Republika Srpska Republic of Srpska

Univerzitet u Istočnom Sarajevu University of Eastern Sarajevo

Fakultet poslovne ekonomije Faculty of Business Economics
Bijeljina Bijeljina

PRISTUPNI RAD

PREDMET: Metodologija naučnoistraživačkog rada

TEMA: Naučna teorija i naučni zakoni

Mentor: Student:
Prof. dr Branko Krsmanović Srđan Milošević 2/18-M2

Bijeljina, mart 2021. godine

 SADRŽAJ

UVOD ................................................................................................................... 3
1. Naučna teorija .................................................................................................. 4
1.1. Odnos teorije i hipoteze ............................................................................. 4
2. Funkcije naučne teorije ................................................................................... 5
3. Vrste naučnih teorija ....................................................................................... 5
4. Naučni zakoni ................................................................................................... 7
4.1. Odnos između naučnih zakona i naučne teorije ....................................... 7
5. Vrste naučnih zakona ...................................................................................... 8
ZAKLJUČAK .....................................................................................................10
LITERATURA ....................................................................................................11
UVOD

Nauka je sistem objektivnog, jasnog, provjerljivog i praktično korisnog saznjanja o prirodi, društvu
i čovjeku. Cilj nauke jeste istina.
U oblasti metodologije nauke postoje brojni problemi o kojima metodolozi i naučnici nemaju
jedinstven stav. Problemi se najčešće odnose na shvatanje metodologije kao nauke, praksu
realizacije istraživanja (prikupljanja, obrade, analize podataka i provjeru hipoteza, izradu završnih
dokumenata i sl.), konstitutivnim elementima nauke i drugi. Odatle postoji veliki broj naučnih
teorija i naučnih zakona kao elemenata u strukturi bilo koje naučne teorije..
Pod pojmom teorija uopšte, podrazumijeva se sve ono što je o određenom području stvarnosti
saznato ali što nije naučno zasnovano. To su potpuna i nepotpuna, naučna i nenaučna, dokazana i
nedokazanaa i druga znanja zasnovana na predmetnom, misaonom, sadržajnom i logičkom
promišljanju.
Naučna teorija je višestruko povezana sa praksom i sadrži dublja naučna saznanja. Ona je
kompleksna jer ima izgrađene sledeće elemente strukture:
1. Predmet;
2. Osnovni pojmovi;
3. Osnovni stavovi, principi i postulati;
4. Hipoteze;
5. Naučni zakoni;
6. Teoreme.
Upravo su naučni zakoni, nakon naučne teorije, drugi dio ovog rada kome će biti posvećena
posebna pažnja.
Kada su naučni zakoni u pitanju, može se razlikovati nekoliko shvatanja šta oni zapravo
izražavaju. Definisanje pojma naučnog zakona primorava na odgovor na više pitanja. Da li
naučni zakoni izražavaju prirodne zakone, da li prirodni zakoni uopšte postoje, da li možemo
saznati prirodne zakone i izraziti ih preko naučnih zakona?
Dakle, treba razlikovati prirodne zakone kao relacije u svijetu koje se razlikuju od njihovog
izražavanja u formi naučnih zakona koji ih rasvjetljavaju.

3
 1. Naučna teorija

Naučna teorija je hipoteza koja se privremeno prihvata kao potvrđena (tj.dokazana) i koju je
moguće zastupati (tj. braniti). Teorija je opšte načelo, formula koja je izvedena iz očiglednosti, a
ima privremeno značenje. Teorija je viši zakon uz pomoću kojega se objašnjavaju niži zakoni.1
Naučna teorija je središnji pojam naučnog saznanja i vrhunski pojam naučne metodologije. U
najširem smislu pod naučnom teorijom podrazumijevamo svako misaono saznanje o nekoj vrsti
predmeta. U užem smislu naučna teorija predstavlja objašnjenje neke vrste pojave, procesa, realnih
ili zamišljenih predmeta na osnovu naučnih principa, zakona i hipoteza. U najužem smislu naučna
teorija znači provjeren hipotetički stav zakona ili hipoteze primjenjene na čitavu oblast ili vrstu
pojava u cilju njihovog saznanja, odnosno opisa i naučnog objašnjenja.
Osnovni zadatak teorije jeste da objašnjava zakone na način da ih obrazlaže, povezuje, tumači.
Zadatak teorije sastoji se u objedinjenju naučnog znanja putem povezivanja užih zakona u šire,
širih zakone u teorije koje ih objašnjavaju putem zajedničkih postulata. Teorija treba da precizno
utvrđena saznanja u pojedinačnim odnosima vrati u sintezu koja se zasniva na otkrivanju različitih
odnosa koji postoje u različitim dijelovima stvarnosti.

1.1. Odnos teorije i hipoteze

Kako teorije najčešće nastaju od hipoteza, nameće se pitanje odnosa teorije i hipoteze. Taj odnos
se najjednostavnije određuje time što se utvrdi da teorija postaje od hipoteze onda kada bude
potvrđena činjenicama.
Teorija je jedna vrlo komplikovana i složena pojava koja sadrži u sebi brojne sudove i brojne
hipoteze te se odnos teorije i hipoteze postavlja na način da se utvrđuje njihova međuzavisnost. Ta
međuzavisnost ne može uvijek biti jednosmislena.
„Tako se, na primjer, može dogoditi da teorija bude opovrgnuta ili usavršena, ili u cjelosti
promjenjena, a da pojedine hipoteze koje ona sadrži ostanu kao takve. Ili, obrnuto, može se
dogoditi da je neka hipoteza opovrgnuta i odbačena iz teorije, a da teorija ipak ostane. Međutim,
ako je unutarnje logički povezanija, teorija je, zapravo, u sve većoj mjeri uvjetovanija i zavisnija
od hipoteza koje sadrži. Ali i obrnuto, ako postoji takva čvrsta logička povezanost elemenata u
okviru teorije i ako se pokaže da je hipoteza neodrživa, to može implicirati i obaranje teorije.“2
Sve u svemu, jasno je da naučna teorija nije moguća bez valjane hipoteze, a svaka valjana hipoteza
vodi ka naučnoj teoriji.

1
Zelenika Ratko „Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela“ 2000. str. 129.
2
Zaječaranović, G. „Osnovi metodologije“, Naučna knjiga, 1997. str. 194.

4
 2. Funkcije naučne teorije

Pod funkcijama teorije se podrazumijevaju opšti tipovi zadataka koji se rješavaju teorijom.
Metodolozi uglavnom razlikuju slijedeće funkcije naučne teorije:
1. Funkcija sažimanja ili sintetizovanja – razvoj naučnog saznanja o nekoj oblasti stvarnosti
počinje kada je prikupljena dovoljna količina iskustvenih činjenica pa se na osnovu njih
razvijaju iskustvene generalizacije i postavljaju hipoteze, a sve sa ciljem da se te
generalizacije, hipoteze i činjenice objasne. Teorija uređuje, organizuje, objedinjuje
empirijski materijal, eksperimentalno utrvđene činjenice, naučne zakone i hipoteze u
jedinstvenu cjelinu;
2. Informativna funkcija – teorijom se povezuju poznate naučne činjenice i naučni zakoni na
način da se mogu steći nova znanja i nove informacije. Iz zakona povezanih teorijom se
može doći do spoznaje i do tada nepoznatih činjenica i opštih pravilnosti o onoj oblasti
stvarnosti na koju se teorija odnosi;
3. Teorijska funkcija objašnjavanja – značaj naučnog objašnjenja je očigledan iz činjenice da
odgovarajuće objašnjenje proučavanih pojava predstavlja osnovni cilj nauke;
4. Funkcija predviđanja i objašnjenja – značajna iz ugla razumijevanja postojećih naučnih
teorija i predviđanja budućih događaja;
5. Funkcija edukacije – sastoji se u tome da usmjerava i razvija čovjekovu praksu i omogućuje
njegovo obrazovanje.

3. Vrste naučnih teorija

Generalno posmatrano, naučne teorije se mogu podijeliti na prirodne i društvene naučne teorije.
Razlike između ove dvije teorije su više nego evidentne.
Kada je riječ o društvenim teorijama one brzo zastarijevaju kao rezultat konstantnih i brzih
promjena u strukturi društvenih pojava. Postojeće činjenice i naučne teorije vremenom postaju sve
manje upotrebljive u objašnjenju postojećih, tj. novih društvenih pojava koje je potrebno istražiti
i objasniti novim teorijama koje se zasnivaju na novim zakonitostima.
Za razliku od društvenih, prirodne pojave se događaju u skladu sa prirodnim zakonima, a
nezavisno od ljudske volje. To je razlog da se u prirodnim naukama ne otvara dilema između onoga
što jeste i onoga što bi trebalo biti. Jednostavno, stvari se prihvataju onakve kakve i jesu.
Dakle, razlika je u tome što kod društvenih nauka nije moguće zadovoljiti se opisom stanja kakvo
je trenutno, nego one nastoji otkriti kakva bi stanja trebala biti.

5
U društvenim naukama temeljne su dvije vrste teorija: empirijska teorija i normativna teorija.3
Empirijska teorija govori o društvu kakvo ono jeste, a istinitost takve teorije provjerava se
podudarnošću mišljenja, pojava i procesa o kojima se misli. Istinita je onda kada se nalazi u
dijektičkom jedinstvu sa iskustvenim doživljajem stvarnosti o kojoj se misli.
Normativna teorija, sa druge strane, govori o društvu kakvo bi ono trebalo biti. Istinitost takve
pojave se provjerava podudarnošću mišljenja, pojava i procesa o kojima se misli. Ona govori o
budućnosti koja se želi, pa se njena istinitost ne može provjeravati kao istinitost empirijske teorije.
Ipak, i normativna teorija mora biti istinska, jer se njen sadržaj zasniva na stvarnim potrebama i
željama ljudi na koje se odnosi.

Naučne teorije se mogu posmatrati i preko sledećih kriterija:4

1. Prema predmetnom području: to su teorije raznih naučnih polja, kao na primjer ekonomske,
pravne, filozofske, sociološke, biološke i sl. teorije;
2. Prema spoznajnom porijeklu, odnosno prema logičko-spoznajnom ili teorijskom porijeklu
kao na primjer analitičko deduktivna, empirijsko-induktivna, hipotetičko-deduktivna i
složena teorija kakve su, uostalom, većine naučnih teorija;
3. Prema strukturi teorije: teorije teorijskih nauka (npr. logika) i teorije empirijskih nauka
(većina društvenih nauka);
4. Prema uopštenosti: najuopštenije (npr. opšte filozofske teorije), opšte teorije (npr. teorija
istorijskog materijalizma karakteristična za sva polja društvenih nauka), posebne teorije
(npr. valna teorija svjetlosti u fizici..);
5. Prema stepenu naučne utemeljenosti ili strogosti razlikuju se: stroge, deduktivne i manje
stroge, empirijske induktivne naučne teorije koje su više ili manje vjerovatne. Činjenica je
da se vrijednost empirijskih teorija može potvrditi, ali ne i strogo dokazati, dok se kod
strogih naučnih teorija može dokazati njihova istinitost. U skladu sa tim, induktivne teorije
nisu stroge, nego su samo vjerovatne, dok su deduktivne teorije vrlo stroge.

Važnost naučnih teorija može biti teorijsko-spoznajna i praktična ili primijenjena.

Kada je riječ o teorijsko-spoznajnim nauka njihova uloga jeste objašnjenje određene vrste pojave,
predviđanje budućih stanja tih pojava, proširenje naučne spoznaje o predmetnoj oblasti i izrada
projekata o strateškim istraživanjima.
Sa druge strane, praktične ili primijenjene nauke imaju ulogu primjene naučnih teorija u određenim
naučnim područjima, poljima, granama i ograncima nauke.

3
Vujević, M: Uvođenje u znanstveni rad, Informator, Zagreb, 1988, str. 24.
4
Šešić, B. „Osnovi metodologije društvenih nauka“ Naučna knjiga, Beograd, 1998. str. 265.

6
 4. Naučni zakoni

Postoji veliki broj definicija naučnih zakona, ali u nastavku je izdvojena definicija koju je dao
akademik Mihailo Marković koji kaže da su naučni zakoni „objektivni, stalni, opšti i nužni odnosi
među pojavama stvarnosti. Objektivni su jer ne zavise od ljudske volje; stalni su, tj. konstantno
djeluju u toku izvjesnog (obično veoma dugog) intervala vremena; opšti su jer ne važe samo za
pojedinačne slučajeve već za cijele klase slučajeva (veoma obimne klase), najzad nužni su jer
djeluju kad god su dati izvjesni uslovi.“5
Naučni zakoni su, dakle, najviši oblik naučne spoznaje i jedan od najviših ciljeva naučnog saznanja
uopšte. Zbog toga ih pojedini metodolozi izdvajaju u posebne kategorije i objašnjavaju
samostalno, van teorije i naučnih ciljeva. Oni su najviši oblik naučnog saznanja zbog toga što
predstavljaju „kičmu“ naučne teorije, te igraju dominantnu ulogu u cjelokupnom procesu saznanja.
U procesu saznavanja stvarnosti i predviđanja budućih promjena i kretanja u određenoj oblasti oni
imaju ključnu ulogu. Pomoću njih se saznavaju i objašnjavaju opšta i bitna svojstva određene vrste
pojava, njihova suština, veze i odnosi što vodi ka otkrivanju novih činjenica.
Naučnim zakonima se proširuju naučna saznanja, postavljaju osnovi za nove naučne hipoteze,
zakone i druge elemente naučne teorije čime se unaprijeđuje praktična djelatnost i stvaralaštvo
ljudi.Oni se ne izdvajaju u posebne oblike naučnih ciljeva, ali su najbitniji za njihovo ostvarivanje.
Osnovni cilj svakog istraživanja upravo i treba da bude iznalaženje zakonitosti i zakona u
pojavama i između njih.
Naučni zakoni se razlikuju od svih drugih vrsta zakona, bilo da su u pitanju običajni, vjerski,
moralni i drugi. Oni su iskustveni, a svi drugi zakoni su normativni. Njima se opisuje stvarnost,
ono što se u stvarnosti događa i kako se ljudi stvarno ponašaju. Otkrivaju se na osnovu činjenica,
njima se konstatuje stvarnost. Nasuprom tome, svi drugi zakoni govore o tome kakva treba da bude
stvarnost, kako ljudi treba da se ponašaju.
Tako, na primjer, postoje biološko-moralni, hemijsko-psihološki, biološko-kulturni, ekonomsko-
politički, vojno-politički, vojno-ekonomski, ekonomsko-biološki, demografsko-politički,
tehničko-kulturni, tehničko-društveni, tehničko-politički, ekonomsko-kulturni, tehničko-logički,
društveno-umjetnički, ekonomsko-istorijski i drugi zakoni.6

4.1. Odnos između naučnih zakona i naučne teorije

Brojne su stavovi naučnika i metodologa koji se tiču odnosa između naučnih zakona i naučnih
teorija. Najčešće postavljeno pitanje jeste: Šta je važnije, naučna teorija ili naučni zakon? Čija
uloga je značajnija?

5
Marković M.: Logika, četvrto izdanje, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1994. str. 127.
6
Šušnjić Đ.: Metodologija, Čigoja, Beograd, 1999. str. 77-78.

7
Teško je dati pravi odgovor na ovo pitanje, jer očigledno, jedno bez drugog teško može postojati
kao potvrđeno iz razloga njihove neraskidive međuzavisnosti i međusobne povezanosti.
Ipak, smatra se da je spoznajna uloga naučnih zakona slična, čak i važnija od uloge naučnih teorija
čemu u prilog idu slijedeće tvrdnje:7
1. Naučni zakon predstavlja znanje opštih i bitnih obilježja neke vrste pojava. Opštost svakog
empirijskog zakona je relativna i nepotpuna, jer nijedna vrsta pojava nije apsolutno
izdvojena od drugih pojava;
2. Naučni zakoni igraju bitnu ulogu u otkriću ne samo činjenica, odnosno nepoznatih
predmeta i pojava nego i u otkriću samih naučnih teorija i zakona:
3. Naučni zakon igra najvažniju ulogu u naučnom objašnjenju pojava, jer naučno objasniti
neku pojavu, to prije svega znači tu pojavu spoznati na temelju naučnog zakona, a tek onda
naučne teorije i hipoteze;
4. Naučni zakoni igraju važnu ulogu u proširivanju naučne spoznaje, posebno time što služe
kao temelj za postavljanje naučnih hipoteza i novih naučnih teorija i zakona;
5. Naučni zakoni igraju bitnu ulogu u primijenjenim spoznajama, tj. u praktičnim ljudskim
djelatnostima, u ekonomiji, u tehnici, u biotehnici, u medicini.

5. Vrste naučnih zakona

Postoje različite vrste naučnih zakona, čija je saznajna vrijednost različita. Najveću vrijednost
imaju oni naučni zakoni koji utvrđuju uzročno-posljedične veze i odnose čime se objašnjava data
pojava. Najkompleksniji i najteže saznatljivi su naučni zakoni koji se odnose na društvene pojave
iz razloga što su društvene pojave najsloženije, najpodložnije promjenama i najviše zavise od
ljudskog faktora.
Postoji više vrsta klasifikacija zakona, a neke od njih su:8
1. Prema predmetu:
a. zakon veze (zakon kauzaliteta),
b. strukturni zakoni,
c. zakoni skupa,
d. statistički zakoni,
e. mješoviti zakoni (strukturno – funkcionalni, strukturno – statistički i drugi).
2. Prema funkciji:
a. deskriptivni,
b. eksplikativni.

7
Šešić, B.: Opšta metodologija, Naučna knjiga, Beograd, 1980. str. 296.
8
Adamović, T., Teorija sistema, Zrenjanin, 2005. str. 194.

8
 3. Prema značaju:
a. strogi,
b. više ili manje vjerovatni (statistički zakoni).
4. Prema opštosti važenja:
a. univerzalni (važe za cjelokupnu stvarnost i za sve nauke),
b. opšti zakoni pojedinih nauka ili skupa nauka,
c. posebni zakoni pojedinih nauka (tiču se suštinskih odredbi samo izvjesnih vrsta
predmeta ili pojava koje istražuje jedna posebna nauka).

Oko stepena pouzdanosti zakona postoje različiti stavovi. Najstroži metodolozi i logičari zastupaju
stav da se naučnim zakonom može smatrati samo onaj iskaz koji važi bez izuzetka. Sa druge strane,
oni manje strogi smatraju da je dovoljno da je iskaz vjerovatan. Oni koji su najfleksibilniji,
smatraju da se iskaz koji se potvrdi u 51% slučajeva može smatrati naučnim zakonom. Postoji i
još jedna grupa metodologa, naročito u društvenim naukama, koja, u nastojanju da izmiri navedene
suprotnosti, pored zakona uvodi i pojam zakonitosti, kao blaži oblik pouzdanosti. 9
Bilo kako bilo, naučni zakoni su veoma važni i doprinose napretku cjelokupnog društva u svim
sferama života. Bez naučnih zakona ne mogu postojati ni valjane naučne teorije koje omogućavaju
svakom čovjeku prodiranje duboko u stvarnost bilo koje pojave koja ga interesuje, a samim tim i
priliku da kroz otkrivanje novih i proširenje postojećih naučnih zakona stvara i nove naučne teorije
koje će biti na korist svima.

9
Sakan M.: Elementi strukture naučne teorije, NUBL, Banja Luka, 2012. str. 104.

9
ZAKLJUČAK

Iz svega navedenog se može zaključiti da se teorija nauke može posmatrati u užem i u širem smislu.
Naučna teorija u širem smislu sadrži sve ono što je do sada saznato, misaonom saznajnom
djelatnošću ljudi zapisano ili na neki drugi način iskazano i služi kao oslonac za unaprijeđenje
ljudske prakse. Sa druge strane, naučna teorija u užem smislu je ona vrsta teorije koja ima
objektivan, naučni karakter, te koja omogućava dublji zahvat ka saznavanju stvarnosti.
Naučna teorija je sistematična, univerzalna, kompleksna, trajna i sadrži u sebi dublja naučna
saznanja, te, kao takva, u svojoj strukturi sadrži i naučne zakone.
Cilj nauke jeste otkriće naučnih zakona, a naučna teorija je put od otkrića do objašnjenja naučnih
zakona.
Naučni zakoni kao element strukture naučne teorije, bez sumnje postoje u svim pojavama
(predmetima i procesima). Naučni zakon je opšti, stalan, nužan i suštinski odnos između pojava.
Ipak, kako ne postoji apsolutna istina, tako ne postoji ni apsolutna teorija, a samim tim uočljivi su
i problemi identifikovanja naučnih zakona, njohovog dokazivanja i ocjene stepena pouzdanosti u
odnosu na procenat njihovog pojavljivanja u masi slučajeva, naročito u društvenim naukama.
Stoga se, umjesto naučnih zakona vrlo često koriste termini sa blažim značenjem kao, na primjer,
zakonitosti ili zakonomjernosti kako bi se na neki način ublažila „potreba“ što većeg stepena
pouzdanosti naučnih zakona usljeg brojnih i konstantnih promjena u društu, pa i u prirodi koji su
često nepredvidivi.

10
LITERATURA

Knjige:
1. Adamović, T.: Teorija sistema, 2005. Zrenjanin;
2. Marković M.: Logika, četvrto izdanje, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1994., Beograd;
3. Sakan M.: Elementi strukture naučne teorije, NUBL, 2012., Banja Luka;
4. Šešić B.: Osnovi logike, Naučna knjiga, 1994. Beograd;
5. Šešić, B.: Osnovi metodologije društvenih nauka, Naučna knjiga, 1998. Beograd;
6. Šušnjić Đ.: Metodologija, Čigoja, 1999., Beograd;
7. Vujević, M.: Uvođenje u znanstveni rad, Informator, 1988., Zagreb;
8. Zaječaranović, G.: Osnovi metodologije, Naučna knjiga, 1997. Beograd;
9. Zelenika R.: Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela, Ekonomski fakultet
sveučilišta u Rijeci, 2000. Rijeka.

Internet izvori:
1. http://eubd.edu.ba/
2. https://prezi.com/
3. https://www.vpps.edu.rs/

11