgovačkog dana. On automatski prestaje da važi na kraju dana
do kojeg je plasiran. Ako se nalog od strane brokera ne izvrši u tom periodu, on se sljedećeg
trgovačkog dana ponovo ispostavlja. Tržišni nalog je po svom trajanju dnevni nalog. Nedeljni nalog
predstavlja berzanski nalog koji prestaje na kraju kalendarske nedelje, odnosno petkom u 15 časova.
Mjesečni nalog predstavlja berzanski nalog koji traje sve do zadnjeg radnog dana u mjesecu. Nalog
do opoziva smatra se aktivnim nalogom sve do trenutka dok investitor ne opozove dotični nalog iz
procesa berzanskog trgovanja. Vremenski rok za opoziv naloga ne može biti duži od 90 dana.

Stop nalog (stop order) predstavlja najviše korišćeni nalog u postupku trgovanja na finansijskim
berzama. Ovi nalozi su slični tržišnim nalozima, posebno po tome što predstavljaju naloge za
kupovinu ili prodaju po najpovoljnijim mogućim cijenama. Nalozi se izvršavaju ukoliko se na
finansijskoj berzi dostigne određena cijena. Stop nalog se ne može izvršiti dok se ne dostigne cijena
koja je navedena u nalogu ( stop cijena ). Dostizanjem navedene cijene, stop nalog postaje tržišni
nalog. Nedostatak stop naloga nalazi se u činjenici da se njegovom primjenom može ostvariti
gubitak.

Stop limit nalog (stop limit order) predstavlja berzanski nalog koji je rijetko u upotrebi. Ukoliko se
klijent opredjeli za ovakav nalog, tada on želi da iskoristi prednost koju pruža stop nalog i da
istovremeno bude siguran po kojoj će cijeni biti prodata ili kupljena HOV.

Nalozi na otvaranju (on the opening) se odnose na berzanske naloge koji se plasiraju pod
najpovoljnijim uslovima ili sa limitiranom cijenom. Otvaranje se odnosi na prvu kupovinu HOV po
kojoj je dat nalog, a ne na početak rada finansijske berze.

Nalozi na zatvaranju (on the close) predstavljaju berzanske naloge koji se odnose na najpovoljnije
uslove trgovanja sa HOV. Smatra se, da bi bilo necjelishodno, na zatvaranju berzanskog trgovanja,
plasirati naloge sa limitiranom cijenom. Nalozi na sve ili ništa (all or none) polaze od date cijene
određene HOV sa naznakom da se želi izvršenje naloga u cjelini, ili do trgovanja na berzi uopšte neće
doći. Alternativni nalog predstavlja berzanski nalog kod koga klijent može da uslovi brokera da kupi
jednu ili dvije ponuđene vrste HOV sa limitiranom cijenom, bez obzira što se isto tako nalazi ispod
trenutne tržišne cijene. Alternativni nalog se može dati samo za jednu vrstu HOV. Nalog za
poništenje predstavlja takvu vrstu berzanskog naloga koji se izdaje da bi se poništili prethodno dati
nalozi. Poništavanjem naloga se ne zamjenjuje prethodno izdati nalog već se samo isti u cjelini
poništava.

8. HEDŽING TRANSAKCIJE SA FJUČERSIMA (str. 338.)

8
Hedžing transakcije predstavljaju instrumente zaštite od cjenovnog rizika nastalog po osnovu
terminskih ugovora. Primjenom hedžing transakcija cjenovni rizik se svodi na najmanju moguću
mjeru, uz eliminisanje pozicije ostvarivanja velikih prinosa po osnovu rasta cijena HOV. Hedžing
transakcije zaštićuju hedžere ali istovremeno smanjuju interes tradersima (špekulantima) da aktivno
učestvuju na finansijskoj berzi. Špekulanti svoju tržišnu strategiju zasnivaju na maksimalnom
korišćenju cjenovnog rizika radi sticanja dobitka (profita).

Na fjučers berzama se najčešće pojavljuju dvije vrste učesnika:

a) hedžeri
b) tradersi (špekulanti)

Hedžeri su učesnici na fjučers berzi koji se bave trgovanjem robom, a najčešće su to proizvođači
dotične robe. U principu, trgovanje na berzi se svodi tako, da hedžeri prodaju ugovore o fjučersima,
dok ih korisnici kupuju. Suština trgovanja hedžera na fjučers berzi jeste, zaštita od moguće promijene
cijena koje ugrožavaju njihovu dobit. Hedžeri kod finansijskih fjučersa su:

a) direktori penzionih i zajedničkih fondova

b) borkersko dilerska društva

Za hedžere na fjučers berzama je karakteristično pravilo da stalno ulaze u transakcije da bi osigurali

svoju buduću poziciju na promptnom tržištu.

Za traderse (špekulante) je karakteristično da trguju na berzi sa fjučers ugovorima da bi ostvarili

zaradu. Oni stalno trguju sa fjučers ugovorima a da pri tome nikad ne koriste robu koja je predmet
trgovanja na berzi. Ukoliko osjete da će doći do promijene cijena robe, tada kupuju ili prodaju fjučers
ugovore. Zahvaljujući špekulantima trgovanje na fjučers berzama je aktivno. Špekulanti se povlače iz
fjučers ugovora kada je cijena ugovora po njihovoj procjeni najviša i obrnuto.

Najveći rizik sa kojim se pojedinačno hedžer suočava pri definisanju svoje strategije odnosi se na
bazni rizik (basis risk). Bazni rizik predstavlja razliku u cijeni aktive koja je predmet hedžiranja i cijene
rizika koji se koristi za hedžiranje. Baza ili osnova se može prikazati na sljedeći način:

bazni rizik = promptne cijene aktive koju treba zaštititi – fjučers cijena ugovora koji se koristi

Kratki fjučers hedž se koristi kao zaštita od pada buduće spot cijene osnovne aktive. Dugi fjučers
hedž se konsituiše da bi se postavila zaštita od rasta cijena osnovne aktive, koja će se kupiti na spot
tržištu u nekog budućem vremenu.

9. INDEKSI NA FINANSIJSKIM BERZAMA (str. 344.)

Sve informacije koje potiču sa fin. berzi mogu se iskazati putem pokazatelja koji se zovu berzanski
indeksi. Berzanskim indeksima se može prikazati parcijalno ili cjelokupno poslovanje finansijskog
tržišta. Berzanski indeksi se najčešće pokazuju putem prosjeka ili putem indeksa. Berzanski prosjeci
predstavljaju prosječne cijene HoV na berzi. Berzanski indeksi predstavljaju odnos između cijene
dotične HoV i baznog prosjeka (pondera) cijena izabranih HoV. Za berzanske indekse karakteristično
je da polaze od baznog vremena i bazne vrijednosti koja se indeksira sa brojevima 1, 10, 100, 1000.
Ponder za izračunavanje berzanskih indeksa jeste cijena izabranih HoV.
Na svjetskim finansijskim berzama pojavljuje se više vrsta berzanskih indeksa, a najviše su prisutni
sljedeći indeksi:
- Dow Jones

9
 - Nikei
- Nasdak
- Daks – 30
- Ibeks – 35
- PX – 50

ZAKONSKA REGULATIVA CENTRALNOG REGISTRA HOV (str. 358.)

Prema zakonu o tržištu HoV i drugim finansijskim instrumentima centralni registar HoV je
organizovan kao akcionarsko društvo, s tim da dio državnog kapitala ne može biti manji od 51%.
Centralni registar je osnovan kao samostalna institucija koja je potpuno u svojini države. Centralni
registar obavlja poslove jedinstvene evidencije o zakonitim imaocima HoV, poslove u vezi prava
trećih lica na HoV. Centralni registar obavlja i poslove kliringa i saldiranja HoV, saldiranja novčanih
obaveza i potraživanja nastalih poslovima sa HoV.

Poslovi centralnog registra se odnose na:

1) vođenje registracije HoV

2) vođenje evidencije hov na računima emitenta
3) vođenje evidencije računa hov članova centralnog registra i njihovih klijenata
4) upis prava trećih lica na HoV
5) čuvanje materijalizovanih HoV
6) vođenje novčanih računa članova centralnog registra
7) uknjižavanje materijalizovanih HoV u dematerijalizovanoj formi
8) kliring i saldiranje obaveza i potraživanja u HoV i novcu između članova centralnog registra i
njihovih klijenata
9) kliring i saldiranje inostranih HoV kojima se trguje u Republici Srbiji
10) dodjela jedinstvenog indentifikacionog broja HoV
11) prenos i preknjižavanje HoV na računima članova centralnog registra i vlasnika HoV
12) vođenje šifarnika vrsta HoV i drugih finansijskih instrumenata
13) drugi poslovi u vezi sa HoV
14) poslovi u vezi sa korporativnim radnjama
15) saradnja sa međunarodnim organizacijama koje se bave poslovima registracije, kliringa i
saldiranja HoV
16) obračun poreza na prenos apsolutnih prava na HoV

KLIRING I SALDIRANJE HOV NA SPOT TRŽIŠTU (str. 372)

Kliring znači prebijanje i predstavlja pripremnu aktivnost da bi se moglo obaviti saldiranje dotične
berzanske transakcije. Saldiranje predstavlja podmirenje ili istovremenu zamijenu HoV za novčana
sredstva. Uslov za primjenu kliringa i saldiranja na berzi jeste, obavljanje trgovinskih transakcija i
njihov obračun.

GARANTNI FONDOVI I BERZANSKE TRANASKCIJE (str. 380)

Formiranje garantnih fondova ima za cilj da ublaže rizike kod berzanskog poslovanja. Pravilnikom o
obračunu, poravnanju i prenosu HoV definisano je da svi članovi centralnog registra imaju obavezu
da uplate na račune kod centralnog registra određene iznose novčanih sredstava koji će biti u funkciji
garantnog fonda.

10
Novčana sredstva koja su uplaćena u garantni fond treba da budu garancija za izvršenje uplata po
obavljenim berzanskim transakcijama. Na ovaj način se smanjuje rizik, povećava obrtni kapital i
obezbjeđuje likvidnost berzanskih učesnika.

Uplate novčanih sredstava u garantni fond predstavljaju obavezu za sve brokerske kuće. Visina
uplate zavisi od obima i vrijednosti ugovorenih poslova dotične brokerske kuće.

Garantni fondovi se mogu formirati na više nivoa. Najčešće se formiraju kao:

1) garantni fondovi berzanskih posrednika

2) garantni fondovi finansijske berze
3) klirinško-depozitni garantni fondovi

Garantni fond berzanskih posrednika formira se na osnovu vlastitih sredstava (dobiti) posrednika,
kao i iz dijela prihoda ostvarenih po osnovu provizija. Formiranje sredstava garantnog fonda na ovaj
način je u funkciji obezbjeđenja sigurnosti posredničkog poslovanja.

Novčana sredstva garantnog fonda se najčešće koriste u sljedećim slučajevima:

1) kada brokeri naprave grešku (loš posao) u postupku kupovine i prodaje HoV i prouzrokuju
gubitak
2) kada brokeri dođu u vlasništvo neispravnih HoV
3) kada se u postupku trgovanja pojavi gubitak naloga za trgovanje
4) kada se naknadno realizuju HoV po neadekvatnim cijenama i sl.

Za berzanske posrednike karakteristično je da mogu formirati svoj poseban fond na nivou brokera,
kako bi se zaštitili od pogrešnog poslovnog poteza ili gubitka nastalog u berzanskim transakcijama.

Sredstva garantnog fonda na nivou berze čine: novčana sredstva i bankarske garancije izdate od
strane poslovnih banaka za dotične namjene.

Na fin.berzi je moguće formirati i garantni fond za nastale greške u postupku realizacije naloga, ako
se date greške ne mogu otkloniti prije isteka roka saldiranja naloga. Za berzanske posrednike i
njihove brokere je karakteristiĉno da ne mogu garantovati plaćanje dugovnog salda svojih klijenata,
niti garantovati plaćanje naknade za slučaj nastalog gubitka.

Klirinški garantni fond ili fond za saldiranje se formira na nivou klirinško – depozitnog društva. Ovaj
fond služi za izmirenje obaveza članova društva po zaključenim transakcijama na berzi i to pod
uslovom da depozitni fond za saldiranje nije dovoljan za izmirenje datih obaveza. U takvim
slučajevima garantni fond služi za pokriće nepokrivene razlike, dok se istovremeno član fonda
proglašava nesolventnim. takav član klirinškog društva se isključuje iz procesa trgovanja na berzi.
Berzanski posrednik je dužan u roku od pet dana da vrati novčana sredstva u garantni fond sa
uvećanom kamatom.

ZAKONSKA REGULATIVA I KARAKTERISTIKE BROKERSKO-DILERSKOG DRUŠTVA (383 str.)

Brokersko-dilerska društva predstavljaju pravna lica koja su organizovana kao akcionarska društva ili
kao društva sa ograničenom odgovornošću. Ona svoju djelatnost obavljaju na organizovanom tržištu
HoV i to u skladu sa Zakonom o tržištu HoV i drugih finansijskih instrumenata. Prema pozitivnim
zakonskim propisima brokersko-dilerska društva mogu obavljati svoju djelatnost na organizovanom
tržištu HoV samo uz dozvolu odobrenu od strane Komisije za HoV. Da bi Komisija za HoV razmotrila i
odobrila dozvolu za rad, neophodno je od strane brokersko-dilerskog društva podnijeti:

1) zahtjev za izdavanje dozvole

11
 2) statut brokersko-dilerskog društva
3) pravila poslovanja brokersko-dilerskog društva
4) podatke o članovima brokersko-dilerskog društva
5) dokaz o kadrovskoj, organizacionoj osbosobljenosti i tehničkoj opremljenosti brokersko-
dilerskog društva
6) iznos tarife za obavljanje djelatnosti brokersko-dilerskog društva

POSTUPAK OTVARANJA RAČUNA BROKERSKO-DILERSKOG DRUŠTVA (391 str.)

Poslovni odnos između klijenta i brokersko-dilerskog društva treba da se odvija preko sljedećih
aktivnosti:

1) otvaranje odgovarajućih računa klijentima društva

2) izdavanje naloga za određene transakcije
3) izvršavanje naloga i saldiranje
4) izvještavanje klijenta o tekućem stanju na njegovom računu

Otvaranje računa klijenta društva predstavlja jednostavnu proceduru koja se sprovodi

popunjavanjem zahtjeva za otvaranje računa kod dotičnog brokersko-dilerskog društva. Zahtjev
treba da sadrži podatke o: klijentu, o izvorima sredstava i o investicionom interesu klijenta. U praksi
brokersko-dilerskog društva najviše su zastupljeni:

1) gotovinski računi (cash account)

2) marginski račun (margin account)

Putem gotovinskog računa klijent daje nalog svom brokeru (ili dileru) da kupi HoV za koje ima
pokriće i koje se plaćaju promptno (odmah) u cjelini na dan saldiranja, kako je i predviđeno u
zaključnici. Marginskim računom klijent obezbjeđuje samo dio sredstava sa kojima se pokriva izdati
nalog za kupovinu dotičnih HoV. Klijent može ostatak sredstava obezbijediti putem kredita koji mu
odobrava berzanski posrednik (brokersko-dilersko društvo).

Dosadašnja praktična rješenja pokazuju da postoji i zajednički račun (join account) koji je u funkciji
manjih investitora, kako bi isti povećali svoj investicioni iznos i smanjili svoje troškove. Bez
zajedničkog računa teško bi mogli mali investitori konkurentno učestvovati na berzi, jer često nemaju
dovoljan investicioni iznos sredstava da uđu u berzanske transakcije gdje prodaju hov u većem
obimu.

U praksi je prisutan i nomini račun ( nomenee account) koji predstavlja račun vlasnika čiji se identitet
ne želi otkriti. U praksi brokersko-dilerskog društva prisutni su i računi upravljanja (managing
account) putem kojih klijent ovlašćuje profesionalnog investicionog savjetnika da obavlja transakcije
u ime i za račun klijenta.

KARAKTERISTIKE MARGINSKOG RAČUNA KLIJENTA BROKERSKO-DILERSKOG DRUŠTVA (401 str.)

Druga grupa poslova brokersko-dilerskog društva odnosi se na marginske račune i trgovanje putem
kreditnih pozajmica. Marginski račun predstavlja transakcionu vrijednost sa kojom raspolaže klijent i
sa kojom ima namjeru trgovati na berzi. Često je marginski račun isuviše mali da bi se obavilo veće
investiranje u HoV na berzi. S toga su investitori spremni da povuku brokerske kredite i da iste
koriste u kupovini dodatnih HoV na berzi. Korišćenje brokerskih kredita u postupku trgovanja sa HoV
na berzi naziva se marginskom kupovinom, odnosno kupovinom na kredit.

12
JAVNA DOSTUPNOST INFORMACIJA U FUNKCIJI ZAŠTITE INVESTITORA (420 str.)

Javna dostupnost informacija predstavlja prvi preduslov, da bi se izvršila zaštita investitora od

mogućih nepravilnosti u obavljanju brokersko dilerskih poslova. Na tok javne dostupnosti informacija
imaju uticaja: a) zakonski propisi, b) finansijsko tržište, c) specijalizovane institucije. Zakonskim
propisima se bliže uređuju prava i obaveze investitora na finansijskom tržištu, posebno u dijelu
primarne ponude i sekundarne trgovine sa HoV. Na finansijskom tržištu se definišu cijene HoV i
izvršavaju finansijske transakcije, tako da se na dobro organizovanom finansijskom tržištu može steći
povjerenje investitora u odnosu na finansijske posrednike na tržištu. Specijalizovane institucije su u
funkciji pružanja kvalitetnih informacija, vezanih za analizu finansijskih transakcija na finansijskom
tržištu i projekciju kretanja HoV na finansijskom tržištu.

FINANSIJSKI POSREDNICI U FUNKCIJI ZAŠTITE INVESTITORA (str. 422)

Uticaj finansijske berze na javnu dostupnost informacija ogleda se preko kursnih lista hov. Putem
kursne liste moguće je potencijalnog investitora pravovremeno informisati: o cijenama hov,
oscilacijama cijena i indikatorima navedenih cijena hov. Pored kursnih lista kao indikatora hov,
pojavljuju se i tržišni indeksi preko kojih se određuje kretanje cijena hov na pojedinim finansijskim
tržištima.

Za manja brokersko dilerska društva je karakteristično, da isključivo prate kretanje finansijskih

instrumenata svojih klijenata. Za veća brokersko-dilerska društva je karakteristično da pružaju šire
informacije o kretanju finansijskih instrumenata uz pružanje procedura i analitike za procjenu
potencijalnog rizika i potencijalnog prinosa po pojedinim hov.

Na finansijskim berzama se pojavljuju specijalne institucije i agencije koje učestvuju u javnoj

dostupnosti informacija koje su namijenjene potencijalnim investitorima. Uobičajena je njihova
podjela na: a) rejting agencije, b) medijske agencije, c) istraživačke agencije. Najpoznatije takve
agencije na svjetskom finansijskom tržištu su kompanije: Dau Džons, Standard i Pirs. Njihov osnovni
zadatak je da utvrde rizik finansijskih istrumenata.

POVLAŠĆENE INFORMACIJE (INSIDER TREDING) I ZAŠTITA INVESTITORA (str. 424)

Pod povlašćenom informacijom se podrazumijeva informacija o hov koja je određena činjenicama u

vezi neke kompanije, koja nije poznata široj javnosti i koja može imati značajan uticaj na kretanje
cijene određene hov. Insajder trejding znači korišćenje povjerljivih informacija (njihova zloupotreba)
na finansijskim berzama u postupku trgovine sa hov. U praksi finansijskih tržišta insajder predstavlja
lice koje raspolaže sa povjerljivim informacijama, koje se odnose na reorganizaciju kompanija
emitenta hov, namjere spajanja kompanija, namjere preuzimanja kompanija, isplatu dividendi i sl.

Insajderi mogu biti primarni i sekundarni. Pod primarnim insajderima se podrazumijevaju: menadžeri
kompanije članovi uprave kompanije za koje se pretpostavlja da raspolažu sa povjerljivim
informacijama dotične kompanije. Pod sekundarnim insajderima se podrazumijevaju sva druga lica
za koje se pretpostavlja da posjeduju povlašćene informacije oko dotične kompanije. Pored
zaposlenih radnika kompanije, u sekundarne insajdere se svrstavaju: revizori, advokati, brokeri,
sudski vještaci, računovođe, procjenitelji vrijednosti kompanije, sudije, poreski i investicioni
savjetnici, kao i akcionari dotične kompanije. Insajderima se ne smatraju: likvidatori dokumentacije,
stečajni upravnici, market mejkeri (bez obzira što su njima dostupne povlašćene informacije). Smatra
se da ova lica neće zloupotrijebiti njima dostupne povlašćene infomacije u vezi njihove kompanije.

13
RAVNOPRAVNOST UČESNIKA U FUNKCIJI ZAŠTITE INVESTITORA (str. 425)

Značajan uslov za efikasno funkcionisanje finansijskog tržišta jeste ravnopravnost njegovih učesnika.
Ravnopravnost učesnika na finansijskim berzama ogleda se kroz pravnu jednakost bez obzira na
ekonomsku moć pojedinih učesnika. Učesnici na finansijskim berzama se mogu podijeliti na one
učesnike čija je to redovna djelatnost (stalno su prisutni) i one učesnike čije je to povremena
djelatnost (pojavljuju se povremeno na berzama).

Posebnu zaštitu na finansijskim berzama treba da imaju investitori hov jer spadaju u red posebno
osjetljivih učesnika na finansijskom tržištu. S obzirom da je nemoguće zaštititi sve investitore u
postupku sa trgovanjem velikog broja hov, neophodno je prvo učiniti ravnopravnost kod trgovine sa
istim hov (akcije, obveznice, zapisi) kod istog emitenta hov. Zaštitu je moguće postići putem državnih
mjera (kontrole), te putem uvođenja odgovornosti učesnika na finansijskim berzama i uvođenja
finansijske discipline.

FINANSIJSKA ETIKA U FUNKCIJI ZAŠTITE INVESTITORA (str. 427)

Finansijska etika se odnosi na primjenu etičkih principa preko kojih se ostvaruje: finansijski moral,
poslovni interes, poslovno poštenje i korektnost u poslovnim odnosima. Osnovni etički principi u
finansijskoj trgovini odnose se na:

1) princip međusobnog povjerenja

2) princip obostrane koristi i interesa
3) princip dobrih namjera
4) princip poslovnog kompromisa i poslovne tolerancije
5) princip etičke sanacije poslovnog promašaja
6) princip demonopolizacije položaja
7) princip konfliktnosti sopstvenih interesa

Princip međusobnog povjerenja ima poseban značaj za funkcionisanje finansijskog tržišta, jer se na
njemu kupuju i prodaju hov. Izuzetno velike vrijednosti (u obliku hov) zaključuju se na riječ,
telefonskim putem, a potvrđuju se pismenim putem nakon zaključivanja posla. S obzirom da se na
finansijskom tržištu sprovodi kupoprodaja hov i to bez prisustva svjedoka, ovaj princip međusobnog
povjerenja je od posebne važnosti.

Princip obostrane koristi i interesa proizilazi iz prethodnog etičkog principa i on polazi od

pretpostavke da se ni jedan poslovni partner ne treba da osjeća prevarenim, odnosno poslovno
izigranim. Eventualne greške u njihovom poslovnom odnosu ne mogu se pripisati drugom poslovnom
partneru, nego iste treba tražiti u sopstvenom poslovnom ponašanju.

Princip dobrih namjera polazi od činjenice, da učesnici na finansijskom tržištu nastupaju jedni prema
drugima sa iskrenim poslovnim namjerama. To znači, da učesnik u finansijskoj transakciji nema
namjeru da prevari ili ošteti drugog učesnika, kao što ne bi želio da se i prema njemu tako postupi. S
obzirom da se trguje sa imaginarnom robom (novcem, devizama, hov) i da se ne može ista „opipati“,
značaj ovog etičkog principa još više dolazi do izražaja.

Princip poslovnog kompromisa i poslovne tolerancije polazi od usaglašavanja suprotnih interesa

kupca i prodavca fin.efekata na tržištu. Interes kupca je da finansijske efekte kupi što jeftinije, dok je
interes prodavca da finansijske efekte proda što je moguće skuplje. Stoga se ovim principom mire
interesi kupca i prodavca i ostvaruju uslovi za skladno funkcionisanje finansijskih tržišta.

14
Princip etičke sanacije poslovnog promašaja i tuđih grešaka polazi od činjenice, da svaki poslovni
partner svoj poslovni promašaj sam sanira na svoju štetu, svjestan da su isti rezultat njegovih umnih i
poslovnih mogućnosti. Na ovaj način održaće se duži vremenski period poslovni odnos u trgovini sa
hov i isti će se obavljati u daleko većem obimu.

Princip demonopolizacije sopstvenog položaja polazi od činjenice, da ne treba zloupotrijebiti

monopolski položaj u trgovini sa hov. Odstupanje od primjene ovog etičkog principa značilo bi
demotivaciju učešća drugih učesnika na finansijskom tržištu. Negativni finansijski efekti monopoliste
(izazvani smanjenjem obima trgovine sa hov) imali bi za posljedicu pojavu korupcije i drugih ne
etičkih vrijednosti na finansijskom tržištu.

Principi konfliktnosti sopstvenih interesa polazi od činjenice nemogućnosti spajanja sopstvenih i

zajedničkih interesa na finansijskom tržištu. S toga treba pronaći načine njihovog pomirenja uz
primjenu etičkih normi u postupku trgovanja na finansijskom tržištu.

GENEZA BEOGRADSKE BERZE (str. 432)

Donošenjem zakona o javnim berzama od strane Narodne Skupštine Srbije 3. novembra 1886.
godine, osnovana je i prva berzanska institucija. Nakon osam godina od donošenja zakona,
Beogradska berza je počela zvanično sa radom. Svečano otvaranje je izvršeno 1. januara 1895
godine, da bi nakon dva dana počelo i redovno trgovanje na berzi.

Zakonom o javnim berzama je definisano da je osnovni cilj osnivanja Beogradske berze obuhvatao:
unapređenje, olakšanje i regulisanje trgovinskog prometa svakovrsne robe, svih hov, čekova i
bonova, kovanog i papirnog novca. Berzom su upravljala dva komesara. Prvi komesar je imenovan od
strane ministra trgovine i industrije sa zadatkom da prisustvuje sjednicama upravnog i naadzornog
odbora berze, berzanskim sastancima i da vrši nadzor nad radom berze. Drugi komesar imenovan je
od strane ministartva finansija sa zadatkom da nadgleda primjenu odredbi u vezi trgovanja sa
devizama i hov.

U početku je Beogradska berza poslovala kao robna berza radi tržišnog formiranja cijena
poljoprivrednih proizvoda. Prvi berzanski sastanci su održavani na obali rijeke Save u hotelu Bosna.
Zbog slabih trgovinskih rezultata, produktna berza je 1896. godine privremeno prestala sa radom, da
bi naredne godine uspješno obnovila svoj rad. Paralelno sa obavljanjem robnih transakcija,
Beogradska berza je obavljala i finansijske transakcije. Daljim razvojem finansijskih transakcija dolazi
do deobe berze na produktnu i valutnu berzu. Produktna berza ostaje na obali reke Save, a valutna
berza se preseljava u prostorije hotela Srpska kruna, gdje je radila sve do Prvog svjetskog rata.

Upravnu strukturu valutne berze sačinjavali su: skupština kao najviši organ i upravni odbor koji je bio
sastavljen od 10 članova. Sekretar berze i ostali dio zaposlenih na berzi sačinjavao je biro koji je bio u
funkciji administrativnih i stručnih berzanskih poslova. Kontrolu nad poslovanjem berze obavljao je
finansijski odbor berze koji se sastajao od 5 lica biranih na svakoj godišnjoj skupštini berze.
Beogradska berza je u tom vremenu imala članove i posjetioce.

Boegradska berza se 1934. godine preselila u sopstvenu zgradu na Kraljevom trgu. Najintenzivniji rad
BB odvijao se u periodu od 1923. do 1939 godine. U ovom periodu izvršena je konsolidacija
nacionalne privrede i postignuta je stabilnost dinara.

Prelaskom države na drugi društveni i privredni sistem, odlukom Prezidijuma vlade Srbije, BB je
1953. prestala da postoji.

15
Zahvaljujući Narodnoj banci Jugoslavije i Udruženju banaka Jugoslavije septembra 1989 god. izdata je
dozvola za rad Tržištu novca i kratkoročnih hov u Beogradu. Promjene u dijelu tržišta kapitala
uslijedile su kada je krajem 1989. godine osnovano Jugoslovensko tržište kapitala u Beogradu. Daljim
tranzicionim procesima ovo tržište kapitala je maja 1992 godine promijenilo naziv u Beogradsku
berzu. Na ovaj način berza započinje svoj treći početak kao akcionarsko društvo sa 32 osnivača.

Ciljevi Beogradske berze odnose se na :

1. unapređenje i lakše regulisanje prometa tržišnog materijala,
2. obezbjeđenje i unapređenje pravičnih principa trgovanja na berzi,
3. informisanje šire javnosti o aktivnosti na berzi.

Beogradska berza organizuje trgovinu :

1. žiralnim novcem, mjenicama i kratkoročnim HoV,
2. devizama i HoV koje glase na stranu valutu,
3. akcijama i dugoročnim HoV,
4. fin.derivatima,
5. zlatom i drugim plemenitim metalima,
6. robom.

Organi Beogradske berze su :

1. skupština,
2. upravni odbor,
3. nadzorni odbor,
4. direktor berze.

Na BB učesnici mogu biti:

1. brokeri berze
2. brokeri članova berze
3. nezavisni brokeri
4. brokerski kontrolori
5. posjetioci berze

Član Beogradske berze može biti pravno lice registrovano za obavljanje poslova berzanskog
trgovanja. Broj članova berze nije ograničen, a poslovi na berzi se mogu obavljati preko brokera kao
berzanskih posrednika. Svaki član berze ima prava i obaveze u odnosu na tok berzanskog poslovanja.

Za Beogradsku berzu je karakteristično da nadgleda i organizuje trgovanje HoV, provjerava kvalitet

HoV, provjerava poslovnu sposobnost emitenta HoV, prati zaključivanje poslova, saldira račune i
obezbjeđuje javnost poslovanja.
Najzastupljeniji predmet trgovanja na berzi se odnose na kratkoročne HoV, prije svega komercijalne
zapise i kratkoročne obveznice NBS.
Na Beogradskoj berzi se obavlja berzanska i slobodna vanberzanska trgovina.

Bez obzira na primjenu novih oblika trgovanja, uvođenja Belex info sistema i objavljivanja indeksa
belex 15, još uvijek je berzansko poslovanje nedovoljno razvijeno. Osnovni razlozi zaostajanja u
berzanskom trgovanju proizilazi iz nedovoljne upućenosti u berzansko trgovanje, zaštite koju pružaju
finansijski derivati, straha od zakonskih procedura na berzi i institucionalne neuređenosti finanijskih
tržišta.

S obzirom da je BB institucija tržišnog karaktera, njeno uspiješno funkcionisanje zahtijeva:

16
 1. odgovarajuće sistemske okvire
2. makroekonomsko okruženje
3. odgovarajuću infrastrukturu
4. stabilan bankarski sistem
5. valutnu konvertibilnost

Razvoj BB kao vodećeg entiteta na srpskom tržištu kapitala može da se realizuje u sljedećim
razvojnim fazama.

Prva razvojna faza berzanskog poslovanja treba da riješi infratrukturna pitanja osnivanja berzi i u
drugim gradovima, te da proširi mehanizme i instrumente trgovanja na berzi.

Druga faza razvoja BB treba da je usmjerena na privlačenju domicilnih i međunarodnih investitora,

po osnovu stabilnog privrednog sistema, visokog stepena sigurnosti investicionih ulaganja,
elektronskog trgovanja na berzi, pravovremene dostupnosti informacija za sve učesnike na berzi i sl.

INDEKSI NA BEOGRADSKOJ BERZI (437 str.)

Na Beogradskoj berzi koristi se kompozitni indeks „slobodnog“ berzanskog tržišta i nosi skraćen naziv
BELEX fm. Ovaj indeks je ponderisan tržišnom kapitalizacijom, ne prilagođava se za isplaćene
dividende, kao ni za broj akcija koje se nalaze u „slobodnom“ prometu.

BELEX fm se sastoji od svih akcija emitenata koji su uključeni u „slobodno“ berzansko tržište, a koji
zadovoljavaju kriterijume za ulazak u indeksnu korpu. Težina komponenti u indeksu je ograničena na
maksimalnih 10%. Preko indeksa BELEX fm mjeri se promjena cijena akcija na berzanskom tržištu
svih emitenata koji su uključeni, a sa čijim akcijama je realizovana najmanje jedna transakcija.
Preferencijalne ili obične akcije koje nemaju pravo glasa, ne uključuju se u broj akcija koje učestvuju
u indeksnoj korpi. Cijena akcije koja se koristi za izračunavanje indeksa BELEX fm je cijena akcija na
zatvaranju ostvarena u trgovačkom danu za koji se vrši kalkulacija indeksa. Objavljivanje indeksa
BELEX fm obavlja se svakog radnog dana po završetku berzanskog sastanka.

Indeks BELEX fm se izračunava upotrebom Lasprejerove formule, na sljedeći način:

Pri čemu je:

BEL (t)= vrijednost indeksa BELEX fm u trenutku „t“
n = broj emitenata čije se akcije nalaze u indeksnoj korpi
i = brojač koji uzima vrijednost od 1 do n koji predstavlja određenog emitenta čije su akcije u
indeksnoj korpi
C(i,t)= cijena kacija emitenta „i“ u trenutku „t“
K (i,t)= količina akcija emitenta „i“ u trenutku „t“
d(t)= djelical u trenutku „t“
Cp = prilagođena cijena akcija emitenta „i“ u trenutku „t“ koja će predstavljati cijenu na otvaranju
t+1 = prilagođena cijena akcije predstavlja cijenu akcije nakon zatvaranja trgovanja određenog
datuma (t)

17
Kp (i,t) = prilagođena količina akcija emitenta „i“ u trenutku „t“ koja će predstavljati ukupan broj
akcija određenog emitenta, koje će biti uključene na „slobodno“ berzansko tržište u trenutku „t+1“

Tokom 2007. godine Beogradska berza je predstavila novi opšti indeks pod nazivom BELEX line koji je
naslijedio BELEX fm kao prvi indeks Beogradske berze. BELEX line je pružio investitorima precizniju
sliku opštih performansi akcija kojima se redovno trguje na berzi. BELEX line predstavlja kretanje
cijena reprezentativnog uzorka HOV kojima se trguje. BELEX fm je prikazivao kretanje cijena svih
HOV koje su zaključile najmanje jednu transakciju određenog dana.

KARAKTERISTIKE BELEX 15 INDEKSA

BELEX 15 je indeks ponderisan tržišnom kapitalizacijom, koji se ne prilagođava za dividende koje su

isplaćene. BELEX 15 se sastoji od akcija kojima se trguje metodom kontinuiranog trgovanja i koje
ispunjavaju kriterijume za ulazak u indeksnu korpu. Težina komponenti u indeksu BELEX 15
ograničena je na maksimalnih 20% u odnosu na ukupnu tržišnu kapitalizaciju indeksa. Indeks ima
namjenu za mjerenje promijene cijene akcija na berzanskom i slobodnom berzanskom tržištu kojima
se trguje metodom kontinuiranog trgovanja, a koje su prethodno zadovoljile kriterijum za
uključivanje u indeksnu korpu. Cijene akcija koje se koriste za izračunavanje indeksa BELEX 15
predstavljaju cijene, koje su formirane u trgovanju akcijama, koje čine indeksnu korpu.
Prilikom izračunavanja vrijednosti indeksa u bilo kojem trenutku (na osnovu relevantne količine
akcija određenog emitenta) koristi se ukupan broj običnih akcija pomnožen free float faktorom (FFC)
na dan posljedne revizije indeksne korpe. FFc predstavlja procenat akcija koji se nalazi u
„slobodnom“ prometu i koje je javno dostupan potencijalnim investitorima. FFc se dobija kada se od
ukupnog broja akcija oduzmu akcije koje se nalaze u slobodnom prometu.
FFc se može računati na sljedeći način:

FFc(%) = 100% x Non free float %

Indeks BELEX 15 se može izračunati uptorebom Lajsprejerove formule na sljedeći način:

FFc (i,t) = free float factor emitenta „i“ u trenutku „t“

A (i) = prilagođavajući faktor emitenta „i“ (ponder)

KARAKTERISTIKE BELEX SENTIMENT INDEKSA

U posljednje vrijeme se na Beogradskoj berzi pojavljuju četiri berzanska indikatora: 1. BELEX

sentiment, 2. FIT, 3. FIB, 4. FIS.

Indikator pod nazivom BELEX sentiment predstavlja pokazatelj koji je usmjeren na identifikaciju
očekivanja tržišnih učesnika na Beogradskoj berzi, u pogledu razvoja tržišnih kretanja u narednom
mjesecu. Osnovni zadatak BELEX sentimenta jeste, da na osnovu anketiranja značajnih učesnika na
Beogradskoj berzi pruži uputstva investitorima u vezi očekivanih budućih kretanja na finansijskoj
berzi. BELEX sentiment se može izračunati kao ponderisana vrijednost glasova od strane dvije grupe
glasača. Prva grupa predstavlja prvih 20 najaktivnijih članova Beogradske berze rangiranih prema
vrijednostima prometa trgovanja. Druga grupa predstavlja stručnu javnost sastavljenu od instituta i
fakulteta.

18
FIT kao indikator Beogradske berze predstavlja učešće stranih investitora u ukupnom prometu na
Beogradskoj berzi. Ovaj indikator je važan, jer ukazuje na nivo povećanja ili smanjenja stranih
ulaganja na domicilnom finansijskom tržištu.
FIB kao indikator Beogradske berze ukazuje koliko je učešće stranih investitora u ukupnom prometu
obveznica stare devizne štednje na Beogradskoj berzi.
FIS kao indikator Beogradske berze ukazuje koliko je učešće stranih investitora u ukupnom prometu
akcija na Beogradskoj berzi.

KARAKTERISTIKE BANJALUČKE BERZE (str. 446)

Osnovna misija Banjalučke berze je usmjerena u pronalaženju načina za otklanjanje prepreka radi
većeg korišćenja tržišta kapitala kao izvora finansiranja privrednih subjekata. Na Banjalučkoj berzi se
trguje akcijama i obveznicama, prisutna je i kotacija PIF-a, prisutan je paket državnih akcija, paket
prioritetnih akcija i sl. Strategija Banjalučke berze i dalje je usmjerena ka unapređenju kvaliteta
trgovanja, kreiranja jeftinog servisa za svoje članove, obezbjeđenja transparentnog okruženja, kako
za domaće tako i strane investitore.

HoV su na Banjalučkoj berzi uvrštene na službeno berzansko tržište (berzanske kotacije) i na

„slobodno“ berzansko tržište. Na službenom berzanskom tržištu se nalaze:

1) akcije (liste A i B)
2) zatvoreni i otvoreni investicioni i PIF fondovi
3) obveznice i ostale dužničke HoV
4) kratkoročne HoV

Stavljanje akcija na listu A podrazumijeva, da emitent prikaže realnost i objektivnost finansijskih

izvještaja, da ima kapital u iznosu od 10 mi. KM, procenat klase akcija u javnosti najmanje 15%, kao i
broj imalaca akcija u iznosu od najmanje 100.

Trgovanje na Banjalučkoj berzi obavlja se uz učešće berzanskih posrednika i članova berze. U

postupku trgovanja koristi se elektronski sistem trgovanja koji je razvijen na Ljubljanskoj berzi. Na
Banjalučkoj berzi trguje se kontinuiranim metodom i metodom periodičnih aukcija sa
preovlađujućom cijenom. Trguje se pet puta nedeljno od ponedeljka pa zaključno sa petkom.

Metod kontinuiranog trgovanja Banjalučkoj berzi je podijeljen u tri faze:

1. faza prije otvaranja tržišta (8:30 do 9:30 časova)

2. faza otvorenog tržišta (od 9:30 do 13:00 časova)
3. faza zatvaranja tržišta u 13:00 časova

Kod aukcijskog metoda trgovanja na Banjalučkoj berzi vrši se trgovanje sa aukcijama emitenta na
slobodnom berzanskom tržištu. Te aukcije ne ispunjavaju kriterijume likvidnosti. Trgovanje se obavlja
i kod ovog metoda u tri faze: 1) u periodu od 8:30 do 12:00 časova, 2) tačno u 12:00 časova, 3) na
zatvaranju tržišta u 13:00 časova.

INDEKSI NA BANJALUČKOJ BERZI (str. 449)

Indeksi Banjalučke berze su:

19
 1) BIRS (berzanski indeks Republike Srpske)
2) FIRS (indeks investicionih fondova Republike Srpske)
3) ERS 10 (indeks preduzeća elektroprivrede Republike Srpske)
4) RSFIN (indeks finansijskog sektora Republike Srpske)
5) MIRS (indeks metalskog sektora Republike Srpske)
6) GIRS (indeks građevinskog sektora Republike Srpske)

Za indeks BIRS karakteristično je da obuhvata akcije od 5 do 10 emitenata, i akcije investicionih

fondova. Indeks BIRS pokazuje u najvećoj mjerii ukupno kretanje cijena akcija na tržištu Banjalučke
berze. Da bi se akcije uvrstile u indeks BIRS neophodno je da iste ispune sljedeće uslove:

1) akcije treba da budu uvrštene u berzansko tržište najmanje 6 mjeseci

2) akcionar (sa povezanim licima) koji ima najveći broj akcija ne može da ima više od 90%
ukupnog broja akcija

Indeks BIRS se izračunava na sljedeći način:

Pri čemu su:

n= broj emitenata koji je uvršten u indeks BIRS

t= dan trgovanja

R= dan formiranja ili revizije indeksa BIRS

T= vrijeme prije početka računanja indeksa BIRS po novom sastavu

pi,t= cijena emitenata i na dan t

qt,r= prilagođen broj akcija emitenta i

Ct= korekcioni faktor za osiguranje kontinuiteta indeksa BIRS.

Indeks FIRS obuhvata investitione fondove Republike Srpske. Ovim indeksom je od 2004 godine
obuhvaćeno 13 akcija investicionih fondova. Da bi se akcije uvrstile u indeks FIRST neophodno je da
ispune sljedeće uslove:

1) da su akcije investicionog fonda uvrštene na službeno berzansko tržište najmanje šest

mjeseci
2) da postoji tržišna cijena akcija investicionog fonda najmanje mjesec dana prije nego što se
uvrste akcije fonda u indeks FIRS.

Indeks ERS 10 obuhvata akcije preduzeća elektroprivrede koje se bave proizvodnjom i distribucijom
električne energije. U indeks ERS 10 je uključeno 10 preduzeća od čega su 5 preduzeća za distribuciju
električne energije, 3 hidroelektrane, 2 rudnika i termoelektrane. Indeks ERS 10 se izračuvana
saglasno formuli za izračunavanje indeksa BIRS.

20
Indeks RSFIN odnosi se na akcije finansijskog sektora, uz izuzimanje akcija investicionih fondova. Od
2007 godine u indeks RSFIN je uključeno 7 emitenata od čega su 5 banaka i 2 osiguravajuće
kompanije. Indeks RSFIN se izračunava saglasno formuli za izračunavanje indeksa BIRS.

Indeks MIRS obuhvata akcije firmi metalskog sektora koje su emitovale akcije na Banjalučkoj berzi.
Od 2007 godine u indeks MIRS je uključeno 7 emitenata. Indeks MIRS se izračunava saglasno formuli
za izračunavanje indeksa BIRS.

Indeks GIRS obuhvata akcije firmi iz građevinskog sektora koje su emitovane na Banjalučkoj berzi. Od
2007 godine u indeks GIRS je uključeno 17 emitenata. Indeks GIRS se izračunava saglasno formuli za
izračuvanje indeksa BIRS.

DOPUNA

Dosadašnja praktična rješenja pokazuju da postoji i zajednički račun (join account) koji je u funkciji
manjih investitora, kako bi isti povećali svoj investicioni iznos i smanjili svoje troškove. Bez
zajedničkog računa teško bi mogli mali investitori konkurentno učestvovati na berzi, jer često nemaju
dovoljan investicioni iznos sredstava da uđu u berzanske transakcije gdje prodaju hov u većem
obimu.

Član Beogradske berze može biti pravno lice registrovano za obavljanje poslova berzanskog
trgovanja. Broj članova berze nije ograničen, a poslovi na berzi se mogu obavljati preko brokera kao
berzanskih posrednika. Svaki član berze ima prava i obaveze u odnosu na tok berzanskog poslovanja.

Metod kontinuiranog trgovanja Banjalučkoj berzi je podijeljen u tri faze:

1. faza prije otvaranja tržišta (8:30 do 9:30 časova)

2. faza otvorenog tržišta (od 9:30 do 13:00 časova)
3. faza zatvaranja tržišta u 13:00 časova

Kod aukcijskog metoda trgovanja na Banjalučkoj berzi vrši se trgovanje sa aukcijama emitenta na
slobodnom berzanskom tržištu. Te aukcije ne ispunjavaju kriterijume likvidnosti. Trgovanje se obavlja
i kod ovog metoda u tri faze: 1) u periodu od 8:30 do 12:00 časova, 2) tačno u 12:00 časova, 3) na
zatvaranju tržišta u 13:00 časova.

Kratki fjučers hedž se koristi kao zaštita od pada buduće spot cijene osnovne aktive. Dugi fjučers
hedž se konsituiše da bi se postavila zaštita od rasta cijena osnovne aktive, koja će se kupiti na spot
tržištu u nekog budućem vremenu.

21