वपु काळे

मेहता पि ल शंग हाऊस

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030.

+91 020-24476924 / 24460313

Email : info@mehtapublishinghouse.com

production@mehtapublishinghouse.com

sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com

या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी काशक सहमत असतीलच असे
नाही.

SAKHI by V. P. KALE
सखी : वपु काळे / कथासं ह

© वाती चांदोरकर व सुहास काळे

मराठी पु तक काशनाचे ह मेहता पि ल शंग हाऊस, पुणे.
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.
सखी माणे जीवन
य ात जगणा या
सुिनतीस –
 सखी

गाग

न ता

बाप

शांितदूत

आकाश

उ मला

दखल

झकासराव
िम प रसासारखे असावेत हणजे आयु याचं सोनं होतं.
एखा ा देख या, तरतरीत, टवटवीत ीने समोर या पु षा या त डात भडकवली तर
याला काय वाटेल? हा कार फ या दोघांतच घडला तर िझणिझ या जरा कमी.
पण नाही.
ा संगाला एक सा ीदार होता. आिण हा सा ीदार वत: चेतननेच उपि थत के ला
होता.
िनमकर या घरातून बाहेर पडतानाच चेतन हणाला होता, “आज य करणार आहे.
सखी मूडम ये आहे का बघतो. तू जाता-येता इतके दवस मला िचथावणी देतो आहेस.
आज बघतो ितची ित या.”
िनमकर हणाला, “उगीच माझं िनिम क नकोस. वषभर रा ी-अपरा ी तू
ित याबरोबर हंडतोस, फरतोस. ापुढचं पाऊल टाकावं...”
“पुढचं हणजे?”
“ित याबरोबर झोपावं. आणखीन प दुसरं काय?”
“िनमकर...”
“आिण एक ल ात ठे व, तु या मागेपुढे ब यापैक ‘ यू’ अस याची श यता आहे.”
“तूसु ा आहेस?”
“ती मा यासार यांकडे बघत नाही. आिण तेच ठीक आहे. ित याशी राजरोस मै ी
करायची आम यासार यांची टाप नाही आिण चो न करायची हंमत नाही. अस या
गो ी आ ही व ातच बघणार. आिण चुकून तशी व ं पडलीच तर बायको उठाय या
आत साबणाने त ड धुणार. तु यासारखी माणसं कौल लावायला इतका वेळ का काढतात,
तेच कळत नाही.”
“मा यासारखी हणजे?”
“ यू आहे, असं मी हणालो ना? यातला अगदी खास कोण, ते अजून कळलं नाही. ती
चलाख आहे. ”
“ ‘खास’ श दाची तुझी ा या काय?”
चेतन या ावर खांदे उं चावून िखदळत िनमकर हणाला, “ हणजे आरपार.”
“आजच बघतो. अगदी वेग या मन:ि थतीत असली....”
“ प बोल. आ ही सामा य माणसं. हे असं को ातलं बोलणं आप याला कळत नाही.”
“ ा सम ये गेली क मलाच ‘अशोक’ ा नावाने हाक मारते.”
“अशोक तर ित या नव याचं नाव.”
“आय नो दॅट.”
“अरे , मग गो अहेड! इतके दवस का घालवलेस?”
“आज खा ी क न घेणार आहे.”
चेतनने सखी या दारावरची बेल दाबली. िनमकर पावलं न वाजवता, िमडलँ डंगवर दबा
ध न लपून रािहला. सखीने दरवाजा उघडला. चेतनला पा न ती आनंदन ू गेली.
“कु णीतरी यावं असं मी हणत होते. बरं झालं आलास.”
सखीचं वा य संपाय या आत चेतनने आज थम ितला िमठीत घेतलं. ितचं चुंबन
याय या आत सखीने याला दूर लोटलं आिण सग या शरीरातील ताकद एकवटू न
चेतन या त डात भडकवली. पाठोपाठ ितने दरवाजा बंद के ला. िनमकर माग या मागे
घरात पळाला. याचे हातपाय कापत होते.
चेतन स मनाने हसला. याने गालाव न हातही फरवला नाही. तो याच
इमारती या ग ीवर गेला. याने आकाशाकडे पा न हात जोडले आिण तो पॅरापेटला
टेकून बसला. सखीने जे करायला हवं होतं तेच के लं होतं. सखी सग यांपे ा वेगळी. सखी
एकमेव. एकासारखी दुसरी आजपयत िवधा याने घडवली नाही. जु या
भावंडांतसु ा फरक असतो. सखी ही सखीच.
सखीने असाच एकदा फोन के ला होता, ते हा रा ीचे स वाबारा वाजले होते.
“मी सखी.”
“बोल.”
“तू आ ा मा या घरी ये.”
“एनी ॉ लेम?”
“मला आ ा चौपाटीवर फरायला जायचं आहे.”
“छान वेळ काढली आहेस.”
“हे बघ, आज आहे ासपौ णमा. आज कोजािगरीसारखंच चांदणं असतं. रा ी अडीच-
तीननंतर ते कमी हायला लागतं. ते हा...”
“बायकोला काय सांगू?”
“कोण याही का पिनक िम ा या विडलांना हाट अॅटॅक यायला काय हरकत आहे? तो मग
फोन नाही का करणार?”
चेतन आिण सखी वरळीला आली. चेतनने गाडी उभी के ली. दोघं चांदणं झेलीत चालत
रािहले. दोघां यात एकाही श दाची देवाणघेवाण झाली नाही. सखी ग प आहे ाचा अथ
ितला शांतता हवी आहे. पण तरीही ा शांततेत ितला सोबती हवा आहे. भागीदार हवा
आहे. तोही कसा? नाइलाजाने ग प बसणारा नको. ऊन ग गाट करतं. माणसं ‘ श श’
करीत असतात. असा आवाज के याने उकडायचं कमी होतं का? इतर माणसांना
उकड या या वैतागात हेही सहन करावं लागतं. कदािचत तसा आवाज क न तो
उ हा याचा िनषेध कर याचासु ा ा थोर माणसांचा हेतू असेल. ऊन उ ट असतं.
हणूनच याचं तपमान रोखठोक गिणतात मांडता येत.ं तापट वृ ी या माणसांचं पण
तसंच असतं. या माणसां या हेकट ह ककत ना अंत नाही. तापटपणाला वाचा असते.
वाफच ती. वाट शोध यासाठीच वाफे चा ज म. संधी िमळाली क ती बाहेर पडणार.
कु णावरही उखडणार. इत या मामुली गो ीसाठी इतकं िचड याचं कारण होतं का? हा
िववेक ोधाजवळ नाही. तेच उ हा याचं. मराठवाडा, िवदभ ां यावर एवढा राग?
म य देशानेही एवढं काय घोडं मारलं आहे?
...चांदणं चांदणंच असतं. याला े स नाहीत. िड ी नाही. िड ी नाही हणून अहंकार
नाही. हणूनच ग गाट नाही. ते न असतं. उ हा माणे चांद याजवळ तरतमभाव नाही.
ते िजतकं खर, िततकं सौ य. चं ाइतकं औदाय माणसांना िमळवता येईल का?
अमावा येला वत:चं अि त वही न दशव याचा िनरहंकार फ चं ासार या महान
हाजवळच असू शकतो! माणसं चं ासारखी शीतल का होत नाहीत? एकच कारण.
ती चं ाची उपे ा करतात. रा ी झोपा काढतात. एका चतुथ त सगळं देणं चुकवतात.
यातही भ कती? आिण अहंकार कती? उपवास करणा यांचा प रवारावर एक
अनािमक पगडा असतो. दडपण असतं. चं ाची शीतलता उचलणं हेच त. या या
शीतलतेचं अनुकरण के लं तर घरात चांदणं प डेल. पण यासाठी या शीतलतेशी घिन
मै ी हवी. ती झोपून कशी िमळणार? यासाठी हे असं चांद याशी संधान जुळवलं पािहजे.
चांदणं आिण माणसं ां यातला हा दुवा अशोकने समजावून दला होता. तो हणाला
होता, ‘समु ासारखा खारट जीवही चं दसला क झेपावतो. िमठाला जागतो. मग
माणसं अशी थंड का? ती शांत असतील तर उ म. पण ती थंड हणजे िन वकार असतात.’
सखीने या दवसापासून चतुथ सोडली. अशोकची िवचारसरणी समज याची मता या
जवळ असेल, यालाच हे असं फर यासाठी बोलवायचं. सग या िम ांत चेतनला हे
जाणवेल हे सखीला या दवशी आतून वाटलं, या रा ी ितने चेतनला बोलावलं.
या आधी के हातरी ती चेतनजवळ हे बोलली होती. आज वरळीला चांद यात फरताना
तो एक अ र बोलला नाही ते हा या दवशीचे ितचे िवचार चेतन या मनात ज याचं
ितला जाणवलं.
चांदणं आणखी हलकं झालं. हळू हळू चांद याने कासवा माणे पाय आत यायला सु वात
के ली. चेतनने चालता-चालता सखीचा हात आप या हातात घेतला. जसा सहजग या हात
धरला, तसाच तो सोडू नही दला.
“हात का सोडलास?”
“धरला कधी हे कळलंच नाही, ते हा ‘सोडला का?’ ाचं काय कारण सांग?ू ”
“हात धरावासा का वाटला हे तर सांगता येईल?”
“ य करतो. चांदणं हळू हळू ओसरत असतानाही मला ते फु लतंय असं वाटायला लागलं.
आप या अंगात मुरलेलं चांदणं उमलतंय असा फ ल आला. तुझा हात कु सुमा जां या
किवतेसारखा—न हे—किवतेतलाच वाटला.”
“कोणती किवता?”
“काढ सखे ग यातील, तुझे चांद याचे हात... रागावलीस?”
“कशासाठी? मला पश झालाच नाही. तू चांदणंच धरलंस ना?”
उ र दे यासाठीही शांततेचा भंग करावा असं चेतनला वाटलं नाही. काहीही न बोलता
कतीतरी सांगता येत.ं वाणी आिण श द ापे ा कतीतरी पटीने मौनाचा शोध मोठा
आहे.
चेतनने उ र दलं नाही. सखी सुखावली. अशोक एकदा हणाला होता, ‘ कतीही मोठा
आवाज के ला गेला तरीही तो जा तीत जा त कती मैलांचा वास करील? के हातरी
िन:श दाची सीमा सु होणारच. मौनाचं तसं नाही.
याला सीमा नाही. हणूनच आ ोशाला श द असतात. अतीव आनंद ‘मूक’ असतो.
माणूस िन:श द होतो.’
चेतनकडे पाहत सखी हणाली,
“अशोक, मी तृ आहे.”
ऑ फसात येकजण सखीची वाट पाहत असतो. िल टवा यापासून ित या सग यांशी
ग पा सु होतात. ित या यून या बायकोला, थेट झोपडप ीत जाऊन ती बाळं तिवडा
क न आली होती. ितची छोटीशीच के िबन ितने नजर लागेल, इतक छान ठे वली होती.
स जकल इ पमटसचा अशोकचा वसाय, ल ानंतर मिह यानेच अशोकने ितला
वसायात घेतलं. मिह यातले दहा दवस ितने ऑ फसला यायचं. ितथला सगळा
कारभार दहा दवस सखी या वाधीन. याचा खुलासाही याने के ला होता...
‘तु या हातचं गरमागरम जेवताना माझं मन ेम आिण कृ त ते या भावनेने तृ होतं.
येक घास घेताना, मी मनात या मनात तुला नम कार के लेला असतो. प ीलाही
नव याचा वसाय पूण वाने समजला तर िमळकतीमध या येक पयाचं वजन ितला
समजतं. चार भंतीत आयु य घालवलं हणजे माणसाचं मन वा तू या े फळाइतकं च
राहतं. घरात भेटायला येणारी माणसं वेगळी. घराबाहेरची वेगळी. शेवट या ासापयत
माणसांतच जगायचं असतं. मध या भंती पाडाय या. ल ाबरोबर एकमेकांचे नातेवाईक
आपण वीकारतो, या माणे वसायात या माणसांशी पण नातं जोडावं.’
ऑ फसातला दहा-बारा माणसांचा प रवार जसा जवळ आला, या माणे कमान साठ-
स र लायं स पण दीघ प रचयाचे झाले. सगळे च कापाकापीवाले. श यावाले.
दुकानापाशी मा तीवाले— हणजे ब तेक अंजनीसुतच. अशोक क येकांना खाटीक
हणायचा.
अशोक या खुच त बसताना सखीला रोज वाटायचं, अशोकला आपलं मरण समजलं होतं
का? याने वसायाची आिण आपली सांगड ाच हेतूने घालून दली का? नातेवाईक
िम वा या भावनेने वागत नाहीत हणून इत या िम ांशी याने आपलं नातं जोडू न दलं
का? जोडले या प रवारात गायनॅकॉलॉिज ट ि याही हो या. पण ‘काय ग कशी आहेस?’
ापलीकडे यांची चौकशीची मजल जात नसे. ाउलट पु षमंडळी. नुसतं ‘ठीक आहेस
का?’ असं न िवचारता ितला ‘ठीक कशाने वाटेल?’ हे पाहत असत.
सखीने अशोकला िवचारलं होतं,
‘ ात मा या स दयाचा भाग कती आिण समोर या माणसाचा िनखळ आ मीयतेचा
कती?’
अशोकने वेगळं च उ र दलं होतं...
‘स दयाचा अहंकार सोडलास तर फ आ मीयतेचा यय येईल.’
‘समज तो सोडला तर इतरांचे हेतू...’
‘ते पु षा या मनात ज माला येता णी बाईला याचा वास येतो. जेवढी िनरागस होशील
तेवढी वतं होशील.’
अशोक अक मात गेला आिण सगळा डौल नाहीसा झाला. स दयाचा िवचार न करणारा
िम जसा आव यक होता, याच माणे थ अनुकंपा दाखवणाराही तापदायक ठरणार
होता. हणूनच कोणतीही डॉ टरीण आली हणजे सखीला ‘नको’ वाटायचं. कालपेल,
आटरी फॉरसे स, र ॅ टर, इले ो कॉटरी, लॅपरो कोप ां ित र लागणा या
गो ची यादी यांनी सरळ फोनव न ावी असं ितला वाटायचं.
ा सग या क टमसम ये ितला थम चेतन वेगळा वाटला. तो ड ट ट होता. ए ॅ शन
फॉरसे स, माऊथ िमरर, एरोटर हँडपीस, इले ॉिनक के लर ा याला लागणा या
गो ी.
याने एकदा शांतपणे सांिगतलं,
“सखी, सांगायला अ यंत सोपं पण ते मानायला खूप कठीण, हे समजून मी बोलणार आहे.
अशोक गेला. पती गेला आिण तुझं प ीपण या णापासून गेलं. नव यामुळेच बाईची
बायको होते. तू आता एक ी, एक बाई, ए युमन िबइग हीच तुझी आयड टटी. तु या
आयु यात पु हा रं ग भरायचं काम तुझंच आहे.”
“कोणते रं ग आणू? कु ठू न आणू?”
“आज घरी जा. वीस िमिनटं शांत बस. वत:त बुडी मार. अंतरं गात जा. ितथं जे रं ग
दसतील यां याकडे पाहा. मा फ े क हणून पाहा. कोण याही रं गाचा वीकारही
नको, िध ारही नको. कौतुक नको, अवहेलना नको. आ मीयता नको, िनषेध नको. यांचं
के वळ अि त व चाचपून पाहायचं. अशोकची आठवण आली तर कवाडं बंद क नकोस.
तुमचं कधी भांडण झालं असेल, तर ‘मी अशी का वागले?’ ाची चुटपूट नको. ती या
णांची गरज होती हणून संघष झाला असं समज. अपराधीपणाची भावना, हे मोठं दु:ख.
ही भावना दूर झाली क ास कती मोकळा होतो ते कळे ल. ास हणजे िव ाशी
सोयरीक हणूनच अ यंत िजवाभावाची गेली तर ‘मी एक ण जगणार नाही’ असं
अनेक हणतात आिण मागे खूप वष राहतात. यांचं ेम खोटं नसतं, पण िव ाची
सोयरीक तुटलेली नाही हे यांना माहीत नसतं.”
सखीला आतून उमाळा आला. अ ू वा लागले. द ं यांना कदािचत आवर घालता येतो.
नाद थांबवला क तो व पाने कट होतो.
चेतन समजूत घाल या या भानगडीत पडला नाही. तो इतकं च हणाला,
“गेले या ब लचं दु:ख संपूण संपवावं. ते देणं चुकवावं आिण मगच आपली या ा
संपवावी.”
“डॉ टर, खूप अवघड आहे सगळं .”
“तरीही छान राहायचं, हसायचं. पोटात वालामुखी असतानाही िहरवीगार झाडं
जिमनीवर दसतातच ना?”
इतकं बोलून चेतन उठला होता आिण जाता-जाता के िबन या दारापाशी उभं राहत तो
हणाला,
“जे िनमाण होतं, ते नाहीसं होत नाही असं साय स सांगतं. या माणे मी जरी अशोकला
फार ओळखत न हतो तरी मला वाटतं, तुला तो अंश पाने कु ठे कु ठे भेटत राहील.”
“माणूस गेला हणजे गेला. तु ही डॉ टर आहात, ते हा वेगळं काय सांगू?”
दरवाजापयत गेलेला चेतन परत फरला आिण पु हा खुच वर बसत हणाला,
“मा या आजीचा मा यावर फार जीव होता. माझी आई डॉ टरच. ितचा सहवास लहान
वयात मला िमळाला नाही. मला आजीने वाढवलं. ती गेली. ित या नऊवारी साडीची
गोधडी मी पांघ ण हणून वापरत असे. ितला जाऊन बारा वष झाली. मी मिह यातून
एकदा, या तारखेला ती गेली, या तारखेला अजून पांघरतो. अजून मिह यातून एकदा
मला आजी भेटते. तुम या सग या वा तूत अशोक तु हाला ठक ठकाणी भेटेल.”
सखीला उभारी आली. हे सां वन न हतं. हा एक वेगळा िवचार होता.
मनाकडू न बु ीकडे, चंतेपासून चंतनाकडचा वास होता.
दु:खावर मात कर याचा उपाय एकच. चंतन.
अशोक या सा या सा या बोल यातूनही एक वेगळा िवचार असायचा. एक काश करण
असायचा. अंतरं ग उजळणारा. मनात भावनांचा ओलावा असला क अशा एका
काश करणाने इं धनु य पडायचं. ती रा आणखीन गिहरी होत असे.
िवचार करता-करता सखी थबकली.
पु हा इं धनु य पड याचं कतीतरी दवसांनी जाणवलं, ते चेतन या बोल याने. आ ा
समोर चेतन न हता. तरीसु ा याची बस याची प त, उभं राह याची ढब, िविश
श दांवर भर दे याची लकब आिण याहीपे ा सूय करणाइतक प , सरळ नजर. काश
रोखठोक असतो. लपवालपवीचा खेळ फ अंधारापाशी असतो. अंधार आिण आत या
गाठीची माणसं सारखीच. मनात पडले या इं धनु याने सखीला सांिगतलं— चेतनम येच
अशोकचा एक अंश आहे. बघ, पटतं का.
या णी ती पराकोटीची भांबावली. मग ितचं कामात ल लागेना. हाताखाल या
माणसांवर कारभार सोपवून ती घरी आली.
घराचा दरवाजा उघडताना ितला वेगळं वाटलं. आप या पाठोपाठ अशोक आत येणार असं
ितला वाटलं. ितने आज लगबगीने दार लावलं नाही. खाल याच मज यावर या
िनमकरांनी हटकलं तर अशोक बोलत थांबायचा. ‘काय हणताहेत िनमकर?’ असं सखीने
चुकूनही आजवर िवचारलं न हतं. के हातरी ती इतकं च हणाली होती, ‘मला हा माणूस
आवडत नाही.’
‘प रचयािशवाय, सहवास नसताना आवडिनवड कशी तयार होते?’
‘कोणती फु लं टाळायची ते फु लपाखरांना पण समजतं.’
‘तू फु लपाख आहेसच.’
‘तो िनमकर मला पाख समजतो. याची नजरच कळते.’
अशोकने एकदम वेगळाच िवषय काढला होता. सखी या खां ावर हात ठे वीत याने
िवचारलं होतं,
‘ हीलन आिण िहरो ां यात फरक काय?’
सखी ग प.
‘ऐक िहरो आिण हीलन एकाच ना या या दोन बाजू. दोघांची नजर, हेतू एकच. ‘ती’
हवी. िहरॉईन याची लगट खपवून घेते तो िहरो ठरतो, जो अंगचटीला आलेला खपत
नाही तो हीलन. नाणं एकच. पण िहरोची छाप पडते, हीलन का ासारखा वाटतो.’
‘ ाचा िनमकरशी काय संबंध?’
‘ ाचा संबंध येक शी आहे. कोणताही माणूस शंभर ट े टाकाऊ नसतो. आिण
कोणताही शंभर ट े आदश नसतो. तरीही येक रा सात एक देवदूत असतो. आिण
देवदूतात रा स. ितथपयत पोहोच याचा य करणं हा एक न संपणारा कोस आपण
यायचा.’
‘ हणजे काय होतं?’
‘आयु य अपुरं पडतं.’
आ ा सखीला हे सगळं आठवलं. ितने चारही भंत कडे पािहलं. मग ती उरले या
लॅटम ये हंडत रािहली.
पावलापावलावर न हे, इं चाइं चावर ित या आिण अशोक या संसारा या खुणा
उमटले या ितला जाणवू लाग या. कोण या खोलीत, कु ठ या िखडक पाशी उभं रा न
आपण काय बोललो होतो हे सगळं समोर दसायला लागलं. ा सहाशे े अर फ ट जागेत
ितला पाच वषाचा भूतकाळ रगाळताना दसला. येक ासाने, पंदनांनी आपण ा
जागेत गुंत या आहोत, ना याने बांधले या आहोत ाचा सा ा कार झा यावर सखीला
जाणवलं, आपण फ जागेचं े फळ कती एवढाच िवचार के ला. ‘ ास हणजे जगाशी
सोयरीक’ असं चेतन हणाला. आता ा जागेचे ‘ युिबक फ ट’ मोजायला हवेत.
सहा हजार...
ात आपले ास कती?
अशोकचे कती?
आठवणी कती?
सगळे संग, अ खा भूतकाळ इतका वेढत रािहला क या माणे वेल नी इतके वेढे ावेत
क झाडाचं खोड दसेनासं हावं.
सखी नाहीशी झाली.
उर या आठवणी. पंदनं. ास.
के हातरी अशोकने कोण या तरी महाराजांचं एक वचन ऐकलं होतं. याची कॅ सेट लावत
तो हणाला होता,
‘हे वचन ऐक.’
‘आरती, भजनं ात मला रस नाही.’
‘सखी, एक सू सांगतो, आयु यातला ‘नाही’ हा श द श यतो पुसून टाकायचा. आप या
भारत देशाचं उदाहरण डो यांसमोर ठे व, हणजे कळे ल.’
—अशोकचं हेच वैिश . गाव करसारखा बॅ समन कं वा नवराितलो हासारखी
टेिनसपटू अक मात कोण या दशेने बॉल फरवील, हे सांगणं जसं मु क ल तसं अशोकचं.
तो अचानक वेगळा िवषय काढीत असे.
एक ते नऊ आकडे याला मश: कधीच मा य न हते.
सखीने के हातरी ाच मु ावर बोट ठे वून िवचारलं,
‘तु ही कधी पाढे ओळीने हटलेत का हो?’
‘कधीच नाही.’
‘वाटलंच.’
‘का?’
‘कोणतंही िवधान म येच घुसवता. िवषय कोणता आिण िवधान कोणतं?’
‘ हणजे?’
‘आयु यातला ‘नाही’ श द पुसायचा हणता हणता, भारत देश कु ठे आला?”
अशोक मो ांदा हसत िखडक जवळ आला. याने पडदा दोन-तीनदा खेचून बंद के ला
आिण उघडला.
‘सखी, आयु य खरं च फार मोनोटोनस असतं. गिणतात या पा ांसारखं. आपण
चम काराने ते सजवायचं असतं. काहीतरी वेगवेगळं प आयु याला देता येणं हणजे
जग याची कला. कलेत नकार नसतो. िव ेत नकार असतो. मी म येच वेगळा पॉइट
काढतो हणून णभर चमकतेस क नाही?’
सखीने मान हलवली. अशोक हणाला होता,
‘ग पा मारता मारता म येच एखादा टॅ ज ट मारला क ग पा कं टाळवा या होत नाहीत.’
सखीला पटलं.
‘भारताचं काय?’
‘ वातं य िमळा यापासून आ ही फ ‘नकार’ ायला िशकलो आहोत. कोण याही
सरकारी ऑ फसात, टेशन, एस.टी., टेिलफोन, रे श नंग, बँका, दुकानदार, टी ही,
वतमानप वाले, सगळीकडे थम ‘नकार’ हणूनच देश पुढे आला नाही. ‘आि तक’ आिण
‘नाि तक’ ाची ा या अगदी सोपी आहे. आयु यात या येक गो ीला जो ‘होकार’
देतो तो ‘आि तक’. जो सतत ‘नाही’ हणतो तो ‘नाि तक’. नाि तक अनुभवांना पारखा
होतो.’
‘ कती अ ितम!’
‘ ात भजन, आरती असं काही आहे?’
‘नाही.’
अशोकने मग कॅ सेट लावली होती.
यातली काही िवधानं आठवताना सखी नकळत िखडक जवळ गेली. जे पडदे अशोकने
मागेपुढे करायचा चाळा के ला होता ते पडदे ती प शत रािहली. माणसां या मृती
थळांशी िनगिडत असतात.
या कु या महाराजांनी सांिगतलं होतं,“माणसाला साधं वत:चं मन कळत नाही. मग
आ मा, परमा मा ांची गो दूरच. , माया ा गो ची ा या कशाला हवी? माया
तर माया. काय िबघडलं? सुखदु:खांचा अनुभव हे स य. दु:खात माणूस मागं फरतो.
वत:त रमतो. ‘ व’पाशी थांबून दु:खा या गा याशी पोहोचणं, हे ‘ ’ समजावं. सुख
आिण आनंद हणजे माये या सहवासात. ा दोनच अव था. दो हीत एकच त व आहे.
‘माणूस’ हाच क बंद ू आहे. माणूस हणजे िनसगाचाच एक अवयव. िनसग रोज हसतोय,
फु लतोय, नाचतोय, तु हीही नाचा. पंगू माणसाला चालायला िशकवलंत तर नवल नाही.
जो धडधाकट आहे. याने नतन के लं तर अपंग आपोआप चालेल. तु ही नाचलात,
बागडलात तर तु ही परमे र मानता क नाही, ाचा शोध घे याची ज री उरणार
नाही. या या आठवणीने तु ही कासावीस होता, तोच तुमचा परमे र िजथं पाहाल, ितथं
तोच आहे. िजथं याची थोडी झलक दसेल ितथं तोच आहे.”
तेव ात बेल वाजली. सखीने दार उघडलं. दरवाजात डॉ टर िनरं जन दातार.
“तु ही?”
“दुकानात गेलो. तू न हतीस. ‘अचानक बरं वाटत नाही’ हणून घरी आलीस असं समजलं.
पाहायला आलो.”
सखी ग प.
“काय झालं?”
“अशोकची आठवण आली.”
“मी एक आशाची कॅ सेट आणली आहे. ऐकू या. अफाट आहे.”
सखीने िखड यांवरचे पडदे ओढले. आता काशाची खरता कमी झाली.
“नाऊ रलॅ स!” असं हणत िनरं जनने कॅ सेट लावली.
पिहलंच गाणं—‘मेरा कु छ सामान’. ा गा यानंतर कॅ सेट पुढे गेलीच नाही. दोघांनी ते
एकच गाणं तीन वेळा ऐकलं. टेप थांबवत िनरं जन ा सम ये गे या माणे बोलू लागला.
याचा वरही बदलला,
“मंगेशकर घराणं हा मंगेशाचाच अवतार आहे. तरीही आशा भोसले हा चम कार आहे.
ित या आवाजात वीज आहे. ती कोसळते, पण या झाडावर पडते ते जळू न जा याऐवजी
उजळू न जातं. वादळ आहे पण ते काहीही उ व त करीत नाही. मादकता तर िवल ण
आहे पण कामुकता नाही. ती गाताना गा या माणे अ लड बािलका होऊ शकते, यौवनात
वेश क शकते, वत: या आयु याकडे तट थपणे बघणारी योिगनीही होते. लताला
सर वती माना खुशाल, आशा सर वती या हातातली वीणा आहे. वीणे या अंस य
तारांपैक कोणती ना कोणती तार येकाला छेदन ू जाते. सर वतीला आपण नम कार
करतो. आदराने पण लांबून. वीणा आप या हाता या अंतरावर आहेसं वाटतं. लताचा सूर
तु हाला अ ात वासाला घेऊन जातो. आशा आप या घरी येऊन गाते असं वाटतं.
घरकु लाला ती ऊब देते.”
िनरं जन थांबला.
‘लतापे ा मला आशा जा त का आवडते ाचा मला शोध लागत नाही’—
असं अशोक हणायचा, याचं उ र िनरं जनने दलं.
सखी िनरं जनला हणाली,
“अशोक, आज आशा समजली.”
यानंतर सखीने कात टाकली. समोर या त अशोक अंश पाने भेटतोय का, कोण या
त भेटतोय ाब ल ितचा शोध सु झाला. ित या निशबाने ितला वसाय असाच
दला होता क सहवासात वैचा रक पातळीवरची माणसं जा त असावीत, हणजे होतीच.
शारी रक आकषण, वासना ा छटा ग पागो ी करताना या माणे कधी डोकाव या
नाहीत, या माणे टाळी देताना, शेकहॅ ड करताना कं वा र ता ॉस करताना पटकन्
सखी या दंडाला ध न ितला सावरतानाही हा सांभाळणारा पश आहे हे सखीला
जाणवायचं.
सहजता आिण खटाटोप ातलं अंतर एकदा जोखता आलं क हेतूही समजायला लागतात.
सखी कामावर येताना पिह यासारखी नटू नथटू न येऊ लागली. ितला दागदािग यांचा
शौक न हता. मेकअपचा सोस न हता. ती ज माला येतानाच मुळात ‘ यूटी पालर’मधून
आली होती. कप ां या रं गसंगती या बाबतीत मा ती कमालीची जाग क होती.
‘हसरा चेहरा हाच एकमेव दािगना’ असतो असं अशोक हणायचा. तो एकमेव अलंकार
अनेक दवसांनी ‘सखी स जक स’मध या टाफला दसला.
अशोकनेच ितचं कु मुद नाव बदलून ‘सखी’ असं ठे वलं होतं.
‘कु मुद हे कसलं जुनाट नाव?’
‘अरे बाबा, कौमुदीचं कु मुद झालं.’
‘तू माझी सखी आहेस. मा याच अि त वाचा एक िह सा.’
‘इतरांनीसु ा मला ाच नावानं हाक मारावी काय?’
‘नावानं, भावनेनं नाही.’
‘आिण िचत एखा ा या हाके त ती भावना डोकावली तर?’
‘दुस यावर आपलं िनयं ण नसतं. ितसाद दला तर को कळा ितत याच शी तेने साद
घालते. आपण शीळ वाजवून ितची न ल के ली क ितला चेव येतो. हे आपण अनुभवलंय
क नाही?’
‘मा याकडू न समज...’
‘पुढे काय िवचारणार आहेस ते समजलं. ा आयु याचा आिण माणसा या मनाचा
भरवसा नाही. आ ा इतकं च सांगेन क तारणा क नकोस. काही घडलं तर काही
आकाश कोसळत नाही. तारणा करत रािहलीस तर करपून जाशील. मोकळे पणाने
बोललीस तर मी तुला सांभाळीन.’
दुकानाचं नाव ‘सखी स जक स’ ठे वताना मा सखीने नाराजी के ली.
‘सखीकडे जातो— असं सग यांनी हणायचं काय?’
‘नावाला इतक का बुजतेस? चं नाव काहीही असलं तरी यांचं ‘स य’ जमतं यांचं
काय? ‘सखी’ ा नावातच िनमं ण आहे क नाही सांग?’
‘मा य!’
‘दॅटस् इट. आपण राहतो ितथून अकरावी िब डंग, ितथं एक दुधाची डेअरी उघडणार
आहेत. सहा पये िलटर भाव ठे वणार आहेत. अ सल दूध. आठ ट े ि धांश.’
‘मग न यायचं. डेअरीचं नाव?’
‘पूतना ऑ टी दु धालय.’
‘शी! अिजबात नको.’
‘कळलं? नावात काय आहे ते?’
सखीचा चेहरा उजळ यावर दुकानाला चैत य आलं. जिमनीतला वालामुखी जिमनीतच
ठे वायचा मं सखीला सापडला. ितने दुकानाचं इं ट रअर बदललं. छो ा छो ा कुं ा
आण या. दमाखदार खु या आण या. टवटवीत रं गाचा वॉलपेपर आणला आिण ती सव
अशोकला शोधू लागली. ितला आता तो जड व तूंतही दसायला लागला. ितने दुकानात
छोटी युिझक िसि टम बसवली. बोल यात यय येणार नाही, पण मौनात सोबत
करील, एवढाच जेमतेम हॉ यूम असायचा.
भेटायला येणा या येक त ती अशोकचा वेध घेऊ लागली. ितला हे गमक सापडलं
होतं. इं धनु य पडलं क अशोक भेटायचा. इं धनु यात सातच रं ग असतात हे शा ीय
स य. पण मना या आकाशात या येक दोन रं गांत कती छटा असतात. ते तो तो रं ग
कट झा यावरच समजायचं. येक छटा हणजे एके क कं पन. सखी या सग या
शरीराची वीणा झाली. ितला आशा भोसले नावातली नवलाई न ाने जाणवली. आशा
हणजे कोसळणारा पात आिण संथ जलाशयही.
सखीने कोणतंही कं पन नाकारलं नाही. कोण याही छटेचा इ कार के ला नाही. इतर ि या
आिण सखीत हाच फरक. इतर ि यांना असं एखादं नवं कं पन जाणवलं क या
घाब याघुब या होतात. काश करण परतवून लावतात. वत:चा िध ार करतात.
मनात या मनात माफ मागतात. कु णाची हे याच जाणोत! अित मण िवभागाची हॅन
आली हणजे एके काळी, फे रीवाले मांडले या सजावटीचं काय होईल ाची पवा न करता
चादरीचं गाठोडं क न पळत सुटायचे, आडोशाला लपायचे. तशा ा बायका न ा
संवेदनाची, कं पनाची चा ल लागता णी वीणेवर गवसणी चढवून, ती थेट मा यावर
टाकतात. हॉल या कोप यातही उभी ठे व याचं धाडस करीत नाहीत. गवसणी असतानाही
एखादं कं पन आरपार छेद देऊन आप याला वेढून टाके ल का?— ही दहशत. सखी सग या
कं पनांना साथ देऊ लागली.
आठव ातून एकदा पु याला जाणा या डॉ. िनिखलला ितने िवचारलं,
“तु हाला ाय हंगचा कं टाळा येत नाही? एकटे जाता, एकटे येता.”
“मी एकटा नसतो. सगळा िनसग सोबतीला असतो. ओळखीची सगळी झाडं वागता या
कमानी उभा न वागत करतात. सीझन बदलत असतो. सोबतीला असं य गाणी
असतात. ‘आज फर जीने क तम ा है, आज फर मरने का इरादा है’ हे गाणं समजून
यायचं असेल तर अगदी कम ये गवतावर पडता आलं नाही, तरीही चाकाखाली
धावणारा र ता असला तरीही गा या या पु कळ जवळ जाता येत.ं ‘जीवन के सफर म
राही’ हे ‘मुिनमजी’ मधलं गाणं वासात भेटतं. ाउलट एखादं गाणं वत: या घरात,
सं याकाळी मंद काशात ऐक याचं असतं.”
“कोणतं?”
“लताचं ‘अगर मुझसे मोह बत हो, तो मुझे अपने सब गम दे दो’ असे काहीसे श द आहेत.
“एखादं मराठी गाणं?”
िनिखलने सखीकडे सरळ पािहलं. एक अनाम रं गाची छटा कट झाली. िनिखल
हणाला,“एक गाणं आहे. पण याने अंगावर काटा येतो. ‘या िचम यांनो, परत फरा रे
घराकडे अपु या’ हे गाणं. ीिनवास ख यांना िपटावंसं वाटतं आिण दीद ना वाकू न
नम कार.”
“ख यांवर राग का?”
“असं कॉ पोिझशन बांधलंय क हाम िनयमवर अजून बसवता आलं नाही.”
“हाम िनयम वाजवता?”
“ वा तसुखाय. असंच एकदा वाजवता वाजवता यानात आलं क रागदारीत वेळेला
मह व आहे. पण भावगीतं आिण काही आत िच पटगीतांत थळ माहा य आहे.”
सखीने अनावर होत िवचारलं,“तुम या पुढ या पु या या ीपम ये मी येऊ का?”
“अव य! उ ाचाच वार आहे. सकाळी सहाला िनघालो तर साडेनऊपयत पुण.ं डायरे ट
ऑपरे शन िथएटर. सं याकाळी सहापयत िनघायचं. खंडा याला दहा िमिनटं थांबायचं.
खोपोलीची द ांची रांगोळी पाहायची. रा ी दहापयत मुंबई.”
सखी गाडीम ये ग प ग पच होती. िनिखलने ितला बोलतं करायचा य के ला नाही.
एका कॅ सेट या दो ही बाजू संप यावर गाडीत ती गा याइतक च वरमय होती.
सखी सांगू लागली,“तु ही जे हणालात ते अशोकने मला वेग या श दांत सांिगतलं होतं.
मला एस.टी. कं वा एिशयाड दो ही आवडत नाही, ते हा तो हणाला होता, आयु य
णभंगुर असतं, हणजे नेमकं कसं ते पाहायचं आहे का?”
“एस.टी.चा आिण आयु याचा संबंध....”
“अशोक अशा िवधानांना टॅ ज ट हणतो. ग पांचं कु तूहल वाढव याची याची ती प त
होती.”
“बरं मग?”
“काहीही काम नसताना अशोक मला एिशयाडने पु याला घेऊन गेला. याने
ाय हरजवळ एक सीट असते, ितथं मला बसवलं. यापूव सांिगतलं,‘समोर ही मोठी
काच आहे, ती एक फोटोची े म समजायची. रकामी े म. समोर पाहायचं. येक णी
लॅ ड के प बदलत जातं. र ता, झाडं, ड गर, आकाश, वाहनं, ए हरी थंग चजेस. एक
देखावा पु हा नाही. ण आला आला हणताना मागं पडतो, तो असाच. आिण गंमत
हणजे या खेळात मी इतक रमले क मला अशोकची आठवण फार उिशरा झाली.”
“ वासात हे असे ड गराएवढे उं च, आकाशाइतके िवशाल, वृ ांसारखे सावली देणारे
सवंगडी, खळखळाट करीत झेपावणारे पात पािहले हणजे मला पैसा- ित ा, पद
ामागे धावणारा माणूस फार के िवलवाणा वाटतो.”
“अशोक, कती रा त बोललास.”
सखी या कती छटा आठवणार?
अशोक या शोधात हरवलेली सखी, िवयोगाचा ड ब आत या आत शांत करीत, येक
णा या सुयोगात दंग झालेली आहे. मध या सु ीत ती दुकानात या सग या से समनना
के िबनम ये बोलावते. सगळे एक जेवतात. ‘शॉप इज लो ड फॉर लंच’ असा फटकळ
फलक साखळीला बांधलेला नसतो. याऐवजी ‘यू आर वेलकम फॉर लंच’ असं आमं ण
असतं. सहका यांपैक कु णासाठीही, याचा आवडता पदाथ ती क न नेत.े याने संकोच
दाखवला तर चारचौघांसमोर ती घास भरवायलाही मागंपुढं पाहत नाही.
एकदा अचानक ती डॉ. क त यांकडे गेली. हातातला अ यंत महागडा पँटपीस समोर ठे वीत
ती हणाली,
“आज तुमचा वाढ दवस.”
 यानंतर आठ मिह यांनी ती पु हा यां याकडे गेली आिण हणाली,
“मला तुम याकडू न साडी हवी, आज मा या ल ाचा वाढ दवस आहे. चॉईस तुमचा आिण
पैसेही तुमचे, बजेटसह.”
क त यांनी िनवडलेली साडी पा न ती हणाली,“अशोक, मला साडी मनापासून
आवडली.”
ती इतकं च क न थांबली नाही. मॅ चंग लाऊज वगैरे िवचार न करता, ितने ऑ फसातच
साडी बदलली.
ितची से े टरी हणाली,“मॅडम, साडी ए सल ट! पण लाऊज... हणजे रं गसंगती
नेहमीसारखी...”
सखी घाईघाईने हणाली,“उ कटतेला फ रं ग असतो. संगती नसते.”
ित या चेह याकडेही न बघता सखी टॅ सीत बसली आिण क त यांसमोर जाऊन उभी
राहत हणाली,“ याने साडी दली यानेच ती थम पाहायची असते.”
चेतन अजून ग ीवरच होता. खरोखरच कती छटा आठवणार? वर िनर आकाशात चं
सुसाट धावत होता, हणजे ि थरच होता. पंजलेला पांढरा कापूस चं ावर झेपावत होता.
या ढगांचे बदलणारे आकार यादीने मोजता येतील. सखीला ित या इं धनु याचे रं ग
मोजता येतील का? कायमची दुराव यावर िन वळ या या वृ ीवर पागल झालेली
सखी, वृ ी याच पातळीवर रा न चं अि त व अनुभवते हा चम कार समाजात या
कती िनमकरांना समजेल? बौि क पातळीचं वरदान अंश पातही न लाभले या
माणसांनी, न हे ापदांनी हा समाज भरला आहे. पण ापदांचा तरी अपमान का
करायचा?
द ा माणे सखीने चोवीस गु के ले आहेत.
चेतनने एकदा िवचारलं होतं, “सु ी कशी घालवतेस?”
“अशोकचे कपडे आवरते, धुते. यांना इ ी करते.”
“एकदा हे के लं क झालं.”
“घरात मी याचेच कपडे वापरते. आरशात डोकावते ते हा मला माझा चेहरा दसत
नाही. फ अशोकचे कपडे दसतात. या या व तू व छ करते. र टवॉचला रोज क ली
देते. टेबलावर दोघांची पानं घेत.े दो ही पानांत थोडं थोडं वाढते आिण संपवते.”
“आयु या या िडमा स एव ाच असतात का?”
णभर थांबून सखी हणाली,“हा डबलबेड, अशोकचा आवडता पर यूम मी चादरीवर
शंपडते. याला आवडणारा मोग याचा गजरा मा या उशीवर ठे वून डोळे िमटू न घेत.े
समोर या िखडक त कबुतरं येतात. नर ं जी घालत मादीला खेचून घेतो. तो बला कार
करीत नाही. कबुतर हा माझा एक गु . बाक चे सांगू?”
“ज र!”
“त वाला िचकटू न कसं राहायचं हे मी पालीकडू न िशकले. मुंगळा तसाच. मान तुटली तरी
तो गुळापासून कं वा आप या पायाचा चावा घेतला तरी सोडत नाही. वत:चं घर वत:च
सांभाळायचं हे मला गोगलगाईने सांिगतलं. हाक मारता णी ितथं णात झेपावायचं कसं
आिण तोपयत बटणापाशीच थांबायचं हे मला इले ीिसटीने सांिगतलं. सग या
प यांम ये घुबड हा एकमेव प ी कळप क न राहत नाही असं मी ऐकलंय. एकटीने कसं
जगायचं हे मला घुबडाने सांिगतलं.”
“तरीसु ा सखी...”
सखीने रोख जाणून सांिगतलं, “संपूण अशोक फ एकच होता. तो अनंतात िवलीन झाला
ाचा अथ, तो अनेक माणसांत अंश पाने भेटणार आहे. मो ा वतुळात ते वत:ही असतं
आिण यात एक छोटं वतुळ असू शकतं. हणून छो ा वतुळात मोठं वतुळ सामावेल का?
जॉमे ी हा आणखी एक गु . उरलेले सांग?ू ”
“नको.”
चेतन खाली आला तर िनमकर दरवाजा उघडा ठे वून याची ती ा करतोय. चेतनला
पाहता णी तो घाईघाईने आत गेला. जमधून लासभर पाणी घेऊन आला.
“ये, बस. जरा शांत हो. पाणी पी.”
“मी शांतच आहे.”
“मग तासभर नाहीसा कु ठे झाला होतास? मला चैन पडेना.”
“का?”
“ हटलं, अपमान सहन न होऊन व न उडी वगैरे मारतोस क काय?”
“मला काहीही झालेलं नाही.”
“पण झालं ते वाईट झालं. स या मै ीलाही पारखा झालास. उरलेलं दूरच.”
“काय उरलं होतं?”
“सगळं च. नुसतं अपरा ी चांद यात फ न भागतं काय? तो तर अधलामधला ट पा
झाला.”
“उ ा रा ीच फरायला जाईन बघ.”
“ितला प ा ाप झाला तरच.”
“ याची आ हा दोघांना गरज नाही. सकाळी छान टवटवीत फु लं घेऊन येतो गुलाबाची.
सग या रं गांची. यात या यात िपवळा गुलाब शोधतो.”
“ितला तो जा त आवडतो का? ल ात ठे वीन. कधी नंबर लागला तर...”
िनमकर िनल पणे हणाला.
“सूयफु लं िमळणार नाहीत हणून िपवळा गुलाब.”
“ हणजे?”
“ती सूयफु लाला गु मानते.”
“मला कळलं नाही.”
“ती हणते, समाज त सूयासारखा असतो. आगीचा कतीही वषाव झाला तरीही ती
सूयफु लं सूयाकडेच पाहत राहतात. त ड फरवीत नाहीत. मा या सार या िनराधार
बाईकडे समाज असाच बघत असतो. सूयासारखा रोखून. अशा समाजाला त ड देतानाही
टवटवीत राहायचं हे सूयफु लांनी िशकवलं.”
िनमकर हणाला,“समजणं कठीण आहे.”
“िवचार क च नकोस. तुला तेवढा भेजा परमे राने दलेला नाही आिण देढ हात
कलेजाही. सगळा अंधारच आहे.”
“ितने थ पड मारली याचा राग तू मा यावर काढतोयस.”
“इतक च तुझी ले हल.”
“मा या मै ीचा गैरफायदा घेऊन तू फार बोलतोयस.”
“आणखीन खूप सांगायचं आहे. विहन ना उठवून दोघांना सांगू का?”
“नको हे आप यातच रा दे.”
“ याड माणसा, ऐक मग. अनेक माणसांना मी सौज याने िम मानतो. अंत:करणापासून
नाही. यू आर वन ऑफ देम. ते हा कु णा याही घरी जाताना आपलं ेमाने वागत होतं क
समोर या माणसा या सौज यापायी आपण टॉलरे ट के ले जातो ाचा येकाने िवचार
करावा. या माणसाशी आपण मै ी करतो, याला अंशत: का होईना, समृ कर याची
पा ता आप यापाशी आहे का हे पाहावं.”
“मी तुला ‘गो अहेड’ हणालो याचा तू वचपा काढतोयस.”
“अजून शु ीवर ये िनमकर.”
“मी थ पड खा ली नाही, मी शु ीवर आहे.”
“थ पड मी खा ली पण धडा तुला िमळाला. मला दोन शोध लागले.”
“सांगून टाक. आता समथन करायलाच हवं तुला.”
मग चेतन ठरवून हणाला,“तु या बु ीची क व कर यात मी आता वेळ घालवत नाही. जे
सांगायचं ते सांगतो. जेवढं उमटेल तेवढं सांभाळ. सखीचा नवरा अ यंत हसटाईल असावा
हा एक शोध. हसटाईल हणजे ब गुणी, अ पैलू वगैरे वगैरे. मा या मते तो ा
श दा याही पलीकडचा होता. जीवन, आयु य िजत या े सीवर जगता येत,ं या
सग यात तो पारं गत असावा. सतत आनंदी राहणं हणजेच अ या म. तो िस पु ष
होता. पाचच वषा या कालावधीत याने सखीसारखं एक िश प घडवलं. सखी तृ आहे.
शी इज नॉट इं टरे टेड इन से स. ितने ती अव था पार के ली आहे. आिण यासाठी ितला
खटाटोपाने कोणताही िन ह करावा लागलेला नाही.”
िनमकर ग धळला होता.
चेतन जरा उसंत घेत हणाला,“उदाहरण दे याचा य करतो. शंभर ट े अचूक असेल
असा दावा नाही. एक ओढा आहे. कं वा झरा समज. एका उडीत आप याला तो पार करता
येईल असा नसतो. या वाहा या म यभागी एक मोठा दगड असतो. याचा आधार देऊन
दोन ट यांत आपण पलीकड या तीरावर जातो. तो मधला दगड हणजे ‘से स.’ ते साधन
असावं. सा य नसावं. देहातीत आनंद, सौ य, िवशाल, अलौ कक िव पलीकड या
कना यांवर सु होतं. याला उ कटतेनं सामोरं जावं. वेगवेग या तरांवरचे आनंद,
चम कार, दृ ांत ा दगडा या पलीकडे सु होतात. पण या िव ाला ओळख याची,
याला पश कर याची, ते संगीत ऐक याची आिण ते िव पाह याची दृ ी िमळव याची
आिण ते िव पाह याची दृ ी िमळव यापूव समपण हणजे काय, हे समजावं लागतं.
समागम हे समपण आहे. या जगतात जा यासाठी ‘ए ी टॅ स’ आहे. शंभरापैक
न ा णव, या मध या दगडावरच थांबतात. या यावर शेवाळं जमून, घस न पडेपयत
उभे राहतात. इतकं च काय, आणखी कोण कोण घसरतंय ाची वाट बघतात. फॉर युवर
काइड इ फमशन, सखी कधीच पलीकड या कना यावर पोहोचली आहे. मी हणूनच
अ यंत आनंदात आहे.”
िनमकर या हे सगळं डो याव नच जाणार होतं.
याने िवचारलं,“पलीकडे आणखी एखादा दगड असेल तर?”
चेतन हणाला,“जे पिहला दगडच सोडायला तयार नसतात ते पलीकड या कना यावर
उडी मारतात ते फ असेच वेगळे दगड सापडावेत हणून. आिण फ नजर कमावले या
लोकांना इतर आनंद, िवशाल जीवन, कती िविवधतेने िनसग िशलंगणाचं सोनं वाटतोय हे
दसतच नाही. स ा, पैसा, पद, ित ा, आिण ीमुख हेच दगड अगोदर सापडतात.
आप या समाजात नीती-अनीती फ ी-पु ष संबंधाभोवती जखडली आहे. आ हाला
अिशि त ाचारी मं ी चालतो. खुनी, लुटा आमदार चालतात. परदेशी बँकेत खाती
उघडणारे , परदेशात जिमनीसु ा घेणारे मं ी चालतात. ं ासाठी बायकांना मारणारे
नवरे आ ही खपवून घेतो. िश ण े ातील गुंडिगरी आ ही सहन करतो. बँकां या
गैर वहारांकडे दुल करतो. मो ा खपा या दैिनकांतून चा र यशू य नटन ांचे फोटो
कधी छापून येतात, या पुरव यांची स ा आ हाला ि य वाटते. दलेला श द न पाळणं ही
आमची सुिशि तता. युिनयन ने यां या पा ठं याने माजले या ‘ लास फोर’ सेवकांचा
उ टपणा नीितम ेत बसतो. सिचवालय, युिनिसपल कॉप रे शनसार या यं णेत, व र
अहंम य अिधका यांनी िनयमांवर बोट ठे वून हाताखाल या लोकांची गळचेपी के ली तर ती
िनमूट सोसतो. नेम या संकटा या वेळी र ा, टॅ सीवा यांचा आधार वाट याऐवजी ते
दरोडे घालतात ते चालतं. ेता या अंगावरचे दािगने पळवणारे पोिलस आिण
मगलस या मंगलकायात भाग घेणारे मं ी, ी टार हॉटे स चालवणारे िवरोधी प ाचे
आमदार हे सगळं चा र यच ना? ां याशी दोन हात करणारी मनगटं आ ही गमावली
हणून फ ीपु ष नातं ा एकमेव िवषयावर आ ही जीभ दोन हात लांब काढू न
बोलतो. दोन नंबर या पैशांनी घेतले या गा ांना मा तीचं नाव देऊन आ ही के वळ
हनुमानाची िवटंबना के ली नाही तर इमान, सेवाभाव, श आिण तेज सग यांची
िनभ सना के ली. सावरकरांसार या िवचारवंतांना आ ही कु जत ठे वलं. आंबेडकरांचे खरे
िवचार बाजूला ठे वून, मतांसाठी सवलत चे मळे िपकवले. पंचाव कोटी परदेशाला
ायला लावणा या बापूंचं गुणगान, तोच देश आप याला लुटत असताना कती वष
करायचं? यां या माणे नुसता पंचा गुंडाळू न जग याचं धाडस एका तरी पुढा याजवळ
आहे का? ओह नो! चुक चं बोललो. आजचे पुढारी कमरे चंही सोड याएवढे धीट आहेत.”
“तू िशवाजी पाकवर नाहीस. िनमकर या घरात आहेस.”
“काही फरक पडत नाही. इथं एकच िनमकर आहे. िशवाजी पाकवर हजारो िनमकर
भेटतील. तु हाला कु णालाही सखी समजणार नाही. ितला संपूण अशोक भेटला आहे. ती
पलीकड या कना यावर आहे. ितथं मया दत शरीर नाही, असीम भाव प आहे, कळलं?”
“तुला वािभमान नाही. मला कु णी मारलं असतं तर मी ितचं नाव घेतलं नसतं.”
“हेच तुला समजलेलं नाही. दोन शोधांपैक एक शोध मी तुला सांिगतला. तु या
िनबु तेचा मला आता हेवा वाटतो. तू सुखी आहेस.”
“जाऊ दे. दुसरा शोध सांग.”
“सखीने थ पड मला मारली नाही. समाजाला मारली. तुला मारली. समाजाचं नाव
िनमकर. कळलं?”
िनमकरसार या माणसाला जेवढं समज यासारखं होतं तेवढंच समजलं. चेतन खरोखरच
दुस या दवशी सकाळी सकाळी िपव या गुलाबाची फु लं घेऊन सखीकडे आला. ितने दार
उघडलं. चेतन या हातातली फु लं पा न आिण चेतनची व छ नजर पा न ती
हणाली,“अशोक, आजचा दवस चांगला जाणार!”
मा या खोलीतला फोन वाजला. मी तो पड या पड या उचलला. बाहेरगावी मला फोन
कु णाचा असेल?.... असा िवचार करीत करीत मी फोन कानाला लावला.
“काळे साहेब, गे ट आहेत.”
मा या कपाळाला आठी पडली. मला कु णीही नको होतं. काय करावं?
“कोण आहे?”
“ यां याकडे फोन देऊ का?”
“ ा!”
तीन-चार सेकंदांतच पलीकडू न हाक आली.
“काका, आ ही वर येऊ का? काका, लीज नाही हणू नका. फ िमिनट...”
“काय काम आहे?”
“मु या यापकांना सांगणार नाही ना?”
थोडी क पना येऊन मी हणालो,“नाही सांगणार.”
“मग येऊ?”
“या.”
“मा याबरोबर माझी मै ीण आहे, वृंदा. ितला येऊ दे?”
“येऊ दे.”
“काका, तु ही खूप खूप चांगले आहात.”
ितने फोन खाली ठे वला.
दोघीजणी पळत पळतच आ या असा ात. मा या दाराशी यांची पावलं थांबली.
पाठोपाठ दारावर ‘टक् टक् आवाज झाला.
“या!” मी आतूनच ओरडलो.
दोघी दबकत दबकत खोलीत आ या. आिण मी काही सु वात कराय या आत एक
हणाली,
“काका, आमची चूक झाली.”
“कशाब ल?”
“आ ही पळत पळत आलो...”
तेव ात दुसरी हणाली, “ही नेहमी एकदम पळत सुटते.”
“कधी ग? शाळे त पळते का?”
“ितथे छ ा बसतील.”
ांवर मा याकडे पाहत ती हणाली,“तु ही परवानगी दलीत हणून मी पळत
सुटले.”
दलासा दे यासाठी मी हणालो,“ओ.के ., ओ.के . आता काम सांगा.”
दोघ नी एकदम वहा पुढे के या.
“ वा री?”
“होय. ाल का?”
मी हात पुढे के ला. मा या हातात व ा देत या हणा या, “संदश े पण हवा.” मी माझी
बॅग उघडली. बॅगेत माझं पेन न हतं. मी कपाट उघडलं. हँगरला बुशशट होता. या
बुशशटला काल या समारं भाचा रबीनचा बॅच होता. तो अ यंत कलापूण आिण हणूनच
कमालीचा आकषक होता. या बॅचमुळे माझा बुशशटचा संपूण िखसा झाकला गेला होता.
या बॅच या मागे माझं पेन असणार. मी िखशात हात घातला. ितथंही पेन न हतं. मग
पु हा पेनसाठी बॅग उलटीपालटी के ली.
“काका, काय शोधताय?”
“पेन. कु ठं ठे वलं कु णास ठाऊक!”
“माझं या ना.” दोघ पैक एक ने पेन पुढे के लं. मी सही के ली. दुसरी वही हातात घेईतो
पिहलीने िवचारलं, “काका, संदश े .”
“मी कधीही संदश े देत नाही.”
“काहीतरी िल न ा.”
मी मग दोघ या डाय या घेत या. कु तूहलाने इतर थोर थोर मंडळ नी काय िलिहलंय ते
पािहलं. ‘मातृभूमीवर ेम करा, देशाचं नाव उ वल करा’ इथपासून ‘पु तकं िवकत घेऊन
वाचा. चांगली पु तकं वाचा’ इथपयत कसलेही संदश े होते. मला ते सगळे संदश
े वाचून
िवष णता आली. या मुल चं बालपण िवचारात न घेता यां या मनावर ही ओझी
टाकायला आ ही लेखक काय पुढारी वगैरे आहोत का?
मी व ा तशाच परत के या. यांचे चेहरे उतरले.
“काका, संदश े ?”
“मला बेटा नाही जमणार.”
एक ने धीटपणाने िवचारलं,“काका, तुमची आठवण हणून तो बॅच देता?” मी घेऊन जा
हट याबरोबर ‘बॅच माग याचं धाडस आपण का नाही के लं’ अशी खंत दुस या मुली या
चेह यावर दसून गेली.
मग ितने ित या मैि णीला िवचारलं,“मला चार दवस घरी ठे वायला देशील?”
दुसरी जरा तयार होती.
“मग सांगेन.”
सं याकाळी शाळे चे मु या यापक भेटायला आले. माझी व था नीट झाली ना, हॉटेल
आवडलं का इ यादी चौकशी कर या या िनिम ाने, आिण माझा कालचा काय म
अितशय आवडला हे पुन: पु हा सांग यासाठी ते आले होते. िनरोप घेताना ‘अरे हो,
िवसरलोच’ असं हणत यांनी िखशातून एक डायरी काढली.
“ ा वहीत सही ा आिण काहीतरी संदश े .”
“संदशे हटलं, हणजे ॉ लेम....”
मु या यापक हणाले, “जा त िवचार क नका. काल मी ‘िश त’ ा िवषयावर सकाळी
जे बोललो, या धत वर एखादं वा य खरडा.”
जा त िवचार न करता मी िलिहलं—
‘िश तीिशवाय जीवन हणजे सुकाणूिशवाय जहाज.’
मुंबईला परतलो. एक आठवडा लोटला. एके दवशी नेहमी माणे काय काय प ं आली
होती ते पाहत होतो. सव प ांत एका प ाने माझं ल वेधून घेतलं. नािशक या शाळे चा
रबर टॅ प पा न मी मनात हटलं,“मु या यापकांनी समारं भाचे फोटो पाठवले
असतील.’
पाक ट फोडलं आिण थ झालो.
मु या यापकां या सांग याव न मी या मुलीला सहीबरोबर संदश े दला होता, ितने
ितचं डायरीचं पान फाडू न पाठवलं होतं.
याबरोबर सुवा य अ रात ितचं प —
ि य वपुकाकांना सा. न. िव. िव.
तु ही कु णालाही संदश
े देत नाही, असं मैि ण नी सांिगतलं. मु या यापकांनी सांिगतलं
हणून तु ही संदश
े दलात. मला हा संदश े आवडला नाही. मी तो परत पाठवीत आहे.
मा या मैि णी तुमची सही िमळव यासाठी जे हा हॉटेलवर आ या हो या ते हा तु हाला
तुमचंच पेन, जा यावर न ठे व यामुळे सापडत न हतं. हणून हा संदश े मला पटला नाही.
काका, रागावू नका. मला दुसरा संदशे पाठवा. दुसरा संदशे पाठवला नाहीत, तर तु ही
रागावलात असं मी समजेन. मग मीही रागवीन.
तुमची,
गाग पारसनीस.
९ वी क
सगळी प ं बाजूला ठे वून मी थम गाग ला उ र िलहायला बसलो. मी ित या
प व े पणाचं कौतुक के लं. िजत या काटेकोरपणाने ितने मा यातली िवसंगती टपली
होती, ितत याच काटेकोरपणाने ितने वत:कडेही बघावं असा मी ितला स ला दला.
वा तिवक माझं चांगलं एक-दीड पानी प हेच संदश े ासारखं होतं. तरीही एका वेग या
छो ा कागदावर मी िलिहलं, ‘आ ाधारक मुलं सवाना हवीहवीशी वाटतात. ते हा
आ ाधारक हो!’
ितला पाठवले या पा कटात माझं प , नवा संदश े , जुना संदश
े , असा ‘ ी इन वन’ मामला
होता.
आठ दवस गेले आिण गाग चं प आलं. प ितचंच आहे हे मी आता ह ता राव न
ओळखलं. मी ते पाक ट फोडलं.
ि य वपुकाकांना सा. न. िव. िव.
काका, तु ही मा यावर रागवला नाहीत हणून मला खूप खूप आनंद झाला. या दवशी
प वाच यावर मी तर मध या सु ीत डबासु ा खा ला नाही. काका, तु ही खूप चांगले
आहात. तु ही मुंबई सोडू न ा. नािशकला राहायला या. आम या शाळे जवळच घर बांधा
हणजे मी सकाळ-सं याकाळ आिण काका, तु ही दुपारी झोपत नसाल तर मध या सु ीत
पण तुम या घरी येईन. माझा डबा तुम याच खोलीत बसून खाईन.
मग नािशकला येणार ना?
आिण काका, मी तु हाला डायरीतला तुमचा संदश े परत पाठवला. डायरीचं पान
फाड यामुळे दुस या बाजूचं पान पण फाटलं. या पानावर मंगेश पाडगावकरांची सही
होती. पाडगावकरकाकांना हटलं, मला छोटी किवता हवी. यांनी किवता के ली,
‘तुझी वही,
माझी सही.’
वपुकाका, माझं डायरीतलं ते पान हरवलं. तुमची आिण पाडगावकरांची न ओळख
असणार. मला यांची सही पाठवाल का?
काका, आयिडया! तु ही एक आटो ाफ बुक िवकत या. तुमची आिण किवकाकांची सही
पाठवा. संदशे सु ा. हावेळेला काका, संदश
े चांगला पाठवा. तुमचा दुसरा संदश
े पण बंडल
होता.
तुमची
गाग
९ वी क.
गाग ने मा या मनात ित याब ल एक जबरद त कु तूहल िनमाण के लं.
वयानुसार ती लाघवी होती. भाबडी होती. प व होती. शारही होती.
ितने ितचा घरचा प ा मा दला न हता. शाळे या प यावर ती प वहार का करत
असावी? मी ितला य बिघतली न हती.
पाडगावकरांनी ितला न बिघतली असणार. यांना सहीसाठी भेटायचं तर आहेच. फोन
क न गाग ची मािहती पण िमळवू या.
आिण याचवेळी वाटलं, आपण गाग या हेडमा तरांना प टाकावं. मी तो िवचार लगेच
कृ तीत उतरवला.
हेडमा तरांचं प बोलकं होतं. गाग यां या शाळे तली एक कॉलर— इतकं च न हे तर
सतत तीन वष ती शाळे त आ ाधारक आिण आदश िव ा थनी हणून ब ीस िमळवत
होती. माझा दुसराही संदशे ितला बंडल वाट यास नवल न हतं. हेडमा तरां या
प ाव न गाग या घराची मला थोडी क पना आली. ित या घरातलं वातावरण वेगळं
असावं. या वातावरणाची हेडमा तरांनाही पुरेशी क पना नसावी. यांनी मोघम िलिहलं
होतं, तरी खूप सांिगतलं होतं, ‘गाग शार आहे, हणूनच ितची भीती वाटते. ितला घरचं
मागदशन अथवा सं कार लाभत असतील असं वाटत नाही. मुलगी ेमाला, मायेला
आसुसलेली वाटते. िज हा या या एखा ा श दानेही गोरीमोरी होते. अशा मुलांची वा
मुल ची भीती वाटते. यांना ह ा असले या ेमाची, वा स याची गरज एका िविश
वयात पूण झाली नाही तर अशी मुलं कडवट होतात. यांचा िववेक कधीही सुटू शकतो.
हेडमा तरां या आयु यात सतत मुलं आिण मुलंच असतात. इ छा असून येकाकडे ल
देता येत नाही. वाईट वाटतं आिण भीतीही. गाग पारसनीससारखी शाप मुलगी वाया
जाता कामा नये.’
 या प ाने मला खूप काही सांिगतलं. मी याच दवशी आटो ाफसाठी एक खास छोटी
वही घेतली. पाडगावकरांना गाठलं. यां याच कं िचत का ाने आिण सहीने वहीचं
उ ाटन के लं. याच आटो ाफ बुकम ये मग संदश े ाखाली सही कर यापूव मी गाग ला
िलिहलं.
‘तुला ा वयात जे जे करावं वाटतं ते ते सगळं कर. हे वय पु हा येणार नाही.’
यािशवाय एक-दोन पानी िज हा याचं प ही िलिहलं. असाच कोणी प रिचत नािशकला
िनघाला ते हा प आिण डायरी पाठवून दली.
गाग चं दोन दवसांत उ र आलं.
ि य वपुकाका,
डायरी म त म त आहे. पाडगावकरकाकांना पण मी प पाठवणार आहे. काका, मी
तु हाला फार ास देते का हो? हो क नाही ते कळवा. ‘देत नाही’ असंच कळवा. नाहीतर
काका, कळवू नकाच. तु ही या.
मुंबई सोडू न या. शाळे या शेजार या जिमनीवर घर बांधायला लागले आहेत. लवकर या
आिण घर बांधा.
तुमची
गाग
९ वी क
यानंतर दोन वषात गाग चा आिण माझा प वहार उरला नाही. अधूनमधून आठवण
हायची. एकदा ती य भेटायला हवी होती असंही वाटत राहायचं, पण नंतर नंतर
संवाद राहाला नाही, एवढं न .
चार वषानी अचानक नािशकला एक जाहीर काय म िमळाला. योग रा ी होता. दुपारी
टॅ सीने िनघालो. सं याकाळी सात वाजता नाशकात.
काय माला दोन तास अवधी होता.
मी गाग चं घर शोधून काढलं. दार ित या बापाने उघडलं. मी माझी ओळख दली.
पारसनीसांनी वागत के लं.
थमदशनी माणूस कोरडा वाटला. मला बाहेर या खोलीत बसवून तो आत गेला. तीन-
चार िमिनटांनी तो आला आिण आवाजात हणाला,
“गाग शेजारी आहे का बघून आलो.” एवढं बोलून पारसनीस दारातच उभे रा ले.
“आपण बसा ना.”
“गाग यायला हवी. गॅरंटी नाही येईलच ाची. पण बघू आली तर.”
“तोपयत आपण बोलू.”
मा यासमोर बसत ते हणाले, “तु ही आलात ते गाग साठी. मा याशी बोलणार ते रीत
आिण नाइलाज हणून.”
“असंच काही नाही.”
“तसंच, तसंच आहे ते सगळं . सगळे येतात ते गाग साठी आिण गाग या आईसाठी. बघता
कशाला, मी काय खोटं बोलतोय?”
मी ग प बसलो. पारसनीस जा याव न उठले. यांनी ितथ या से फातून एक सतरं जी
काढू न ती जिमनीवर पसरली.
“आज काय म आहे तुमचा.”
“होय’.”
“साईखेडकर हॉलम ये आहे. पेपरला जािहरात आहे. दाखवू?”
मी नको हणालो, तरी ते उठले. यांनी जािहरातीचं पान मा यासमोर धरलं. मी नजर
टाक यावर तो पेपर यांनी जिमनीवर पसरला. टेबलावरचे दोन प याचे कॅ टस् पसरले.
फळीवरचा टा कम पावडरचा डबा घेतला. प यावर पावडरचा सडा घातला. नंतर या
प यांवर हात फरवीत ते हणाले,
“गाग ची आई आिण गाग आज काय माला येतील. गाग तु हाला आईची ओळख क न
देईल. मग पुढ या वेळेपासून तु ही गाग बरोबर गाग या आईला भेटायला यायला
लागाल.”
“तसं....”
“तसंच होणार. इथं पारसनीसांसाठी कु णीही येत नाही. समजलं? पारसनीसांवर ेम
करतात फ ही बाव पानं. ा पानांनी मला पेश स िशकवला. वेदा त पण िशकवला.
ऐकू न ठे वा आिण वापरा कोण या तरी कथेत.”
माझी संमती गृहीत ध न पारसनीसांनी ए ा ते राजा पानं माने मांडली. मग येक
पानावर टचक मारत ते हणाले,
“ए ा हणजे एक. हणजे आ मा. दुर हणजे दोन. ाचा अथ िशव आिण श . ितर
इ ल टू तीन खंड. वग, पृ वी, पाताळ. च वा हणजे चार वेद. पंजा का िम नंग
पंचमहाभुत.ं छ ा का मतलब षि पू. स ा कहता है, स सूर, स रं ग, स पदी. अ ाचा
अथ अ िवनायक. नऊ हणजे नव ह आिण दहा सांगतात, आ ही कोण? तर दशावतार.
ा राणीसाहेब. संसार नेहमी राणीसाहेबांचा असतो. यांना वेदा त, अ या म कशाशीही
कत नसतं. आता इतकाच आहे क ा संसारात तु ही ा राणीचा गुलाम होणार
क राजे?” आिण तेव ात बाहे न गाग आली आिण पारसनीसांकडे बघत ितर काराने
हणाली, “गुलामसु ा हायची याची पा ता नाही याने राजा हायची व ं
बाळग यात अथ नाही.”
पारसनीस ‘गाग ’ हणून ओरडले. गाग वेषाने पुढे आली. समोर या प यातला ए ा
उचलून पारसनीसां या अंगावर िभरकावीत ती हणाली, “ए ा हणजे एक. हणजे
आ मा ना? कोणताही खेळ खेळताना थम आ माच लागतो. तो वत:जवळ आहे का बघा,
मग उरले या बारा पानांब ल बोला.”
इतकं बोलून, माझी दखल न घेता गाग आत गेली आिण पु हा बाहेर आली. ‘मी जाऊन
येत’े एवढं बोलून ती पायात चपला सरकावून बाहेर पडली. पारसनीस हणाले,“हे आमचं
एकु लतं एक क यार . शारी आिण शहाणपणा ातला फरक न समजलेली एक िवदुषी.
रामायण वाचून झालं आिण आता महाभारताची पारायणं चालली आहेत.”
ितथं फार वेळ न थांबता मी िनघालोच. िनघ यापूव ितथ याच एका कागदावर मी
महाभारतातला धम आिण यमधम हांचा संवाद िलिहला.
यमधमाने धमाला िवचारलं,
‘आकाशापे ा उं च कोण?
धम हणाला,‘बाप.’
पारसनीस हणाले या माणे मा घडलं नाही. गाग आिण ितची आई, दोघीही
काय माला आ या नाहीत. े कां यात मी यांना एक कडे शोधत रा लो. गाग
काय माला आली नाही. पण दुस या दवशी ितने भ या सकाळी मला हॉटेलवर गाठलं.
दारावर टकटक आवाज झाला. मी जागा न सोडता ‘येस्’ हणून ओरडलो. तरी आत कु णी
आलं नाही. वेटर असता तर तो ए हाना आला असता असं हणत मी मग उठलो. दार
उघडलं, तर दारात गाग .
पटकन् त डातून श द गेले,
“ये बेटा.”
या णी ितने मा याकडे पा ालं. या नजरे त असं य भाव होते. मी ितला बसायला
सांिगतलं.
मा या समोर या सेमी इझीचेअरवर ती बसली.
“काल काय माला आलीच न हतीस का मला दसली नाहीस?”
“आले न हते.”
“कु ठे गेली होतीस का?”
“हॉि पटलम ये. आईसाठी.”
“काय होतंय आईला?”
“माई ड हाट अॅटॅकची शंका आहे.”
“काय, सांगतेस काय? काल पारसनीस काही बोलले नाहीत, हे कसं?”
“ते तसंच.”
तेव ात वेटर आला. मी याला ेकफा टची ऑडर दली.
ती चटकन् हणाली, “काका, मला खायला काही नकोय.”
मी वेटरला हणालो, “वेटर, दोघांची ऑडर कॅ सल.”
“तु ही ेकफा ट या ना.”
“मला एक ालाच खायचं असेल तर मी नंतर, तू गे यावर खाऊ शकतो. माझी मुलगी
समोर बसली असताना मी एकटा खाऊ शकत नाही.”
ितचा हात डो यांकडे गेला. ितने एक जबरद त द ं का दला. णाचाही िवलंब न लावता
मी ित याजवळ गेलो. ितचे दो ही हात डो यांव न दूर के ले. ितला उठवलं. पलंगावर
मा याशेजारी बसवलं. एखा ा पाखरासारखी ती मला िबलगली.
ितने मनसो रडू न घेतलं.
रडता रडता ती बोलू लागली, “मी तुम याशी भांडायला आले होते.”
“ज र भांडू या. यात काय मोठं सं? आधी ेकफा ट क . हणजे मग आप याला
भांडायला श येईल.”
“माझं भांडण संपलं.”
“वा, बहोत अ छे! जगातले सगळे मु स ी भांडणाअगोदर भांडणं थांबवायला लागले तर
काय मजा येईल.”
“काका, मला लाजवू नका. मी खरं च, सगळं िवसरले. तु ही मला ‘ये बेटा’ हणालात.
ितथंच सगळं संपलं.”
बोलता बोलता ती उठली.
“कु ठे चाललीस?”
“वॉश घेऊन येते.”
“बोल आता. भांडावंसं का वाटलं?”
“एखादी के वळ माझा बाप आहे, हणून मी याला मान देणार नाही. ाऐवजी या
ला मान ावासा वाटतो ितला मी विडलां या ठकाणी मानायला तयार आहे.”
मी हसून हणाला, “ल ात आलं. मा या काल या दोन ओळ ब ल तू नाराज आहेस.”
गाग काही बोलली नाही. ितला बोलतं तर करायलाच हवं होतं.
“पारसनीस काय करतात?”
“प े खेळतात.”
“ते गंमत हणून.”
“गंमत हणून खेळले असते तर काय हवं होतं? आ हीही यां याबरोबर अधूनमधून
खेळलो असतो. ते दुसरं काहीच करत नाहीत. फ प ,े तेही पैसे लावून. सगळा पगार
यात घालवतात.”
“नोकरी करतात?”
“जमेल तेवढी.”
“मग पंचाचा खच...”
“आई चालवते. तीन ठकाणी वयंपाक करते. एके ठकाणी दोन तास मुलं सांभाळायला
जाते. यािशवाय फाव या वेळात लोणची, पापड करते. रोज पहाटे एक तास रे डीमेड
कप ां या दुकानाला लहान लहान झबली पुरवते.”
णभर मी सु झालो.
“गाग , पारसनीसांना प याचं सन कधी लागलं?”
“ल ा या आधीपासून.”
“घरात मग रोज संघष का?”
“सु वातीला झाले. आता आईनं कायम िमठाची गुळणी घेतली आहे.”
अथ न हता तरी मी िवचारलं, “मी पारसनीसांशी बोलू का?”
“उपयोग होणार नाही.”
“कशाव न?”
“ल ा या पिह या रा ीदेखील जो गृह थ प े खेळायला गेला होता, तो आता वीस-
बावीस वषानी कु णाचं ऐके ल का?”
“ल ा या पिह या रा ी प े?”
“वपुकाका, आईकडू न जेवढं समजलंय तेवढं सांगते. पारसनीसां या घरची माणसं फार
कमठ. ल जु या प तीनं झालं इतकं च न हे, तर गभादान सोहळाही मु त वगैरे बघून
करायचा होता. ा एका गो ीव न मा या विडलांची, यां या आईविडलांशी भांडणं
होऊ लागली. विडलांचा पाय घरात ठरे नासा झाला. यांना हे असले कोणतेही शा शु
सोप कार मंजूर न हते. प याचं सन होतंच. नोकरीव न पर पर खेळायला जायचे.
हरत रा ले क वसुलीसाठी आशेने खेळत बसायचे आिण थमपासून जंकत गेले तर
यशा या म तीनं खेळत राहायचे.”
“तु या आईनं कधी सावरलं नाही?”
“बाबांनी जुमानलं नाही. पिह या दवसापासून आईवर राग.”
“का पण?”
“गभादान समारं भासाठी लाभणारा दवस ल ानंतर वीस दवसांनी सापडला. बाबां या
मते, या दवसाची वाट न बघता आईनं त पूव बाबांना साथ ायला हवी होती. मा या
आईनं यांची जाणूनबुजून अडवणूक के ली हेच बाबांनी डो यात घेतलं. याचा सूड हणून
ते या रा ी घरीच आले नाहीत. या एका संगातून आई कायमची िबथरली. आिण ते
अ यंत वाभािवक होतं. ा संगात ितचीच जा त नाच झाली. आता दोघंही
एकमेकांना माफ करायला तयार नाहीत. आई राब राब राबते आिण दवस ढकलतेय.”
“पारसनीस घरात पैसा...”
“कु ठू न देणार? पगारच यां या हातात येत नाही.”
“का?”
“पारसनीसांचं प यांचं सन, लोकांची देणी हे सगळं कं पनी या मालकांना माहीत आहे.
हणून ते आईलाच कं पनीत बोलावून पगार ित या हातात देतात. दुसरं काय करणार?”
“मा या मते कं पनीची माणसं हे यो यच करताहेत.”
गाग पटकन् हणाली, “तुम या दृि कोनातून. पण आम या घरात दर एक तारखेला
संघष जोपासला जातोय. आईनं हे असं एकटीनं कती वष रे टायचं आिण का? संसार ही
काय ितची एकटीची जबाबदारी आहे का? आईनं मरे पयत एकाच त हेचं आयु य का
जगायचं. हा संसार आईनं झुगा न का ायचा नाही?”
“असं होणार नाही. हेही दवस जातील.”
“वपुकाका, हे हणायचं हणून हणायचं. हेही आयु य जाईल हे यातलं स य. काही वष
सोसलं क संपलं ा वगात टाकता येणा या ा गो ी न हेत. मा या बाबां या बाव
िम ांनी िजवंतपणी काढलेली आईची ही ेतया ा आहे.”
एस.टी. सुटायला दोन-तीन िमिनटेच रा ली असताना गाग धावत-पळत टँडवर आली.
खूप काहीतरी सांग यासाठी आली असावी. पण आता ितला काही बोलताच येत न हतं.
मीच मग िनरोपाचे सांकेितक श द, पण ते मा मनापासून उ ारले,
“बेटा, सांभाळू न राहा. डोकं शांत ठे व. आईलाही सांभाळ आिण बाबांनाही सांभाळ. काही
लागलं तर कळव.”
गाग ने िवचार करीत मा याकडे रोखून पा लं. याच वेळेला कं ड टरने पॅसजसचं ल
वेधून घे यासाठी सतत बेल वाजवायला सु वात के ली.
गाग ने एकदम िवचारलं, “पुढ या एस.टी.नं जाता?”
मी काहीही न बोलता उठलो आिण इतका वेळ काय झोपा काढ या का, अशा अथा या
इतरां या नजरा झेलत खाली उतरलो.
दुस याला कमी लेखायची संधी ‘भारतीय’ जनता सोडत नाही. तरी एक बरं झालं.
कं ड टर मूडम ये न हता. नाहीतर याने लगेच, ‘तुम यासारखी िशक याली माणसं असं
वागतात’ या वा याची पंक मा यावर टाकली असती. वा तिवक हे ठरलेलं वा य कु णी
बोललं तर याला पायातली च पल मारायची सणक येऊनही िशकलेला माणूस तसं वागत
नाही. हे खरं िश ण हे यां या बापजा ांना समजणार नाही.”
“बोल, काय हणतेस?”
“मा याबरोबर शॉ पंगला चला.”
“चला, काय यायचा िवचार आहे?”
“मी काहीच घेणार नाही, तु हीच मला एक साडी घेऊन ा.”
गाग ने ित या पसंतीची साडी घेतली. र याव न जाताना ती अखंड बोलत होती.
मधूनमधून माझा हात धरत होती, सोडत होती. म येच एखादं कोडं घालत होती. एकदम
एखादी आवडती किवता हणून दाखवत होती, तर लहर आली क एखादा वाचलेला
िवनोद सांगत होती. उसाचा रस िपताना ितने मला मा तरां या नकला क न दाखव या.
उसाचा रस संप यावर ितने लासात रा लेला बफाचा मोठा खडा मालात बांधून
घेतला.
साडीची खरे दी झा यावर ितने मला ह ाने देवळात नेलं. गाभा यासमोर िनरिनरा या
आकारा या घंटा बांधले या असतात. यातली येक घंटा ितने कानठ या बसतील
इत या मनापासून वाजवली आिण याहीपे ा कहर हणजे बाहेर एक बफाची गाडी होती
ितथं गाग थांबली.
“काय िवचार आहे?”
“मी आज बेधडक, तो काडीवरचा बफ खाणार आहे, एनी ऑ जे शन?”
“ऑ जे शन नाही, पण इट इज अनहायजेिनक. उघ ावरचा...”
“तोच िवचार आज करावासा वाटत नाही.”
“ओके , गो अहेड.”
गाग ने भलामोठा बफाचा गोळा काडीवर अडकवून घेतला. या यावर िनरिनरा या
बाट यांतली रं गीबेरंगी सरबतं शंपडू न घेतली आिण मन परकरी मुली या आनंदाने तो
गोळा ितने ओठांजवळ नेला. दो ही डोळे िमटू न ‘ स् ऽऽ’ असा आवाज करीत गो यावरचं
गार, रं गीत आिण आंबट गोड पाणी ितने चोखून घेतलं.
ितत याच िनरागसपणे ितने तो गोळा मा यासमोर ध न, मलाही याचा
आ वाद यायला लावला. मी ित या ह ासाठी ते के लं पण कु ठं तरी िवचार आला तो हा,
क अगदी ा णी एखा ा ो याने वा मा या वाचकाने मला बफाचा गोळा खाताना
पा लं तर?
बफाचा गोळा खात खात ती र ात बसली. र ा सु झा यावर मी िवचारलं,
“आता काय िवचार आहे?”
“सांगते.”
र ा एका दुकानाजवळ थांबली. गाग ने एक अगदी छोटी बा ली िवकत घेतली आिण
शेजार या पु तका या दुकानातून मो ा अ रात छापलेलं ‘जादूची अंगठी’ नावाचं
पु तक घेतलं आिण मग याच र ाने आ ही टॅ सी टॅ डवर आलो.
“मी फार वे ासारखी वागले ना?”
“मुळीच नाही. मी तर हेच सांगणार आहे. मनाला पटलेली गो िनभयतेने करत राहा,”
“वपुकाका, हेच वा य डायरीत िल न देता?”
“गाग , आपण इत या ग पागो ी के या. आता िनराळं आणखीन िल न कशाला हवं?”
“मला बरं वाटतं हणून.”
मी एक कागद घेतला आिण ते वा य िल न दलं. आिण याच वेळेला आठवण होऊन
हणालो,
“गाग , ा सव भटकं तीत तु या आईला भेटायचं रा न गेल.ं ”
“मा या मनात आलं होतं, पण तशी ती बरी आहे.”
“मला प ानं कळव कृ तीब ल.”
“ज र. पण तु ही मुंबईला कधी पोहोचणार?”
“पु यात माझा एकच दवस मु ाम आहे.”
मुंबईत पोहोचता पोहोचता गाग चं प आलं. ाचा अथ माझी पाठ वळताच, घरी
गे याबरोबर ती िलहायला बसली असणार.
वपुकाका,
संपूण वासात तु ही सारखे हणत असणार क गाग च म पोरगी आहे. मी
वे ासारखी वागले हे कबूल करते.
रागावलात?
मी मा रा ी शांत झोपणार....
मी णभर थांबलो. माझा अंदाज यो य होता. ितने घर गाठ याबरोबर टेबल गाठलं होतं.
... खूप दवसांची रा लेली शांत झोप. जादूची अंगठी बोटात घालून झोपणार. पु तकात
छाप या माणे. हणजे मी छोटी होणार. तुमचं बोट ध न सकसला जाणार. संहाने
डरकाळी फोडली क तु हाला िबलगणार. घरी परत येताना माझे पाय दुखणार. मी
र यात हटू न बसणार. मग तु ही मा या पायात या चपला काढू न तुम या हातात घेणार
आिण नंतर मला पाठुं गळी घेणार. घर येईपयत तु ही मो ांदा रामर ा हणणार ती
ऐकत ऐकत मी झोपलेली असणार. वपुकाका, य ात कर याचं जे वय िनघून गेलं ते
सगळं आता ‘जादूची अंगठी’ पु तक उशाला घेऊन करायचं, बापा या ठकाणी तु हाला
मानून. मी ह ाने आज गाडीवरचा बफ खा ला, पण कु ठे तरी ‘अनहायजेिनक’ हा श द
बफाबरोबर लाकडाचा भु सा िजभेवर यावा, तसं होतच होतं. वया या आठ ा वष
बापाने हा ह पुरवला असता तर फ बफ आिण लंबूसाखरे चं पाणी ाचा आनंद लुटता
आला असता. हेही दवस जातील हे खरं नाही वपुकाका. ते ते आयु यच जातं. काडीवर या
बफासारखं, आंबटगोडासारखं सगळं िवतळू न जातं. मग उरतात मध या काडीसारखी
शु क हाडं.
काका, ज माला आले या येक मुलाला आईचं आिण बापाचं दोघांचं ेम लाभायलाच
हवं. दोघां याही ेमात खूप फरक असतो. कसं सांग?ू मुलाला जे हवं असतं ते मुलाने
माग यापूव आईला समजलेलं असतं. बापाला पु कळदा ते सांिगत यावर समजतं.
बापा या ा मनोरचनेमुळे मुलाला ह क न एखादी गो वसूल के याचा आनंद
िमळतो. आईचं ेम आंधळं , भाबडं हणूनच क काय, मुलाचं काही चुकलं तर तो ितला
वत:चा पराभव वाटतो. वत:चं नुकसान झालं असं ती मानते. बापाचं ेम डोळस
हणूनच मुला या हातून होणा या चुकांचे फटके मुलालाच जा त बसणार हणून तो
कासावीस होतो. अंगावर वार झाले तर आईचं ेम फुं कर घालतं, पण बाप होणारे वार
वर यावर अडवू शकतो. हणूनच, वपुकाका, आई या ेमाला पारखं हो याची पाळी
आली तर गाभा यातली समई िवझ यासारखं वाटतं आिण बापाचं ेम लाभलं नाही तर
याच देवळाचा कळस कु णीतरी ने यासारखी अव था होते. हणून हटलं, मुलाला दोघंही
हवीत. कडा याची थंडी पडली क शाल घेऊन भागत नाही आिण नुसतं लँकेट अंगावर
असलं तरी पोरके पणाची भावना तशीच राहते. हणून आई या शालीचं अ तर बापाने
व न घातले या लँकेट या आत हवं.
तुमची,
गाग .
यानंतर गाग जी बेप ा झाली ती बेप ाच. दवाळी आिण नाताळात ितची ीट ग
काडस आली. पण याबरोबर प न हतं.
के हातरी, एका काडावर ितने आई गे याची बातमी के वळ ‘गाभा यातली समई शांत
झाली’ एव ा वा यात कळवली. मी सां वनाचं प पाठवून चार दवस राहायला ये
हणून कळवलं. या प ाला उ र आलं नाही.
यानंतर गाग अचानक जे हा दारात येऊन उभी रा ली ते हा मी ितला णभर
ओळखलंच नाही. म ये पु हा तीन-चार वषाचा कालावधी लोटला होता. सं याकाळची
वेळ होती. खूप दवसांनी भेटायला आले या अशाच एका िम ाला मी जेवायला थांबून
धरलं होतं.
भारताचा नेहमी माणे कोण या तरी देशाने के टम ये दणदणीत पराभव के ला होता.
के टमधलं काहीही नीट न कळणारे आिण हणूनच यात फार इं टरे ट नसणारे आ ही
दोघं िम . पण के टमधलं काहीही कळत नसलं तरी पराभव हणजे काय हे माहीत
अस याने ते दु:ख बुडव यासाठी ं सची योजना तयार होती.
‘िचअस’ हणत आ ही लासेस उं च के ले आिण तेव ात बेल वाजली.
‘ थमघोटे मि कापात:’ हणत मी उठलो. तेव ा वेळात लासेस घेऊन िम आत या
खोलीत गेला. घरात या इतर मंडळ नी सो ा या बाट या, बफाचा बाऊल आिण इतर
बशा वगैरे वगैरे नाहीशा के या. आिण मग जणू काही चर यावर सूतकताईचं काम चालू
होतं इत या साि वक चेह याने दार उघडलं. बघतो तो दारात गाग .
“वपुकाका, ओळखलंत?”
“अगोदर आत तर या.”
पलंगावर बसत ती हणाली, “अहोजाहो के लंत, हणजे तु ही ओळखलं नाहीत.”
“ओळखलं आता. गाग ना?”
ती हसली.
ती खूप हणजे खूप बदलली होती. मु य हणजे ती कमालीची ौढ झाली होती.
चेह यावर भाबडेपणाचा लवलेश न हता. अवखळपणा तर कधीच ओसरला असावा. ही
आता देवळात या घंटा जोरजोरात बडवणार नाही. ‘जादूची अंगठी’ असलं पु तकही
िवकत घेणार नाही.
माझी गाग मला भेटायला आलीच न हती.
“काय बघताय?”
“ कती बदललीस ते बघतोय.”
ती नुसती हसली. मघाशी हसली तशीच.
“मुंबईला के हा आलीस?”
“मी गेले वषभर इथंच आहे.”
“काय सांगतेस काय? वपुकाकाची आठवण तुला एक वषानंतर झाली का?”
“असं िवचा नका. माझी वषभर मा याशीच झुंज चालली आहे.”
“ हणजे काय?”
“मी राहते नेरळला. नेरळ न रोज दादरला येत.े ितथून ताडदेवला नोकरीला जाते.”
“ितथं कु ठे ?”
“ योती ॉड श स हणून ऑ फस आहे. बलसारा मालक. या या नवीन फ मचं शु टंग
आता संपत आलं. मी याची से े टरी कम टेनो कम टायिप ट, कम टेिलफोन ऑपरे टर. ा
आम या साहेबानं मला एक वष िव ांती घेऊन दली नाही. आज मी कशीतरी सुटका
क न घेतली. एक तासापुरती. एक तासानं मला यायला गाडी येईल.”
“अरे वा, हणजे बाब आहे हणायचा.”
“ बाब कसला काका? आमचा साहेब आलाय इथं या या मैि णीला भेटायला. ितचा
नवरा बाहेरगावी गेलाय ते हा...”
“आलं ल ात.”
“मी ती संधी साधली आिण या या गाडीतून आले.”
“तुला कसं समजलं तो इकडे येणार ते?”
“काका, मी टेिलफोन ऑपरे टर आहे. थम आ हालाच कळतं. फ कान उघडे असले तरी
आ ही ओठ िशवायचे असतात. टेिलफोन ऑपरे टर हणजे, तीन पुत यांपैक कानात
घातलेली काडी पोटाकडे नेणारा पुतळा.”
“मग याला तू सांिगतलंस कसं?”
“मी नुसतं हणाले, मला कलानगरजवळ काम आहे, ते क न येऊ का? तो
हणाला, मी ितकडेच जातोय.”
“मग आता रा ी तू नेरळला कशी जाणार?”
“रा ी बारापयत शू टंगच चालेल. मग मी मा या मैि णीकडे मु ाम करणार.”
“असं कती वष करणार?”
“आता थोडे दवस रा ले. मेननचा लॅट पुढ या मिह यात आम या ता यात येईल.”
“मेनन कोण?”
“वपुकाका, तु ही मा यावर आज खूप रागावणार आहात. तु ही अभय ा. मग सगळं
सांगते.”
“ दलं.”
“मेनन हणजे माझा वुड बी हजबंड!” असं हणत ितने पसमधून एक फोटो काढू न दला.
या फोटोत एक तरतरीत चेह याचा, काळासावळा गृह थ, डावा खांदा आिण हनुवटी या
म ये हायोिलन ध न उभा होता.
“काँ ॅ युलेश स! हे कधी जमलं?”
“चार मिहने झाले.”
“नुसतं ठरलंय क झालं हेही आता सांगून टाक.”
गाग जरा िवचारात पडली. मी पटकन् हणालो,
“मी रागवणार नाही.”
मग ती हणाली,
“ल तर ठरलंय, फ क क नको ाब ल स ला हवाय.”
“ हणजे...”
“थोडा ॉ लेम आहे.”
“मेनन फ फोटोपुरतं हायोिलन वाजवतात क खरं ...”
“ते हायोिलिन ट आहेत. फ म लाईनचे ला स आ ट ट आहेत. यािशवाय यांचा
‘सरगम’ नावाचा ऑक ा आहे.”
“अरे वा!”
“उ म हायोिलन वाजवायचे.”
“वाजवायचे हणजे?”
“तोच ॉ लेम आहे. परवा दौ यावर असताना यां या ऑक ा या गाडीला अ◌ॅि सडट
झाला.”
“पेपरला आलं होतं का?”
“हो.”
“पण याला तर बरे च दवस....”
“दोन मिहने झाले. याच दवशी आमची एंगेजमे ट झाली. मी दौ यावर जाऊ नका हणत
होते, पण यांनी ऐकलं नाही. डा ा हातालाच मार बसलाय.
हात दोन मिहने लॅ टरम ये आहे. हात सुटला तरी आता हायोिलन पिह यासारखं वाजवू
शकतील क नाही, हा ॉ लेम आहे.”
णभर थांबून मी हणालो, “माझं प मत िवचारशील, तर तू ल क नकोस. एंगेजमट
झा याचं िवस न जा.”
“मेननचं कसं होईल?”
“मला मेननशी कत नाही. मला गाग चं सगळं चांगलं झालेलं बघायचं आहे.”
“मा य आहे. पण मेननला या या स या या अव थेतच खूप चांग या आधाराची गरज
नाहीये का?”
“ही जबाबदारी तूच उचलायला हवी आहेस का?”
मा याकडे ि थर नजरे ने पाहत गाग ने िवचारलं, “तुम याच एका कथेतलं एक वा य
तु हाला ऐकवू का?”
“अव य. हणजे भेटत नसलीस तरी वपुकाका या कथा तू वाचतेस हे मला समजेल.”
“माग या दवाळीतील कथा. कथेचं नाव ‘ ावण’. दवाळी अंकाचं नाव ‘मोगरा’. आिण
वा य आहे, ‘सावली देऊ शकणा या वटवृ ानं िव ांतीला आले या पांथ थाला बाक ची
झाडं सोडू न तुला नेमका मीच सापडलो का, असं िवचारायचं नसतं.”
गाग चं वा य संपताच िम हणाला, “वपु, भारताची ही आजची बारावी िवके ट.”
मी मग गाग शी सग यांची ओळख क न दली. ग पा मारता मारता गाग पलीकड या
खोलीत गेली. िम ाने खुणेनेच ‘ ं सचं काय?’ असं िवचारलं.
आिण याच वेळी गाग आमचे लासेस घेऊन बाहेर आली. आम या हातात लासेस ठे वत
ती हणाली, “वपुकाका, कमाल के लीत. मला मुलगी मानता मग माझा कसला संकोच
करता?”
आमची ं स होईतो गाग चं जेवण झालं. खाली गाडीचा हॉन वाजला. गाग ने
िखडक तूनच शोफरला खुणेने येते हणून सांिगतलं.
“काका, मी येऊ?”
“शांतपणे कधी भेटणार?”
“मेननची ऑपरे शनची तारीख ठर यावर सांगायला येत.े ”
“ओके . काही लागलं तर सांग.”
गाग चपलांशी घुटमळली. कती...? णभरच.
पु हा ती मूळ वभावात गेली आिण ितने िवचारलं,
“कज ाल?”
“ कती हवंय?”
“फ दोन हजार.”
“ दले.”
“कधी येऊ?”
“हवं तर आता देतो.”
पैसे घेताना ती हणाली, “खूप सावकाश फे डणार आहे. कारण थम बलसारा साहेबांचे
फे डायचे आहेत. ते अथात पगारातूनच कापले जाणार आहेत. आिण ओ हरटाईम
जवळपास रोज असतो. ते हा ते पैसे लवकर फटतील. तीन हजार तर आहेत.”
“पैसे कशासाठी हवेत इतके ?”
“ऑपरे शनसाठी.”
“कोण करणार आहे?”
“साहेबांचा पंजाबी हणून एक सजन आहे.”
“चांगला मािहतीतला आहे ना?”
“हो.”
“वुईश यू ऑल द स सेस.”
यानंतर गाग भेटली ती झोप उडावी अशा व पात. ीतम हॉटेलात, तीन-चार
पु षांसमवेत ग पागो ीत ती रमली होती. कप ांचा चॉईस आिण गाग कडे बघ या या
यां या नजरा फार काही वेगळं सांगून गे या.
गाग चं मा याकडे ल जाताच ती आलेच हणत ितथून उठली आिण मा या टेबलाजवळ
आली.
“वपुकाका, कसे आहात?”
“एकदम मजेत, तू?”
“मीही ठीक आहे.”
“काय स या वसाय?”
“ वसाय तोच. योती ॉड श सम ये.”
“मेनन काय हणतात? ऑपरे शन झालं?”
“काका, असं काय करता? ऑपरे शन तर दीड वषापूव च झालं. तुम याकडे आले होते
यानंतर आठ ा दवशी झालं.”
“ठीक आहेस ना? दॅटस फाइन.”
“रागावलात?”
“रागावलो नाही, कारण हे असंच होणार आहे.”
गाग बघत रा ली. मग मी हणालो, “आज तुझं वा य मी ऐकवणार आहे तुला. बापाची
माया लँकेटसारखी. आठवतं?”
ती मानेने ‘हो’ हणाली.
“आता फ मानले या बापाची माया कशी, एवढं सांगून जा.” ित या डो यांतून खळकन्
पाणी आलं.
मेनन या दरवाजावर लंडनचा पोिलस— हणजे बॉबीचा वॉलपेपरवर छापलेला संपूण
गणवेशातला फोटो िचकटवलेला होता. या दरवाजा या आकारा या नुस या वॉलपेपरची
कं मतच पाचशे या घरात होती. बेल वाजव यावर दरवाजा ब तेक; आतली साखळी
लावून एखादा नोकर उघडणार आिण फटीतूनच ‘कौन चािहये’ असं िवचारणार.
पण नाही.
दार गाग ने वत: उघडलं.
“या काका!”
दरवाजाव नच मी दवाणखा या या वैभवा या सग या क पना आख या हो या. या
मूत व पात उतर या हो या.
गाग आत गेली आिण थंड पा याचा लास घेऊन आली.
पाणी संपवीत मी िवचारलं,
“मेननसाहेब, कु ठे आहेत?”
“आहेत ना, आत आहेत.”
“ थम एक सांग, यांची कृ ती कशी आहे?”
“सगळं सांगणार आहे. यापूव तु ही काय घेणार ते सांगा. िच ड िबअर घेणार?”
“चालेल.”
मा या हातात लास देत ती हणाली,
“मोकळे पणी हो हणालात. बरं वाटलं.”
“मी घेतो हे तुला माहीत आहे. मग अनमान कशाला. नाही का?”
“ ‘मनाला पटलेली गो धैयानं करीत राहा.’— हा तुमचा शेवटचा, मी मागून घेतलेला
संदशे . आठवतं?”
“मी काही िवसरलेलो नाही.”
“मी िवसरायचा य करे तय, पण जमत नाही.”
“का?”
“मनाला पटलेली गो धैयानं करावी असं सांगणारा माणूस मी आ यावर ं सचे लासेस
लपवतो, हे मला या दवशी फार खटकलं.”
गाग या ा उ ारावर मी खवळलो, तरीही संयमाने हणालो,
“ ापे ा जा त गंभीर दखल यावी असे मुखवटे घालून माणसं वावरतात. यापायी
मनंच कायमची दुखावली जातील असं वागतात. लासेस लपव यामागे जसा िभ ेपणा
आहे, तसाच आवड या या भावनाही जप याचा य आहे. याचं काय?”
गाग चा चेहरा कमालीचा उतरला. घशात या द ं यांचं ठस यात पांतर करीत ितने
लास त डाला लावला.
“वपुकाका, मी खूप खूप चुक चं वागत गेले हे मला मा य आहे. पण....”
“गाग , एकमेकांचे कबुलीजबाब घे यासाठी आपण भेटत नाही. तरीही जे काही तुझं
चाललेलं असेल ते यो य असेल असं मला वाटत नाही.”
“तुमचं हणणं खरं आहे. पण काका, हडसून, खडसून सगळं िवचारा, बरं वाटेल. बापानं
हेही करायचं असतं. िवचारा, मारा, झोडा पण पर यासारखे रा नका.”
“कु णाला िवचा ?”
“मला, तुम या गाग ला.”
“शाळे या शेजार या रका या लॉटवर घर बांधा असं सांगणारी माझी गाग के हाच
हरवली. या गाग ला हे िवचारता आले असते. ती गाग कु णी आहे?”
“ती गाग नव याला माणसात आणताना म न गेली.”
मी चमकलो.
“गाग , नीट सांग काय ते. मेनन बरे झाले नाहीत का?”
“झाले. साडेचार मिहने हॉि पटलम ये िनजून होते. पंजाबीनं नंतर तीन वेळा ऑपरे श स
के ली. साडेचार मिहने बलसाराची नोकरी सांभाळू न मी मेननचं न सग के लं. मेननला
याचा वाजवणारा हात िमळवून दला. नाऊ ही कॅ न ले हायोिलन.”
“ रअली?”
“हो. स यवानाचे ाण परत आणणं काय आिण हायोिलिन टचा हात आणणं काय, दो ही
सारखंच असं बलसारा जाता-येता हणत. स यवान-सािव ी यांचं िप चर ना?”
“बलसारा इज सट-परसट राईट.”
गाग नुसती हसली.
“काका, मला सािव ी हणून या सा वीची टंगल-नाल ती क नका. तु हाला माझा
स यवान बघायचा आहे का? या.”
मी उठलो. पाठोपाठ गेलो.
गाग ने एक दरवाजा कल कला के ला. मी फटीतून पा लं. समोर मेनन नुस या लुंगीत
बसला होता. िसगारे ट या धुराने खोली क दून गेली होती. आजूबाजूला िसगारे टची थोटकं
आिण सो ा या बाट या. मी दार बंद के लं. गाग ने ते पु हा उघडलं.
“जाऊ नका. ते काय करतात ते बघा.”
मी पु हा उभा रा लो.
मेनन पीत होता. थांबत होता. मधून मधून तांबारलेले डोळे कमालीचे िव फा न समोर
पाहत होता. िसगारे ट या धुरापायी मेनन काय बघतोय हे कळायला मला वेळ लागला.
नंतर ल ात आलं, पलंगावर याचं हायोिलन पडलेलं होतं. तो मग एकाएक द ं के
ायला लागला. खुरडत खुरडत मेनन पलंगाजवळ गेला. याने हायोिलनला िमठी
मारली. याचे मुके घेतले. डा ा हाताची बोटं फरव याचा य के ला. मग याने
हायोिलनला दैवत मान या माणे गुडघे टेकून नम कार के ला. पण मग पुढ याच णी
भडकले या वाळांपासून पळावं तसा तो घाब न मागे सरकला. याने पु हा द ं के
ायला सु वात के ली.
मी बाहेर या खोलीत आलो.
गाग सांगू लागली, “ या अ◌ॅि सडटचा शॉक, नंतर तीन ऑपरे श स, फिजओथेरपी या
यातना, कजाचा ड गर... नाऊ ही हॅज िबकम अ सायकॉलॉिजकल पेश ट. सायकॅ टची
ीटमट चालू आहे. रा ं दवस पैसा उभा कर यात तुमची गाग हरवून गेली. आणखीन
काय सांग?ू ”
सु मनाने, पडले या आवाजात मी िवचारलं, “ऑपरे श सचं कज फटलं क नाही?”
“ फटलं, पण यापैक फार थोडी र म पैशानं फटली. बाक चं सगळं देण,ं परमे रानं
बाईचा ज म दला, ता य आिण स दय दलं हणून एका रा ीत फटलं. बलसाराचं,
पंजाबीचं, इतकं च न हे तर पंजाबी या अॅनॅ थॅ ट ट डॉ. वै ांचं पण.”
“गाग ...”
“ यािशवाय मेननना िड चाजच िमळणार न हता.”
“पण हणून सग यांनी....”
“काका, एस.टी. टॅ डवर तु ही एका िभका याला पैसे दलेत क तोच सग या
िभका यांना ‘हा देणारा आहे’ असं सांगून पाठवतो.”
मी अ व थ होत िवचारलं, “पंजाबीचं ठीक आहे. तो संधी. जातीवर जाणारच.
डॉ. वै ांनी असं का करावं?”
“काका, बळी जाणा या माणसाची जात ‘बळी’ हीच. याच माणे लुबाडणा याला जात
नसते. याची जात लुबाडणा याचीच.”
“असं नुसतं काही ऐकलं तरी माझं र जळतं.”
“तु हाला र आहे, हे याचं कारण.”
माझी वाचाच बंद झाली. होरपळले या मनाने मी िवचारलं, “आता हा संसार तू झुगा न
का देत नाहीस?”
“मेननसाठी. सायकॅ ट सांगतात, तो हायोिलनला हात लावतो, रडतो, मुके घेतो, ा
सग या चांग या साई स आहेत. तो पु हा माणसात येईल. मी या दवसाची वाट
बघतेय. हे एक आिण दुसरं हणजे वत:चंच आयु य झुगा न दे याची पाळी आली क
संसार काय कं वा सगळं जग काय, झुगार यासारखंच असतं. माणूस एकटाच जगत
असतो. मेननही एकटा, गाग ही एकटी. काका, तु ही मेननचं हायोिलन ऐकलं नाहीत.
ऑ फयस माणे यमदूतांकडू न, युरेडाईकचे ाण परत िमळव याची श या बोटात आहे.
माझं जर काही कमी-जा त झालं असतं तर मेनन मा यासाठी यमदूतांशी पण भांडला
असता. आता तो यमयातनाच सोसतोय. या यासाठी मीही तेच करतेय. फ याचा
नरक वेगळा. माझा वेगळा.”
मी जायला िनघालो. ‘एक िमिनट थांबा’ असं हणत ती आत गेली आिण एक बंद पाक ट
घेऊन परत आली. ते पाक ट ितने मा यासमोर धरलं.
“माझे पैसे फे डणार आहेस का?”
“मुळीच नाही. डागळलेला पैसा तुम या कजासाठी मला वापरायचा नाही. मेनन या
हायोिलनचे सूर ा वा तूत पु हा घुमतील ते हा या पैशानं तुमचं कज फे डीन.”
“मग हे काय आहे?”
“तुमचे आतापयतचे सगळे संदश े .”
“रागावलीस?”
“कसं श य आहे? पण वपुकाका, हे सगळे संदश े िज यासाठी होते ती गाग संपली.
पंजाबी या पिह या पशानं संपली. आिण जी गाग समोर आहे, ती लेखका या संदश े ावर
जगू न शकणारी आहे. ितचं आयु यच ितला जे संदश े देत आहे ते खरे संदश
े . लेखका या
संदशे ावर जग बदललं असतं तर समथा या मना या ोकानंतर कोण याच वा याची,
सािह याची िन मती झाली नसती. मनाला पटणारी गो धैयाने करत राहा असं तु ही
हणता. पण वपुकाका, मनाला न पटणारी गो कर यासाठीच जा त धैय लागतं.”
गाग नंतर भेटलेली नाही.
पण तरीही ती सतत बरोबर असते.
काय माला िनघालो हणजे तर हटकू न बरोबर असते. अशीच एखादी भाबडी, िनरागस,
टपो या डो यांची, के सां या दोन वे या लालचुटूक रिब स या ‘बो’सिहत खां ाव न
पुढे आणत एखादी बा ली वही पुढे धरत, सही मागते. संदश े ासाठी आ ह धरते, ते हा
समोर गाग असते.
आिण मग संदश े तर सोडाच, मी मा या वा रीचंही वळण िवसरलेला असतो.
दाराशी मा ती हॅन थांबलेली िग रजाबाइनी पा ली. या मनाशी हणा या, हे
किलयुग. रामभ हनुमानानं ग यातला कं ठा मोडू न, ात ‘राम’ कु ठाय? असं िवचारलं
होतं. किलयुगात एका वाहनाला ‘मा ती’ नाव देऊन याला मगलस, दलाल, साखर
कारखानदार आिण मेिडकल ॅि टसवर अ वा या स वा पैसे कमावणा यां या सेवेत
मा तीला जुंपलं. कोटी या कोटी उ ाणे करणा याला जिमनीव न धावायला लावलं
आिण महागाईला उ ाण करायला िशकवलं. ा पैसेवा या दुिनयेला मा तीतच राम
दसतो...
या आरामखुच त बस या आिण तेव ात बेल वाजली. मा तीमधली माणसं ा
घरासाठी आली आहेत?
अिन साठी असतील. कॉ युटरमधला तो कोणीतरी आहे. लॉपी, सॉ टवेअर असे
काही काही श द कानावर पडत असतात. फोनवर अधा अधा तास बोलतो. बाहेर या
िव ात आिण क टमसबरोबर मधाळ आवाजात बोलणारा अिन . वत: या
आईबापाला मधमाशीसारखा डंख क न का बोलतो, ाचं उ र कॉ युटरही देणार
नाही. आपलंच काही चुकतंय क िपढी बदलली आहे?
चांगलं आिण वाईट ाला वैयि क संदभ आहेत क हे सामािजक संकेत आहेत? का ा
चालीरीत ना कालातीत वत:ची मू यं आहेत?
वाणी मधुर असावी ात िनखळ माधुयाचं जतन असावं. पण ा िपढीजवळ िहशोब
आहे. हणूनच ही िपढी चार भंत बाहेर मधुर बोलते आिण यां यावाचून अडणार नाही.
यां यावर वार करते. हातात पिहला पगार पडला हणजे आईबापाची गरज संपली आिण
घरात बायकोचं आगमन झालं हणजे तर आईबाप अडगळच. पुंडिलका माणे
आईविडलांचे पाय चेपावेत, असली अपे ा कोणीच करणार नाही ा काळात तरी. फ
मोकळे पणी बोलावं. यां या वसायातलं आप याला काही कळणार नाही.
मा य!
मग बाहे न आ यावर पाच िमिनटं नुसतं जवळ बसावं. पण....
दाराची बेल वाजली. मा तीमधलं वानरदल आलं असावं. अिन ची चौकशी होईल.
‘‘कु ठे गेलाय?’’
‘‘माहीत नाही.’’
‘‘के हा येईल?’’
‘‘सांगता येणार नाही.’’
ही ो रं होतील. ‘मुलगा बाहेर जाताना सांगून जात नाही.’ हे नातं लोकांना जािहरात
न करता समजेल. बदनामी कर यासाठी प कारच लागतात असं नाही. ‘प न हे पु ’ ही
पुरेसा असतो. ‘प न हे िम ’ ा जािहरातीत ‘िम ’ श दाचीच कं मत कमी झाली आहे.
दार उघडेपयत िग रजाबाइ या मनात इतके िवचार येऊन गेले. दारात दोन ‘यंग लड’
 हणावं असे दोघे आिण एक जवळपास िग रजाबाइ या वयाचा वय कर. वय कर
माणसाने साधा नम कार के ला तर या दोघांनी वाकू न.
िग रजाबाई सुखाव या.
‘‘मी ब सीलाल. तु ही ओळखावं अशी मी अपे ा करीत नाही. मी एच.एम. ही त होतो.
जु या जमानात या गो ी आहेत. यावेळी वॅ सवर रे कॉ डग हायचं. ोसे संग
कलक याला हायचं. से ह टीएट या रे कॉडस. फु टणा या. दो ही बाजू वाजव या हणजे
ामोफोनची िपन् बदलावी लागायचा तो काळ. रे कॉडस् िझज या, पण तुमचा आवाज जो
कोरला गेलाय...’’
ब सीलाल या डो यांत पाणी आलं.
िग रजाबाइनी ब सीलालला बसतं के लं. बरोबरचे त ण यां या दो ही बाजूला बसले.
ितघांसाठी पाणी आणून देत िग रजाबाई या त णांना हणा या,
‘‘अिन अजून आला नाही.’’
‘‘अिन कोण?’’
िग रजाबाई सुखाव या. आप या मुलाला न ओळखणारा अितथी खूप दवसांनी आला.
अरे पण अजून सून रा ली ना?
साधी बी.एच.एम.एस. असली तरी नावामागे ‘डॉ टर’ लावू शकते.
‘‘न ताचे आ ा क स टंगचे तास असतात. होिमओपॅथीवालीच आहे. पण हाताला गुण
आहे असं सोसायटीत हणतात.’’
‘‘आ हाला न ता कोण हेही माहीत नाही.’’
‘‘माझी सून.’’
‘‘िग रजाबाई, आमचं आप याकडेच काम आहे. आमचं हणजे ा दोघांचं.’’
ब सीलालने खुलासा के ला. िग रजाबाई मोरा या िपसा यासार या फु ल या.
ब सीलालने दो ही बाजूला त णां या खां ावर हात ठे वत हटलं,‘‘ ा दोघांचं
तुम याकडे काम आहे. िडि यूटर धमािधकारी नाव ल ात आहे का?’’
‘‘ ितभा िवतरणचे ना?’’
िग रजाबाइनी अचूक नाव सांगता णी ब सीलाल भारावला.
‘‘बरं याचं काय?’’
‘‘हे धमािधका यांचे िचरं जीव. अिजतकु मार आिण हे आमदार संजीव धमािधकारी.’’
िग रजाबाइनी भीतभीत िवचारलं,‘‘काकाजी स या काय करतात?’’
हा िवचार यामागे ‘अजून ते आहेत ना?’ हेच यांना हवं होतं. अि य वाता कानावर
ये याची या ामुळे श यता असते, यावेळी यो य काराने िनवडू न िवचारणं,
हाही सुसं काराचाच भाग आहे.
ब सीलाल हणाले,‘‘परमे रानं, स हाय हल टॅ स हणून कानाऐवजी डो यांवर आघात
के ला, ाब ल ते समाधानी आहेत.’’
‘‘मा या ल ात आलं नाही.’’
‘‘वाध यात दात, नजर, के स, कान असं एके क िनकामी होत जातं. याला आमचे काकाजी
हणतात, िनयती तुम याकडू न दीघायु य लाभ याब ल स हाय हल टॅ स वसूल करते.
डो यांऐवजी माझे कान गेले असते तर जगणं अश य झालं असतं. ते अजून तुमची गाणी
ऐकत असतात.’’
अिजतकु मार लगबगीने हणाला,‘‘आम या दोघांवर लहानपणापासून काकाज नी
तुम याच गा यांचा इ पॅ ट के लाय.’’
सुखद सु कारा सोडीत िग रजाबाई हणा या,‘‘ते िच पटही गेल,े ती गाणीही गेली. ते
दवसही गेल.े ’’
संजीव हणाला,‘‘ते दवस पु हा खेचून आण याची आमची योजना आहे.’’
आमदारक ला शोभणा या या अवा तव वा यावर िग रजाबाई फ हस या.
‘‘बाई, तु ही हसू नका. संजीवसाहेबांचा जोर तु हाला माहीत नाही.’’
‘‘खासदार, आमदार काहीही क शकतात ब सीलालजी, पण भूतकाळही खेचून आणतात
हे माहीत न हतं.’’
‘‘ताई, भूतकाळ न हे, पण या काळात या आठवणी. हणजे असं, ब सीलालजी, आपणच
सिव तर सांगा.’’
‘‘िग रजाबाई, संजीवजी ॉड शनम ये उतरत आहेत. मराठी फ म. याला तुमची मदत
हवी. पा गाियका हणून.’’
िग रजाबाई खोचक हसत हणा या,‘‘लो बजेट िप चर दसतंय.’’
‘‘तसं नाही. पैसा भरपूर आहे.’’
‘‘मग माकट न रा ले या मा यासार या आ ट टकडे कसे आलात?’’
‘‘काकाज ची कृ पा. आ ही लहानपणापासून फ तुमची गाणी जाता-येता ऐकली. तुम या
आवाजातली ताकद, झेप, उ ार, भावना, िच पटात या संगाची गरज समजून गाणं, हे
सगळं काकाज नी मनावर इतकं ठसवलं आहे क , सग या इतर गाियकांचं गाणं फ
कानावर पडतं, मनावर उमटत नाही.’’
संजीवज चं बोलणं मनापासून आहे हे िग रजाबाइना जाणवलं. मग या गंभीर झा या.
तीन-चार िमिनटं या ग पच रा या.
‘‘तुम या वतीने मी ांना श द देऊ ना? खरं तर काकाजी वत: येणार होते. पण ते आता
फारसे घराबाहेर पडत नाहीत. मी फार छोटा माणूस आहे.’’
ब सीलाल हणाले.
िग रजाबाई धीर क न हणा या,‘‘मी अजून तु हाला नीट ओळखलं नाही.’’
‘‘बाई, येक मो ा खाजगी सं थेत अशी मा यासारखी माणसं असतात. पडतील ती
कामं करायची, पण यां या पड या काळात यांना कु णी िवचारायचं नाही. असे असं य
बळी ना सृ ी, िच पटसृ ीनं घेतलेले आहेत. मुंबईत गरज पडेल ते हा मुंबई, कलक ा
बोलावेल ते हा कलक ा, असा मी ‘मा टस हाइस’ माणे नाचलो. मा यापे ा तो कु ा
भा यवान. तो फ रे कॉडस् ऐकतोय आयु यभर. आ ही िश ाओ ा सगळं च ऐकलं.’’
ब सीलाल एवढं बोलून थांबले. िग रजाबाई अ व थ होत हणा या,
‘‘तु ही छान बोलताय.’’
समोर या शोके सम ये एक चांदीची नटराजाची मूत होती.
‘‘बाई, ही मूत ...’’
‘‘ ‘संसारगाथा’ िच पटात या मा या गा यांनी रे कॉड ेक के लं ते हा...’’
‘‘काय सांगता काय?’’
‘‘बाई, नटराजा या पायदळी एक पालथं मूल नेहमी असतं. ते कशाचं तीक हे मला
कोणीही सांगू शकलं नाही. पण उ ापासून तू येऊ नकोस, असं अचानक एका कं पनीनं
सांिगतलं ते हा मला कळलं क ना , संगीत, िच पटांत हयात घालवूनही यांना काश
दसत नाही या सग यांचं ते मूल हे तीक आहे. अनेकजणांना फ नटराज दसतो.
पायदळी जाणा याची भूिमकाही करावी लागेल हे कत ना कळतं?’’
संजीवज नी ब सीलालना थोपटलं. वत:ला सावरत ब सीलाल हणाले,
‘‘मग बाई, पु हा गायचं.’’
‘‘छे छे, ब सीलाल! गे या दहा वषात मंगळागौरीची आरतीसु ा हटलेली नाही.’’
‘‘बाई चांदी—शु चांदीचीच भांडी काळी पडतात. यातली चांदी नाहीशी होत नाही.
थोडं पॉिलश के लं क झालं.’’
‘‘तंबो याची गवसणीसु ा दोन वषात उतरवली नाही. या या तारा...’’
ब सीलालनी समोर तंबो या या तारा ठे व या. ते पा न िग रजाबाई हणा या,
‘‘आता माझी काळी पाच प ी रा ली नाही, ब सीलाल.’’
ब सीलालनी दुसरा सेट समोर ठे वत हटलं,
‘‘अधा सूर, फार तर पांढरी पाच झाला असेल. ापे ा उतरणार नाही.
या माणे हा आणखी एक सेट.’’
िग रजाबाई अवाक् झा या.
ब सीलाल हणाले,‘‘नवल वाटायचं कारण नाही. पडेल ते काम करायची सवय अंगवळणी
पडली क कु ठे काय कमी पडेल ते आपोआप कळतं. आजपासून रयाज करायला या.
तबलज ची सोय हवी तर करतो.’’
िग रजाबाई उठ या. या ितघांसाठी जसा चहा करायचा होता याच माणे भ न आलेले
डोळे ही लपवायचे होते.
‘‘कु ठं जाताय?’’
‘‘चहा करते.’’
चहाचं आधण आिण भावनांना उधाण येऊ लागलं. गाजलेली गाणी फे र ध लागली. एका
पारं बीव न टारझन जसा दुस या पारं बीवर जात असे या माणे िग रजाबाई एका
गा याव न दुस या गा यावर झोके घेऊ लाग या. येक झोका जा त जा त उं च जात
होता. ग दमा, सावळाराम, डावजेकर, वसंत पवार, वसंत देसाई, बाबूजी... सगळी
िहमिशखरं तरळू न गेली. कौतुकाने बघणा या नजरांचं तारांगण डो यांसमोर आलं.
वा वृंदांचा ताफा आठवला. अभािवतपणे रे िडओ लावावा आिण वत:चीच विनमु का
कानावर पड यामुळे, देहाचाचा तानपुरा हावा आिण...
आधण नुसतंच ठे वलं क साखर घालून ठे वलं? आता काय करावं? पु हा साखर घातली
आिण दु पट झाली तर? तसाच दला आिण िबनसाखरे चा ठरला तर? िग रजाबाइनी
चातुयाने चहा या ेम ये साखरे चा डबा ठे वला आिण या बाहेर आ या. सटर टेबलवर े
ठे वून यांनी सग या बंद ठे वले या िखड या उघड या. पडदे बाजूला के ले. यांना पु हा
भरपूर काश हवा होता. याच वेळेला लॅच-क ने दरवाजा उघडू न न ता आत आली.
... आता कशाचा काश? नको ते हा कडमडली. आज नेमक एक तास अगोदर कशी
आली?
‘‘ ा कोण?’’
‘‘ही न ता. अिन ची बायको.’’
न ताने हातातला पु पगु छ ब सीलालना देत, खाली वाकू न नम कार के ला. याच वेळी
‘ही माझी सून’ असं िग रजाबाई का हणा या नाहीत हा यां या मनात आला.
ती शंका दूर ठे वून ते न ताला हणाले, ‘‘अहो, मी कु णी साधू पु ष नाही.’’
‘‘फु लं सग यांसाठी असतात.’’
‘‘पण पु पगु छ ठरािवक संगीच िमळतात. तु हाला कोण या कारणानं िमळाला ते
ऐकायला मला आवडेल.’’
उ र दे यापूव न ताने सासूकडे पा लं. भांग आिण भुवया ां याम ये न ताला कपाळ
दसलंच नाही. औषधां या बॉ सम ये कं वा कॅ डबरी या मो ा ड या या आत पांढरा,
कॉरोगेटेड कागदाचा रॅ पर असतो. तो कागदच कपाळावर उमटलेला दसला.
ती लगेच धोरणाने हणाली,‘‘मा या मैि णीला का पधत मेडल आिण गु छ िमळाला.
मेडल ितचंच आहे. मी गु छ पळवला.’’
िग रजाबाइना स वाटलं. कपाळ िनर झालं.
रा ी िग रजाबाइनी अिन ला तंबोरा काढू न ायला सांिगतलं ते हा याला ध ाच
बसला.
‘‘आज ही लहर कशी आली म येच?’’
‘‘पु हा रयाज करायला हवा.’’
‘‘सर ाय झंग.’’
‘‘खरं सर ाईज हायला थोडे दवस आहेत.’’
खूप दवसांनी तंबो या या तारा छेड यावर सबंध शरीरातून याचा ित वनी उमटला.
हातातलं पु तक णभर बाजूला क न वामनरावांनी बायकोकडे पा लं आिण न बोलता
‘आ यच हणायचं’ असा चेहरा के ला.
अिन ने आप या बेड मचं दार लावलं आिण एम. टी ही चॅनेल चालू के ला.
िग रजाबाइ या पंचम-षडजाला छेद देऊन, एम टी ही या कं का या कानावर आदळू
लाग या. पायावर पाटा-वरं वटा कं वा उकळतं पाणी पड यावर माणसाने थयथयाट
करावा तसं नाचणं आिण याला साजेसा ग गाट हणजे संगीत. खरं तर संगीत आिण
मानसशा ांची सांगड घालणा या अनेक अ यासकांनी वन पत वरसु ा योग क न
भारतीय संगीताची महती सांिगतली होती. यािशवाय मो ा आवाजात संगीत
ऐक याचे काय काय दु प रणाम होतात ाचंही संशोधन चाललं आहे. पण इकडे
सगळीकडे दुल करणं हणजेच पुढची िपढी.
‘‘अहो...’’
‘‘काय?’’
‘‘अिन ला जरा टी हीचा आवाज लहान करायला सांगाल का?’’
‘‘तो ऐकणार नाही ते तुला माहीत आहे. यात मला मुळातच जरा कमी ऐकू येत.ं तो
िवचारील, तु हाला कु ठे ास होतो? मग काय सांगू?’’
‘‘एरवी मी काही बोलते का? सहन करतेच ना? आज रयाज करावासा वाटतोय आिण
आता करणं ज रीचं आहे.’’
‘‘मी याचंच नवल करतोय.’’
‘‘मी पु हा गाणार आहे.’’
‘‘येस, काहीतरी िवरं गुळा हवाच.’’
‘‘नुसता िवरं गुळा हणून नाही. मला पु हा ऑफर आली आहे.’’
‘‘कधी आहे काय म?’’
‘‘काय म नाही, िप चरसाठी.’’
‘‘िप चरसाठी?’’
‘‘हो. आज ब सीलाल आले होते.’’
‘‘ब सीलाल कोण?’’
‘‘ते तु हालाही आठवणार नाही. िडि यूटर धमािधकारी कदािचत ल ात असतील.’’
‘‘ .ं ’’
‘‘ यांचा एक मुलगा आमदार झालाय.’’
‘‘आमदार हायला काही फारशी अ ल लागत नाही. प आिण पैसा पाठीशी असला क
बास!’’
‘‘तेच ो ूसर आहेत आिण यांना मा यािशवाय अ य कोणीही गाियका नकोय.’’
‘‘ हणूनच हटलं, आमदार हायला डोकं लागत नाही. पैसा लागतो.’’
‘‘मला टोमणा कळला.’’
‘‘जाऊ दे. तुझा तो आमदार ऊसवाला आहे क ा ंवाला?’’
‘‘मी नाही िवचारलं.’’
‘‘ मगलर कं वा िब डरसु ा असेल.’’
‘‘ याला जा त मह व आहे क मला खूप वषानी िप चर िमळतंय ाला आहे?’’
‘‘कराराचे पैसे िमळणं मह वाचं. पूव चा ामािणक लोकांचा जमाना गेला. फसू नकोस
हणजे झालं.’’
िग रजाबाइना नंतर बोलावंसंच वाटेना. एके काळी येक रे कॉड आठ आठ वेळा
ऐकणा या नव याने असे थंड वागत के यावर सून आिण मुलगा या याही पुढे जाऊन
कोणती मु ाफळं ...
यांनी तंबोरा लावायला सु वात के ली. तारा उतरत हो या. जवारी पु हा लावायची
होती.
दुस या दवसापासून घरात कोणी नसताना िग रजाबाइनी रयाज करायला ारं भ के ला.
पण काळी पाचमधला यावेळचा आवाज पांढरी पाचपयत उतरलेला पा न या एकदम
उदास झा या. यातही खजातले सूर लावताना काही ताण पडत न हता. आवाज कापतही
न हता. या म येच उठ या. यांनी िमठा या पा या या गुळ याही के या. मग या पु हा
रयाज करायला लाग या. जुनी गाजलेली गाणीच यांनी तासभर हटली. न ता घरी
याय या आत यांनी तंबोरा जा यावर ठे वला. आठवण झाली हणून यांनी ब सीलालना
फोन के ला.
‘‘ब सीलाल, मी िग रजाबाई.’’
‘‘हं, बोला बाई. धमािधकारी कालपासून एकदम चांग या मूडम ये आहेत.
संजीवकु मारशी खूप वेळ जु या आठवणी सांगत होते.’’
‘‘संजीवजी काय हणत होते?’’
‘‘बाई, एक गो आ ाच सांगतो. ही आमदार मंडळी. पाट सोडू न गेले हणून ा ाचे मळे
नावावर झाले. बापाला भागीदार क न घेतलंय. हणजे ॉड शनम ये पैसा ओतायचा तो
बापाचा. बुडला तर बाप.’’
‘‘काय सांगता?’’
‘‘बाई, हे राजकारण तु हाआ हाला काय कळतंय? तु ही रयाज करा.’’
‘‘तबलजी?’’
‘‘पाठवू क !’’
‘‘दुपारी साडेतीननंतर पाठवा.’’
‘‘बाई, तो नोकरीवाला माणूस. सं याकाळचा रकामा.’’
‘‘मला कॉि फड स येईपयत तरी. घरात या माणसांसमोर तालमी नको आहेत.’’
‘‘मग तालमाला पाठवतो.’’
‘‘कोण?’’
‘‘तालमाला हणजे कु णी नाही. यं आहे. के रवा, दादरा, झपतालापासून
झुमरापयत सगळे ताल आहेत.’’
‘‘फार महाग असेल.’’
‘‘तीन-साडेतीन हजार.’’
‘‘अग बाई!’’
‘‘तु ही कशाला फक र करता? पुढ या भेटीत पाच हजार अ◌ॅड हा स मागून या.’’
‘‘ब सीलाल, या काळी सग या गा यांचे िमळू न एवढे झाले न हते.’’
‘‘बाई, या काळात लौ कक िमळायचा. आता पैसा िमळतो. आिण पैसा िमळाला क मग
बाक या गो ी आपोआप िमळतात. पूव जग याचा काळ होता. आता गाज याचा काळ
आहे.’’
‘‘माझा परफॉम स यांना आवडला नाही तर पैसे परत करताना मला मुलासमोर हात
पसरावे लागतील.’’
‘‘बाई, जमाना बदललाय. दोन नंबर असेच उधळायचे असतात.’’
तालमालेचं आिण िग रजाबाइचं गो काही जमेना. िज याजाग या माणसा या
चैत यापुढे सगळं काही झूठ. तबला वाजवणा याचे डोळे बोलतात. तब या या बरोबरीने
खां ा या हालचालीतूनही बोल उमटतात. मा ती क रनंतर चेह यावर बोल उमटलेले
पाहायचे असतील तर नाना मुळेला पाहावं. ही मंडळी हाताने गातात. नाना मुळे तर
आरशासारखा. गाणं हणताना श द आिण पुढचं कडवं या या चेह यावर वाचावं. हे
सगळं ठीक आहे. पण गळा वर या गंधारापयत तरी जाणार का?
चार दवसां या सरावाने आपण पु हा गाऊ शकू असं िग रजाबाइना वाटू लागलं. आठ
दवसांनी अचानक ब सीलाल आिण धमािधकारी जोडी आली. दार न ताने उघडलं.
ितला पाहताच संजीवकु मार हणाला, ‘‘ या दवशी पु पगु छ पा ला, आता मेडल
दाखवा.’’
‘‘कसलं मेडल?’’
कोणतं तरी सा ािहक समोर धरीत संजीवकु मार हणाला,‘‘आता तु ही आ हाला फसवू
शकणार नाही. हा फोटो आिण खाली छापलेली किवता दो ही तुमचंच ना?’’
न ता मानेनेच ‘हो’ हणाली.
‘‘अरे , इतक चांगली गो काय लपव याची बाब आहे? काय हो िग रजाबाई?’’
कपाळाला आ ा घालत िग रजाबाई हणा या,‘‘ह ली या त ण िपढीचं मानसशा
आप या आकलनश या पलीकडचं आहे.’’
‘‘ही न च तुमची पिहलीविहली किवता नाही. बाक या दाखवा.’’
संजीवकु मारची फमाईश ऐकू न िग रजाबाई पलीकड या खोलीत जायला िनघा या. या
णी न ता हणाली,‘‘अहो, अगदी सहज, जाता-जाता हणजे मी एक कडे ेशर कु कर
ठे वता ठे वता क पना सुचली आिण ओ ावर कागद ठे वूनच जे मनात आलं ते िलिहलं.’
‘‘तरीच या दवशी कु करम ये पाणी ठे वायला िवसरलीस. हटलं, िश ी का होत नाही?
गॅस बंद के ला, कु कर उघडला. वेळीच पाणी घातलं हणून बरं .’’
िग रजाबाइ या बोल याकडे फारसं ल न देता ब सीलाल हणाले,
‘‘वडीलधा यांनी असंच साव न यायचं असतं.’’
संजीवकु मारचं कु ठे च ल न हतं. तो पु हा हणाला,‘‘ मला किवता दाखवा ना!’’
‘‘अहो, मी खरं च रे कॉड ठे वलेलं नाही. िलिहते, एक-दोनदा वाचते आिण फाडू न टाकते.’’
िग रजाबाई समाधानाने हणा या, ‘‘ग दमांची गीतं गाय यापासून मला कु णा याच
का ाची ताकद दसली नाही.’’
तेव ात बेल वाजली. दाराजवळच असले या ब सीलालनी दार उघडलं.
‘‘तू आ ा कशी?’’ न ता च ावलीच.
‘‘तु याच क स टंग मकडे िनघाले होते. अचानक तुझी कायने टक दसली. आले. ही घे
तुझी वही. मला जेवढे तुझे कागदाचे कपटे सापडले, तेव ा किवता ात आहेत. आिण
इथून पुढे मी मै ीण हणून हवी असेन तर नवी किवता फाडू न टाक यापूव कमीत कमी
मला दाखवीत जा.’’
‘‘मा याकडे पा णे आलेत. यां यासमोर कती बोलशील?’’ न ताने िग रजाबाइकडे
पाहत हटलं. पण या नवागतेला काही वाटलं नाही.
ती सरळसरळ ब सीलालसमोर गेली. हातातली वही यांना देत ितने िवचारलं,
‘‘काका, तुमचा माझा प रचय नाही. तरी ही वही बघा. ा किवता फाड यासार या
वाटतात का?’’
म येच िग रजाबाई हणा या, ‘‘सरोज, तू एम.ए. िवथ मराठी आहेस. किवता िशकवतेस.
कु सुमा ज, बोरकर, ना. घ. देशपांड,े अिनल, बापट, वंदा.. कती नावं घेऊ?’’
‘‘ताई, काही दवसांनी तु हाला न ताचं नाव पण यावं लागेल.’’
‘‘मै ीण आहेस ितची. िवशफू ल िथ कं ग हणते.’’
‘‘तु ही काहीही हणा. पण परवाची किवता साडेतीनशे किवतेत पिहली आली आिण
वसंत बापटांनीच ती िनवडली.’’
तोपयत ब सीलाल हणाले, ‘‘बापटां माणेच मीसु ा िनवडली असती.’’
‘‘आ हाला ऐकवा!’’ राजीव हणाला.
याची मागणी ऐकू न िग रजाबाई उठ या.
‘‘बाई, थांबा ना, किवता ऐकू न जा.’’
‘‘ यांनी ऐकली असेल.’’ ब सीलाल हणाले.
िग रजाबाई तोडू न हणा या, ‘‘ग दमा, बोरकर, अिनल, सुरेश भट ां यापुढे इतर
किवता मा यापयत पोहोचतच नाहीत. मी जरा पडते. तुमचं चालू दे.’’
न ताने लगेच िवचारलं, ‘‘आई, तु हाला बरं वाटत नाहीये का?’’
‘‘घशा या िशरा आिण यापायी डोकं , दो ही दुखतंय.’’
ब सीलाल हणाले,‘‘ रयाज बेतानं करा. फार वरचे सूर लावू नका. थम तेच क न
बघावंसं वाटतं.’’
न ताने चमकू न िवचारलं,‘‘ रयाज?’’
‘‘होय.’’
‘खूप छान करताय. िवरं गुळा हवाच होता. आवाज साथ ायला लागला तर काय मसु ा
सु होतील पु हा.’’
संजीवजी हणाले,‘‘पु हा होतील काय? आ ही यांना घेऊन िप चर करत आहोत.’’
‘‘अ या, खरं च?’’ असं हणत न ता धावत वयंपाकघरात गेली. ितने साखरे चा डबा
आणला. चमचाभर साखर िग रजाबाइ या हातावर ठे वीत ती हणाली,‘‘आई, बोलला का
नाहीत?’’
‘‘रे कॉ डग ऐक यािशवाय कु णाला सांगणार न हते. योग फसला तर आपली चे ा
हायला नको.’’
‘‘मला सांिगतलं असतंत तर घशासाठी चांग या गो या द या अस या.’’
हेटाळणी या सुरात िग रजाबाई हणा या,‘‘ या साबुदा या या गो यांनी काय प रणाम
होणार?’’
न ता या मैि णीला राहवलं नाही. पण थोरामो ांचा मान ठे वायचा हणून ितने
खेळकर पिव ा घेत हटलं,‘‘ताई, एक कलो ीखंड के लं तरी आपण के शर कतीसं
वापरतो? जाऊ दे. न ता, किवता ऐकव.’’
‘‘येस. आ हाला तेच सांगायचं आहे.’’
न ताने ारं भ के ला—
‘‘अ ूंनीच अ ूंचा लोट थोपवायचा असतो अ ूंचाच बांध बांधायचा असतो.
दुस यांना सवड नसते.
यांना ब धा काम असते.
लांबून हसायचे असते.
उपे ा, टंगल करायची असते.
अ ूंना मग भरती येत.े
सग या देहाचाच महापूर होतो.
एखादा माणूस वा न गेला.
तर फारसं िबघडत नाही.
पण
दु:खाचीच टंगल रोखायची असेल तर,
अ ूंनीच बांध घातला पा जे
आईची ित ा अ ूंनीच जपली पा जे.’’
राजीव-संजीव एकदम हणाले,‘‘ या बात है!’’
िग रजाबाई बेड मम ये िनघून गे या.
दोन-चार ण शांततेत गेले. एकाएक टाळी वाजवून संजीवजी हणाले,‘‘न ताजी..’’
‘‘मला नुसतं न ता हणा. ‘जी’ वगैरे हटलं क काहीतरीच वाटतं.’’
‘‘ठीक आहे. नुसतं न ता हणू.’’
‘‘आता बोला.’’
‘‘ ाच किवतेचं आ हाला गीत क न ाल का?’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ब सीलाल हणाले,‘‘ मु छंदाचं गाणं?’’
‘‘कशासाठी?’’
‘‘िप चरला ‘थीम साँग’ हणून वाप .’’
‘‘बहोत अ छे!’’ ब सीलाल हणाले.
‘‘वा, हणजे गीतकार हणून सून आिण पा गाियका सासू.’’
िग रजाबाइचं ‘कॉरोगेटेड कपाळ’ डो यांसमोर येऊन न ता हणाली,‘‘नाही हो, कठीण
आहे.’’
सरोज हणाली,‘‘िह या वतीने मी ‘हो’ हणते. िहला काहीही कठीण नाही.’’
ब सीलालनी बाहेर या खोलीतूनच िग रजाबाइना मो ांदा हाक मारली.‘‘अपूव योग
आहे. सूनेची गीतरचना आिण गाणार सासू.’’
‘‘संजीवजी, अजून कशाचा कशाला प ा नाही. मा या आवाजाची ायल हायची आहे.
प ी बदलली आहे.’’
‘‘बाई, रे कॉ डग टे क फार पुढे गेलंय. टाइम कॉ ेशन नावाचं यं आहे हणतात. तु ही
पांढरी पाचम ये गायलात, तरी काळी पाचम ये गात आहात, असं वाटतं. एका साऊंड
रे कॉ ड टकडे तशी सोय आहे. अजून ायल यायची आहे.’’
‘‘तरीसु ा..’’
‘‘आज अ◌ॅ ीमट क या. मी साईन अमाऊंटसु ा घेऊन आलोय.’’
संजीवकु मारज नी ीफके स उघडली. को या करकरीत नोटांचं बंडल िग रजाबाइ या
हातात देत तो हणाला, ‘‘पाच हजार आहेत.’’
आिण मग न ताला एक बंडल देत तो हणाला,‘‘स या हे ठे वा. दोन हजार आहेत. गाणी
तु हीच िलहायचीत. िस युएश स ऐकवायला एक-दोन दवसांत डायलॉग रायटर आिण
डायरे टरला घेऊन येतो.’’
‘‘घे, अग घे. अशी ग धळतेस काय?’’
थरथर या हाताने न ताने पैसे घेतले. सही के ली.
िग रजाबाई हणा या,‘‘उ ाचा दवस चांगला आहे. अ◌ॅ ीमट उ ा क .’’
‘‘बाई, ल मी घरात येते तो शुभमु तच असतो. या, पैसे ठे वा परत. सही करा.’’
न ता त परतेने उठत हणाली,‘‘तुमचं त ड गोड करते.’’
‘‘अव य.’’
सरोज पटकन हणाली,‘‘मी करते काहीतरी. तु ही ग पा मारा. आई, मी तंबोरा आणते.
तु ही एखादं आवडतं गाणं हणा.’’
न ताकडे पाहत िग रजाबाई हणा या,‘‘आज माझा मूड नाही.’’
‘‘त डच गोड करायचं असेल, तर आणखी दोन-चार किवता ऐकवा. खाणंिपणं रोजचं
असतंच.’’
‘‘तु ही बसा. मी पडते.’’
िग रजाबाई आत गे या. बाहेर का वाचन सु झालं. दाद- ितसाद देणा यांचा आवाज
आिण उ साह वाढू लागला. िग रजाबाई जा त जा त अ व थ होऊ लाग या. न ता या
खणखणीत आवाज-उ ारामुळे यांना श द न् श द ऐकू
येत होता.
न ता या किवता टाकाऊ न ह या. सुमार अस या तरी चाललं असतं. पण या चांग या
हो या. वेग या हो या. ग दमांना सर वतीने मांडीवर घेतलं असेल तर इथं न तेचा हात
न हातात घेतला आहे. िग रजाबाइना नेमका ाच गो ीचा ास हायला लागला.
ितची वाढू शकणारी उं ची आिण यापाठोपाठ या लोकि यतेचं सावट घरावर पडणार हे
यांना जाणवू लागलं. हे कसं थांबवायचं? दोन-चार किवता हणता- हणता, अकरा
किवता झा या.
अस होऊन यांनी न ताला हाक मारली.
सरोज समोर येत हणाली,‘‘काय हवंय?’’
‘‘मला न ताशी बोलायचं आहे.’’
सरोजचा नाइलाज झाला. किवता सोडू न न ता आत गेली.
‘‘रा ी या वयंपाकाचं काय?’’
‘‘आमटी-पो या तयार आहेत. भाजी-चटणी ताजी करणार आहे.’’
‘‘मग आटपतं घे.’’
‘‘ठीक आहे.’’
ही न ता िह या नावा माणेच आदबशीर आहे ाचा आणखी एक मन ताप आहे. त ड
वर क न बोलली असती तर चार श द सुनावता आले असते. ‘वेगळं िब हाड करा’
सांगता आलं असतं. पण तेही नाही. ॅि टस आहे. पंचाचा खच चालवते. अिन कडेही
कधी पैसे मागताना दसली नाही. ितची िजरवायची नसली तरी मीही अजून कु णीतरी
आहे, हे िस के लं पा जे. एकच उपाय.
रयाज.
बस, असं गायचं, असं गायचं क किवतेपे ा गाणं े ठरलं पा जे. ‘िग रजाबाइ या
गा यात अजून तेवढीच ताकद आहे, तेच मादव, तीच उ कटता, तो कासावीस भाव’ असे
मथळे झळकले पािहजेत. पॉिलश हवं. या काळातली चांदी चमकली पािहजे.
‘गीतरचनाही संगानु प आहे’ ासारखी एखादी ओळ न तेसाठी पु कळ झाली.
यािशवाय एक यु . यु हण यापे ा अटच. आपलं नाव-आडनाव ‘िग रजाबाई
िचटणीस’ संपूण े िडट टायटलम ये ायचं. ‘बाई’सु ा नकोच. यात वय दसतं. नुसतं
िग रजा िचटणीस. सासरचं आडनाव ठे वावं का? माहेरचं बोरकर का नको? आपण याच
नावावर माकट जंकलं होतं. िग रजा बोरकर-िचटणीस असलं आडनाव न च नको. एका
गाडीला दोन इं िजनं जोड या माणे. बस, ठरलं. िग रजा बोरकर. आिण ‘गीत-न ता’
एवढंच टायटल. हणजे मी सुनेची गाणी गातेय हे याला याला कळणार नाही.
आठ दवस िग रजाबाइनी कसून मेहनत के ली. यानंतर या गु वारी रे कॉ डगसाठी
िग रजाबाइना यायला गाडी आली. रे कॉ डगचं सगळं तं बदललेलं पा न या
ग धळ या. न ा गा याची चाल ऐकवायला त ण र ाचा एक द दशक अधीर झाला
होता. नम कार चम कार झाले.
‘‘ब सीलाल, मला जमेल ना?’’
‘‘बाई, शा ीय संगीताची बैठक यांना लाभली आहे, यांचा सूरच वेगळा असतो.’’
‘‘ह ली गाणारी मंडळी खूप आहेत.’’
‘‘ती सगळी ऑक ावाली. छापलेली गाणी हणणारी. मारे परदेशचे दौरे करतात. पण
रे कॉड या बाहेरचा एक तरी सूर वत:चा लावतात का? संगीतावर यांचा वत:चा
िवचार दसतो का? पंचवीस वषापूव चं याचं गाणं आिण आजचं गाणं ात तफावत,
वेगळी उं ची ापैक काय आहे? यांनी शा ीय संगीताचा अ यास के लाय अशांना
बाजूला करा हणजे तु हाला कळे ल, क काही गायकांना के वळ काळाने साथ दली.
पधला कु णी न हतं हणून. मला काही भावगीत गायक तर असे माहीत आहेत क , संगीत
द दशकाकडे उं बरे िझजवून जोगवा मागून यांनी नवी गाणी पैदा के ली. ा गा यांना
गायक हणून आपण यो य आहोत का ाचाही यांनी िवचार के ला नाही.’’
‘‘मला उदाहरण ा.’’
‘‘ ‘बग यांची माळ’ हे वा.रा.कांतांचं गाणं. वसंतराव देशपां ांिशवाय ा गा याला
कु णी याय दला असता का?’’
िग रजाबाइ या डो यांत वसंतरावां या आठवणीने तरा न पाणी आलं.
‘‘ ा णी आता हे िवसरा. म त गा.’
‘‘ब सीलाल, गीतही तसंच हवं हो.’’
‘‘न तानं गाणं छान बांधलंय. वेगळा पाक आहे.’’
सुनेचा उ लेख होताच सासू जागी झाली.
‘‘ब सीलाल, मी आज जुनंच गाणं हणते. मग रे कॉ डग ऐकू आिण ठरवू.’’
वत:चाच आवाज टेपवर ऐकू न िग रजाबाइना रडणं आवरे ना. इतर सगळे चुपचाप होते.
मग धमािधकारी पुढे झाले.
‘‘िग रजा, शांत हो, माझं ऐक.’’
एके री उ लेखाने यांना शांत वाटलं.
‘‘तु या आवाजाला काहीही झालेलं नाही. ते हा आधी मनातून ते काढू न टाक. तु या
आवाजात या हरकती न् हरकती मला पाठ आहेत. ायामानं शरीर कमावलेला त ण
हातारपणी इतर हाता यांपे ा जसा वेगळा दसतो तसाच जुना कलावंत. शंपता मळा
आिण गाता गळा उगीच हणतात का? संगीत े ात या राजकारणाला वैतागून तु ही
घरात या घरातही गाणं बंद के लंत. हरकत नाही. एक मिहना रयाज करा. रे कॉ डग
पो टपोन क . मी द दशक नाही. पण माझे कान सारं गीसारखे झालेत. तुमची सगळी
खािसयत त शी ठे वून बारीक बारीक यु या मी तु हाला सांगेन. तुमचं यश ते माझं.’’
िग रजाबाइनी मिहनाभर कसून तालीम के ली. जयवंत नावा या अशाच एका उगव या
कवीचं गाणं यांनी वि थत बसवलं. पण न ता या गा यात यांना जीव आिण सूर
लावता येईना.
सरोज एके दवशी न ताला संजीवज समोर हणाली, ‘‘सुनेचं गाणं ग यावर कसं
चढणार?’’
संजीवज नी फ सरोजकडे नजर टाकली.
यानंतर आठ दवसांनी संजीवजी अचानक आले. दार िग रजाबाइनी उघडलं.
‘‘न ता आहे का?’’
‘‘आहे ना!’’
‘‘कामात आहेत का?’
‘‘आता कामात ल लागणं कठीण आहे.’’
‘‘का बरं ? या तशा वाटत नाहीत.’’
‘‘आता काय सांगू? घरात या गो ी सांगू नयेत, पण तु ही आता घरातलेच आहात’’ असं
हणत िग रजाबाई उठ या. आत गे या. एक साडी घेऊन आ या. ितचा पदर जळला
होता.
‘‘हे पाहा, इ ी करायला गेली आिण तं ीत हरवली. दूध कती वेळा उतू गेलं, िहशेब
नाही. बाथ मपासून वॉश बेिसनपयत कु ठे ही पैसे िवसरते.’’
‘‘असं चालायचंच हो.’’
‘‘मी समजू शकते. कला आिण िन मतीचा छंद माणसाला असंच वेडिं पसं करतो. ती नशा
जबरद त असते. ाच वेळेला सांभाळावं लागतं. जपावं लागतं.’’
‘‘कु णी?’’
‘‘विडलधा यांनी हरवणा यांना आिण याहीपे ा याचं यानं वत:ला. ता यात फार
सावधपणा आिण देख या मुल ना तर...’’
तेव ात र यावर हॉन वाजला. संजीवज नी गॅलरीत जाऊन गाडीत या मंडळ ना वर
ये याची खूण के ली.
‘‘मी दहा िमिनटांत तयारी करते.’’
‘‘िग रजाबाई, आ ही आज न ताला यायला आलोत.’’
‘‘ हणजे?’’
तोपयत रे कॉ डग टु िडओतली नेहमीची सात-आठ माणसं वर आली.
‘‘ती मला बोलली पण नाही.’’
‘‘ते यांनाही माहीत नाही. आ हाला काही काही चजेस करणं ज रीचं वाटतं.
अ यंत नाइलाजानं हा िनणय यावा लागला.’’
बोलता-बोलता संजीवज नी हात पुढे के ला. वरती आले यापैक एकाने यां या हातात
कॅ सेट ठे वली.
‘‘हे परवाचं रे कॉ डग.’’ असं हणत संजीवज नी कॅ सेट लावली. या प रिचत गा याने
न ता बाहेर आली. पिहलं कडवं संपाय या आत िग रजाबाइनीच कॅ सेट बंद के ली.
‘‘ ा यापे ा ािलटी सुधारता येईल?’’
जगदीश संजीवज ना मानेनेच नाही हणाला.
संजीवजी िग रजाबाइना हणाला, ‘‘थीम साँग मेल संगरकडू न गाऊन यायचं आ ही
ठरवलं आहे. आ ा रे कॉ डग आहे. ते हा ांना घेऊन जातो. आय या वेळी गा यात काही
बदल आव यक वाटले तर ितथं कवी हवा.’’
िग रजाबाई तट थपणे हणा या, ‘‘शी किव वाचं तेवढं साम य फ ग दमांजवळ
होतं.’’
िग रजाबाइकडे संपूण दुल करीत संजीवजी न ताला हणाले, ‘‘तु ही तयार हा.’’
िग रजाबाई हणा या, ‘‘न ता, तू आता जाणार. परत कधी येशील ते सांगता येणार
नाही.’’
‘‘आज तु ही वाट बघूच नका.’’
‘‘अिन ला काय सांगू?’’
‘‘आ ही जातानाच यांना ऑ फसमधून िपकअप करणार आहोत.’’
‘‘मग जरा आत ये. मला वर या फळीवरचे डबे काढू न दे.’’
संजीवजी जगदीशला हणाले,‘‘जगदीश, िग रजाबाइना मदत कर. न ताबाई, तु ही
तयारी करा.’’
सगळे गाडीजवळ पोहोचले. तेव ात गॅलरीतून अ या इमारतीला ऐकू जाईल अशा
आवाजात िग रजाबाइनी िवचारलं, ‘‘दुपारी दूध दुस यांदा तापवलंस क जम ये टाकू ?
परवा सगळं नासलं होतं.’’
‘‘तापवलंय.’’
गाडी सु होता णी संजीवज नी िवचारलं.‘‘िप चरपायी तु हाला खूप टे शन आलंय
का?’’
‘‘मुळीच नाही.’’
‘‘अँ झायटी?’’
‘‘नाही हो.’’
‘‘मग िग रजाबाई सांगत हो या...’’
‘‘श द न् श द खोटा होता.’’
‘‘ रअली?’’
‘‘मला खोटं बोलायचं कारणच काय?’’
‘‘मग...’’
‘‘ या जे जे सांगत हो या ते ते मी सगळं ऐकलं आिण नेहमी माणे ग प रा ले.’’
‘‘तु हाला सहन कसं होतं?’’
णभर थांबून न ता हणाली, ‘‘एक कथा ऐकवते. चालेल?’’
‘‘अव य.’’
‘‘असंच एक कु टुंब. माग या या माग या िपढीतलं. घरात पंचवीस माणसांचा राबता.
सकाळ-सं याकाळ वीस माणसं जेवायला. मोठा वाडा. घर या गाई- हशी. सग यांचं
जेवण झालं क शेवटी धाक ा सुनेला सासू वाढायची. एकदा एका गृह थांनी सकाळी
अंगणात सडा घालणा या सुनेला िवचारलं,
‘अ पासाहेब आहेत का?’
ती हणाली, ‘ते चांभाराकडे गेले आहेत.’
ते गृह थ गेल.े अ पासाहेब रागारागाने बाहेर आले. यांनी सुनेला िवचारलं, ‘मी देवघरात
पूजेला बसलो होतो. मग तू असं उ र का दलंस?’
पिह यांदाच सास या या नजरे ला नजर देत सूनबाईने िवचारलं, ‘मामंजी, खरं सांगा.
पूजा करता-करता दोन-तीन िमिनटं तु ही न ा चपला करायला टाक या आहेत, याचा
िवचार तुम या मनात चालला होता क नाही?’ ते ामािणकपणे ‘हो’ हणाले. सून
हणाली, ‘नेम या याच णी तुमचे िम आले, हणून मी तसं उ र दलं कारण या
णी तु ही देवघरात न हतात.’ याच रा ी मामंज नी सुनेला एका बाजूला बोलावून
िवचारलं,‘तु यात हे साम य सहजी आलेलं नाही. काही साधना करतेस का?’
सून हणाली, ‘अंदाजानं सांगते. खा ी नाही. पण जे सांगते ते स य आहे. ा घरी
आ यापासून मी कधी सग यां या पंगतीत बसले नाही. बारा वष झाली. मी शेवटी एकटी
जेवते. गेली बारा वष सासूबाई तुम या सग यां या वरणभातावर साजूक तूप वाढतात.
मा या वरणभातावर मा एक चमचा गोमू वाढतात. बारा वषात मी हे थम बोलले.
या मौनातून कदािचत हे साम य...’ ‘‘माय गुडनेस. ेट!’’
‘‘आता सांगते ा णापयत मा याकडू न कोणताही हलगज पणा झालेला नाही. या
अनेकदा गॅलरीतून मो ांदा असंच काही बोलतात. ानं तुमची कं मत कमी होते असं मी
एकदा हणाले. आता सहन करते, ग प बसते.’’
‘‘पण का?’’
‘‘ यां या आयु यात स सेस, क त , यश, लोकि यता हा झगमगता काळ येऊन गेलाय. तो
आवेग कती महापुरासारखा कोसळतो, याचा मी थोडा थोडा अनुभव घेत आहे.
भूतकाळातली पदकं , पेले, शि तप कं फार काळ सुखावीत नाहीत. यशाची आिण
िस ीची सोयरीक कायम वतमानाशी असते. भूतकाळातलं दु:ख अनेक वष साथ देतं.
सासूबाइना पु हा ते दवस दसणार होते. पण िनसगानं साथ दली नाही. आता यांचा
एकमेव आनंद हणजे न ता तु हा सवाना वाटते िततक ेट नाही, हे दशव यात आहे.
माझं कोणतंही नुकसान न होता यांना हा एकमेव आनंद उरला असेल तर तो मी का
िहरावून घेऊ?’’
अितशय भारावले या आवाजात संजीवज नी िवचारलं, ‘‘इत या शांतपणे तु ही हे सांगू
शकता?’’
न ता नुसती हसली.
‘‘मग अिन ?’’
‘‘मी यांनाही सांगायला जात नाही.’’
‘‘का?’’
‘‘अ ू उधारीवर मागता येत नाहीत. सहानुभूती या श दांनी मूळ दु:ख िमटत नाही आिण
संघषाने सुटत नाहीत. सोस याचा वसा हा याचा याचाच असतो आिण पु ष धड
प ीचा नसतो आिण आईचाही नसतो. तो वत:चाच, याचा असतो. तो वेळेचा िवचार
करतो. याय-अ यायाचा नाही. ा णी आप या सोयीचं काय आहे इतकं च तो पाहतो.
मग घर अशांत का ठे वायचं?’’
‘‘तु ही फार मो ा आहात.’’
‘‘असेन कं वा नसेनही. माझं जे काही खरं च चुकत असेल ते मला तरी कु ठे माहीत आहे?
नुसतेच आरोप कोणते आहेत, ते समजलं क झालं. ‘आईची ित ा अ ूंनीच जपली
पािहजे’ ही क पना सुचणं, हे पा रतोिषक सासूबाइनीच दलं ना? याय असा िमळतो.’’
तारीचा फोन. पु या न.
‘‘िनघतोस का लगेच ?’’
‘‘का?’’
‘‘डीजी जेवत नाहीत.’’
‘‘औषधं?’’
‘‘ती तर कधीच बंद के लीत.’’
‘‘का?’’
‘‘ते हणतात, वरचं वॉरं ट आलं.’’
‘‘मी िनघतो.’’
‘‘शांतीला आण.’’
‘‘ितची ऑपरे श स आहेत, मी लगेच िनघतो.’’
आता जायलाच हवं.
बापाला जेवायला लावलं पा जे. माणसाला बाप हवाच. शेवटपयत. बाप म न कसं
चालेल? तो जगायला हवा. पण बाप हे ऐके ल का?
तो तर िज ी, करारी. पण तो शांतीचं ऐके ल. शी इज ेट. ती मा या बापाला जेवायला
लावील आिण जगायलाही.
बाप ा ना याला पयाय नाही आिण श दालाही. ‘दादा, बाबा, नाना, अ पा, बापू’ ही
काय संबोधनं आहेत का? ‘बाप’ ा श दाचं वजन एका तरी संबोधनाला पेलतं का? पण
भाषाच जर द र ी असेल तर काय करायचं? दादा, आबा, बाबाटाइप संबोधनं मला, भाडं
तुंब यामुळे घरमालकानं नोटीस द यासारखी वाटतात. ‘ता या’ हे नाव कायम पळवाटा
शोधणारं तर ‘बापू’ थेट ऐितहािसक हातात गुलाबाचं फू ल, नेहमी ोफाईल. ‘बापू’
नावाचा ऐितहािसक इसम कॅ मे याकडे का बघत नाही?
सतत चौकट राजासारखा आिण फोटोखाली कोण या धुम त मारला गेला याची
तारीख. एकू ण काय? बाप ा इसमासाठी संबोधन नाही. के हातरी मी हे बापाला
बोललो. प बोलायचं झालं ते हा. बाप हसला. यानं िवचारलं,
‘‘डी. जी. नाव कसं आहे?’’
‘‘ हणजे काय?’’
‘‘द ा य गणेश.’’
‘‘तु ही ेसला ‘डी. जी.’ नाव एव ासाठीच दलंत?’’
‘‘हो, पण ितथं कु णी याचा अथ िवचारला तर मी सांगतो डी. जी. मी स िडसट गु स.’’
मी डी. जी. नाव पास के लं. नाइलाजाने.
जातायेता बापा या कु शीत धाव घेणारा मी. ही सवय का लागावी? का ट से!
लागली खरी.
मह व याला कु ठं य? बापानं येक वेळी कु शीत घेतलं. िधस् इज् ेट. मी धमवेडा नाही.
चंड सुधारक पण नाही. पण तरीही पंढरीचा िव ल मला आवडत नाही.
का?
तर तो कमरे वर हात ठे वून उभा आहे हणून. ापे ा आ लंगनासाठी दो ही हात
पसरलेला ि त मला आवडतो. तो, जो जो धाव घेईल याला कु शीत आसरा देईल.
माझा बाप तसाच.
तो जगायला हवा.
मी शांतीला फोन के ला. ती वॉश्अपला जायची होती हणून फोनवर येऊ शकली. ती शांत
होती. हणाली, ‘‘डो ट िबकम् पॅिनक . ऑपरे श स संपवून मी येतेच. तू नीघ. गाडी
पाठवू?’’
‘‘नको टॅ सी करतो.’’
‘‘टॅ सी पसंत कशी करशील?’’
‘‘ ाय हर हातारा पा जे आिण टायस त ण.’’
ती हसून हणाली, ‘‘डो ट वेट फॉर पॅसजस.’’
‘‘तेवढा वेळच नाही.’’
‘‘ओ. के . गुड् लक.’’
टॅ सीत मी आता एकटा. हे कमी एकटेपण मला हवंच होतं. बापाब ल सतत िवचार
करता येईल. खरं च, मा या बापाने मला काय काय दलं हे श दांत सांगता येईल का?
छापलेला श द वाचता येतो. श द सगुण-साकार श दा या भोवतीची कोरी जागा
िनराकार-िनगुणासारखी. वाचणा याचा संबंध श दांशी. छापखानेवा याचं नातं दो हीशी.
श दाइतक च मह वाची भोवतीची कोरी जागा. श द छापला गेला क ितथं तो
िख यासारखा ि थर होतो. श दाला या याच अथा या मयादा पडतात. नेमून दले या
अथापलीकडे तो जा त काही सांगत नाही. मला कोरी जागा जा त खुणावते. जा त
सामावून घेते. मा या बापासारखी. आ ही सगुण-साकार. बाप िनगुण-िनराकार. बापाने
मला सांभाळलं. शांती मा या आयु यात येईपयत.
लहानपणचे संगच तसे. मी तसा का वागलो? बापाने िनभावून कसं के लं? यांना नेमकं
तसंच कसं सुचलं?
दर गु वारी पाटला या म यातले, बागेतले पे पळवायचे हे आमचं त. कारण दर
गु वारी पाटील वाडीत नसायचे. एका गु वारी आ ही सापडलो. खांडवाला पळू न गेला.
मला आिण तांबटला पाटलांनी क डू न ठे वलं. खांडवाला िनसटला हणून घरापयत बातमी
पोहोचली तरी तांबट या बापाने तांबटला पाटला या वाडीपासून या या घरापयत, भर
र याव न धोपटत धोपटत नेल.ं
मा या बापानं पाटलाला पे के व ाचे हणून िवचारलं. दहाची नोट काढू न दली. आ ही
तोडलेले पे समोरच पडलेल.े बापाने पाटलाकडे िपशवी मािगतली.
‘‘थैली कशापाई?’’
‘‘एवढे पे यायचे कसे?’’
‘‘वा राव, माल कु नाचा, अन् येबी-’’
बापाने आवाज चढवला. ‘‘ याचे पैसे मोजलेत.’’
‘‘लई दसता राव. धा पयं, यो तर दंड झाला.’’
बाप हणाला, ‘‘दंड करायचा अिधकार कोटाला आहे. चौक वर चला. चोरीची फयाद
करा. मी तुम या बाजूनं सा देतो. कोट सांगेल तो दंड भरतो. सगळं रीतसर हायला हवं.
ापे ा मालाचे पैसे या.’’
पाटलांनी मुका ाने िपशवी आणून दली. िपशवी भ न बाप हणाला,
‘‘का ताशेट, उ ा सं याकाळ या आत पाटीलबाबांची िपशवी परत हायला हवी. ही
िपशवी उसनी घेतलेली आहे. पळवलेली नाही.’’
नंतर बाप पाटलांना हणाला, ‘‘िपशवी उ ा पाठवतो, पण पाटील, ॉपट सांभाळा.
नाहीतर जेवढी सांभाळता येईल तेवढीच ठे वा. पु हा माझा पोरगा सापडला तर याला
िपशवी देत जा आिण पे के व ाचे ते मला कळवत जा
आिण दंडच करायचा असेल तर सरळ चौक वर जायचं. कसं?’’
पाटील ग प. ते काय बोलणार?
िपशवीभर पे घेऊन आ ही िनघालो. पे या बागेसमोर आ यावर बापाने िवचारलं,
‘‘पाटलाची बाग हीच का?’’
मी मान हलवली.
‘‘बाजारात पे िवकत िमळतात ना?’’
मी पटकन हणालो, ‘‘बाजारात सगळं च िमळतं.’’
चालता चालता माझा बाप थबकला. मी टरकलो. इथून पुढं आपला तांबट होणार असं
मला वाटलं. मी हळू च हणालो, ‘‘नेम मार याव न आमची नेहमी पैज लागते.’’
‘‘असं? आज कोण जंकलं?’’
हे िवचारताना बापाचा आवाज बदलला. मा या चेह याव न याला उ र िमळालं.
यानेच एक दगड उचलून मा या हातात दला. कोणता पे ते खुणेने दाखवलं. मी दगड
िभरकावला. बाप ओरडला, ‘‘िजते रहो प े !’’ यानंतर या वाढ दवसाला मला एक
एअरगन िमळाली. पण या दवसानंतर मी काही पे खा ला नाही. बापाने दुस याच
दवशी मला पाटलाची िपशवी परत करायला लावली. या दवशी मा या बापाने
आणखीन एक गो के ली. मला जेवायला वाढलं नाही. दहा पयांचे एकू ण एक पे मला
खायला लावले. मला यापायी जबरद त खोकला झाला. होणारच. एका दवसात
अ ावीस पे खा यावर दुसरं काय होणार?
नंतर औषधपा याचा मारा. बाप तीन दवस माझी छाती शेकत बसला होता. खोकला
साफ गे यावर याने सांिगतलं, ‘‘जेवढं पचेल तेवढं खायचं. भूक जबरद त असेल, कं वा
वासना, तर दो ही मारायचं नाही, पचवायची ताकद वाढवायची.’’
शहाणपणापे ा मी उ लूपणा जा त के ला. का? वयाचा गुण क वभाविवशेष? क डी.
जी. सारखा बाप िमळाला हणून? हमर ता कधीच जवळचा का वाटला नाही? िबकट
वाटच विहवाट का वाटावी? िम ाची कू टर मी का पळवावी? तेही लायस स नसताना.
बरं , एक ानं जावं, तेही नाही. हे वाहन सुसाट चालवतो, ाला सा ीदार नको? तारीला
िवचारलं, ‘‘येतेस?’’
ित या डो यातली बा ली भ कन मोठी झालेली.
आ ही िनघालो.
िपिलअन सीटव न ती ओरडत रा ली, ‘‘दादा, आणखीन जोशात.’’
मी िव लवाडी या र यावर आिण एका वळणावर वाटेत बैलगाडी आिण समो न क.
आपण दोह पैक कु णाला चुकवून कु णावर आपटायचं हे मी ठरवाय या आत जे हायचं ते
झालेलं. का कु णास ठाऊक, ंट ग लाइनम ये काही वष गे यामुळे मला काही श दां या
जो ा न ठरवता झा यासार या वाटतात. ‘ क’ हटलं क पुढचा श द ‘उलटला.’
‘मालगाडी’ हटलं क ‘घसरली.’ ‘वाटाघाटी’बरोबर ‘ फसकट या’ ाच श दाचं नातं
प ं आहे. ‘एस. टी.’ ना यात उलट यासाठी, ‘योजना बारगळ यासाठी’, ‘पेपर
फु ट यासाठी’, ‘परी ा’ लांबणीवर ‘पड यासाठी’, ‘शेतक यांची कज माफ हो यासाठी’,
‘लोकलवाहतूक िव कळीत हो यासाठी’ हे सगळे श द आिण जो ा मला ‘के प ऑफ गुड
होप’ हे ‘वळसे घाल यासाठी’ इतके अभे वाटत आलेले आहेत. यानुसार ‘बैलगाडी’
कं वा ‘सायकल वार’ ही जमात म ये ये यासाठी िजवाजी बाजी लावून आपण यांना
चुकवता चुकवता कधी कधी आयु य गमावतो आिण ते ‘सुरि त’ वाटतात. मी आिण तारी
थोड यात वाचलो. काही काही ठकाणी खरचट यावर भागलं. कू टरची अव था मा
बघवत न हती. आता काय िबशाद मी डी. जी. समोर उभा राहीन? या िम ाची कू टर
िमळवली होती या याच घरी मग आसरा. जखमांवर मलमप ा. भीतीने रडणा या
तारीची वारं वार समजूत. ितचा डावा पाय सुजला होता. खूप दम याने, िचकार
घाबर यामुळे ती झोपली.
रा ी अकरा वाजता डी. जी. आले. र ा क न घरी घेऊन गेल.े तारीला आिण मला
खडखडीत बरं हायला पंधरा दवस लागले.
या पंधरा दवसांतला कोणता तरी एक दवस. वेळ दुपारची. डी. जी. मा या आईला
हणत होते,
‘‘ ा एका संगाव न आपण काहीतरी िशकायला हवं.’’
आई घु यात हणाली, ‘‘िशकवा.’’
डी. जी. हणाले, ‘‘शांतपणे िवचार करणार असशील तर सांगतो.’’
आई पु हा हणाली, ‘‘तो म ा मीच घेतलाय, सांगा.’’
डी. जी. हणाले, ‘‘हातून अपघात घडलेला. पोरं कवर न आपटता बैलगाडीवर आपटली,
हणून डो याला दसली तरी! कू टरचं वाटोळं झालंय. पण याची चंता नाही. इ शुर स
कं पनी आहे.’’
आई म येच हणाली, ‘‘कांताकडे लायस स आहे का?’’
अडवणूक करायची वेळ आली क आईचं डोकं छान चालायचं.
‘‘ते मी पाहीन.’’
‘‘तु हालाच बघावं लागणार.’’
‘‘मला ते सांगायची गरज नाही. मी सांगतो याचा अथ जाणून घे. मुलं जे हा जा तीत
जा त संकटात होती ते हा ती िम ा या घरी रा ली. यांना आई-बापापे ा िम
जवळचा वाटावा ात आपला पराभव आहे. कोण याही संगी, कोणताही गु हा घडला
तर मुलांनी आई-बापाजवळच जायला हवं. मुलांचा तेवढा िव ास यांना संपादन करता
येत नाही यांनी आईबाप हो यापूव च फार िवचार करायला हवा. आईबाप ाचा अथच
मा. मुलांचे अपराध पोटात घालता येत नसतील तर समाज आिण आईबाप ांत फरक
काय?’’
आई हणाली, ‘‘कांता उगीच नाही शेफारला? तु ही असे! तो कायम डो याशी काही ना
काही झगटी आणतो क नाही पाहा. माझं काय? जे सांगायचं ते सांिगतलं.’’
‘‘ ा यपणा य आहे, बाईसाहेब. लबाडी य नाही. खोटेपणा खपणार नाही. यानं
फसवाफसवी क दे. आयु यात याचं नाव काढणार नाही मी. गुंडिगरी, म ती आिण
बनवाबनवी ातला फरक समजावून घे आिण मग सांगतो तसं वाग.’’
‘‘पाटी-पेि सल आणते. िल न ा. िगरवत बसते.’’
बाप मग िचडू न हणाला, ‘‘तुला अ लच नाही. तु यापे ा तुझी बिहरी मुक बहीण
परवडली.’’
‘‘मग आणा ितला सवत हणून मा या उरावर.’’
बाप ेट!
तो जळगावला गेला. मा या मावशीला घेऊन आला. मावशी िपव या रं गा या
नऊवारीत. ितला अ पु ी हणतात. हातात िहर ा बांग ा. ग यात काळे मणी. मी,
तारी नम काराला वाकलो.
आ ही सरळ उभे राहाय या आत बाप हणाला, ‘‘ही तुमची आणखी एक आई.’’
आई मांक एक खवळली. ितने आदळआपट के ली. ती ित याच बिहणी या अंगावर धावून
गेली. माझी मावशी बिहरी आिण मुक .
ती काय बोलणार!
बापाने दुसरं िब हाड के लं मुंबईला.
बापाने मग परी ा संप यावर माझी पण पु या न उचलबांगडी के ली मुंबईला. तशी
बापाची ओढाताणच हायची. एक छापखाना पु यात—दुसरा मुंबईत. आठव ातले तीन
दवस मुंबई. रा लेले पु यात.
मुंबईत िब हाड ठोक यावर बाप हणाला, ‘जेव याखा याचा सुटला.’ न ा आईला
सोबत हणून आ ही मुंबईत. तारीची व माझी फारकत, ताटातूट. तारी खूप रडली. मीही.
बाप आठव ातून तीन दवस मुंबईला असायचा. पण दुसरं िब हाड के यापासून बापाचा
मुंबईचा मु ाम मधूनमधून वाढू लागला.
मी कधीतरी बोललो. बाप हणाला, ‘‘बोलता न येणा या हणजे मु या बायकोसारखं
दुसरं सुख नाही.’’
मी बघत रा लो. बाप हणाला, ‘‘काळजी क नकोस. तुलासु ा अशीच मुलगी बघून
देतो.’’
मी टरकलो. मनात येईल ते खरं क न दाखवणा या इसमाचा काय भरवसा?
अथात तसं घडलं नाही. मी शांतीला अ रश: पळवलं. बापासमोर उभं के लं.
बापानं िवचारलं, ‘‘ही कोण?’’
मी हणालो, ‘‘ही मला आवडलेली मुलगी. पण ही मला दाद लागू देत नाही. मी हरलो.’’
बापानं िवचारलं, ‘‘िहचं नाव काय?’’
‘‘शांती.’’
‘‘थँक गॉड. मी तुला बिहरी मुक मुलगी पाहत होतो. िहचं नाव तरी कमीत कमी शांती
आहे. ल ा या वेळी बदलू नकोस, हेच नाव ठे व.’’
शांती पटकन हणाली, ‘‘मी अजून माझा क सेट दलेला नाही.’’
ात शांतीचं काय चुकलं? न थंग. ही पोरगी मला आवडली. ेसवर आली होती. ही
पोरगी मेिडकलची. हणजे येतानाच भेजा घेऊन आलेली.
आम यासारखी नाही.
आ हाला भेजा नाही असं नाही. पण आ ही भेजापे ा कलेजावाली माणसं.
िश णासार या पिव वसायाला वषाचं बंधन का असावं, हे आ हाला कळलं नाही.
कारण आम या डो यात भेजाऐवजी आणखी एक कलेजाच. टेपनीसारखा. आमचा दल
एखा ा वगावर जडला क आ ही ितथं थांबणार. के हातरी बाप हणाला, ‘‘िव ेची
उपासना आता पुरे.’’
आ ही ‘बरं ’ हणालो. तोपयत छापखाना तं ही समजलेल.ं
मग आमचा मु ाम डी. जी. ंटसम येच.
ितथं शांती आली. कसली तरी हँडिबलं छापून हवी होती. कॉलेजसाठी.
आ ही ऑडर पुरी के ली. ितने पैसे दले. आ ही ‘आज रोख’ ा पाटीचा आदेश मानत
िवचारलं, ‘‘पु हा कधी भेटणार.’’
‘‘कशाला?’’
‘‘मला तू आवडलीस.’’
ती हणाली, ‘‘जरा दुकाना या बाहेर येतोस का?’’
‘‘ज र.’’
मनात हटलं, ही आप याला वाजवणार. मग काय करायचं? वाजवू दे. आप याच
दुकानासमोर मार खा ला तर काय िबघडलं?
र यावर येताच ितने िवचारलं, ‘‘बोल, तुझं काय हणणं आहे?’’
‘‘मला तू आवडलीस.’’
‘‘ यात नवल काय? देख या पोरी सग यांनाच आवडतात. तू नवीन काय सांिगतलंस?
मला कोण आवडतो ते बघणं जा त मह वाचं आहे. तू कोण?’’
‘‘मी कोण हणजे? हा ेस माझा आहे.’’
‘‘तुझा न हे. तु या बापाचा. तू इथं जे काम करतोस ते काम कोणताही पगारी मॅनेजर क
शकतो. तुझं आिण तु या बापाचं कधी िबनसलं तर? अ या तासात र यावर येऊ
शकतोस. तशी जर वेळ आली तर तू कोण? हॉट ईज युवर हॅ यू?’’
‘‘पण —’’
‘‘ती हॅ यू िमळव. मग भेटायला ये. तोपयत मी जर ल ाची रा ली असेन तर िवचार
करीन.’’
हे एक भलतंच ांगडं झालं. ती गेली. आ ही िवचारात सापडलो. खरं च, आपली हॅ यू
काय? बापानेसु ा हा असा कधी िवचारला नाही? पुणं गाठलं. बापाला हणालो,
‘‘मुंबईचा ेस मी सांभाळतो. तु ही पुणे-मुंबई खेपा बंद करा.’’
बाप ‘बरं ’ हणाला.
सहा मिहने राबराब राबलो. मुंबईतले सगळे ेस पालथे घातले. मु ण प रषदेचा सभासद
झालो. यां या िम टं सना जाऊ लागलो. रा ीचा दवस के ला. नवा टाइप भरला. उ म
कं पोिझटस िमळवले. झडप घालून कोणतंही काम िमळवू लागलो. ेसची मांडणी बदलली.
ऑ फसचा जरा थाट वाढवला. ेसची पाटी जरा िनरा या िडझाइनची बनवली.
अधूनमधून ेसची जािहरात पेपरला देऊ लागलो.
वष पुरं हाय या आत एक सेक डहँड फयाट घेतली. थेट कॉलेज या फाटकात उभी के ली.
शांतीला हाक मारली, ‘‘गाडी घेत यावर थम तु याकडे आलो. चल, कॉफ घेऊ.’’
ती आली.
आ ही झकास कॉफ घेतली. मा या सजवले या न ा ऑ फसात बसून ेस या
पाटीपासून ितने येक गो ीचं कौतुक के लं.
मी ितला कॉलेजवर सोडली. नंतर आमचा रतीबच. रोज ितला घरापासून कॉलेजवर
सोडायचं. कॉलेज सुटलं क घरी यायचं. नाना िवषयांवर ग पा. पण हरामखोर ल ाचं
नाव काढायची नाही. मी पण एक प य सांभाळलं होतं. ितला जाणूनबुजून पश करायचा
नाही. टाळी मािगतली तर ायची. पण हात ितथं रगाळत ठे वायचा नाही. ‘दाबणं’ तर
दूरच.
ितची एक लकब. कं वा िश पणा. मी काहीही नवं सांिगतलं क ती हणायची,
‘‘गो अहेड!’’
सहा मिहने झाले. ती ताकास तूर लागू देईना. मग मी तडकलो. एका भ ाट क पनेने
झपाटलो. शांती या व मा या नावाने ल ा या दोनशे िनमं णपि का छाप या. ितला
सं याकाळी ेसवर आणलं.
‘‘शांते ा पि का वाच. ा मी कॉलेजात वाटायचं ठरवलं आहे.’’
ती शांतपणे हणाली, ‘‘गो अहेड!’’
बोल या माणे मी पि का वाट या. यानंतर ितस याच दवशी ेस या प यावर एक
पो टकाडा या आकाराचं काड आलं. ते छापील होतं. ‘ ा मुंबईत अनेक ा य पोरटी
आहेत. अशा अनेक ा य पोरांपैक परवा एकानं आम या ल ा या आमं णपि का
वाट या. माझं ल अ ािप हायचं आहे.’
मी शांतीला मनात या मनात सलाम के ला. आता समजलो, ही आप याला पु हा भेटायला
यायची नाही. पण ती आली. दोन पी रय स चुकवून दुपारचीच आली. मी गाडी काढली.
खोपोलीला ‘ टड’ म ये आलो. नेहमीसार या ग पागो ी के या. मुंबई ते खोपोली मी
ितला वसंत बापटां या किवता हणून दाखव या. यात चाळीस कड ांची ‘झेलमचे अ ू’
ही किवताही होती.
‘‘तुझं हे सगळं पाठ कसं होतं?’’
‘‘आवडलेली येक व तू मा या मनात घोळत राहते. ती किवता असो नाही तर विनता.’’
तरी ल ाचं नाव नाही.
मग तडकलोच. टड हॉटेलातून गाडी बाहेर काढली ती उजवीकडे न वळवता सरळ
डावीकडे वळवली.
ितनं िवचारलं, ‘‘िवचार काय?’’
‘‘पु याला जाऊन येऊ.’’
बापाने िवचारलं, ‘‘ही कोण?’’
‘‘ही शांती, ही मला आवडली. पण ल ाब ल िवचारलं तर काही बोलत नाही. मी िहला
पळवून इथं आणली. कशी आहे?’’
बाप हणाला, ‘‘पळवावी अशी.’’
मी शांतीकडे पा लं. तेव ात बापाने शांतीला िवचारलं, ‘‘तू मुंबईची का?’’
‘‘हो.’’
‘‘तुम या घरी फोन आहे का?’’
शांती मानेने ‘हो’ हणाली.
बापाने अनेक वषा या िम ाशी बोलावं तसं बोलायला सु वात के ली. ‘‘हॅलो, अ णासाहेब
का? —नम कार. मी पु या न डी. जी. ं टंग ेसचा मालक बोलतोय. द ोपंत. हॅलो,
फोन अशासाठी के ला, तुमची मुलगी शांती आम या घरी आली आहे... कॉलेज टु डं सचा
नाही... मा या मुलाबरोबर भेटलो क सांगतो. डो ट वरी... ती आम या घरी आहे...’’
मग शांती जे काय बोलायचं ते बोलली. आमची जेवणं झाली. तारीने पावती लगेच दली.
‘विहनी आवडली’ अशा दोन श दांत. मीही दोन श दात हणालो, ‘‘झाली तर...!’’
जेवण झा यावर बाप हणाला, ‘‘तू देवासारखा आलास. आज ेसवर नाइट ुटी करणं
फार ज रीचं आहे. तू ेसवर जा आिण सकाळी ये. शांती बेटा, तू शांतपणे जाऊन झोप.
ताराबेन, पा णीची म त व था करा.’’
ुटी संपवून मी सकाळी सहा वाजता घरी आलो. सगळं घर जागं झालं होतं. शांती तयार
होती. िनरोप घेऊन आ ही िनघालो. खोपोली येईतो ती काही बोलली नाही. बरं वाटलं.
का कु णास ठाऊक वातावरण ढगाळ होतं. ऊन न हतं. पाऊसही न हता. पावसाचे ते
दवसच न हते. तरी हवा ढगाळलेली होती. कोण या तरी प ीत कमी दाबाचं वातावरण
तयार होतं आिण हणे वारे सुटतात. आम यातली शांतता मला िवलोभनीय वाटली.
मोटर या टायसचा एका लयीतला आवाजच काय तो येत होता. टायस या आवाजाला,
गती सुचिवणारी एक वत:ची कॅ रे टर असते.
खोपोलीला शांतीने नेहमीसारखंच मा या खचाने स पाटू न खाऊन घेतलं. खोपोली
सोड यावर म येच एके ठकाणी र ता ं द झा यावर ती हणाली,
‘‘गाडी थांबव.’’
गाडी थांब यावर ती खाली उतरली. ितथं एक तोडकामोडका चौथरा होता. या यावर
आ ही बसलो. ितने सु वात के ली. ती थमच नावाने हाक मा न. ‘‘का त, मी पिह या
तडा यात न पास होईन. बट् द ॉ लेम डझ नॉट ए ड देअर.’’
‘‘कसला ॉ लेम?’’
डावलीत ती हणाली, ‘‘पो ट ॅ युएशन करायला मी ब तेक अमे रके ला जाईन.
अमे रकाच असंही नाही. खरं तर सगळं अिनि त आहे. कदािचत जाणारही नाही. एखादे
वेळेस ॅि टसही सु करीन. ए हरी थंग इज अ सटन.’’
मी िवचारलं, ‘‘हे सगळं सांगायला हा चौथराच हवा होता का?’’
‘‘तू हीलवर असताना मी काही मह वाचं बोलले आिण चेकाळू न जाऊन तू गाडी कु ठं
आपटलीस तर?’’
मी काहीसा कावलो होतो. यात रा भर जागरण. मी जरा च ा वरात िवचारलं,
‘‘आपण अनेकदा दोघंच मोटारीतून भटकलो आहोत. माझा कधीतरी बॅल स गेला का?’’
पटकन माझा हात धरीत ती हणाली, ‘‘बायकां या नजरे तून ा गो ी सुटत नाहीत. यू
आर अ गुड सोल. आपण ल करणार आहोत.’’
मी नुसता बघत रा लो. ती हणाली, ‘‘काल डी. जी. हणाले ते मला पटलं.’’
‘‘डी. जी. काय हणाले?’’
ताबडतोब पिव ा बदलून शांती हणाली, ‘‘वुई आर गे टंग लेट. गाडीत चल. डी. जी.
काय हणाले ते मी यो य वेळेला सांगीन.’’
मी गाडी टाट के ली. मा या चालव याला आपोआप जा त वेग आला. ती ग प, मी
यातून ग प. जरा वेळ वाट पा न ती आपण होऊन मला िचकटू न बसली. शांतीचा पश
आिण को या टायसचा िविश लयीतला आवाज. तीच लय मी आ ाही अनुभवत होतो.
या दवशी शांतीचा िनकट पश झा यावर मी बापाचा िवचार करायला लागलो. मा या
बापाने शांतीला काय सांिगतलं हणून ती तयार झाली हाच िवचार, मुंबई येईतो. आिण
आ ाही िवचार बापाचाच.
टॅ सीत मी एकटा.
टॅ सी स हस सु झा यापासून मी रे वे कायम टाळीत आलो आहे. के वळ फे रीवाले
छळतात हणून. फे रीवाले कती असावेत? आिण यांनी काय काय िवकावं? पॅसजस या
सहनश पासून सगळं च िवकायचं. भारतीय रे वे ही जनतेची संप ी आहे, असं
हण यात काय अथ आहे? ती फे रीवा यांची संप ी आहे. तु हाला ास घेणं मु क ल
झालं तरी चालेल पण हे फे रीवाले तुम या उराव न चालत जाणार आिण कानाचे पडदे
फाटतील, असे सारखे कं चाळणार.
टॅ सीत तु हाला ं टसीट िमळाली तर तु ही राजे. मागे बसलात आिण दुसरे दोन पॅसजस
बाळसेदार नसले तर िवशेष हाल नाहीत. ते पंजाबी कं वा गुजराती असले क खेळ
खलास. गुजराती अिधक ापारी हणजे टगळावर पुटकु ळी. रे वेतून फे रीवाले परवडले
इतके ते तुमचं डोकं उठवतात. यात भर हणजे टॅ सीवाला बडब ा िनघावा. ग पा
मारणारे ही परवडले. कधीकधी खूप मािहती िमळते. डी. जी. ंटसला जॉबही िमळू न
जातो. पण ते सह वासी तंबाखूवाले असावेत. यांनी हातावर थाप ा मारीत तुम या
डो यांत तंबाखू उडवलाच हणून समजा. यािशवाय यांचं थुंकणं. खरं च, माणसाने,
आपली िन मती माकडा या घरा यातून झाली आहे हे वारं वार िस का करायचं?
थुंकणारा माणूस जे हा कु ठे ही थुंकतो ते हा ते दृ य याला बघावं लागतं याला काय
वाटत असेल ाचा थुंकणारा िवचार का करीत नाही? डी. जी. ना ा सग या गिल छ
सवय चा ितटकारा होता. पु तका या पानांना थुंक लावून पानं उलटलेली यांना खपत
नसे.
कॅ लडरला सुया टोचून ठे वले या यांना आवडत नसे. पो टाने आलेली पा कटं का ी कं वा
कटरनेच कापून फाडली जावीत अशी यांची ताक द होती.
वेडव ं ाकडं फाडलेलं पाक ट यांनी खपवून घेतलं नाही.
टू थपे टने दात घासताना घरभर हंडणारी माणसं यांना आवडत नसत. वाजवीपे ा
जा त कं वा उगीचच कु णी नळ वाहता ठे वला तर माझा बाप भयानक खवळत असे. पाणी
फु कट जाणं हणजे र वाया गे यासारखं यांना वाटायचं. माझा बाप कधी कु णाकडे
घटकाभर बसायला गेला तरीदेखील यां याकडचे नळ तो घ बंद करीत असे.
नोटां या बारीक बारीक घ ा माणसं का करतात हे यांना कळत नसे. मा या बापाला
आणखीन एका गो ीचा राग यायचा. घरात िनवडणं- टपणं करणा या बायका, धा यातले
खडे घरभर पसरवून टाकाय या, ते यांना सहन झालं नाही. मा या बापाला सुपारी,
पान, तंबाखूचं सन न हतं. ा सव सनांपासून तु ही अिल कसे रा लात असं
के हातरी मी बापाला िवचारलं. यावर बापाने जे िवचार ऐकवले ते इतके माणुसक चे
होते क या सव सनांपासून मीही लांब रा लो.
माझा बाप हणाला, ‘‘पु षां या ा अस या सनांचा बायकांना फार उप व होतो.
पु ष मुळात देखणी व तू न हे. अगोदर याला दाढीिमशांचा शाप. बायकांना ते सहन
करावं लागतंच. मग सनांपासून तरी लांब रा न यांनी बायकांना सुख का देऊ नये?
सनापाठोपाठ थो ा माणात तरी गिल छपणा येतोच. दपही लपत नाही. पु षाला
आपण होऊन जवळ यावं असं बाईला वाटलं पा जे. तो देखणा नाहीच पण कमीत कमी
तो व छ रा शकतो.’’ इतकं छान जगू शकणा या मा या बापाने का मरायचं? तो
जगायला हवा.
मी पु यात पोहोचलो. बापाला नुकताच डोळा लागलेला. तारी बापाची सेवा
कर यासाठीच माहेरपणाला आलेली.
‘‘कसं काय?’’
‘‘मला कठीण वाटतं.’’
‘‘डॉ टर काय हणतात?’’
‘‘औषधं आिण जेवण वि थत घेतलं तर धोका नाही हणतात, पण...’’
तारीला बोलवेना. ती कोसळली. मी मा या परीने सां वन के लं.
रडणं आवरीत ती हणाली, ‘‘डी. जी. जाणारच रे ! याचं दु:ख आहेच. पण आई
यां याशी फार वाईट वागते रे ! मुक आई हवी होती.’’
‘‘मु या आईचा ध ाच यांना पेलला नाही. ती गे यापासून ते खचले. तरी घाब नकोस.
शांती येऊ दे. मग सगळं ठीक होईल.’’
मी आईला भेटलो.
‘‘बरा आहेस ना?’’
‘‘हो.’’
ा पलीकडे आमचाही संवाद कधी फार होत नसे. मुक आई घरात आ यापासून मामला
िबथरला होता. तरीही मु या आईने मा या बापाला जी साथ दली याला तोड न हती.
मुकेपणाने ज माला आली. मुकेपणाने जगली आिण मुकेपणाने गेली.
शांतीला पा न ती खूष झाली होती. कतीतरी वेळ ती मला खाणाखुणा क न शांती ितला
 कती आवडली हे सांगत होती. घरखचातून वाचवलेले एकशेएक पये ितने शांतीला दले
आिण खाणाखुणा क न याची साडी आण असं ितने शांतीला सांिगतलं.
मा या ल ाला मा मुक आई न हती. दोन मिहने अगोदर ितने शांतपणे या ा संपवली.
रा ी ती नेहमीसारखी झोपली ती झोपलीच. ते हापासून बापाचा सगळा नूरच बदलला.
मा या ख या आईने जर थोडं मनावर घेतलं असतं तर बापाने हे अ ाहासाने मृ यूला
आमं ण के लं नसतं. पण मु या आई या आगमनापासून मा या आईचं मनच िवटलं.
मा या बापाने आजवर के लेली सेवा, याग, दगदग हे सगळं या या अनेक गुणांबरोबर
मातीमोलाचं ठरलं. तु ही फ एक चूक करा. तु हाला काहीही माफ होत नाही.
ऑपरे श स संपवून शांती आली. पु यापयत ती एकटी ाय हंग करीत आली. ितने
बापाला तपासलं. ती न बोलता वयंपाकघरात गेली. एका ताटलीत दहीभात कालवला.
लंबा या लोण याची फोड काठावर ठे वली. ती डी. ज याजवळ गेली आिण कु मी
वरात हणाली, ‘‘उठू न बसा.’’
माझा बाप मुका ाने उठला.
‘‘हे जेवायचं. सगळं . काही िश लक ठे वायचं नाही.’’
बापाने मुका ाने जेवायला सु वात के ली.
पाच दवसांत बापा या चेह यावर तो म तपैक पूव सारखा जगणार असं दसायला
लागलं. सहा ा दवशी याने आ हा सवाना जवळ बसवून घेतलं.
‘‘शांती आिण तु ही सगळे , माझं हणणं ऐका.’’
सग यां या नजरा डी. जी. कडे लाग या.
शांतीकडे बघत ते हणाले, ‘‘तु या श दासाठी मी पाच दवस जेवलो. आता पुढे काय
क ?’’
शांती हणाली, ‘‘ वि थत जेवायचं. औषधं यायची. वत: या कृ तीकडे वत:च ल
ठे वायचं.’’
बापाने िवचारलं, ‘‘ ा सग यांचा कं टाळा आला असेल तर?’’
‘‘तर मग मला इथं राहावं लागेल.’’
‘‘तुझं फॉ रन या पचं काय झालं?’’
‘‘पंधरा दवसावर आलंय.’’
बाप हसला.
‘‘पण तुम या कृ तीपुढे...’’
‘‘वेडी आहेस. हा भावना धानपणा तुला शोभत नाही. तु यासमोर खूप भिव यकाळ
पसरला आहे. मा याजवळ फ भूतकाळच आहे. ते हा एक हातारा, याची इ छा
नसताना जगावा ात कु णीही आपलं आयु य वाया घालवू नका. मी म तीत जगलो तसं
मला म तीत म दे. मनािव कु णालाही काहीही करायला लावू नये. ते हा, तु ही
दोघांनी आज मुंबईला परत जायला हवं. तु हाला आपापले संसार आहेत. वसाय आहेत.
ते नेट लावून करा. मी जा याचा िनधार के ला आहे. ते हा पळा.’’
बापाने सग यांना बाहेर घालवलं. शांतीला फ याने जवळ बसवून ठे वलं.
पंधरावीस िमिनटांनी शांती जे हा बाहेर आली ते हा एकच वा य बोलली, ‘‘ते ऐकायचे
नाहीत.’’
एअरपोटवर शांतीला िनरोप ायला ित या हॉि पटलमधली कतीतरी डॉ टरमंडळी
आली होती. छोटीछोटी खूप कामं रा ली होती. डॉलस यायचे होते. ठक ठकाणी
चौकशा, पासपोट, तपास या, स ट फ क स, ि हसा, नाना सोप कार...
शांती धीटपणे सव वावरत होती. फटाफट उ रं देत होती. मधेच एखा ा सहका याशी
हसून बोलत होती. शेवट या घटके पयत कु णाकु णाला काही काही आठवत होतं.
लंडनमधले नवे नवे प े दले जात होते. एकू ण येक ण काहीतरी घडवणारा होता.
मधेच ितने मला एका बाजूला नेल.ं
‘‘गे या मिहनाभरात आपण खूप बोललो तरी वाटतं क काहीतरी सांगायचं रा न
गेलंय.’’
मी मा या कतबगार शांतीकडे बघत होतो.
‘‘तुला काही आठवतं?’’
मी मान हलवली.
‘‘सांग लवकर, वेळ संपत आली.’’
‘‘डी. ज . ना जाऊन आजच तारखेनं दोन मिहने झाले.’’
‘‘हो बरोबर.’’
‘‘डी. जी. तु याशी दोन वेळा एकटीशी बोलले. थम बोलले ते हा तू मा याशी ल
करायला तयार झालीस. आता सांगशील ते काय बोलले ते?’’
‘‘ज र सांगते. यांनी तुला ेसवर घालवलं. नंतर यांनी मला आ थक प रि थतीची
क पना दली. मी िवचारलं, ‘हे आपण मला का सांगता?’ ते हणाले, ‘ही मािहती
मुली या आईविडलांना हवी असते. आिण यात गैर काही नाही. आप या जावया या
मनगटात आप या मुलीला पोसायची ताकद आहे क तो आईबापा या जळीनं पाणी
िपतोय हे मुलगी दे यापूव समजणं आव यक असतं.’
‘पण डी. जी...’
‘थांब, माझं संपलं नाही अजून. आप या होणा या जावया या आ थक जबाबदा या कती
आहेत, भाऊबिहणी कती, यांची जबाबदारी कु णावर, हे सगळं थम बघतात. अशा
कारची चौकशी जर मुली या नातेवाईकांनी के ली तर डो यात राख घालून यायचं
कारण नसतं.’’
‘पण डी. जी. मी अजून ा ल ाला संमती दलेली नाही.’
‘मग नाही. पण तू कांताची मै ीण तर आहेस?’
मी हो हणाले. मग ते हणाले,‘माझं एक काम कर. तु या मािहतीत जर एखादी मुलगी
असेल तर सांग. कांता फार ा य आहे. डपणा संपला नाही याचा अजून. पण तसा तो
खुळाही आहे. मी याला नेहमी कु शीत घेत आलो. कारण तो िन कपटी आहे. यानं कधी
फसवाफसवी के ली नाही. याला अजून बापाचा आधार लागतो. तो फार िशकला नाही.
पण िज दा दल आहे.
याला मुलगी कशी हवी सांगू का एका वा यात?— याला बायको हवीच आहे पण
मधूनमधून या या बायकोला याचा बापही होता आलं पा जे.’ मी मग रा भर
 या यावर िवचार के ला. मला मग वाटू न गेलं, क तुझा बाप हो याची ताकद के वळ
मा यातच आहे. मग मी होकार दला कळलं?’’
‘‘आिण परवा काय हणाले?’’
‘‘ते हणाले, ‘तू डॉ टर झालीस. आता लंडनला चाललीस. आणखीन मोठी होशील. तरी
संसाराचं मम सांगू का?’
‘सांगा ना, परवानगी कशाला िवचारता?’
ते हणाले, ‘नाही हटलं तरी मी माग या िपढीतला. माझे िवचार पंचवीस– तीस वषानी
जुनेच वाटणार तुला.’ मी मग सांगा हणून आ ह धरला. यांना ते हा बरं वाटलं. ते
हणाले, ‘संसार यश वी कधी होतो ते सांगतो. संसारात सहा मिह यां या मुलापासून
मा यासार या साठी या घरातला हातारा असू शकतो. सहा मिह यां या मुला या
गरजा िनरा या असतात. ता यानं बहरले या जोडीदाराची मागणी काही िनराळी
असते. सासूची अपे ा ित या वया माणे असते. तर एखादी बरोबरची नणंद वेग या
नजरे नं तुम याकडे बघत असते. यािशवाय आला गेला, पै-
पा णा, ांपैक येकाला तुम याकडू न काही ना
काहा हवं असतं. या या वया या गरजांची टंगलटवाळी कं वा उपे ा न करता या
गरजा जी मुलगी पु या करते ितचा संसार दृ लाग यासारखा होतो.’’
शांतीचं िनवेदन संपलं. मा या डो यांत च पाणी. आता ब बला! रडायची सोय नाही.
मा यासमोर ा णी शांती नाही. माझा बापच आहे. पण हे पि लक हणणार, बायको
चालली हणून मी रडतोय. मी पटकन नॉमलला आलो. यायलाच हवं.
शांती िनघाली. एका चांग या कायाला...लंडनला.
ॉ टनसार या हॉि पटलम ये. मला ती आता दोन वष भेटणार नाही. मी ितला हसून
िनरोप ायला हवा. शांती या िवमाना या लाइटची घोषणा झाली. िस यु रटी चेककडे
ती गेली क दोन वष दसणार नाही. आिण तेव ात सग यांसमोर शांतीने मला
कडकडू न िमठी मारली आिण माझं एक चुंबन घेतलं.
शांती मला िनरोप देत होती. ती िस यु रटीपयत गेली आिण का कु णाला ठाऊक परत मागे
फरली. ती पु हा मा याजवळ आली. हणाली, ‘‘का त, आपली भेट आता दोन वषानी.
आ यावर मी सगळी कसर भ न काढीनच. पण तोपयत चंता क नकोस. यू यार यंग.
पझेिस ह. इमोशनल, नॉटी बट् इनोस ट. तुला जे हा भावना अनावर होतील ते हा एकच
कर. गो टु अ लीन गल.’’
एवढं बोलून ती िनघणार तोच मी ितला थांबवलं. मला शांती दसेचना. समोर डी. जी.
होते.
माझा बाप.
आिण दोन िमिनटांपूव शांतीने माझं चुंबन घेतलं होतं ाचा िवसर पडू न मी ितला च
खाली वाकू न नम कार के ला.
अ यंत अधीर मनाने बंडोपंतांनी नटे राची ाथना क न गोळी घेतली. यांची उ सुकता
कमालीची ताणली गेली होती. नाडीची लय एकशेिवसापयत वाढली होती.
...गोळी घेतली क खरं च हवी ती भेटायला येत?े असा चम कार घडेल?—दहादहा
वेळा फोन क न िवनव या के या तरी माणसं भेटायला येत नाहीत आिण ना या हणतो,
आवड या माणसा या नावानं गोळी घेतली क अ या तासात ती हजर होते.
ना या खोटं बोलणार नाही. आपण याला काल हणालो, ‘‘माझा तु यावर िव ास
आहे.’’
‘‘ वत: िचती घेतलीस क िव ासाचं त
े पांतर होईल बं ा.’’
तो ण जवळ आलाय.
मनोरमा खरं च येईल का? ती आता खूप मोठी आ ट ट झाली आहे. से े टरी ठे व याइतक .
नाटकाकडू न ती िच पट े ात जी गेली ती गेलीच. पु हा रं गभूमीकडे ती वळलीच नाही.
मोठमो ा समारं भांना अ य हणून जाते ते हा भाषणांतून सांगते, ‘रं गभूमी माझी आई
आहे. िच पटसृ ी मावशी आहे. ीमंत मावशीपे ा गरीब आई जा त िज हा याची. मी
लवकरच आईकडे येणार आहे कायमची.’
मनोरमा असं दहा वष सांगत टा या घेत आहे. ख याखु या आया, लेक ची वाट पाहत
इथली या ा संपवतात. रं गभूमी खरोखर अमर आहे. ती असली भाषणं ऐकते, हसते. आिण
लेकरांना सांगते, ‘मोठे हा!’
अशी मनोरमा, ित या आठवणीची गोळी आपण घेत यावर येईल? दु यम, पण तरीही
आपली जागा कु णी घेऊ शकणार नाही असं रिसक े क या यािवषयी अजून हणतात,
तो बंडोपंत मनोरमे या यानात तरी असेल का? ाच शंकेपायी आपण कधीही फोन के ला
नाही. ती मनोरमा खरं च आली तर?...
बंडोपंतांची नाडी आणखी जोरात सु झाली. यांना ‘पॅ पीटेशन’चा ास जाणवू लागला.
मनोरमा आलीच तर ितला काय सांगायचं? वीस-पंचवीस वषापूव , एकाच नाटकात काम
करीत असताना, जे बाहेरगावी दौरे झाले, ते हा एका दौ यात मनोरमे या शेजारी एका
बाकावर बसून वास कर याची संधी िमळाली होती. बंडोपंतांना ती संधीच वाटली.
ता यात वेश होऊन काही वषच गेलेली मनोरमा चैत याने बहरली होती. या काळात
बंडोपंतांना नाटकात या िहरो या खालोखाल मनोरमेला मेकअप् करणा या जगनचा हेवा
वाटला होता. पण या एका दौ यात, बंडोपंतांचा हेवा इतरांनी करावा असं काही
मनोरमा बोलली. मनोरमेला बंडोपंत आवडले होते. ितनं तसं सूिचत के लं. के हातरी
िमि कलपणे तु ही का आवडलात सांगेन, असंही मनोरमा हणाली होती. ती वेळ नंतर
आलीच नाही. यानंतर या एका मानसशा ीय नाटकाने बंडोपंतांना उ र दलं, ‘त ण
पोर ना म यमवयीन वय कर पु ष आवडतात आिण चाळीशी उलटले या, काहीशा थूल,
िववािहत बायका, पंचिवशीत या त णांना आवडतात.’
मनोरमा खरं च येईल?— गो या घेऊन सद , ताप, ोट इ फे शन जातं. पण गोळी घेऊन
ह ा या ला आणता येत?ं ना या गेली दोन वष ाच प तीनं ह ा या चा
सहवास िमळवतोय. आपलाही एकाक पणा ा मागाने जाईल का?
बंडोपंतांची र र आणखीन वाढली. मुलीकडे मिहनाभर राहायचं, असं यांनी ठरवलं
होतं. पण अकरा ा दवशीच ते मुलीकडू न िनघाले. ‘अचानक का िनघालात?’—असं
लेक ने-जावयाने वारं वार िवचारलं आिण तरीही बंडोपंतांना समपक कारण सांगता आलं
नाही. समपक श दाचं नातं कायम दुस या माणसाशी असतं. तु ही जे सांगाल ते समोर या
माणसाला त णी पटायला हवं. तु ही शंभर ट े स य सांिगतलंत तरीही ऐकणा याला ते
समपक वाटावं लागतं. तु हाला ती वेदना देणारी गो दुस याला मामुली वाटणं, ही
वेदनेपे ा जा त चटके देणारी अव था असते. आिण याउलट कधीकधी ती वेदनेपे ा
एखादं सारवासारवीचं उ र ऐकणा याला फार प ीकरण न देता पटतं. जावई-लेक,
दोघांचंही काहीही चुकलं न हतं. तरीही एका णी बंडोपंतांना वाटलं, ‘आपलंच घर बरं .’
ते घरी आले आिण िवचारात पडले. आपण के लं ते यो य क अयो य? ते ग धळले.
गडबडले. घरातला एकांत सुखद होता. संघष होता हो एकाक पणाशी. कोण याही
या सहवासात चैन पडत नाही हे कु णाला, कसं सांगता येईल? ेमाने जी माणसं
बोलावतात, यांनाच हे ऐकवायचं? यांना घरात करमेना. काय करावं हेही सुचेना.
कॅ सेट लावावी का?—नको!
जु या नाटका या फोट चे आ बम?— नको!
आप या भूिमकांवरचे लेख वाचावेत का?—नको!
िवचारां या याच ितरिमरीत बंडोपंत बाहेर पडले. िशवाजी पाकवर आले. चालत चालत
ा मैदानाला एक फे री मारावी असं यांना वाटलं. पण चाल याचा मन वी कं टाळा
र ात मुरलेला. ते मोटारसायकलव नच मंदगतीने क ावर मोकळी जागा वत:साठी
शोधत रा ले. चालत जा यात एक जा तीचा धोका. अनेक ओळखणारी माणसं भेटणार.
मनािव हसावं लागणार. कु णी िचवटपणा के ला तर बोलावं लागणार. चार माना
वळू न बघणार. पूव हे सगळं हवंसं वाटायचं. ‘हेच ते बंडोपंत’ अशी वा यं एकमेकात
कौतुकाने बोललेली ऐकू आली क छाती वर यायची. याला अहंकार हणतात, दुय धन
हणतात हे माहीत न हतं. ओशो हे नावच कानाव न गेलं न हतं तोपयत मन शांत होतं.
कलावंताला आयड टटी लपवता येत नाही ाचा आता उपसग वाटत होता. चार सामा य
माणसां माणे साधी पाणीपुरीही कधी खाता आली नाही आिण आता क ावरही
िनवांतपणा िमळणार नाही. ाच िवचारात एक फे री पूण झाली. जागा न हतीच. असं य
हातारे कळपाकळपाने बसले होते. ां या कहा या काय असतील? ाधी कती?
कोण या? िवधुर कती?
...अचानक दोन-तीन हातारे उठले हणून क ा मोकळा िमळाला. बंडोपंतांनी
मोटारसायकल उभी क न ती जागा िमळवली. ितथली माणसं नुकतीच उठू न गे यामुळे,
वत: या मालाने क ा पुस याची गरज न हती. ते क ावर बसले आिण मागून
‘बं ा’ अशी एके री हाक आली. पास ा ा वष कु णीतरी एके री पुकारतोय, हे पा न
बंडोपंतांनी आनंदाने वळू न पािहलं.
तर समोर नाना!
‘‘ना या, तू?’’
‘‘मग? तुला बं ा नावानं दुसरं कोण हाक मारणार?’’
‘‘खूप छान वाटलं.’’
‘‘तू वाहनािशवाय दसत नाहीस, हणून तू बं ाच असशील का, अशी शंका आली. हाक
मा क नको...’’
‘‘पाठीवर थाप मार यािशवाय तू हाक मारीत नाहीस.’’
‘‘ओळख पट यािशवाय थाप कशी मारणार? हणून आज म बदलला.’’
‘‘मग आता थाप मारणार ना? यािशवाय ना याची भेट होणार नाही.’’
नानांनी थाप मारीत िवचारलं, ‘‘आता?’’
‘‘आता भेटलास, तोच पश.’’
‘‘बं ा, पश हीच खरी ओळख. नाव नंतर ठे वलं जातं. कं मतीचा ि टकर
िचकटव या माणे.’’
‘‘ पश करावासा वाटलं हणजे आपली कं मत अजून कायम आहे. ाची खा ी पटते.
शेअरबाजारापे ा जा त वेगानं माणसां या कं मती बदलतात. नाही का?’’ ‘‘तसं नाही
बं ा. लोकांना आपली कं मत माहीत असते. ती कं मत ायची क नाही ाचे िहशोब
तयार हायला लागतात. आप या अंगावरसु ा ि टकर लावलेला असतो. फ आकडा
िलहीत नाहीत. तो सारखा बदलतो हणून. आपण ‘अ◌ॅिबिलटी’ आहोत. तोपयत वत:ला
हवं ते आयु य जगू शकतो. ‘अ◌ॅिबिलटीची’ ‘लायिबिलटी’ झाली क आपण कसं जगायचं
ते इतर ठरवायला लागतात.’’
‘‘ना या, हणूनच मी अजून वाहन चालवतो.’’
‘‘चालणं वाढवलंस तर कृ ती चांगली राहील. मी कती चालतो माहीत आहे ना?’’
‘‘मी चाल याची महती जाणतो. या यासारखा ायाम नाही. पण आदत वाईट रे ! ितथं
सगळे वांधे होतात. अंथ णातून जाग येता णी कु णी िसगरे टचं पाक ट शोधतो तर कु णी
जपाची माळ. जेवढी िसगरे ट घातक तेवढीच जपाची माळ. आपण याचे गुलाम होतो ती
गो वाईट.’’
‘‘लाखातलं बोललास.’’
‘‘जे ऐकतो, वाचतो ते बोलतो. ना या, भाषा हीच एक म त गो आहे.’’
‘‘म येच भाषेचं काय?’’
‘‘महती आिण मािहती कती जवळचे श द वाटतात. तीच अ रं . थोडा फरक. पण
अथा या दृि कोनातून के वढं अंतर?— एक िमळवायची असते आिण एक पटावी लागते.’’
‘‘तू नाटकवाला. तुझं बोलणं मला कळत नाही. नीट सांग.’’
‘‘कृ तीम ये उतरवली तर मािहतीची महती होते. तर ीकृ णापासून लाओ सेपयत
‘ओश ’ना ऐकलं क मािहतीला तोटा नाही. तसं ‘चालणं’ ाची ायाम हणून याती
ऐकू न आहे. पण वाहनांची ‘आदत’ झाली. पहाटे उठवतच नाही.’’
‘‘तू आ ट ट. तुझं आयु य अिनयिमत.’’
‘‘अरे ना या, रोजची जागरणं धरली तर वय आज पास असलं तरी मी पं या शी वष
जगलोय. ओ हरटाईम ध न.’’
‘‘करे ट!’’
‘‘बालपण, ता य, वाध य ाची ावहा रक ा या मी तयार के लेली आहे.
ऐकणार?’’
‘‘अव य!’’
‘‘ह वत:चा आिण तो पुरवायचा ह इतरांजवळ हणजे बालपण. ह -अ ाहास आिण
श ा दो ही गो ी मालक या हणजे ता य आिण ताकद संपून पर वाधीनता येणं
आिण अ ाहास तसाच रगाळणं हणजे वाध य.’’
नानांनी पु हा पाठीवर थाप मारली आिण बंडोपंत, ऑिडय सने टा यांचा कडकडाट
करावा, तसे शहारले. यां या डो यांतून पाणी आलं.
‘‘बं ा, काय झालं?’’
‘‘हे िवचार ऐकायलाही कु णी उरलं नाही रे !’’
‘‘तू मा याशी बोल.’’
‘‘काय बोलू?’’
‘‘जे मनात असेल ते बोल. संकोच, लाजल ा— फरगेट ए हरी थंग. मोकळा हो!’’
धीर एकवटू न बंडोपंत हणाले, ‘‘मला पु हा ल करावंसं वाटतंय.’’
‘‘बेलाशक कर! कलावंता या बाबतीत समाज उदार असतो.’’
‘‘ना या, मी समाजाची उपे ा करीत नाही. कारण मी लोको र नट नसूनही समाजानं
मला भरपूर दलंय.’’
‘‘मग कु ठे आला?’’
‘‘बरे च आहेत.’’
‘‘सगळे एकदम सोडवायला घेतले क कोणताच सुटत नाही. एके क यायचा.
तो कागदावर मांडायचा.’’
नानांकडे कौतुकाने पाहत बंडोपंत हणाले, ‘‘तु यातला ा यापक अजून सतेज आहे.’’
‘‘तसं हण, तरीही असं का करायचं ते सांगतो. नुसतं िवचार करीत रा लो क एका
सम येव न आपण दुसरीवर जातो. मग ितसरी, मग चौथी. शाळे त मुलं साखळीचा खेळ
खेळतात. साखळी मोठी होत जाते आिण एक ा मुलाभोवती कडं पडतं, तसं िवचारांचं
होतं. ते हा एका वेळेला एकच सोडवायचा.’’
‘‘मा य.’’
‘‘मुळात ल का हवं?’’
बंडोपंत कावरे बावरे झाले. काय सांगणार? याहीपे ा कसं सांगणार? नाना थोपटत
हणाले, ‘‘तू कागद वगैरे घेऊन बसणार नाहीस. तु यापाशी तो पेश स नाही. हणून मी
एके क िवचारतो. तू उ र दे. हाय यू वॉ ट टू मॅरी अगेन?’’
‘‘मी खूप एकटा पडलोय.’’
‘‘मुली?’’
‘‘दोघी कधीच संसाराला लाग या.’’
‘‘ यां याकडे जात नाहीस?’’
‘‘जातो.’’
‘‘नातवंड?ं ’’
‘‘आहेत ना, पण काय होतं...’’
बंडोपंत थांबवीत हणाले, ‘‘मला क पना आहे. काही वेळ मन रमतं. पण मग यांचा दंगा
सहन होत नाही.’’
‘‘हेच होतं. यािशवाय यांना या प तीनं वाढवलं जातं, ते टॉलरे ट होत नाही.’’
‘‘दुल करायचं.’’
‘‘कसं?’’
‘‘तू नाटकांतून कामं के लीस. जु या नाटकांत वगतं असायची. ती ऐकायला येऊनही इतर
पा ं चेहरा कोरा ठे वत होती ना? तसं करायचं.’’
बंडोपंत बघत रा ले. ना वसायात आपण आयु य घालवलं, पण यातला एक साधा
मं नाना सांगतोय. तीन तासां या छो ा रं गमंचावर या पाठ के ले या संसारात काही
वगतं ऐकायची नाहीत, मग ा मो ा रं गमंचावर,
पुढची वा यंही माहीत नसताना कती वगतं समजायची?...
नाना पु हा पाठीवर थाप मारीत हणाले, ‘‘दुल कर याचं कौश य वाढवणं हणजे सुख.
जमलं तर ल ात ठे व आिण पु हा मुलीकडे राहायला जा.’’
‘‘तुला कसं समजलं?’’
‘‘फोन कु णी उचलला नाही, अंदाज के ला.’’
बंडोपंतांनी आ याने िवचारलं,
‘‘तू फोन करत होतास? इत या वषानंतर?’’
‘‘जाऊ दे, मुलीकडू न आलास कधी?’’
‘‘आजच तासापूव .’’
‘‘कारण?’’
‘‘फ तुलाच पटेल हणून सांगतो. मुलीनं आिण जावयानं काही कमी के लं ‘‘भांडण?’’
‘‘अिजबात नाही. मलाच एक गो लागली. जावई कामाव न परतले. मा याबरोबर चहा
झाला. तेव ात मुलीने नव याला खुणेनं आत बोलावलं. काहीतरी ॉ लेम असावा.
पाचएक िमिनटांनी यांनी बेड मचं दार लावून घेतलं. या णी जाणवलं, आप यापासून
मुलगी लांब गेली. ितचे ॉ ले स वेगळे झाले. पूव ती आप याकडे यायची. आता
नव याकडे जाते. ां या संसारात आपण उपरे . आता हा िवचार यांना सांगता येईना
आिण मनातून जाईना. आलो िनघून. माझं श य तुला मामुली वाटलं का?’’
बंडोपंतांनी िवचारला याच णी नानांचा चेहरा द ासारखा उजळू न आ याचं
यांना दसलं. ते सुखावले.
तान संपता-संपता ऑगनवा याने तेच सूर वाजवावेत, इत या त परतेने नाना सांगू
लागले, ‘‘माझं तेच झालं. मी आम या सुनेकडे गेलो. छान रा लो. आिण एके दवशी
अभािवतपणे वॉडरोब उघडायला गेलो. याला कु लूप. ते हा जाणवलं, मुली या संसारात
आप याला रा ला जागा िमळते. पण यां या कपाटात आपले कपडे नसतात. ते
पलंगाखाल या आप या बॅगेत असतात. ती बॅग आपण उचलायला लागलो तर जमीन
ितला ध न ठे वते का? आपला इथला वावर इतका वरवरचा आहे.’’
‘‘करे ट. यां या थेत, सम येत आप यासार यांना वेश नसतो. शंभर ट े असा फ
आपलाच संसार असतो.’’
‘‘ हणूनच ल करावंसं वाटतं. एकाच आनंदा या फांदीला दोन पानं फु टावीत एव ानं
भागत नाही. थाही कॉमन हवी. असं नातं फ नवराबायकोचं असतं. याची इतक वष
सवय झाली, चैन पडत नाही.’’
‘‘तुझं आिण विहन चं िचकार जमायचं ना?’’
‘‘मतभेदही खूप होते, पण दो ही अव थेत िवचार एकमेकांचाच असायचा.
टीकाकार टोळीची एक प रभाषा असते—बंडोपंत अिभनयात एक साम य आहे आिण
तीच यांची मयादा आहे.’’
‘‘ हणजे न काय?’’
‘‘ हणजे काही नाही. भरभ न माप ायचं नाही. एवढाच याचा अथ.
माप ा या बुडाला जर भोक असेल तर यांचं मापटं भरणार कधी? पूव कु णी मू यमापन
के लं क संताप यायचा, आता क व येत.े ’’
काहीतरी आठव या माणे नाना हणाले, ‘‘परवाच कु णीतरी तुझा कु ठे तरी उ लेख के ला
होता. नटस ाट के शवराव दाते ांची हणे तू प न उमटलेली आठवी-नववी काबन
कॉपी आहेस. हणजे न काय हणायचं होतं याला?’’
बंडोपंत हणाले, ‘‘समी ाकार, कॉलमरायटर ा कळपांजवळ श दांची टांकसाळ असते.
मोजक नाणी यातून पडतात, यातली काही दो ही बाजूंनी गुळगुळीत असलेलीही
पडतात. कोणीही कु णाचीही कॉपी नसतो. परमे र, िनसग पुन करीत नाही. याची
ितभा आटलेली नाही. एक माणूस एकदाच. माणसावरचा याचा िव ास अजून
उडालेला नाही. आणखी जा त चांगला पूणपु ष आपण घडवणार आहोत, असं तो येक
जीव ज माला घालताना सांगतोय. पण ा टीकाकारांना, तुलना न करता येक
माणसाला याची िन मती हणून जोखताच येणार नाही. सा या माणसांपयत याला
पोहोचता येत नाही याला या महान जादुगारा या नखापयत तरी पोहोचता येईल का?’’
‘‘खरं आहे, पण आपण ल ाब ल बोलताना ा िवषयावर कसे आलो?’’
‘‘साम य आिण मयादा. टीकाकारां या ा पेट ट श दातून हे िनघालं. यांचं सोडू न देऊ.
पण ना या, पितप चं नातं तसंच असतं बघ. अपे ा असो, उपे ा असो, दो ही अव थेत
िवचार एकमेकांचाच असतो. याचे चटके आिण चटकही लागते.’’
‘‘बं ा, तुला ल च हवं आहे?’’
‘‘नाना, आता ती मजा नाही येणार.’’
‘‘का?’’
‘‘िज याशी ल करीन ती ितचा भूतकाळ जपत येणार.’’
‘‘भूतकाळ सग यांनाच असतो.’’
‘‘नवराबायको या भूतकाळावरही एकमेकांचीच नावं असतात. बालपणी याच वाटा काय
 या वेग या. स पदीनंतरची पाऊलवाट तर कॉमन असते क नाही?— आता दोन
पाऊलवाटा एक आ या क पुढचा वास के वळ दोघांचा नाही. तुलने या का ांचा सडा
चुकवत दोघांनी चालायचं. मुलीही आणखीन दुरावतील.’’
‘‘आ ा कतपत अ◌ॅटॅ ड आहेत?’’
‘‘बापाला िवचारलं नाही तरी लोकल े तव हॅलो तर हणतात? ल के लं तर आहे हे नातं
तोडायला लोकांची मा यताच िमळे ल. सो याचं ले टंग के लेले दािगनेसु ा ख या
सो यासारखेच चमकतात रे ! पुन:पु हा ले टंग क न यायचं ते बापा याच पैशावर.
डो यांवर कातडं ओढू न आपण देत राहायचं.’’
‘‘बं ा, तू फार िबथरला आहेस.’’
‘‘कारण मुल ची मा याब लची खरी मतं काय आहेत, ते मला माहीत आहे. दुसरी बायको
ाचंच भांडवल क न मुल ना मा यापासून तोडेल. ितला तर िज हा याचं नाटक
करायचेही क नाहीत.’’
दोघं ग प बसले. कागदावर सम यांची यादी करायचीही गरज न हती. ‘पिहले तीन
आव यक, उरले या आठांतले कोणतेही पाच’ असा सवाल पण उरला नाही. पिह याच
ातले, ‘अ’, ‘ब’, ‘क’ सुटत न हते. बंडोपंत हणाले, ‘‘कलासंसार असो कं वा गृह थधम
असो, थम हौस संपावी, मग संसार.’’
‘‘खरं आहे.’’
‘‘आता तू सांग. तू तुझा एकटेपणा कसा घालवतोस?’’
‘‘मी एकटा नसतोच बं ा. सग या आवड या माणसां या सहवासात असतो. अथात तू
आ ट ट. तु याइतका माझा प रवार मोठा नाही. तुझं अजून सगळीकडे भ वागत होत
असेल.’’
‘‘ना या, तुझा म आहे. पंचवीस-तीस वषाची मै ी असलेली िम मंडळी बायको या
आजारपणात फरकलीसु ा नाहीत. वाढ दवसाला फु लां या करं ा आणणा यांपैक
काहीजण मला आ ट टही मानत न हते, असं अलीकडे समजलं आिण यांचं आजही
तेवढंच ेम आहे, यापैक काही वत: आजारी आहेत, काहीजण सूनही नोकरी करते,
हणून सहजी घर सोडू शकत नाहीत. चलता है!’’
नाना हणाले, ‘‘बं ा, खूप आधी भेटायला हवं होतंस. एकाक पणा घालव याचा
म तपैक मं दला असता. अजून देतो. िव ास ठे वशील?’’
‘‘अव य.’’
‘‘मघाशी तू संतमहंतांची एवढी यादी ऐकवलीस मला...’’
‘‘बाबा रे , यानं मदूला िझणिझ या येतात पण मनाचा आ ोश संपत नाही. मनावर ताबा
ठे व याचे जे बु ीकडू न सारखे संदशे येतात ना, यापायी जा त छळ होतो. दुस या
माणसा या उपदेशापासून पळता येतं रे , पण आपलाच संयम, यमासारखा वाटतो. तू
उपाय सांग.’’
नाना हणाले, ‘‘खरा उपाय ल च.’’
बंडोपंत िनषेधाने मान हलवीत हणाले, ‘‘अश य.’’
‘‘का?’’
‘‘पाऊलवाटा. हेच परत सांगावं लागेल. पितप ीचं— ी-पु षाचं नातं, हे एक वेगळं च
तं आहे. यात आकषण आहे, िवकषण आहे. ओढ असते, चीडही येत.े िनमं ण असतं,
अ वीकारही असतो. वावलंबन मागणारं परावलंिब व असतं. ी-पु ष ना यातला हा
एक मधुर तणाव असतो. हणूनच यां यातला िवरोध टकला पा जे. बाईचं पु षीकरण
होता कामा नये. िनसगा या िन मतीला तोड नाही. यानं ी आिण पु ष सवंगडी हणून
िनमाण के ले. अनमोल नजराणा दला. हा भाव मनात ठे वून दोघांनी एकमेकांना ‘ठे व’
हणून जपलं, तर वग इथंच उतरतो.’’
बोलता बोलता बंडोपंत हरवले. नानांनी पाठीवर पु हा थाप मारली. पण बंडोपंत तं ीत
गेले होते. यांना आता र याव न अकारण कक श हॉ स वाजवत जाणारी वाहनं दसत
न हती. कानठ या बसत न ह या. नानांनाही अि त व उरलं न हतं. मनात फ िवराट
आकाश उतरलं होतं. िनळं िनळं आकाश. कृ णासारखं. णभर यांना वाटलं आप याच
शरीराचं िवराट आकाश झालंय. याच तं ीत ते हणाले, ‘‘रास डा हणजे शृंगार
न हता. या या ीजवळ गोप चा समपणभाव होता या या संसारात परमा माच
नांदत होता. येक गोपीला वत: या बा पाशातच कृ ण दसला. एकाचवेळी असं य
गोप ना कृ ण भेटला. ाचा अथ, तो चैत याचा िवहार होता. शरीराचा िवलास न हता.
याला संसार हणतात.’’
नाना अवाक् होऊन ऐकत रा ले. गिहवरले. यांनी न आव न द ं का दला.
बंडोपंत भानावर आले.
‘‘काय झालं रे ना या?’’
‘‘तु हा कलावंतांना आ ही थोर मानतो ते उगीच नाही. आ ही सामा य, पण बं ा
हणूनच जा त सुखी.’’
बंडोपंतांनी नुसतं पा लं.
नाना हणाले, ‘‘आम या संसाराकडू न एव ा अपे ाच नाहीत. आयु याकडू नही न ह या.
कलावंतांचं ता य आिण कतृ वाचा काळ बहरलेला असतो. बारमास वसंतऋतू असतो.
सामा य माणसं आयु यभर ी मात जगतात. एखादी झुळूकही आ हाला मिहनो मिहने
पुरते. पण आमचं वाध य शांत, तृ असतं.
कलावंताचं वाध य ी मासारखं असतं. वलय जातं, लय राहतो. तरी बं ा, एक शंका
आहे. बोलू?’’
‘‘बोल, बोल. पु कळ वषानी भेटतोयस्.’’
‘‘ येका या बायकोला गोपी होता येत नाही. अशांनी काय करायचं?’’
‘‘उ कटतेन,ं िन वष ेम करणारं िवशाल मन लाभले या...’’
बंडोपंतांना मधेच थांबिवत नानांनी िवचारलं,
‘‘िन वष हणजे?’’
‘‘कु सुमा जांची ‘ ेम कु णावरही करावं.’ ही किवता वाच.’’
‘‘वाचेन. पुढे?’’
‘‘तर, तसं मन लाभले या येक पु षाला गोपी भेटतेच. अरे गोपी हे कृ णाचंच दुसरं प.
कु णाचा तरी दुस याचा संसार ती जनरीत हणून करते. पण मानिसक िव ात ितचा
संसार ित या कृ णाशीच रं गलेला असतो.’’
नानांचा चेहरा णभर उजळू न िनघाला आिण दुस याच णी उतरला, बदलला. ‘‘काय
झालं?’’
‘‘कलावंताचं वाध य अतृ असतं हणालो, पण तु हा मंडळ जवळ िवचारांचं न संपणारं
धन असतं. यांची सोबत...’’
‘‘नाना, िवचारांचं धन हणायचं पण ते शेवटी ॅ फक आयल डसारखं असतं. या
आयल डला आिण सुिवचारांना सगळे वळसे घालून िनघून जातात.
ॅ फक आयल ड फारच सजवलेलं असेल तर वाहनाची गती रा ी जरा कमी करायची.
इतकं च. सुिवचारांचा यापे ा जा त सहवास फारसा कु णाला पेलत नाही आिण
एकाक पणाची पोकळी तर कधीच िवचारांनी भ न िनघत नाही. तू तु या एकटेपणाब ल
काहीतरी सांगत होतास.’’
‘‘मी एकटा नसतोच. ह ा या माणसा या सहवासात िजतका वेळ घालवावासा वाटेल
तो माणूस हजर होतो.’’
‘‘कसा?’’
‘‘िव ास ठे वशील?’’
‘‘का नाही?’’
‘‘मग चल मा याबरोबर.’’
‘‘कु ठे ?’’
‘‘काहीही िवचारायचं नाही. तुझं एकाक पण मी संपवतो. चल, उठ. तु या
मोटारसायकलवर खूप दवसांनी बसणार आहे.’’
कु ला-अंधेरी रोडवर, दोन-तीन वेळा डावीउजवीकडे वळ यावर, एका नग य के िम ट या
दुकानासमोर नानांनी बंडोपंतांना थांबायला सांिगतलं.
गाडी टँडवर लावून बंडोपंत दुकानात गेले. नानांनी काऊ टरपलीकड या एका वय कर
माणसाला हाक मा न सांिगतलं, ‘‘िम. पटेल, मीट माय ड बंडोपंत लेले, ए रनाऊ ड
टेज आ ट ट.’’
बंडोपंतांना शेकहँड करीत पटेलने िवचारलं, ‘‘सेम िडसीझ ऑफ लो लीनेस?’’ नानांनी
मान हलवली. पटेलने खूण के ली. काऊ टरची एक फळी उं च क न नाना आिण बंडोपंत
पलीकडे गेले. दुकाना या माग या भागात या िज याने वर या मज यावर पोहोचले.
पटेलने वर या मज याचा दरवाजा उघडला आिण बंडोपंतांची नजरबंदी झाली. सबंध
हॉलभर, याला ‘वॉल टू वॉल’ हणतात तसा गािलचा. हॉल वातानुकुिलत. एका भंतीला
वीस फू ट लांबीचं, सरक या काचांचं कपाट. असं य औषधां या बाट या आिण म यभागी
दोन-तीन कॉ युटस.
पटेलने बंडोपंतांना एका कॉ युटरसमोर बसवलं आिण ते नानांना हणाले, ‘‘यू ए स लेन
िहम ऑल दॅट ही इज सपो ड टू डू .’’
इतकं सांगून पटेल खाली गेला. नाना बंडोपंतां या शेजारी बसत हणाले, ‘‘तू आता तुला
आवडणा या सग या नातेवाईकांची, िम ांची, मैि ण ची, चाह यांची एक यादी तयार
कर. आप याला एक संपूण जशी आहे तशी कधीच आवडत नाही. आपण यांचा
मनानं, हणजे दयापासून वीकार करतो, अशी माणसं वेगळी. येक न ा ओळखीनं
आपण टवटवीत होतो. कारण ते हा मनाला भुरळ पडते. या चे दोष ारं भी दसत
नाहीत. कारण बु ी ते हा म ये येत नाही. तक आिण बु ी ां या इला यात समोरचा
माणूस गेला, क अंतर वाढत जातं. ते हा यांनी यांनी अधूनमधून भेटावं असं वाटतं,
यांची यादी कर.’’
‘‘सगळं सिव तर सांग ना.’’
‘‘गेलास तका या रा यात? संशया या राजधानीत? मा यावर िव ास...’’
‘‘आहे रे !’’
‘‘मग सांगतो तसं कर. नाटकाचं कथानक अगोदर कळू न चालतं का?’’
बंडोपंतांनी कागद पुढे ओढू न घेतला.
नाना हणाले, ‘‘नाव िल न झालं क या चं थोड यात वणन : उं ची, वजन, वण,
एखादी लकब. मु य हणजे तुला ती कोण या कारणासाठी आवडली, ितची मतं,
िवचारसरणी, हे सगळं आठवेल तसं िलही.’’
‘‘बाप रे ! हे चंड काम आहे. रा ीचे बारा-एक वाजतील.’’
‘‘जागरण कार तुला नवा आहे का?’’
‘‘अरे ना या, आपण दुकानात आहोत, िथएटरम ये...’’
‘‘बाबारे , तक-चचा नको. कामाला लाग.’’ असं हणत नानांनी एक बाटली काढली.
यातली एक गोळी घेतली आिण ते समोर सोफासेटवर बसले. बंडोपंतांनी नानांकडे
पािहलं, तर नानांनी डोळे िमटलेले. डोळे िमटतािमटता ते हणाले, ‘‘वेलकम!’’
बंडोपंतांनी सगळीकडे नजर टाकली, पण कु णीही आलेलं दसलं नाही. नानांनी डोळे
िमटले होते ते उघडले. पण यांची नजर आता पूव ची न हती. या हॉलमधील एकही गो
यांना जणू दसतच न हती. ही अव था बंडोपंतां या पूण प रचयाची होती. एखा ा
भूिमके त िशर यावर, े कांना वाटतं क नाटकातला कलावंत आप याकडे पा न सगळं
बोलतोय. पण कलावंताला चेहरे हरवलेली माणसं दसतात, हे े कांना कळत नाही.
आज कोणताही अलब या-गलब या नट, एक-दोन भूिमका िमळता णी, ‘मी ती भूिमका
जगतो’ असं खु शाल सांगतो, ते िवसरा. ा माणसांनी के शवराव दाते ांचा
‘के शवशादी’, नानासाहेब फाटकांचा ‘वृंदावन’, दनकर ढेरेचा ‘काम णा’, ेह भा
धानची ‘उमा’ ा भूिमका पा या नाहीत.
हे सगळं ठीक आहे. नानांचं काय?— ते हसत होते, कु णाला तरी टाळी देत होते, ाथक
हावभाव करीत होते. अजब आहे! आ ा आपण का हरवलो? बंडोपंतांनी यादी िलहायला
ारं भ के ला. म ये एकदोनदा यांनी नानांना हाक मारली. ती यांना ऐकू च गेली नाही.
यादी संपली ते हा रा ीचे साडेबारा वाजले होते.
नाना याचवेळी ‘ओके , फर िमलगे’ असं अ ातात कु णाला तरी हणत उठले.
बंडोपंतांनी चार फु ल के प या यासमोर ठे वत हटलं, ‘‘आता?’’
उ र न देता नानांनी इं टरकॉम उचलला. ‘‘पटेलसाब, हां, इट इज रे डी. लीज कम.
थँ स!’’
कोणतेही न िवचारता, जे घडतंय ते आता फ पाहायचं असं बंडोपंतांनी ठरवलं.
पटेल आला. न बोलता कॉ युटरसमोर बसला. नानांनी बंडोपंतांची यादी पटेल या
हातात ठे वली.
‘‘ना या, मी मराठीत िलिहलंय.’’
‘‘ याला चौदा भाषा येतात.’’
पटेल डौलात हसला आिण सराईतपणे याने क बोडवर काम सु के लं.
कॉ युटरवर भराभरा नावं आिण काही आकृ या उमटायला लाग या. सुमारे अधा तास
पटेलचं या यं ाशी काहीतरी चाललं होतं. असंच कोणतं तरी एक शेवटचं बटण दाबून
पटेल शांत बसला. िमिनट-दीड िमिनटानं या यं ातून एक कागद बाहेर आला. तो कागद
हातात घेऊन, या वीस फू ट लांबी या सरक या काचा मागेपुढे करीत पटेल औषधा या
बाट या आिण खो याखो यांतून ठे वले या ी स काढत रा ला. सुमारे वीस बाट या
आिण ब ीस ि सचा एक छोटा ड गर याने टेबलावर ठे वला.
यं ातून आलेली यादी नाना या हातात ठे वत पटेल हणाला, ‘‘नाऊ, यू
ए स लेन द ए टायर ोसीजर टू युवर ड. गुड लक टू यू!’’
इतकं सांगून पटेल गेलासु ा. बंडोपंतांनी नानांकडे पा लं.
‘‘आता इथं णभर थांबायचं नाही. बाहेर पड यावर सगळं सांगतो.’’
नानांना ितथली सगळीच मािहती असावी. एका टेबलाचा ॉवर उघडू न यांनी दोन-तीन
लॅि टक या िपश ा घेत या. यात या बाट या भर या आिण बंडोपंतांचा हात ध न
नाना बाहेर पडले. पटेल या नोकराने दार उघडू न दलं. मोटारसायकलपाशी आ यावर
नाना हणाले, ‘‘आता ऐक, ही सगळी औषधं संभाळू न ठे व. तु या येक िम ा या
नावासमोर औषधाचं नाव िलिहलं आहे. याची आठवण होईल या या नावासमोरची
गोळी यायची. पंधरा िमिनटांत ती हजर होते.’’
‘‘काय सांगतोस? सा ात ती ...’’
‘‘सा ात् न हे, पण सा ा कार हावा तशी. य ापे ा उ कट.’’
‘‘माझा ग धळ उडालाय.’’
‘‘ते वाभािवक आहे. पण कि पता न अकि पत आहे. आप याला जी हवी आहे ती
आली आहे, असा फ ल येतो. मी मु ाम ‘फ ल’ श द वापरतोय. भास न हे. एखादी
मेली तरी अजून ती आहे, आ ा समोर या दारातून येईल कं वा आली आहे, ा
वाट याला ‘भास’ हणतात. पण इथं ितची उपि थती जाणवते. ती मनसो ग पा मारते.
फर या घेत.े जु या आठवणी सांगते. एकदा या अनुभवातून जा, मग आपण एका
े सीवर येऊ.
तोपयत नाही.’’
‘‘माझा तु यावर िव ास आहे.’’
‘‘तो मै ीपोटी आहे. अनुभूती आिण अनुभवातून गे यािशवाय िव ासाचं त
े पांतर
होत नाही. िव ास कट कर यासाठी असतो. ा हा अंतमनाचा भाव आहे.’’
‘‘असं का हणतोस?’’
‘‘कारण अनुभव घेणारा येकजण वेगळा असतो.’’
‘‘ना या, तुझे पाय धरावेसे वाटतात.’’
‘‘पाय कृ णाचे, ाने रांचे धर. आिण तुझी हरकत नसेल तर एक गो सांग.’’
‘‘ज र.’’
‘‘पिहलीविहली गोळी कोणती घेणार?’’
व ाळू नजरे ने आकाशाकडे पाहत बंडोपंत हणाले, ‘‘मनोरमा!’’
नानांना यां या घरापाशी सोडू न बंडोपंत जे हा घरी परतले, ते हा रा ीचे दोन वाजले
होते. घरी येता णी गोळी यावी, असं यांना वाटलं. पण यांनी तो िवचार खोडू न
काढला. मनोरमा आली आिण ितने ‘इत या अपरा ी का बोलावलं?’— असा जाब
िवचारला तर? सकाळ हो याची ती ा करीत ते गादीवर तळमळत रा ले.
आपण आप या मुलीकडू न अचानक घरी आलो ते बरं झालं, असं बंडोपंतांना रा भर वाटत
रा लं. ना याची हणूनच भेट झाली आिण आता ा गो यां यामुळे आयु यातलं
एकाक पण संपणार.
मनोरमेसाठी घेतले या गो यांची ि प बंडोपंतांनी झ या या िखशात ठे वली.
खोलीत या खोलीत यां या येरझारा सु झा या.
वाट पाह याचा ताण अस होऊन यांनी नानांना फोन के ला.
‘‘मी बं ा बोलतोय.’’
‘‘गोळी घेतली का?’’
‘‘पंधरा िमिनटांपूव .’’
‘‘आता ल ात ठे व. ा गोळीचा प रणाम, हवी ती आ यानंतर तास ते
दीडतास टके ल. नंतर ितचा मु ाम वाढावा असं वाटलं तर आणखीन एक
गोळी यायची.’’
‘‘ यावीच लागेल. भरपूर बोलायचं आहे.’’
‘‘असं आप याला थम वाटतं. पण ा वयात कं टाळाही पटकन येतो.
आपले ता यातले, सळसळ या र ाचे िम -मैि णी वेगळे आिण
आप याइत याच थं ा पा लेल.े ..’’
‘‘ हणजे िहवाळे ! माणसाचं वय ‘इतके पावसाळे ’ असं पावसानंच का
मोजायचं? बायको हयात असेल तर पावसात का आहे. िवधुरांनी िहवाळे च
मोजावेत. हसतोस काय लेका?’’
‘‘ना या, ा वयातलं हसणं हे रड याचंच देखणं प असतं, असं
नाटककार...’’
‘‘ते जाऊ दे. तर या गो या...’’
‘‘थांब ना या. बेल् वाज याचा आवाज येतोय्.’’
‘‘ऑल द बे ट!’’
बंडोपंतांनी साशंक मनाने दरवाजा उघडला. दारात मनोरमा उभी! दार उघडलं
जाता णी बंडोपंतांना कडकडू न िमठी मारली. जे मनात होतं ते झालं. तरीही ते अनपेि त
होतं. िन वळ वत: या भावनांना काय अथ आहे? साफ याचं नातं ितसादाशी असतं.
व ात ती ा असते. तडफड असते. ितसादात साद असतो. ‘ित’ हे अ र
ितर कारातलं नसलं तरच याचा नेवै होतो. ितची िमठी सोडािवशी वाटत नसूनही
बंडोपंतांनी ितला बाजूला करीत हटलं, ‘‘शांतपणे बसशील क नाही? िजने चढू न के वढी
धाप लागली आहे बघ तुला?’’
असं हणत बंडोपंतांनी ितला कोचावर बसवलं तर ती कोचावर आडवीच झाली. ितचा
पदर जिमनीवर लोळू लागला. ितने बंडोपंतांना बस यासाठी कोचावरच जागा के ली. पण
बंडोपंत समोर बसले. यांना ितला अगोदर नीट बघायचं होतं. थोडं बोलायचं होतं. आपण
ितला ते हा का आवडलो होतो, हे थम ऐकायचं होतं. आज इत या वषानी, गोळी
घेता णी ती आली ाचा अथ ते आवडणं िणक न हतं. इत या वषात गाठीभेटी न
होताही एखा ा ीला एवढी ओढ वाटावी, ती टकावी हे नवलच होतं.
बंडोपंतांना यांचा एके काळचा िम आठवला. कॉ युटरला दले या यादीत नवलकर
होताच. यानेही रं गभूमी गाजवली. आज तो ख या अथाने ‘नटस ाट’ पदवीपयत
पोहोचला असता. पण वसायात याच दोन-तीन ि यांनी यांची हौस पूण होईपयत
नवलकरला नाचवलं आिण नंतर एखा ा गारे या ख ा माणे याला फे कू न दला.
यातून तो सावरलाच नाही.
पु ष बायकांना शरीरसुखासाठी नाचवून यांना नंतर िसगरे ट या थोटका माणे फे कू न
देतात, हा सव असलेला समज, नवलकर या बाबतीत ओळीनं तीन ि यांनी खोटा
ठरवला होता. बंडोपंतांनी ते हा यावेळ या एका थोर नाटककाराला, ‘हे असं कसं?’—
हणून िवचारलं होतं. ते हा यांनी सांिगतलं होतं, ‘जी िवकली जाते, ती वापरली
जाते. मग ती ी आहे क पु ष, ाला फारसा अथ नसतो.’
बंडोपंत सावध होते. मनोरमेने आप यात काय पा लं हे यांना थम जाणून यायचं
होतं. आप या प ीनेही न हेरलेला एखादा गुण मनोरमेने टपला आहे का?
अगोदर हे समजलं पा जे. प रवारातील एकू ण एक मंडळी, अितप रचयामुळे िन याची
होतात, असतातच. कौतुकाचा मोहर या झाडांवर कधी फु लत नाही. सूय काश आिण
पाणी या माफक गरजांवर झाड जगतं. पण बह न, थो ा काळातच सुकणा या
मोहरासाठीच ते जगतं. तो मोहर आला क सा या वृ ालाही आपण क पवृ
झा यासारखं वाटतं.
आज तो कौतुकाचा मोहर हवा आहे. शृंगारभावनेपे ा अहंकार मोठा. आज थम
मांकावर अहंकार. शृंगार ा वयात फु लला तर फु लला. इशारा क नही बंडोपंत जवळ
येऊन बसत नाहीत, हे पा न मनोरमाच यां या शेजारी येऊन बसली. ितने यां या
खां ावर, छातीवर डोकं घुसळायला सु वात के ली. मग बंडोपंतांनी ितची हनुवटी उचलून
ितला िवचारलं, ‘‘तू मा याशी खूप काही बोलणार होतीस.’’
मनोरमा ग प.
‘‘बोल ना. मा यात ते हा तू काय पा लं होतंस आिण इतके वष काहीही न करता ते
जतन कसं के लंस?’’
ितने फ बंडोपंतांचा हात हातात घेतला.
...िहला बोलतं कर यासाठी आणखी एक गोळी यावी लागेल क काय?
‘‘बोल ना!’’
ितने पु हा यां या खां ावर डोकं टेकलं. बंडोपंत फु लले नाहीत. ते तुती या मोहरासाठी
जा त हपापले होते. पश ही शेवटची भाषा. पण आज अ ापे ा ाची ओढ जा त
होती. पशापे ा श दांनी पु ष वाचा जा त गौरव होणार होता.
‘‘मला तुझा श द अगोदर हवाय.’’
ितने डोळे मोठे क न पा लं.
बंडोपंत घाईघाईने औषधा या ि पवर हात ठे वत हणाले,
‘‘तूसु ा हवीच आहेस. मी सोड यािशवाय आज तू जाऊच शकणार नाहीस. पण अगोदर
मला खूप बोलायचं आहे.’’
यानंतर ासही न घेता, उसंत न शोधता बंडोपंत बोलत रा ले. सुमारे पंधरा-वीस
िमिनटं ते आप या भूतकाळाब ल, संसाराब ल आिण आ ा या एकाक पणाब ल सांगत
होते.
शेवटी कं टाळू न ते हणाले, ‘‘मी वगत बोलतोय असं वाटलं का?’’ मनोरमेनं बंडोपंतांना
मांडीवर डोकं टेकून पडायला लावलं. ती यांना एका हाताने थोपटू लागली. दुस या
हाताने ितने पसमधून एक चपटी बाटली काढली आिण सरळ त डाला लावली. नंतर
आले या दपाव न ितने काय घेतलं हे बंडोपंतांनी ओळखलं.
‘‘मनोरमा, ह ली तू ं स घेतेस, हे मी ऐकलं होतं, कदािचत वाचलं असेल. ा सुंदर
शरीराचा स यानाश...’’ ितने यां या ओठावर तजनी ठे वली.
‘‘मला बोलू दे. इत या वषानी भेटलीस पण ग प आहेस. मी खरं च आवडतो ना?’’
ती मानेने ‘हो’ हणाली.
‘‘िजवापाड?’’
‘‘जानसे भी जादा.’’
आ ा पिहले श द फु टले. चाळीस िमिनटांनंतर.
‘‘मा यासाठी काहीही करशील?’’
‘‘जान भी दूगं ी.’’
‘‘हा सगळा हंदी िसनेमा बोलतोय. य ात सांिगतलं, ‘चल, दुस या मज याव न उडी
मार!’ तर...’’
—बंडोपंतांचं वा य पूण हाय या आत मनोरमा गॅलरीकडे धावली. ितथ या टु लावर
उभं रा न ितने बाहेर शरीर झोकू न दलं.
बंडोपंत धावले. तळमज यावर या फरशांवर मनोरमा अ ता त पडली होती. ती
डो यावर पडली नसावी. र ावही झाला न हता. पण ेनहॅमरे जची श यता नाकारता
येत न हती. भंतीचा आधार घेत घेत बंडोपंत खोलीत आले. यांना दरद न घाम फु टला.
छातीचे ठोके कानांनी ऐकू येऊ लागले. कसं तरी बळ एकवटू न यांनी मुलीला फोन के ला.
पण मुलीने ितकडू न तो उचलाय या आतच दारावरची बेल वाजली. इत या तातडीने
पोिलस येतील?
शेजारीपाजारी असतील. आता भिवत संपलं. फोन बंद क न यांनी दार उघडलं, तर
दारात मनोरमा!
डो यापासून पायापयत बंडोपंतांनी ित या सवागाव न हात फरवला.
‘‘मुझे कु छ नही आ.’’
पाच िमिनटं ती थांबली.
ितची पाठ वळताच बंडोपंतांनी मनोरमे या नावा या गो या फे कू न द या.
तेव ात फोन वाजला.
‘‘हॅलो...’’
‘‘मी ना या.’’
‘‘तुझा कापरा, ए साइटेड आवाजच सांगतोय मनोरमा आलीए ना? आता मी तुला िड टब
करीत नाही. ए जॉय कर.’’
‘‘जहा म ये गेली ती ना या. मी एकू ण एक गो या फे कू न देतोय.’’
‘‘ टमट अ यावर टाकू नकोस.’’
‘‘ख ात गेली...’’
‘‘ए... हॅलो, मनोरमा जहा म ये, टमट ख ात मग नाना आकाशात क नरकात?’’
‘‘ना या, तुला कसं सांग?ू ’’— असं हणत जे जे घडलं ते ते सगळं बंडोपंतांनी सांिगतलं.
नाना मनसो हसले.
‘‘तुला मजा वाटते काय?’’
‘‘बाबा रे , आजचा पेपर वाच. तुझी मनोरमा नैनीतालम ये शू टंग करतेय.
तु याकडे जी आली होती ती ितची डमी. डमीला डायलॉग नसतात, फ अ◌ॅ शन.
क ाव न उ ा, मोटार अ◌ॅि सडटम ये जखमी होणं, कळलं का?’’
‘‘माझं हाट फे ल हायची वेळ आली होती.’’
‘‘तू ताबडतोब दुसरी कोणती तरी गोळी घे. तुझा उरलेला दवस चांगला जाईल.’’
‘‘न ?’’
‘‘ह ड े पसट!’’
‘‘बघ हं...’’
‘‘आणखी एकच ायल घे. मा यासाठी. नाही, नाही, तु याचसाठी.’’
‘‘ओके !’’
टेिलफोन बंद क न बंडोपंतांनी यादी वाचली. आणखी एक नाव प ं के लं
आिण ते अधीर होऊन करमरकरची वाट पा लागले.
‘‘सर ाईज के लं क नाही?’’— चपला काढता काढता करमरकर हणाला. बंडोपंतांना
‘हो’ हण यापुरतीही उसंत न देता तो पुढे सांगत रा ला, ‘‘अ या तासापूव मा याही
यानीमनी नसताना, एकदम तुझी आठवण झाली. ‘माझी वाट पा नका’ असं सांगून
सरळ इथं आलो. एक फोन करतो मुलीला, मग मी मोकळा. ितला ‘येत नाही’ हणून
सांगून टाकतो. अचानक आलो. पण तू भेटशील क नाही, असं मनाशी हणत’’
करमरकर फोनकडे वळला. बंडोपंतांनी स मनाने पटेलला नम कार के ला. मग नानांना,
कॉ युटरला आिण औषधा या बाट यांना.
‘‘ना या, ना या तुझे पांग कसे फे डू ?’’
‘‘ते रा दे. कोण आलं होतं?’’
‘‘करमरकर. माझा पुराणा दो त. चाहता.’’
‘‘मी ओळखतो याला. आ या आ या फोन के ला क नाही?’’
‘‘करे ट!’’
‘‘ याची ती जुनी खोड. नेहमी दुस याचा फोन वापरायचा. बाक लाख माणूस.
तसं मनात कपट नाही. कधी गेला?’’
‘‘आ ा एव ात. दवसभर होता. दुसरी गोळी यावीच लागली नाही. याचं कोडं मा
उलगडलं नाही.’’
‘‘कसलं कोडं?’’
‘‘तू हणाला होतास, तासातासानं गोळी... हॅलो, तासातासानं...’’
‘‘बं ा, भेटायला आले या माणसाची वुईल पॉवर कमी असेल, तर एक गोळी पुरते.
आिण...’’
‘‘तू तसं बोलला नाहीस.’’
‘‘ िचती कशाला हणतात कळलं का? काय वाटलं ते सांग.’’
‘‘तू हणालास ते पटलं. करमरकर सतत िनकट आहे, हा ‘फ ल’ आला. तरी पण
ॉ लेमच!’’
‘‘कसला?’’
‘‘मी आ ट ट. मला सवय झाली ती े कांना सतत— हणजे य ात पाह याची.
यामुळे...’’
‘‘ते सगळं गौण आहे. एकाक वाटलं का सांग. आपण कु णाशीही बोलतो, हणजे न काय
करतो?—आनंदा या उम येतात, हेवल थ जुळतात हणून आपण घरात एकटे आहोत,
असं वाटलं का?’’
‘‘अिजबात नाही. दवस संपला कधी कळलं नाही.’’
‘‘दॅ स फाईन.’’
‘‘आता मी तुला बेचाळीस दवसांनी फोन करीन.’’
‘‘ऑल द बे ट.’’
बंडोपंतांनी असं सांिगतलं खरं पण नव ा दवशीच यांना फोन करावा लागला.
‘‘हॅलो, नानूशेट.’’
‘‘बोला!’’
‘‘काय चाललंय?’’
‘‘माझा मावसभाऊ आलाय.’’
‘‘कधी आला?’’
‘‘दोन दवस रा लाच आलाय.’’
‘‘ हणजे य ...’’
‘‘नाही. संकेता माणे.’’
‘‘ हणजे दोन दोन तासानं एकच गोळी...’’
‘‘नाही. या या सहवासाचा कं टाळा येणार नाही ाची गॅरंटी असते, या यासाठी
‘इं ाि हनस इं जे शन’ असतं.’’
‘‘पटेलच देतो.’’
‘‘अ◌ॅ यूल आणायची आिण फॅ िमली डॉ टरकडू न यायची. ते रा दे. बेचाळीस दवस
झाले का?’’
‘‘ना या, तू आता माझा बॅचलर डॉ टर.’’
‘‘हे काय नवीनच?’’
‘‘अरे , मला आता फॅ िमली कु ठाय? खरं तर िवडोअर डॉ टर हणायला हवं?
मला गाईड कर. डाय ॉिसस अचूक के लंस. टमट यो य, पण डोस वारं वार ठरवावा
लागणार.’’
‘‘तेही येक पा या माणे. पिह या वेळेला येक अनुभव नवा. पुढ या वेळेला तुझा
डोस तूच ठरवशील. आ ा काय ॉ लेम आहे?’’
‘‘तुझा माझा कॉमन िम शशी आलाय.’’
‘‘तो सग यांचा िम असतो आिण िम च राहतो. ेही होत नाही. तू याला यादीत
टाकायलाच नको होतंस. िजकडे सरशी ितकडे शशी. अकाऊ ट ट आहे. पाटनस राबतात.
हा े िडट घेत भटकतो. यादी करताना मला का नाही िवचारलंस?’’
‘‘तू ते हा पटेल या दुकानात होतास कु ठे ? जोरजोरात हसत काय होतास, टा या देत
होतास, म ये मी दोनदा हाका मार या, तुला या ऐकू च आ या नाहीत.’’
‘‘अरे , मा याकडे ते हा भागवत आला होता.’’
‘‘इत या रा ी?’’
‘‘तो रा ीच रकामा असतो. तुला तास-दोन तास यादी करायला लागणार हटलं, मग
याला बोलावलं.’’
‘‘गोळी कधी घेतली होतीस?’’
‘‘िशवाजी पाकव न िनघालो ते हाच घेतली. ते हा तो िम ाकडे जेवायला चालला होता.
मी याची िबनपा यानं के ली. मग हणाला, ‘हे शेवटचं आमं ण’.’’
‘‘मला समजलं नाही.’’
‘‘भागवतची आिण तुझी ओळख क न देतो हणजे आपोआप समजेल.’’
‘‘आ ा बोल ना. बाहेर शशी बसलाय. एके काळ या या या िम ाची टंगलटवाळी
करतोय. मला ते आता अस वाटतंय.’’
‘‘अरे , ा भागवतला डॉ टरांनी कडक प य सांिगतलंय. वजन कमी करायला हवं यानं.
तेलकट पदाथ व य. दुधाचे पदाथ व य. आिण हा ाणी आई मची जािहरात जरी
पा ली तरी बफा या अगोदर िवतळतो.’’
‘‘मु क ल आहे.’’
‘‘प य पाळायचं असेल तर मु क ल. हा ाणी भजी, बटाटेवडे, आई म आडवा पडू न
चापतो आिण उभं राहवत नाही हणून तसाच झोपतो, ‘आई मम ये तेल नसतं आिण
भ यांम ये दूध नसतं’ हणत.’’
बंडोपंत मनापासून हसले.
नाना पुढे हणाले, ‘‘आिण झोपेवर चंड ेम. दारावर सरळ ‘डो ट िड टब’चा बोड
लावून, मनापासून झोपतो. तू कदािचत या या बायकोला ओळखत असशील.’’
‘‘कसा काय?’’
‘‘काही काही नाटकांतून छो ा छो ा भूिमका करते.’’
‘‘माझा ना े ाशी आता संबंध कु ठे उरलाय?’’
‘‘खरं आहे.’’
‘‘तुझा हा भागवत एरवी करतो काय?’’
‘‘बँकेत आहे. यािशवाय बॅड मंटन कोच आहे. संगीताचा शौ कन आिण सािह यवेडा आहे.
घरात वत:ची लाय री, अफाट मेमरी, बोलायची नॅक, म त ाणी आहे. याने डाए टंग
करायला हवं.’’
‘‘ना या, काही काही गो ी दुस यांनीच कर यासाठी असतात.’’
‘‘कोण या कोण या?’’
‘‘पहाटे फरणं, डाए टंग, गुळ या करणं...’’
नाना मनसो हसले.
‘‘भागवतांचं हेच मत आहे. बं ा, मी ितभावंत नाही, तरीही मी भागवतावर एक
िवडंबन रचलं आहे. हणू?’’
‘‘अव य!’’
‘‘भागवत या दृि कोनातून आदश घर कोणतं ते ऐक.’’
‘‘ऐकव.’’
‘‘असावे घरटे अपुले छान ।। ु.।।
घरी असावी काजू बफ
रोज िमळावी िप ता कु फ
कु फ नंतर ‘ ािलटी’चे
उदरी कोन महान
असावे घरटे अपुले छान ।।१।।
िन य असावी श या त पर
िन ादेवी स आतुर
‘डो ट िड टब’चा फलक पा नी
दारी उभा मेहमान
असावे घरटे अपुले छान ।।२।।
आहाराचे प य नसावे
नोकरीतही त य नसावे
रं गमंचक म असावे
िनज प ीचे यान
असावे घरटे आपुले छान ।।३।।’’
बंडोपंत न राहवून हणाले, ‘‘ना या, ही तुझी रचना?’’
‘‘अथात!’’
‘‘अरे तो शशी ही किवता वत: या नावावर खपवतोय.’’
नाना काही वेळ ग प.
‘‘हॅलो, ना या बोल ना.’’
‘‘बं ा, िवचार करीत होतो. आयिडया! तूच आ ा शशीकडे िवषय काढ. तो आपोआप
जाईल. ज ट ाय.’’
‘‘हॅलो, ना या मी...’’
‘‘ओळखलं. आज कोण आलंय?’’
‘‘अरे आज वेगळीच सम या उभी रा लीय.’’
‘‘सांग.’’
‘‘तळपदे हणून एक िम आहे. सकाळी मी गोळी घेतली. काही उपयोग झाला नाही. पण
दुपारी माझी मोठी मुलगी अचानक आली. दोन-तीन तास चांगले गेले. ती गे यावर घर
आणखीनच खायला उठलं. पु हा गोळी घेतली. तासभर वाट पा ली. मग डबल ाँग,
पाचशे पॉवरची गोळी घेतली. ितथं चुकलं.’’
‘‘का?’’
‘‘तळपदेसु ा पटेलची टमट घेतो हे मला माहीत नाही. आज या याकडे कॉकटेल पाट
होती. याने पाच-सहा गो या डसकल या नावानं घेतले या. मी हायर पॉवरची गोळी
घेत यामुळे ‘इं ाय त काय वाहा:’ सारखं झालं. तो या या िम ांसिहत आलाय
बाहेर या खोलीत यांची पाट चालली आहे. मी ं स घेत नाही. तळपदे वत: हो ट
हणून तो बेतानं घेतोय. याचे िम चेकाळलेत. आता तळपदेला घालवू कसं सांग?’’
‘‘तळपदे एरवी काय करतो?’’
‘‘बडे बापका बेटा. गा ा उडवतो. पा ा देतो.’’
‘‘दोन नंबर का?’’
‘‘भरपूर!’’
‘‘बं ा, आयिडया! तुझे चाहते सग या फ डमधले. यात कु णी
इ कमटॅ सवाला आहे का?’’
‘‘सुपब ना या. इ कमटॅ स ऑ फसर को हटकरच िम आहेत.’’
‘‘ यां या नावाचा डबलडोस घे. तळपदे काढता पाय घेईल आिण को हटकर सीिनयर
ऑ फसर असतील तर तेही जा त वेळ देऊ शकणार नाहीत.’’
या संगानंतर आठ-दहा दवस बंडोपंतांनी कु ठ याच गो या घेत या नाहीत. अजून
बावीस िम ां या, नातेवाईकां या गो या पडू न हो या. आता गोळी घे यापूव ते फार
िवचार करायला लागले होते. गोळी घेत यावर येणारी िनखळ आनंद देईल क
आपली बेचैनी वाढवेल ाचा िनणय लागेपयत गोळी यायची नाही, असं यांनी ठरवून
टाकलं. या या वयात जे जे िम भेटले ते सगळे या या कालखंडातच लोभसवाणे का
वाटले, ा ा या उ रात ते हरवले. औषधं न च अलौ कक होती. यांचा सहवास
िमळावा असं वाटलं होतं, ते ते सगळे आले. काही एका गोळीतच आले, काह साठी तीन-
तीन गो या लाग या. यांचा सहवास िमळाला पण तो लाभला नाही. असं का झालं?
बंडोपंतांना ाचं उ र अचानक िमळालं. यांची मोठी मुलगी वीणा अकि पतपणे आली.
ितने बंडोपंतांचा ताबा घेतला.
‘‘आ ा या आ ा चला.’’
‘‘कु ठे ?’’
‘‘ या िप चरची तु ही गेली अठरा वष वाट पाहत होतात, तो जुना िप चर लागलाय.
कोरी कॉपी आहे.’’
‘‘अग पण...’’
‘‘मी ित कटं आणली आहेत. गाडीतून जायचं-यायचं. आ हा मुल ना तो िच पट पहायला
िमळायला हवा हणून तु ही अनेकदा कासावीस झालात. आता चला.’’
परती या वाटेवर घराशी गाडी थांबेपयत बंडोपंत ग प होते. ते जु या आठवण त हरवले
असतील हणून वीणा शांत होती. ितला तो जुना िच पट आवडणं श यच न हतं.
गाडीतून उतरताना बंडोपंत हणाले, ‘‘वर नाही आलीस तरी चालेल.’’
‘‘मला िप चर आवडलं नाही हणून हणताय का? अगदी टाकाऊ नाही वाटला.’’
थोडा वेळ घुटमळत बंडोपंत हणाले, ‘‘आज मलाही तो आवडला नाही.
याचं मनावर जे इं ेशन होतं तेही मी घालवून बसलो. ते हा का आवडला हेही आता
कळत नाही.’’
वीणा गाडीतून खाली उतरली. गाडीला वळसा घालून ती बापाजवळ आली. ‘‘बाबा, असं
घडतं. कॉलेजम ये असताना आ ही मैि णी या हॉटेलात जात होतो, याच हॉटेलात ल
झा यावर मी मु ाम ांना घेऊन गेले. आिण माझी मीच ख टू झाले. यात भर ां या
नजरे ची. तुमचा जावई, ‘हाच का तुझा चॉईस?’—अशा अथानं पाहत होता. मला ते हा
कळलं क आपण रोज बदलतो. बाबा, सात वार, तीस-एकतीस तारखा आिण बारा मिहने
तेच पुन:पु हा येतात. पण एक दवस दुस यांदा येत नाही.
’’ बंडोपंतां या डो यांत पाणी आलं. वीणा पु हा मोटारीचा दरवाजा उघडीत हणाली,
‘‘बसा गाडीत. आज मी तु हाला घरात एक ाला रा न देणार नाही.’’
‘‘नको. मी येत नाही. मा या वा ाला जे आयु य आलं आहे, जे कायमचं िच आहे, तेच
मी माझं मानायला हवं. एकांताला वैरी न मानता याचा जोपयत मला उपयोग क न
घेता येत नाही तोपयत शांती नाही.’’
‘‘तु ही कोणाकडे जात नाही. अनेक घरांतून तुमचं वागत होईल. एकटेपणानं तु हाला
ध न ठे वलंय का तु ही याला सोडायला तयार नाही ाचा एकदा िवचार करा.’’
‘‘मी कु णाकडेही गेलो तरी आपलं इथलं वा त काही तासांचंच आहे, हा िवचार मनातून
जात नाही. ‘आता घरी वाट पाहायला कोण आहे? राहा दोन दवस.’ —असं बोलणारा
िनहतुकपणे हणतो ते हा रकामी जागा डंख मारत राहते. वीणा, फ शाळे त असतानाच
‘ रका या जागा यो य श दांनी भरा’ हा सोडवता येतो. का माहीत आहे?’’
वीणाने मान हलवली.
‘‘जे हा िव तार मािहतीचा असतो ते हाच संि हणजे काय ते समजतं. माझं एकटेपण
हे सग यांना फार मोठं संकट वाटत नाही. मा या आयु याचा िव तार फ मलाच
माहीत आहे. इतर सगळे ‘हां—तो एकटा पडलाय’ एव ा संि ात गुंडाळतात. ते हा
बेटा, तू जा. तु ही मुली आनंदात रा लात हणजेसु ा मा या पेपरमध या रका या
जागा मला भरता येतात. तेवढं ओझं कमी.’’
वीणा िहरमुसली होऊन गेली.
 यानंतर चार दवसांनी नानांचा फोन आला.
‘‘हॅलो...’’
‘‘मी तुला फोन करणारच होतो.’’ बंडोपंत हणाले.
‘‘काही सम या िश यवरा?’’
‘‘हो. कालच फाटक आला होता. तो तुला माहीत नाही. चेन मोकर. दोन तास थांबला.
िसगारे ट या धुरापायी मी हैराण झालो. या या अंगालाही िसगारे टचा वास येतो रे . मग
मी याचा मु ाम वाढवला नाही. तरी उरलाच.’’
‘‘काय झालं?’’
‘‘फाटक कधीच गेला, पण याचा िसगारे टचा वास मागं रगाळतोय.’’
‘‘अ◌ॅलोपथी औषधांचा हा साईड इफे ट. बाक वेळ कसा गेला?’’
‘‘फाटक या या नातवाला घेऊन आला होता. तीन तासांपैक दोन तास नातवाचे ह पुरे
कर यातच गेले. तो झोपला ते हा जरा शांतपणे ग पा झा या. तरीसु ा ना या...’’
‘‘बोल, बोल.’’
‘‘जग बदललं आहे का मा यातच काही दोष िनमाण झालाय, कळत नाही.’’
‘‘ हणजे नेमकं काय?’’
‘‘िम येतात पण ते ओळखी या वळणावरचे वाटत नाहीत.’’
‘‘बं ा, आपण वत: तरी पंचवीस वषापूव चे रा लोत का?— आपण आप या
आयु यातून लांब गेलेलो, यात एके काळचे िम ही यां या भूतकाळापासून अंतरावर
गेलेल.े हणजे एकू ण अंतर कती वाढलं?’’
‘‘तुला स याची टमट कशी वाटते?’’
‘‘म त! मी मजेत आहे.’’
‘‘मला तुझा हेवा वाटतो.’’
‘‘आम यासार या सामा यांची गो वेगळी. आ ही पाय याशी रा लो, पाय याशी
मरणार. स ा ी पाय यापाशी अखंड जोडलेला आहे. याची िशखरं उं च उं च होतात.
जेवढी उं ची वाढते तेवढं दोन िशखरातलं आडवं अंतरही वाढत जातं. मग िशखरं एकटी
पडतात. तुझं तसं झालंय.’’
‘‘पण या या काळात ती माणसं कशी आवडली?’’
‘‘ती तु हा कलावंतांची या या उं चीवरची बौि क, भावना मक गरज होती. आ ही
पाय याची माणसं. आ ही आटपलो तर ते जेमतेम पाच पंचवीस माणसांना समजणार.
उं चावरचा माणूस गेला क अनेकांना समजतं. तुमचं वाध य एकाक असतं पण तुम या
ेतया ा जंगी असतात.’’
नाना इतकं बोलून वत:शीच हसायला लागले. बंडोपंतांनी दोनदा ‘काय झालं’ हणून
िवचारलं ते हा नाना हणाले, ‘‘तुम यासार यां या अं यया ेत, शोकसभेत ऐन
मशानात एखादा व ा हणतो, ‘आज बंडोपंत आप यात असते तर एवढी गद बघून
यांना फार आनंद झाला असता.’ ’’
चंड हसत बंडोपंत हणाले, ‘‘ना या, यू आर ेट! मी सग या गो या बंद करतो. तूच
मला अधूनमधून भेटत जा. बाक कोणी नको.’’
‘‘ टमट अ यावर टाकू नकोस. येकाची ायल घे. एक-दोन कायम या
आवडतीलसु ा.’’
‘‘साईड इफे टसची भीती वाटते.’’
‘‘मग चार-पाच प रिचतांसाठी आयुव दक गो या आण.’’
‘‘कु ठू न?’’
‘‘पटेलकडू नच.’’
‘‘ओके ! आणतो. आणखी एक रा लं.’’
‘‘काय?’’
‘‘पटेलचे औषधाचे पैसे?’’
‘‘ ा बाबतीत याचं हे सोशल वक आहे. तो पैसे घेत नाही.’’
‘‘का?’’
‘‘मानिसक आनंदाचा रे ट ठरवता येत नाही हणून.’’
बंडोपंतांनी एकाच िम ा या आठवणीसाठी, सहवासासाठी, यो य औषधं आणली. तीन
दवस सहा सहा तासांनी ‘आसवं’, ‘अ र ’ं घेतली. पण उपयोग झाला नाही. ना याला
फोन कर यावाचून ग यंतर न हतं. नानांनी सांिगतलं, ‘‘आयुव दक औषधांचा गुण उिशरा
येतो. आ ापयत िजतक माणसं तुला भेटून गेली, यां या ‘टॉि स स’ शरीरात रा या
आहेत. पिह या तीन दवसांत तुझं सगळं शरीर शु होईल. यानंतर दोन दवसांनी
औषधाचा प रणाम दसेल. चौ या दवशी या माणसाचे सगळे दुगुण आिण सनं
ा याच आठवणी येतील. पाच ा दवशी तू संपूण िनलप होशील. मग ती
सहा ा दवशी येईल.’’
सहा ा दवशी सकाळी बंडोपंतांना, या यासाठी गो या घेत या हो या या साळवीला
भेटायचा मूड रा ला न हता. यांनी अगितकतेने नानांना फोन के ला. ‘‘बं ा, आता
इलाज नाही. अ◌ॅलोपथीम ये अँ टडोटस् असतात. उपाय हणून इ टंट पण साईड
इफे ट चा धोका. आयुवद दुख याचं मूळ काढू न टाकतं. आता साळवी येणारच. आिण
या या मनात येईल ते हाच तो जाईल. तू हणशील ते हा नाही.’’
‘‘ हणजे ना या, हे कठीण आहे.’’
‘‘होय.’’
‘‘मी मुलीकडे गेलो तर?’’
‘‘तो पाठोपाठ ितथं येईल.’’
‘‘माय गॉड!’’
‘‘येणारी फिजकली आली तरच ितला चुकवता येतं. पण इथं ती भाव पानं येत,े
हणून घालव याचा उपाय नाही. तुला आता साळवीचं वागत करावंच लागेल.’’
साळवी मु ामाला येऊन सहा दवस झाले. बंडोपंतांना वेड लागायची पाळी आली. ाचा
प रणाम जो हायचा तोच झाला. यांना एके दवशी च र आली. एक वेळ येऊन
वयंपाक क न जाणारी बाई ते हा घरात होती. ितने बंडोपंतां या दो ही मुल ना फोन
के ले. बंडोपंतांची हॉि पटलम ये रवानगी झाली. बंडोपंतांचं लड ेशर वाढलं होतं. यांना
आय. सी. यू. म ये ठे व यात आलं. ि हिजटसना भेट याची परवानगी नाकार यात आली.
कोण या तरी उ साही बातमीदाराने बंडोपंतां या आजाराचं वृ छाप यामुळे यां या
चाह यांनी रांग लावली. फ खासगीवा यांना परवानगी िमळाली. तीही ते वत:च
डॉ टर अस यामुळे. बंडोपंतांपे ा ते बारा वषानी मोठे . डो यांचं ऑपरे शन अयश वी
झा यामुळे एक डोळा गेलेला. बापाची ॅि टस लेकाने ता यात घेत यापायी खासगीवाले
वाळीत पडलेल.े सुनेपायी मुलगा वतं झालेला आिण खासगीवा यांमुळे पुनज वन
िमळालं अशी ा असले या एका पेशंटनेच यांना िनवारा दलेला.
वत:चा इितहास सांगून खासगीवा यांनी बंडोपंतांना िवचारलं, ‘‘तु हाला काय होतंय?
तु ही तुम या अिभनयानं इत या जणांना आनंद दलात, तु हाला खरं तर काहीही
हायला नको.’’
‘‘नावावर बु कं ग होणा या कलावंतांपैक मी नाही.’’
‘‘ येकजण आपाप या पदावर अढळच असतो.’’
‘‘तुम या सौभा यवती के हा गे या?’’
‘‘नऊ वष झाली.’’
‘‘ही नऊ वष कशी काढलीत?’’
‘‘पिहली तीन वष अस होती. एकाक पणानं पंजून गेलो. नंतर एक िस पु ष भेटले.
यांनी चार गो या द या. यात या दोनच गो या मी घेत या आिण नावा माणे गुण
आला.’’
‘‘महाराजांचं नाव काय?’’
‘‘महाराजांचं माहीत नाही. गो यांचं नाव ‘शांती’. साथ आहे. माणसाला सुख नको
असतं. आनंदही नको असतो. याला हवी असते शांती. शा त शांती.’’
बंडोपंत अगितकतेने हणाले, ‘‘अगदी खरं आहे. ाच शांतीसाठी मी कमी गो या
घेत या नाहीत.’’
‘‘पटेलकडू न का?’’
बंडोपंत उडालेच. खासगीवा यांचा हात दाबीत ते हणाले, ‘‘तु हाला पटेल माहीत
आहे?’’
‘‘मी या गो या वषभर घेत या. आयु यभर चंड धावपळ करतो. रकामे ण ठे वतच
नाही. हणून आपण अशांत आहोत ाचा प ाही वत:ला लागत नाही. अशांतीचे ण
वा ाला यावे लागतात. बेचैनीचं मूळ कारण अशांती आहे हा शोध लागावा लागतो.
संपूण शांती दे याचं साम य फ चैत यातच असतं. वर या श त असतं. या दोन
गो या मी घेत या आिण मला कळलं, शांती हा मनाचा धम आहे. आपण शांतीसिहतच
ज माला आलो आहोत. आपण पिहला श द या दवशी बोललो या दवसापासून मौन
संपलं. अशांती या रा यात वेश झाला. अशांत करणा या सग या गो ी बाहेर या
असतात. याचं सन लागतं. मग जुने िम भेटेनासे झाले क पटेल या गो या घेऊन
पु हा अशांतीला आमं ण ायचं. ा दोन गो यांनी मला शांती या मागावर सोडलं.
ते हापासून मी तृ आहे. आता उरले या दोन गो यांची, या शांितदूताची गरजच पडली
नाही.’’
‘‘खासगीवाले, ा तुम या आवड या कलावंतावर उपकार करा. मला या गो या...’’
‘‘उ ा घेऊन येतो. िडसचाज िमळाला क या. य परमा या या सहवासात आहात
असं वाटेल. कु णाचीही गरज उरणार नाही.’’
कबूल के या माणे खासगीवा यांनी बाटली आणून दली. फोन नंबर आिण प ाही दला.
िडसचाज िमळा यावर ते वीणा या घरी आले. जवळ शांितदूत होता. आता कु ठे ही चैन
पडणार होतं. पिह या सग या बाट या फे कू न देऊन, परमे राचं नाव घेऊन यांनी
गो या घेत या. तास झाला, दोन तास गेले, सगळा दवस संपला. रा तळमळ यात
गेली.
सकाळ होता णी बंडोपंतांनी अधीरतेने खासगीवा यांना फोन के ला,
‘‘हॅलो, मी बंडोपंत. डॉ. खासगीवाले आहेत का?’’
‘‘मीच बोलतोय. गो या घेत या?’’
‘‘घेत या. पण ते हापासून िवल ण बेचैन आहे.’’
‘‘अ सं? नवल आहे! बाटलीवरचं नाव वाचता का? कारण माझी नजर जरा अधू...’’
‘‘पाहतो—’’ असं हणत बंडोपंतांनी टेबलावरची बाटली हातात घेतली. च मा लावला.
नाव वाचलं—‘शांितदूत’.
नाव बरोबरच होतं. यांनी हातातली बाटली फरवली आिण यांची बोबडीच वळली.
बाटलीवर या लेबरवर कं मत न हती. पण ए सपायरी डेट माणे बाटलीची मुदत संपून
दोन वष झाली होती.
खासगीवाले ‘हॅलो हॅलो’ करीत रा ले. बंडोपंतांची जवळजवळ वाचाच गेली होती.
रसी हर ल बत रा ला.
दरवाजा उघडताच तो हणाला, “मी देव िचतळे . तु ही मला ओळखणं श य नाही. मी
ताइकडू न आलो. आत येऊ शकतो ना?”
ती पाहत रािहली. दोन पावलं मागे सरकली. ितला पटकन् ‘या’ हणायचं भान रािहलं
नाही. ती या या कु र या के सांकडे पाहत रािहली. पारशासारखं तरतरीत नाक,
काळे भोर डोळे , गोरा वण, सहा फू ट उं ची आिण मु य हणजे सरळ खांद.े
उतरते खांदे आ दतीला आवडत नसत.
पे , चंचा, आवळे ांसारखी फळं उं चावरच हवीत. पपई या चवीपे ाही ती उं च असते
हणून ितला ि य. उं चावरची फळं खुणावतात. आ हान देत आमं ण देतात. वर गेलं क
आभाळापयतचं अंतर कं िचत कमी होतं. जमीन थमच नीट दसते. आपण जे हा
जिमनीव न चालतो ते हा ित याकडे कधी बघतच नाही. अित सहवास, दुसरं काय?
झाडावर चढलं क जमीन दसते.
आता आभाळाचं फार कौतुक करायचं नाही.
फळं उं चावरच हवीत. आिण पु ष सरळ खां ाचा आिण उं चही हवा.
“तु ही कतीही वेळ पाहत राहालात, तरी मला ओळखणार नाही.”
तो स पणे हसत हणाला.
ती कावरीबावरी झाली. ‘मी तुम याकडे पाहत होते, पण मला तु ही दसत न हतात’ असं
सांिगतलं तर हा िचत यांचा देव िव ास ठे वेल का? याला पाणी दे यासाठी ती आत
आली. जमधून पाणी काढू न ितने लास भरला. ती थंड पा याची बाटली ितने गालाला
टेकवली. सवागावर आले या िशरिशरीने ती सुखावली. ितने ज बंद के ला. डबल डोअर
असले या उं च जकडे ितने कौतुकाने पािहलं. नेहमी माणे आता या जवर उडी
मा न बसावं, असं ितला वाटलं. तसं जर खरं च के लं तर तो सरळ खां ाचा िचतळे आत
येईल. आप याला जवर बसलेलं पा न हणेल ‘मा हलस्!’
एम, ए, आर, ही, इ, डबल एल, ओ, यू, एस. मा हलस.
मॅ कला असताना सरांनी हा श द प ास वेळा िलहायला लावला.
िचत यां या झं याला पे लंग येत असेल का?
बाहेर काहीतरी वाजलं ते हा आ दती भानावर आली. वत: या ा हरवणा या
वभावाचा िनषेध करीत ती बाहेर या खोलीत आली.
देव िखडक तून बाहेर पाहत होता. पाठमोरा. तो न समोर या इमारतीकडे पाहत
असला पािहजे. ितसरा मजला. डावीकडू न आठवी िखडक . ितला वाटलं, याला सांगावं,
‘दुपारी साडेतीन वाजता या. या िखडक वर ते हा ऊन पडतं. अ पु े आजोबा ते हा चहा
पीत ितथं बसतात. यांना सणसणीत, ि हम या पावडरने घास या माणे टेनलेस
टीलचं ट ल आहे. उ हात ते इतकं चमकतं क याचा कवडसा बरो बर आप या अंगावर
पडतो.’
आ दतीने तो िवचार झटकला. पण या याचमागे दुसरा ा य िवचार उभा होता.
हातात या गारे गार पा याचा चटका देव या मानेला माग या बाजूने ावा असं ितला
वाटलं. तेव ात देव वळला. दोन पावलं पुढे आला.
लास हातात घेत हणाला,
“थँ स.”
याचं पाणी िपऊन होताच याने लास टी-पॉयवर ठे वला आिण ीफके स उघडली.
आ दतीला हसायला आलं. काहीसं ग धळू न जात देव ने िवचारलं,
“काय झालं?”
“तुमचं द र चांगलं आहे.”
“द र?”
“आनंद असाच च ावून जायचा. या या ीफके सला मी असंच द र हणायचे.”
देव आ दतीकडे बघत रािहला. ित या बोल यात कमालीची िनरागसता होती.
डोळे तर एखा ा इ पोटड बा लीसारखे होते. पाप यांचे मोठे मोठे के स आिण नजर
िवल ण कु तूहलाने भरलेली. जादुगाराने मालातून अचानक दोन कबुतरं काढू न
दाखव याबरोबर टा या िपट यापूव सग या बाळगोपाळां या नजरा जशा चमकतात,
त शीच चमक इथंही. ा अशा नजरा य थ, पर य माणसाला घाबरत नाहीत. जग
चांगलं आहे. याला वाईट असायचं कारण नाही. छो ा मुलांना फसवायला जगाला काय
वेड लागलंय का?
देव ित याकडे पाहत असतानाच आ दतीने िवचारलं, “तु ही चहा घेणार का?”
“इत या उका ात?”
“मग दोन िमिनटं थांबा. मी एक गंमत आणते.”
बोलता बोलता ितने पायात चपला सरकव या.
“तु ही बाहे न काही आणणार आहात का?”
“हो.”
“कशाला ास...”
“कारण तो पदाथ घरी करता येत नाही. ओळखता?”
“उसाचा रस.”
“चूक.”
“गो ड पॉट, थ सअपपैक काही?”
“तेही चूक. आता आणखी एक चा स.”
“आइ म.”
“चूक. तेही चूक. आता मी आणीन ते चे ा न करता यायचं. कबूल?”
याने मान हलवली.
“ ॉिमस?”
“शंभर ट े .”
“तु ही आइचा श द उचललात.”
“तुमची आई?”
“माझी आई कशी असेल? मग मी ‘अहोजाहो’ करीन का? आई हणजे सासूबाई. हणजेच
ताई. पण मी आई हणते. यांनी मला मुलीसारखंच सांभाळलं आहे.”
देव आ दतीकडे बघत रािहला. एका परीसार या मुलीची फ उं ची वाढत गेली तर काय
होईल? आज वारं वार िह याकडे थ होऊन आपण बघत आहोत, हे िहला समजत असेल
का?
ब धा नाही.
ही तर वत:तच दंग आहे. गा ा या खेळात दोरीव न चालणा या मुलीकडे सग यांचं
ल असतं. ती कु णाकडेच बघत नाही. हणून दोरीव न न पडता चालू शकते. आपण
जिमनीव न चालताना शंभर ठकाणी पाहतो. हणून आप याला ध े लागतात, आपणही
धडका देतो. के हा के हा पडतोही. पण आज ा दोरीव न चालणा या पोरीला एक जबर
तडाखा आपण देणार आहोत. ती ये यापूव इथून नाहीसं हावं का?—नाही—तसं करता
येणार नाही. प —न हे—नोटीस िमळा याची ित याकडू न सही यायची आहे. ताइनी
पाठवलेली नोटीस. सासूला ही पोरगी ‘आई’ हणते.
आई अशी असते?
होय. असते. आई, बाप, भाऊ, बहीण, नवरा, बायको, नातू, आजी, आजोबा... हणजे या
या ना यांनी, कु टुंबातील असं समजलं जातं, ते ते हे सगळे श द. बाहे न
िचकटलेले, लावलेल,े लादलेले. नणंद, दीर, भावजय, सून, सासू, सासरा हे श द तर
कोसळणारे . मुलगा-मुलगी हे श द आप याबरोबर ज माला येणारे . ही सगळी नाती
जोडणारी श दयोजना एके क काम आिण कत आपाप याबरोबर घेऊन येतात. आई
हणजे मा, शांती, वा स य. बाप हणजे पालनकता, कतृ ववान, कु टुंबाचं र ण
करणारा. भाऊ हणजे पाठीशी उभा राहणारा. बहीण हणजे दुसरी आईच. नवरा हणजे
नाितचरामी शपथ पाळणारा तर बायको हणजे सीताच. सांभाळली जाणारी कं वा
टाकली जाणारी व तू. आजी-आजोबा ही आता अडगळीची गो असून मा यावर टाकता
न येणारी सं था. दमा, दयिवकार, मधुमेह, गुड यां या िबजाग या सांभाळणारी,
िन ानाश, गॅि क बल बाळगणारी ाध ची कोठारं , नणंद टोमणे मारणारी शाळा, दीर
हणजे तकतकणारं तकदीरच, सासू हणजे पु कळदा रॉके लचा टँकरच आिण सासरा
हणजे गृहीत धरलेला एक ाणी. हे सगळे श द. बाहेरचे.
भाव असतो तो अंतरात. श दांची शान अबािधत ठे वणारा भाव आिण श द ांचा संगम
िचतच एखा ा कु टुंबात दसतो. अशी तीथ े ं जर घराघरातून िनमाण झाली तर?
िजथं ती िनमाण होतात ितथली माणसं काशी-पंढरपूर तर सोडाच, पण गावात या
देवळातही जात नसावीत. घराचंच देवालय झालं तर देवळात मूत कशाला शोधायची?
खरं च.
माणसांनी नाती िनमाण कर यात खूप धोरण दाखवलं आहे. माणूस माणसासारखाच
वागणार हे पूव या ऋषीमुन ना माहीत होतं. हणून ज म देणा या बाईला यांनी ‘आई’
हटलं. बाईने कसंही वागायचं ठरवलं तरी आईने, या श दाबरोबर जे भाव जोडले आहेत
यासिहत वागावं. बाई वतं असते. आई बांधलेली असते. आईचे भाव ती िवसरली क
कु टुंब आिण समाज ‘तू थम आई आहेस’ ाची ितला जाणीव क न देत राहतो. तसंच
इतर ना यांच.ं सासू हेच एक नातं, खरा माणूस कसा असतो ते सांगणारं असतं. ते खरं
लादलेलं नातं. आप या वरात वर िमळवणारा मुलगा दुस या बाई या तालावर
नाचणार हे समजलं क आईचं आईपण संपलं. ती ‘सासू’ होते. ‘माय हनता हनता ओठ
ओठालागी िभडे’ हणणारी बिहणाबाई सासू या बाबतीत सांगते, ‘सासू हनता हनता
गेला त डातून वारा.’
िवचार करता-करता देव ला आणखी हसायला आलं ते वेग या कारणाने. साहेबाने
सासर या सग या माणसांसाठी रा त श दयोजना के ली आहे, ा कारणाने. ‘मदर इन
लॉ’, ‘फादर इन लॉ’ खरं आहे. हे सगळे काय ाने झालेले नातेवाईक आिण कोटा या
आवारात एकही नातेवाईक भेटत नाही. भेटतो तो नाती झुगा न दलेला माणूस. याय
मागणारा माणूस. याय हणजे तरी काय? तर फयाद करणा या या वाथाला कौल. तो
कौल मागायचा कु णाकडे? तर माणूसच असून ‘लॉड’ हणवून घेणा याकडे. परमे राने
कती िनरपरा यांना याय दला?
आता हेच पाहा ना! गडगंज संप ी असले या ा ताई अ यंकरांनी िन ाज, िनराधार
सुनेला नोटीस पाठवावी?
तेव ात आ दती आली. एक मोहक फु लपाखराने बागडत यावं, तशी ती आली.
याहीपे ा ित या हातातली व तू पा न देव च ावला. ित या हातात च काडीवर
लावलेल,े बाटलीतले लाल रं गाचे सरबत ओतलेले बफाचे गोळे होते. यातला एक
देव समोर धरीत आ दतीने िवचारलं, “आता सांगा, मी असा काही पदाथ आणणार आहे
ाची तु हाला क पना होती?”
“कशी असणार?”
आ दती खाता-खाता बोलू लागली, “मला हे असं काहीतरी खूप आवडतं. क हाडला तर
कॉलेजात असतानाही मला सणक यायची. इतर मैि ण ना आइ मचं वगैरे वेड होतं.
हणजे मला आइ म आवडतं, पण ा बफाच वेगळीच म ा वाटते. आइ म िश
असतं. काही काही पा यांसारखं. ा गो याचं तसं नाही. तो तुम याशी एक प
हो याची वाट पाहत असतो.”
“तुम या कॉलेजपाशी बफाची गाडी येत होती?”
“आम या शाळे पाशी होती ना!”
“तु ही ितकडे मु ाम जात होता?”
“कॉलेज सुट यावर शाळे कडू नच जायचं. तो मला बेबी हणायचा. यालाही ि हम
पावडरने घास या माणे टेनलेस टीलचं ट ल होतं.”
मनसो हसत देव ने िवचारलं, “ यालाही हणजे?”
मग आ दतीने अ पु यां या आजोबांची गंमत सांगून टाकली. ‘ याचा कवडसा पडतो’ ा
वा याने तो पु हा मनसो हसला.
हसणं थांबवत तो हणाला, “आम या शाळे त या गोख यांना पण असंच ट ल होतं पण
ही टेनलेस टीलची क पना मा या मनात कधी आली नाही.”
“अ या, आम याही शाळे त या गोडसे सरांना ट ल होतं. सारखे वेताची छडी घेऊन
 फरायचे.”
“मारकु टे होते?”
“अिजबात नाही. यां या पाठीला सारखी खाज सुटायची. शटाची कॉलर उचलून
धरायची आिण माने या बाजूने छडी उभी आत घालून पाठ खाजवायचे, तशी तं ी
लागायची यांची. डोळे जडाव यासारखे अध िमटू न यायचे.”
इतकं बोलून आ दती पु हा हसायला लागली. “काय झालं?”
“एकदा कनई मी आिण आनंद फरायला चाललो होतो. वाटेत आमची मोटरसायकल बंद
पडली. आनंद पाक लग काढू न बसला होता. ताई हणा या हो या, पावसाचा भरवसा
नाही. गाडी घेऊन जा. पण मला गाडी आवडत नाही. ती आइ मसारखी िश असते.
ती जगाशी नातं नस यासारखी जाते. काचा वर के या क आजूबाजूची पळणारी झाडं,
वारा, आकाश, पाऊस सग यांशी फटकू न वागते. मोटारसायकल कशी? सग यांशी दुवा
सांधत जाते. खरं क नाही? गाडी सु झाली. आनंदने िवचारलं, ‘कं टाळलीस का?’ मी
नाही हणाले. माझा वेळ तर म त गेला होता. कसा? िवचारा ना!”
“सांगा.”
“आ ही िजथे उभे होतो ना, या फू टपाथवर एक माणूस आप या कानातला मळ काढू न
घेत होता. या मळ काढणा या भ याने, या या फे ात खोचलेली एक दाभणासारखी
काडी घेतली. याला कापूस गुंडाळला आिण या माणसाचा कान खेचून तो ती काडी
कानात गोलगोल फरवायला लागला. या कान साफ क न घेणा या माणसाचा चेहरा
काय तृ ीने हायला होता. उ मनी अव थेत डोळे कसे अध िमटतात, त शी तं ी! या या
चेह यात मला गोडसे सर भेटले. तेसु ा तसेच दसायचे.”
“इतकं सा य होतं?”
“चेह यात न हतं, तं ीत होतं. दंडीतले सगळे वारकरी बघा, एकमेकांसारखे दसतात.
भाव एकच असतो ना? — हणून. आषाढी एकादशीला पंढरपूरला जाणारी दंडी कधी
पा लीत का?”
“नाही बुवा!”
िनरागसपणे टाळी वाजवत आ दती हणाली, “अ या! मग टी हीवरचं समूहगान कधी
पा लंत का? सग यांचे चेहरे ितथं सारखे दसतात. ठोक यासारखे. िपठाचा
िगरणीवाला कसा असतो? ग हावर ग टाकायचे, एवढंच तो ओळखतो. तसे ते
समूहगानवाले. श दावर श द टाकतात.” देव आता अ व थ हायला लागला. ित या
बोल यात आपण गुंतत चाललो आहोत, हे याला जाणवत होतं. के हातरी याने टी हीवर
‘अनारकली’तलं गाणं पािहलं होतं. िवटेवर वीट चढवीत या िहरॉईनला भंतीत
िचणायचा देखावा होता. तसे आपण ा अजाण आ दती या िनरागस वलयात िचणले
जात आहोत. आता शेवट या िवटांची ओळ रचली जाय या आत आपण कोण या
कामासाठी आलो आहोत हे सांगायला हवं. िहचा प याचा बंगला एका णात कोसळणार
आहे. आनंद या आकि मक मरणाने या िनयतीने, िह या बंग याचं असंच फुं कर मा न
घरकु ल उ व त के लं होतं. आता ताइनी पाठवले या ा नो टशीने या बंग याचं
आधाराचं पान काढू न घेतलं जाणार आहे.
“तुमचा चेहरा एकदम बदलला खरा.”
“ हणजे?”
“आम या गोडसे सरांसारखा दसायला लागलाय. मला ते हा काय वाटायचं सांगू? या
काडीवर या गो यातलं सरबत संपलं क रािहलेला बफाचा एक खडा यां या
कॉलरमधून पाठीवर सोडावा.”
गोडसे सरांचं शरीर कसं वा याने हेलकावणा या सु या झाडासारखं हलेल ा क पनेने
ती आ ा हसली. देव हसला नाही. मनाचा िह या क न तो हणाला, “मी
अ यंकरांकडू न नोटीस घेऊन आलोय.”
ती कोमेजली.
याच दमात तो हणाला, “ताइनी तु हाला ही जागा सोडायला सांिगतली आहे.”
गांभीय न जाणून ती हणाली, “मी परवाच ताइना हणणार होते, मला ा लॅट काय
करायचा आहे? सारखी आनंदची आठवण येत.े मी वाळके रला रहायला येत.े ”
“ही कायदेशीर नोटीस आहे.”
“ती ताइनी पाटनस या समाधानासाठी पाठवली असणार. थांबा, मी ताइना फोन करते.”
ती फोनकडे वळलीसु ा.
“हॅलो, ताई मी आ दती.”
पलीकडू न कोरडा आला, “नोटीस िमळाली?”
“हो.”
“वाचलीस?”
“जागेब लच आहे ना? यात काय वाचायची? मला इथं एकटीला कधीचाच कं टाळा
आलाय. मी वाळके रलाच येणार आहे. कधी येऊ?”
याच कोर ा आवाजात ताई हणा या, “इकडे यायचं काही कारण नाही. तू फ तुझं
सामान आवर आिण माहेरी जा.”
“ताई...”
“तुमचं आमचं नातं, आनंद गेला या दवशी संपलं.”
“ताई...”
“ते हा माहेरी जा. तु या बाबांना मदतीला बोलावून घे. सहा मिहने मी काही बोलले
नाही. पण आता नाइलाज आहे. तुला जड जाईल, पण ते माहेरच आहे.”
“ताई, हे सगळं तु हीच बोलताय?”
“रडायचं कारण नाही. शेवटी वहार मह वाचा. मला तो लॅट िवकायचा आहे. नोटीस
वाच आिण डु ि लके ट कॉपीवर सही क न दे.”
फोन बंद झाला. आ दती या हातून रसी हर गळू न पडला. तो जा यावर ठे वायचंही भान
ितला रािहलं नाही. देव उठला. याने रसी हर नीट जा यावर ठे वला. ती कटू हक गत
वत:ला सांगावी लागली नाही, ाचं याला समाधान वाटलं. टेबलावर डोकं टेकून
रडणा या आ दतीकडे तो पाहत रािहला आिण ितचं रडणं बघवेना ते हा तो गॅलरीत
जाऊन उभा रािहला. एका णात सगळा रागरं ग बदलला होता. खर, अमानुष वहारी
जगाची आ दतीला इत यातच ओळख होणं आव यक होतं का?
ताई अ यंकरांना आज काय कमी आहे? नव या या पाठीमागे यांनी नव याचा वसाय
नुसता सांभाळला न हे तर वाढवला. या िश ति य आहेत, करारी आहेत, ात वादच
नाही. आप याच विडलांकडू न यांनी मागदशन िमळवलं. ‘िचतळे नसते तर मी उभी
राहाले नसते’ असं या पु कळदा मा य करतात.
‘आ दतीला तु ही नोटीस देऊ नका’—असा स ला आप या बाबांनी दला असता तर तो
डावल याची ताइची हंमत न हती.
देव चा हा तक चुक चा न हता. आद याच रा ी याने बाबांना िवचारलं होतं,
“ ाची आव यकता आहे?”
“ताइ या ऑडस आहेत. कं पनी या मी टं जसाठी बाहेरगावची माणसं येतात.
एअरपोटजवळ हा लॅट आहे.”
“ती सगळी माणसं सटॉरम ये उतरत होती क .”
“कं पनी या खचात बचत करायला हवी, हे मीच यांना ेझरर ा ना यानं सांिगतलं. ा
लॅटचा उपयोग गे ट हाऊससारखा...”
“सुनेला घालवून...”
“अॅटॅचमट आली क ए फिशय सीवर प रणाम होतो. याला उं च हायचंय याने गुंतायचं
नसतं. हणून तर आ दतीची रवानगी माहेरी करायची आहे.”
“ितला हाताशी ध न तयार के ली तर?”
“वाढ या वयात तेवढी एनज नसते, हे एक आिण ताई आता अमे रके ला जाणार आहेत.
कॉ युटस यायचे आहेत. ते हा कु टुंबात गुंतायचं नाही.”
“घरातलीच वसायासाठी उभी के ली तर जा त फायदा नाही का? तु ही नाही का
मला तयार के लंत?”
“देवलू, मी ताइ या बाबतीत, यां या वभावाचा अंदाज आ यावर एक गो ठरवून
टाकली. यां या कौटुंिबक वहारात ल घालायचं नाही. जेणेक न,
अ यंकर आिण िचतळे ां या ावसाियक ना याला ध ा लागेल, असं काहीही
सांगायला जायचं नाही. समोर ठे वतील ती के स आपली. अ यंकर आप या सवात मो ा
लायंट आहेत. पुढचे वहार आता तुला सांभाळायचे आहेत. ते हा तूही तेच धोरण ठे व.”
“पण बाबा...”
“आिण तू आ दतीला अ ाप पािहलं पण नाहीस, ते हा...”
तीच आ दती िवचारीत होती, “नोटीस ा. माझी सही हवी आहे ना?” देव भानावर
आला. याने आ दतीकडे पािहलं, पण ितला ओळखलं नाही. ही तीच आ दती? गोडसे
मा तरां या पाठीव न बफाचा खडा सोडावा हणणारी? तो मुका ाने आत गेला.
आ दती या भाषेत याने द र उघडलं. िलफाफा ित या हाती दला. काबन कॉपीवर सही
घेतली.
शांत वरात ितने िवचारलं, “जागा कधी सोडायची?”
आिण अगदी याच णी देव या मनात काही वेगळी क पना आली. प या या
घर ातून एखादं िप लू पंखात ताकद ये यापूव जर घर ातून जिमनीवर, उं चाव न
पडलं तर याची जशी अव था होते, तशी याला आ दती वाटली. ा िप लाला वत: या
घर ात राह याचा पूण अिधकार आहे. तो ितला िमळवून दला पािहजे. अथात हे करणं
सोपं नाही. पिहलं वैर अ यंकरांशी. हणजे घरात संघष. कदािचत घर सोडावं लागेल. छे!
काय करावं?
आज ऑ फसातून बाहेर पडता-पडता बाबा हणाले तेच खरं . न पटणा या अनेक गो ी ा
वसायात करा ा लागतात.
“कधी जाऊ?” आ दतीने पु हा िवचारलं.
“न जाणार?”
“तशी ताइची इ छा आहे. मी यांचं मन मोडणार नाही. वाईट एकाच गो ीचं वाटतंय.
यांनी मला जवळ बसवून घेऊन, आनंदानं िनरोप यायला लावला असता तर ते बरं झालं
असतं. ते यांनी के लं नाही, हणून मी रडले. ताइनी मला तू आता आनंदा या मागे का
जगतेस, असं िवचारलं असतं तरी मी आपण होऊन या ा संपवली असती इतकं ताई
मा याशी चांगलं वागले या आहेत. मग असं असताना...”
“मा या अनुभवा माणे या फार धोरणी आहेत.”
“ हणून इतका डोलारा यांनी सांभाळला ना?”
“तरीही कु णाशी कती कठोर हायचं...?”
“ यांचा िवचार बदलेल. या आपण होऊन मला यायला येतील.”
“लेट अस होप सो.”
“ यांनी मला पसंत के लं या णापासूनचं यांचं वेगळं प मनावर कोरलं गेलंय.”
“ या कमाली या िच क सक आहेत. कमाली या हणजे कती?—
दवाळीसाठी फटाके घेताना येक फटाका उडतो क नाही हे पाहता येत नाही हणून
के वळ ग प बसतात.”
देव या ा िवधानावर, वत:वर आले या आप चा िवसर पडू न आ दती एकदम
ित या मूळ वभावाकडे वळली. मोकळं होत ितने देव ला िवचारलं, “मला यांनी पसंत
कसं के लं मािहतेय का? एका िमिनटात. िब कु छ नही. मला यांनी पािहलं आिण
हणा या, मी िहला सून के ली.”
“खरं ?”
“मग? मी ते हा िचच या झाडावर चढले होते. ताइनी हणे सांिगतलं होतं क मुलगी
पाहायला मी पूवसूचनेिशवाय येईन. तशा या आ या. मी झाडावर चढू न बसलेली.
बाबांनी ताइना झाडाखाली आणलेलं. या कोण आहेत हेही मला माहीत नाही. मी
सर ासारखी खाली आले. पदरात बांधले या िचचां मी ताइसमोर धरत हणाले, ‘िचचां
ह ात?’
तर ताई हणा या, ‘तु यासकट ह ात’ आिण मग या मा या आईला हणा या, ‘ही
माझी मुलगी आजपासून.’ ते हा मला समजलं क आपला दाखव याचा सोहळा आटपला.
आनंद तर चांगला होताच. खांदे मा उतरलेले होते. मला सरळ खां ाचे पु ष आवडतात.
अथात ती एकदम वत:ची आवड. बाक सगळं म त होतं. ताई तर मला आवड याच.
आमचं ल झालं. वाळके र आिण मुंबई एकदमच पािहलं. पिहले दोन दवस तर माझा
मु ाम माहेरीच होता.”
“माहेरी हणजे?”
“ हणजे बागेत. ताइचा बंगला तु ही पािहलात ना?”
देव ने मान हलवली.
“आिण बाग?”
“पािहली ना!”
“झोपाळा पािहलात?”
“नाही.”
“ हणजे मु य तेच रािहलं. माग या बाजूला एक मोठं झाड आहे. उं चच उं च. पण याला
एक आडवी फांदीसु ा आहे. मी या घरात जाईपयत या आड ा फांदीकडे कु णाचंच ल
गेलं न हतं. ती आडवी फांदी हणजे झाडाचं आमं ण असतं.”
“ हणजे काय?”
“जी झाडं जा त ेमळ असतात यांना अशी एखादी आडवी फांदी असते. अशा झाडांना
वाटतं, माणसांना कडेवर यावं. मी या फांदीला, ल झा याबरोबर आठ दवसांत
झोपाळा बांधून घेतला. का? काय झालं? असं काय पाहताय?”
“तु ही खरं च, फार छान बोलता. किवता ऐकतोय असं वाटतं.”
“मला किवता खूप आवडतात. पण करता येत नाहीत.”
“तु हाला किवतांची आवड कशी िनमाण झाली?”
“आम या शु ल मा तरां यामुळे.”
“आिण झोपा याची आवड?”
“ते नाही सांगता येणार. तो आवडतच होता. पण शु ल सरांनी एक अ ितम िवचार
ऐकवला ते हा जा त आवडायला लागला. ‘माझा छंद’ ा िनबंधात मी सगळं
झोपा याब ल िलिहलं. मला दहांपैक नऊ माक िमळाले आिण माकापे ा जा त
मह वाचं हणजे शु ल सरां या ह ता रातील शेरा. यांनी िलिहलं होतं—भूत, वतमान
आिण भिव य—ित ही काळांत िवहार घडवतो तो झोपाळा.”
“ हणजे काय?” देव ने मु ाम िवचारलं.
“आपली नजर जिमनीकडे वळली क भूतकाळ. समांतर झाली क वतमान. झोका
आकाशात झेपाव याने नजर वर झाली क भिव य.”
देव एकाएक गंभीर झाला.
“काय झालं?”
“मी तु हाला वतमानात आणणार आहे. नोटीस नीट वाचलीत का?”
“मी मुळीच वाचणार नाही. कारण ताई मा याशी अशा वागणारच नाहीत. या आज
भेटायला येतील कं वा रखमाबरोबर प पाठवतील.”
“कोण रखमा?”
“आनंद गे यापासून रोज मा या सोबतीला येते ती. सं याकाळची येते. आ ही फरायला
जातो. इथंच ती झोपते. सकाळी आ ही वयंपाक करतो. कधीकधी इथं जेवते, नाहीतर
आ ही दोघी ितकडे जातो. एकटीसाठी वयंपाक करायचा कं टाळा येतो. आिण या ेशर
कु करची मला भीती वाटते.”
“ ेशर कु करची भीती?”
“मग? त साच असतो तो. वाफे या इं िजनासारखा अंगावर धावून येतो मेला! आम याकडे
क हाडला आ ही अजून मोदकपा ात भात करतो.”
सांगता-सांगता टाळी वाजवून आ दती एकदम हसायला लागली. देव ने काहीही न
िवचारता पु हा ती उ साहाने सांगायला लागली,
“ल ानंतर म ाच झाली. एकदा वाळके र या बंग यावरच सग या डायरे टसची
िम टंग होती. आइनी मला कु करकडे ल ठे वायला सांिगतलं. तर या दवशी िश ा
झा याच नाहीत. तो हॉ हच गेला होता हणे. ितथून जोरजोरात वाफ येत होती आिण
या वाफे बरोबर सगळे तांदळ
ू वर छताला िचकटत होते. मी खूप मजेने ते पाहत होते.
नंतर मला बेदम हसायलाच यायला लागलं. वाटलं, छताला उलटं मांडी घालून कु णी जेवू
शके ल का?
तेव ात आई आ या. यांनी गॅस बंद के ला आिण शांतपणे हणा या,
‘खुळाबाई, गॅस बंद नाही का करायचा?”
“बाक काहीही बोल या नाहीत?”
“ऊं !ं ”
“मग आता इत या का िबथर या?”
“िबथर या नाहीतच.”
“तु ही हे सगळं इतकं लाइटली घेऊ नका. नोटीशी माणे तु ही आव यक ती हालचाल
के ली नाहीत तर कोटाचा माणूस येईल. आनंदराव गे यापासून ताई पूव या रािहले या
नाहीत. या अजून सावरले या नाहीत.”
देव या ा िवधानावर एकाएक उ मळू न जाऊन आ दती द ं के देत हणाली,
“मी सावरले आहे, असं वाटतं का यांना? यां यामागे गुंतवून यायला ाप आहेत.
िम टं ज आहेत. फॅ टरी वाढवताहेत? इथं कोण आहे? मी एकटी आहे. वरवर हसायचं.
सगळा मुलामा आहे.”
“तु ही माहेरी जा.”
“िवधवा हणून? शू य कं मत असते बाईला या अव थेत. कु मारी मुलीपे ा भयानक
अव था. परवाच एका कादंबरीत मी वाचलं. ‘ल होणा या मुलीकडे सगळे पु ष, ती
कु णाची तरी होणार आहे ा नजरे नं पाहतात आिण िवधवेकडे आता ती कु णाचीही होईल
हणून वाट बघतात.’ इथं मी एकटी असले तरी मानानं जगत आहे.”
काही वेळ शांत रा न देव ने ितला मनसो रडू दलं. मग याने हळू च िवचारलं, “कायम
इथंच राहायचं आहे का?”
“कसं?”
“ही जागा कु णा या नावावर आहे? आनंद या आहे का? तेवढं सांगा.”
“आ ापयत तसा िवषयच िनघाला नाही.”
“आपण ताइना नोटीस पाठवू.”
देव या ा ठाम िवधानाने आ दती थरारली. ितला ती क पना पेलेना. ती थरथ
लागली. देव भराभरा बोलू लागला, “तु ही माहेरी गेलात तरी ताई तु हाला मिहना दोन
हजार पये पाठवणार आहेत. आज ा लॅटची कं मतच आठ लाखांपयत आहे. कमीत
कमी दहा ट े ाज मानलं तर यांना दरमहा सहा हजारावर ाज िमळे ल. यातले
तु हाला फ दोन हजार. तु ही उपकारा या जािणवेने...”
“नाही, मला कु णाचेही उपकार नकोत.”
“मग ह ासाठी भांडा.”
“ताइशी?”
“ यांनी नातं तोडलं आहे. तु ही तुम या बाबांना बोलावून या. यांचं मत या. मी नोटीस
तयार करतो. जागेचे पेपस कु णा या नावावर आहेत, याची चौकशी क . आनंद या
नावावर जागा असेल तर तु हाला इथून कोणीही घालवू शकणार नाही. मी येऊ?”
आ दतीने मानेनेच संमती दली.
“जा यापूव एक सुचवू?”
ितने नुसतं पािहलं.
“तु ही नोकरी करा.”
“सा या बी. ए. ला कोण िवचारतंय?”
“टाय पंग येतं?”
“नाही. अशी वेळ परत येईल...” ितला पुढे बोलवेना.
“टाय पंग िशका. शॉटहॅ ड िशका. मी नोकरी पाहतो. आता डोळे पुसा. थँक यू. आता हसा.
गोडसे सरां या पाठीवर बफ सोडलाय अशी क पना करा.” सरळ खां ा या देव ने तसं
सांगता णी आ दती या डो यांसमोर सु चं झाड हलायला लागलं. ती हसायला
लागली. देव पाने हणाला, “पु हा झोका उं च चढलाय समजा आिण आता खालून
आणखी एक बफाचा गोळा आणा.”
दोनच दवसांनी आ दतीचे बाबा आले. देव चं आिण बाबांचं एकमत झालं. नोटीस
पाठव यात आली. ते काम अथातच देव ने आप या एका वक ल िम ा या नावाने के लं.
नोटीस िमळा यावर ताइ या अंगाचा भडका उडाला.
यांनी फोन करता णी आ दती सवयीने हणाली, “आई, मी आ दती.”
“खबरदार मला आई हणून हाक मारलीस तर.”
आ दतीने द ं का देता णी बाबांनी फोन घेतला.
“नम कार ताई.”
“कोण बोलतंय?”
“मी आ दतीचे बाबा.”
“वा! लेक ला छान स ला दलात. पण ल ात ठे वा. मा याशी वैर फार महागात पडेल.”
“ताई, ा मागानं जा याची माझीसु ा वृ ी नाही. तुमचा आ दतीवर कती लोभ होता,
ते ितनं मला वारं वार सांिगतलं आहे.”
“हो ना, पण ती के लेले लाड िवसरली आहे.”
“तसं नाही ताई. आ ही दोघं तु हाला भेटतो. आपण सगळं बोलू. आनंदराव गेले ते हाच
मी आ दतीला यायला आलो होतो. तुम या देखत ती हणाली होती, ताइना सोडू न मी
येणार नाही. यांना माझी गरज आहे. हे आठवतं का?”
“मला कु णाचीही गरज नाही. यजमान गे यावर पंचवीस वष यांचा वसाय मी मा या
हंमतीवर सांभाळलाय.”
“ याब ल वादच नाही. आपण एकदा भेटू या.”
“तुम या मुलीला नोटीस मागे यायला सांगा, तरच मी भेटेन. ितचा येक ह मी
पुरवला आहे, ाची ितला आठवण ा.”
ताइनी फोन ठे वला. फोनवरचा संवाद बाबांनी आ दतीला ऐकवला. आ दती दवसभर
बेचैन होती. यात दुपारी नेहमी माणे आले या रखमाने भर घातली. ितने बातमी
पुरवली—
‘ताईसाहेब हन यात् सुनंला वाजतगाजत वरातीमधून या जागंतनं भाईर घािलव ये बग.
ितला यांड आवडतो. योबी आनते बग.’
आ दती ग प झाली. ताइनी सगळे लाड के ले होते ात शंकाच नाही. एकदा ताइची गाडी
घेऊन ती समु ावर के वळ भरती पाहायला गेली होती. अ या तासात गाडी परत
बंग यावर पोहोचायला हवी होती. ‘यू टन’ घेऊन गाडी िबला डा क ाजवळ आली.
बॅ डचा आवाज ऐकू न आ दतीने गाडी ितथेच उभी करायला लावली.
या बॅ डवा यां या युिनफॉमवर या प ा बसव या हो या, यामुळे या सग यांचे
खांदे सरळ दसत होते. एक कडे ती आवडती गाणी ऐकत होती आिण एक कडे ते सरळ
खां ांचे पु ष पाहत होती. कती वेळ गेला समजलं नाही. यानंतर भरती या लाटा.
आ दती घरी परतली तर गुड यापयत साडी िभजलेली आिण चेह यावर भरती या लाटा.
ताइनी थम ितला गुड यापयत गरम पा याने पाय धुवायला लावले. ती बाथ ममधून
बाहेर आली तर ताई शोफरला झापत हो या.
“बाई बॅ ड ऐकत रािह या...”
“ती बॅ ड ऐकू दे नाहीतर वत: वाजवू दे. ती पोर आहे अजून. मुंबई ितला नवीन आहे.
गाडी वेळेवर आणणं ही शोफर हणून तुझी जबाबदारी आहे.”
याच रा ी आ दती आनंदला हणाली, “तु ही ने हीत कं वा एअर इं िडयात कॅ टन वगैरे
का झाला नाहीत? मला तो स े आवडतो.”
“ से का खां ावर या प ा...”
“हां, तेच ते.”
“ याला एपोले स हणतात.”
“मला ते आवडतात.”
“नशीब माझं! तु ही बॅ डवाला का झाला नाहीत, असं िवचारलं नाहीस ते.”
ताइनी तर कमालच के ली. चार दवसांनी सकाळी आ दतीला जाग आली ती बॅ ड या
आवाजाने. ती बेड ममधून धावत खाली आली. तर अंगणात एक बॅ डवा याचं पथक.
अधा ते पाऊण तास यांनी दहा-बारा गाणी सादर के ली. एखादं लहान मूल आ यावर,
त ड वगैरे न धुता पलंगावरच खेळतं कं वा बसून राहतं, झोपेला डो यां या उं ब याबाहेर
काढ या या य ात असतं, तशा चेह यानं आ दती बंग या या पायरीवर बसून बॅ ड
ऐकत होती आिण बॅ डवाले पाहत होती.
बॅ डवाले गे यावर वयंपाकघरात जाऊन ितने पाठीमागून ताइना कडकडू न िमठी मारली
होती.
आपण खरं च नोटीस मागे यावी, असं ितला वाटायला लागलं. पण रा ी ग पागो ी आिण
नोकरीची बातमी आणणा या देव ने तो िवचार खोडू न काढला. एका खाजगी
सॉिलिसटर या ऑ फसात याने ित यासाठी नोकरी आणली होती. आ दतीचा नोकरीत
जम बसेपयत बाबांनी ितथंच राहायचं ठरवलं होतं. ताइकडू न आ दतीचा लॅट कु णा या
नावावर आहे ती कागदप ंही बघायची होती. जागा आनंदरावां या नावाने असेल तर
जागा सोडायची वेळ येणार नाही, असं जाधवराव वक ल सांगत होते. जाधवराव
जवळजवळ बाबां याच वयाचे होते. यां या आिण आ दती या वतीने सगळी धावपळ
देव च करीत होता. तो सगळा मदतीचा मामला चोरीचा होता. पण देव या बाबतीत
फारशी पवा करीत न हता.
याने आ दतीला नोकरी िमळवून दली. शॉटहॅ ड-टाय पंग या लासम ये ितला नाव
घालायला लावलं. पिहले तीन-चार दवस ितला बस आिण लोकलचे लहरी वभाव
समजेपयत याने ितला ऑ फसपयत सोबतही के ली. दुपारचे लंच ितने कु ठे यावं, कोणतं
हॉटेल चांगलं आहे ाची मािहती दली. नंतर अधूनमधून तो ितला वत: या गाडीतून
कधी सकाळी तर कधी सं याकाळची िल ट देऊ लागला.
अशीच एकदा िल ट देताना आ दती ग पग प होती. देव ने कारण िवचारलं. आ दती
हणाली, “टाय पंग या लासम ये फ अधा-पाऊण तासच ॅि टस होते. ा गतीनं
माझं टाय पंग कसं सुधारणार? टाइपरायटरला कती पडतात?” “मी कु णाचा तरी, काही
दवसांसाठी िमळतो का बघतो. िवकत कशाला यायचा?”
यानंतर दोनच दवसांनी एक कोरा करकरीत टाइपरायटर घेऊन देव घरी हजर.
आ दती आिण बाबा बघतच रािहले. बाबांकडे पाहत देव हणाला, “तुमची आ दती
भा यवान आहे. मा या एका िम ा या ऑ फसात याने इले ॉिनक टाइपरायटर घेतला.
हा पडू न होता हणून मी सरळ उचलून आणला.” यानंतर सुमारे दहा-पंधरा दवसांनी
देव ने शॉटहॅ ड या सरावासाठी िड टेशन या कॅ से स आणून द या. आ दतीने मग चंग
बांधला. दवसभरात दुसरा िवचार नाही. रा ी एक एक वाजेपयत टाइपरायटर आिण ती.
ितने बाबांनाही वेठीला धरलं. एका ठरािवक पण हळू हळू वाढ या गतीने ते िप समन या
पु तकातले उतारे या उतारे वाचत असत. आ दती व ांमागून व ा िल लागली.
ताई जागेचे कागदप पाठवत न ह या. नोटीस आली क याला तसंच खणखणीत उ र
जात होतं.
शेवटी ताइनी कोटात दावा लावला. सासू-सून समोरासमोर आ या. कोटाने पुढची तारीख
दली. सॉिलिसटर वाघमारे हां याबरोबर आ दतीला कोटा या वा या घडू लाग या.
अधूनमधून देव ितला आप याबरोबर यायला लागला. ताइनी लावले या दा ा या
बाबतीत, एकदा ताइ या व कलानेच तारीख पुढे ढकलली ते हा ितने देव ला िवचारलं,
“तारखा का मागून घेत या जातात? कोट तरी वषा न् वष खटले का चालवतं?”
“स य कधी मुदत मागत नाही आिण सवलतही. स याला पूवतयारीही लागत नाही. आिण
कोटात ‘ई रसा ’ शपथ यायची असते ती खोटं बोल यासाठीच. एका तरी खट यात
आ ापयत वत:ची सा वषानुवष काढली जाते हणून परमे र खाली आलाय का?
छप कोटी देव आहेत
हणतात. एकानं एकदा तरी का कोटात येऊ नये?”
“हे कायम असंच होणार का हो?”
“जग जाऊ दे ख ात. जागेचे कागदप मागता णी ताइनी का देऊ नयेत? हे सगळं
पािहलं क वाटतं, माणसाला याय नकोच असतो. याला िनकाल पण नको असतो.
याला अडवणुक तला आनंद हवा असतो. याला नेहमी दुस याचं काही ना काही हवं
असतं. याला वाकडं चाल यातला आनंद िमळवायचा असतो. आिण फयादी आिण
आरोपी दोघंही आ ही सरळ मागाने जाणारे आहोत हे वषानुवष सांगतात. कोट कधीच
सरळ मागावर लागत नाही.”
“आपण मग काय करायचं?”
देव हणाला, “बफाची गाडी दसली क थांबायचं.”
आ दती पटकन् हणाली, “नको. आता याची आठवणही होत नाही.”
देव उदासीनतेने काहीतरी पुटपुटला ते आ दतीला ऐकू आलं नाही.
“काय हणालात?”
“ यायालयं, यायाधीश, वक ल, वीस-वीस वष चालणारे खटले, वर या कोटात अपील
करायची सोय, ा सग यांनी हेच के लंय. ा सग या अनाग दी कारभाराकडे डोळे झाक
करणारी देवता िनवडली. आंध या देवते या हातात तराजू देऊन काय फायदा? लाच,
अस य, दडपशाही ांचा वापर क न कोण आपलं पारडं जड करीत आहे हे ितने डोळे
उघडू न पाहायलाच हवं.”
याला शांत करीत आ दती हणाली, “शांत हा.”
“न फड माणसं आणखी न फड झा याचं दु:ख नाही. बफाचा गोळा खा याचं बालपण
जपणारी माणसं ा वहाराचं वारं लागून सुकतात, याचं दु:ख.”
बेल वाजली हणून बाबांनी दार उघडलं. दारात एकदम पाच-सहा माणसं उभी रािहलेली
पा न ते दोन पावलं मागे सरकले.
‘आ ही ज यायला आलो आहोत, ताइकडू न’— असं हणत या सहा माणसांनी
ताबाच घेतला. यांनी ज रकामा के ला आिण पंधरा िमिनटांत ते ज घेऊन गेलेसु ा.
इतकं च न हे तर आता यां यापैक एकाचं ल या को या टाइपरायटरकडे गेल.ं याने
बाबासाहेबांना बाजूला लोटू न तो टाइपरायटरसु ा उचलला. बाबांनी तातडीने ताइना
फोन के ला.
ताई शांतपणे हणा या, “ती जागा आिण ितथ या व तू—सगळं च माझं आहे, हे ल ात
ठे वा.”
“ताई, ाचे प रणाम वाईट होतील. इतके दवस मी आ दतीला िवरोध करीत होतो. दर
मिह याला मी क हाड या वा या करतोय. आ दतीची आई आजारी आहे. ितलाही
सांभाळावं लागतं.”
“ते मला कशाला सांगता? जागा रकामी करा. तुम या पोरीला घेऊन जा. सगळं सोपं
होईल.”
“तसं के लंही असतं; पण आता मलाही ा के सम ये उभं राहावं लागेल.”
“ते खूप अवघड आहे. ते हा कराडला जा आिण के स लढव यासाठी घर िवकू न या.”
ताइनी फोन ठे वला.
बाबांनी लगेच आ दतीला फोन के ला. आ दती हणाली, “हे फार छान झालं. यांना आता
हे फार महागात पडेल. िमनल के सच करीन, ेसपा संगची.”
“हे बघ आ दती...”
“बाबा, तु ही िवचार करीत, ास क न घेऊ नका. वाघमारे आिण यािशवाय जाधवराव
गाइड करतील. तु ही शांत राहा. देव ना भेटून मी सं याकाळी येत.े काळजी क नका.”
“तुला काहीही वाटलेलं नाही?”
आ दती शांतपणे हणाली, “ ज नेला तर नेला. यानं काही आयु य थांबत नाही. पण
ताइ या माणसांनी टाइपरायटर नेऊन आप याला मदतच के ली आहे. मला काय ातलं
तसं कळत नाही तरी वाटतं, िमनल के स करता येईल. झालं हे छानच झालं.”
बाबांनी फोन ठे वला. आ दती मुळीच िवचिलत झाली न हती. एक वषात ही मुलगी इतक
बदलली? छे! ही बदललेली आ दती नाही. ती आ दती वेगळीच होती. ती गेली. ही
नवीनच मुलगी ज माला आली आहे. ती त शीच दसते, चालते, हालचाल करते, हसते,
बघते. सगळं तसंच आहे. पंच य ं ांनी जे जे साकार झालेलं इतरांना जाणवतं, ते सगळं तेच
आहे. पण ती आता वेगळी बोलते. ती बोलायला लागली हणजे िजची ओळख होते, ती
आ दती आता वेगळी आहे. कोट-कचे या क न आिण एरवी अशाच वसायात नोकरी
क न क न एक भाबडी, भोळी, फु लपाखरासारखी आयु याचा गंध चाखणारी एक
बा ली हरवली.
हे चांगलं झालं क वाईट?
आप याला कोणतीही आवडते, नावडते ती वृ ीसाठी क के वळ ित या
अि त वासाठी? पा रजातकाचं फु ल आठ-आठ दवस टवटवीत रािहलं तर आप याला ते
आवडेल का?
ठरवणं अश य आहे.
आ दती भोळी-भाबडी होती ते हा ‘िहचं कसं होणार’ असं हणत होतो. आता ती जरा,
‘जशी हायला हवी होती तशी’ झाली आहे तर ित यात आपण जुनी आ दती शोधत
आहोत.
खरं च, आप याला न काय हवं आहे?
आ दती पुढे काय करणार?
िमनल के सची नोटीस व कलातफ गे यानंतर आठ ा दवशी ताइना दयिवकाराचा
सौ य झटका आला. मग सगळे च गडबडले. फोन येता णी बाबा हणाले, “ताइना
भेटायला चल.”
“डॉ टरांची परवानगी या. मग जाऊ.”
ही चचा चालू असतानाच देव आला.
“कशी आहे प रि थती?”
“अॅटॅक सौ य आहे. कामाचा ताण तर यांचा वाढलाच होता. यात थोडीशी भर आप या
नोटीशीची.”
“सु वात यांनीच के ली. आिण घरात घुसून व तू नेण,ं तेही मालक घरात नसताना—
पा यां या उपि थतीत, हे सगळं अित झालं.”
देव आ दतीकडे बघत रािहला. ती खूपच बदलली होती ात शंकाच न हती. नोकरी
करायला लाग यापासून ितने अमाप क घेतले होते. दोनच मिह यांपूव ती टेनो ाफर
झाली होती. अजून ती रा ी एक वाजेपयत शॉटहॅ डचा सराव करीत होती. क , क
आिण क . वहारी जगातले सगळे रीित रवाज हण यापे ा िवपरीत रवाज ित या
पूण प रचयाचे झाले होते. चेह यावर आ मिव ास आिण करारीपणा दसत होता.
“ताइना भेटायला कधी जायचं?” देव ने तोच िवचारला.
“ यांना पु हा अॅटॅक आला तर मला पा न?”
“नाही, तसं होणार नाही. यांना उ ा सं याकाळपयत घरी जायची परवानगी
िमळे लसु ा.”
“इत यात?”
“बेडरे टच आव यक आहे. कमान एक मिहना बेड म सोडायची नाही.”
आ दतीचं व प इतकं बदललेलं बाबांनाही बघवेना. यांची बदललेली चया पा न
आ दती हणाली, “बाबा, गेली दोन वष ताई कशा वाग या आहेत हे तु हाला माहीत
आहे. माझी नोकरी जावी हणून यांनी िननावी प ं िलिहली. ती प ं यां याच
ऑ फसमधून आली हेही िस झालं. देव चे आिण माझे संबंध आहेत, ा वाव ा
यांनीच िवचार न करता िपकव या. आनंदचा आिण माझा संसार जेमतेम दीड वषाचा.
पण तो मी कधीच िवस शकणार नाही. मा या आिण देव या संदभात यांनी
तु हालाही प ं िलिहली.”
देव ितला थांबवीत हणाला, “नाऊ शी इज अ पेशंट. यांना खरोखरच आता तुमची
गरज आहे. नातं ते नातंच. घराकडे ेमानं पाहणारं माणूस पगारावर िमळत नाही. आिण
नुस या घरकामाचा नाही. रोजची औषधं...” आ दती फाटकन् हणाली, “ते तर मी
मुळीच करणार नाही. नैस गक र या यांना दुदवाने काही झालं तर मीच चुक चं औषध
दलं कं वा ओ हरडोस दला असा ब ा होईल.”
“कोण हणेल असं?”
“ यांचेच नातेवाईक.”
“ते तु हालाही चांगलं हणतात. यांनी तु हाला जवळू न पािहलंय.”
“नातेवाईकां यात सगळे च प रप नसतात. आप या जाता-जाता के ले या मूख िवधानानं
समोरचा माणूस कती उ व त होतो हे जवळ या माणसांना कळत नाही.”
“तरीसु ा...”
“ यात इथं अगोदरच कोटदरबार चालू आहे. जागेचा आहे. साधासुधा न हे. मी ताइना
मारलं, इथपयत...”
“ओके ! मी माझी र े ट मागे घेतो. ितथं रा नका. पण नुसतं भेटायला काय हरकत
आहे?”
“देव , एक सांगू का? मी ताइना अ रश: फु लासारखं सांभाळीन. नॉमल कोसम ये यांना
बरं हायला दोन मिहने लागणार असतील तर ेमा या आधारावर मी यांना तीन
आठव ांत खडखडीत बरं करीन. यांना आता कायमच जपावं लागणार आहे. पण
दुदवानं खरं च यांना पु हा अॅटॅक आला तर मी वत:चा बचाव कसा क ? जवळ या
नातेवाईकांनी असे अकलेचे दवे पाजळले तर तु ं गातसु ा जायची पाळी येईल.”
“आ दती, तू कती टोकापयत जातेस?” बाबा न राहवून हणाले.
आ दतीने लगेच िवचारलं, “मला इतक कठोर कु णी के ली? कोटदरबारची कामं मी फ
दोनच वष के ली, पण एक गो ज र िशकले क समाज भावनांचा िललाव करणारा
घाऊक बाजार आहे.”
‘खूप भेटावंसं वाटतंय, पाच िमिनटं नुसती ये आिण जा’ अशी ताइ या ह ता रातच िच ी
आली. मग आ दतीचा नाइलाज झाला.
बाबांना घेऊन ती ताइकडे आली. ितला पाहताच, ितला िमठीत घे यासाठी ताइनी दो ही
हात उं चावले. आ दतीलाही णभर गलबलून आलं. आपण एकदा यांना आपणहोऊन
पाठीमागून िमठी मारली होती, हे ितला आठवलं. ितचे डोळे भ न आले. ती पुढे झेपावली
आिण याच वेळेला ितला समोरचा टेबलावरचा ितचा टाइपरायटर दसला. ममतेची
जागा णात ोधाने घेतली आिण पापणीवर जमू पाहणा या अ ूंची एकदम वाफ झाली.
षि पूं या यादीत पिह या मांकावर ‘काम’ आहे. याऐवजी ‘ ोध’ हवा, असं ितला
वाटलं. पुढे होता होता ती थबकली.
भ न आले या आवाजात ताई हणा या, “ये जवळ ये. मी आता बदलले आहे.”
“ताई, मीसु ा बदलले आहे.”
“तरी बस इथं.”
आ दती नाइलाजाने बसली. ताइनी ितचा हात हातात घेऊन, आवेगाने दाबला.
यांना दं के येऊ लागले. देव चे वडील पुढे झाले.
“ताई, ास क न घेऊ नका. शांत राहा.”
“माझी मुलगी मला परत िमळाली. आता मला काही होणार नाही.”
आ दती तरीही तट थ रािहली. जरा वेळ ताई डोळे िमटू न पडू न रािह या. यांचा हात
आ दती या मांडीवर होता हणून ितला काही करता येत न हतं. यांचा हात बाजूला
कर यासाठी ितने तो हातात घेता णी, डोळे उघडत ताई हणा या, “तो ॉवर जरा
उघडतेस का?”
आ दतीने तो उघडला.
“ती जी वरचीच फाईल आहे, ती जरा उघड.”
आ दतीने फाईल उघडली.
“काय आहे?”
“तु ही पाठवलेली नोटीस. याब लच बोलायचं आहे का? मग मी जाते. जे होईल ते
कोटात.”
“नाही ग बेटा! इतक उतावीळ होऊ नकोस. यातली दुसरी फाईल घे आिण पाहा.”
ती फाईल पा न आ दती चमकलीच. ती गोदरे ज टाइपरायटरची फाईल होती. ऑडर
ित या नावाने होती. सही ताइनी ‘फॉर’ हणून के ली होती. ितला या दवशी देव ने
टाइपरायटर आणून दला, या या दोनच दवस अगोदरची तारीख होती. आ दतीने मग
 या पेपस या खालचे कागद पािहले तर ताइ या सहीचं एक प सॉिलिसटर वाघमारना
िलिहलेलं. आ दतीला नोकरी ावी इथपासून सु वातीला पगार कती ावा, टाय पंग
िशक यावर कती, शॉटहॅ ड जमायला लाग यावर कती... यात काय न हतं?
आ दतीचे डोळे भ न आले.
ताई हणा या, “ लॅट आनंद या, हणजे आता तु या नावानेच आहे.”
द
ं के देत ताइ या छातीवर डोकं टेक त आ दती हणाली, “ताई, हे सगळं काय आहे?”
“तुला के वळ ‘टफ’ बनवायची, इतकाच हेतू होता. बाक काही नाही. आहे हे सगळं तुझंच
आहे.”
“आई...” आ दतीला वत:ला आवरणं मुिष्कल झालं.
ताई हलके हलके हणा या, “बाबासाहेब, तु हाला ास झाला, पण इलाज न हता.
तुमची ही पोर, ौढ हायलाच तयार नाही. जगा या चांगुलपणावर कती िव ास
टाकायचा? आनंदनं ित या पंखावरचा वखही उडू दला नसता. िहला जाग कशी
आणायची सांगा.”
“पण आई, तरीसु ा तु ही मा याशी अशा वागलात?”
“बाई ग! सवात जवळ या माणसानं दगा द यािशवाय जाग येत नाही.”
“पण तेव ासाठी देव चे आिण माझे संबंध, इथपयत तु ही...”
“नातेवाईक या याचसाठी असतात. हे सगळं ऐकू न तू के हातरी खवळू न येशील असं
वाटलं, पण तू कोटाचा र ता धरलास. ते हाच मी िन ंत झाले. पण तरीही तो दवाणी
दावा. तो वषानुवष चालणार. मग हटलं िमनल ऑफे स करावा भेट लवकर होईल.”
“आई, आता काही बोलू नका. मी चुकले. तु ही जसं सांगाल तसं, हणाल ते ऐके न.”
“देव शी ल कर.”
“आई...”
ताइचा आवाज आता बदलला, “माझं ऐक. मलाही संसाराचं सुख िमळालं नाही.
आनंद या विडलांनी धं ासाठी खूप कज काढलं होतं. ते कज माफ हायला आपण काही
शेतकरी न हतो. आप या ा देशात फ शेतकरीच ामािणक असतो. इतर
ावसाियकांनी धंदा नेक ने कर यासाठी र ओकलं, तरी यात सवलती िमळाय या
नाहीत. मग ठरवलं, उभ राहायचं. आनंद ते हा चार वषाचा होता. मीही सु वातीला
तु यासारखीच होते. ा देव या विडलांनी आिण इतर माणसांनी मला घडवली. मी
धंदा सांभाळला. वाढवला. सगळं छान आहे. पण आ दती, ल ात ठे व, कु टुंब आिण
प रवार कतीही मोठा असला तरी िवधवा आिण िवधुर हे एकटेच असतात. भोवतालची
माणसं वतमानात असतात. िवधुर आिण िवधवा कायम भूतकाळात वावरतात. मा यावर
आनंदची जबाबदारी होती. तू एकटी आहेस आिण देव अगदी म त सांभाळे ल तुला. आिण
उगीच नवरे शाही करायला लागला तर मी आहे ल ठे वायला. काय?”
आ दती ग प होती.
ताई हसत-हसत हणा या, “कमीत कमी खांदे चांगले सरळ आहेत ना?”
ा ाने सगळे ताण सैल झाले.
अ पु यां या टकलाचा कवडसा पडला.
गोडसे सर सु या झाडासारखे थरथरले.
झोका आकाशाकडे झेपावला.
बेल वाजली. मनीषाने दार उघडलं. दारात एक िवल ण देखणी ी. पि तशी या
घरातली. राजघरा यात या कं वा एखा ा सं थािनकां या संहासनाव न अथवा
अंतगृहातून बाहेर पडावी इतक देखणी. गोरीपान. िनतळ मखमली, छे, सॅ टनसारखी
कांती. इत या मोहक लाव यावर से सगलची नोकरी कर याची पाळी िवधा याने का
आणली असावी? रणरण या उ हात न कोणता तरी साबण कं वा बायकांना लागणा या
काही तशाच व तू घेऊन आली असणार. कालच सगळं आणलंय, असं सांगावं का? तसंही
करवेना.
तेव ात नम कार करीत ितने िवचारलं,
“आपण मनीषा देऊ कर का?”
“हो.”
“मी उ मला सौिम . आप याला सा ांनी मा या संदभात फोन के ला होता का? यांनी
मला तसं कळवलं हणून...”
हणजे से सगल नाही तर—
“या ना, आत तर या.”
ती आत आली. सो यावर बसली. मनीषाने पंखा लावला.
“पाणी आणू?”
“चालेल. फार शीतल नको.”
ित या ‘शीतल’ श दावर वत:शीच हसत, मनीषाने पाणी आणलं.
“आता बोला.”
“साठे साहेबांचा फोन आला नाही, यामुळे आता मी काय बोलू?”
“ यांना आपण आ ा फोन क . साठे हणजे...?”
“साठे काकांना फोन लावायचाय? घरचा फोन देऊ?”
“मला माहीत आहे.” असं हणत मनीषाने फोन नंबर फरवला. पंधरा-वीस वेळा बेल
वाजली, फोन कु णी उचलला नाही.
उ मलाकडे बघत मनीषा हणाली, “घरात कु णी नसेल. तु ही मला कामाचं व प तर
सांगा.”
उ मला सांगू लागली, “मी िबकानेरला राहते. मुंबईत पिह यांदाच येतेय. हे अवाढ नगर
पा न माझी छातीच दडपून गेली. ा मुंबईसारखी ‘नवी मुंबई’ असं काही नगर आहे
का?”
मनीषाने िवचारलं, “ हणजे वाशी का?”
“हां, तेच. मला ितथं जायचंय. साठे काका हणाले, यां या घरापासून जायचं हणजे मला
प ाच लागणार नाही. चबूर न सोपं आहे. यांनी तुमचा प ा दला. बाबू टेशनवर
आला होता. याने इथपयत सोडलं. मी याला हणाले, ‘असाच वाशीपयत चल.’ याला
वेळ न हता. आिण काकासाहेबांनी आपलं नाव...”
“इतकं च ना? काही िबघडलं नाही. आपण दोघी चहा घेऊ. मग सगळी सोय करते. चालेल
ना? तोपयत जरा ऊनही कमी होईल. मला सं याकाळी एके ठकाणी जायचं आहे. नाही
तर मीही वाशीला आले असते.”
उ मला आिण मिनषा ांचा चहा संपेसंपेतो मुलं शाळे तून परतली. अंजू मजेत होती.
अजय काहीसा ख टू होता. मनीषाने चौकशी कराय या आत तो हणाला, “आई,
सं कृ तचा पेपर अवघड होता.”
उ मलेने उ फु तपणे िवचारलं, “मला पेपर दाखवतोस?”
ां कत चेह याने अजयने पेपर दला. नजर फरवीत उ मला हणाली,
“एकदम सोपा आहे.”
आिण नंतर ती सं कृ तम येच सगळी उ रं देऊ लागली. मुलं आिण मनीषा ांचे चेहरे
पा न ती हणाली, “मला सं कृ त लहानपणापासून येत.ं ”
अजयने कु णीही न सांगता िवचारलं, “मावशी, मला तु यासारखं बोलायला िशकवशील?”
“मुंबईत आहे तोपयत तुला न तयार करीन.”
मनीषा हणाली, “चला, हातपाय धुऊन या. खायला देते. मला बाहेर जायचं आहे. घर
नीट सांभाळा. भांडू नका आिण दाराला साखळी लावा. अनोळखी माणसाला दार उघडू
नका.”
“मावशी आम या सोबतीला आहे.”
“ यांनाही कामाला जायचं आहे. तु हाला खायला दलं क मी सुटले.”
“खायला काय आहे?”
“सकाळचंच.”
दो ही मुलांनी त डं वाकडी के ली.
“रोज रोज तुम यासमोर नवं काय ठे वणार?”
उ मलाने पटकन िवचारलं, “तुमची तयारी होईपयत मी तु हा ितघांसाठी काहीतरी
बनवते.”
मुलांनी टा या वाजव या. ितलाही भूक लागली असेल ाची जाणीव होऊन आिण
वयंपाकघरापासून तेवढीच एक वेळ सुटका, ा िवचाराने मनीषाने मूक संमती दली.
या ितघांनी एकमेकांचा आिण वयंपाकघराचा ताबा घेतला. न ा को या सहवासासाठी
आप या माणेच मुलंही कती हपापलेली होती ाची मनीषाला गंमत वाटली.
त डावर पाणी मारता मारता मनीषा वत: िवचारात पडली....
‘अनोळखी माणसाला दार उघडू नका’ असं मी मुलांना बजावलं आिण वत: साखळी न
लावता दार उघडलं. इतकं च काय, दुपारचं खायला करायचं काम एक दवस तर टळलं,
इत या छो ा वाथासाठी ा अनोळखी उ मलेला मी थेट वयंपाकघरापयतचा ि हसा
दला. इतर घरांत या चो या-मारामा यां या, फसवणुक या कहा या आपण ऐकतो
ते हा यांना आपण मूखात जमा करतो. आपण इत या सहजी िहला सगळा ताबा कसा
दला?—जाऊ का पुढे?— ितला बाहेर काढू का?—साठे काका नंतर रागवले तर?—
साठे काकांची आिण िहची खरं च ओळख आहे का?— नसली तर थम साठे काकाच
हणतील,‘कु णीही माझं नाव सांगतो आिण तु ही िव ास ठे वता?’ छे! काय करावं?
तेव ात उ मला समोर येऊन हणाली, “तु ही हणत असाल, कोण ही िबकानेरची
उ मला! आली आिण वयंपाकघरापयत घुसली.”
“छे, छे! मला वाटलं तु ही हणाल क ‘आली भेटीला आिण धरली वेठीला’...”
“मी असं मुळीच हणणार नाही. मी एरवीही घरातच रमणारी आहे.”
मुलांचं खाणं-िपणं आटोप यावर उ मला-मनीषा दोघी बाहेर पड या. मनीषाने उ मलेला
बस टॉपयत सोडलं. ‘मी जाईन वि थत’ असं उ मलेने सांिगत यावर मनीषा आप या
कामाला गेली. एकदा मनीषाला वाटलं, आपण उ मलेला वाशीपयत सोबत करावी. ती
या कामासाठी बाहेर पडली होती ते काम आज या आज कर याची मुळीच आव यकता
न हती. पण वाशीला आपला वेळ कती मोडेल, हेही सांगता ये यासारखं न हतं. असा
सगळा उलटसुलट िवचार क न मनीषाने उ मलेचा िवषय डो यातून काढू न टाकला.
रा ी नऊ वाजता बेल वाजली ते हा मनीषाने काहीशा कु तूहलानेच दार उघडलं. पाहते तो
दारात उ मला.
“झालं काम?”
“नाही हो! काका भेटले नाहीत. गावाला गेलेत. उ ा येतील.”
उ मलेचा आवाज ओळखून मुलं धावली. यांनी उ मलेचा हात ध न ितला खोलीत ओढू न
सोफासेटवर बसायला भाग पाडलं.
“तुमचा आता काय िवचार आहे?”
उ मला हणाली, “जवळपास एखादं हॉटेल असेल तर सांगा. मी ितथं रा काढीन.
सकाळी पु हा वाशीला जाईन.”
“मावशी, हॉटेल कशाला? इथं राहा ना एक रा . तु हाला आमचं घर आवडलं नाही का?”
अजयने गळ घातली.
अंजू हणाली, “मावशीला आपण दोघं आवडलो नसलो तर?”
उ मलेनं दोघांना जवळ घेत हटलं, “तु ही दोघं कु णालाही आवडाल.”
“कु णालाही हणजे तुला नाही?”
“अजय, मो ा माणसांना ‘ए-जा’ करायचं नाही. इतकं कळत नाही?”
मनीषाने दटाव यावर अजय आईला हणाला, “मावशीला कु णी ‘अहो’ हणतं का?”
“बरोबर आहे!” उ मलेनं पसंती दशवली.
“मग राहा. उ ा आमचा शेवटचा पेपर मराठीचा. आमचा अ यास घे.”
उ मलेचा हा उपयोग क न घेता येईल हे यानी येताच मनीषा हणाली, “मुलं हणताहेत
तर राहा. एक ा कु ठे राहता हॉटेलम ये? यात तु हाला मुंबईची फारशी मािहती नाही.
लांबून झकपक दसणा या हॉटेलम ये काय काय चालत असेल, हे कधी कळायचं पण
नाही.”
आईची संमती पा न दो ही मुलांनी उ मलेची छोटी बॅग सरळ आत नेऊन ठे वली.
उ मलाने दो ही मुलांचा पटापट अ यास घेतला. मुलं जेवून झोपली.
“चला, आपणही जेवून घेऊ.” मनीषा हणाली.
“तुमचे यजमान...? हणजे यां या अगोदरच जेवायचं?”
“ यांची वाट पाहायची नाही.”
“आपण अगदी पिहला घास यायला आिण ते यायला...”
“तसं कधीकधी घडतं, ते मनावर यायचं नाही.”
उ मला हणाली तसंच झालं. घास संपाय या आतच उमेश आला. याने येता णी
मनीषाकडे पा लंही नाही. तो फोनकडे धावला.
“हॅलो, मी उमेश, एव ात येतोय... ते रा दे... तू बोल... क याणी टील दीडशे आहे...
ओह, इटस् टु िपड... गॅमन इं िडया... नको... बरोज वेलकम... क प इट प डंग... टाटा
टील... नंतर सांगतो... कल कर किम स... वथ थं कं ग... तू असं कर ना यापे ा,
से टॉरवर ये... आ ाच ये... अरे बाबा, मीसु ा थकलोय. से टॉर हणजे ऑल द वे ॉम
चबूर... ओ.के . ीतम चालेल. सग यांना आ ा या आ ा कळवायची जबाबदारी तुझी.
ओ.के .!”
फोन संपवून उमेश आत आला. बूट न काढता वयंपाकघरा या दारात उभं रा न तो
हणाला, “मी जरा जाऊन येतो.”
“ ांची ओळख क न देते. ा उ मला...”
“नम कार! उ ा बोलू. आ ा जरा गडबडीत आहे.”
दोघ या ित येची वाट न बघता उमेश घरातून बाहेर पडलाही.
“ यांना बेदम काम असतं का?”
उ मला या ा ावर मनीषा ग प रािहली.
लगेच साव न घेत उ मला हणाली, “ मा असावी. मला हे असं िवचारणं शोभा देत
नाही.”
पु हा ित या वा यरचनेची गंमत वाटू न मनीषा ओठात या ओठात हसली. उमेश
नेहमी माणे आजही गेला ाची बोच काही माणात कमी झाली. तेव ात अंजू आत येत
हणाली, “आई, बाबा आले आिण पु हा गेल?े ”
“ यांना जरा तातडीचं काम होतं.”
“फु स्! माझा पेपर कसा गेला हे पण यांनी िवचारलं नाही.”
“उ ा सांग सकाळी.” मनीषा शांतपणे हणाली, पण ितचा चेहरा बदलला होता.
“तु ही चंता त दसता. हरकत नसेल तर मजपाशी दु:खभार हलका करावा. उमेशना
खूप कामं करावी लागतात, याचं वाईट वाटतं का?”
मग ग प राहणं मनीषाला अश य झालं.
ती पटकन् हणाली, “ही सगळी अनाव यक कामं आहेत.”
“असं का हणता?”
“वाजवीपे ा जा त ा ी असताना, शेअस-िडबचस आिण याच कार या उचापतीत
कती आयु य घालवायचं? इतर कोणतेही आनंद नसतात?”
“ यात यांना काही ना काही, आ हान वाटत असेल. ईषा असेल.”
“आले कती– गेले कती, हे वष न् वष? संसार, बायको—ठीक आहे, नसेल रस. मुलं
आहेत ना?”
“नुसती आहेत असं नाही, लाघवी आहेत.”
उ मलाचं वा य संपता संपता अंजू पु हा आली. उ मले या पाठीवर डोकं घासत आिण मग
खां ावर टेकवीत ती हणाली, “मावशी, मला झोप येत नाही.” “तु ही दोघं मगाशी छान
झोपला होतात ना?” मनीषाने िवचारलं. “मी नुसती पडले होते. बाबांची वाट बघत होते.
मला पेपर चांगला गेला, हे यांना सांगायचं होतं. आमची परी ा असते, ते हाही बाबा
भेटत नाहीत.”
“तुझी त ार मी न यांना उ ा सांगेन. तू आता झोप. मला जरा मावशीबरोबर बोलू दे
ना.”
मनीषाने जाणीवेने िवनवणी या वरात सांिगतलं. अंजू समजुतीने झोपायला गेली. आता
सारवासारवी करायला, सुखी संसाराचं िच रं गवायला सवडच न हती. अंजू जाता णी
मनीषा सांगू लागली,
“सु वातीला आमचे खूप संघष झाले. मुलं झा यानंतर ते बदलतील असं वाटलं होतं. तो
अंदाजच ठरला. वभावात बदल होणार नाही, यांचे आनंद वेगळे आहेत, हे यानात
आ यापासून मी ग प बसायला लागले. पण यांनीच ज म दले या छो ा िजवांना काय
सांगायचं? ा वयातली मुलं यांना नंतर या आयु यात पु हा पाहायला िमळणार आहेत
का?”
बाहेर या िज यासमोर या दारातून वारं चांगलं येतं हणून नीलम दार उघडं ठे वून कोणतं
तरी सा ािहक वाचत होती. िस लंग फॅ नचा हवा काप याचा जो आवाज येतो, यानंही
िशणवटा येतो. कामात असताना ते जाणवत नाही. मन उदास असलं हणजे सुखद
सोयीत या उिणवाच बोचायला लागतात. ज असला क तो डी- ॉ ट करावा लागतो.
पाटा-वरवंटा गेला पण िम सरचा आवाज सहन होत नाही. टी हीवर या िम सर या
जािहरातीत, चमचमीत खा पदाथानी भरलेलं रं गीबेरंगी डाय नंग टेबल, त डाला पाणी
सुटलेला प रवार आिण ‘दोन िमिनटांत सगळं तयार’ असं हणत हात पस न नाचणारी,
गाडन िस कमधील छबकडी दाखवली क ापा यांचं काम होतं आिण सरकारी ितजोरी
चाळीस चाळीस सेकंदांनी फु गत जाते.
या सटवीला िम सरची भांडी व छ करताना दाखवा आिण हंमत असेल तर वॉशर
बसवूनही, िम सरमधून ओघळणा या धारा दाखवा. एकाही कं पनीचा िम सर िवकला
जाणार नाही. तसंच, वयंपाक करताना गाडन िस क वापरणा या या सटवीला ती साडी
वत: या पैशांनी िवकत यायला लावा, मग ती बया नाचते क ती साडी सांभाळते ते
बघू.
फटकन् येणा या गॅस या शेग ा आ या तर गॅस लायटर टकत नाही. ‘ टल’ असं
िन वळ नाव देऊन याचा फ टक होत नाही. फ टकासारखं िनमळ मन लागतं. मग
कोणतीही व तू माकटम ये िवका. ती मग जािहरातीिशवाय खपेल.
‘मा याच चांद यात फरा, ते मन स करणारं आहे.’ हे चं ाला सांगावं लागत नाही.
आपणच मन स होता णी हात जोडतो. आपला देश असाच! आिण जोपयत िवषा या
बाटलीवर अमृता या िच या िचकटवून ापारी जनते या िजवाशी खेळत आहेत आिण
रा यक याचा पान-पराग रं गतोय तोपयत असंच चालणार. श मी कपूरनं वा ेल ते करावं,
याला टेटस आहेच कु ठे ? — पण अशोककु मार—दादामुनीसु ा िवकले जावेत? —
नीलमचं मन आज भरकटलं होतं. हातात सा ािहक होतं पण मजकू र कळत न हता. ती
पानं उलटीत होती. पु हा कोण या तरी कु कं ग रजची जािहरात आली आिण नीलमला
अकारण आजीची आठवण झाली.
आजीने कधी गॅस वापरला नाही. ितचा टो हवर िव ास. पण ितची वेगळी था.
रॉके लम ये पाणी िमसळतात हे ितचं गा हाणं. मग ती सांगायची, ‘मा या आईनं क धी
टो वापरला नाही. चुलीवर जा त भरवसा.
पणजी तरी सुखी होती का? नाही लाकडंही ओली िमळायची.
संसार सुखासाठी करावा तर तो दु:खाने ापलेला. मॉडन सोयी करा ात तर पोटात
गैरसोयी. सोय ची कं मत जािहरात या खचासकट भ नही वर मन तापाचं च वाढ
ाज भरायचं.
कु णी?— फ बायकांनी. का? तर संसार सुरि तता देतो आिण नवरा हणे ेम देतो?
नीलमचं ल दारात उ या रािहले या एका ीकडे गेल.ं ाला िनसगद स दय
हणतात. साधी वेणी. िलपि टक नाही क कोरले या भुवया नाहीत. साडी साधी पण
नीटनेटक . पौ णमेचा चं दारात उभा आहे, असं नीलमला वाटलं... ही बया काय
िवकायला आली? ती जे नाव घेईल ती व तू कालच घेतली हणून सांगायचं.
“आपण नीलम कुं टे का?”
“हो!”
“मी उ मला सौिम . आप याला कारखानीसांचा फोन आला होता का?”
“नाही बाई!”
उ मलेचा चेहरा चंता त झाला.
“आत तर या. सिव तर काय ते सांगा. कारखानीस कोण?”
“आ कटे ट. तुम या सदनाची रचना यांनीच के ली, असं कानी आलं.”
नीलमला गंमत वाटली. ती हसून हणाली, “बरोबर! कारखानीसांनी तुम याही घराचं
िडझाईन के लंय का?”
“नाही. यांचा आिण मा या विडलांचा जुना ेह. मी भडोचला असते. मुंबईत थमच
आले आिण ठा याची तर मला काहीच मािहती नाही. कळवा कु ठे आहे?”
“इथून र ानं जाता येत.ं ”
“मला कारखािनसांनी तेच सांिगतलं. तेव ासाठी तु हाला ते फोन करणार होते.”
“अहो, आमचे ठा याचे फोन! काही िवचा नका. आमचा हा फोन तर िवकतचं ा
आहे. गेला मिहनाभर ाची बेल एखादं टंब ावं तशी वाजते. आपण फोनजवळ असलो
तरच समजतं. तेही घारीसारखी झडप घातली तर. परवा मा या मैि णीने ठा यात या
ठा यात पो टकाड पाठवून मला कळवलं, ‘मी तुला फोन करणार आहे, फोनजवळ थांब.’
”
उ मलाला गंमत वाटू न ितने टाळी वाजवली आिण ‘मग?’ अशा अथाने पा लं. “मी गळ
टाकू न फोनजवळ उभी. ित या फोनचा प ा नाही. पु हा प वाचलं. तर प च मला
तारखेनंतर तेरा दवसांनी िमळालं होतं. टेिलफोन िनगम आिण पो टखातं, दो ह चं
‘तेरावं’ के लं आिण ग प बसले.”
उ मला पटकन् हणाली, “सुवािसन नी वगृही असं अमंगलसूचक बोलू नये.”
“जाऊ दे. मी तुम यासाठी काय क ?”
“कारखानीसांनी मला इथपयत सोडलं आिण ते मुलुंडला मी टंगला गेले. मी टंगनंतर पाट
आहे. ‘काक, काक’ असं कायसं हणत होते.”
“कॉकटेल!”
“हां, तेच. देवीज ना हे नाव कसं माहीत?”
नीलम काही बोलली नाही.
“कारखानीस पाट संप यावर यायला येतो हणाले. पण आता फोन...”
“तो तसाच आहे. कारखानीसांनी के लाही असेल. यांचा ऑ फसचा ऑपरे टर वैतागला
असावा. एम.टी.एन.एल.— हणजे ‘माझा टेिलफोन नाही लागत!’ ”
उ मला मनापासून हसली. ित या ितसादाने नीलमचं मळभ दूर झालं. ती पुढे हणाली,
“टेिलफोन िनगमची ‘यलो पेजेस’ची टमक ऐकत राहायची. अधा अधा पान जािहराती
पा न चेहरा पांढरा पडतो. हणे ‘यलो पेजेस!’ या जािहरातीचे पैसे आ ही ऑनरे बल
क टमस भरतो. ते हा फोनचं रा दे. आपण चहा घेऊ.”
“मी कळ ाचं काम क न येते अगोदर. मला जरा तेवढी मािहती ा.”
नीलम उ मलाबरोबर बाहेर पडली. ितने एक र ा थांबवली आिण उ मलेला एका
बाजूला घेऊन ितने सांिगतलं,
“आपण जरी नव या असलो तरीही चेह यावर तसं दाखवायचं नाही. कळ ात
पोहोचलात क तु हाला िजथं जायचं आहे...”
“मा या आ याकडे. ितने नवं घर घेतलंय. प ा दलाय.”
“ यातून घर नाही सापडलं तर ही र ा सोडू नका. तशाच परत या. हणजे माझं घर
पटकन िमळे ल. मला तु ही आवडलात. मी बरोबर यायला हवं. पण...”
“नाही, नाही. तशी आव यकता नाही. मी जाईन एकटी. आ यानं सोडलं नाही तर उ ा
कारखानीसांची गाडी मागवीन.”
साडेनऊ या सुमाराला उ मला जे हा परत आली ते हा अिभजीतचा ितसरा पेग चालला
होता. नीलमने ओळख क न दली.
“नम कार! मी अिभजीत. कं पनी देणार का?”
“मी घेत नाही.”
“तु ही नीलम या जातीत या हणजे. एकदा घेऊन बघा. सगळी दु:खं िवसराल.”
उ मला हसत हणाली, “सकाळ होईपयत ना?”
अिभजीत हणाला, “आयु यात या सग याच गो ी ता पुर या असतात हणून तर रोज
यावं लागतं.”
“जेवायला कधी येताय?” म येच नीलमनं िवचारलं.
“आज तुला कं पनी आहे, तु ही जेवून या. माझं झाकू न ठे व. जेवण झा यावर ग पा
मारा ाशा वाट या तर वेलकम. नंदागेम खेळायचा असेल तर नो ॉ लेम!”
“ नंदागेम?” उ मलाने आ याने िवचारलं.
“इसका मतलब, नव याब ल सुखसंवाद करणं.”
“तु ही यांचं ऐकू नका. आपण आत जाऊ.”
“हे िपणं कधीपासून?” जेवताना उ मलाने िवचारलं.
“आठ वष झाली.”
“काही तसंच कारण?”
“मूल होत नाही हणून.”
“हेच कारण असेल तर तु हीही यायला हवी.”
“करतात आ ह. मी ऐकत नाही.”
“ ापे ा एखादा छंद...”
“ यात क आहेत.”
“आनंद नाही का?”
“मग लोकांची सहानुभूती िमळणार नाही. आता कसं, ‘पु ष असून ध ा पेलत नाही, पण
नीलमला काही आहे का बघा’ असं कानावर आलं हणजे ते े ठरतात ना?”
“ याऐवजी तु हाला घेऊन नातेवाईक, िम ां याकडे जावं, सहल काढावी. एरवी तु ही
घरी एक ा असता, मग कामाव न आ यावर तरी...”
“मी कायम एकटी असते. आज तु ही आलात, मला आवडलात, बंद आहे हणून
टेिलफोनचे आभार मानले पा जेत.”
“नको. तसं क नका. फोन बंद पड याचा आनंद झाला तर याचंही िबल पाठवतील.”
उ मला आली आिण गेली हे मनीषा कधीच िवसरली. मुलं िचत मावशीची आठवण
काढीत, पण तेव ापुरतीच.
उ मलेचं अचानक प आलं. ितने मनीषाचे आभार मानले होते. ितचं वाशीचं काम झालं ते
मनीषा या सहकायामुळे. ितने से टॉरम ये िडनर ठे वलं होतं.
मनीषाने यायलाच हवं असा ितचा ह होता.
‘उ या आयु यात पु हा भेट होईल क नाही सांगता येत नाही. ते हा यायलाच हवं’— ा
वा याने प ाचा शेवट होता.
से टॉरम ये कोण या हॉलम ये जायचं हा मनीषाला पडलाच नाही. ‘उ मला
सौिम ं या अितथी’ आिण या यासमोर दालनाचं नाव असा फलक तळमज यावर
काऊ टरपाशीच झळकत होता. आप या एकटीसाठी उ मलेने इतकं का करावं?—असा
िवचार करीत मनीषा िल टकडे वळली.
ितने हॉलम ये वेश के ला. आठ-दहाजण साठी टेबल सजवून स होतं. येक चं नाव
या खुच समोर झळकत होतं. लासात पांढरे शु नॅप क स मोरिपसासारखे खोचले होते.
लॉवर अॅरजमट तर नजर फरवणारी होती. वसंतराव देशपां ांचं ‘बग यांची माळ’
जीव कासावीस करीत होतं. ाच गा यासाठी वसंतरावांचा ज म झाला होता असं
मनीषाला नेहमी वाटायचं. एखा ाच गायकाचा आत, उ कट, जखमी सूर ती माळ कती
उं च नेऊ शकते, ते फ ा गा यात कळतं. कवी अिनल आिण वसंतराव, दोघांनाही
चरण पश करायचं रा न गेल.ं
उ मलेनं वागत के लं.
“बसा! सग या जम या क प रचय क न देईनच. पण ाचा अथ तोपयत एकमेक त
बोलायचं नाही, असं नाही.”
आपली खुच ओढू न घेत मनीषा शेजार या बाईला हणाली, “मी मनीषा देऊ कर.”
“मी िवभावरी रानडे.”
“कु ठे राहता?”
“िचचंवडला.”
“िचचंवड न खास पाट साठी आलात?”
“माझं माहेर मुंबईचंच. मी माहेरी पळ यासाठी िनिम शोधत असते. पण ा वेळेला
उ मलेनं भुरळ घातली.”
“ती वेगळीच वाटते, इतकं न .”
ितस या बाईने न राहवून म येच बोलायला सु वात के ली.
“स दय अनेकजण पाशी असतं. उ मलेपाशी एक तेज वीपणा आहे.”
“अगदी मनातलं बोललात. तु ही मुंबईत याच ना?”
“मी नािशकरोडला राहते. उ मला चं पूर न आली...”
“चं पूर? अ या, मला सांिगतलं भडोच...”
“मला हणाली िबकानेर.”
“मला अमरावती...” आणखी एकजण हणाली.
तोपयत इतर खु या भर या हो या. उ मला वेटसशी बोल यात दंग होती. तेव ात
हॉटेल या टु अडने ितला बाहेर बोलावलं. सग याजणी मग एक जम या. कु णीतरी
हणालं, “ती आता इथं नाही तोपयत पोिलसला फोन क या का?”
“ितने तुम या-आम यापैक कु णाला फसवलं का?”
“गावाची नावं वेगवेगळी सांिगतली ना?”
“ यानं आपलं काही नुकसान तर झालं नाही? ितने काही चोरलं नाही, लुबाडलं नाही,
िशवाय आज एवढी जंगी पाट देते आहे. ित यावर कोणता आरोप ठे वायचा?”
या कु णा बाईचं बोलणं संपेसंपेतो आत येत उ मला हणाली,
“तुम या सग यां या घरी एके क रा रा न, तुम या संसारात या था ऐक या हा
गु हा असेल तर तो मी ज र के ला आहे. तु ही पोिलसांना ज र फोन करा पण यापूव हा
मेजवानीचा काय म हसतखेळत होऊ ा. आपली खरोखरच पु हा भेट होणार नाही.
ते हा...”
“उ मला, तू जे आ ही बोललो ते िवसर. तू आिण मी एक रा या िज हा याने बोललो
ती रा मी कधी िवसरणार नाही. मा या माहेर या माणसांपासून मी माझी संसारगाथा
लपवली होती. आत या आत मी कु ढत होते. सारखी आजारी पडत होते. पण या
रा ीनंतर माझी अमृतांजनाची बाटली सुटली.”
िजने पोिलसांचा ताव मांडला होता ती पटकन हणाली, “आय लीड िग टी.”
सग यांना बसायची िवनंती क न उ मला हणाली, “तुम यापैक कु णाचंही काहीच
चुकलं नाही. मी जर मा या स दया या जोरावर... मा असावी, मी माझी तुती करते,”
एक ला न राहवून ती हणाली, “तू मला िह ोटाईझ के लंस.”
उ मला ग धळली.
नीलमने खुलासा के ला, “ हणजे मोिहनी घातलीस. संमोिहत हणतात तसं. माझं तेच
झालं.”
उ मलाने ारं भ के ला, “मा या स दया या आिण मादवते या आधारानं तु हाला
जंक यानंतर, मी काही धन उसनं मािगतलं असतं, चोरलं असतं तर तु ही ग प बसला
असतात. शेजारणीजवळ चचा के ली असतीत. िचत नव याला सांिगतलं असतंत. आपण
अजागळासार या फसलो कशा, असं हणत तु ही मा या बाबतीत मौन बाळगलं असतंत.
कदािचत ‘वाचकां या प वहारातून’ इतरांना सावध...”
“नाही ग उ मला...”
“हे सगळं वाभािवक आहे. स या या ा प रि थतीत, बनवाबनवी या राजवटीत, एक
बाई संबंध नसताना चांगली वागते, ावर िव ास बसणं अश य आहे. आ हाला ह ली
चांगुलपणामागेही यो य कारण हवं असतं. इतका आमचा या यावरचा वातं य
िमळा यापासून िव ास उडाला आहे.
तुमचं काहीही चुकलं नाही.”
“उ मला...”
“मी सगळं सांगणार आहे. सिव तर बोलणार आहे. तुम या घरांतून मी एके क रा मु ाम
के ला. तु हा सग यांचा एकमेक शी प रचय नाही, हे मला माहीत आहे. हणूनच मी
कु णा या संसारात काय पा लं, यांची नावं सांगणार नाही. पे ा वृ ी मह वाची.
मी तुमचे संसार पा ले आिण िथत झाले. कु णा या वाटेला सोमरसाचं यथे छ सेवन
करणारा पती, कु णी शेअस या मागे, काह ना फ युिनयनचं वेड. फोनवर वीस-वीस
िमिनटं चचा, ऑ फसातून घरी पोहोचेपयत, तासाभरात असं काय घडतं क पु हा याच
िवषयावर फोनवर बोलावं, मला कळलं नाही. जीवनाव यक गरजा भाग या, भरपूर पैसा
आहे, ितथं शांती असावी. मला तर सुब ा आिण थैय ाच ाधी वाटायला लाग या.
फ एकाच घरी मी पा लं क या नव याला दांडगा उ साह आहे, कधी एकदा सगळं
बायकोला सांगता येईल ाब ल कासािवशी आहे, तर ितथं या बाईलाच नव यात रस
नाही. नवरा बोलायला आतूर तर ितला झोपायची घाई. मग तो पहाटे तीनपयत मलाच
सगळं सांगत रा ाला.” िच ाने शु क वरात सांिगतलं,
“ल ा या पिह या रा ीसु ा आमचे साहेब रा ी एक वाजता आले. सग या आयु याची
इितकत ता सोशल वकम ये. यात बाधा येऊ नये हणून िचरं िजवांची रवानगी
पाचगणी या शाळे त. यां यासाठी जीव टाकला ती माणसं जे हा उलटली ते हा ते सावध
झाले. पण तोपयत म ये अकरा वष गेली. मी ती ा क न संपूण कोरडी झाले ते हा
यांना वाटलं, बायकोवर अ याय झाला. आता मलाच रस रा ला नाही. उ मला, तुला
आमची सग यांची ओळख थेसकट झाली. तुझी आ हाला काहीच मािहती नाही.
आम यापैक येक ला तू वेगवेग या गावांची नावं सांिगतलीस. आता सग यांना काय
जे आहे ते सांगायला हवंस तू.”
“हां, सांगाच. उ मला सौिम हणजे न तु ही कोण?”
“मी खरोखरीची उ मला. कौस या, कै कयी, सुिम ा ा तीन सा वांची सून. पितदेव
ल मण ांची प ी.”
सग या अवाक् झा या.
“मी एक उपेि त ी. रामायणकारांनी गृहीत धरलेली एक . ल मणाचा उ मलेशी
िववाह झाला ा एका िवधानापलीकडे उ मलेला अि त व नाही. ल मणा या मागे चौदा
वष उ मलेनं कशी काढली, ाचा पुसट उ लेख नाही.”
“अगदी खरं ! ती िबचारी एकटी, यात भर हणजे एक न हे, दोन न हे तर तीन सा वा!
आ हाला एक ला त ड देताना नाकात दम येतोय. या ितघ नी तुला सळो का पळो के लं
असेल.”
“तसं नाही झालं.”
“नवल आहे!”
“नवल नाही. ते वाभािवक आहे. दुस याचा छळ कर यासाठी वत:चं आसन ि थर
लागतं. िन ोगी आिण वा य लाभलेली च उप वी बनते. मामंज या
िनधनामुळे मा या ित ही सा वा दु:खी हो या. मग माझा छळ या कधी करणार?
वाि मक नी मला अि त वच ठे वलं नाही. उ मला कधी मेली, ाचासु ा िनदश नाही.
आज मला, तुम याकडे पा यावर, सग यां या संसारात रा यावर समजतंय, उ मला
अमर आहे. आपण सग या ल मणा या बायका. आमचा ल मण रामा या मागोमाग
गेला. तुम या सग यांचे ल मण यांना या यात ‘राम’ वाटतोय, यां यामागे ते
धावताहेत. िच , तुझं काहीच चुकलेलं नाही. चौदा वषानी ल मण जे हा वनवासातून
परत आले, ते हा ती ा क न क न, मीही तु यासारखीच आटू न गेले होते. ि यांचं
असंच होतं. या आटू न जातात, िवटू न जात नाहीत हणून लौ कक अथानं संसार चालू
राहतो. वाि मक ना दोष दे यात अथ नाही. ते खरे े आहेत. उ मला फ ज माला येते
आिण ितचा िववाह होतो. संसार होईलच ाची शा ती नाही. राम आिण ल मण ांना
काही ना काही जीिवतकाय-िविहतकाय होतं. ते काय सफल झालं. दोघां या जीवनाची
अखेर कशी झाली याचा िनदश आहे.
यांना आयु यात जग यापलीकडे योजनच ठे वलेलं नसतं अशा माणसांची ‘जयंती’ आिण
‘पु यितथी’ कोण ल ात ठे वतो?”
“तरीसु ा ल मणानं तुमचा िवचारही क नये?”
“स काय आिण संसार ात स काय े . राजवैभव सोडू न रानोमाळ हंडणं, ता यात
ी-सुख डावलणं, हे सगळं सोपं न हतं. तु हा सग याजण चे ल मण के वळ वत:चा
जीव रमवताहेत. हणूनच वाटतं उ मलेला मरण नाही.”
“हे असले सगळे पु ष मग ल तरी का करतात?”
“ याला पयाय नाही हणून. आपण सांकेितक प तीवरच जगतो आिण आ ाचे दवस
आिण येकाचं आयु य, आनंद आिण शांती ांचा बळी देऊनच सगळे घालवताहेत. मूल
तीन वषाचं झालं रे झालं क याला शाळे त अडकवायचं. शाळे या बससाठी दोन वेळा
सोसायटी या फाटकात ‘टाटा, िबला’ के लं क आया ‘फे िमना’ वाचायला मोक या! का?
— या लेकरां या पाठीवर यां याच वजनाची द रं का ायची?— यांना मनसो खेळू
दे, बागडू दे. रा यक याना नाही अ ल! पण पालकांनी ा रे सम ये भाग का यायचा?
मूल पाच वषाचं होईपयत घरात या घरात याला काहीही िशकव यासारखं नसतं का?
सग यांना घाई झाली आहे. याच यायानं ल ाचं वय झालं क ल लावायचं. साधं बी.
कॉम. हायचं ठरवलं तर आयु याची वीस-बावीस वष िश णात जातात. संसारात आदश
पती आिण िपता हो याचं िश ण कधी कु ठे िमळे ल का?”
सग या ग प हो या. वातावरण गंभीर होणं अप रहाय होतं.
“ ा यावर कधीच उ र सापडणार नाही का?”
उ मला हणाली,“पु ष वाईटच असतात असं नाही. ी आिण पु ष ां यातला हा
िनसगद गुणधम आहे. पु ष संक प क शकतो आिण ी समपण!”
“ि यांना संक प करता येत नाही हणून कु णी सांिगतलं?”
“ती िजतक संक पाकडे वळते िततक समपणापासून दूर जाते. समपणाची श असेल
आिण वृ ी पण याला साथ देणारी असेल, तर उ मलेचं आयु य जगावं लागतं. आपण
सग या उ मलाच. ल मणा या बायका. उ मलेला मरण नाही.”
हातात प ं देऊन पो टमन िनघून गेला. मरगळलेलं याचं मन जरा टवटवीत झालं. संपूण
दवस कसाही गेला तरी एक-दोन ण असे असायचे, क फणा वर करावा. टोपलीचं
झाकण फ यानेच वर करावं. फटीतून बाहेर या काशाकडे बघावं, पु हा वेटोळं क न
टोपलीत पडू न राहावं. िनसगाने कोणतीही गो एकटी ठे वलेली नाही. काशाबरोबर
अंधार, ज माबरोबर मृ यू, आरो यापाठोपाठ ाधी, पु षा या जोडीने ी. भ -
आस पासून -मायेपयत सगळीकडे जो ा.
ा सात याला तो कं टाळला होता. सग यातलं चैत य हरपलं होतं. तरीही थोडी ऊब
देणारे , मनाचं कं पन वाढवणारे एक दोन ण वा ाला येत होते. यापैक एक ण,
कोणते तरी महाराज आिण कृ णमूत हणतात या माणे सा ीभावाने जग याचा होता
आिण दुसरा अहंकाराने.
उरलेला सबंध दवस िनि यतेत घालवावा. अितिवचाराने जशी िनि यता येते
या माणे चंड माणात वैचा रक ग धळ वाढला हणजेही िशिथलता येत.े कोणतंच
िच उमटत नाही.
एकही िश प भावत नाही.
आवडते सूरही िझरपत नाहीत. भरती या लाटांवर जसं कोणतंही ित बंब ठरत नाही,
तसं होतं.
काश-अंधार, ज म-मृ यू, -माया ा श दांतलं सात यही नकोसं होतं. हे सगळं फार
‘मोनोटोनस’ आहे. आिण तरीही—
ा मोनोटोनस आिण पुन ने भरले या आयु यात दोन तीन ण जरा िशडकावा
करणारे होते.
प आिण वतमानप .
वतमानप सा ीभावाने वाचायचं.
खून, ह या, जाळपोळ, अपघात, मं यांची अपघात थळी भेट, णांची चौकशी, यां या
अपघातानं गमावले या अवयवांची पाचशे ते हजार पये के ली गेलेली कं मत, आपापले
झडे देशावर फडकव यासाठी, वेगवेग या प ने यांनी के लेली साठमारी, लोकसं येचा
मूळ डावलून सवलती जाहीर करणारं रा य, मगलस, हे सगळं ‘सा ी’ भावानं
वाचलं तरच उ ा ाच व पाचा मजकू र वाच यासाठी ‘वाचणं’ श य आहे.
तो भाव याला साधला नाही. अजून असं काही वाचलं तर असंतोषाची ठणगी पेटते.
शरीरातील नसानसां या वाती होतात. र ाऐवजी वाला ाही व या वातीतून वाहतो
आिण कातडीला ऊब देऊन जातो.
पाच-दहा िमिनटं चचत जातात. एकदोनदा टेबलावर मूठ आपटायला िमळते. टेबलावरची
धूळ वीतभरच उडते आिण ‘सुजलां सुफलां’ या व ा या मूठमातीसिहत धूळ टेबलावर
उतरते. चहाचा दुसरा कप यावासा वाटतो. प ाची नशा कं िचत जा त काळ टकते.
रिसक वाचकाने पतंग िजतका वर चढवला असेल, या यावर ते अवलंबून.
कधी कधी वाचकांची प ं लायडरला हवेत फे कणा या ‘टो-के बल’ आिण ‘ वंच’सारखी
असतात. तु हाला अहंकारा या ‘थमल’पयत पोहोचवायचं याचं काम. ‘थमल’ िजतका
वेळ टके ल िततका वेळ तु ही आकाशात. यातली ामकता जाणवली क तरं गणं संपलं.
आजकाल ‘थमल’ही फार काळ टकू नये, अशा अव थेला तो पोहोचला होता. के हातरी
एका मैि णीनं अचानक याला फोनवर िवचारलं होतं,
‘कलावंतानं कती काळ जगावं?’
याने ता काळ सांिगतलं होतं, ‘पा यावर तरं ग उठतात तोपयत. तरं गांचा तवंग हायला
लागला क याने जगू नये.’
आप याही आयु यावर आता तरं ग उमटत नाहीत, हे याला जाणवत होतं. कथासं ह,
कादंब या, पटकथा, युिबली साजरे करणारे िच पट, पुर कार ा सग या तरं गांचे तवंग
होऊन शोके सम ये पडलेले होते. तरीही, प वतमान आिण वतमानप , एक-दोन ण
तवंग दूर करीत होते. ती अव था णभंगुर असायची तरीही या णांना, ण हणून
अि त व होतंच. पाणी भरायला नदी या काठावर येणा या बायका, हातात या
घागर नीच पृ भागावरचं पाणी इकडे ितकडे लोटू न या खालचं पाणी भ न घेतात.
या माणे वाचकांची खुषीप ं याला णभरच, तवंग दूर क न जलाशयाचं दशन
घडवीत असत.
हातात प ं या माने पडली या माने याने ती वाचली. शेवटचं प लालन् चौधरी
ा अप रिचत चं होतं. प यावरचं अ र नीटनेटकं होतं आिण प ा ‘िपन
कोड’सिहत िलिहलेला होता. प अको या न आलेलं होतं. पो टाचा िश ा प यावर न
पड यामुळे लालन् चौधरीचा प ा नीट वाचता येत होता. याने प फोडलं. पिह याच
वा याला याला ठे च लागली. ‘टो-के बल’चा क लायडरमधून िनसटला. ‘थमल’म ये
गे यावर जो सोडवून यावा लागतो तो जिमनीवर असतानाच सुटला.
या काही कथा मी नाइलाजाने वाच या यात तुम याही काही हो या. हाताला येईल ते
वाचायची सवय ग प बसू देत नाही. तुमचं लेखन अगदीच सुमार नसलं तरी अलौ कक
हणता येणार नाही. ाला अपवाद तुमचा ‘शािपत’ हा कथासं ह.
ातील काही कथांनी मला न च अ व थ के लं. माझं पिहलं वा य वाचून तु ही हणाल,
‘ही आगाऊ मुलगी कोण?’ तर या आगाऊ मुलीचं नाव तु हाला ‘भेजनेवालेका पता’ने
सांिगतलं आहेच. मी लालन् चौधरी. पाळ यातलं नाव पौरािणक. च ‘लीला’. या
नावापुढे ‘ताई, बाई’ अशी नावं लागू शकतात, ती नावं मला आवडत नाही. कळायला
लाग यापासून मी ‘लीला’चं ‘लालन्’ के लं. मी एम. ए. आहे. एम. ए. िवथ मराठी.
जनािलझमचा कोस करीत आहे. कळायला लाग यापासून हेही कळलं क , बायकां या
ज माला यायचं असेल तर बाईनं कं पलसरी देखणंच असायला हवं. यामुळे ल झटपट
होतं. नंतर जे कळलं ते हे क स दय नसेल तर बाई कमान अंगाने भरलेली हवी. हणजे
दळव या कोण यातरी कथेतला नायक जसं हणतो, ‘येस, आय लाईक लेश’ तसं
बोलणारा एखादा लंपट भेटला तर नाही.
सुदढृ िवचारांचा पु ष शोधावा तर एक िमळत नाही. लंपट शोधायला जावं तर
अवतीभवतीच असतात.
मी देखणी नाही. िमडीऑकरपे ाही कमीच. पण अंगानं चांगली आहे. आिण पु षां या
वृ ीची ितडीक आलेली आहे. खे ापा ात आिण तालु या या गावी राहणा या मुल चं
आयु य तुम यासार या शहरात या लेखकांना कधीही कळणार नाही. अनेक ठकाणी
नोक या के या आिण सोड या. सव एकच अनुभव. पु षांना टाळणं अश य. सगळीकडे
एकच अपे ा. ल ाचं वय हळू हळू ओसरतंय. यात थोडे वतं िवचार असले क संपलं.
झुंजार वभाव तर आणखीन घातक. सुंदर मुल या जातीला हे खपतं. मा यासार या
मुली या अिभमानाला गव हणतात, मी ‘कु प’ ा वगात मोडते. मा यासार या
उ िशि त, चांग या घरा यात या मुलीनं, शरीर पणाला न लावता ा देशात
वािभमान जतन करीत जगायचंच नाही का? आईविडलांनी मा या ल ाचे य सोडू न
दले आहेत. वािभमान संभाळायचा आिण यासाठी जगणंच नाकारायचं क
समाजात या बुभुि तांना जे हवंय ते ायचं ाचं समाधानकारक उ र
तुम यासार यां या सािह यातून िमळे ल का?
आपली
लालन् चौधरी.
याने प बाजूला ठे वलं. लाल े प अपुरं िलिहलं होतं. या या लेखनावरचे ितचे नाराजी
करणारे आरोप मोघम होते. ‘सुमार पण नाही, अलौ कक पण नाही’, ‘काही कथांनी
मला फार अ व थ के लं’ ासार या िवधानातून काहीच प होत न हतं. मोघम आिण
दुसरी बाजू ऐकू न न घेता, वाचणा याचा ग धळ उडवणारी प का रता िहला
आ ापासूनच जमतेय, असं याला वाटलं. हा असा सं म अनेक वाचकांचा होतो. याने
लाल या प ात या या मजकु राला जा त ाधा य दलं नाही. ित या प ातला उव रत
मजकू र बेचैन करणारा होता. संपूण पु षजाती या नजरा, मनातले हेतू, तो सगळं जाणून
होता. तोही एक पु ष अस यामुळे पु षांचे डावपेच याला माहीत नाहीत असं कसं
होईल?
लाल या प ात या काही वा यांनी याला या या वत: या अंतरं गात डोकवायला
लावलं होतं. अशाच एका िमडीऑकर हणता येईल अशा ना यात याच एका बाईत याने
काय पा लं, हा या या प ीने िवचारला होता. या या प ीची ती लांबची बहीण.
ती घटना अकरा वषापूव ची. दोनच दवस ती यां याकडे मु ामाला होती. पण तेव ा
मु ामात ितने याची सात पु तकं वाचून काढली. रा ी दोन वाजेपयत ितने या याशी
िहरीरीने चचा के ली. ती खरोखरच फार सामा य होती. पण ‘येस, आय लाईक मीट’ असं
हणणा या दळव या नायका माणे, या दवशी यालाही वेगळं वाटलं होतं. पण तरीही
ते नुसतंच शरीराचं आकषण न हतं. आज अकरा वषानंतर अ ािप मागे रगाळलं होतं ते
दुगाचं शरीर न हतं. मोटारीतून रा ी वास करताना आप या गाडीचे हेडलाईटस समोर
येणा या बैलगाडी या बैला या डो यांवर पडले हणजे एका िविश अँगलने जसे
उजळतात तशी िनळी, िहरवी चमक दुगा या डो यांत होती. वेगवेग या कथाक पनांवर
चचा करीत असताना ती नजर सतत चमकत होती. ित या सा या शरीराची एक कथा
झाली. टाळी देता देता तळ ात हात रगाळू लागले. के हा तरी या पशानं, वाणीवर
मौनाची शाल पांघरली. या णी वाणीने िज हा सोडली. ती पशा या आ याला आली.
पशातून गट झाली. िमठी या िलपीत लु झाली. चचला कं टाळलेली प ी याच णी
खोलीत आली. दूर हायला पुरेसा अवसर िमळाला नाही.
दुगाचं या घरातलं ते शेवटचं वा त . मागे रा ला, ‘ या दुगात तु ही काय
पा लंत?’— हा प ीचा सवाल आिण दुगाचे चमकणारे िनळे -िहरवे डोळे . आता कधीही
रा ी या वासात समोर बैलांचे डोळे चमकले क दुगा भेटते. अंग सरस न येतं ते
नजरे या आठवण नी. या पशाने न हे.
लाल बाई, पु षाला के हा, कधी, काय-काय भावतं, हे खरं च बायकांना कळणार नाही.
या को या नायकाला खुशाल ‘ लेश कं वा मीट’ आवडू दे. तो याचा चॉईस झाला.
या या ले हल माणे. पण चेतवणारं , मोहवणारं इतर खूप असतं. दुदवाचा भाग इतकाच
क चैत य कोण याही पात कट झालं, तरीही शरीरा याच टोलना याव न जावं
लागतं. बायकांना हे कळणार नाही. कदािचत बायकांना कळे ल, बायकोला कधीच
उमगणार नाही. बायकोने याचे अकरा वष वाभाडे काढले. वार कर यासाठी या या
उपि थतीची, अगदी समोरच अस याचीही ितला गरज वाटली नाही. तो या या
वसायात म असायचा. याच खोलीत प ी कु णाशी तरी, कधीकधी ग पा मारीत
बसायची. ग पां या ओघात तसा िवषय िनघाला तरी ती हेल काढीत हणायची,
‘काऽऽही नाही. सगळे पु ष सारखेच.’
याला ठे च लागत असे.
एकाच पु षाचा अनुभव गाठीशी असताना जे हा ती सग या पु षांना एकाच टोपलीत
टाकत होती ते हा तो वार फ या यावरच असे.
‘‘कु णाचं प ?’’ प ीने िवचारलं.
याने लाल चं प ित यासमोर ठे वलं. प वाचून ितने िवचारलं, ‘‘उ र पाठवणार
आहात का?’’
‘‘काय िलहायचं, िवचार करतोय.’’
प ी हणाली, ‘‘ितला िल न टाका, आ हा पु षांना कोणतीही बाई चालते.’’ प ी
समाधानाने िनघून गेली. याचं एक आ लंगन ितला अकरा वष पुरलं. याचा शहारा
कापरासारखा कधीच उडू न गेला होता. कदािचत आता तो दुगाला पटकन ओळखणारही
नाही. पण प ी न ा पाने डंख करीत होती.
शृंगार णभंगुर असतो.
अंगार शा त असतो.
याही मन:ि थतीत एक ण चमकला. कोण या तरी कथेत ही दोन वा यं टाकायचा याने
िवचार के ला.
आत या खोलीत जाऊन तो प ीला हणाला, ‘‘थँ स!’’
‘‘कशाब ल?’’
‘‘एका वा या या िड टेशनब ल.’’
‘‘खु शाल िचडा!’’
तो न बोलता बाहेर आला. दोन नवीन सुचले या वा यांनी या या जखमेवर फुं कर
घातली. लाल ला प पाठवलं का हणून प ी पुन:पु हा आठवण क न ायला लागली.
ा रागा तव याने प पाठवलं नाही. यानंतर आठच दवसांनी ितचं प आलं—
मी आता नागपूरला आले आहे. पिह या प ावर तुमचं प आलं नाही. यात या एक-दोन
वा यांचा तु हाला राग आला असावा. तरीही उ र पाठवणार असाल तर नागपूर या
प यावर पाठवा. ता पुरती नोकरी प करली आहे. चांगली िमळाली तर हवी आहे.
लालन् चौधरी
मग याने िलिहलं—
तुमची दो ही प ं िमळाली. प ात तु ही मांडलेली सम या गहन आहे. संपूण समाजमन
गत झा यािशवाय सुटणं कठीण आहे. महा मा फु ले, थोर समाजसेवक आंबेडकर
आिण महष कव ां या मृित दना दवशी टा या घे यासाठी अशी वा यं वापरतात हे
मला माहीत आहे. संपूण समाजमन वगैरे िवधानं थोतांड आहे. वैयि क पातळीवर, येक
ला वत:लाच झगडा ावा लागतो. ी अबला नाही. पु षांना अंतरावर ठे वणं
अवघड नाही. पाप डरपोक असतं. भयभीत असतं. भयभीत गो ी कमजोर असतात.
नागपूरम ये माझा एक िम आहे. याचं नाव गो वंद उपासनी. याची छोटी फम आहे. तो
कदािचत तुमचा िनवासाचा सोडवील. तो चाटड अकाऊ ट ट आहे. इ कमटॅ सची
कामंही करतो. तु ही एम.ए. आहात. हा वसाय तुम या िवषयाबाहेरचा. पण गो वंद
माग सुचवेल.’
गो वंद उपासनीचा प ा देऊन याने प संपवलं.
‘काय िलिहलंत बघू’ असं हणत प ीने प वाचलं.
‘‘मी सांिगतलेलं वा य िलिहलं नाहीत?’’
‘‘पुढ या प ात िलिहणार आहे.’’
दोन मिह यांनी लालन् चौधरीचं प आलं.
ि य...
‘ि य’ संबोधनापाशी तो थबकला. लालन् चौधरी ा प ात ‘स.न.िव.िव.’ व न ‘ि य’
श दावर आली होती. पुढचा श द ितने खोडला होता. आता ितने जरी पंचवीस पानी प
िलिहलं, तरी खोडलेला श द कोणता असेल, इकडेच आपलं मन दि णा घालणार.
ितने ‘ि य’ िलिहलं.
याने आप या मनाला िवचारलं, ‘ ा संबोधनानं तुला काही वेगळं वाटलं का?’
मन हणालं ‘होय!’
‘ ा श दात तसं काही िवशेष नाही.’
‘मग थबकलास का?’
‘तसं काही नाही.’
‘ितने पिह या दो ही प ांत ‘स.न.िव.िव.’ िलिहलं होतं. हे आ ा तुला आठवलं क नाही?’
‘माझं ऐकशील का?’
‘ ा णी नाही. मा या िवधानाचं िनरसन तरी कर. खंडन तरी कर. नाही तर मंडन तरी
कर. स. न.िव.िव. ा माय यातील ‘स’ हे स ेमचं संि प.’
‘बरं . पुढे?’
‘ हणजे यात ेम आहे.’
‘न पा ले या ब ल आिण िनमाण न झाले या व तुवर ेम करता येत नाही. मूल
गभात असतं तोपयत फ काळजी के ली जाते. द ता घेतली जाते. ते ज माला आलं
हणजे ेम िनमाण होतं.’
‘तरीही ‘ि य’पाशी थबकलास ना?’
‘ यात काय? मी तर सरसकट सग यांना ‘ि य’ िलिहतो. मा यावर ितकू ल टीका
करणा यांनासु ा.’
‘ यात अहंकार आहे.’
‘कसला?’
‘कारण कोणतं का असेना, आपली दखल घेतली जाते ाचा अहंकार. कलावंताची
अि मता. िश ा ा, पण न द ठे वा. कलावंत ितकू ल समाचारापे ाही कु णी ‘नग य’
मानलं तर जा त िबथरतो.’
तो िचडला. झक मारली आिण दुस या मनाची सा काढली, असं याला वाटलं. ा
दुस या मनाची भूिमका कोणती हेच सालं कळलं नाही. हा िवचार मनात येताच दुसरं मन
खळाळू न हसत हणालं,
‘तुला ॅकवर ठे वणं ही माझी भूिमका. मी आदेश देतो. बु वाणी माणे. मी उपदेश करीत
नाही. मी ‘त य’ सांगतो. मी अि त वाने जगतो. व तु वानं नाही. हणून माझी दखल
यावीच लागते. मी ‘नैनं िछ द ती श ािण’ या जा त िनकट राहतो. हणून मला खोडू न
काढणं कु णालाच श य होत नाही. मा याशी यु पुकारलंत तर ते जा त भीषण होत
जातं. मला शरण या. मी तुमचा वीकार करतो. शरण ये. अहंकार जाईल कं वा अहंकार
टाक. शरण येशील. सांग आता, ‘ि य’ श दाने बरं वाटलं क नाही?’
तो तरीही िचडू न हणाला,
‘हा श द मी ितला िलहायला सांिगतला न हता. हे सगळे तू ितला जाऊन िवचार.
ारं भ ितने के ला आहे.’
‘बायको शेवट करील.’
‘पण हे...’
‘हे काहीच नाही. प ा या शेवटी ितने ‘तुमची’ असं िलिहलंय काय बघ.’ याने खरोखरच
मधला मजकू र न वाचता ितने शेवट कसा के लाय ते पा लं. लाल े खरोखरच शेवटी
‘तुमची लालन्’ असा समारोप के ला होता.
तो सुखावला.
‘आता बोल. तू या चौधरीला पा लेलं नाहीस. मग ‘तुमची’ ा श दानं का
सुखावलास?’
‘मी ित या नोकरीची व था के ली हणून ितने ‘तुमची’ िलिहलं. न थंग ए स. ितला न
पाहता मला ितची कणव आली. यामागे कोणताही वाथ न हता, इतकं तर मा य
करशील? ‘तुमची’ ा श दानं ितने के वळ कृ त भाव के लाय.’
‘ हणजे ितने थान ठे वलं.’
‘मला समजलं नाही.’
‘कृ त ता, आपलेपणा, िम भाव, जवळीक, हेतुशू य पश, जाणीवेनं पश, आकषण आिण
मग मनं जुळणं. वेगळे पण, उ कटता... ए हरीबडी लाइ स मीट आिण मग के वळ शारी रक
आकषण न हे, हा दावा. काय?’
‘अरे पण...’ याचा तोल जाऊ लागला.
‘िचडू नकोस. लालननं के लेला ारं भ तुझी परी ा बघ यासाठीही असू शकतो. तू याच
ॅकव न जायला लागलास क ती हणणार, सगळे पु ष सारखेच. आता प वाच. मी
तुझा दु मन नाही. तुझी बायको कसे कसे तक करील, याची तुला झलक दाखवली.’
या दुस या मनाकडे तो अवाक् होऊन बघत रा ला.
‘तुला इतकं कसं समजतं’, हा या या ओठावर याय या आत याला उ र िमळालं,
‘मी सव आहे. मी व तू न हे. मी अि त व आहे.’
ितचं प वाचून तो च ावला. अ व थ झाला. िचडला. गो वंद उपासनीला ा णी एक
खरमरीत प िलहाय या इरा ाने याने पॅड पुढे ओढलं. लाल चं प याने यापूव पु हा
वाचायला घेतलं—
तुमचं प घेऊन मी उपासनीला भेटले. तु ही यांनाही मा या संदभात प िलिहलंत
हणून माझं काम सोपं झालं. मला जा त काही सांगावं लागलं नाही. दुस या दवसापासून
यांनी मला कामावर यायला सांिगतलं. इतकं च न हे तर उपासन नी यां या ऑ फस या
तळमज यावर या गोडाऊनची साफसफाई क न मा या राह याचीही सोय के ली. एक
मिहना खूप चांगला गेला. कृ त तेचं तीक हणून मी ऑ फसचं काम जीव लावून क
लागले. समाजाचा मला ितटकारा आला अस याने मी इथं ओळखी वाढव या नाहीत.
ऑ फसचा वेळ वगळ यास एरवी उ ोग हवा हणून मी ऑ फसचंच काम घरी आणू
लागले. उपासन ना कौतुक वाटू लागलं. सहका यांना चीड येऊ लागली. हे सगळं इ ेशन
पाड यासाठी चाललं आहे, असा सूर उमटू लागला. मी िवरं गुळा हणून काम करीत होते.
वकलोड कमी झा यानं, याचा अ य फायदा ऑ फसात या लोकांनाच िमळत होता. हे
या लोकांनाच बघवेनासं झालं. टोम यांचा वषाव हायला लागला. जा तीचं काम करीत
होते हणून उपासन कडे जाणं-येणं अप रहायपणे वाढत गेलं. ा त हेने ऑ फसची संपूण
जबाबदारी घे याची मता वाढव याची माझी धडपड होती. कालांतरानं ाच
ऑ फसची एखादी ँच काढावी, ती आपण वतं पणे चालवावी, इतके मी मनसुबे करीत
होते.
पण...
तुम या िम ाब ल काहीही वाईट िलिह याची माझी इ छा नाही. आजवर जे जे अनुभव
आले याचीच इथं पुनरावृ ी झाली. मला आ य वाटलं नाही. आमदार, खासदारांपासून
सग यांनी हेच फटके दले आहेत. आमदार, खासदार, बॉस, वक ल, डॉ टर, शेजारी,
िहत चंतक, प रिचत हे सगळे वसाय हणजे गा ा आहेत. स ल, वे टन या गा ा.
नाई टीन डाऊन, वटी अपसार या गा ा. ‘पु ष’ ा एकाच ट मनसकडे नेणा या.
बाक चं तु ही समजून याल.
तुमची
 लालन् चौधरी.
‘‘प कु णाचं?’’ प ीने िवचारलं.
याने शांतपणे प ित याकडे दलं. तो उपासनी या िवचारात अडकला. याने काय के लं
असेल? चौधरी हणाले, सग या गा ा ट मनसकडे नेतात. गो वंद उपासनीही तसाच?
याने िलबट घे याचा य के ला असेल? का? िचपालट हणून? लाल ची सेवाभावी
वृ ी पा न? वसायातला ितचा सहभाग पा न? िचपालट असेल तर कशासाठी? क
ितचेही डोळे िनळे -िहरवे?
िलबट घेतली असेल तर कोणती? कशी?
हातात हात? कमरे भोवती िमठी? चुंबन? क पुढचा ट पा? पदरामागचं आ हान?
खाल याच मज यावर लाल ची खोली. ऑ फसचं काम. उिशरापयत मु ाम. कॉफ चा कप
कं वा िबअरही!
गो वंद उपासनी ह ली ं स घेतो का? देवपूजा, उपास, चतुथ , सकाळ-सं याकाळ
सं या...
अरे हो, सं या श दाला म पान करणा यांनी आता वेगळा सांकेितक अथ दलेला आहे.
गो वंद खूप वषात भेटलेला नाही. तो बदलला असेल का? या या भि भावाची, उपास,
तवैक याची आपण िख ली उडवत होतो. याचं देवाचं वेड भीतीपोटी होतं क तो
अंतरीचा संताचा उमाळा होता? अंतरीचा धावा असेल तर तो वेडव ं ाकडं वागणार नाही.
भयापोटी भ असेल तर या भ नं आस हे दुसरं प.
प ीने या यासमोर प टाकलं आिण िवजयी आवाजात ती हणाली,
‘‘तुम या िम ाचं खरं प कळलं का?’’
तो ग प रा ला.
‘‘आता तुम या लाल ला तु ही काय मागदशन करणार आहात?’’
‘‘माझी काय?’’ याने िचडू न िवचारलं.
‘‘मी काही तसं हटलेलं नाही. ‘आपली’ व न ती आता ‘तुमची’ वर आलीच क नाही.’’
‘‘मी ितला अजून पा ली पण नाही.’’
‘‘हळू हळू पोहोचाल. नागपूर क ातफ होणा या रा य ना पधचे परी क हणून
सरकारी सुपारी आलेली आहेच. ते हा काय वेळ लागतो काय पोहोचायला? गो वंदने
ितला वतं खोली दलेली आहेच.’’
तो ग प रा ला.
पण प ी ग प राहणार न हती. ती पुढे हणाली,
‘‘अथात! या प यावर आता ती असेलच असं नाही. ितने जर उपासनीला पुढे पाऊल टाकू
दलं नसेल तर तो कशाला ितला ितथे रा देईल.’’
तो तरीही ग प रा ला.
ेशर कु करला वाफ अनावर झाली क िश ा वाजत राहतात. उरलेली वाफ आत या
आत िज न जाते. बायकोचं तसंच. ितने शंख के ला. शंख हणजे तरी काय? या
िश ाच. होईल के हातरी शांत. पण प ीपे ा कु कर वेगळा. याची वाफ िजरली क
िजरली. प ी वाफ क डू न धरते. ितचं संगोपन करते. शांत आहोत असा बहाणा करते.
संसारात असंच का हावं? एकमेकां या वाधीन हो याऐवजी एकमेकांचा क जा का
घेतला जातो? ा वृ ीपायी होणा या संघषातून एकमेकांची संवेदनशीलता मारली जाते,
हे पितप ी या यानात का येत नाही? शेकडा न वद ट े संसार हां हां हणता कोरडे,
, रसहीन होतात, याचं हेच कारण. संवेदना, स दयदृ ी न करणं. ेमिववाह करणारे
ीपु ष बघता बघता कोमेजून जातात. एकमेकांसाठी पागल झालेल,े सहवासा या
ओढीने झेपावणारे , पशाने बटमोग यासारखे डवरलेले जीव, अ ता पडता णी काही
दवसांत पा रजातका या फु लासार या माना का टाकतात?
संवेदन मता ीण होत जाणं, के ली जाणं हेच कारण.
लालन् चौधरीला एक सिव तर प िलहावं, असं याला वाटलं. मजकू र कं पोझ होऊ
लागला. पण याने तसाच तो पुसून टाकला. लालन् चौधरीचा िवषय याने पुसून
मृितआड करायचं ठरवलं.
या िनणयामुळे तो मु झाला. समाज, पु षी नजर, ि यांची गळचेपी ा सग या
िव आवाज उठवणारी एखादी पटकथा िलिह याचा याचा मनसुबा िजथं िनमाण
झाला ितथंच िव न गेला. याची चीड नाहीशी झाली. तो पु हा वेटोळं क न टोपलीत
पडू न रा ला. प ी अधूनमधून टोपलीवर टच या मारीत होतीच.
‘‘तुम या गो वंद उपासनीला जाब िवचारा ना!’’
तो ग प राहायचा.
‘‘लाल ला आणखी कु ठे नोकरी िमळते का बघा ना!’’
तो नुसता प ीकडे बघत बसायचा.
यानंतर लालन् चौधरीचं आणखी एक प आलं आिण तो टोपली सोडू न सळसळत बाहेर
आला. लाल कडू न िनवाणीचा खिलता आला होता.
मी समाजाला कं टाळले. िश ण, क रयर, लौ कक, ेम, संसार, घर, मुलंबाळं ही स पदी
मा यासाठी नाही. मी आयु य संपवायचं ठरवलं तर ही िवराणी एखा ा कथेत मांडाल
का? उपासतापास, तं-वैक य ांचं नाटक करणा या गो वंद उपासनीला कमान जाब
तरी िवचाराल का? आमदारांपासून गो वंदपयत समाजात वावरणा यांचे बुरखे फाडाल
का?
तुमची, छे, कु णाचीच नसलेली
लीला चौधरी
लालन्ऐवजी लीला पा न ितने सगळा उ क े के ला होता. मग मा याने ितला
िलिहलं—
कोणताही आततायी िनणय घेऊ नका. तु ही वत:चं काही कमीजा त क न घेतलंत तर
समाजाला याचं सोयरसुतक नाही. चांग या कारणासाठी जगू शकत नसाल तर कमान
चांग या कायासाठी मरण मागा. नालायक समाजासाठी म नका. अ◌ॅटिल ट डाय फॉर
गुड कॉज.
थो ा धीट हा. मरायचंच असेल तर एक करा. मला सग या खासदार, आमदारांची
नावं कळवा. तुम याच भाषेत सांगायचं तर ट मनसकडे नेणा या एकाही गाडीचं नाव
वगळू नका. तुमचं प घेऊन मी सरळ मु यमं यांसमोर जाऊन उभा राहीन. दर
 दवाळीला मु यमं ी मला भेटकाड पाठवतात. यामागे ख या भावना आहेत क
पो टा या टॅ पवर काळे िश े मार याची िन वकारता आहे, ते मी अजमावून घेईन.
उ िशि त मुल नी ा समाजात असंच जगायचं का?—असा जाब मी यांना िवचारीन.
तु ही हे के लंत तर, तु हाला अंशमा सामािजक काय के लं असं समाधान िमळे ल.
समाजाचे डोळे वगैरे उघडतील असं समजू नका. आमदार-खासदारांची नावं कशी कळवू?
— असा िवचार क नका. यांचंही ा माशील देशात वाईट हायचं नाही.
एअरहो टेसशी दा िपऊन अित संग करणारा माणूसही पु हा मंि पदावर येतो. पाहा,
िवचार करा!
गो वंद उपासनीला याने अ यंत साधं, यालीखुशाली िवचारणारं आिण लालन चौधरी
कशी आहे, तू ितला आव यक ते सहा य के लं असशीलच वगैरे मजकु राचं प िलिहलं.
गो वंदचं उलटटपाली उ र आलं—
तुझं प िमळालं. तू चौधरी कशी आहे?—मी ितला काही मदत वगैरे के ली का, असं मोघम
िवचारलं, ाव न चौधरीनं तुला काही कळवलेलं दसत नाही. अथात ावर माझा
िव ास नाही. पु षां या नावानं अखंड पांचज य करणा या मुलीनं काही कळवलं नसेल
असं वाटत नाही.
‘ ीमतीज ना मी काम दलं. माझा एक अिस टंट याच काळात दीघ रजेवर गेला नसता
तर कदािचत तेही जमलं नसतं. ितला काम िमळावं ही योगे राची
मज . िव लाची इ छा! यापायी मला काहीसा उप व हावा हीदेखील याची योजना.
उपासकाची परी ा घे याची याला अशीच लहर येत.े मी ितला काम दलं. राहायला
जागा दली. ती मन लावून काम क लागली. जा तीचं काम घरी नेऊ लागली. माझं हे
ऑ फस मुळात सहा माणसांचं. इथं बी. कॉम. चे िव ाथ अकाऊ ट सीचा अ यास आिण
ॅि टकल अनुभव िमळव या या इरा ानं येतात. ब ा पगाराची नोकरी िमळाली क
माग थ होतात. मी शुभा ते पंथान: हणत िनरोप देतो. उपासना आहे हणून िनलपता
िवनासायास साधते. ीमतीज ना याच धारणेनं मदतीचा हात दला. पण वा स यापोटी
पुढे के लेला हात ीमतीज ना उशाला घेऊन झोपायची इ छा होती. आम या आयु या या
नकाशावर हा माग छापलेलाच नाही. अथात ही अशी भावना होणं अनैस गक नाही. मी
ीमतीज ना दोष दला नाही. िनभ सना के ली नाही. नोकरी आिण जागा सोडायला
लावली. कारण कदािचत ीमतीज नी मा याच ऑ फसात या दुस या सहका यांकडे
नजर वळली असती. ित याकडे बघवत नाही, ते अलािहदा. ी-पु ष ा िवषयावर
जा त भा य करणं मा या वृ ीत बसत नाही हे एक आिण ात गुंतणा या कं वा न
गुंतणा या दो ही आपापले पंथ भ म कर या या खटाटोपात असतात. स य या न
वेगळं असतं. तू भावने या अवकाशात मण करणारा िवहंग आहेस. पण प ीही खूप
सावधानतेनं जगतात, हे यानात ठे व.
ीिस ीिवनायका या आशीवादानं मी सिहसलामत सुटलो. तु या सौभा यल मीस
नम कार.
तुझा,
गो वंद
एक िवषय संपला. याने तो वाढवला नाही. यानंतर याला रीतसर रा य ना पधचा
परी क हणून आमं ण आलं.
‘‘आता तु ही हा सूय हा जय थ असं क शकाल.’’
‘‘ हणजे काय?’’
‘‘गो वंदभावजी आिण तुमची लालन् आमनेसामने काय तो िनकाल लागेल.’’
‘‘मी परी क हणून जायचं नाही असं ठरवलंय.’’
‘‘का?’’
‘‘मला इं टरे ट नाही.’’
‘‘लालनसाठी तरी.’’
‘‘मला इं टरे ट नाही.’’
‘‘स य शोधून काढा.’’ ा प ी या िवधानावर तो नुसता बघत रा ला. प ी पाने
हणाली, ‘‘कलावंत नेहमी स याचा मागोवा घेतो कं वा याने घेत राहावं असं हणता
ना?’’
इतकं झा यावर तो नाईलाजाने हणाला,
‘‘ ा अशा करणात स य सापडत नाही. दो ही प श दांची िवल ण आतषबाजी
करतात आिण मला मु य हणजे यात ल घालावंसं वाटत नाही.’’
ती अ ाहासाने हणाली, ‘‘मला भरपूर चॅलज वाटतो. लालन् चौधरी कु प आहे.
गो वंदभावज चं एकप ी त टकलंय याला यांची साधना उपयोगी पडली क लाल ची
कु पता, हाच कथेचा िवषय आहे. तु ही जा नागपूरला. तु हाला जम िमळे ल.’’
तो जरा िचडू न प ीला हणाला, ‘‘दोघंही तु या प रचयाची नाहीत, तुला चचा का
हवीय?’’
याचा डावलून प ी हणाली, ‘‘मी जर लेिखका असते तर वत: गेले असते. थम
या उपासनीला पा लं असतं.’’
‘‘पुढे?’’
‘‘उपासतापास, तवैक यं करणारी माणसं जा त तापट, हेकट, ितरसट असतात. आपण
साधना करतो ाच अहंकारात असतात. आपण सामा य माणसांचे िवकार जंकले आहेत,
अशा ता ाने ती वागतात.’’
प ीचं िव ेषण याला मनापासून पटलं. अनेक दवसांची साठलेली कटु ता या णी तो
िवसरला. अ यंत कौतुकाने याने प ी या कमरे भोवती हात टाकला. तो वा स यभाव,
शाबासक चा हेतू आिण ित या अचूक िव ेषणाला याने दलेली दाद ित यापयत
पोहोचली नाही. कौतुका या बहा याखाली याला लगट करायची होती, हाच नेहमीचा
अंदाज क न ितने याचा हात दूर के ला. संवेदना बोथट के ली.
ती तेव ावरच थांबली नाही. प ीने पुढे िवचारलं, ‘‘उपासनीभावज चं िवसरा.
ती तुमची लालन् जर पवान असती तर तु ही गेला असतात ना?’’
याला एकाएक सग याचा उबग आला. प ी, संसार, माणसं, नाती, िन मती,
सग याचाच. यापे ा टोपली बरी. प ी या या िव ेषणा मक िवचारांनी, या णी ती
याला िवल ण सुंदर दसली होती. नंतर या अंदाजाने ितने याला िझडकारलं, या
भूिमके पायी सगळं स दय न झालं. टोपलीत पड या पड या तो पुटपुटला,
‘कोणती प ी खरी?’
याला उ र िमळालं,
‘प ी तीच आहे. पाच फु ट चार इं च उं ची, म यम बांधा, जरा उं च मान, काहीशी ं द
िजवणी, पण आ हाना मक भाव, तरतरीत डोळे , एस. एस. सी. ला पाच िवषयांत मे र स
आिण नुकताच डायबे टस ेस झालेला. वजन चौप कलो.’
‘ती असं का वागते?’
‘कसं?’
‘कधीकधी खूप समजुतीनं आिण पु कळदा...’
जोरजोरात हसत दुस या मनाने सांिगतलं, ‘प ी सतत ित याच प तीने वागते.
सौ यदायक अथवा लेशदायक ही दो ही तु याच मनाची पंदनं आहेत. आप याला कु णी
दु:ख देऊ शकत नाही आिण सौ यही. दुसरा कोणी कशालाही जबाबदार नसतो हे न .’
‘असं कसं?’
‘दुगा या डो यांत िनळी-िहरवी चमक कु णाला दसली? आप या डो यांत तसं काही
असेल हे दुगालाही माहीत न हतं. कबूल?’
तो ग प झाला.
या आिलशान हॉटेलात याला कै द क न संयोजक यां या कामाला गेले. रा ी नऊपयत
ते आता याला भेटणार न हते. ‘तु हाला एकांताची गरज आहे’ असं सांगून वत:चा
फोननंबर देऊन ते गेल.े िवमानतळावर उतरवून यायला आले या गुजरांकडे ए. सी.
मा ती होती इतकं च. सािह याचं यांना वेड तर सोडाच गंधही न हता.
‘‘आमची वाईफ तुमचं येक पु तक वाचते. मुंबईला गेली हणजे आयिडयलकडू न ग ा
आणते. आ ा येणार होती. पण के सांना मदी लावून बसली होती. इकडे लाईट राइट
टाईम. करणार काय? िनघावं लागलं.’’
यानंतर ते यां याच सहका याशी बोलत रा ले.
पलंगावर पड यापड या याला ते आठवत रा लं.
वॉलपेपस तीन भंत ना, चौ या भंतीला भंतभर लॅ ड के प. डनलॉप या गा ा, वॉल टू
वॉल कापट, रं गीत टी ही. खोलीला तो वैतागला. कोण याही गावाला जा. डेकोरे शन
ठरलेल.ं खोलीचा दरवाजा बंद के ला क कोण या गावात आहोत ाचा प ाही लागत
नाही.
वैभव पण मोनोटोनस असतं.
सग या वा तू गावांशी फटकू न राहताहेत. या गावात आयु य काढायचं या गावचा
सं कारही उमटू ायचा नाही. तो एकांताला अ या तासात उबगला. तोच दार वाजलं.
वेटर आला. हातातलं पु तक संभाळत याने थंड पा याचा थमास, लासेस समोर ठे वले.
‘‘कोणतं पु तक बघू?’’
वेटरने पु तक दलं. याला पु तकात इं टरे ट न हताच. याला पु तक परत देत याने
िवचारलं, ‘‘वाचनाची आवड आहे?’’
‘‘होय साहेब.’’
‘‘तुझं पु तक इथं ठे व. या याऐवजी मा याकडचं घेऊन जा.’’ असं हणून याने आपलं
पु तक काढू न याला दलं.
या या चेह यावर कोणताच बदल दसला नाही. तो दार बंद क न िनघून गेला.
आलेली उि ता याला पचवणं कठीण गेल.ं तो तळमळत रा ला. मग तो उठला.
हॉटेल या तळमज यावर या लाऊंजम ये जाऊन बसला. समोर इ ायरी काऊंटर. दोन-
तीन पॅसजस ितथे उभे. हॉटेलची मोठाली रिज टस. मागे भंतीवर वेगवेग या खो यां या
क या छो ाछो ा चौकोनात टांगले या. इं टरकॉम, टेिलफो स, पु पगु छ, टेपडेक,
अँ लीफायर. संगीत ऐक याची िश ा. रड या गझला. िव हळणारी गाणी. हॉ युम कती
ठे वायचा ाची अ ल नसलेले ऑपरे टस. येणा या पा यांना सतत गाणी हवी असतात
असं या माकडांना का वाटतं?
एखादा तरी पॅसजर, ि हजीटर आप याला ओळखेल ही याची अपे ा. ती फल प ू होत
नाही हणून मनात कोलाहल. या कोलाहलापायी गझला कधी ऐकू येतात, कधी ऐकू येत
नाहीत. या या मनाने याला ॅकवर ठे व यासाठी सुनावलं,
‘तुला जे हा कोणी ओळखत नाही ते हा तू येकाला ओळखतोस.’
तो बाहेर पडला. कोप यापयत जाऊन आला. कु णीही भेटलं नाही. तो पु हा खोलीत आला.
याला घरी ंक कॉल करायची इ छा झाली. प ी काहीतरी बोलेल. भलं कं वा बुरं.
जा तीत जा त बुरं काय बोलेल? तर ‘तु ही हॉटेलम ये एकटेच आहात ना?’
याने फोन उचलला. ‘ ंक कॉलचे छ ीस पये आिण स हस चाज ध न बेचाळीस.’
ऑपरे टरने इतकं सांिगत यावर तो वैतागला. नुसती कॉड सॉके टम ये घालायचे सहा
पये? हे शोषण आहे.
आज म स हस न मागवता तो मु ाम डाय नंग हॉलम ये आला. तो थम शाकाहारी
दालनात आला. ितथं कु णीही याला ओळखलं नाही. मग तो मांसाहारी िवभागात गेला.
ितथंही तीच प रि थती. तो बेचैन होऊन पु हा लाऊंजम ये आला. चाळा हणून याने
सटरटेबलवरचं दैिनक उचललं. थािनक वतमानप . आिण दुस याच णी याचे डोळे
लकाकू न गेले. ता पुरता सुटला होता. याने भराभरा जेवण संपवलं. र ा क न तो
या थािनक वतमानप ा या कायालयात धडकला.
अंबालाल रे गेने नेहमीसारखी ललकारी दली,
‘‘या लेखक, कथाकार, कादंबरीकार, पटकथाकार... कोण या नावानं हाक मा ?’’
‘‘तू सा या ापैक मला कु णीच मानत नाहीस, ते हा सरळ नावाने हाक मार.’’
‘‘कधी आलास?’’
‘‘सकाळ या लाईटनं?’’
‘‘आज तुझं भाषण नाही का?’’
‘‘तुला माहीत होतं तर?’’
‘‘तुझं नाव मीच यांना सुचवलं.’’
‘‘एअरपोटवर का आला नाहीस?’’
‘‘उठायला उशीर, दुसरं काय?’’
‘‘काय माला येणार ना?’’
‘‘मी तुझी भाषणं कधी ऐकतो का?’’
‘‘तू माझं नाव कसं काय सुचवतोस?’’
‘‘एस.टी. या ाय हरला जे हा एखा ा गावाला बस यायची असते ते हा याला
वत:ला कु ठे या गावाला जायचं असतं?’’
‘‘ हणजे तू...’’
‘‘ ाय हर. माल पोहोचवणे, मागवणे. औरं गाबादकर तु या नावाचा जप करीत होते,
िलिहलं आमं णप .’’
‘‘तो मजकू र तुझा होता तर?’’
‘‘कसा वाटला?’’
‘‘नॉन किमट ग.’’
‘‘दैिनक चालवायचं हणजे असंच िलहावं लागतं.’’
रे गे या बोल यावर काय हणायचं ा िवचारात तो असतानाच शेजार या के िबनमधून
एक मुलगी आली. ितने हातातला लेख रे गे या हातात दला.
‘‘बसा!’’
‘‘नंतर पु हा येत.े पुरवणीचं पान लावायला घेतलंय.’’
या याकडे बोट करीत रे गे हणाला, ‘‘ ां यावर एक कॉलम टाका.’’
ितचं या याकडे आता ल गेल.ं दोन पावलं ती मागं सरकली. काहीशा िवचारात पडली.
‘‘हे कोण ओळखलंत का? तुमचे सवाचे आवडते...’’
पुढचं सांगावं लागलं नाही.
‘‘अ या तु ही?’’
तो पाहत रा ला.
‘‘मी लालन् चौधरी.’’
‘‘तु ही इथे? औरं गाबादम ये?’’
‘‘झाले खूप दवस.’’
‘‘नागपूर...’’
‘‘कधीच सोडलं.’’
वत:ला थोडं सावरीत तो हणाला, ‘‘गो वंद उपासनी याब ल मी दलगीर आहे.’’
ती गडबडीने हणाली, ‘‘ती सगळी माझी चूक होती. तो एक वेगळा माणूस आहे. लाखात
एक. मी सांगेन तु हाला के हातरी.’’
‘‘ हणजे कधी?’’
‘‘आजच. तुमचं रे यांबरोबरचं काम संपलं क या. कॉफ मागवून ठे वते.’’
रे गे हणाला, ‘‘मा यासाठीही मागवा.’’
‘‘तुमचा कप तुम या टेबलावर येईल. तु ही आत येऊ नका. मला काही कॉि फडेि शयल
बोलायचंय.’’
इतकं प सांगून लालन् चौधरी के िबनम ये गेली.
रे गेने याला िवचारलं, ‘‘तुझी ओळख आहे तर?’’
‘‘आ ा झाली.’’
‘‘लगेच कॉि फडेि शयल बोलायचंय ितला. तु हा लेखकांचं हे छान आहे. नाही तर
आ ही...’’
रे गेला ठोकायची संधी न सोडता तो हणाला, ‘‘दुस या या था आ ही हमदद नं ऐकतो.
आ ही यात सनसनाटीपणा शोधत नाही. वत: या सोयीचा मजकू र छापत नाही.
मधलाच तपशील जसा गाळत नाही या माणे बोलला न गेलेला मजकू र म ये घुसवत
नाही. कु णी ऑफ द रे कॉड हटलं तर तेवढं बोलणं ऑफ द रे कॉडच राहतं.’’
या या प ीकरणाकडे दुल करीत रे गे हणाला, ‘‘टॅलटेड आहे.’’
‘‘िमसफॉ युनेट, िमझरे बल आहे.’’
रे गेने िवचारलं, ‘‘का, असं का हणतोस?’’
तेव ात एक क पना मनात येऊन तो हणाला, ‘‘रे या, एक काम करशील?’’
‘‘तू काम सांग. नंतर सांगेन. अगोदर श द देणार नाही. कारण असं...’’
‘‘तू प कार आहेस. सावध आहेस.’’
‘‘काम सांग.’’
‘‘ ा लालन् चौधरीची आजवर खूप अडवणूक झाली आहे. ितची कहाणी ऐक. तु या
पुरवणीला सनसनाटी लेख िमळे ल. लाल या दु:खाला वाचा िमळे ल. यािशवाय एक
सोशल वक सामािजक बांिधलक हणता तसं काहीसं...’’
‘‘तुला जमणार नाही का?’’
‘‘आ ही कतीही सम या मांड या तरी ते शेवटी लिलत लेखन समजलं जातं आिण तु ही
लेको, असं समजतं, असं बोललं जातं, असं बचावा मक लेखन के लंत तरी या यावर
िव ास ठे वणारे अनेक मितमंद वाचक आहेत ना?— जाऊ दे. आपण आयु यभर भांडणार.
लालन् चौधरीसाठी काही करणार का?’’
‘‘मी ित यावरचे एकू णएक अ याय कधीच दूर के ले आहेत. िचअरफु ल वाटते क नाही?’’
‘‘असेल.’’
‘‘आहेच. इथं आली ते हाचा ितचा अवतार तुला माहीत नाही. इटस अ िबग टोरी.’’
‘‘आय कॅ न इमॅिजन. ितला ास देणा या सग या माणसांची, ब ाब ा धडांची नावं
कळवायला मी ितला सांिगतली होती.’’
‘‘ितने ती कळवली नाहीत ना?’’
‘‘करे ट! तुला सांिगतली?’’
‘‘कामावर यायला लाग यापासून आठ दवसांत ितने सगळं सांिगतलं.’’
‘‘तू काय के लंस?’’
‘‘ ा कानाने ऐकू न या कानानं सोडू न दलं.’’ रे गेने शांतपणे सांिगतलं.
या या नजरे तले भाव पा न रे गे सगळं सांगाय या इरा ाने हणाला, ‘‘ही लालन्
चौधरी इथं आली आम या दैिनकाची अ◌ॅड पा न. आम या साहेबांनी याच दवशी
ितला जॉब दला. ित याकडे पुरवणी िवभाग सोपवला. मुलाखती, प रचयलेख इथपासून
खास क न मिहलांची सुखदु:खं, परी णं, पयटन, रिववारचा पदाथ, आरो य असं जे जे
लागेल ते ते. ित या कामाचा झपाटा िवल ण आहे. पण तकतकलेली, ासलेली
असायची. आिण सुमार स दय असले या जर कायम तडकले या असतील तर
भयानक दसतात. सवात देखणी कोणती? तू सांगशील?’’
‘‘बोल. बोल.’’
‘‘हा य हेच स दय, हा य हेच दु:ख.’’
‘‘फॅ टाि टक.’’
‘‘वाप न टाक तु या कथेत. तु या नावावर खपव.’’
याने रे गे या पाठीत दणका घातला.
‘‘मु य काय ते सांग.’’
‘‘हां, तर ही लालन् चौधरी. आठ दवसांत ितने जीवनपट मा यासमोर मांडला. मी
हळहळलो. आिण नंतर कळलं मामला वेगळा आहे. लालन् चौधरी सग या जगावर
कातावलेली. पु षां या बरोबरीने बायकांवर. यातही रोख देख या बायकांवर. सगळी
देखणी, बाबदार माणसं नैितकदृ ा घसरलेली. येक पु ष हणे िह याकडू न
‘से स’ची अपे ा करतो. तू ितला आ ा थम पा लं हणतोयस. असेलही. आता सांग,
िहला पा यावर तशा भावना होतील का?’’
‘‘पण ती सांगते...’’
‘‘ती जे सांगेल ते संपूण स य कशाव न? ारं भी माझाही िव ास बसला. पण एके दवशी
ितने मा याच साहेबांब ल सांिगतलं, ते हा मी उडालो. तसं दशवलं नाही. ितला
हणालो, ‘संपादक उिशरापयत थांबायला सांगतात तर थांब. मी इथंच आजूबाजूला
असेन. ंट ग, यूज िडपाटमटम ये कु णी ना कु णी असतंच. तरी मी थांबेन. जा त
ब बाब बदेखील होता कामा नये. कारण आमचे संपादक हणजे खरोखर ‘शुकासारखे पूण
वैरा य याचे, हणावं तसे.’ नंतर मी चौकशी के ली तर आमचे संपादक कॉ फर ससाठी
बाहेरगावी गेलेले. यानंतर मी एक जीवघेणा खेळ खेळलो. आम या चीफ कं पोझीटरला
ित यावर सोडलं.’’
याने चमकू न िवचारलं, ‘‘ हणजे?’’
‘‘सांगतो, आमचा हा मानेमा तर एक लाख माणूस. पण बायको या बाबतीत कमनिशबी.
याला कु णीतरी गंडवलं आिण वेडसर बायको ग यात मारली. एक वषात घट फोट. नंतर
ल के लं नाही. मी याला िचकार घोळवला. कती वष मन मारणार हणून िवचारलं.
चौधरीशी दो ती जमव याचा य के ला. ितने मानेचा अपमान के ला. माने खवळला. मी
मग याला िचथवला.’’
‘‘नेमकं काय के लंस?’’
‘‘मानेला सांिगतलं, लाल ला धर. मी ितला रे कॉड से शनला पाठवीन.’’
‘‘तुझा ेस इतका मोठा आहे?’’
‘‘नावं मोठी असतात. से शन कसला कपाळाचा! खाली एक शेड आहे. याचे डोळे या
क पनेनं चमकले. पण नंतर याने िवचारलं, ‘बोभाटा झाला तर? माझी नोकरी गेली तर?’
मी सांिगतलं, ‘मी तु या बाजूनं सा देईन.’ आिण महारा ा या लाड या लेखका, काय
घडलं असेल सांगतोस?’’
तो काहीच बोलला नाही. रे गे जंक या या नशेत हणाला, ‘‘ लॅन स के सफु ल. शेडमधून
लाल चा आवाज नाही. इतकं च न हे, ती आता मानेशी भांडत नाही. ती वत:वर, मानेवर
इतकं च न हे, पु षजातीवर खूष आहे. काय कळलं का?’’
‘‘सोपं आहे. ल ाचं वय झालेलं. झगझगाटी दुिनयेत वावरायचं. आईवडील उदासीन.
फटकळ िजभेपायी एकाक पण. िवल ण पोकळीनं भरलेलं भिव य. लॅक ऑफ िस यु रटी.
फॅ सी आयिडयाज. लाल सार या पोर ना जर असं वाटलं क आपण बला कारालासु ा
लायक न हेत? यातून फयर कॉ ले स. से स रलेश स कतीतरी पातळीवर इगो
सॅ टसफॅ शन िमळवून देतं. से स इज िस यु रटी. ती दखल घेणं आहे. समझे?’’
‘‘असेल. पटत नाही. ही अशी दखल?’’
हवेत हात उं चावत रे गे बोलला, ‘‘आय डो ट नो. बट इट व ड. फार लांब कशाला जायचं?
एका वेग या लेनवर, तुझं काय?’’
‘‘मा यावर कु ठं आलास?’’
‘‘तू एवढा नामवंत. लोकि यते या िशखरावरचा. पण मला भेटतोस. तु या लेखनावर मी
भरपूर त डसुख घेतो. तुला ेट मानत नाही. तुझी िख ली उडवतो. तू मनात खवळत
असशील. पण तरी तुला गुदगु या होतात. ाला ‘दखल’ घेत याचा आनंद हणतात.
काय? कळलं?’’
तो नुसता पाहत रा ला.
रे गे हणाला, ‘‘जा बाबा जा. कॉफ यायला जा. माझा कप इकडे पाठव. ितला
कॉि फडेि शयल बोलायचंय. तरीही फार काही उरलं नसेल.’’
‘से ह मी ॉम माय ड् !’—असं साहेब हणून गेलाय. हे तो नुसतं हणाला असता तर
वांधा होता. हे तो हणून ‘गेला’ हे छान झालं. नाही तर आज याची धडगत न हती. मीच
याला घालवला असता. िम चांगले असतात कं वा चांगले िम िनवडता येतात.
नातेवाईकांचं तसं नसतं. गु वाकषणा या शोधापासून रले ट हीटी िथअरीचा शोध
लावणा या साहेबाला िम ापे ा नातेवाईक जा त फोटक असतात ाचा शोध लावता
येऊ नये?
अथात ते साहिजकच आहे. सहा मिह यां या पोट या पोरासाठी वतं बेड म असते.
अंगाईगीत, मांडी थोपटणं वगैरे आईविडलांना गहाण टाकणा या भानगडी ितथं नाहीत.
आईला ‘ममी’ वगैरे हणायचं, पण ‘ममी ऑलवेज िबलाँ ज टू पपा.’ पपा आिण डॅडी ही
एक सं था असते साहेबां या रा यात. ही जमात नातेवाईकांत गुंतत नाही. आिण ा
एकाच बाबतीत ममी पपांशी सहमत असते. नातेवाईकांचा सहवास नाही. सहवास नाही
हणून अनुभव नाही. हणूनच ‘मा या िम ांपासून मला वाचवा’ ा वा याला चीतीचं
बोलणं हणत नाहीत. वा तिवक िम ांपे ा नातेवाईक भयानक असतात हे साहेबाला
‘अ◌ॅडमॅ ’नेच सांगायला हवं होतं. अ◌ॅडम
ॅ आिण ई ह! जगातलं सवात पिहलं आिण
शेवटचं सुखी जोडपं. कारण दोघांनाही सासूसासरे न हते. साहेबाला तर हे सवात थम
समजायला हवं होतं.
जाऊ दे! मांजरासाठी मोठं भोक आिण या या िप लासाठी छोटं भोक ही करामत
साहेबाचीच नाही का? अनेक शोध लावणा या यूटनला मोठया भोकातून िप लू पण येऊ
शकतं हे कळलं नाही, एवढा तो येडपट! ते हा चालायचंच!
लॅटफॉमवर यशवंतमामा अजून खंकाळत होता. यशवंतमामाचे समोरचे दात बाहेर
आलेले आहेत. दात पुढे असलेली माणसं त ड िमटू न उभी असली तरी हसताहेत असं
वाटतं. अशा माणसांनी सांभाळू न हसावं. पण यशवंतमामाला तो पोच नाही. जबडा
वासून तो जे हा खंकाळतो ते हा के वळ पडजीभ दसते असं नाही तर जठरापयत जाणारी
इसोफे गस् निलकाही दसते. दुस याचं काय चुकतं हे पाह यासाठी िभरिभरणारे डोळे
आिण चावा घे यासाठी आसुसलेले दात बाऊं ी लाईन या कायम बाहेर.
यूटन कसा येडपट होता हे यशवंतमामानेच मला के हा तरी ऐकवलं होतं. यूटनची उं ची
ा माणसाला कधीच समजली नाही. जगाचे डोळे दपवून टाक याची श असले या
माणसां या ा अशा गो ी, यांची उं चीच अिधक वाढवतात, हे याला कळत नाही या
माणसाला कािलयाचे िवषारी िवळखे िखळिखळे करणा या कृ णाला, यशोदेने हाताला
बांधले या दो या का सोडता आ या नाहीत ातली किवता कळणार नाही.
याच यशवं याने सग या ड याला ऐकू येईल अशा आवाजात सांिगतलं,
‘‘आिण तो थमास सांभाळ बरं का! आ ापयत दोन फोडलेस हणून सांगतो.’’ मी मनात
हणालो, ‘अनाऊ समट करतात या लाऊड पीकरव न बोरीबंदर या सग या
लॅटफॉ सवर जाहीर कर.’ होपलेस माणूस! मा याशेजारी दोनच दवसांपूव मा याशी
ल झालेली कावेरी उभी. ित यासमोर असलं व करायची गरज होती का? ती मला
लगेच काही बोलणार नाही. पण मनात या मनात ‘असलंच का यान ग यात
पडलंय!’—असं न हणणार! िम ांपे ा नातेवाईक भयानक! साहेबाला नेमकं हेच
समजलं नाही.
मी कू पेत आलो. दारा या दो ही क ा आतून लाव या. पु हा उघड या. बाहेर आलो.
पॅसेजमध या लुवड िखड यांतून ड यातलं काही दसत नाही हे पािहलं आिण पु हा आत
आलो.
कावेरी िखडक तून बाहेर पाहत होती, िखडक ला कोपर टेकवून. पावसा यात वास
करताना बाहेर नजर टाकली क िहर ा रं गातच कती वेगवेग या छटा असतात, ते
जाणवतं. ा सव छटा आ ा डो यांसमोर येऊन गे या. पण कावेरी या हातात या
िहर ा चु ाचा िहरवेपणा वेगळाच होता. ूट पर यूमचा कं वा वॅट िस टीनाईन या
बाटली या िहरवेपणाशीच याची बरोबरी करता येईल.
येस्! या याशीच! कारण ा दोन बाट यां माणेच ा चु ा या िहरवेपणात सुगंधही
होता आिण नशाही. अशा िचरं जीव ठरणा या णी आप या पिह याविह या संवादात
नशा नको, पण गंध हवाच.
काय बोलू?
एकदा वाटलं हणावं—
‘कावेरी, ा अनंत अवकाशात दोन आ मे युगानुयुगं मण करतात. कोण कु णाची ती ा
करतोय समजत नाही. आपणही असेच आज, अचानक...’
असा काहीसा ारं भ करावा का? हणजे आपला जोडीदार फ थमास फोडणारा नाही
तर फमास डीप आहे हे कावेरीला कळे ल.
नाही! यात अथ नाही! आपण कसे हे ितला हळदीचा रं ग उतराय या आत कळणार आहे.
आपला अ या म हळदीसारखा. सोह यापुरता लावलेला, लगेच उतरणारा. खरं तर
काहीच बोलू नये. नुसतं जवळ जावं, हातात हात यावा. तो पश ित या नजरे त उतरला
तर पुढे काय करायचं ते नजराच ठरवतील. पण मी ातलं काहीच के लं नाही. भीती
वतमानकाळाची न हतीच. नंतरची होती. पाळणा हल यावर के हातरी कावेरी हणेल,
‘काय हो, पिह या वासात आ मा, अवकाश करीत बसला होतात?’
बरं , एकदम हातात हात यावा तर हीच हणणार, ‘तु ही भलतेच तयार होतात क
पिह या दवशी! मला तर बाई वाटलं, अगोदर रं गीत तालीम वगैरे के ली होती क काय?’
हणून ापैक काहीच न बोलता मी िवचारलं, ‘‘आपण सगळं सामान घेतलं ना
बरोबर?’’
ितरक मान करीत ितने िवचारलं, ‘‘थमास?’’
‘‘ ावेळी घेतला नाही.’’
‘‘फु टतो हणून?’’
आता काय बोलणार? पण बोलायची वेळ आलीच नाही. कू पे या दारावर टकटक आवाज
झाला. ‘येस’् हणत मी दार उघडलं, तर दारात कं ड टर. मी पटकन् ित कटं काढू न दली.
कं ड टरने या याकडचं अवकहडाच काढलं आिण यात डोकावून तो हणाला,
‘‘सॉरी, हा कू पे तुमचा नाही.’’
‘‘असं कसं होईल?’’
‘‘आय डो ट नो!’’
‘‘डो ट नो हणून कसं चालेल? दोन मिहने अगोदर बुक के लाय.’’
‘‘असेल, पण...’’
या या छातीवरची प ी वाचत मी हणालो, ‘‘ठाकू र, ल करायचं ठरव यावर थम कू पे
रझव के ला. नंतर ल ासाठी हॉल िमळवला आिण ा दो ही गो ी िमळा यामुळे ल
के लं.’’
ठाकू र जरा खुलला आिण हणाला, ‘‘असंच आहे साहेब! मी रे वेतच नोकरी करतो, पण
मलाही ते हा कू पे िमळाला नाही. नागपूरला सेशन होतं. सग या एमेलएंनी धुडगूस
घातला होता वासभर!’’
‘‘मग आज आता कोणता एमेलए आलाय?’’ असं हणत मी पुढे झालो. तर कं ड टर या
मागे एक पास ी उलटलेला हातारा आिण याला शोभावी अशी याची बायको.
‘‘कू पे ांनी बुक के लाय?’’ मी आ याने िवचारलं.
ठाकू र ‘हो’ हणाले आिण ितरिमरीत मी एक न शोभणारा िवचारला,
‘‘ ांना कू पेचा काय उपयोग?’’
ठाकू र न बोलता िनघून गेल.े या णी एक िवचार मनात आला आिण मी तो अंमलातही
आणला. च खाली वाकू न यांना नम कार के ला. हातारा भलताच खवचट िनघाला.
कर ा आवाजात तो हणाला, ‘‘आशीवाद िमळे ल, कू पे िमळणार नाही.’’
‘‘कू पे िमळे ल असाच आशीवाद ा.’’
‘‘जमणार नाही.’’
‘‘अहो, लीज ऐका, माझं दोनच दवसांपूव ल झालंय ते हा...’’
‘‘होऊ शकतं. ल ाचं वयच आहे तुमचं. यो य वयात आिण यो य वेळी या या गो ी
हायला ह ातच. हणजे मन आिण बु ी शांत राहते.’’
‘‘मग कू पेही वेळेवर िमळायला हवा क नाही?’’ मी हाता याला या याच उपदेशात
पकडलं. पण कसचं काय? अ सल लाकू ड, टणक गाठ, बाभूळ झाड हणालं,
‘‘ हणूनच सांगतोय, कू पे रकामा करा.’’
मी आिण कावेरी नाइलाजाने चार माणसां या कं पाटमटम ये गेलो आिण भावंडां माणे
बसून रािहलो. काहीतरी मामुली िवषय काढत रािहलो. समोर या काव याचं बारीक
ल होतं. कावेरी या हातातला चुडा हणजे तर सा ात् बुले टनच होतं आिण फु क ा
वाचकांना नुस या हेडलाई स पुरतात.
कावेरी वर या बथवर आडवी झाली, दुस या णी गाढ झोपली. मी ट जागा.
तारवटलेलो... तारवटलो आिण बस या-बस या डोळा लागला.
जाग आली ते हा पुणं आलेलं. कं ड टर दरवाजा बडवत होता. मी दार उघडलं. ठाकू रनी
मा यासमोर या वर या बथवर या माणसाची तंगडी हलवीत हटलं, ‘‘जंटलमन, लीज
गेट अप! पूना, पूना आ गया.’’
वर या माणसाने ‘पुण-ं इत यात?’ असं हणत हातावरचं घ ाळ पाहायला सु वात
के ली. माणसं मजेदार असतात. ढाराढू र झोप लागले या माणसाला पुणं कती वाजता
आलं हे कशाला हवं असतं? पु याला उतरायचं असूनही, पुणं आ यावर याचा चेहरा
ािसक झाला होता. पु यापे ाही, व ात आ ा तो या गावाला पोहोचला होता ते गाव
जा त मह वाचं होतं. व ात या कोण या सुखद णी ठाकू र म ये कडमडला होता कोण
जाणे! मला रे वे अिधका यांची आिण याहीपे ा शासनाची नेहमी गंमत वाटते. झोपेतून
म यरा ी वा अपरा ी उठावं लागतं हाब ल उता ं चं काही हणणं नसतं. उठवतं कोण
आिण कसं याला मह व आहे. रे वे सरकारने जर पॅसजसना उठव यासाठी देख या मुली
नेम या तर? यांनी हल या हाताने पांघ ण दूर करावं, ‘इतकं िजवावर आलं होतं
तु हाला उठवायचं, पण काय करणार? पुणं आलं. उठवावंच लागलं. उतरता क येता
द डपयत?’ असं घडलं तर मी द डच काय, है ाबादपयत जायला तयार आहे. पण तसं
कु ठलं घडायला? िजथं बायकोही घरी ी टायर कं ड टरसारखं उठवते, ितथं...
नवा पॅसजर आला. वर या बथवर आडवा झाला. कावेरी वत: या घरी झोपावं तेवढी
गाढ झोपलेली. मी पु हा दरवाजा बंद के ला. नवीन आले या वाशाने काही तो बंद के ला
नाही. गो साधी असते. पण वृ ीवर भा य करते. माणसातलं जनावर नाहीसं
हो यासाठी ल मी आिण सर वती, दोघ चे आशीवाद लाभावे लागतात. नुसती ल मी
जे हा वरदान देते ते हा असं होतं.
गाडीने पुणं सोडलं आिण पु हा दरवाजा वाजला. दार उघडायला पु हा मीच. दार उघडलं
तर दारात तो हातारा. माझा कू पे पळवणारा.
‘‘कू पे हवाय?’’ याने िवचारलं.
‘‘कू पे... हणजे आता...’’
‘‘िमरज यायला अजून सहा तास आहेत, पु कळ झाले!’’
इतकं बोलून हातारा कू पेकडे वळला. मी कावेरीला उठवलं. आ ही कं पाटम स बदलली.
खरं तर मी यांचे आभार मानायचे, पण डो यातला संताप गेला न हता. कू पेचा दरवाजा
लाव यापूव मी यांना िवचारलं, ‘‘गु यागो वंदानं हाच कू पे सं याकाळी दला असता
तर?’’
मा या खां ावर थोपटीत हातारा हणाला, ‘‘भ या माणसा, अपेि त णी सुखाचा
पेला हातात आला तर या सुखाची कं मत कमी होते. जा. डो ट वे ट युवर टाइम!’’
के हातरी जाग आली. टेशन कोणतं समजत न हतं. गाडी कोण याही टेशनवर थांबली
क आप याला वाटतं, आप या ड या या समोर सग या गो ी यायला ह ात. टेशन या
नावाची पाटी, िजना, िप या या पा याचा नळ, को ड क ं चा टॉल आिण हीलरचा
बुक टॉलही. इतकं च न हे तर टेशनातून झटपट बाहेर पड यासाठी फाटकही समोरच
हवं. पण रे वे कमचारी असे व ताद कं वा अ मा दकांचं तकदीर, क ा सग या गो ी
वगळू न माझा डबा नेमका आर. एम. एस. या ऑ फससमोर कं वा ि तीय ेणी या
ित ालयासमोर कडमडतो.
‘‘अहो, घशाला कोरड पडली आहे. कु ठं कॉफ िमळे ल का, बघता का?’’
‘‘डे फनेटली!’’ हणत मी बाहेर पडलो आिण रका या हाताने परत आलो.
‘‘ हेरी सॉरी! ा टेशनवर काहीही िमळायचं नाही.’’
वा य संपलं आिण दार वाजलं. उघडलं तर दारात हातारा आिण या या हातात थमास.
‘‘कॉफ िपणार?’’
आता मा मी ग धळलो. याचा राग येणं श यच न हतं. पण...
‘‘घेणार का कॉफ ? नंतर लागते.’’
मी मग हणालो, ‘‘तु हाला ास...’’
‘‘ ास कसला? आ ही आता कॉफ घेतच होतो. तुमची आठवण झाली. तु ही लॅटफॉमवर
पळापळ करताय हे पा लं. हटलं...’’
बोलता-बोलता हातारा सरळ ड यात आला. या याजवळ दोन लॅि टकचे पेले पण होते.
थमासचं झाकण याने मला दलं आिण हात उं चावीत तो हणाला, ‘‘िचअस! आता बोला!
काय हणताय? तुमचं ल दोन दवसांपूव झालं तर!’’
‘‘हो.’’
‘‘दॅ स फाइन! ल ह मॅरेज क ...’’
‘‘ पो ड मॅरेज.’’
‘‘ते तर फारच छान! सगळं च अनोळखी असतं. छान, छान! ल ह मॅरेज, एकदम बोगस!’’
‘‘का? असं का हणता?’’
‘‘पटत नाही हणून! ल ह मॅरेज हा श द चुक चा. याला अ◌ॅ ॅ शन मॅरेज हणावं. वा ेल
या माणसाला वा ेल ती मुलगी आवडते. हणून ते अ◌ॅ ॅ शन मॅरेज. दोन वषात
अ◌ॅ ॅ शन संपतं, ॅ शन उरतं.’’
आ ही दोघं हसलो.
हातारा पुढे हणाला, ‘‘परी ेचा पेपर गुपचूप िमळवायचा. आिण मग पैक या पैक
माक िमळवायचे. लोक दपून जातात, पण आप याला आतून उक या येतात का?’’
मी मान हलवली.
‘‘ल ह मॅरेजचं असंच असतं. सग याच ओळखी हळू हळू हा ात. छान,छान! पो ड
मॅरेज बे ट! मुलगी कु ठली आहे?’’
‘‘मुंबईचीच.’’
‘‘अरे रे!’’
‘‘का हो? अरे रे का?’’
‘‘बायकोचं माहेर नेहमी अंतरावर हवं.’’
‘‘का?’’
‘‘बायकोला टेशनवर पोहोचवणं, रझ हशन िमळवणं, प ,ं तारा करणं, वाट पाहणं,
आता गेली क मिहनाभर येणार नाही ाचा दलासा वाटणं, ा येक अव थेत का
आहे. वेगळे पण आहे. मग बायकोलाही माहेरची अपूवाई जाणवते. माहेर या माणसांना
मुलीची ओढ वाटते आिण यात जावयाचाही बाब राहतो. ठीक आहे, ठीक आहे. मुलगी
नोकरी करते का?’’
‘‘नाही.’’
‘‘तु ही करता का?’’
‘‘भले, यािशवाय आ हाला मुलगी कोण देणार?’’
‘‘ हणजे मला असं िवचारायचं होतं क नोकरी आहे क धंदा वगैरे? दो ह त फार फरक
आहे असं नाही. धंदा हटलं क चोवीस तास नोकरीच ती आिण नोकरी हणजे आठ
तासांचा धंदा. यापैक तुमचं काय?’’
‘‘आठ तास धंदा.’’
‘‘झकास! आता दौरा कु ठे ?’’
‘‘बंगलोरला.’’
‘‘ितथं कु णी नातेवाईक?’’
‘‘एकही नातेवाईक नाही. हणूनच...’’
‘‘हे फारच छान! असं करा, बंगलोरला मानसरोवर ा नावाचं हॉटेल आहे. ितथं उतरा.
ब ीस नंबरचा सूट मागा.’’
‘‘ब ीस? काही खास.’’
‘‘ब ीस नंबर सूटला जोडू न ग ी आहे. आिण मु य हणजे ही ग ी हॉटेल या कोण याही
खोलीतून दसत नाही. ते हा हवं तर खोलीत, नाहीतर...? हाऽ हाऽ हाऽ मजा करा—मजा
करा. मेक ए हरी मूमट इन लाईफ वथ िल हंग!’’
वत:वर खूष होत हातारा िनघून गेला. दहाच िमिनटं आला आिण गेला. पण झपाटू न
गेला.
बंगलोर येताच आ ही ‘मानसरोवर—मानसरोवर’ करीत मानसरोवर या रसे शन
काऊंटरसमोर. एकही खोली रकामी नस याचं शुभवतमान काऊंटरवर या माणसाने
दलं. िवचार यात अथ न हता तरी मी िवचारलं,
‘‘ब ीस नंबर?’’
‘‘तो तर दोन मिह यांपासून अ◌ॅड हा सम ये बुक होतो.’’
‘‘कु णी के लाय?’’
मागून आवाज आला, ‘‘मीच!’’
पु हा तोच. हातारा.
‘‘तु ही? कमाल करता हो!’’ हणत मी पु हा खाली वाकू न नम कार के ला.
हातारा हणाला, ‘‘कू पे दला, ब ीस नंबर िमळणार नाही.’’
कावेरीकडे पाहत मी हणालो, ‘‘चल जाऊ या.’’
‘‘कु ठे जाणार? यांना आणखीन काही हॉटे सची नावं तरी िवचा न ठे वा.’’
तेव ात हातारा हणाला, ‘‘चला आम याबरोबर! दोन ए ॉ कॉ स टाकू न घेऊ.
सं याकाळपयत काही वेगळी व था झाली तर य क ओके ?’’ आ ही सगळे च ब ीस
नंबरम ये आलो. हा ही. आय. पी. सूट असावा. एक मोठी ॉइग म, म ये टॉयलेट आिण
पलीकडे मा टर बेड. जागेची टंचाई तर न हतीच. इतकं च न हे तर मधलं दार लावलं क
ाय हसीलाही तोटा न हता. आ ही बेड मचा ताबा घेतला. आंघोळी आटप या आिण
तेव ात हातारबुवांनी बाहेर या खोलीत बोलावलं. यांनी चौघांचीही ेकफा टची
ज यत तयारी के ली होती.
‘‘तु ही मला लाजवलंत.’’
‘‘मला तशी सवय आहे.’’ यांनी मला िन र के लं. तेव ात ता या, टवटवीत फु लांचा
भरग लॉवरपॉट घेऊन हॉटेलचा माळी आला.
‘‘ल मणा, तुझी अयो या काय हणते?’’
‘‘मालक, आपली कृ पा आहे.’’
‘‘ल मणाची उ मला काय हणते?’’
‘‘मालक, उ मला माहेरला गेलीय.’’
‘‘अरे , ल मणाचा मा ती झाला क रे ? वा! चया म. झकास! येऊ का पा णा
हणून?’’
‘‘मालक, घर तुमचंच आहे.’’
‘‘मग चला, आमचं सामान हलवा.’’
‘‘होय मालक!’’
ेकफा ट संपला आिण यांनी खरं च थान ठे वलं. मी मग दारातच थांबलो, यांची वाट
अडवून. पु हा मा या खां ावर थोपटीत हातारा हणाला, ‘‘िम ा, आमची काळजी क
नकोस. माळीबुवांकडे आ ही असे दोन-चार वेळा रा ालो आहोत. तुझी ब ीस नंबर झक
मारते असं माळीबुवांचं घर आहे. डो ट वरी! आिण हा असा जाता-येता नम कार क
नकोस. वाक याची वृ ी हवी, पण जाता-येता वाकायचं नाही.’’
‘‘मी तु हाला तुमचं नावही िवचारलं नाही.’’
िखशातून ि हिजट ग काड काढीत ते हणाले, ‘‘मला सग या गो ी झकास वाटतात
हणून मला सगळे झकास बाबूराव हणतात.’’
काड देऊन झकास बाबूराव िनघून गेले.
मधुचं संपला. मुंबईला परतलो. जुनापुराणा झालो. धाक ा बंधूंना एके दवशी पु याला
जायचं होतं हणून याने बॅगेची मागणी के ली. न ा बॅगेवर सग यांचा डोळा असतो. बॅग
रकामी करताना झकास बाबूरावांचं काड िमळालं. या णी यांना भेटायची ती इ छा
झाली. रिववार होता आिण टी हीवर या िसनेमात मुळीच वार य न हतं. इतर
माणसांची मला गंमत वाटते. िसनेमाला िश ा देत-देत तीन तास टी हीसमोर घालवतील
पण सं याकाळचा फे रफटका मारायला बाहेर पडणार नाहीत. दाराशी आलेली व तू जरी
फु कट असली तरी ती आपला ब मोल वेळ घालवते आिण अिभ चीचाही बळी मागते.
मी एकटाच बाहेर पडलो. आनंदपव नावाची एक लांबलचक पण बैठी, कौला इमारत
शोधून काढली. आत वेश के ला आिण ि तिमतच झालो. मी एका झकास फरशा
बसवले या कोटयाडम ये उभा होतो. आवार व छ होतं. भरपूर झाडं होती. येक
झाडाभोवती बस यासाठी िसमटचे चौथरे होते आिण चारही बाजूंनी ते आवार मो ा
खो यांनी वेढलेलं होतं.
थोड यात हणजे तो एक आ म होता.
वृ ा म?
नो! झकास बाबूरावसारखा माणूस वृ ा मात राहणार नाही कं वा तो िजथं राहतो
याला वृ ा म हणता येणार नाही. तेव ात जवळ याच खोलीतून एक वय कर गृह थ
बाहेर आला. मी बाबूरावांची चौकशी के ली. याने लगेच सांिगतलं, ‘‘आवारा या टोकाला
जा. ब ीस नंबरची खोली. गवं ाचं काम चाललंय ितथंच.’’
इथंही ब ीस नंबर आहे तर!
समोरच झकासराव उभे होते. आवारात बसवलेली फरशी काढू न टाक याचं काम
झकासरावां या देखरे खीखाली चाललं होतं.
‘‘अरे तू? तुला माझी आठवण कशी काय झाली?’’
‘‘त णपणी दुस या त ण िम ाची आठवण नाही का होणार?’’
‘‘झकास, झकास! हे आप याला आवडलं. बस, इथंच बस, चालेल ना?’’
‘‘न चालायला काय झालं?’’ असं हणत मी झकासरावां या जवळ पारावर बसलो.
मा या वैवािहक आयु याची ाथिमक चौकशी संप यावर मी यांना िवचारलं,
‘‘तु ही फरशा काढू न काय करताय?’’
‘‘सखीसाठी अंगण.’’
‘‘सखी कोण?’’
‘‘माझी बायको.’’
‘‘मग अंगण कशासाठी?’’
‘‘अरे बाबा, आमची सखुबाई मूळची कोकणातली. सडासंमाजन, रांगोळी, तुळशीवृंदावन
ात ितचं बालपण गेलेल.ं नंतरचं आयु य मुंबईत. कमीत कमी आनंदपवात आ यावर तरी
पु हा लहानपणचं आयु य िमळे ल असं ितला वाटलं. ते हा ित यापुरतं अंगण बनवतोय.
सखी रोज सडा घालेल, जमीन सारवत बसेल, रांगोळीतही चांगला तास मोडेल. आता
रे घा काय सरळ येतील? मी दोन तास मोकळा, मॉ नग वॉकसाठी, िनसगस दय
पाहायला!’’
‘‘ फरायला कोण या बाजूला? हणजे िनसगस दया या दृि कोनातून िवचारतोय.’’
‘‘इथंच, आनंदपवातच! एक पे ा एक वरचढ देखणी, अशा कती दाखवू? िनसगस दयाचे
िविवध नमुने इथंच आहेत. येतोस बघायला?’’
झकासराव बोलता-बोलता उठलेच. मीही पाठोपाठ िनघालो. खो याखो यांतून ‘काय
मािणकताई, काय िवमलताई’ करीत यांनी मला आ मभर घुमवलं.
शेवटी एका खोलीसमोर उभं रा न ते हणाले,‘‘ही आता माझी लेटे ट गल ड,
वंदनाबाई.’’
दार उघडलं. वागत झालं.
‘‘पा णा आणलाय, चहासाठी.’’
‘‘या ना!’’
‘‘नवरा कु ठाय?’’
‘‘एव ात बाहेर गेलेत?’’
‘‘काय हणतो जमद ी?’’
वंदनाबाई मनमोकळं हसत हणा या, ‘‘आता पूव चं काहीही रा ालेलं नाही. तु ही
याला ओळखताच.’’
झकासराव हणाले, ‘‘झकासपैक ओळखतो. बरं का रे , हा आमचा नवरा— हणजे
आमचा िम आिण िहचा नवरा—तुफान तापट िततकाच कमठ. बायकोने कु ठं जायचं
नाही, कु णाशी बोलायचं नाही, काही िवचा नकोस. बायको चांगली िशकलेली हवी.
अगदी डबल ॅ युएट. पण ितनं मान वर क न बोलायचं नाही. आिण आ हा िम मंडळीत
तर तो गौरवानं हणायचा, मी ऑथ डॉ स आहे.’’
म ये वंदनाबाई हणा या, ‘‘आमची िवदभात बदली झाली ते हा तर ते मा यावर फार
िचडायला लागले. यां या मनािव मी ितथं चांगली नोकरी िमळवली. पगार चांगला
होता. टु ड स घरी शंका िवचारायला येऊ लागले. माझी पॉ युलॅ रटी यांना पेलेना.
यांनी ते हा काय के लं असेल?’’
‘‘नो आयिडया.’’ बाबूराव हणाले.
‘‘रोज घट फोटाची भाषा.’’
‘‘कमाल आहे! सुखाचं आयु य माणसं अिवचारानं िज करीचं का करतात बुवा?’’
‘‘मग, पुढे?’’ मी इं टरे टने िवचारलं.
‘‘एके दवशी कॉलेज या लाय रीतून ‘ हंद ू लॉ ऑफ मॅरेज अ◌ॅ ड डाय होस’ पु तक
िमळवलं आिण जाता-येता ते यां या नजरे ला पडेल अशा ठकाणी ठे वत गेल.े ते हापासून
यांची घट फोटाची भाषा बंद.’’
आ ही चहा िपऊन बाहेर पडलो. झकासरावांनी मला मग िवचारलं, ‘‘कशी आहे
हातारी?’’
मी ग प होतो. झकासराव ब ीस नंबरकडे चालता-चालता हणाले,
‘‘माणसा या िवचारांची नेहमी ग लत होते. तो पंचिवशीत या त णीची तुलना
साठीत या बाईशी करतो. दॅट इज नॉट करे ट! साठी उलटले या दोनशे बायका
बघाय या आिण मग कोणती हातारी देखणी आहे ते ठरवायचं.’’
‘‘ या दृ ीनं ा आनंदपवातली ही उवशी हणायला हवी. तुमची पिहले ओळख होती
ना?’’
‘‘जुजबी, न वाढवलेली! ित या नव याला आवडत नाही हट यावर कोण कटकट क न
घेतो?’’
‘‘आता काही हणतात का?’’
‘‘आता याची हंमतच नाही. माझा सकाळचा दुसरा चहा इथंच असतो. वाध याचेही
फायदे असतात रे ! चहा या कपा या पलीकडे मजल जातच नाही. लेटॉिनक ल ह ाचा
अथ ा वयात समजतो. एकमेकांवर जळायचं ते कशा या जोरावर? अ पासाहेब
फड यांना लेटॉिनक ेमाचं महा य माहीत होतं. यां या ा ये माणे बौि क ेम,
अशरीरी ेम...’’
एवढं सांगून, एक डोळा बारीक करीत झकासराव हणाले, ‘‘ लेटॉिनक ल हची आमची
ा या वेगळी आहे. काय ऐकणार का?’’
‘‘बाय ऑल मी स!’’
‘‘इ स अ ले टू मॅन, अ◌ॅ ड टॉिनक टू वुमन!’’
‘‘आनंदपवात जाताना मला का नेलं नाहीत?’’
‘‘तु ही शशी कपूर आिण हेमामािलनीत अडकला होतात, मग काय करणार?’’
‘‘पुढ या वेळेला मी येणार.’’ कावेरीने बजावलं.
एका रिववारी सकाळी कावेरीनेच आठवण के ली. आ ही दोघंही आनंदपवात पोहोचलो.
झकासरावांची सखी रांगोळी काढ यात म होती. ाचा अथ झकासराव
िनसगस दयाची आराधना करीत असणार. या माणे ते अशाच एका खोलीत सापडले.
मला पाहताच ते हणाले, ‘‘वेळेवर आलात. मी हणतो ते खरं क नाही, सांगा?’’
‘‘बोला!’’
आ ही पुढे झालो. झकासरावांची अशीच एक मै ीण ंक उघडू न बसलेली. झकासरावांना
या बाइचा नवरा तावातावाने सांगू लागला, ‘‘बरं का झकासराव, मा या आईनं आम या
ल ात ही पैठणी िहला दली.’’
झकासरावांनी लगेच िवचारलं, ‘‘तु ही तुम या मुला या ल ात हीच पैठणी सुनेला का
दली नाहीत?’’
‘‘ या पैठणीमागे मा या तशाच भावना आहेत.’’
ितचा नवरा काहीसा उखडलाच. हातवारे करीत तो आ हाला सांगू लागला, ‘‘हो हो, हणे
भावना आहेत! बरं का झकासराव, तेहत े ीस वषात तेहत
े ीस वेळादेखील ितनं पैठणी
अंगाला लावली नाही. बरं , नेसायची ती फ बाहेर जाताना. आ याबरोबर सोडायची
घाई. कधी कौतुकानं पंधरा िमिनटंदखे ील नव यासाठी पैठणी नेसून बसली का हे ितला
िवचारा.’’
‘‘वेळ नको का िमळायला?’’
‘‘कसलं रसच के लं तेहत े ीस वषात? हणे वेळ नको का िमळायला? रिसकता लागते
रिसकता! नव याब ल ेम लागतं. पण नाही. हंद ू ी ना! नव याला भातावर दूध
वाढताना साय फुं कू न वाढतील आिण नव या या ा ाला भटजीला तुपाची धार...’’
आ ही बाहेर आलो.
झकासराव हणाले, ‘‘सकाळपासून भांडताहेत. दोघांनाही थोडं कमी ऐकायला येतं हणून
भांडण संपलंय हेही यांना उिशरा कळतं. काय करणार?’’
‘‘ या माणसाचं हणणं खोटं न हतं. फ घरोघरी हे असंच असतं हे यांना माहीत नाही.’’
असं मी हणताच कावेरीने मला िचमटा घेतला. झकासराव हणाले, ‘‘घरोघरी जे असतं
ते आनंदपवात होणार नाही.’’
‘‘ हणजे...?’’
‘‘पुढ या रिववारी दोघं असेच या.’’
पुढ या रिववारी आ ही उ सुकतेने गेलो. डो यांचं पारणं फटेल असा फॅ शन-शोच
झकासरावांनी भरवला होता. शालू, शेले, पैठ यांत झकासरावां या गल स मध या
चौकात वावरत हो या. आिण यांचे सग यांचे बॉय डस कौतुकाने तो सोहळा पाहत
हा यिवनोद करीत होते. साठ ते शी वषाची ती िपढी चौ या शी सालात वावरत
न हती. आनंदपवात गेली होती. यांचा कायापालट करणारा कमयागार मा याशेजारी
उभा होता.
‘‘चला तु हाला गंमत दाखवतो.’’
‘‘तु ही पुढे हा. मी आलेच.’’ असं हणत कावेरी पैठणीत गेली. मी झकासरावांबरोबर
समोर याच एका खोलीत गेलो. समोर या भंतीवर एक मॉडन प तीचं े संग टेबल.
झकासराव हणाले, ‘‘पंधरा दवसांतून एकदा आनंदपवात या गल स ठे वणीत या
पैठणी नेसून इथे एक तास वावरतील. आमचे बॉय स रोज दाढी करतील. लोळणारी
धोतरं नेसणार नाहीत. गाऊनम ये जा तीत जा त वेळ राहतील. िनयमच क न टाकला.
आणखीन एक गो कटा ानं के ली. चल, तुला आमचा िहतगुज फलक दाखवतो. येणार?’’
‘‘अव य!’’
नोटीसबोड ा श दाऐवजी िहतगुज फलक हाच श द कती चांगला होता. नोटीस
ायला हे काय कोट आहे का? तो श द इतका तुसडा आहे क , ‘वाचू नका’ हेच श द
यातून कट होतात. हातारपणी जसे कडक पदाथ चावता येत नाहीत तसेच कडक
श दही ऐकवत नाहीत. हाता यांना कायम नोटीसच दली जाते.
िहतगुज फलकावर एक िवनंती होती, ‘भेटायला येणा या पा यांना आप या कृ तीची
गा हाणी सांगू नका.’
माझं िहतगुज संपताच झकासराव हणाले, ‘‘जाता-येता त ारी! येकाजवळ!
नातेवाईक भेटायला येईनासे झाले. येक माणूस हलके -हलके थकणारच हे सवाना
माहीतच असतं. कं टाळा हाता यांचा येत नाही, त ार चा येतो. हातारपणही म तीत
लुटावं. एखादी असा य शारी रक ाधी असेल तर कु णाचाच इलाज नाही. माणूस मनानं
हातारा होतो. मानिसक वाध याला आनंदपवात जागा नाही. शारी रक ाधी या या
या या असतात. मानिसक ाधी हायरस असतात.’’
‘‘सग यांना हे कसं साधावं?’’
‘‘तसं कठीण नाही. ता य जर जािणवेनं जगला असाल तर वाध य बाबातच गेलं
पा जे. कातडीवर सुरकु या पडणारच, मनावर पडू न देऊ नका. यासाठी आता
वेगवेग या अ◌ॅि टि हटीज सु करणार आहे. पुढ या सग या रिववारी िम ां या
पळ या या शयती ठे वणार आहे.’’
‘‘आिण तुमचे िम पळणार?’’
‘‘न ! अरे , वाध यालाही एक वाध याचा असा वेग असतो. आ हाला आता धाव या
गा ा पकडाय या नाहीत, नातवंडां या गतीनं चालता आलं तरी खूप!’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘पुढ या मिह यापासून दर रिववारी आ ही सगळे आमची नातवंडं सांभाळणार.’’
‘‘सबंध दवस?’’
‘‘नाही! घराघरातून जे हा टी हीवर वा ात िसनेमे चालू असतात यावेळेला
सांभाळणार. चांगले सं कार होणं मुि कल. वाईट सं कारांपासून तरी वाचवावं हा एक
य . काळ बदलतोय िम ा, काळ बदलतोय. तु ही बाजार टाळलात तर आता बाजार
आप या घरात येणार. ते कोण थांबवणार?’’
हाता यां या पळ या या शयती खरं तर पाहाय या हो या. पण मी जाऊ शकलो नाही.
पण म ये एकदा असाच एका रिववारी गेलो तर आनंदपवाचं गोकु ळ झालेल.ं झकासराव
यांची सगळी ड कं पनी छो ा-छो ा नातवंडांत हरवलेली. मी आिण झकासराव तो
सोहळा पाहत उभे.
मी सहज हणालो, ‘‘संसार संसार हणायचं खरं , पण काही खरं नाही. सग या वयाची
माणसं एक रा च शकणार नाहीत का?’’
‘‘तेवढं कठीण नाही ते! एक वेगळी जाणीव ठे वली तर अश य नाही.’’
‘‘वेगळी हणजे?’’
‘‘आप या मुंबईत या र याव न हातगा ा जातात, कू टस आहेत, सायकली आहेत,
सची धुडं आहेत, बसेसही आहेत. या सग या वाहनांची गती एकमेकां या आड येत.े
आिण यामुळे संघष होतो. हणून आपली गती बदलली क माणसांनी आपला ॅक
बदलला पािहजे. ही समजश या हाता यांजवळ नाही, या सग यांना आ मातच
हाकललं पा जे. माणसाला दु:खही देता येतं आिण आनंदही! मग आनंदच का ायचा
नाही?’’ सोपे असतात. उ रं ही सोपी असतात. आचरणाचा संबंध वाणीशी जोडायचा
नसेल तर सगळं च सोपं असतं.
आिण यानंतर मी आनंदपवात खूप दवसांत जाऊ शकलो नाही. एके दवशी मा
झकासरावांची सखी अचानक एका दुकानात भेटली. भेट या भेट या ितने िवचारला,
‘‘प िमळालं का झकासरावांच?ं ’’
‘‘नाही.’’
‘‘ ा रिववारचं आमं ण पाठवलं होतं. मी भेटले बरं झालं, नाहीतर घोटाळा झाला
असता.’’
‘‘कसलं आमं ण?’’
‘‘आनंदपवात नाना नावाचे एक कलावंत आहेत. ना सृ ीतले एक ग नट आहेत. जु या
परं परे तले. यांचा वाढ दवस यांना आवडेल अशा प तीनं करायचा आहे. येशील का?’’
‘‘न !’’
‘‘रिववारी रा ी दहा वाजता.’’
मी ‘हो’ हणून चालायला लागलो. पाच पावलं जेमतेम गेलो आिण झकासरावां या
सखीने मला हाक मारली. जवळ गे याबरोबर या हणा या, ‘‘ यांचं आमं ण आहेच. पण
मी तुला माझं वतं आमं ण देतेय. एकटा येऊ नकोस. येताना तु यासारखे चांगले
पंचवीस-तीस टगे घेऊन ये.’’
‘‘पंचवीस-तीस? कशासाठी?’’
‘‘ या दवशी ये. आपोआप कळे ल.’’
मी येकाला िवचारलं, ‘‘वृ ा मात येणार?’’
‘‘एव ात?’’
‘‘कायमचं नाही रे , फं शन आहे.’’
जेमतेम आठ-दहा िम ांना घेऊन मी गेलो आिण सगळे च च ावून गेलो. आवार फु ललेलं
होतं. सग या स या शालू-पैठणीत. आिण हाता यांब ल काय सांगावं? या दवशी
सगळे झकासराव झालेले.
हे कसं घडलं? कु णी घडवलं?
डफाची थाप आिण पायात या घुंगरांची ही कमया होती. सगळीकडे एकच ज लोष
चालला होता. समोर सुंदरा सातारकरीण ठे यात नाचत होती. सखीने मला खूण क न
जवळ बोलावलं.
‘‘आलास? बरं झालं! माझं काम के लंस का?’’
‘‘तेच ना, ट यांचं? के लं ना! फ कारण समजलं नाही. तेवढा...’’
‘‘तेवढा काय? खुलासा ना? ऐक आधी तु या या िम ांना चांगलं पुढे जाऊन बसायला
सांग.’’
‘‘सांगतो पण...’’
‘‘सांगते, सगळं सांगते. अरे बाबा, नानांचा आज वाढ दवस. ग नटाला संगीताची भेट.
तेव ासाठी िहला बोलावली. पोरगी नाचतेय िबचारी. ितला पा न सगळे हातारे ही
नाचताहेत. यांचं बरोबर आहे पण अरे ितचं काय? जीव पाखडू न नाचावं असे जरा चार
तरणे चेहरे ित यासमोर हवेत क नकोत?’’
मी सखीकडे बघतच रा ालो.
‘‘आिण चांगली िश ी वगैरे वाजवता येते क नाही? मी तमाशे य पा लेले नाहीत.
पण अशी वाजवतात हणे! के हातरी एक पाटील-रामोशी लोकांवर काढलेला िच पट
पा ा याचं आठवतं. यािशवाय या बाईला हणे जोर येत नाही. पाहतोस काय असा?’’
‘‘एक िवचारायचं होतं.’’
‘‘झटपट िवचार.’’
‘‘उ साहाचं सळसळतं कारं जं तुमचे झकासराव ज माला येताना र ाबरोबरच घेऊन
आलेत, पण तु ही यां याशी एक प कशा होऊ शकलात?’’
सखीने अगदी हल या आवाजात सांिगतलं, ‘‘कु ठं बोलू नकोस, पण आमचं ल अजून
हायचंय.’’
‘‘काय सांगता काय?’’
‘‘एकोणतीस वष ही अशीच एक काढली.’’
‘‘अरे , मग या चार अ तांनी तुमचं काय के लं होतं?’’ मी नवलाने िवचारलं.
‘‘असं अठरा ा शतकात या माणसासारखं िवचा नकोस. एक राह यासाठी अ ता
लागत नाहीत. अंडर टँ डंग लागतं. आिण आता पळ ितकडे! तू या बाईसाठी आला
आहेस, मा यासाठी नाहीस.’’
सखीकडे बघत-बघत मी िम ां यात सामील झालो. िम ांना प यावा हणून मी खरं च,
त डात दोन बोटं घालून खणखणीत िश ी वाजवली. पण ती सखीला उ ेशून. मग
िम ांनाही जोर चढला, धीर आला. िश ांवर िश ा चढू लाग या. सुंदरा
सातारकरणीला रं ग चढला. ठे का वाढला. वातावरण धुंद होऊ लागलं.
िम ांपैक च एकाने थोडं धाडस क न दौलतजादा सु के ला. र टवॉच बांधतात ितथं
याने पाच पयाचं नाणं ठे वून सातारकरणीला खूण के ली. ितने ते नाणं दाताने उचलून
घेतलं. मग पयाचं नाणं सरकत सरकत खां ा या दशेने जाऊ लागलं. झकासरावाने तर
कमालच के ली. याने एक पयाचं नाणं च दातांत धरलं आिण ितला खूण के ली.
ती नाचत-नाचत आलीही. मग सखीचा जीव कासावीस झाला. मी ितचीच ित या
पाहत होतो. ितने िजवा या आकांताने मला जवळ बोलावलं.
‘‘माझा यांना एक िनरोप...’’
‘‘शेवटी सवतीम सर...’’
‘‘वेडपटासारखं बोलू नकोस. रा ी माझी पंचाईत करतील हणून...’’
मी हसत रा ालो.
सखी हणाली, ‘‘घेतलास ना गैरसमज क न? पिह या दवशी असंच के लंस.’’
‘‘कधी?’’
‘‘कू पे या बाबतीत.’’
‘‘नाही. तसं नाही.’’
‘‘सांगते ते ऐक. झकासराव बेदम घोरतात. याचा इतर वाशांना ास होऊ नये, हणून
धडपड. या वाशांनी पण वारे माप पैसे खच के लेले असतात. हणून कू पेच हवा
झकासरावांना. या दवशी तुझी यांना दया आली. एक झोप झा यावर उठले. डबा
बदलला, नंतर रा जागून काढली यांनी!’’
‘‘पण...’’
‘‘आता पळ ितकडे! ती सातारकरीण चालली बघ यां याजवळ! पळ, पळ माझा
िनरोप...’’
‘‘ यांना हणावं, सांभाळा! या पया या ना याबरोबर दातांची कवळी पण जाईल,
तेवढी सांभाळा!’’
 वपु काळे
वसंत पु षो म काळे यांचे हे पंचिवसावे पु तक
एका िनरा या प तीने छापलेल.े गो ीतून गो सांगत जाणारे ,
‘अरे िबयन नाइ स’सारखे याचे व प आहे.
वपुंनी कादंबरी िलिहली, नाटक िलिहले, आ मवृ पर व च र ा मक लेखनही के ले. पण
यांचा खरा पंड कथाकाराचा. याहीपे ा
कथाकथनकाराचा आहे. सािह या या या कारात यां या श रसरसून येतात. यां या
कथा अथवाही अन् भाव धान आहेत. पण यांचे कथाकथन मा एकदम रसरशीत आिण
चैत यदायी आहे. यात यांचे श द काही खास ढंगाने, काही खास िज हा याचे, कधी
आततेने, तर कधी उ मादाने नवे प धारण करतात.
यातील माणसेही कोणी असामा य नाहीत. अवतीभोवती असणा या लहान माणसांचे
मोठे पण आिण मो ा माणसांचे लहानपण हेच यां या लेखनात सापडते. यां या
लेखनात सहजता आहे, स दय आहे, तोरा आहे...