ფრანგული სამართალგანვითარება შუა საუკუნეების პერიოდში

1789 წლის რევოლუციამდელ საფრანგეთს საერთოდ არ გააჩნდა ერთიანი

სამართლებრივი სისტემა და ფრანგული სამართალი მრავალრიცხოვანი
სამართლის სისტემის კონგლომერატს წარმოადგენდა, რომელთა მოქმედება ან
პირთა მხოლოდ გარკვეულ წრეზე, ან ტერიტორიის მხოლოდ კონკრეტულ,
ხშირად არც თუ დიდ ფარგლებზე ვრცელდებოდა.
საფრანგეთის ჩრდილოეთი რეგიონები კუტიუმების ქვეყანად ანუ ჩვეულებითი
სამართლის მოქმედების არეალად მიიჩნეოდა. ხოლო საფრანგეთის სამხრეთ
ნაწილში სამართლის წყაროთა სიმრავლე შეინიშნება, რის შედეგაც სამართლის
ნორმათა კოლიზიას ხშირად ჰქონდა ადგილი.
ჩვეულება ზეპირი ფორმით დგინდებოდა, ამიტომ საფრანგეთს დაუწერელი
სამართლის ქვეყნასაც უწოდებენ. ჩვეულება იმ ჩვევების, ტრადიციების
ფარგლებში საფუძველზე ყალიბდებოდა, რომლებიც გარკვეული ტერიტორიის
ფარგლებში, ადგილობრივი ან რეგიონალური მასშტაბით, თაობიდან თაობას
გადაეცემოდა და საყოველთაო აღიარებას პოულობდა.
ჩვეულებითი სამართლის ნორმები ნებაყოფლობით სრულდებოდა და მათ
მალევე საყოველთაოდ-სავალდებულო ძალა შეიძინეს, რასაც თავის მხრივ
სასამართლო ხელისუფლებაც განამტკიცებდა. იმისათვის რომ კუტიუმებს
სასამართლოში აღიარება მოეპოვებინათ, სავალდებულო მოთხოვნა იყო
ჩვეულებითი სამართლის ნორმა უხსოვარი დროიდან ანუ სულ მცირე 40 წლის
წინათ ყოფილიყო დადგენილი.
XII საუკუნიდან ცალკეული კუტიუმების ჩაწერა იწყება, ხოლო XIII საუკუნის შუა
ხანებიდან ნორმანდიაში ჩვეულებითი სამართლის საკმაოდ ვრცელი კრებული
ნორმანდიის დიდი კუტიუმი შეიქმნა, რომელსაც სასამართლო პრაქტიკაში
აქტიურად იყენებდნენ.
სამეფო მოსამართლეები და ლეგისტები ადგენდნენ ჩვეულებითი სამართლის
კერძო კრებულებს. შუა საუკუნეების საფრანგეთში ყველაზე ცნობილ და
პოპულარულ ჩვეულებითი სამართლის კრებულად ბოვეზის კუტიუმები მიეეჩნევა,
მის ავტორს ფილიპ დე ბომანუარი წარმოადგენს, რომელმაც საკუთარ კრებულში
ჩვეულებითი ნორმების ფართო ანალიზი და განზოგადება მოახდინა. კრებული
შედგება პროლოგისა და 70 თავისაგან და მასში საუბარია სასამართლო
ოგანიზაციისა და სასამართლო პროცესის, პირთა სხვადასხვა კატეგორიის
სამართლებრივი სტატუსის, მიწათმფლობელობის სამართლებრივი რეჟიმის
შესახებ. კრებულის შედეგად ჩვეულებითი სამართლის ნორმები სავალდებულოდ
შესასრულებელი გახდა.
ბოვეზიის კუტიუმების მსგავსი კუტიუმები შეიქმნა, რომლებიც ცნობილია ტულუზის,
ბრეტანის და საფრანგეთის დიდი კუტიუმების სახელწოდებით არის ცნობილი.
1454 წელს მეფე შარლ VII სპეციალური ორდონანსით ყველა მთავრისგან
საკუთარი სამთავროს ფარგლებში მოქმედი კუტიუმების ერთ კრებულად
გაერთიანება და პარიზის პარლმენტში გაგზავნა მოითხოვა. მეფის მოთხოვნის
შესაბამისად კუტიუმების 60 დიდი და 200-მდე მცირე კრებულის შედგენა და შემდეგ
რედაქტირება მოხდა. აღნიშნულის შედეგად ფაქტობრივად მოხდა ჩვეულებითი
სამართლის ნორმების სანქციონირება სახელმწიფოს მხრიდან.
თანდათანობით, სამხრეთ საფრანგეთში სამართლის ყველაზე მნიშვნელოვან
წყაროდ რომის სამართალი იქცა. გალიაში რომის სამართალი გაიუს იულიუს
კეისრის ლაშქორებების შედეგად დამკვიდრდა. რომის სამართალმა მყარი
პოზიციები შეინარჩუნა რომის იმპერიის დაცემის შედეგადაც.
საფრანგეთის მთელ ტერიტორიაზე, თანაბრად მოქმედ კიდევ ერთ სამართლის
წყაროდ კანონიკური სამართლის ნორმები ითვლებოდა. ეკლესიას საკუთარი
სამართლის ნორმების შექნის უფლებამოსილება მიენიჭა, რის საფიძველზეც ისინი
როგორც საშინაო ისე საერო ურთიერთბების რეგულირებას ახდენდნენ. თუმცა
მოგვიანებით 1539 წელს სამეფო ორდონანსებით, საეკლესიო სასამართლოებს
საერო პირთა სასამართლო დავების განხილვა აეკრძალათ.
შუა საუკუნეების საფრანგეთში სამართლის მნიშვნელოვან წყაროს საქალაქო
სამართალი წარმოადგენდა. მას ჩვეულებითი სამართლის კიდევ ერთ
ნაირსახეობად განიხილავდნენ. საქალაქო სამართლის ძირითად წყაროს
ქალაქების მიერ მიღებული ქარტიები წარმოადგენდა.
სავაჭრო და საზღვაო ჩვევების რეესტრის დებულებები გამოიყენებოდა სავაჭრო
ურთიერთობების დასარეგულირებლად.
სამეფო ხელისუფლების განტკიცების შედეგად, მეფეთა საკანონმდებლო აქტებს
სამართლის წყაროს სტატუსი მიენიჭა. სამეფო კანონმდებლობის აქტებს
წარმოადგენდა: დადგენილებები, ორდონანსები, ედიქტები, ბრძანებები,
დეკრეტალიები.
მეფე ლუი XIV-ის დროს კოლბერის ხელმძღვანელობით საკანონმდებლო
რეფორმის გამახორციელებელი სპეციალური საბჭო შეიქმნა, რომლის
საქმიანობის შედეგად სამეფო კანონების მთელი სერია ე.წ. დიდი ორდონანსების
სახელწოდებით გამოიცა. ეს კანონები სისხლის სამართლის, სისხლის საპროცესო,
სავაჭრო, საზღვაო სამართლის, მემკვიდრეობითი სამართლის ძირითადი
ინსტიტუტების მომწესრიგებელი ნორმების კოდიფიცირებას ახდენდნენ.

ფრანგული კერძო-სამართლებრივი ურთიერთობები:

ფრანგული სამართლით განმტკიცებული იყო საერო და სასულიერო
არისტოკრატიის უპირობო პრივილეგიები მიწათმფლობელობის საკითხებში.
გაბატონდა პრინციპი „არ არის მიწა, სენიორის გარეშე“.
მიწაზე არ ვრცელდებოდა ერთი კონკრეტული პირის შეუზღუდავი საკუთრების
უფლება. გარკვეულ მიწათმფლობელობაზე, წოდებრივი კიბის განსხვავებულ
საფეხურზე მდგარი ორი ან მეტი ბატონის საკუთრების უფლება დამკვიდრდა .
კერძოდ მიწის განკარგვა შესაძლებელი განეხორციელებინა სენიორს და ვასალს
ერთდროულად. პირდაპირი და უშუალო საკუთრების უფლება სწორედ სენიორს
ჰქონდა, ხოლო ვასალს, რომელიც ასევე სარგებლობდა მიწაზე საკუთრების
უფლების პრივილეგიით, გლეხების ექსპლოატაციის უფლება ჰქონდა. სენირო
აკონტროლებდა ვასალის მიერ მიწის ნაკვეთის განკარგვას, ასევე უდგენდა მას
წესებს.
საგლეხო მეურნეობას მძიმე ტვირთად აწევდა პირდაპირი და ირიბი
გადასახადების გადახდის ვალდებულება. კერძოდ, გლეხობა იხდიდა
მებატონისთვის ცენზას, ასევე სამეფო გადასახადებს-ტალიას, ასევე მათ
დაუწესდათ აქციზის გადახდის ვალდებულება, მაგალითად ღვინის და მარილის
გაყიდვისთვის. აღნიშნული მდგომარეობა ხელს უწყობდა მევახშეობას და შეიქმნა
სპეციალური უწყებები, რომელიც გლეხებისგან გადასახადების ამოღებას ,
იძულებით გადახდას ახორციელებდნენ.
უძრავი ქონების გაყიდვა სპეზიალურ - საზეიმო გარემოში განხორციელებას
მოითხოვდა. აღნიშნული გარიგება წერილობითი ფორმით ფორმდებოდა და
მოგვიანებით მისი სანოტარო წესითაც დამოწმება გახდა სავალდებულო.
ჩუქების ხელშეკრულება ხშირად წარმოადგენდა შენიღბულ ნასყიდობის
ხელშეკრულებას, ვინაიდან მჩუქებელს ნივთის გაჩუქებისას სანაცვლოდ
აძლედნენ გარკვეულ ქონებას.
გავრცელებული იყო ქირავნობის (იჯარის) ხელშეკრულება. თავადაზნაურების
უმრავლესობამ მიწები იჯარით გასცა ფიქსირებული გადასახადის ან მიღებული
მოსავლის მიღების მიზნით. საიჯარო გადასახადი ოდენობა დადგენილი არ იყო
ჩვეულებითი სამართლის ნორმებით, შესაბამისად გლეხების ექსპლოატაციის
აღნიშნული ფორმა თავადაზნაურობისთვის მომგებიანი აღმოჩნდა.
ფრანგულ სამართალში მნიშვნელობა ენიჭებოდა სესხის ხელშეკრულებას. სესხის
ხელშეკრულების გარანტიად იპოთეკას იყენებდნენ.
ვაჭრობის შესახებ საზღვაო ორდონანსი ვაჭრების სამართლებრივ სტატუსს და
სავაჭრო ამხანაგობების შექმნის წესს განსაზღვრავდა. ისინი არეგულირებდნენ
თამასუქთან დაკავშირებულ, გაკოტრების და დაზღვევასთან დაკავშირებულ
საკითხებს.
საფრანგეთში ქორწინებისა და საოჯახო საკითხებს კანონიკური სამართალი
აწესრიგებდა. თვით ქორწინება, საეკლესიო ჩანაწერებით ფიქსირდებოდა და
სამოქალაქო ქორწინებასაც ამტკიცებდა. ქორწინება მოითხოვდა მშობლების
თანხმობას, მშობლის ნების საწინააღმდეგოდ დაქორწინება იწვევდა
მემკვიდრეობის უფლების ჩამორთმევას და მღვდელს ეკრძალებოდა წყვილის
დაქორწინება მშობლების თანხმობის გარეშე.
მშობლები მეურვედ განიხილებოდნენ, რომლებიც შვილებზე მეურვეობას
ახორციელებდნენ შვილების სრულწლოვანების მიღწევამდე. მამის თანხმობის
გარეშე შვილს არ შეეძლო გარიგების დადება. მშობლის ურჩ შვილს
საპყრობილეშიც კი ათავსებდნენ.
საადგილმამულო მემკვიდრეობა მხოლოდ უფროს ვაჟიშვილს გადაეცემოდა,
რომელსაც უნდა ეზრუნა თავის არასრულწლოვან და-ძმებზე. ასევე ანდერძით
მემკვიდრეობაც არსებობდა, თუმცა მხოლოდ სერიოზული მიზეზის არსებობის
შემთხვევაში იყო შესაძლებელი ანდერძს კანონით მემკვიდრე დაეტოვებინა
მემკვიდრეობის გარეშე.
მძიმე დანაშაულთა კატეგორიას მიეკუთვნებოდა ე.წ. „სამეფო შემთხვევები“-
ყალბი ფულის მოჭრა, მკვლელობა, გაუპატიურება, ცეცხლის წაკიდება, ასევე
დანაშაული ჩადენილი მეფის, მისი ოჯახი, საფრანგეთის სახელმწიფოს და
ეკლესიის წინააღმდეგ.
საკმაოდ მრავალფეროვანი იყო რელიგიური დანაშაულის წრე: ღვთის გმობა,
მკრეხელობა, მისნობა-ჯადოქრობა, ერეტიკოსობა.
დანაშაულის სმგავსად სამეფო კანონმდებლობა საკმაოდ ვრცელი შინაარსის
მქონე სასჯელის სახეებს აწესებდა. სასჯელის შეფარდება და მისი სახეობის
არჩევა სასამართლოს კომპეტენცია იყო და იგი დამოკიდებული იყო
ბრალდებულის წოდებრივ კუთვნილებაზე. სასჯელის მიზანი დამნაშავის და
ზოგადად საზოგადოების დაშინება იყო. სასამართლოს მიერ გამოტანილი
განაჩენის აღსრულება საჯაროდ ხდებოდა, რათა, მსჯავრდებულის ტანჯვა-წამებას
დამსწრეთა დაშინება გამოეწვია.
სიკვდილით დასჯა სხვადასხვა წესით ხდებოდა: კოცონზე დაწვა, დანაწევრება,
გახლეჩა. ასევე არსებობდა სხეულებრივი სასჯელები, სხეულის სახვადასხვა
ნაწილების მოკვეთის სახით. ასევე იყენებდნენ თავისუფლების აღკვეთას
საპატიმროში მოთავსებით და ქონების კონფისკაციას.

ინგლისური სამართალგანვითარება შუა საუკუნეების პერიოდში

XII საუკუნეში, მეფე ჰენრი II პლანტაგენეტის ზეობაში, საფუძველი ეყრება ე.წ.
გამსვლელი სამეფო სასამართლოების საქმიანობას. გამსვლელმა
სასამართლოებმა ჩვეულებითი სამართლის ნორმების უნიფიცირება დაიწყეს და
სამეფო კანცელარიის მეშვეობით „საერთო სამართალი“ ჩამოაყალიბეს .
ამასთანავე, სამეფო კანცელარია დაზარალებული მხარის განცხადების
საფუძველზე გამოსცემდა ბრძანებას, რომელიც მოპასუხის ან შერიფის მიმათ
მოთხოვნებს შეიცავდა, რათა ამ უკანასკნელს დაეკმაყოფილებინა სასაჩელო
მოთხოვნა ან აღმოეფხვრა მომჩივანის უფლებების დარღვევა.
ბრძანებების რიცხვის გაზრდის შემდეგ გამოიცა ე.წ. ბრძანებათა რეესტრი.
რეესტრში ბრძანებები სარჩელთა ნიმუშების სახით ფიქსირდებოდა, ანუ მათ
მკაცრად იურიდიული ფორმა მიეცათ. მხარეებს აეკრძალათ საკუთარი
უფლებების თავისუფალი დასაბუთება და ისინი ვალდებულნი იყვნენ ნიმუშებს
დამორჩილებოდნენ. აღნიშნულმა გამოიწვია ბრძანებათა კონსერვაცია, რაც
აფერხებდა ახალი სასარჩელო მოთხოვნების ფორმულირებას.
1285 წელს გამოიცა „ვესმინსტერის სტატუტი“. ამ აქტით „ბრძანებათა რეესტრის“
მცველი ლორდ-კანცლერი „საერთო სამართლის“ მოქმედების სფეროს,
ანალოგიის ხერხის გამოყენებით და ახალი ბრძანებების გამოცემის გზით
განავრცობდა. „ბრძანებათა რეესტრი“ ე.წ. უნივერსალური სარჩელით შეივსო,
რომლის გამოყენება ყველა შემთხვევისთვის იყო შესაძლებელი. თუმცა
აღნიშნულიც დროებით მოაწესრიგებდა პრობლემას, ვინაიდან მისი მეშვეობით
ყველა შემთხვევის მოცვა შეუძლებელი იყო რეალურად.
“Common Law”-ს ნორმების შექმნის წყარო თვით გამსვლელი სამეფო სასამართლო
სესიების სასამართლო პრაქტიკა წარმოადგენდა. ქვეყნდებოდა სასამართლო
ოქმები, რომლებიც პრეცედენტის სახით ვრცელდებოდა ოქმში მოცემულ მსგავს
დავებზე და მსგავსად არეგულირებდა.
XIII საუკუნიდან მნიშნელოვანი სასამართლო საქმეების შესახებ ინფორმაცია
ოფიცლაური „ყოველწლიური კრებულებში“ იძებნებოდა, შემდეგ
„სისტემატიზებული სასამართლო ანგარიშები“ შემოიღეს.
XIV საუკუნის შუა ხანებში ე.წ. „სამართლიანობის სამართალი“ ყალიბდება. იგი
საყოველთაოდ აღიარებულ ცნებასთან „ბუნებრივ სამართლიანობასთან“
ასოცირდება. მას არ გააჩნია მკაცრი დეტერმინირება და საკითხების გადაწყვეტა
მოსამართლის ნებაზე, მის შინაგან რწმენაზე იყო დამოკიდებული.
ინგლისური სასამართლოების პრაქტიკაში გახშირდა, ყველაზე გამოჩენილი
მეცნიერ-იურისტების ნაშრომების მიხედვით საქმეების გადაწყვეტა, რამაც
განაპირობა ინგლისური სამართლის კიდევ ერთი წყაროს - დოქტრინული
სამართლის ჩამოყალიბება.
1114 წლიდან სამეფო კანონმდებლობის პირველი კრებული ჩნდება. სამეფო
კანონებს ასიზები, ქარტიები ეწოდებოდათ, და მათ ხშირად ორდონანსებად და
სტატუტებად მოიხსენიებდნენ.
ინგლისური სამართლის წყაროს წარმოდგენდა ასევე სავაჭრო და კანონიკური
სამართლის ნორმები.
ინგლისური სანივთო სამართალი ქონების ორ ჯგუფს იცნობდა: მოძრავი და
უძრავი ნივთები.
შუა საუკუნეეების ინგლისურ სამართალში მიწას არა მხოლოდ ეკონომიკური,
არამედ პოლიტიკური მნიშვნელობა ენიჭებოდა. მეფე მიწას, საბატონო ლენების
სახით, მხოლოდ სამხედრო და სამოქალაქო სამსახურის სანაცვლოდ
გადასცემდა.
საადგილმამულო უფლებები ორი მთავარი ცნებით აღინიშნებოდა: ფლობა,
პყრობა და მფლობელობითი უფლების მოცულობა, რომელიც გულისხმობდა
მიწის ფლობელობის ხანგრძლივობას და მისი გასხვისების შესაძლებლობას.
სანივთო სამართლის წმინდა ინგლისურ ინსტიტუტად ე.წ. trust (ნდობაზე
დამყარებული საკუთრება) იქცა. ინგლისელი იურისტების მოსაზრებით აღნიშნული
ინსტიტუტი ყველაზე დიდი მიღწევაა იურისპრუდენციის სფეროში.
ნდობაზე დამყარებული საკუთრების არსი შემდეგში მდგომარეობდა: ერთი პირი
საკუთარ ქონებას გადასცემდა მეორე პირს - ნდობით აღჭურვილ მესაკუთრეს, იმ
მიზნით, რომ ამ უკანასკნელს ემართა მასზე გადაცემული ქონება, მისთვის ქონების
მიმცემის სასარგებლოდ, მოგების მიღების ან სხვა მიზნების განხორციელების
გზით. აღნიშნული პრაქტიკა მე-12 საუკუნეში დაიწყო და ფართოდ გავრცელდა
ჯვაროსნული ლაშქრობების პერიოდში, რითაც ნათესავებისათვის
მიწათმფლობელობის გადაცემა სწორედ ნდობის საფუძველზე ხდებოდა. ნდობით
აღჭურვილი პირი მესაკუთრის დაბრუნებამდე ან მისი ვაჟიშვილების მიერ
სრულწლოვანების მიღწევამდე, მართავდა მინდობილ ქონებას.
1601 წელს ელისაბედ I დროს გამოიცა სტატუტი „ქველმოქმედებითი სარგებლობის
შესახებ“, რომლის საფუძველზე შეიქმნა სპეციალური თანამდებობა, რომლის
მეშვეობით კონტროლდებოდა ქველმოქმედებით მიღებული საჩუქრები და მასთან
დაკავშირებული სამართალდარღვევები.
ინგლისში მიუხედავად იმისა რომ ჩამოყალიბებული იყო სახელშეკრულებო
ურთიერთობები, ხელშეკრულების ცნება მაინც არ იყო ჩამოყალიბებული,
ვინაიდან ხელშეკრულება, როგორც ფორმალურად თანასწორი მხარეების
შეთანხმება, ამ დროს არ არსებობდა.
ხელშეკრულება, როგორც ორი ან მეტი პირის შეთანხმება, რომელიც მხარეებს
შორის უფლებებსა და მოვალეობებს წარმოშობს, განსხვავდებოდა ინგლისური
სამართლისათვის ცნობილი მარტივი შეთანხმებისაგან.
საერთო სამართლის სასამართლოებში დაცულ სარჩელის უძველეს ფორმად ე.წ.
„მოვალეობის შესახებ სარჩელი“ ითვლებოდა. იგი დელიქტების ჩამონათვალშიც
კი იყო ნახსენები ე.წ. „უსამართლო პყრობის შესახებ“ სარჩელი.
„ანგარიშების შესახებ“ სარჩელის საგანი იყო ის სახელშეკრულებო
ვალდებულება, რომელსაც მკაცრად განსაზღვრული ფორმით დებდნენ.
აღნიშნული ფორმა იმ პირის ანგარიშგებას გულისხმობდა რომელსაც სხვის ფულს
მიანდობდნენ, და მისი სარგებლობის შესახებ ფულის მესაკუთრისთვის ანგარიში
უნდა ჩაებარებინა.
„მფლობელობის დარღვევის შესახებ“ სარჩელის საფუძვლად ითვლებოდა
მოძრავი ან უძრავი ქონების მფლობელობის მცირედი ხელყოფაც, მიუხედავად
იმისა, განიცადა თუ არა მფლობელმა, აღნიშნული ხელყოფის შედეგად, რეალური
ზარალი.
ვალაუვალობის პრობლემამ გამოიწვია სამეფო თავდებობის პრაქტიკის
დამკვიდრება, რაც მეფის მიერ გაცემულ ღია წერილებს გულისხმობდა,
რომლებშიც მონარქი, კრედიტორის წინაშე, საკუთარ ქვეშევრდომებს
შუამდგომლობდა, სასურველი კრედიტის მიღების მიზნით.
1283 წელს „ვაჭრების შესახებ“ სპეციალური სტატუტი გამოიცა, რომლის
საფუძველზე კრედიტორი ვალად გასცემდა ფულს და საქონელს და თუ სასესხო
გარიგებას ესწრებოდა ქალაქის მერი, გარიგება ქალაქის ხელმძღვანელობის
ოქმებში ფიქსირდებოდა. თუ მოვალეს ვალის გადახდა არ შეეძლო, მერი,
ყოველგვარი სასამართლო გადაწყვეტილების გარეშე, ვალაუვალი პირის მოძრავ
ქონებას გაყიდდა ვალის დაფარვის მიზნით. ასევე მოვალე რომელიც ვალის
გადახდას დააყოვნებდა დაპატიმრებას ექვემდებარებოდა და მას 3 თვის
განმავლობაში უნდა მოეხდინა ქონების რეალიზაცია და ვალის დაფარვა,
წინააღმდეგ შემთხვევაში ქალაქის შერიფი მოვალის ქონების რეალიზაციას
ახდენდა ვალის დაფარვის მიზნით.
საოჯახო სამართალი:

 ინგლისური ოჯახი პატრიარქალური იყო;

 გათხოვილ ქალს შეზღუდული სამართლებრივი მდგომარეობა ქონდა;
 ცოლის მოძრავი ქონება ქმრის ხელში გადადიოდა;
 გათხოვილი ქალი დამოუკიდებლად გარიგებას ვერ დებდა, ვერც
სასამართლოში შეეძლო უფლების დაცვა;
 შედარებით მეტი ქმედუნარიანობა გააჩნდათ გლეხის, ვაჭრის ან ხელოსნის
ოჯახში გათხოვილ ქალებს, იქ სადაც ჩვეულებითი სამართლის ნორმები
მოქმედებდნენ;
 განქორწინებას ჩვეულებითი სამართალი აღიარებდა, თუმცა კრძალავდა
კანონიკური სამართალი. გამონაკლისი დაიშვებოდა მხოლოდ პაპის ან
ინგლისის პარლამენტის მიერ;
 ქორწინების გარეშე ბავშვს არ აღიარებდა არც კათოლიკური ეკლესია და არც
ინგლისელი ბარონები;
 არ არსებობდა მემკვიდრეობის ერთიანი და მწყრობი სისტემა;
 იმ შემთხვევაში თუ გარდაცვლილი პირი ანდერძის დატოვებას ვერ
მოასწრებდა, მის უძრავ ქონებაზე უპირატესი მოთხოვნის უფლება ცოცხლად
დარჩენილ მეუღლეს ენიჭებოდა, რასაც ინგლისურ სამართალში
„თავაზიანობა“ ეწოდებოდა.

გერმანული სამართალგანვითარება შუა საუკუნეების პერიოდში

გერმანული სამართლის ძეგლი „საქსონიის სარკე“ 1220 წელს შეიქმნა და მასში
გაერთიანდა ჩრდილო-აღმოსავლეთ გერმანიის ჩვეულებითი სამართლისა და
სასამართლო პრაქტიკის ყველაზე გავრცელებული ნორმები.
კრებული 2 მსხვილი ნაწილისგან შედგებოდა: ლანდრეხტი (მიწების სამართალი -
სამი წიგნი) და ლენრეხტი (საადგილმამულო სამართალი - სამი თავი).
ლანდრეხტი და ლენრეხტი წოდებრივი დაყოფის შესახებ დებულებებს ასახავდა,
ასევე აღწერდა და განმარტავდა ლენურ -საბატონო ურთიერთობებს.
თავისუფალი მოსახლეობა კეთილშობილებად და მდაბიოებად იყოფოდა, ხოლო
ყველაზე სასურველი სტატუსი თავისუფალი ადამიანის მდგომარეობა იყო.
ზოგადად მიიჩნეოდა, რომ ქრისტიანი ადამიანი ბუნებითი სამართლით
თავისუფალია. თუმცა მოქმედი სამართლის სისტემა უშვებდა ერთ ადამიანზე
მეორის ბატონობას და მის საკუთრებადაც კი ყოფნას.
„საქსონიის სარკე“ მტკიცებულებათა მოპოვების სასტიკი ხერხების შეზღუდვას
ითვალისწინებდა, ასევე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა, გერმანული და სლავური
წარმოშობის გლეხობის მიმართ, თანასწორობის აღიარებას, რის დასტურად
გერმანული ენის არმცოდნე ბრალდებულისთვის, სასამართლო სხდომაზე
თარჯიმნის მომსახურებით სარგებლობის უფლება გამოდგება.
კრებული ასევე მოიცავს მიწათმოქმედების, მესაქონლეობის, მშენებლობის,
წიაღისეულის მოპოვების, წყლით სარგებლობის, საგზაო ტრანსპორტის
გამოყენეის პირობებს, ასევე, ნაკრძალით და სხვა ბუნებრივი სიმდიდრით
სარგებლობის მოთხოვნებს.
საეკლესიო და საიმპერიო ხელისუფლებათა ურთიერთდამოკიდებულება „ორი
მახვილის“კონცეფციის სულისკვეთებას ატარებდა. ორივეს ეგრეთწოდებული
მახვილი ჰქონდათ, რომლითაც საჭიროების შემთხვევაში ერთმანეთი უნდა
დაეცვათ.
კრებული იძლევა სრულყოფილ ინფორმაციას გადასახადების და
მოსაკრებლების გადახდის წესის შესახებ, კერძოდ კონკრეტული დღეების
მითითებით გადასახდელი კონკრეტული გადასახადის სახეობები იყო გაწერილი.
საოჯახო ურთიერთობებში მეუღლეები თანასწორი უფლებრივი მდგომარეობით
არ სარგებლობდნენ.
კრებული შეიცავდა რეკომენდაციებს და პასუხებს სასამართლო წესით უფლებათა
დაცვის თაობაზე, ასევე სასამართლო პროცესის სახის, მტკიცებულებათა სისტემის ,
სასამართლო ორგანიზაციისა და სამართალწარმოების პრინციპების შესახებ.
კრებულის თანახმად გერმანიაში ჯერ კიდევ არ არსებობდა სასამართლოს წინაშე
ყველას თანასწორობის პრინციპი. სასამართლო ხელიფულება იყოფოდა:
საეკლესიო, ლენური, მიწების, საქალაქო და სამეფო სასამართლო ორგანოებად.
„კაროლინა“ (იმპერატორი კარლოს V სადამსჯელო-სასამართლო ძეგლი )
იმპერიის სასამართლო-სადამსჯელო დებულებათა კანონს წარმოადგენს ,
რომლის დანიშნულება იმპერიის სასამართლოებისთვის, კერძოდ -
მოსამართლეებისა და შეფენებისთვის (სასამართლოში მონაწილეობის მიღების
მიზნიდ არჩეული პირები), პრაქტიკული სახელმძღვანელოს როლის შესრულება
იყო. ეს ძეგლი რაიხსტაგში განიხილეს და 1532 წელს მიიღეს.
ძეგლისდება 219 მუხლისგან შედგება, რომელიც შეიცავს სისხლის სამართლის
ნორმებს და სასამართლო საპროცესო საკითხებს არეგულირებს . აღნიშნული
კრებულის თანახმად, თუ მოსამართლეებს ეჭვი გაუჩნდებოდათ კონკრეტულ
საკითხებთან დაკავშირებით, მათ შეეძლოთ ეკითხათ ზემდგომი
მოსამართლისთვის. კრებულში პირდაპირ იყო განმარტებული თუ სად და ვისგან
უნდა მიეღოთ მოსამართლეებს შესაბამისი მითითება.

რუსეთი
სამართლის წყაროებს.
სამართლის წყაროებს ჩვენამდე თითქმის არ მოუღწევია. სამართლის სისტემა
წარმოდგენილი იყო საერო და საეკლესიო სამართლის ძეგლებით. მათ შორის
უმნიშვნელოვანესია „რუსკაია პრავდა“, ჩვენამდე მოაღწია მრავალრიცხოვანი
ხელნაწერების სახით, რომელიც ვლადიმერ სუზდალის სამთავროში იწერებოდა.
საერთო რუსული წესდებები
მთავარ ვლადიმერის წესდება დესიატანას (ათეულის, საეკლესიო
სასამართლოების, საეკლესიო გლეხების შესახებ.)
იაროსლავ ბრძენის წესდება საეკლესიო სასამართლოს შესახებ.
ნოვგოროდისა და ფსკოვის სამართლის შესახებ ვიგებთ ნოვგოროდისა და
ფსკოვის სასამართლო სიგელებიდან (ნსგ, პსგ) და საერთაშორისო
ხელშეკრულებებიდან. ეს წყაროები საკმაოდ დიდი ხარვეზებით არის
ჩვენამდე მოსული- ნსგ-დან შემორჩენილია მხოლოდ ნაწყვეტი, რომელიც 42
მუხლს შეიცავს, პსგ- მცირე ნაწილი, მაგრამ იმდენად ხარვეზოვანია, რომ მასზე
ისტორიულად დაყრდნობა შეუძლებელია.
ნოვგოროდში და ფსკოვში მოქმედებდა სხვა სამართლის კრებულებიც - რუსკაია
პრავდა, მერილო პრავედნოე, კორმჩაია კნიგა. თუ რუსკაია პრავდა
ძირითადად სისხლის სამართლის სამქეებს, პროცესუალურ სამართალს ეხებოდა ,
ნსგ, პსგ, ძირითადდ კერძო-სამართლებრივი ურთიერთობის ხარვეზებს
არეგულირებდა.
გალიჩ-ვოლინში მოქმედებდა რუსკაია პრავდა-ს ზოგიერთი ნორმა, მაგრამ აქ
ძირითადად მთავრები გამოსცემდნენ საკუთარ საკანონმდებლო აქტებს . მათ
შორის ღირებულ წყაროდ ითვლება მთავრის, ივანე როსტისლავის ძე
ბერლადნიკის სიგელი, რომელიც გამოსცეს 1134 წელს,-ეკონომიკური
კავშირები ჩეხეთის, უნგრეთის, სხვა ქვეყნების ვაჭრებს შორის. 1287 წელს
გამოიცა მთავრის- ვლადიმირ ვასილკოს ძის ხელდება - მემკვიდრეობითი
სამართალი, სიგელი ასევე გვამცნობს სოფლისა და ქალაქის მმართველობის
წესებს. 1289 წელი, მსტისლავ დანილის ძის საწესდებო სიგელი, რომელიც
აწესრიგებდა სამხრეთ-დასავლეთ რუსეთში დაყმევებული გლეხების დაბეგვრას .
კერძო სამართალში განმტკიცდა სანივთო სამართლის ძირითადი
ინსტიტუტები.
მოძრავი ქონების აღმ- ტერმინი -საკანონმდებლო დონეზე პირველად
მოწესრიგდა თვით მოძრავი ქონების აღმნიშვნელი ტერმინი _ живот. ПСГ-ში
გვხვდება უძრავი ქონების აღმნიშვნელი ტერმინიც _ отчина.
კანონი დიდ ყურადღებას უთმობს მიწას, როგორც საკუთრების უფლების ობიექტს.
ПСГ-ში ხშირად ახსენებენ მოძრავ ქონებას, რომელშიც ცალკე იგულისხმება
პირუტყვიც. საკუთრების უფლების შეძენის ხერხებს შორის, ПСГ-ში ნახსენებია,
მფლობელობა ხანდაზმულობით. ეს უძველესი საშუალება განმტკიცებულია
სახნავი მიწისა და წყალ-სატევის სათევზაო მონაკვეთის მიმართ. ამავდროულად,
კანონი ჩამოთვლის იმ აუცილებელ პირობებს, რომელთა დაცვის გარეშე
ხანდაზმულობით საკუთრების უფლების შეძენა შეუძლებელი იქნებოდა.
საკუთრების უფლების შეძენის ძირითადი საშუალებები კი ხელშეკრულება და
მემკვიდრეობა იყო. ПСГ-მ, აგრეთვე, იცოდა ნაპოვარი და ნაყოფი (ნამატი).
უფლება სხვის ნივთებზე წარმოდგენილი იყო ПСГ-ში `кормля~-თი, ანუ სხვისი
უძრავი ქონებით სარგებლობის სამისდღემშიო უფლებით. ქონება кормля-ში
გადადიოდა, როგორც წესი, მესაკუთრის გარდაცვალების შემდეგ. გარდაცვლილი
მეუღლის ანდერძის საფუძველზე მიწა გადადიოდა ცოცხლად დარჩენილი
მეუღლის სამისდღემშიო кормля-ში. Kормля-ს გაყიდვა იკრძალებოდა.
კერძო სამართლის კიდევ ერთი ინსტიტუტი იყო ვალდებულებითი
სამართალი, ჩნდება მხოლოდ წერილობითი ფორმით დადებული
მრავალფეროვანი გარიგებანი. ხელშეკრულების დადების ძირითად საშუალებად
ჩანაწერი _ წერილობითი დოკუმენტი ხდება, რომლის ასლი (ბეჭდით
დამოწმებული), არქივს ბარდებოდა. ჩანაწერით იყო გაფორმებული მიწის ყიდვა-
გაყიდვის, შენახვის, დიდ საფასურად გაცემული სესხის ხელშეკრულებები,
იზორნიკობა და თავდებობა; წერილობითი ფორმით იდებოდა ანდერძი. მცირე
თანხებზე დაწერილი დოკუმენტი (სესხი ერთი მანეთის ოდენობით) დაფებზე იყო
გაფორმებული და ეს იყო არაფორმალური წერილობითი დოკუმენტი. თუმცა,
დაფის, როგორც მტკიცებულების გასაჩივრება, შესაძლებელი იყო.
შენარჩუნებული იყო გარიგების დადების ზეპირი ფორმა, რომელიც უფრო
ხშირად სოფლებში გამოიყენებოდა. ამ შემთხვევაში საჭირო იყო 4-5 მოწმის
დასწრება: სერიოზული ყურადღება ექცეოდა ვალდებულების შესრულების
უზრუნველყოფას. ПСГ-ში არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება თავდებობასა და
გირაოს, როგორც ვალდებულების უზრუნველყოფის საშუალებებს.
თავდებობა გამოიყენებოდა მაშინ, როცა სესხის ოდენობა 1 მანეთს არ
აღემატებოდა. დასაშვები იყო მოძრავი და უძრავი ქონების დაგირავება.
უძრავი ქონების დაგირავებისას, არ იყო საჭირო ქონების კრედიტორისათვის
გადაცემა, ხოლო მოძრავი ქონება, პირუკუ, კრედიტორის ხელში გადადიოდა.
გავრცელებული იყო ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულება. მოძრავი ქონების
ყიდვა-გაყიდვა პირდაპირ ბაზარში ხდებოდა, ყოველგვარი ფორმალობის
გარეშე. ხელშეკრულება ზეპირი ფორმით იდებოდა, მოწმეთა დასწრება
სავალდებულო არ იყო. კეთილსინდისიერ შემძენს კანონი იცავდა. თუ ნივთს
ფარული ნაკლი აღმოაჩნდებოდა, ხელშეკრულება მოიშლებოდა. მიწის
ყიდვა-გაყიდვა წერილობით ფორმდებოდა. მიწის ყიდვა-გაყიდვის
ხელშეკრულების სუბიექტები იყვნენ ახლო ნათესავები. გარიგების
გაფორმება ხდებოდა ორივე მხარის მოწმეების თანდასწრებით და
მოწმდებოდა მთავარეპისკოპოსის ან მისი ნაცვლის ბეჭდით. არსებითი
თავისებურებებით გამოირჩეოდა უცხოელ ვაჭრებთან დადებული ყიდვა-გაყიდვის
ხელშეკრულება. კანონიერად მიიჩნეოდა არა ნივთის გაყიდვა, არამედ გაცვლა :
საქონელი საქონელზე იცვლებოდა, ხოლო სესხის გარიგება იკრძალებოდა.
კანონი ადგენდა, რომ გერმანელ ვაჭარს მოწმე უნდა ჰყოლოდა (მას სამი დღე
შეეძლო ეთვალიერებინა ნივთი). საქონლის გადაცემა აუცილებლად გერმანულ
ეზოში უნდა მომხდარიყო.
ჩუქების ხელშეკრულების- ამ ფორმით ხდებოდა მონასტრისათვის ქონების
ჩუქება, სულის მოსახსენიებლად. ჩუქება ნათესავის და არა გარეშე პირის
მიმართ ხორციელდებოდა. სესხის ხელშეკრულება კარგად იყო ცნობილი
ძველი რუსული სამართლისათვის. ПСГ-ე, სესხის აღსანიშნავად, იყენებს
ტერმინებს: `заем~_ `ссуда~. არსებითი ყურადღება ПСГ-ში ექცევა შენახვის
ხელშეკრულებას.ის აღარ არის მეგობრული დახმარება და მისი დადების
წესი მკაცრად ფორმალური ხდება. შენახვის ხელშკრულება მხოლოდ
წერილობითი ფორმით იდება, სადაც ჩამოთვლილი უნდა იყოს ყველა ის
ფასეულობა, რომელიც შესანახად გადაიცემა.მხოლოდ რამდენიმე,
განსაკუთრებულ შემთხვევაში, დაიშვება ნივთის გადაცემა ჩანაწერის გარეშე,
თუმცა ამ შემთხვევაში დაიშვებოდა ისეთი მტკიცებულება, როგორც იყო ფიცი
ან ორთაბრძოლა. ქონებრივი სესხი ცნობილია ПСГ-ში, თუმცა ის უცნობი იყო
Русская Правда-სათვის. თავისებურებად მიიჩნევა ე.წ. იზორნიკობა. იზორნიკი
მენახევრეთა ერთ-ერთი სახეობა იყო. ის გარიგებას დებდა იმ პირობით, რომ
მიწით სარგებლობისათვის _ ვალდებული იყო მეპატრონისათვის გადაეცა
მოსავლის ნახევარი ან უფრო მეტი წილი.
გ) მემკვიდრეობითი სამართალი იცნობდა მემკვიდრეობის ორივე სახეს:
კანონით და ანდერძით მემკვიდრეობას. კანონით მემკვიდრეები იყვნენ
გარდაცვლილის ნათესავები, რომლებიც მასთან ერთად უძღვებოდნენ
მეურნეობას. ანდერძით მემკვიდრეობა წერილობითი ფორმით დგებოდა და
მას рукописание _ ხელწერა ეწოდებოდა. ანდერძის დამოწმება ევალებოდა
სამღვდელოებას და მას მოწმეები ადასტურებდნენ.
დ) მკვლევართა უმრავლესობა, მას შემდეგ, რაც დაითვალა ПСГ-ს მუხლების
უმრავლესობა, დარწმუნდა, რომ მათი უმეტესობა სისხლის სამართალს
ეძღვნება. ეს მუხლები განავრცობენ დანაშაულის იმ ზოგად ცნებას, რომელიც
Русская Правда-ში იყო მოცემული. ახლა დანაშაულად ითვლებოდა ყველა ის
ქმედება, რომელიც სისხლის სამართლის ნორმით იკრძალებოდა,
მიუხედავად იმისა, აყენებდა თუ არა ეს ქმედება უშუალო ზიანს რომელიმე
კონკრეტულ პირს _ ადამიანს. კანონი არ შეიცავს ნორმებს, რომლებიც
განსაზღვრავენ დანაშაულის სუბიექტთა წრეს.
იცვლება დანაშაულის სისტემაც. პირველად რუსულ სამართალში ჩნდება
სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, კერძოდ, ღალატი
(измена) _ `перевет~-ი. საშიშ დანაშაულად ითვლებოდა ცეცხლის წაკიდება, რაც
ფაქტიურად, ღალატს უტოლდებოდა.
Русская Правда-სათვის ცნობილი ქონებრივი დანაშაული უფრო ფართოვდება
და იცვლება კიდეც. ამ დანაშაულის ქვეშ იგულისხმება: ყაჩაღობა, ძარცვა,
მიხტომა, დაკეტილ საცავში ჩადენილი ქურდობა. ПСГ-მ იცის კვალიფიციური
ქურდობა _ მესამედ ჩადენილი ქურდობა. ПСГ-ს ტექსტი ვერ ასხვავებს
ერთმანეთისაგან ყაჩაღობასა და ძარცვას.
პიროვნების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული: მხოლოდ მკვლელობა.
სასჯელის სისტემა ПСГ-ში მარტივია: ცნობილია მხოლოდ ორი სახის სასჯელი
_ სიკვდილით დასჯა და ჯარიმა. სიკვდილით დასჯის კონკრეტული სახე
კანონისათვის უცნობია. მატიანეში ნახსენებია, რომ ქურდებს ჩამოხრჩობით
სჯიდნენ, ცეცხლის წამკიდებლებს _ კოცონზე დაწვით, მოღალატეებს ბრბო
უსწორდებოდა, მკვლელებს თავს კვეთდნენ, ცნობილი იყო წყალში
დახრჩობაც.
ჯარიმების (продажа) გადახდა მთავრის სასარგებლოდ ხდებოდა. თანხის
ნაწილი ფსკოვის ხაზინაში ირიცხებოდა. ჯარიმის გადახდასთან ერთად,
ბრალდებული ანაზღაურებდა მიყენებულ ზიანს. ნოვგოროდსა და ფსკოვში
განაგრძობდა მოქმედებას შეჯიბრითობითი პროცესი. თუმცა, ვითარდება
სამძებრო, ინკვიციზიური პროცესის ფორმა. ორივე რესპუბლიკა იცნობდა
საქმის წინასწარი მომზადების ინსტიტუტს _ свод. პროცესი დასაშვებად
მიიჩნევდა მხარეთა წარმომადგენლობას. პოლოვნიკი და მისი ბატონი
საკუთარი დავის გადაწყვეტას იწყებდნენ, სავაჭრო მოედანზე საკუთარი
პრეტენზიის საჯარო განცხადებით _ ზაკლიჩი (заклич). მტკიცებულებებიდან
მთავარი იყო: წერილობითი დოკუმენტი. მათ შორის, პირველ ადგილზე იყო
ჩანაწერი, აღიარება, მოწმე. თუ მოსარჩელესა და მისი ჩვენება არ
ემთხვეოდა ერთმანეთს, საქმე წაგებულად ითვლებოდა. ПСГ-ე ადგენს
ორდალების ახალ სახეობას _ სასამართლო ორთაბრძოლას, მინდორს. ის
ფიცის ალტერნატივად გამოიყენებოდა. პროცესი ზეპირი ფორმით
ტარდებოდა, თუმცა გადაწყვეტილებას წერილობითი ფორმით იღებდნენ,
სასამართლო ბაჟის გადახდის შემდეგ. სასამართლო გადაწყვეტილების
აღსრულება ევალებოდა მთავრის სპეციალურ მოსამსახურეს. წოდებრივ-
წარმომადგენლობითი მონარქიის პერიოდის რუსეთში სამართლის
მნიშვნელოვანი წყარო იყო 1551 წლის სამართლის წიგნი, რომელსაც
“სამეფოს” სახელწოდებით იცნობენ. 1551 წლის ასისთავის კრებამ მიიღო ე.წ.
ასისთავი _ Стоглав, რომელიც შეიცავდა საეკლესიო ნორმებს, ასევე სისხლის
სამართლის და კერძო სამართლის ზოგიერთ ინსტიტუტს. წოდებრივ-
წარმომადგენლობითი მონარქიის ყველაზე მნიშვნელოვან საკანონმდებლო
აქტად 1649 წლის ძეგლისდება (Соборное Уложение) ითვლება. ამ აქტის
მიღების უშუალო საბაბად მიჩნეულია, 1648 წელს, მოსკოვში მომხდარი
პოსადის ხალხის აჯანყება.1649 წლის ძეგლისდება _ უდიდესი წარმატებაა,
წინა პერიოდის კანონმდებლობასთან შედარებით. ამ კანონით,
მოწესრიგებული იყო საზოგადოებრივი ურთიერთობების არა ცალკეული
მხარეები, არამედ იმ პერიოდის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების
ყველა სფერო. 1649 წლის ძეგლისდებაში აისახა სამართლის სხვადასხვა
დარგის ნორმები, კაზუისტური პრინციპის გათვალისწინებით.მეცნიერები
საუბ-რობდნენ Eეკატერინე II-ის ლეგისლომანიის, ანუ
კანონშემოქმედებისადმი სიყვარულის შესახებ. სამხედრო წესდებაზე პეტრე
I-ლი ერთი წელი მუშაობდა, ხოლო საზღვაო წესდებაზე _ ხუთი წელი.
გენერალური რეგლამენტი თორმეტჯერ იქნა გადამუშავებული. პეტრე
პირველის დროინდელ კანონმდებლობას ახასიათებდა ნაკლები
კაზუისტურობა, უფრო მეტი განზოგადება, მკვეთრი სქემატურობა და
თანმიმდევრულობა. პეტრე I-ლი მოითხოვდა შექმნილი კანონების განუხრელ
დაცვას. მას თვითონ, უპირობოდ, სწამდა კანონის ყოვლისშემძლეობისა,
სახელმწიფო ხელისუფლების უზენაესობისა, რომელიც მოწოდებული იყო,
რათა მოეწესრიგებინა ქვეშევრდომთა ცხოვრება.
აბსოლუტიზმის პერიოდის რუსულ კანონმდებლობას ახასიათებდა დარგობრივი
დიფერენცირება. სწორედ ამ პრინციპის მიხედვით, ხდებოდა სამართლის
სისტემატიზაცია. პეტრე I-მა, მთავარ მიმართულებად, აირჩია დარგობრივი
კოდექსების შექმნა. უპირველეს ყოვლისა, კოდიფიცირება შეეხო სამხედრო
სამართალს, რის შედეგად შეიქმნა სამხედრო არტიკული _ რუსეთის
ისტორიაში პირველი სისხლის სამართლის, უფრო ზუსტად კი _ სამხედრო
სისხლის სამართლის კოდექსი. ამ კოდექსის შექმნას მოჰყვა სამხედრო წესდება
და საზღვაო წესდება _ ასევე კოდიფიცირებული კანონები, შესაბამისი სფეროების
რეგულირებისათვის. კოდექსის მნიშვნელობა ჰქონდა, 1714 წელს შექმნილ,
ერთიანი მემკვიდრეობის შესახებ ბრძანებულებასაც.

საკუთრების უფლების ინსტიტუტი

საკუთრების უფლების ინსტიტუტის განვითარებამ, XVIII საუკუნის რუსეთში, ხელი
შეუწყო თვით ტერმინის _ საკუთრების ჩამოყალიბებას. კანონმდებლობა,
ძირითადად, აწესრიგებდა უფლებას უძრავ ქონებაზე, კერძოდ _ მიწაზე. 1714 წელს
ვოტჩინასა და პომესტიეს რეჟიმი გაუთანაბრდა ერთმანეთს და მათ
აღსანიშანავად დამკვიდრდა ერთიანი ცნება _ недвижимое имение. უძრავ ქონებას
წარმოადგენდა ეზო და სავაჭრო ჯიხურები, რაც ვაჭრების ქონებრივი უფლებების
ზრდის მაჩვენებელი იყო. მიწაზე საბატონო საკუთრება რჩებოდა საკუთრებად,
მისი განკარგვის შეუზღუდავი უფლებით. იმავე ბრძანებულებით, ერთიანი
მემკვიდრეობის შესახებ, იზღუდებოდა უძრავი ქონების განკარგვა და უძრავი
ქონების მემკვიდრეობითობა. ქვეყნის ეკონომიკურმა განვითარებამ ასახვა პოვა
ვალდებულებითი სამართლის ინსტიტუტების განვითარებაში და, უპირველეს
ყოვლისა, ხელშეკრულების სამართლებრივ რეგულირებაში. ვაჭრობისა და
მრეწველობის განვითარებამ, ხელი შეუწყო ქონების დაგირავებას. ქონების
ქირავნობის ხელშეკრულების საგანი იყო როგორც მოძრავი, ისე უძრავი ქონება.
ფართოდ გავრცელდა პირადი ქირავნობა, რამაც გაამარტივა პირადი ქირავნობის
დადების წესი. გავრცელება პოვა შენახვის ხელშეკრულებამ, რომლის დადების
წესიც გამარტივდა, ყოველგვარი წერილობითი აქტის გარეშე. ცნობილი იყო და
ფართოდ გავრცელდა ამხანაგობის ხელშეკრულება, რომელიც პირთაგან
მოითხოვდა ერთმანეთის კაპიტალის გაერთიანებას და ერთობლივ მოქმედებას,
საერთო სამეურნეო მიზნის მისაღწევად, მაგ., ფაბრიკის ასაშენებლად. დიდი
გავრცელება პოვა ნარდობის და მიწოდების ხელშეკრულებამ. ნარდობის
ხელშეკრულება გულისხმობდა მენარდის ვალდებულებას, რაიმე სამუშაო
შეესრულებინა, დამკვეთის სასარგებლოდ, მაგ., სახლის მშენებლობა.
სამოქალაქო ბრუნვის განვითარება, საგარეო და საშიანო ვაჭრობის გაღრმავება
განაპირობებდა, საკრედიტო ურთიერთობებში, ახალი მოვლენების
ჩამოყალიბებას, კერძოდ _ სესხის ხელშეკრულების შემდგომ დახვეწას და მისი
დადების პროცედურის გამარტივებას. 1729 წელს გამოიცა პირველი წესდება
თამასუქის შესახებ, რომელიც აწესრიგებდა თამასუქის მოძრაობას, შიდა და
საერთაშორისო-სავაჭრო ბრუნვაში.
აბსოლუტიზმის პერიოდის რუსეთის სამართალი
მემკვიდრეობითმა სამართალმაც განიცადა საინტერესო ცვლილებები, რომელთა
რეგულირება ხდებოდა 1714 წლის ბრძანებულებით, “ერთიანი მემკვიდრეობის
შესახებ”. ამ კანონით დადგინდა, არსებითი, ცვლილებები როგორც კანონით, ისე
ანდერძისმიერი მემკვიდრეობის მიმართ. ბრძანებულება, უძრავი ქონების
მემკვიდრეობით გადაცემის ნებას აძლევდა მხოლოდ ერთ რომელიმე ნათესავს .
თანაც, დადგინდა, რომ ვაჟიშვილები, ქალიშვილებთან შედარებით,
სარგებლობდნენ უპირატესობით. ხოლო, ქალიშვილებს უპირატესობა
ენიჭებოდათ, დანარჩენი ნათესავების მიმართ.ერთიანი მემკვიდრეობის შესახებ
ბრძა-ნებულების თანახმად, კანონისმიერი მემკვიდრეობის დროს, უძრავი ქონება
რჩებოდა მხოლოდ უფროს ვაჟიშვილს; მოძრავი ქონების მემკვიდრეობაზე
პრეტენზიის განცხადება შეეძლოთ დანარჩენ შვილებსაც. რა მიზანს ისახავდა
მემკვიდრეობის აღნიშნული წესი? 1) მეფეს უდავოდ მიაჩნდა საგადასახადო
პოლიტიკის განმტკიცება, რის გამოც მან აკრძალა უძრავი ქონების დანაწევრება .
2) პეტრე I-ლი აუცილებლობად მიიჩნევდა, თავადაზნაურთა კუთვნილი, მსხვილი
მეურნეობის შენარჩუნებას, რათა ისინი არ გაკოტრებულიყვნენ და ცალმოგვ
აზნაურთა წოდებაში არ გადა-სულიყვნენ. 3) პეტრე I-თვის არანაკლები
Mმნიშვნელობა ჰქონდა თავადაზნაურთა სამსახურს, სახელმწიფოს
სასარგებლოდ, რომელშიც უნდა ჩამდგარიყვნენ თავადაზნაურთა დანარჩენი
ვაჟიშვილები (უფროსის გარდა). ასეთი ეკონომიკური მეთოდებით ცდილობდა
მეფე, თავადაზნაურთა სავალდებულო სამსახურის შესახებ, საკუთარი კანონის
განმტკიცებას. ამრიგად, ერთიანი მემკვიდ-რეობის შესახებ ბრძანებულება
მოწოდებული იყო საბატონო ურთიერთობებისა და საბატონო სახელ-მწიფოს
განმტკიცებისათვის.
III. საოჯახო სამართალი რუსეთში აბსოლუტიზმის ხანაში
ეკლესიის დამორჩილება სახელმწიფოსადმი აისახა საოჯახო სამართლის
ინსტიტუტებზეც. ტრადიციულად, საოჯახო სამართლის ინსტიტუტები კანონიკური
სამართლით რეგულირდებოდა. პეტრე I-ის დროს, საერო კანონმდებლობამ
გარკვეული ცვლილებები შეიტანა საოჯახო სამართალში. ცვლილებების შეტანის
პროცესი გრძელდებოდა XVIII საუკუნის განმავლობაში, რაზედაც მომწმობენ
მრავალრიცხოვანი სამეფო ბრძანებულებები და წმინდა სინოდის
დადგენილებანი. კანონმდებლობამ დაადგინა ის ნორმები, რომლებიც
განსაზღვრავდნენ ქორწინების წესსა და პირობებს. ბრძანებულება ერთიანი
მემკვიდრეობის შესახებ ადგენს საქორწინო ასაკს: მამაკაცისათვის _ 20 წელს,
ხოლო ქალისათვის _ 17 წელს. 1774 წელს, სინოდის დადგენილებით, საქორწინო
ასაკად მამაკა-ცისათვის დადგინდა _ 15 წელი, ქალისათვის _ 13 წელი. ძალზედ
გართულებული იყო განქორწინების პროცედურა. XVIII საუკუნეში მიიღეს კანონი,
რომელშიც გათვალისწინებული იყო ქორწინების შეწყვეტა: პოლიტიკური
სიკვდილი, სამუდამო კატორღაზე გადასახლება. ამავე კანონით დადგინდა
განქორწინების საფუძვლებიც: ერთ-ერთი მეუღლის ბერ-მონაზვნად აღკვეცა,
უგზო-უკვლოდ დაკარგვა.
გ) აბსოლუტიზმის პერიოდის რუსული სისხლის სამართალი
XVIII საუკუნის რუსულმა სისხლის სამართალმა განიცადა არსებითი ცვლილებები,
რაც რამდენიმე გარემოებით აიხსნება: სოციალური ანტაგონიზმის გაღრმავება
(ზოგადად, ახასიათებს აბსოლუტიზმს) და სამართლებრივი კულტურის დონის
საერთო ამაღლება. სისხლის სამართლის სფეროში, განსაკუთრებული ადგილი
უჭირავს პეტრე I-ის დროინდელ კანონმდებლობას, კერძოდ _ მის სამხედრო
არტიკულს. სწორედ, პეტრე I-ის დროს დადგინდა, სისხლის სამართლის
სამართალდარღვევის აღმნიშვნელი, თანამედროვე ტერმინი _ დანაშაული .
მნიშვნელოვნად განვითარდა მოძღვრება დანაშაულის შემადგენლობის შესახებ .
სამხედრო არტიკულში საუბარი იყო მცირეწლოვანთა პასუხისმგებლობის შესახებ,
თუმცა _ შედარებით მსუბუქი ფორმით. დასაშვები იყო მათი პასუხის-მგებლობიდან
გათავისუფლებაც. ანალოგიურად წყდებოდა საკითხი, შეურაცხადი პირების
მიმართ. ძეგლისდებისგან (1649) განსხვავებით, სამხედრო არტიკული
სიმთვრალეში ჩადენილ დანაშაულს არ მიიჩნევს პახუსიხსმგებლობის
შემამსუბუქებელ გარემოებად, არამედ მას, პრინციპში, პასუხის-მგებლობის
დამამძიმებელ საფუძვლად განიხილავს. კანონი იცნობს თანამონაწილეობის
განსხვავებულ ფორმებს, თუმცა _ თანამონაწილენი თანაბრად ისჯებიან. პეტრე I-ის
დროინდელი კანონმდებლობა შეიცავს მოძღვრებას დანაშაულის სუბიექტური
მხარის შესახებ: მასში გათვალისწინებულია განზრახი, გაუფრთხილებლობითი და
შემთხვევითი ქმედებანი.უფრო მწყობრი გახდა დანაშაულის სისტემა.
კვლავინდებურად, პირველ ადგილზე იდგა ეკლესიის წინააღმდეგ მიმართული
დანაშაული. განვითარდა სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული
სისტემაც. დანაშაულის ეს სახე, რუსეთში, თავიდანვე იყო ცნობილი. პეტრე I-ის
დროს დანაშაულის ამ სახეობას მიეკუთვნა სამხედრო დანაშაული (დეზერტირობა ,
სამსახურში გამოუცხადებლობა, მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ
ჩადენილი სისასტიკე და ძალადობა). განვითარდა სამოხელეო, ქონებრივი
დანაშაულისა და პიროვნების წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულის სისტემა. კივედ
უფრო გართულდა სასჯელის სისტემა. გაჩნდა სასჯელის ახალი მიზანი _
მსჯავრდებულთა უსასყიდლო შრომის გამოყენება. შემოღებული, კატორღა,
რომელსაც მძიმე დანაშაულის ჩადენისათვის უფარდებდნენ მსჯავრდებულს .
კატორღა შეიძლება ყოფილიყო: სამუდამო, უვადო და ვადიანი. ვადიანი
კატორღა 10-დან 20-მდე გრძელდებოდა. სამუდამო კატორღაზე
გადასახლებულის დაშანთვა ხდებოდა. კატორღაზე ასახ-ლებდნენ როგორც
მსჯავრდებულს, ისე მისი ოჯახის წევრებს (დაუსახლებელი ადგილების ათვისების
მიზნით). კატორღულ სამუშაოებს იყენებდნენ ვალაუვალი მოვალის მიმართაც .
რუსულ სისხლის სამართალში სასჯელის გავრცელებულ სახეს
წარმოადგენდა სხეულებრივი სასჯელი. პეტრე I-მა შემოიღო ამ სასჯელის
ახალი სახეობა _ შპიცრუტენები, ანუ წვეტიანი წკეპლით ცემა, რაც ნაკლებად
მტკივნეული იყო, ვიდრე გაროზგვა. ჩვეულებისამებრ, ასეთი სახის სასჯელს
ჯარისკაცების მიმართ იყენებდნენ, რაც ორ მიზანს ემსახურებოდა: თვით
დამნაშავის წამებას და დანარჩენი ჯარისკაცების გაფრთხილება-დაშინებას,
რადგან დამნაშავეს ჯარისკაცთა რიგებს შორის ატარებდნენ და ისე
აწამებდნენ. XVIII საუკუნის ბოლოს გაფართოვდა სასჯელის ისეთი სახის
გამოყენება, როგორიც იყო თავისუფლების აღკვეთა, საპატიმრო ადგილებში
მოთავსების გზით. დ) რუსული სასამართლო პროცესის
განვითარება აბსოლუტიზმის ხანაში წინა საუკუნეების
პროცესუალური კანონმდებლობისა და სასამართლო პრაქტიკის განვითარების
ზო-გადი ტენდენცია _ სამძებრო პროცესის ხვედრითი წილის გაზრდა, ე.წ.
“სასამართლოს” საზიანოდ, ანუ შეჯიბრითობითი პროცესის შეცვლა,
ინკვიზიციური _ სამძებრო პროცესით ხელს უწყობდა სამძებრო პროცესის
სრულ გამარჯვებას. ამ თვალსაზრისით, სახელმწიფოსათვის უფრო
მნიშვნელოვანი იყო უდანაშაულოს დასჯაც, ვიდრე საერთოდ დაუსჯელობის
განცდის დამკვიდრება, ვინაიდან მთავარი მიზანი იყო _ ზოგადი პრევენცია.
გამკაცრდა ის სასჯელი, რომელსაც იყენებდნენ “პროცესუალური
დანაშაულის” გამო: ცრუმოწმეობა და ცრუდაფიცება, რომლებსაც სიკვდილით
დასჯა ემუქრებოდა. 1697 წლის 21 თებერვალს გამოიცა მეფის ბრძანებულება,
რომელიც საერთოდ აუქმებდა შეჯიბრითობით პროცესს და ადგენდა სამძებრო,
ინკვიზიციური პროცესის შემოღებას. კანონი _ ლაკონურია და მასში
ჩამოყალიბებულია მხოლოდ ძირითადი, პრინციპული მნიშვნელობის,
დებულებები. შესაბამისად, ის არ ცვლიდა უწინდელი პერიოდის
კანონმდებლობას, სამძებრო პროცესის შესახებ, არამედ მოითხოვდა მის
გამოყენებას, აუცილებლობის ფარგლებში. 1715 წლის აპრილში გამოიცა
“პროცესების ანუ სასამართლო დავების შემოკლებული გამოხატულება”,
რომელიც სამხედრო არტიკულიანად, ერთტომეულს ჰქმინდა. “პროცესის
შემოკლებული გამოხატულება” მთლიანად ეძღვნება სამართალწარმოებისა და
სასამართლო ორგანიზაციის საკითხებს. პროცესუალური სამართლის და
მატერიალური სამართლის ურთიერთგამიჯვნა _ XVIII საუკუნის დასაწყისის
რუსული საკანონმდებლო ტექნიკის ის დიდი მონაპოვარია, რომელიც უცნობი იყო
ძეგლისდებისათვის (1649). თუმცა, ჯერ კიდევ არ მომხდარა სისხლისა და
სამოქალაქო პროცესის გამიჯვნა.“პროცესის შემოკლებული გამოხატულების ”
საკანონმდებლო ტექნიკა საკმაოდ მაღალია. თუმცა, მას მაინც გააჩნია
გარეგნული ნაკლი _ უცხოური ტერმინოლოგიის სიჭარბე. მართლმსაჯულების
აღსრულებისათვის იქმნება სპეციალური ორგანოები, რომლებიც ჯერ კიდევ,
საბოლოოდ, არ გამიჯვნია ადმინისტრაციული ორგანოების სისტემას. სამხედრო
სასამართლოებში მოსამართლეობას ახორციელებდნენ სამწყობრო მეთაურები;
მეორე ინსტანციის სასამართლოს ფუნქციებს ასრულებდა შესაბამისი მეთაური;
ხოლო სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულება ევალებოდა ზემდგომ
მეთაურს. კანონი ჯერ კიდევ არ იცნობდა დაყოფას, წინასწარი გამოძიების და
სასამართლო ორგანოებად. ამიტომ მასში არ არის განმტკიცებული დაყოფა
წინასწარ სამართალწარმოებასა და, უშუალოდ სასამართლოში, საქმის
წარმოებას შორის. 1723 წლის 5 ნოემბერს გამოიცა სახელობითი ბრძანებულება
სასამართლოს ფორმის შესახებ,რომელიც აუქმებდა გამოძიებას და პროცესის
ერთადერთ ფორმად მიიჩნევდა სასამართლოს. პეტრე I-ის დროინდელი
პროცესუალური სამართლის ევოლუციაზე მსჯელობისას, შეიძლება დავასკვნათ,
რომ: სასამართლო პროცესს ახასიათებდა უსისტემობა, გაუგებარი
ტერმინოლოგიით გაჯერება, ზოგჯერ ურთიერთგამომრიცხავი გარემოების
არსებობა. სასამართლო პროცესის განვითარების თვალსაზრისით,
მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა, ეკატერინე II-ის დროს გამოცემული, “გუბერნიის
მმართველობის დაწესებულებებში” ჩამოყალებებული ნორმების მიხედვით.
ეკატერინე II-ის დროს შეიქმნა წოდებრივი სასამართლოების რთული, თუმცა
საკმაოდ მწყობრი სისტემა. ამავდროულად, განისაზღვრა მათი საქმიანობის ზუსტი
რეგლამენტი. კანონი ამომწურავად აწესრიგებდა განაჩენისა და
გადაწყვეტილების გასაჩივრების მრავალინსტანციურ სისტემას. უზენაეს
საკასაციო ინსტანციად რჩებოდა სენატი. უფრო მკვეთრი გახდა სამოქალაქო და
სისხლის სამართლის სამართალწარმოების გამიჯვნა. შეიქმნა სპეციალური
სისხლისა და სამოქალაქო საქმეთა სასამართლო ორგანოები. უმაღლეს
საერობო სასამართლოში, გუბერნიის მაგისტრატში და ზედა გასწორებაში
ნაგულისხმევი იყო ორი დეპარტამენტის არსებობა: სისხლისა და
სამოქალაქო საქმეთა. გუბერნიის სასამართლო სისტემის სათავეში იდგა
სისხლის სამართლის და სამოქალაქო სამართლის საქმეთა სასამართლო
პალატები. სისხლის სამართლის საქმის აღძვრა ყოველთვის ხდებოდა პირველი
ინსტანციის სასამართლოში, ანუ სამაზრო სასამართლოში, საქალაქო
მაგისტრატში ან ქვედა გასწორებაში. ამ ორგანოთა სასამართლო
ქვემდებარებიდან ამოიღეს ისეთი დანაშაულის განხილვა, რომელიც ისჯებოდა
სიკვდილით ან სავაჭრო სიკვდილით, აგრეთვე პატივის აყრით. აღნიშნულ
საქმეებზე მართლმსაჯულებას ახორციელებდნენ მეორე ინსტანციის
სასამართლოები. ხოლო, პირველი ინსტანციის სასამართლოები გამოდიოდნენ
საგამოძიებო ორგანოების სახით