Özden Caşçık

(Küçük Prens)
Antoine de Saint-Exupery

Orus tilden köçürgen: Magomet GEKKİYEV

Latin Alfabitge köçürgen:

M. Tekin KOÇKAR
(Karaçay Diyalekti)
 Özden Caşçık

Bayam, meni sartın, cer cüzünde biyik uçhan

kanatlılağa tağılıp aylanırıkdı

1
Antoine de Saint-Exupery

Özden Caşçık
Avtornu suratları bla

Karaçay-Malkar tilge
Magomet GEKKİ
köçürgendi

Edition Tintenfaß
2
Kitap basma Özden Caşçık’nı entda da bir şohunu boluşluğu üçün
ıspas etedi:

© 2020 Edition Tintenfaß

D-69239 Neckarsteinach
Tel. / Fax: +49 – 62 29 – 23 22
www.verlag-tintenfass.de
info@verlag-tintenfass.de
Aytım: τ-leχιs · O. Lange, Heidelberg
Basmalau: Appel & Klinger, Schneckenlohe

ISBN 978-3-947994-60-1

3
 Leon VERTGE

Men bu kitapçıknı ullu kişige coralaganım üçün, sabiyçikleden

keçginlik tileyme. Ol kişi meni tatlı tengimdi. Dağıda: cer cüzünde har
zatnı da alamat biledi, sabiy kitapçıklanı okuna angılaydı. Kesi da
Frantsiyada caşaydı, anda ua - açlık-calanngaçlık kıshan zamandı. Canı
bir bek kıynalıp turadı da, kölün kötürürge kerekme. «Oğay-oğay» - dey
esegiz a, kitapçığımı ol caşçıkga coralayma, ullu şohumu gitçeçik
bolgan keziuçügüne. Ullula unuthan etedile ansı, ala barısı da algın
gitçeçikle edile. Alaydı da, coralaganımı bılay tüzeteme:

Leon VERTGE,
ol gitçeçik bolgan zamanına

4
 Manga altı cıl bolğanda, «Kerti haparla» degen kitapda,
adam ayağı basmağan ormanlanı üslerinden cazılğan cerde bir
seyirlik surat körgen edim. Ol suratda bir bek ullu cılan (orusça
- udav, latin tilde - Voaconstriktor, tauça - buuğan cılan) cırthıç
canıuarnı cutadı.
Ol kitapda aytılğannga köre: «Buuğan cılan tuthan
canıuarın, çaynamay, saulay cutadı. Andan sora, cuthan azığı
karınında eriginçi, sau carım cılnı kımıldamay cuklaydı».
Cungli ormanda bork-bork ete kaynağan caşau akılımı
biylep, kolan karandaşlarım bla birinci suratnı işledim. Ol №1
suratımdı. İşlegenim a ma bu suratdı:

Seyirlik suratımı ullulaga körgüztüp: «Korkmaymısız?» -

dep sorama.

5
- Kalpaknı nesinden korkarıkbız? - deydile.
Ol a kalpak tüyüldü, artallı da tüyüldü. Ol buuğan cılandı.
Pilni cuthan cılan. Ullulağa angılatır üçün, ol cılannı suratın
içinden işleyme.
Alaysız angılarık tüyüldüle. Ma suratım №2:

Ullu adamla, men cilyünnı ne tışından, ne içinden

işlegenimi ongsunmadıla da, kölüngü geografiyağa, istoriyağa,
arifmetikağa, ariu cazğannga sal - dedile. Alay bla, zakiy suratçı
bolur muratım altı cıllığımda üzüldü. №1 bla №2 suratlarım
sansızlay kalğanlarını hatasından, tauköllük cüregimden ürküp
ketgendi. Ullu adamla kesleri bir zamanda da bir zatnı da
angılayalmaydıla, sabiyle ua ullulağa akıl üyretgenden
bezgendile.
Alaydı da, başha ustalık saylarğa cetgende - lötçikge
üyrendim. Duniyada men uçmağan cer hazna kalmağandı.
Kertisin aythanda, geografiyanı bilgenimi hayırı ullu edi. Köz
kıyırım bla bir karağanlay Kıtay bla Arizonanı bir birden ayıra
bileme. Keçegi coldan taymazğa ol ustalığım alamat
boluşuuçudu.
Caşagan ömürümde esli adamlanı köp türlüsüne
tübegenme. Abadan adamlanı aralarında caşap, betden betge

6
tübep turğanma. Anı üçün, caşırmay aytayım, bu meni bolsun
derça birine da köz açmağanma.
Birsileden akıllırak körünngen ullu adamğa tübesem №1
suratnı körgüztüuçüme - men anı ne zamanda da canımda
cürüteme. Kerti da bir cuk angılağan adam bolğanın alay bla
sınay edim. Ne hadağa, ala barısı da: «Kalpakdı» - degendile.
Ullulanı eşliliklerinden tüngülgenimden sora, ala bla cılanlanı,
cunglileni, culduzlanı üslerinden uşaknı men da tohtatdım.
«Sokurlanı ellerinde közleringi kısıp cürü» - degenley, men da
alanı angılaularına kesimi caraşdırdım. Ullu adamla bla uşakga
kirsem, haparnı briç bla golf oyunlanı, politika bla boyunluklanı
(galstuklanı) üslerinden kızdırama. Meni bla, bıllay esli kişi bla,
şağırey bolğanlarına ullu adamla bek ırazı edile.

II

Men da adamma dep, adamlanı arasında caşağanma,

kölümü açıp söleşirça uşak nöger a tabalmağanma. Altı cıl
mından alda ua, ayrıplannım ot orunda buzuğu bolup, Saharanı
çeksiz-mardasız kumlarında konnganma. Birgeme ne mehanik,
ne da passajirle cokdula. Kesim cangızma. Ne motornu
buzuğun tabarğa da, işlerge da kerekme, ne da süyeklerim
Saharanı kum aulağında ağarlıkdıla. Suuum da dıkkıdı, bir
ıyıkga ceterge da bolur.
Alaydı da, birinçi keçe kum töbeni üsünde kalkıdım,
tögeregimde ming kıçırımğa deri tütünü çıkgan ocak cokdu.
Tengizni ortasında kemesi çaçılıp, anı bir carkasına tağılıp
kalğan adamğa suklanır kibikme. Tang alasında kimni ese da
bir nazik auazçığına uyannganımı tamaşalığın közügüzge bir
körgüztügüz.
- Tileyme… - dedi ol - manga kozuçuknu suratın işle!

7
 - E?
- Manga kozuçuknu suratın işle…
Şibilya urgan kibik, sekirip turdum. Közlerimi uudum.
Tögerekge karadım. Karasam - bir alamat, bir tamaşa gıkgaçık
ışarmay-külmey süyeledi. Artda anı suratların işlep köp
küreşgenme, bek macalı budu.
Ötürükden ne hayır, meni suratımda ol, kesiça, alay alamat
da, tamaşa da körünmeydi. Ol da meni tersligim tüyüldü. Altı
cıllıgımda ullu adamla suratımı sansız, ıspassız, mashara etip,
suratçılıkdan tüngültgendile. Endi meni suratçılık hunerim
buugan cılannı işlegenden arı barmaydı. Buuğan cılannı ua
tışından da, içinden da körgüzteme.
Alaydı da, bu seyirge-tamaşağa auuzum açılıp karayma.
Adam ulunu tılpıuundan ming kıçırım uzakda bolğanım
esigizde bolur. Alay bolğanlıkga, bu sabiy bılayğa acaşıp
kelgennge uşamaydı, uşamaydı bir bek arığannga, ne da -
korkgannga; açdan-suusapdan cunçuğannga da uşamaydı. Anı
sıfatına-tizginine köre, bu kıyırı-ahırı bolmağan kumlada,
üyünden uzaklada acaşıp, tas bolup aylanngan sabiydi derge
caramaydı. Esimi cıyıp, tilim aylana başlağanda sordum:
- I-ıı… beri kaydan çıkgansa?
Ol a, biyağı kölü bla, akırtın:
- Tileyme… kozuçuknu suratın işle…
Çırt bir insannı da sezimine sıyınmaz tashalı tilekge oğay
derge bazınmadım. Akıldan kem bolmağan adam, bılayda, -
kum aulakda, acanlı betine karap turğanlay, - surat kaygılı
bolmasa

8
Men artda işleyalgan suratlarından bu bek macalıdı

9
 da, hurcunumdan kağıt da, kalam da
çığardım. Kağıt da, kalam da hazır
bolğanlay - dırk dep - esime tüşdü: Men
adırgı bilgen - ariu cazğan, geografiya,
istoriya bla arifmetika.
- Men surat işley
bilmeyme dedim ol
caşçıkga (hınırak okuna aytdım). Ol a:
- Bilgeningça işle.
Ömürümde koylanı suratların
işlemegenim üçün, işley da bilmegenim üçün,
ol bilgen suratlarımdan birin işledim: buuğan
cılannı tışından. Ne seyirim-seyirim, ol gıkga caşçıknı tipiskisi:
- Oğay, oğay! Manga buuğan cılannı
içinde pil kerek tüyüldü! Buuğan cılan aşırı
korkuuludu, pil a asırı ulludu. Meni curtumda
har ne da bek gitçedi. Manga kozuçuk kerekdi.
Kozuçuknu suratın işle.
İşledim.
Men işlegen suratha türslep karadı da.
- Oğay, bu ırahındı. Başhasın işle.
İşledim.
Cangı şohum manga keçginlik
bergença ışardı.
- Kesing köre turasa, - dedi ol, -
bu kozuçuk tüyüldü. Bu ullu koydu.
Munu müyüzleri bardı…
Men entda da başhasın işledim. Ol a bu suratnı da
unamadı.
10
 - Bu asırı kartdı. Manga kozuçuk kerekdi, köp caşarça.
Bılayda tözümüm tauusulup, - motornu terkirek çaçıp
kararğa kerekdi,- bu zatnı tırnadım da:
- Ma sanga kübürçek. Kozuçuğung a anı içindedi.
Men neçik seyirsindim meni küçbüsüreu şohumu beti
kuuançlı carığanda:
- Manga ma bıllay kerekdi! Köp otlarık bolurmu?
- Sora ua?
- Meni curtumda har ne da bek azdı…
- Anga ceterikdi. Men sanga bek gitçe kozuçuknu bereme.
- Alay gitçeçik da tüyüldü… - dedi ol, suratha iyilip karay.
- Karaçı! Cukladı…
Ma alay tanışhanma men Özden caşçık bla.

III
Bu beri kaydan kelgenin, kalay kelgenin sezalmay igi kesek
mıçıdım. Özden caşçık har zatnı sorğanlay, men da aythanlay
turabız. Men sorğan a kulağına çalınmaydı.
Anda-sanda ıçhınngan sözleni üzüklerin bir
birge calğay, ol aytırık haparnı kesim kurayma.
Alaydı da, birinçi kere ayrıplannı körgeninde
(Ayrıplannı suratın işleyallık tüyülme da,
işlemeyme), sorğandı:
- Bu ua ne türlü zatdı?
- Bu türlü zat ayrıplandı.
Meni ayrıplanım. Kökde uçuuçudu.
Men da uça bilgenime öhtemlenip
mahtannganda, kirpildep seyirsindi:

11
 - Neçik! Kökdenmi tüşgense?
- Hou, - dedim kubulup.
- Ma seyir-tamaşa!
Özden caşçık zıngırdauuk auazçığı bla külgeninde,
kölkaldırak boldum: ongsunmayma meni işim külkülü körünse.
Artda dağıda koşdu:
- Sora, sen da kökden kelgense? Kaysı culduzdan?
Anı bu kum aulakga kaydan tüşgeni angılaşa
başlannganda, açıkdan sordum:
- Men angılagannga köre, sen beri başha planetadan
tüşgense? Cuk aytmadı. Başın esler-eslemez silkedi da,
ayrıplannga bağa biçe:
- Sen munu bla alay uzakdan kellik tüyülse… İgi kesekge
sağışha kirdi. Hurcunundan men bergen kozuçuğun çığardı da,
ol aythılık ırıshısına karap köp turdu. «Başha planetalanı»
üslerinden cartı-kurtu sezdirgeninden sora, meni dıgalasımı
közügüzge bir körgüztügüz. Aslamırak bilirge küreşeme:
- Balaçık, sen kaydan uçup kelgense? Üyüng kaydadı?
Meni kozuçuğumu kayrı eltirikse?
Sağış ete tıngıladı da, aytdı:
- Ne aşhı boldu sen manga bu kübürçekni bergening,
kozuçuk keçe anda cuklay turur.
- Ayhay da! İgi caş bolsang, bauçuk da berirme, kündüz
tağa tururça. Çüyçük da.
Özden caşçık kaşların tüyüp:
-Tağarğa? Nek?
- Takmasang, tentirey keter da, tas bolur.

12
Özden caşçık V-612 asteroidni sağına

13
 Bılayda meni şohum biyağı zıngırdauuk auazçığı bla
küldü:
- Kayrı keterikdi?
- Azmıdı keter cer? Tüzünley bara-barır da - acaşır.
Özden caşçık kerti oyunsuz aytdı:
- Kayğırmaz, meni cerim anda bek azdı.
Mudahsınıp da koşdu:
- Tüzünley barğanlay tursang, alay uzakga uzaymazsa…

IV

Alaydı da, men bir kerti zatnı belgiledim: anı tuuğan

culduzu (planetası) bir abadan üyden gitçerek bolur! Anga men
alay bek da seyirsinmedim. Men erteden bileme - biz caşagan
Cer cüzünden, Üpiterden, Marsdan, Veneradan sora da ullu
planetala cüzle bla bardıla,
uuakçıklanı ua sanap sanı da
cokdu.
Alanı köbüsün bek ullu
közüldüreuyük bla okuna
karap körgen kıyındı.
Astronom allay gitçe
planetaçıknı tapsa, anga at
atay turmay, nomer beredi.
Söz üçün: asteroid 3251.
Bu Özden caşçık allay
bir planetaçıkdan kelgenine
meni endi bir işegim cokdu:
asteroid B-612. Ol asteroidni

14
1909-çu cılda bir türklü astronom, teleskop bla karap, cangız bir
kere körgendi.
Astronom seyirlik
haparın Halkla-aralı
kongressde aythandı. Anga
çırt bir kişi da iynanmağandı
- ol türklüça kiyinip edi.
Abadan adamlanı kılıkları
alaydı!
Nasıpha, B-612
asteroidni namısın koruulay,
türklü soltan halkına
Evropadaça kiyinirge
buyurğandı. Ol buyruğun buzğannı ua öltürürge buyurğandı.
1920-çı cılda biyağı astronom biyağı kongressde biyağı haparın
aythandı. Bu col anga barısı da iynanngandıla, ol alaça kiyinip
edi. Abadan adamlanı kılıkları alaydı!
Men sizge B-612 asteroidni üsünden cik cigine deri
aytdım, nomerin okuna bildirdim - abadan adamlağa angılatır
üçün. Abadan adamla çotnu bek süyedile. Süymey a?! Abadan
adamlağa cangı şohungu
haparın aytsang, bek
mağanalı canın sormazla.
Ala bir zamanda da
sormazla: «Auazı
kalaydı? Kallay oyunlanı
süyedi? Göbelekleni
tutamıdı?» Abadan
adamla sorluk belgileri:
«Anga nença cıl boladı?
Nença karındaşı bardı?
Aylığı-baylığı kallay

15
birdi? Atasını calnası nellay birdi?» Ol soruuladan sora meni
cangı şohuma tolu bağa biçgen sunadıla. «Kızıl kirpiçden bir üy
körgenme da, terezesinde - gokka hansla, çırdağını başında ua -
kögürçünle» - deseng, ullu adamla bir cukda angılarık
tüyüldüle. «Men bir üy körgenme da, anı bağası cüz ming frank
edi» - deseng a, ullu adamla barısı da birden:
«Tü maşalla!» - derikdile.
Entda da, tüppe-tüz ma alay, ullu adamlağa: «Özden caşçık
kerti da bolğanına şağatlıkla köpdüle: ol bir bek alamatçık edi,
ol külgen da ete edi, anga kozuçuk da kerek edi. Kozuçuğu
bolğan a, ayhay da, kesi da bolmay amalı cokdu», - deseng, ala,
imbaşların cıyırıp, sanga akılbalık bolmağan kağanakga kibik
kararıkdıla. «Asteroid B-612 planetadan uçup kelgendi -
degening a tolu iynandırlıkdı, koşak soruula bla da başıngı
auruturuk tüyüldüle. Abadan adamlanı kılıkları alaydı! Alağa
tırman eterge kerek tüyüldü. Sabiyle abadanlanı har ne canı bla
da ayarğa kerekdile.
Biz, caşaunu angılağanla, ayhay da, mıyık tüpden ışarabız
nomerlege da, tsifrlegeda!
Men bu tauruhnu bir tauuşluk comaknıça da
başlayallıkma. Ma bılay cazarık edim:
«Ertte-ertte bir Gitçe özdençik, özden caşçık bolğandı.
Kesinden az ullurak planetaçıkda kesi cangız caşağandı, şohu
bolmağan amaltın – kölü takır edi…». Caşaudan az da angılauu
bolğan munu kerti haparga uşatırıkdı.
Men a çırtdanda süymeyme kitabımı erikgenden, zaman
keçindirirge okurukların. Asırı açıulu esgeriunü kaytarıp aythan
tınç tüyüldü. Meni şohum kesini kozuçuğu bla birge menden
ketgenli altı cıl ozgandı.
Anı unutmaz üçün, ne bek kıynalsam da, aytırğa borçluma.

16
 Şohların unuthan bek osal işleden biridi. Kerti şohu bolğan
alay köp adam cokdu. Tsifrleden başha bir zatha da terilmegen
ullulağa uşap kalırga korkama. Ma anı üçün da kübürçek bla bir
türlü-türlü boyaula da, karandaşla da alganma. Ol alay tınç da
tüyüldü – meni cıl sanımda cangıltından surat işlep başlağan,
bütün da, biteu caşauungda calan da eki surat işleseng, №1 bla
№2, buuğan ciyannı tışından bla içinden, anı da altı cılıngda!
Ayhay da, işlegen suratlarımı bir cukga uşatırğa küreşirikme.
Muratım bla madarım bir birine uşarla dep da iynanalmayma.
Bir portret uşay da ketedi, birsi ua çırtdanda uşamaydı. Ösümü
da türlü-türlüdü: bir suratımda özdençik asırı ulludu, birside
asırı gitçeçikdi. Kiyimi kallay bolğanın da unutarakma. Alay
da, bılay da boyap küreşeme; bir kerti zatda, mağanalı zatda
cangılırğa da bolurma. Siz da manga asırı bek dau etmegiz.
Meni şohum bir zamanda da, bir zatnı da angılatıp
küreşmegendi. Ol meni da kesiça esli suna bolur edi. Alay a,
ullu carsıuğa, kübürçekni içinde kozuçuknu köre bilmeyme.
Ullu adamlağa men da bir kesek uşay bolurma. Oğese,
kartayamı başlağanma?

V
Anı planetasını üsünden har künden bir zat bileme, ol
andan kalay ketgenin, kalaylada aylannganın. Söz söznü
aytdırganda, az-az planetasını üsünden haparın sezdiredi. Alay
bla, üçüncü kün baobab terekleden kellik hatanı da bildim, bek
ullu hatanı.
Kozuçuknu hayırından bilgenme. Bir közüude Özden
caşçıknı bir ullu kayğısı, teren sağışı bolğança körünüp sordu:
- Kozula çırpılanı, kökenleni aşauçuları kertimidi?
- Hau, kertidi.

17
 - Ol a ne igidi!
Kozula kökenleni aşağanları özdençikni alay ırazı nek
etgenin men angılağınçı:
- Sora, ala baobablanı da aşaymıdıla?
Oğay - dedim men - baobabla köken tüyüldüle, ala bek ullu
terekledile, minaradan da biyikdile, pilleni bir sürüuleri okuna
cangız bir baobabnı aşap tauusallık tüyüldüle.
Pilleni eşitgenley, özdençik küldü da:
- Ol pilleni bir biri üslerine kalarga tüşerikdi…
Artda kölü bla aytdı:
- Baobabla ullu ösgünçünge bek gitçeçikle boladıla.
- Ol kertidi. Seni kozuçuğunga gitçe baobablanı aşarğa ua
nek kerekdi?
- Özge ua! - dep seyirsindi ol.
Cahilligimi, karangılığımı Özden caşçıkdan caşıra, igi
kesek sağış etip, seyirsinngenini mağanasın alay angıladım.
Özden caşçıknı planetasında,
birsi planetalada kibik, hayırlı bla
hayırsız hansla ösedile. Alay ese ua,
anda igi hanslanı igi urlukları, aman
hanslanı aman urlukları bardıla.
Urlukla közge körünmeydile.
Ala cer tübünde, terende,
kalkıydıla. Ayaza kelgeni - baş
kötüre başlaydı. Künnge tartınadı.
Allay karıusuzçuk, allay ariuçuk,
allay süydümlüçük. Ol turma bolluk
ese, ne da gül köken - kim oğay
deydi? – sau-salamat össün. Alay a, ol a bir telisine ösgen hans
ese - tamırı bla üzüp-çığarıp atarğa kerekdi.
18
 Özden caşçıknı planetasında oğursuz, kuturgan urlukla
toppa-toludula… baobab urlukladıla ala.
Baobab cerden çığa başlağanlay eslemeseng, tamırı bla
üzmeseng, artda anı kurutur amal tabalmazsa. Planetanı saulay
biylerikdi - tamırları bir canından birsi canına çığarıkdıla.
Planeta gitçeçik bolsa, baobabla ua köp bolsala, ala anı zıkkıl-
zıkkıl etip çaçarıkdıla.
- Buzarğa caramağan adet-töre bardı, - degen edi manga
artda Özden caşçık, - ertte kopdung, bet-kol cuudung, tizginingi
cıydıng - ol sağatdan planetangı da tizginin cıyarga kerekse.
Gül kökenleden ayıra başlağanınglay, baobablağa har künden
çaga eterge kerekse: cangı çığa başlağan zamanlarında alanı bir
birden ayırıp tanığan kıyındı. Ol bek erikdirgen iş bolsa da,
kıyın a tüyüldü.

19
 Özden caşçıknı onouu bla men, - küreşe ketip, küçden-
butdan, - bu suratçıknı işlegenme. Bizni sabiyçikleribiz da ol
baobablanı zaranların közleri bla körsünle.
- Sizni sabiylege bir zamanda bir cortuuulda aylanırğa
tüşse, - degendi Özden caşçık, - ol zatladan haparları bolurğa
kerekdi. Başha türlü işni-cumuşnu tamblağa koyarğa da carar,
ullu zaran kelmez.
Baobablağa ullu köllü bolsanga, palahdan başıngı
çığaralmazsa. Men allay bir planetanı tanıy edim, anda ua bir
erinçek caşay edi. Üç kökençikni zamanında üzer amaltın…
Özden caşçık ol planetanı carsıuun cik cigine deri aytdı,
men da suratın işledim. Andan beri adamlanı uşaklarına
koşulup daulaşalmayma. Alay bolsa da, köpleni haparları da
cokdu baobabladan kellik zarauatlıkdan, aylana kelip, allay bir
asteroidge tüşsele.
Bu col ma anı üçün, sabırlığımı buzup tileyme:
«Sabiyle! - deyme men, - sak boluğuz baobabladan!»
Alğın men kesim da guruşha etmegença, guruşha da etmey
turğan şohlarıma ol korkuunu esletip koyarğa borçluma.
Bu suratnı işlerge küreşgenim da anı üçündü, anga
korathan zamanıma da sokuranmayma. Kim biledi, siz sorurğa
da bolursuz: bu kitapda bu baobablanı suratından sora bıllay
belgili suratla nek cokdula? Ol soruuuğuznu cuuabı happa-
hazırdı: birsi suratlağa da küreşgenme - bolduralmağanma.
Baobablanı suratların işley turup a, bu bir bek kerekli bolğanı,
teren mağanası bolğanı, artdağa koyarğa caramağanı manga köl
etdirgenley turğandı.

20
Baobablanı ua

21
 VI
O Özden caşçık! Seni caşauung cangızlıkda, mudahlıkda
ötgenin da az-az angılağanma. Bir talay zamannı içinde seni
calan da bir bulcuuung bolğandı: ingir alada bata barğan künnge
süyünngening. Men anı törtünçü künnü erttenliginde bilgenme,
kesing aytıp:
- Canım-tinim - ingir alası. Kel, barayık da, künnü
bathanına karayık.
- Karayık, saklarğa kerekdi ansı.
- Neni saklaybız?
-İngirni.
Alğa bek seyirsinngen eding, artda ua kesing kesinge
külüp:
- Kesimi curtumda turgan sunup cangılganma!
Kertisi bla da alaydı, anı bilmegen cokdu:
Amerikada tüş zaman bolsa, Frantsiyada ua kün batadı.

22
 Bir takıykağa Frantsiyağa ceter amal bolsa edi, künnü
bathanına süyünür edik.
Alay a, ne medet, Frantsiya bek uzakdadı. Seni
planetangda ua şintigingi eki-üç atlamğa tepdirseng - tamamdı.
Künnü ızından barğanlay, anı bathanına karağanlay, ingir alağa
kuuan da tur…
- Bir kere, cangız bir künnge, künnü bathanın eki cıyırma
bla üç kere körgenme!
Bir kesekden a dağıda aytdıng:
- Bilemise… bir bek mudah keziuüngde, kün bathannga,
ingir alağa karağan alay hıçıuundu…
- Künnü, cangız bir künnge, eki cıyırma bla üç kere
bathanın körgeningde bir bek mudah bolur eding?
Özden caşçık cuk aytmadı.

VII
Beşinçi künde, biyağı kozuçuknu hayırından, Özden
caşçıknı dağıda bir tashasın bildim. Esde bolmay turğanlay,
uzakdan keltire turmay, tıngılap turğan teren sağışlarında
kelgen oyumda kibik sorğandı:
- Kozuçuk kökenleni aşay ese, gokka hanslanıda aşay
bolur?
- Ne tapsa da, anı aşaydı.
- Şincili gülleni da?
- Hau, şincileri bla.
- Sora şincile nege kerekdile?
Anı ua men bilmey edim. Zamanım da dıkkıdı: motornu
bir gaykası begigendi da, anı teşalmay küreşeme. İşim kolay

23
tüyüldü, osaldan osal bola baradı, suu coknu ornundadı, bu kum
aulakda amalsızdan konnganım korkuta başlağandı.
- Şincile nege kerekdile?
Özden caşçık bir zatnı sorsa, anı tolu mağanasını cuuabın
eşitginçi bir zamanda da tınmağandı. Gaykanı teşalmağan
açıuum-çoçuuum bla, auuzuma kelgenni aytıp kutulur umutda:
- Şincile birzatha da kerek tüyüldüle, oğursuz gülle şincili
boladıla.
- Eşta da!
İgi kesek tıngıladık. Artda açıulanırak aytdı:
- Men sanga iynanmayma! Gülle karıusuzdula. Halaldıla.
Ala kesleri keslerin taukellendirirge küreşedile. Alanı şincileri
bar ese - har kim da aladan korkgan sunadıla…
Özden caşçıkga cuk aytmadım. Kesim kesime ua: bu
gayka entda da burulurğa unamasa, çögüç bla alay cetdirirme,
alay cetdirirme… Özden caşçık entda da böldü sağışımı:
-Sen sunngannga köre, gülle…
- Oğay, oğay! Men bir cuk da sunmayma! Auuzuma alğa
tüşgen söznü aythanma. Mağanasız haparga zamanım takırdı.
Körese da, men kerti iş bla küreşeme.
Ol seyirsinip karadı manga.
- Kerti iş bla?!
Seyirsinip karaydı da: arba cauga boyalıp, kolumda
çögüçüm bla, ol bilmegen-körmegen bir erşi-sıfatsız zatha
iyilip küreşgenime.
- Sen ullu adamla kibik aytasa! - dedi ol.
Uyaldım. Ol a, ayamay, dağıda koşdu:
- Aytırıngı, aytmazıngı bilmeyse, sen bir zat da
angılamaysa!
24
 Hou, ol boşunakdan açıulanmadı. Başın silkindirdi da,
altın çaçın cel iynakladı.
- Men bir planetanı bileme, anda bir kızıldım bet cüyüshan
caşaydı. Saulay ömüründe bir gokka hansçıknı bir kere da
iyisgemegendi. Bir kere da bir culduzga da karamağandı. Ol bir
zamanda da bir zatnı da süymegendi. Ol bir zamanda da bir
zatnı da işlemegendi. Keçe da, kün da tsifralanı bir birge
koşhanlay keçinedi. Keçe da, kün da mahtannganı ua: «Men
kerti adamma! Men kerti iş bla küreşeme!» - tüz sanga uşaş.
Gınttısı çetennge sıyınmaydı, eti
terisine sıyınmaydı. Tüzün aythanda,
ol adam tüyüldü. Bodurkudu.
- Ne-e?
- Bodurku!
Özden caşçık asırı
açıulanngandan ağarğan okuna etdi.
- Million cılla bla ösedile
güllede şincile. Million cılladan beri
gülleni otlaydıla kozuçukla. Da sora
ol kerti iş tüyülmüdü - anı angılağan?
Da sora gülle nek küreşedile şincile
ösdürüp, ol şincileden hayır cok ese?
Kozula bla gokka hanslanı ömürleden
beri kazauatlarında çırt bir mağanalı
iş cokmudu? Ol kızıldımbet bazık
cüyüshannı arifmetikasından kerti da,
mağanalı da tüyülmüdü ol? Da men a
duniyalada kesiça bolmağan cangız
bir gülnü tanıy esem a, ol cangız gül
da meni planetamda öse ese ua? Bir
cerde da allay bolmağan cangız gülnü
ua, bir kün bir, bir çuuak erttenlikde,
25
ne balah etgenin da sezmegenley, bir gitçe kozuçuk aşap koysa
ua? Seni angılauunga köre, anı kerti mağanası cokmudu?
Ağarıp turgan beti endi kıp-kızıl kızardı. Bir kesekden:
- Bir cangız gokka hansçıknı süye eseng, - köp million
culduzlada da anıça bolmağannı, - ol tamamdı: kökge karasang,
kerti da nasıplı bolğanıngı sezese. Kesing kesinge aytasa:
«Kayda eseda anda meni gülçügüm caşaydı…» Kallay palah
etgenin kesi da bilmegenley, anı kozuçuk aşap koysa: biteu
culduzla birden öçülgennge uşarıkdı! Seni angılauunga köre, ol
da mağanasızmıdı?!
Andan sora söz aytalmay, cüreksinip cıladı. Köz baylandı.
İşni koydum. Ol huculuk gayka bla çögüç, suusaplık bla acal
esimden ketgendile. Culduzda, planetada - meni Cer
planetamda - Özden caşçık cılaydı, anı kölün alırğa kerekdi.
Koyunuma kısıp, böllyau-böllyau ete aytama: «Ol sen süygen
gokkaçık korkuusuzdu… Men seni kozuçuğunga nohta suratçık
işlerme… ariu gülçüknü tögeregine buruu suratçık salırma…
Men… Men…» Men bilmey edim anga kallay sözle aytırğa
kereklisin. Kesim kesimi kötüralmay – mıkkıl da, göbel da
bolğanma. Kalay çakırayım, ol meni eşitirça; kalay ceteyim anı
menden uçhalap barğan kölüne? Neçik belgisizdi, neçik
tamaşadı cılamuk tamıçını terenligi…

VIII
Köp mıçımay ol tauuşluk gülnü haparın macalırak bildim.
Gitçe özdençikni culduzunda gokka hansla muthuzurakdıla,
köp cer biylemeydile, çırmausuzdula, çapırakları azdıla. Tang
alasında, birsi hanslanı arasında, kirpiklerin açadıla; ingir
alasında ua huuuruladıla. Bu ua kaydan ese da kelgen bir
urlukçukdan caratılgandı, Özden caşçık da bu seyir hansçıkga,
birsi bitimlege uşamağannga, kuuanadı, köz kakmay karaydı,
köz gincisinça saklaydı.
26
 Baobabnı bir türlü bir cangı kuması ese ua? Alay, ol gül
kökençik, biyikge ösgenin tohtatıp, çirçik etip başladı. Ol
çirçikle künden künnge abadandan abadan köbedile. Allay ullu
çirçikleni Özden caşçık bir zamanda da körmegendi. Artdan
artha kalay çağarıkların kuuanç tıpırlı saklaydı. Caşırın konak a
kesini caşil otouçuğunda kubuladı, kesin sımarlaydı.
Boyauların eslep, eseplep saylaydı. Gokka çapırakların keziu-
keziu önçeley, aşıkmay sımarlay casanadı. Ol çırtdan da
süymey edi duniyağa tozurap çığarğa, kayda ese da bir celbaş
şah-şah kibik. Kesini tauuşluk ariuluğu bla körünürge süye edi.
Hou, ol kılıksız gınttılı edi. Caşırın casannganı künden künnge
sozulğanlay baradı. Bir erttenlikde, kün tiyer-tiymez, köpgen
çirçik çaçıldı, açıldı. Bu takıykağa hazırlana, üsün-başın
casandıra allay bir kıyın salğan ariuka esney-esney cüuyuldedi:
- Ah, küçden uyandım da… Ayıp etmegiz…
Cukusurapma…
Özden caşçık kuuannganın caşıralmay:
- O! Neçik aybatsa!
- Kertimi? - dedi
şoşçuk. - Kün bla birge
tuuğanımı ua esledingmi?!
Ayhay da, esley edi
Özden caşçık cangı konağı
kubulçak körünngenlikge,
közüngü çığarıp auuzunga
kaptırlıkladan bolğanın,
alay, anda ne ariuluk bar
edi, ne aybatlık bar edi -
soluuungu tamağıngda
tıya edi.

27
 Calındırta-tilete turmay:
- Auuzlanır zaman a cetgen
bolurmu? Suusapdan da öltürese.
Özden caşçık uyaldı, cunçudu,
kumğan bla şaudan suu keltirdi da
aybat gülnü suğardı, kandırdı.
Ariuka, karap-karağınçı
öhtemligin da, öpkeleuçü bolğanın da
körgüzte, kılık ete, Özden caşçıknı
canından toydura başladı. Anı tört
şincisi bar edi da, bir col alay aytdı:
- Kelsinle beri kaplanla, men
korkmayma alanı tırnaklarından!
- Meni planetamda kaplanla caşamaydıla, kesleri da hans
aşamaydıla.
- Men hans tüyülme, - dedi öpkelep.
- Keçginlik tileyme…
- Kertidi, aslandan da, kaplandan da korkmayma, ayaz bla
tebenngi korkutadıla meni. Işık eter zatıng cokmudu?
«Bitim bolup
turğanlay, ayazdan bla
töbenngiden korkganı
seyirdi… Kesi da ne kıyın
kılıklıdı», - dep oyladı
Özden caşçık.
- İngir bolsa, meni
üsümü kalpak bla cabarsa.
Sizde asırı suuukdu. Bu
planeta bek tınçlıksızdı.
Anda, meni planetamda…

28
 Sözün aytıp boşamay tohtaydı.
Ol gitçe bürtükçük bolğan
zamanında tüşgendi beri. Başha
duniyaladan anı ne haparı bollukdu?
Ötürügüng alay terk çıgarık
cerde aldağan telilikdi! Ariuka
kızardı, bir-eki cötgerdi, Özden
caşçıknı tersligin angılata dauladı:
- Kaydadı ışık eter zatıng?
- Seni sözüngü bölüp keterge
bazınmay turğanma!
Cötelin katırak etdi: Özden caşçık uyalsın da, cüregi
begirek kıynalsın!
Özden caşçık ariu gülnü süygenlikge, anı cumuşların
kuuanıp etgenlikge, cüreginde guruşhalık da sağayğandı.
Magğanasız sözle kölüne tiye, kesin kerti da nasıpsız suna
başlağandı.
- Men anga boş tıngılay edim, - degen edi bir col, iç sözün
manga ışana. - Gülleni sözlerine çırtdanda tıngılarğa kerek
tüyüldü. Alağa karap, ariu
iyislerin solup tururga kerekdi.
Meni gülüm biteu planetamı
cannet iyisi bla kandırğandı,
men a anga kuuana
bilmegenme. Ol tırnaklanı,
kaplanlanı haparları… Ala
meni kölümü toltururğa kerek
edile, men a açıulannganma…
Dağıda bir tashasın aytdı:
- Ol zamanda men bir cuk
da angılamay edim! Har
29
aythan sözün barmakga çulğap turmay, etgen haterin tergerge
kerekdi. Ariu iyisin saugağa bere, caşauumu carıthandı. Ne işim
bar edi andan kaçarğa?! Ol külkülü hıylaçıkla bla çurumçuklada
anı nazikligin angılayalmadım. Tınç iş tüyüldü gülleni
angılağan! Men da, asırı sabiyden, süye bilmegenme.

IX
Men sezgennge köre, cortuuulga köçgünçü kanatlılağa
tağılıp atlanngandı. Keter erttenliginde, planetasını tizginin
birsi künleden da ariu cıyadı. Borkuldap kaynağan vulkanlarını
ocakların tazalaydı. Anı eki vulkanı bar edi. Alanı otlarında aş-
azık bişirirge alamat tap edi. Ol ekisiden sora da bir öçülgen
vulkanı bardı. Alay, degendi ol, hata azdandı! Ol saklıkdan,
öçülüp turğan vulkannı da tazaladı. Vulkanlanı tizginli tutsang,
ala da şoşçuk canadıla, borkuldap tögülmeydile. Vulkannı
borkuldap tögülgeni – peçni ocagında kurumga ot tüşgennge
uşaydı. Ayhay da, biz, Cer cüzünde adamla, asırı gitçeçiklebiz
da -vulkanlarıbıznı ariularğa cetişalmaybız. Ma anı üçündü
alanı da bizge kuturğanları.
Andan songura Özden caşçık, kuuanç tıpırlı bolmayın,
baobablanı kalğan-kulğan tamırların cırtadı. Artha kaytır niyeti
cokdu. Ertteden üyrençik işin bu erttenlikde kölü kötürülüp
tındıradı. Ol seyirlik gülnü ahır kere suğarıp, üsün caba turub a,
kölü tolup cilyarıgı okuna keldi.
- Sau kal, - dedi ol.
Ariuka tıngıladı.
- Sau kal, - dedi Özden caşçık.
Gül cötgerdi. Kesekleden a - oğay.

30
Kaynay turğan vulkanlanı ocakların tıngılı tazaladı

31
 - Celbaş edim men, - dedi gül bir kesekden. – Keçginlik
tileyme. Nasıplı bolurga küreş.
Tırman a etmedi bir söz blada. Özden caşçık, aşırı
seyirden, kolunda miyala kalpak bla sirelip kaldı. Bir ullu
ayıpha kalgan kibik cunçudu. Bu öhtem gülge kaydan keldi
bıllay taza cumuşaklık?
- Hou, hou, men seni bek süyeme. Sen anı eslemegening
da meni tersligimdi. Hou da, ol alay mağanalı tüyüldü. Seni
akılıng da menikinden macal tüyül edi. Nasıplı bolurğa küreş…
kolungdağı miyala kalpak da endi kerek tüyüldü.
- Ayaz, tebenngi…
- Kayğırmaz, tözerme… Keçegi seriuyunden soluu alırma.
Men gokkama da.
- Canıuarla, kurt-kumursha…
- Göbelekle bla şohluk cürütürge süye esem, alanı kurt
keziulerine da tözerge kerekme. Az ariuçukla tüyüldüle ala. Sen
uzakga ketseng, manga kim kele-kele turlukdu? Ullu
canıuarladan a korkmayma. Mende da bardıla tırnakla.
Mahtanmay, teli halallığı bla, tört da şincisin körgüztdü.
Dağı da söz koşdu:
- Sozma bıllay bir, taraltma! Keterge tebireding – aşhı
colga bar. Özden caşçıkga cılamuğun körgüztürge süymey edi.
Ol ma allay öhtem gül edi…

X
Özden caşçıknı planetasını bek cuuuk honşuları 325, 326,
327, 328, 329, 330 asteroidledile. Colouçuluknu aladan
başlağandı: bir zat bla cubanır üçün da, bir cukga tüzelir üçün
da.

32
 Birinçi asteroidde patçah caşay edi. Kıp-kızıl katapa tonu,
cağası - ağaz teri, olturğanı -tahtada, altın-kümüş bolmasa da -
biyik tahtadı.
- A-ha, keldingmi? Köp saklatdıng, köp!- dep, tırman etdi
patçah.
«Ol meni kaydan tanıydı? - dep seyirsindi Özden caşçık. -
Ol meni birinçi kere köredi!» Patçahla duniyağa at başından
karauçuların Özden caşçık bilmey edi: ala keslerine
boysunmağan adam bolmağan sunadıla.
- Berlak atla, igirek körlügübüz keledi, - dedi patçah,
kimge eseda patçah bolğanına çeksiz öhtemlene.
Özden caşçık tögeregine karadı da, çöger cer tapmadı -
patçahnı ton etekleri biteu planetasına cayılıpdıla.
Colouçulukda arığanlıkga, ayağı üsüne süyelgenley tururğa
tüşdü… cukusu kelip da - esnedi.
- Bizni allıbızda esnegen adepsizlikdi, - dedi patçah. -
Biz sanga esner erkinlik bermeybiz.
- Keçginlik, - dedi Özden caşçık, uyala-uyala. – Col uzak
edi, çırt cuklamağanma…
- Alay ese ua, Biz sanga esnerge buyurabız, - değendi
patçah, - ne talay cıldan beri biz bir esnegen kermegenbiz.
Bizge ol seyirlik okunadı. Alaydı da, esne! Alaydı bizni
buyruğubuz.
- Cunçuganma da… endi esneyalmayma… - dep kızardı
Özden caşçık.
- Gm, gm… Alay ese… Biz sanga buyurabız birde
esnerge, birde…
Patçah, andan arı aytırıgın unutup, bir kesek açıulanarak
köründü.

33
 Patçahnı ırazı eter üçün: auuzuna karap, - sen aythan, - dep
tururğa kerekdi. Boysunmazlıknı unamaz edi. Anı planetasında
kesinden başha patçah bolmağanı sebepden, patçahlanı
patçahıdı. Bir nasıpha, ol halal edi, cumuşak edi, tolturulmaz
buyruklanı bermey edi.
«Men kesimi inaralıma tengiz kanatlı - çayka – bol desem,
ol a bolalmasa, terslik anda tüyüldü, - dey edi, - mendedi».
-Manga oltururğa cararıkmıdı? - arsar sordu Özden caşçık.
- Buyurama: oltur! - dedi patçah, ol aythılık tonunu bir
etegin artharakga öhtem cıya.
Özden caşçık angılayalmaydı. Bu burhu planetaçıknı
kalayında etillikdi patçahlık?
- Sizni ulluluğuz, - dep başladı ol, - sizge sorurğa
bollukmudu…
- Buyurama: sor! - dedi patçah, sorluğun eşitirge
aşıkgança.
- Sizni ulluluğuz… patçahlık etgen curtuguz kaydadı?
- Har cerde, - dedi patçah.
- Har cerde?
Patçah, kolun adepli uzatıp, kesini planetasın, birsi
planetalanı, culduzlanı da körgüztdü.
- Barı da siznikimidi? - dep, - Özden caşçık cangıltından
sordu.
- Hou, - dedi patçah.
Eşta da, biteu da duniyalağa çeksiz-mardasız biylik etgen
patçahdı ol patçah.
- Culduzla ua sizni onouuğuzğa sıyınamıdıla? - dep,
seyirsindi Özden caşçık.

34
 - Ayhay da, - dedi patçah. - Culduzlanı kalay süysem da,
alay aylandırama. Onouumdan çıkgannı unamayma.
Neçik suklandı patçahha Özden caşçık, neçik suklandı.
Anı allay küçü, allay ongu bolsa edi! Ol neçik kuuanırık edi kün
bathannga karap: bir künnge eki cıyırma bla tört kere oğay da,
üç cıyırma bla on eki kere; süyse ua - cüz, eki cüz kere da.
Şindigin cerinden tepdirirge da kerek tüyül edi! Bılayda, ariu
sağışlarına terile turganlay, kesi koyup ketgen planetası esine
tüşdü da - entda da mudah boldu.
35
 Planetasına tansığı cunçuğanına taukellik berdi da, tiledi
patçahdan:
- Kün bathannga kararığım keledi…
Tileyme, bek tileyme, manga bir hater etsegiz edi - künnge
batar buyruk berigiz…
- Men bir inaralğa buyruk bersem: göbelek kibik, bir gokka
hansdan birsige uçarğa, ne da - tragediya cazarğa, ne da -
tengizde çabak bolurğa, inaral a ol buyruknu tolturalmasa, kim
bollukdu ters - olmu, menmi?
- Siz, sizni ulluluğuz, - arsarsız dedi Özden caşçık.
- Tüppe-tüz aytasa, - dedi patçah. - Har nege da anı
kolundan kelgenni buyururga kerekdi. Ögüzge da tarthanı çaklı
bir cükleydile. Onounu tüz mağanası bolurğa kerekdi. Halkınga
kayadan sekirirge buyursang, canıngdan süygen halkıng ol
kayadan kesingi sekirtir.
Meni har buyruğumu tındırırğa borçludula, meni mağanalı
buyruklarımda tındırılmazlığı cokdu.
- Künnü batarına ua ne onou? - esgertdi Özden caşçık: bir
zatnı bir sorsa, ol sorğanına tüz cuuap taphınçı tınçlık da
tapmağandı.
- Seni üçün künnü da batdırırma. Künnü batarına buyruk
berirme. Alay, buyruk berirden alğa köp zatnı tergerge kerekdi,
patçahnı akılmanlığı alamat tergeulededi. Har tergeunü kesini
zamanı bardı.
- Künnü batdırır zamanıngı kaçannga tergeyse?
Kaçan batarıkdı kün?
- Gm, gm, - dedi patçah, kalın oruzlamanı (kalendar)
çapırakların birem-birem audura. – Künnü batdırlıkma… gm…
gm… bügün batdırlıkma, ingirde, eki cıyırma minut segizge

36
işlep. Ol zamanda körürse meni buyruğumu mıçımayın
toluuçusun.
Özden caşçık esnedi. Süygen zamanıngda kün bathannı
körür amal bolmağanı bek osaldı! Kertisin aythanda, ol endi
erige da başlağandı.
- Kete barayım - dedi patçahha - Meni mında eter işim
kalmağandı.
- Ketme, kal mında! - dedi patçah: ol bek öhtemlenip edi,
«camauatım» derge bir adam taphanına, andan da ayırılıp,
kurlay kalırğa süymeydi. - Kal mında, meni özürüm bolursa,
süyseng a - ministr.
- Ministr nege?
- Gm… üstitsiyağa.
- Mında kişi cokdu - kimni coydurluksa?
- Karmay ketsek - tabılır, - dedi patçah. - Men alğa biteu
curtuma aylanıp-karap boşamağanma. Men bek kart bolğanma,
cayaulay cürügen kıyındı, cürüyalsam da -patçahha
uşağıusuzdu, payton bla aylanırça ua - cer cokdu.
- Özden caşçık iyildi da, planetanı birsi canına entda bir
karadı.
- Men karadım! - dedi özdençik. - Anda da kişi cokdu.
- Alay ese, kesing kesinge soruu et, - dedi patçah. – Bek
kıyın oldu. Başhalağa soruu etgenden ese, kesinge soruu etgen
köp da kıyındı. Kesing kesingi ayamay, katı soruu etalsang -
akılman bolğanıngı şartıdı.
- Kesim kesime soruunu kaydada etallıkma, - dedi
Özden caşçık, - anı üçün mında kalğannı mağanası cokdu.
- Gım, gım… - dedi patçah. - Meni planetamda bir kart
çıçhan caşay bolur deyme, gılıu çıçhan. Keçe sıyın şıhırdağanın
eşiteme. Sen ol kart gılıuğa eter eding soruu. Bir birlede anı
37
asmakga asarğa çığarır eding onou. Anı canı seni kolungda
bollukdu. Anı üçün, alğın çığarğan onouungu kesing buzarsa da
-cazıksınngan onou çığarırsa. Ol bizde cangızdı, anı kalay
coyup koyarbız, ol kart gılıunu ayarğa kerekdi.
- Men süymeyme asmakga asarğa da, asmakga asılırğa da
- dedi Özden caşçık. - Men ketdim, colum uzakdı, zamanım da
cokdu.
- Oğay, ketmeyse, - dedi patçah.
Özden caşçık, keterge atlanıp turğanlay, patçahnı canına
tiyerge bolmadı.
- Sizni ulluluğuz bergen buyruknu men mıçımay tolturur
üçün, - dedi Özden caşçık, - akıllı onou etsegiz uşağıuludu. Söz
üçün: «Mıçımayın ahşı colga bar» - desegiz. Meni sartın, ol
onouğa baytamal tap keziudü…
Patçah bir söz da aytmayın tıngılaydı, Özden caşçık taukel
bilalmay bir kesek turdu, teren ahtındı
da, coluna tebiredi.
- Keleçi etip cibereme, - dep,
patçah anı ızından kıçırdı.
Ol keziude patçahnı sıfatın körgen,
anı buyruğuna ongsunmazğa bazınmaz
edi. «Kucur halkdıla bu ullula», - dedi
kesi kesine
Özden caşçık, uzak colnu korata.

XI
Ekinçi planetada zınttıu caşaydı.
- O, ma keldida kaldı, meni
erkeletirik keldi! – dep kıçırdı ol zınttıu,
Özden caşçıknı uzakdan okuna
38
körgenley. Zınttıu mahtançakla keslerin duniyanı tuturuğu
sunup, camauatda alağa aşırı kuuanngandan çabi-çabi etip
tururğa borçlusunadıla.

- Kün aşhı bolsun, - dedi Özden caşçık.- Kalpağıng bir

seyirlikdi.
- Baş kakgan zamanda kerekdi, - dep angılatdı zınttıu. -
Meni bla salamlaşsala, men bu kalpaknı teşip, baş iyip ışarama.
Ne medet, beri kelgen da cok, meni bla salamlaşhan da cok.
- Eşta da? - seyirsindi Özden caşçık: ol bir cuk da
angılamadı.
- Kol ayazlarıngı bir birge kağıp, çabi-çabi etçi, - dedi anga
zınttıu.
Özden caşçık çabi-çabi etdi. Zınttıu kalpağın örgerek
kötürdü, başın hurmetli çaykadı.
«Ol kart patçahdan ese mında macalırakdı», - degen oyum
Özden caşçıknı esine keldi. Entda da çabi-çabi etdi. Zınttıu da
entda da kalpağın örgerek kötürdü, başın hurmetli çaykadı. Bu

39
- çabi-çabi ete, hars kağa; ol - kalpağın örgerek kötüre, başın
hurmetli çaykay bir beş minut çaklı salamlaşdıla da - Özden
caşçık erikdi.
- Kalpaknı tüşürür üçün a ne eterge kerekdi? – dep sordu
caşçık.
Zınttıu eşitmedi. Keslerin sımarlağan adamla mahtaudan
başha sözlege sangıraudula.
- Sen meni kerti da kölüng bla süyünüp erkeletemise? - dep
sordu Özden caşçıkga.
- Ol kalaydı - süyünüp erkeletgen?
- Ol a - bu planetada men har kimden da çıraylıma, men
har kimden da tizginlime, har kimden da bayma men, akıllı da
menme.
- Da seni planetangda senden başha adam cokdu!
- Sen meni mahta, kuuanngança et, - men ırazı bolurma, -
seni anı üçün neng koraydı!
- Kuuannganma, mahtayma, - dedi da Özden caşçık,
imbaşların az cıyıra, - andana sanga ne kıymat?
Alay bla, ol zınttıudan kaçdı da ketdi.
«Kucur halkdıla bu ullula», - dedi kesi kesine Özden
caşçık, uzak colnu andan arı korata.

XII
Üçünçü planetada içgiçi caşay edi, alkogolik.
Özden caşçık anda köp mıçımadı, alayda cüregi ullu
kuuanmadı. Özden caşçık bu planetağa kelgeninde, içgiçi kişi,
- kara tıngılaunu basıp, - türlü-türlü şişaladan tizilgen askerlege
aralıp tura edi.
- Nedi bu etgening? - dep sordu Özden caşçık.
40
 - İçeme, - dedi muğuraygan içgiçi.
- Nek?
- Unutur üçün.
- Neni unutur üçün? - içgiçige canı aurup,- sordu Özden
caşçık.
- Iylıkganımı unuturğa - dedi da, baştöben boldu içgiçi
kişi.
- Neden ıylığasa? - dep sordu Özden caşçık; ol cazıkga
boluşur dıgalas ete.
- İçgenime ıylığama! - dep angılatdı içgiçi, andan sora
auuzundan söz çığarırğa ongsunmadı.
Özden caşçık alaydan cunçup, abızırap ketgen edi. «Kucur
halkdıla bu ullula», - dedi kesi kesine Özden caşçık, uzak colnu
andan da arı korata.

XIII
Törtünçü planeta iş köllü adamnıkıdı. Özden caşçık
kelgende, başın kötürüp kararğa da tapmağandı zaman.
- İş kolay bolsun, - dedi Özden caşçık. – Tütünügüz
öçülüpdü.
- Üç bla eki - beş. Beş bla ceti - on eki. On eki bla üç - on
beş. Sau bol. On beş bla ceti - cıyırma eki.
Cıyırma eki bla altı - cıyırma segiz. Sernek tartarga
boşamayma. Cıyırma altı bla beş - otuz bir. Uf! Alay bla, barısı
da, beş cüz bir million altı cüz cıyırma eki ming ceti cüz otuz
bir (501622731).
- Beş cüz million nedi?
- E? Entda da mındamısa? Beş cüz million… Nedi?..

41
 Bilmeyme… İşim asırı köpden, başımı kaşır zamanım
cokdu! Gır-gır eter kibik - oynay-oynay turmayma! Eki bla beş
- ceti…
- Beş cüz million nedi? - dağıda sordu Özden caşçık: bir
zatnı bir sorsa, anga cuuabın taphınçı tınar kılığı cokdu.
İş köllü adam başın kötürdü.
- Eki cıyırma bla on tört cıl caşayma bu planetada, andan
beri meni calan da üç kere çırmağandıla. Birinçi kere, cıyırma
bla eki cıl mından alda, - kaydan palahha çıkgan ese da, - beri
bir duu-duu kamıjak uçup kelgendi. Ol alay duuuldadı, alay
duuuldadı… men ol zamanda koşhan çötda tört halat etgen
edim. Ekinçi kere, on bir cıl mından alda, cel auruuum
kozğalğandı.
İşim, caşauum da - olturğanlay turğanım üçün.
Aylanıp tururğa, cürüy-cürüy tururğa zaman cokdu.
Men iş köllü adamma. Üçünçü kere… ma bu! Alay bla,
barısı da, beş cüz million…

42
 - Beş cüz million nedi?
İş köllü adam bu sabiyni cuuabın kaytarğınçı tınçlık
tapmazlığın angılağandı.
- Beş cüz million gitçe zatçıkla, bir birde hauada
körünüuçüle.
- Çibinle?
- Oğay-oğay, bılay bir gitçeçikle, cıltırauukla.
- Bal çibinle?
- Oğay-oğay. Bılay bir gitçeçikle, altınçıkla, alağa karağan
telileni akılçıkları tolmaz muratladan tolup kaladıla. Men a iş
köllü adamma.
Telisine aralıp turur amalım cokdu.
- Culduzla?
- Hou-hou. Culduzla.
- Beş cüz million culduz? Sen alanı ua ne etese?
- Beş cüz bir million altı cüz cıyırma eki ming ceti cüz otuz
bir (501622731). Men iş köllü adamma. Cik cigine deri tergerge
kerekme.
- Sen ol culduzlanı barısın da ne etese?
- Kalay ne etese?
- Hou. Ne etse?
- Bir cuk da etmeyme. Ala menidile.
- Culduzla senimidile?
- Hou.
- Da men patçahnı körgenme, ol…
- Patçahla mülk cürütmeydile. Ala bilgen -patçahlık. Anı
işi artallı da başhadı.
- Culduzla sanga nege kerekdile?
43
 - Bay bolurğa.
- Baylık nege kerekdi?
- Cangı açılğan culduzlanı satıp alırğa.
«Munu tergeuyu ol içgiçige uşaydı», - dep oyladı Özden
caşçık. Sorğanın a tohtatmadı:
- Culduzlanı baramtalarğa caraymıdı?
- Culduzla kimnidile? - muruldap sordu ol iş köllü.
- Bilmeyme. Kişini da oğay.
- Alay ese ua - menikiledile. Alanı kolğa eterge birinçi
meni esime tüşgendi.
- Alay a caraymıdı?
- Ayhay da. Sen bir nalmas taphan eseng, anı ua iyesi cok
ese, ol senikidi. Sen bir ayrıkam taphan eseng, anı da iyesi cok
ese, ol da senikidi. Seni esinge bir alamat- tamaşa oyum kelgen
ese, - ol sanga kelgendi, - anga patent alasa da, ol da senikidi.
Culduzla menidile, manga deri alanı uuuçlarğa kişini esine
tüşmegendi.
- Tüzlük bla alaydı, - dedi Özden caşçık. – Sen a alanı nege
caratasa?
- Onouların eteme, - dedi iş köllü. - Sanayma, coklayma,
dağı da sanayma. Ol bek kıyındı. Alay, men iş köllü adamma.
Alay a, ol tauruhla Özden caşçıknı kandırmadıla:
- Meni çille cauluğum bar ese, men ol kol cauluknu
boyunuma kısıp, birgeme alıp keterge bollukma, - dedi ol. -
Meni gokka hansım bar ese, men anı üzüp, birgeme alıp keterge
bollukma. Sen, a culduzlanı birgenge cürütallık tüyülse!
- Men a alanı bankda saklasam a.
- Ol degening? Kalay?!

44
 - Ma alay: nença culduzum bolğannı sanayma, kağıtha
cazama. Ol kağıtnı ua kübürge salama da, kiritin eteme.
- Ol tamammıdı?
- Eştada. okunadı.» «Alamat» - degenlikge, onouunga
sıyınmazlık mülküng da mülkmüdü?
Mülknü, baylıknı Özden caşçık kesiça angılay edi, ullulanı
tergeulerine uşatmay.
- Mende bir gül bardı, - dedi ol, - men anı har erttenlikde
suğarama. Meni üç vulkanım bardı, men alanı ocakların har
ıyıkdan tazalayma. Üçüsünü da, ol öçülüp turğannı da. Saklık
igidi, hata azdan çığar. Meni vulkanlarıma da, meni gokka
hansıma da meni hayırım cetedi. Culduzlağa ua senden çırtdan
da bir hayır cokdu…
İş köllü adam auuzun açdı da, ne aytırğa bilmey, andan söz
çığaralmadı; Özden caşçık a andan arı coluna atlandı.
«Kucur halkdıla bu ullula», - dedi kesi kesine Özden
caşçık, uzak colnu andan da arı korata.

XIV
Cetinçi planeta da kesiça bir türlü edi. Barısından da ol
gitçedi. Anda cangız bir çırak bla ol çırakga karauçudan
songura cuk cokdu. Özden caşçık bir angılayalmaydı, kökde
acaşıp turğan bu gitçe planetaçıkda, - ne üyleri, ne adamları
bolmağan planetaçıkda, - bu çırak da, bu çırakga karauçu da
nege kerekdile.
«Bu da, ol birsilege uşaş, kolanırık da bolur. Alay, ol
patçahça, ol zınttıuça, ol iş köllüça, ol içgiçiça kolan a tüyüldü.
Ol çırak candırsa - bir culduz, ne da bir gokka hans tuuğannga
uşaydı. Ol çıraknı cuklatsa - bir culduz, ne da bir gokka hans

45
cuklağannga uşaydı. Alamat cumuşdu. Ariu bolğanı üçün - ol
kerti da hayırlıdı».
Ol planetağa cete-cetgenley, çırakga karauçuğa:
«Tang aşhı bolsun!», - dep, salamlaşdı. – Busağatda
çırağıngı nek öçültdüng?
- Adet alaydı, - dedi çırakçı. - Aşhılık kör.
- Ol a ne adetdi?
- Çırak öçültgen. İngir aşhı bolsun.
Entda da candırdı çıraknı.
- Endi ua nek candırdıng?
- Adet alaydı, - dedi çırakçı.
- Angılamayma, - dedi Özden caşçık.
- Anı ne angılarığı bardı? - dedi çırakçı. – Adet adetdi.
Tang aşhı bolsun.
Çıraknı öçültdü.
Çıraknı öçültgenden songura kızıl çaldişli kol cauluk bla
mangılayında terlegenin sürtdü da:
- Kıyındı meni işim. Bir zamanlada anı mağanası bolğandı.
Ertten sayın - candıra, ingirlede öçülte turğanma.
Künnü kün uzunu solup, keçe sayın cukudan
kannganma…
- Artda ua adet mi türlenngendi?
- Adet türlenmegendi, - dedi çırakçı. - Palah andandı!
Meni planetam cıldan cılga terkden terk buruladı, adet a
alğınlay turadı.
- Endi ua kalay? - dep sordu Özden caşçık.

46
«Kıyındı meni çotum, bek kıyın.»

47
 - Da ma alay. Planeta bir minutha töp-tögerek buruladı,
başımı kaşırğa bir takıyka zamanım cokdu. Bu çıraknı har
minutdan birer kere candırıp öçülteme.
- Seyir-tamaşa! Seni bir kününgü uzunluğu calan da bir
minutdu!
- Bir seyirligi cokdu, - dedi çırakçı. - Biz bılayda uşak
etgenli, - başı-ayağı sau, - bir ay tolğandı.
- Saulay bir ay?!
- Ayhay! Otuz minut. Otuz kün. İngir aşhı bolsun!
Biyağı çıraknı candırdı. Özden caşçık çırakçını bekden bek
carata başlaydı: ol adam sözüne kerti bolğanı üçün, işin ajımsız
etgeni üçün.
Künnü bathanına, - ingir alağa, - entda bir karar üçün
şidigin alğarak tepdire-tepdire turuuçu künlerin esgere, Özden
caşçıknı bu cangı şohuna boluşuruğu kelgendi.
- Eşitemise, - dedi çırakçığa, - men bir amal bileme: sen
nellay bir süyseng da, kaçan süyseng da, allay bir soluruksa.
- Meni solurğa süymegen zamanım cokdu – değendi
çırakçı.
Bıllay basımsız adamğa da erinçek bolurğa caray köreme.
- Seni planetaçığıng bir burhuçuk kibikdi, - deydi Özden
caşçık, - üç atlam bla tögeregine aylanırıksa.
Künnü ızından barğanlay tursang, - hayda solu da solu,
hayda solu da solu, - süygening çaklı bir solu.
- Ay, andan manga ne hayır? - dedi çırakçı. – Duniyada
neden da bek cukunu süyeme, canım-tinim - cuku.
- Songura seni işing hoça tüyüldü, - carsıdı Özden caşçık.
- Hou. Meni işim hoça tüyüldü, - dedi çırakçı da. - Kün
aşhı bolsun. Çıraknı öçültdü.

48
 «Ma, adam deseng - adam, - dedi ketip bara Özden caşçık
kesi kesine. Allay kerti adam bla patçah da, zınttıu da, içgiçi da,
iş kölü da tengsinirge büsüremez edile. Bayam, ol alağa
uşamağanı üçün, cangız kesini kaygısın etmegeni üçün».
Özden caşçık ahtındı.
«Anı bla şoh bolsam edi, - dep da oyladı. - Alay, çırakçını
planetası bek gitçeçikdi, burhuçukdu. Anda ekeulennge cer
cokdu…»
Ol alamat planetaçıknı artık da nek carathanın kesi kesine
sezdirirge da bazınmaydı: anda, cıyırma bla tört sağatha künnü
bathanına karap, ingir alağa bir ming bla tört cüz bla eki cıyırma
kere süyünürge bollukdu! (1440).

XV
Altınçı planeta beşinçiden on kere abadandı. Kalın
kitaplanı cazıuçu bir aksakal appa anda caşaydı.
- Hoş kel, hoş kel! Ma bir colouçu da keldi - dep, Özden
caşçıknı kergenley, carık söleşdi.
Özden caşçık soluu alırğa stol üsüne çökdü. Ol ne kadar
col kıdırğandı!
- Sen kaydan çıkdıng? - dep, seyirsindi appa.
Bu ahırzaman ullu kitap nedi? - dep sordu Özden caşçık. -
Sen mında ne etese?
- Men - geografma, - dedi appa.
- Geograf nedi?
- Alim - Cer cüzünde tengizle, barğan suula, kalala, taula,
kum aulakla kayda bolğanların bilgen alimdi.
- Ne seyirlikdi! - dedi Özden caşçık. - Ma bu işdi - çıntı iş!

49
 Geografnı planetasına türslep karadı. Ol bir zamanda da
körmegendi bıllay kuduretli, süydümlü planetanı.
Seni planetang bek ariudu, - dedi ol. - Sizde tengizle ua
barmıdıla?
- Men anı bilmeyme, - dedi geograf.
- O-o-o, - dedi Özden caşçık, carsıulu sozup. -
Taula ua barmıdıla?
- Bilmeyme, - dedi geograf.
- Şaharla, kalala, kuturup barğan suula, kum aulakla?
- Men alanı da bilmeyme.
- Da sen geografsa da!
- Tüppe-tüz aytasa, - dedi geograf. - Men geografma,
colouçu tüyülme. Manga colouçula bek kerekdile, ala ua
cetişmeydile. Geografla şaharlanı, taulanı, suulanı, tengizleni,
kumlanı sanauların cürütmeydile.

50
 Geograf - asırı mağanalı adamdı, cortuuulda aylanırğa
zamanı cokdu. Ol otouundan tışına çıkmaydı. Geograf
colouçulağa konakbay boladı da, alanı haparların cazadı.
Aladan birleri mağanalı hapar aytsa, ol colouçu kerti adam
bolğanı bla kalğanın geograf tüz bilirge kerekdi.
- Nek?
- Da ol colouçu ötürük aytsa, geografiya kitapla da ötürük
aytırıkdıla. Arakıdan artığırak urtlauçu adam bolsa - ol da bir
palahdı.
- Nek?
- İçgiçi adamnı süzülgen közleri eki da, üç da köredile.
Allay adamnı sözüne ışanıp, bir tau bolğan cerde geograf eki
da, üç da taunu belgilerge bollukdu.
- Men bireulenni tanıyma - ol bek osal colouçu bolluk edi.
- Osal da bolur. Colouçu tap adam bolsa da, anı aythanına
da tolu iynanırğa caramaydı.
- Kalay iynanasa? Barıpmı karaysa?
- Oğay-oğay. Ol asırı kıyındı. Colouçu şağatlığın
körgüztürge kerekdi. Söz üçün, ol bir ullu taunu taphan ese, ol
taudan taşla keltirsin, ullu taşla.
Geograf sağaydı, seskendi:
- Sen kesing da colouçusa da! Sen uzakdan kelgense!
Hapar ayt kesingi planetangdan, ayt hapar!
Geograf kalın kitapnı açdı, karandaşın da cütüçük kıydı.
Colouçulanı haparların alğa karandaş bla cazadıla. Colouçu
aythan haparın şatık şartla bla begitgenden songura şaka bla
cazadıla. Adet alaydı.
- Tıngılayma, - dedi geograf.
- Sanga aytırça meni planetamda alay seyirlik zatla
cokdula, - dedi Özden caşçık. - Meni anda har zatım da bek
51
gitçeçikdi. Bardı üç vulkan. Ekisi sağayıpdıla, biri ua ertte
öçülgendi. Dağı da az türlü zat bolmaydı… sağayıp da kalır.
- Hata azdandı, - dedi geograf da.
- Aladan songura meni bir gülüm bardı.
- Gokka hanslanı cazmaybız, - dedi geograf.
- Nek?! Aladan ariu cokdu cuk!
- Gokka hansla efemerdile.
- «Efemerdile» - degening nedi?
- Geografiyanı kitapları - duniyada bek sıylı kitapladıla, -
dep angılatdı geograf. - Ala bir zamanda da eski bolmaydıla.
Tau bir cerden başha cerge köçmeydi.
Tengizni suuu da kurumaydı. Biz ömürlük, türlenmezlik
zatlanı cazabız.
- Da öçülgen vulkan cangırırga da bollukdu, - dep Özden
caşçık geografnı sözün böldü. - «Efemer» nedi?
- Vulkan öçüldümü, borkuldaymı turadı, bizge,
gograflağa, anı başhalıgı cokdu, - dedi geograf. – Tau taulay
turadı: cerinden tepmeydi, türlenmeydi.
- «Efemerdile» - degening a nedi? - entda da sordu Özden
caşçık, ol bir zatnı bir sorsa, anga şatık cuuap taphınçığa
kamamaydı.
- Efemer - terk korarık, köp turmazlık zatdı.
- Meni gülüm da köp turmaymı korarıkdı?
- Ayhay da. «Meni ariukaçığım, meni kuuançım ömürlük
tüyüldü, - dedi kesi kesine Özden caşçık, - duniyada kesin
koruular zatı-sauutu da cokdu, calan da ol tört şincisi. Men a anı
koyup ketgenme, ol a meni planetamda cappa-cangızlay
kalğandı!»

52
 Gülnü kesin koyup ketgenine Özden caşçık birinci kere
sokurannganıdı. Alay, terk okuna esin cıydı, kişilik kaytdı,
taukel boldu.
- Men kalay arı barsam tap bolur? - dep sordu geografdan.
- Cer planetağa da bir cort, - dedi geograf. - Anı bökem
haparı çığadı…
Özden caşçık geografnı planetasından Cer planetağa
ketgenlikge, kesini planetasında kalğan gül akılın biylegendi.
Alaydı da, Özden caşçık cetinçi planetağa, - Cer cüzüne, -
kelip tüşdü.

Cer - alay boş planeta tüyüldü! Anı tögereginde, - Cer

cüzünde, - cüz bla on bir (111) patçah (ol sanda – kara araplıla
da), ceti ming (7000) geograf, toğuz cüz ming (900.000) iş
köllü, ceti million bla carım (7.500.000) içgiçi, üç cüz bla on
bir million (311.000.000) zınttıu-gınttılı - barısında birge
tergeseng -eki milliard (2.000.000.000) çaklı akılbalık bolğan

53
adam caşaydı. (Busağatda,- 2011-04-15 -ullu-gitçe da, -ceti
milliardha cuuuk. M. Gekki).
Cerni ulluluğun sizge angılatır üçün calan da çırakçılanı
üslerinde ülgü keltireyim: duniyağa haua çırakla (elektriçestvo)
cayılgınçı altı kontinentde tört cüz üç cıyırma eki ming beş cüz
on bir (462511) adam işlegendi. Ala eşikde pategen çıraklanı
ingirde candırıp, erttenlikde öçültüp turğandıla. Bılay bir
canından karağanda, ol tamaşadan közlering kanmazla. Asker
satırla kibik, çırakçıla cürüşlerin, gıllıuların bir zamanda da
buzmağandıla. Baletde tepsegenle da alağa suklanır edile.
Cangı Zelandiya bla Avstraliyanı çırakçıları sahnağa
birinçi çığadıla. Çırakların candırıp, cuklarga ketedile.
Alanı ızlarından keziu Çin kıralnı (Kitay) çırakçılarındadı.
Keslerini tepseulerin tındırıp, ala da cabıula artına taşayadıla.
Endi keziu Ariseyni bla İndiyanı çırakçılarına cetedi. Aladan
sora – Afrika bla Evropa. Aladan sora - Yug Amerikada. Andan
sora – Şimal Amerika. Ala çırt bir zamanda da cangılmağandıla,
kesine keziu cetginçi sahnağa biri da çıkmağandı. Ol alay
alamat edi, aytıp aytalmazça - alamat!
Calan da Cer cüzünü töppesinde, şimalnı ortasında çırakçı
cıldan cangız bir kere candırğandı. Yug polüsda (Kuzey
Kutbunda) da anı kibik bireulen bir cılga bir kere bir
candırğandı, - ol ekisi tınç, kayğısız caşağandıla: bir cılnı içinde
keslerini işlerine calan da ekişer kere uzalğandıla.

XVII
Aythan haparıngı tatıuun maganalı çığarırga tuzun-
mıstısın kuraşdıra başlasang, - süyseng- süymeseng da, -
ötürükçükle da alamat tap kelişedile. Çırakçılanı üslerinden
ayta kelip, kertiden bir kesek södegeyirek ketgenme. Bizni
planetabıznı kesleri tanımağanla haparıbıznı ters angılarğa

54
bollukdula, allay guruşhalık bardı. Cer üsünde adamla köp
bolğanlıkga - tarlık sınamaydıla. Alanı, - eki milliard adamnı, -
birge cokku cıyıp öre süyeseng, ala barısıda, uzunluğu da, eni
da cıyırmaşar mil bolgan özende erkin sıyınırıkdıla. Süysegiz a
- Şoş okeannı bir gitçe ayrıkamçığında sıyındırayım biteu da
Cer cüzünde camauatnı.
Ayhay da, abadan adamla sizge iynanırık tüyüldüle. Ala
kesleri bir bek köp cer alğan sunadıla. Ala kesleri keslerin bir
bek mağanalıga sanaydıla, baobab kibik. Siz a, sabiyle, alanı, -
abadanlanı, - keslerine sanatığız- tergetigiz. Ala anı
caratırıkdıla, canları-tinleri - tergegen. Siz a zamanığıznı ol
arifmetikağa bölmegiz. Anı keregi cokdu. Siz manga alaysız da
iynanasız.
Alaydı da, Cerge tüşgenley, bir can-canıuarda körmeyin
bek seyirsindi. Cangılıp, acaşıp ketip, ne ese da bir başha
planetağa konngan okuna sunngandı. Özden caşçık teren
sağışha kirip turğanlay, üzmezde ay carıknı türsününe uşağan
bir toğayçık kımıldadı.
- İngir aşhı bolsun, - dedi, nek ese da, Özden caşçık.
- Aşhılık kör, - dedi cılan da.
- Men kaysı planetağa tüşgenme?
- Cerge, - dedi cılan. - Afrikağa.
- Alay ese, Cerde adamla caşamaymıdıla?
- Bu kum aulakdı. Kumlada caşamaydıla. Cer a ulludu.
Özden caşçık taşha olturdu da, közlerin kökge kötürdü.
- Culduzla nek cıltırağanların bilsem edi – dedi sağışlı;
bayam, keç-ertte bolsa da, har kim kesini culduzun coklay
tururğa cana bolurla. Karaçı, mayna anda bolurğa kerekdi meni
planetam - tüz bizni başıbızda… Neçik uzakdı anga deri, neçik
uzakdı!

55
 - Ariu planeta bolur, - dedi cılan. - Sen a mında, bu Cerde,
ne eterikse?
- Men kesimi gülüm bla söz bolup ketgenme, - dedi,
caşırmay, Özden caşçık.
- Alay ese ua…
Ekisi da şoş boldula.
- Adamla ua kaydadıla? - Özden caşçık, şoşluknu buzup,
söleşip başladı, - Kum aulakda cangızlıknı sınaysa…
- Cangızlıknı adamlanı aralarında da sınarsa, - dep esletdi
cılan.
- Sen seyirlik cansa, - dedi ol. - Barmakdan bazık
tüyülse…
- Küçüm a patçahnı barmağından da ongludu, - dep cuuap
etdi cılan.
Özden caşçık ışardı.
- Sen patçahnı barmağından küçlü kalay bolursa?
Ayakların okuna cokdula. Cortuuulğa okuna atlanallık
tüyülse…
- Ne ullu kemeden da uzakga eltallıkma men seni, - dedi
da cılan, Özden caşçıknı inçigini tögeregine kümüş bilezik
kibik çulgandı.
- Men har tiygenimi topurakga kaytarama, topurakdan
caratılgan topurak boladı, - dedi ol. – Sen a tazasa, kesing da
culduzdan kelgense, kökden tüşgense…
Özden caşçık söz kaytarmadı.
- Canım auruydu sanga, - dedi dağıda cılan. - Sen bu katı
Cerde, sostar taş kibik Cerde, bir ciliksiz cansa, karıusuzsa.
Planetangı koyup ketgeninge sokuranıp, canıngdan toyğan
kününgde men sanga boluşallıkma.

56
Men boluşhan…

«Sen seyirlikse, - dedi ol, - barmakdan bazık tüyülse…»

57
 - Angıladım, - dedi Özden caşçık. - Alay a, sen har
zamanda elberle bla nek söleşese?
- Men bilmezlik elber cokdu, - dedi cılan.
Ekisi da söz tauusdula.

XVIII
Özden caşçık kum aulaknı kıdıra aylannganında can-
canıuar bolup cangız bir gokka hansçıkga tübegendi. Ol gokka
hansçık - bir bek gitçeçik, üç-tört çapırakçığı, - ala da, -
muthuzçukla…
- Kün ahşı bolsun, - dedi Özden caşçık.
- Ahşılık kör, - dedi gokkaçık.
- Adamla ua kaydadıla? - adejli sordu Özden caşçık.
Ol gokka hansçık bir kere canı bla keriuan ozgannı ertde
körgen edi.
- Adamla? Hou, hou… Ala köp tüyüldüle. Beş-altımı
bolurla… oğese - cetimi?.. Men alanı körgenli bir talay cıl
boladı. Uzayğandıla - tabılmazla. Cel kayrı ursa da, arı alıp
ketedi. Alanı tamırları cokdu, ol bek tapsızdı.
- Sau kal, - dedi Özden caşçık.
- Sau aylan, - dedi gokka hansçık.

XIX
Özden caşçık biyik tauğa örlegendi. Endige deri, kesini
tobuğuna cetgen üç vulkanından başha, tau körmegendi.
Öçülgen vulkan a Özden jaşçıknı şintigi edi.

58
 Bıllay biyik taudan karap biteu planetanı da, anı
adamlarında körür murat ete edi. Körgeni ua – bizle kibik - citi,
ingiçke kayala.
- Kün ahşı bolsun, - dedi Özden caşçık, nek ese da.
- Kün aşhı bolsun… bolsun… bolsun… - dedi kaya kızı.
- Sen kimse? - sordu Özden caşçık.
- Sen kimse… sen kimse… kimse… - dedi kaya kızı.
- Şoh bolayık, men cangızma kesim, - dedi Özden caşçık.
- Kesim… kesim… kesim… - dedi kaya kızı.
«Ne kucur planetadı bu! - dep oyladı Özden jaşçık.
Kuppa-kurğak. İyneleden tolup, tuzlu. Adamla da bir gularakla.
Sen aythannı kaytarıp aytadıla ansı…
Meni planetamda ua gülüm bar edi - meni ariuum, meni
kuuançım, meni iynağım. Har zamanda da söleşip ol alğa başlay
edi».

59
 XX
Kumlada, kayalada, karlada da kıdıra kelip, ahırında colga
çığadı. Colla ua adamlağa eltedile.
- Kün aşhı bolsun, - dedi ol.
Ol salam bergen - gülleden toppa-tolu baçhadı.
- Ahşılık kör, - dedile gülle.
Ol gülle barısı da kesini jangız gokkasına uşaganların
kördü Özden caşçık.
- Siz kimsiz? - sordu ol, seyirsinngenden tili tutula.
- Biz - gülle, - dedile gülle.
- Eşta-eşta… - seyirsindi Özden jaşçık.
Kölü sındı, kesinden nasıpsız miskin bolmagan kibik
köründü. Anı gokkaçığı aythannga köre: anı kibik biteu garşda
da cok edi. Bılayda ua, cangız bir baçhada okuna, tüz anı kibik,
beş ming gül ösedi!
«Bılanı körse, az kozumaz edi!- oyladı Özden caşçık. -
Manga külkülü körünmez üçün - halek cötel etip, buuala
kıshança etip, öle turgança etip, dıgalas eter edi. Men a anı
cizeligine guzaba etip aylanır edim, aurugannga karağança,-
alay bolmasa, meni da ıspassız eter üçün, ol kerti da öllük
edi…»
Artda ua bılay sağış etdi: «Men a, - biteu da duniyalada
menden nasıplı bolmağan sunup, - bir boş gülge öhtemlenip
turğanma. Biteu mülküm: bir boş gül, tobuğumu biyikligi - üç
vulkan, alanı da biri öçülüp, endi hazna kozğalmazça öçülüp…
da sora men ne türlü özdenme…»
Özden caşçık kırdıkga auup cıladı.

60
Kuppa-kurğak, öresine - iyne, tuzlu.

61
 XXI

Ma ol keziude ma alayğa Tülkü keledi.

- Esenlik, - dep salamlaşdı Tülkü.
- Esenlik, - dep salamın kaytardı Özden caşçık, tögerekge
karadı -cuk körmedi.
- Men mındama, - eşitildi auaz. - Alma terekni tübünde…
- Kimse sen? - sordu Özden caşçık. - Neçik ariusa sen!
- Men - Tülkü, - dedi Tülkü.
- Meni bla bir kesek oyna, - dep tiledi Özden caşçık. -
Kayğımı çaçar eding…
- Men seni bla oynayallık tüyülme, - dedi Tülkü. -
Men üyürsünmegenme, kiyikme.
- Ah, keçginlik, - dedi Özden caşçık.
Bir kesek sağış etip sordu:
- Ol a kalaydı - üyürsündürgen?

62
 - Sen bu tiyreden bolmazsa, - esledi Tülkü. - Sen mında ne
izleyse?
- Adamlanı izleyme, - dedi Özden caşçık. - Ol a kalaydı -
üyürsündürgen?
- Adamlanı uşkokları bardı, ala uuğa cürüydüle.
Ol bek tıngısızlıkdı! Tauukla da cayadıla. Bir igilikleri
oldu. Sen tauuklamı izleyse?
- Oğay, - dedi Özden caşçık, - Men şohla izleyme. Ol a
kalaydı - üyürsündürgen?
- Ol unutula barğan mağanadı - dedi Tülkü. -
Baylamlık kurağannga alay aytadıla.
- Baylamlık?
- Tüppe-tüz ma alay, - dedi Tülkü. - Sen manga alğa boş
bir gitçe caşçıksa, tüz ma seni kibik cüz ming başha caşçıkla
kibik. Sen da manga kerek tüyülse. Men da sanga kerek
tüyülme. Men sanga boş bir tülküme, cüz ming birsi tülküleden
biri menme. Sen meni üyürsündürseng a, biz bir birge kerek
bollukbuz. Sen manga biteu duniyada cangız bir bolluksa. Men
da sanga bollukma biteu duniyada cangız bir…

63
 - Men angılay başlağanma, - dedi Özden caşçık. -
Bir gül bardı… bayam, ol meni üyürsündürgen bolur…
- Bolur. Nek bolmaydı? Bolur! - dedi Tülkü. – Cer cüzünde
az türlü zat bolmaydı.
- Ol bu Cerde tüyüldü, - dedi Özden caşçık.
Tülkü bek seyirsindi:
- Başha planetada?
- Hou.
- Ol planetada uuçula barmıdıla?
- Oğay.
-Neçik zauukdu! Tauukla ua barmıdıla?
- Oğay.
- Kökde da, Cerde da tatıuu cokdu! - ahtındı Tülkü.
Bir kesekden biyağı uşaknı başladı:
- Bu caşaudan bezgenme. Men tauuklanı marayma, adamla
ua meni maraydıla. Tauukla barısı da birçadıla, adamla da
barısıda birçadıla. Tauukladan da, adamladan da erikgenme.
Sen meni üyürsündürseng edi, kün carığı caşauumu
carıtırık edi. Seni atlamıngı mingleden ayırıp tanırıkma.
Adamlanı atlamların eşitir-eşitmez, har zamanda da, kaçıp
buğama. Seni cürüşüng a meni bir ariu makam kibik çakırlıkdı,
taşadan tuurağa çığarıkma. Artda ua - arı kara! Köremise,
mayna anda, sabanlada, buday baş kusamıdı? Men mirzeu
aşamayma. Buday başla manga kerek tüyüldüle. Carsıuğa,
buday sabanlanı men san etmeyme. Sen a - altınçaçsa. Sen meni
üyürsündürseng kalay alamat bollukdu! Altın buday manga seni
esgertgenley turlukdu. Buday başlanı şoş celçikde
şıbırdağanların angılarıkma, süyerikme…

64
 Tülkü söleşgenin tohtatıp, Özden caşçıkga karap igi kesek
turdu. Artda aytdı:
- Tileyme… üyürsündür meni!
- Kuuanıp üyürsündürür edim, - dedi Özden caşçık, - alay,
meni zamanım bek azdı. Manga alğa şohla tabarğa da, türlü-
türlü zatlanı da bilirge kerekdi.
- Calan da üyürsündürgen zatlarıngı mağanasın teren
bilirge bollukdu, - dedi Tülkü, - Endigi adamla cuk bilirge
cetişmeydile. Ala hazır zatlanı tükenleden satıp aladıla. Şohlanı
sathan tükenle ua cokdula da, anı üçün adamlanı endi şohları da
cokdula. Şohung bolluknu süye eseng, meni üyürsündür!
- Üyürsündürür üçün ne eterge kerekdi? - sordu Özden
caşçık.
- Tözerge, saklarğa - dedi Tülkü. - Alga ma alayda oltur,
arlakda, kırdıkga - ma alay. Men sanga köz kıyırım bla karay-
karay tururma, sen a söleşme. Sözle bir birni angılarğa
çırmağan okuna etedile. Alay, har künden bir kesekçik
cuuuğurakçık oltur…
Özden caşçık biyağı cerge ekinçi kün da kelgendi.
- Har künden bir zamanda kele tursang igi edi, - dep tiledi
Tülkü. - Ma, söz üçün, sen sağat törtde kele tursang, men sağat
üçden dıgalas etip başlarıkma. Ol aytılğan sağatha ne kadar
cuuuklaşa barsak, ol kadar nasıplıdan nasıplı bollukma. Törtde
ua - kaygı etip başlarıkma. Men nasıpnı bağasın alay billikme!
Sen har künden başha zamanda kelgenley tursang, men
cüregimi kaysı sağatha hazırlarğa billik tüyülme… Mardadan
çıkmazğa kerekdi.
- Marda ua nedi? - dep sordu Özden caşçık.
- Ertte unutulğan bir zatdı ol, - dep angılatdı Tülkü. - Ol
allay bir zatdı, anı üçün bir kün biteu başha künlege uşamaydı,
bir sağat - biteu başha sağatlaga. Ma, söz üçün, meni
65
marauçularımda bir ariu marda bardı: har orta künde ala eldegi
kızla bla tepseydile. Kallay alamat kündü - orta kün! Ol kün
tögerekge aylana ketiuçüme da - cüzüm baçhalağa okuna
cetiuçüme. Alada ol ariu marda bolmay, eslerine tüşgen
künlede tepsesele, biteu künle bir birlerine uşap, manga bir
soluu alır kün çıkmay kallık edi.
Alay bla Özden caşçık Tülkünü üyürsündürdü. Andan arı
atlanır zamanı da cetdi.
- Sen esime tüşgen sayın cılay-cılay turlukma, - ahtındı
tülkü.
- Kesingse ters - dedi Özden caşçık. – Men seni incitirge
süymey edim, kesing kadalıp üyürsündürtgense…
- Hau, alaydı, - dedi Tülkü.
- Cılar üçün!
- Hou, cılar üçün.
- Da sora ol sanga kıyınlıkdı.
- Oğay, - dedi Tülkü, - zauuklukdu. Sarı altın kibik buday
başlanı üslerinden aythanımı esinge tüşür.
Bir auuknu tauuşsuz turup,
dagı da koşdu:
- Bar da ol güllege entda da
bir kara. Seni gülüngça gül
duniyada bolmagannı alayda
angılarsa. Meni bla salamlaşıp
keterge kaytsang a, men sanga bir
kerti zatnı tashasın aytırma.
Sanga men berlik sauğa ma oldu.
Özden caşçık güllege
kararğa ketdi.
- Siz meni gülüme çırtdanda uşamaysız, - dedi ol alağa. –
66
«Ma, söz üçün, sen sagat törtde kele tursang, men a sagat
üçden kuuanç tıpırlı bolup, kirpildep başlarıkma.»

67
 Siz alğa bir cuk da tüyülsüz. Sizni kişi
üyürsündürmegendi, siz da kişini üyürsündürmegensiz. Meni
Tülküm da alğın alay edi. Cüz ming birsi tülküleden bir
başhalığı cok edi. Men anı bla şoh bolğanma, endi ol biteu da
duniyada cangız birdi, anı kibik cokdu.
Gülle, simsirep, cuk aytalmadıla.
- Ariulasız, alay… mağanasızsız, - dedi Özden caşçık. -
Sizni üçün can bergen kıyındı. Ayhay da, ozup barğan bir
colouçu meni gülümü da sizge uşatırıkdı. Manga ua sizni
barığızdan da cangız ol sıylıdı. Men har künden, sizni oğay, anı
suğarğanlay turğanma.
Miyala kalpak bla, sizni oğay, anı caphanma. Celden
saklay, çımıldık cabıu bla anı men koruğanma. Anı üçün men
öltürgenme kurtlanı, göbelek bolurğa üç-törtüsün koya. Anı
tarıkganına da, mahtannganına da men tıngılağanma. Söleşmey
tohtasa da, anga kulak salğanlay men turğanma. Ol - menidi.
Özden caşçık Tülküge kaytdı.
- Sau kal… - dedi ol.
- Aşhı colga… - dedi Tülkü. - Ma sanga men aytırık kerti
zatnı tashası: citi körgen - calan cürekdi. Bek mağanalı - közge
urunmaydı.
- Bek mağanalı - közge urunmaydı, - dedi kesi kesine
Özden caşçık, esinde igirek tutar üçün.
- Har kününgü gülüng üçün caşağansa, ol gül sanga alay
sıylı andandı.
- Har künümü gülüm üçün caşağanma… - dedi kesi kesine
Özden caşçık, esinde igirek tutar üçün.
68
 - Bu kerti zatnı teren maganasın adamla unuthandıla, -
degendi Tülkü, - sen a unutma: sen üyürsündürgenle ömürden
ahırga deri sanga amanatdıla. Seni gülüng amanatdı sanga.
- Meni gülüm amanatdı manga… - dedi kesi kesine Özden
caşçık, esinde igirek tutar üçün.

XXII

- Kün ahşı bolsun, - dedi Özden caşçık.

- Ahşılık kör, - dedi strelkaçı.
- Bu etgen işing nedi? - sordu Özden caşçık.
- Colouçulanı aşırama, - dedi strelkaçı. – Poyezdlede
mingişer adamnı cibereme - bir poyezd ong canına, birsi poyezd
sol canına.
Carık terezeleri bla cıltıray, cel etdire, cer tepdire, - cer bla
birge ua strelkaçını üyçügün kaltırata, - poyezd ok urgan kibik
ozdu.

Kırdıkga catıp cıladı.

69
 - Neçik aşığadıla! - seyirsindi Özden caşçık. – Ala ne zat
izleydile?
Alanı izlegenlerin ol poyezdni sürüp barğan okuna
bilmeydi, - dedi strelkaçı.
Birsi canına da, çırakları bla cıltıray, buğası öküre, entda
da bir poyezd mukut etip sızıldı.
- Ol sağatha kaytıpmı baradıla? - sordu Özden caşçık.
- Oğay, bıla başhaladıla, - dedi strelkaçı.
- Ala turğan cer amanmı edi?
- Biz cetmegen cerden macal cer cokdu – dedi strelkaçı.
Üçünçü poyezd da, cürüşün buzmağanlay, sızılıp ketdi.
- Alğa ketgenleni kuuupmu baradıla, cetalırlamı? - sordu
Özden caşçık.
- Bılanı aladan, alanı bıladan haparları da cokdu, - dedi
strelkaçı. - Kimi cuklap, kimi teke kalkıu ete bara bolurla.
Sabiyledile burunların terezelege cabıştırıp barıuçula.
- Ne izlegenlerin usta bilgenle sabiyledile,- dedi
Özden caşçık, - künnü kün uzununa kolu, ne da butu
üzülgen gincini erkeletirle. Ol alağa bek sıylıdı, bek bağalıdı.
İllyauu sıyırılğan sabiy cılağanlay turadı.
- Nasıplıla, - dedi strelkaçı.

70
 XXIII

- Kün aşhı bolsun, - dedi Özden caşçık.

- Ahşılık kör, - dedi saudügerçi.
Alimle cappa-cangı çığarğan, suusaplıknı kesgen gagulanı
satadı. Bir bürtükçüknü cutsang - sau ıyıknı suu içeriging
kelmeydi.
- Sen bılanı nek satasa? - sordu Özden jaşçık.
- Zamannı ayarğa baytamal zatçıkladıla, - dedi satıuçu. -
Ustala tergegennge köre, har ıyıkda elli üç minut ayarğa
bollukdu.
- Ol elli üç minutha ne eterge bollukdu?
- Ne süyseng da.
«Elli üç minut boş zamanım bolsa, şaudannga nek barmaz
edim?..» - dep oyladı Özden caşçık.

71
 XXIV

Men avariyağa tüşüp, suusapnı kandırğan gagulanı

haparına da tıngılay, ahır urtlam suuumu tauushanlı bir ıyık
ozğandı.
- Hou, - dedim men Özden caşçıkga, - biteu sen aythan
haparla bek seyirdile, alay, men alğa ayrıplanımı buzuğun
tapmağanma-işlemegenme, Meni bir tamıçı suuum
kalmağandı, men da bek nasıplı bolluk edim, - oynay-oynay
barıp, - şaudannga kaplansam.
- Meni şohum Tülkü…
- Canım-közüm, men busağatda Tülkü kayğılı tüyülme.
- Nek?
- Dak! Suusapdan ölgenlege suklanmayma…
Aythanımı teren mağanasın sezalmay, kesi aythannı tutup:
- Oho, seni kaçan ese da bir şohung bolgan ese, anı üçün
ölgen seyirmidi? Ma meni şohum tülküdü, men anga bek
kuuanama…
«Korkuunu ulluluğun angılamaydı. Ol bir zamanda da ne
açlık, ne da suusaplık sınamağandı. Anı aşı-suuuda - künnü
şuuasıdı [Şuua, saule - kün tayak -luç.]…» Men anı eşitdirip
aytmağanma, içimden sağış etgenme. Özden caşçık a közüme
karap aytdı:
- Men da içerik edim suu… kel bir huyu izleyik…
Arığan kollarımı cayıp aytdım: çeksiz-kıyırsız kum
aulakda tanımağan-bilmegen huyulanı izlegenden ne mağana?
Kalay-alay bolsa da, izlerge çıkdık.
Söleşmey, söz koratmay köp cürüdük: karangı da boldu,
kökde culduzla da, - kurmaç çaçılğança, - cayıldıla. Suusaplık

72
bir kesek kaltırata, culduzlanı tüşümdeça köreme. Özden
caşçıknı sözleri başımdan ketmey edile da, sordum:
- Sora, suusaplık ne bolganın sen da bilese?
Sorganıma şatık cuuap kayıtarmay, boşunakga aytdı:
- Cürekge da kerek boladı suu…
Men angılamadım, kaytarıp da sormadım. Sözün artık
koratmauçusun bile edim.
Arığandı. Üzmezge çökgendi. Katında olturdum.
Tıngılaybız. Söznü ol başladı:
- Culduzla neçik ariudula, bılaydan körünmegenlikge,
anda meni gülüm ösedi.
- Ayhay da, alaydı, - dedim, ay carığı carıthan kum
tolkunlağa karay.
- Kum aulak ariudu, - dep koşdu Özden caşçık.
Ol kertidi. Kum aulaknı men har zamanda da carata edim.
Olturasa kum töbede. Bir zat kerünmeydi. Bir zat eşitilmeydi.
Şoşluk a nür caygan kibikdi…
- Bilemise, kum aulaknı igiligi nededi, - dedi ol. -
Kayda ese da birde, anı tereninde, şaudanla sarkadıla…
Men seyirsindim, tamaşağa kaldım, ol üzmezden nür nek
cayılğanın endi angıladım. Ertte-ertte, men gitçe caşçık bolğan
zamanımda, bir eski üyde, oyula turğan üyde caşağanma, -
aytıuğa köre, - ol üyde ullu ırıshı: altın-kümüş, nakut-nalmas…
bukdurulup edi. Ayhay da, anı bir kişi da tapmağandı - bir kişi
da bir zamanda da izlegen da bolmaz. Ma anı üçün ol üyge bir
hıynı etilgen kibik: anı cüreginde bir tashası, caşırgan zatı bar
edi…
- Hou, - dedim men. - Üyese da, culduz ese da, kum aulak ese
da - alanı alay ariu etip turğan, közge ilinmegen ilişanlarıdıla.

73
 -Meni şohumu, tülkünü aythanına kelgeninge bek
kuuandım, - dedi Özden caşçık.
Artda ua kalkıdı, anı da koyunuma alıp barama. Kölüm
tolupdu. Bir bek sıylı, bir bek omak ginciniça elteme. Ol
busağatda manga köz gincimden da sıylıdı, bagalıdı. Oğay,
oğay, kuru manga oğay, biteu da Cer cüzünde mından sıylı bir
cuk da cokdu. Ay carıkda anı ak mangılayına, birge kısılğan
kirpiklerin, seriuun celçik erkeletip tarağan altın çaçına
karayma da, alay seyirsineme: bu calan da tış kabukçuğu ese,
közge ilinmegen daracası ua nellay bir bolur…
Anı cartı açılıp turğan erinleri ışardıla da, sağışlarımı
andan da arı kozğadıla: bu kalkıp turğan sabiyde, - Özden
caşçıkda, - neden da bek teriltgeni - anı uzak planetasında gülge
kertiligi, çıntı süymekligi. Cuklap turğan zamanında okuna ol
süymeklikni ciltini anı calan cüreginde cıltırağanlay turadı.
Özden caşçıknı caşauun carıthan çırağı, meni közüm körmegen
çırağı anı cüreginde cana bolur… Çıraklağa sak bolurğa
kerekdi: suhu cel öçültmesin…
Men alay bara edim… tang alasında huyuğa cetdim.

XXV
Adamla bu suhu cürügen poyezdlege konadıla, ne
izlegenlerin keslerida angılamaydıla, - dedi Özden caşçık. - Ma
anı üçün alanı cüreklerinde hoşluk cokdu. Çepken sokgan kibik,
arı da beri da ozğan poyezdlege tağıla aylanadıla…
Bir kesek tıngılap, dağıda koşdu:
- Maganasız dıgalas… Biz taphan kuyu Saharanı birsi
kuyularına uşamaydı. Mında huyula - üzmezde boş bir
çungurladıla. Bu – çıntı eldegi huyudu. Bılaylada ua el cokdu,
ma anı üçün, - közlerime ışanmay, - tüşümde körgen
sunnganma.
74
Küldü da, cipden tutup, köçer ağaçnı burup başladı

75
 - Neçik seyirdi, - dedim Özden caşçıkga, - mında har zat
da hazırdı: cip da, çelek da…
Küldü da, cipden tutup, köçer ağaçnı burup başladı.
Köçer ağaç celni tansıklap turğan aylancük kibik cırladı.
- Eşitemise? - dedi Özden caşçık - Biz kuyunu uyathanbız
da, ol a cırlap başlağandı…
Ol madaralmaz edi.
- Suunu men kesim çığarayım, - dedim men, - seni küçüng
cetmez.
Toppa-tolu çelekni akırtın çığarıp huyunu taş hunasını
kıyırına tamam saldım. Köçer ağaçnı burulğan tauuşunu cırı
kulağımdan ketalmaydı, çelekde suu da alğa kaltıray turadı,
anda da – kün carıkdan caratılgan culduzçukla tepseydile.
- Bu suudan urtlarıgğm keledi, - dedi Özden caşçık, -
kanarığım.
Ol ne izlegenin men endi bildim!
Çelekni kötürüp caşnı erinlerine cetdirdim. Közlerin kısıp
içedi. Bu bek alamat, tauuşluk sıy edi. Bu suu alay boş suu
tüyüldü. Bu can darmandı. Culduzla tübünde uzak cortuuuldan,
köçer ağaçnı cırından, meni eki kolumu küçünden caratılğan
suudu bu suu. Cürekni capsarğan sauğadı bu suu. Men gitçeçik
bolğan zamanda, cangı cılda sauğalarım alay cıltıray edile: nızı
terekde canngan çırakçıkla, keçe ortanı namazında organ
soğulğanı, ahlularımı kuuatlı ışarğanları.
- Seni planetangda, - dedi Özden caşçık, - adamla bir
baçhada beş ming gül ösdüredile… izlegenlerin a tapmaydıla…
- Tapmaydıla - dedim men da.
- Ala izlegenni ua cangız bir gülde, bir urtlam suuda
tabarğa bollukdu…
- Hou, bollukdu, - dedim men da.
76
 Dağıda aytdı Özden caşçık:
- Közle ua sokurdula. Cürek bla izlerge kerekdi.
Men da içdim suu. Soluuum erkin aylanadı. Tang alasına
kum altın türsünlü boladı, bal kibik. Bir nasıpha, anı körgen da
nasıpdı. Men neden bolurğa kerekme mudah?
- Sen aythan sözünge tabılırga kerekse - dedi Özden caşçık
cumuşak auaz bla, canıma kısılıp oltura.
- Ne sözüme?
- Esingdemidi aythanıng… nohtaçık… meni
kozuçuğuma… Ol gülnü amanatı mendedi.
Hurcunumdan suratçıklanı çığardım. Özden caşçık alağa
karadı da, küllügün tıyalmadı:
- Seni baobablarıng kobustalağa uşaydıla…
Ala ua meni öhtemlendirip turğan baobablarım!
- Seni tülküngü kulakları… müyüzle kibik!
Ol entda da küldü.
- Şohum, boş külese. Men bir zamanda da surat ete
bilmegenme - buuğan cılanlanı aytmay koysak; içinden da,
tışından da.
- Oho, kayğırmaz, - dedi ol, meni capsara. – Sabiyle alay
da angılarıkdıla.
Kozuçukga nohtaçık da işledim. Anı Özden caşçıkga
berdim da, cüregim bir seyirlik cıyırıldı.
- Seni esinge bir zat kelgendi da, manga aytmaysa…
Eşitmegença tıngıladı.
- Bilemise, - dedi ol, - men sizni Cerge tüşgenli tambla bir
cıl tollukdu…
Kımsız boldu. Artda koşdu:

77
 - Men bılaydan bek cuuukda tüşgenme…
Kızardı.
Biyagı cüregim, Allah bilsin nek ese da, kaltıradı. Kölüm
toldu. Sormay a koymadım:
- Sora, bir ıyık mından alda, biz şağırey bolğan erttenlikde,
sen bılaylada boşdan aylanmağansa, adamlanı cılıularından
ming kıçırım uzaklıkda?
Bıltır tüşgen ceringe kaythanlığıngdı?
Özden caşçık bütün da kızardı.
Men a arsar bola koşdum:
- Cıl tola kelgeni üçünmü, oğese?
Ol entda da kızardı. Ol meni bir sorganıma da cuuap
kaytarmadı, alay a, kızara ese, «hou» degenni mağanasın tuta
bolurmu?
- Tıngısızma - dep başladım.
Men aythannga hazna kulak salmay:
- Sen işingi eterge kerekse. Ayrıplanınga bar. Men seni
bılayda saklarıkma. Tambla ingirde kaytırsa…
Anı üçün kölüm tınçaymadı. Tülkü esime tüşdü…
Kesingi üyürsündürtseng, artda cılarğa da tüşedi.

78
 XXVI

Huyudan uzak bolmay burungu huna cartı-kurtu oyulup

turadı. Ekinçi künnü ingirinde, işimi boşap, men arı kaythanda,
- uzakdan okuna kördüm, - Özden caşçık, ayaklarında
salındırıp, ol hunanı kıyırında olturadı Anı auazın da eşitdim.
- Unuthanmısa? - dey edi. - Ol artallı da bılayı tüyüldü.
Bayam, ol kim bla ese da uşak etedi.
- Hou-hou, bıltır edi, bügün künü künnge kelişedi, alay,
başha cerdedi ansı…
Men terkirek atladım. Hunanı canında andan sora men
kişini körmeyme, ne eşitmeyme. Özden caşçık a, entda da,
kimge ese da:
Hou, ayhay da. Sen meni ızımı üzmezde tabarıksa. Alay
sakla. Men bügeçe arı kellikme.
Ol hunağa deri cıyırma atlam bardı, men körgen a cokdu.
Bir kesek tıngılagandan sora, Özden caşçık sordu:
- Seni uuung a igimidi? Sen meni köp kıynama!
Kuruşup kalğan kibik tohtadım, cüregim da tohtağan bolur
edi, alğa bir cuk da angılamayma.
- Endi ket, - dedi özden caşçık. - Men bılaydan enişge
sekirlikme.
Közlerimi enişge cibergenley, ol kuruşhan sanlarım örge
silkindile! Ol hunanı töbeninde, başın Özden caşçıkga kötürüp,
- kaphanı köz kakgınçı öltürüuçü, - sarı cılançık çulğanıpdı.
Hurcunumda gerohha uzala, cılançıkga çapdım, ol a, -
ayak tauuşha sağaygan bolur, - taşlanı ortaları bla sıptırıldı da
ketdi. Men da hunanı tübüne ceterge, Özden caşçık da
koyunuma tüşdü. Kardan da ak edi anı beti.

79
 - Esinge ne kelgendi, balaçık! - dep sınsıdım. – Sen cılanla
bla ne uşak cürütese?
Boyunundan ketmeuçü altın boyunluğun teşdim.
Honçaların [Honça - kulak can - visok.], mangılayın da
suuuk suu bla sıladım. Zor bla, huyu suudan içirdim.
Andan sora cuk sorurğa bazınmadım. Közüme türslep
karadı da, boyunuma kolçukları bla çırmaşdı.
Tuzakga tüşgen çıpçıknı cüregiça, cürekçigini tıpırdağanın
eşiteme.
- Meşinangı buzuğun taphanınga kuuannganma. Endi sen
üyünge kaytallıksa… - dedi Özden caşçık.
- Sen kaydan bilese?
Caşaudan umutum üzüle turganlay… umut da etmey
turğanımlay, ayrıplannı buzuğun taphanımı süyünçüsün aytıp, -
Özden caşçıknı kuuandırırğa auuzum endi açıla tura edi!
Men sorğannga cuuap kaytarmay:
- Men da bügün üyge kaytırıkma, - dedi.
Dağıda mudah koşdu:
- Meni colum igi da uzakdı… igi da kıyındı…
Kalay ese da, har ne da bir türlü edi. Men anı, kağanak
sabiyni kibik, koyunuma katı kısıp-kuçaklap turğanlıkga, ol
sıptırılıp-tayıp bara edi, bılay bir tüpsüz şorha terenligine tartıp
sıyırğan kibik, men da kollarımda tutup tıyalmağança…
Kayrı ese da bir uzaklağa sağışlı karaydı.
- Mende seni kozuçuğung kaladı. Orunçuğu da. Nohtaçığı
da…
Işarğan da etdi, mudah ışardı.
Köp sakladım. Esine kele turğannga uşaydı.

80
- Balaçık, korkganmı etding?
Ahırda korkarık ese! Ol a şoşçuk küldü:
- Meni korkuuum aldadı, bügeçe…

«Endi ket, - dedi Özden caşçık. -

Men bılaydan enişge sekirlikme.»

81
 Biyağı meni içimi suuuk aldı, ne ese da bir ajımlı palah
bolluğun cüregim sezedi. Yarabiy, yarabiy munu külgenin endi
men bir zamanda da eşitirik tüyülmemi?
Anı külgenin kum aulakda suuuk şaudannga uşatama.
- Balaçık, kalay külgeninge entda da tıngılarığım keledi…
Külmedi, ışarmadı.
- Bügeçe bir cıl tollukdu. Meni culduzum bıltır men tüşgen
cerni tüz başında tohtarıkdı… - dedi Özden caşçık.
- Beri tıngılaçı, balaçık, bıla barısı da – cılan da, culduz bla
tübeşiu da - boş bir şaytan tüşledile, alaydıda?
Cuuap kaytarmadı.
- Bek mağanalı - közüng bla körmezlikdi… - dedi ol.
- Hou, ayhay da…
- Gül da ma alaydı. Bir uzak culduzda ösgen, bir cangız
gülnü süye eseng, neçik hıçıuundu keçegi kökge karağan.
Culduzla - balli terek çakgan kibik.
- Hou, ayhay da…
- Suu da ma alaydı. Ol sen manga bergen suu muzıka kibik
edi, köçer ağaçnı bla cipni makamı soğula edi.
Esingdemidi? Neçik alamat edi.
- Hou, ayhay da…
- Keçe culduzlağa kararsa. Meni culduzum bek gitçeçikdi,
men anı sanga körgüztalmam. Alamat igiçikdi. Ol sanga bu
culduzladan biri bollukdu. Culduzlağa süyüp kararıksa… Ala
barısı da seni şohlarıng bollukdula. Artda ua, men sanga bir
sauğaçık eterikme…
Kümüş auazçığı bla küldü.
- Ah, balaçık, balaçık, neçik süyeme men seni külgeningi!

82
 - Sanga koyarık sauğam ma oldu… suu bla birge.
- Kalay alay?
- Har kimni da culduzları başhadıla. Birlege, - cortuuulğa
ketgenlege, - ala colnu körgüztedile. Birsilege - bir boş
ciltinçikledile. Alimlege - çegi- kıyırı bolmacan ilmudu. Meni
iş köllü tanışıma - altın. Ol adamlanı barısına da culduzla -
tilsizledile. Seni culduzlarıng a alanıkıladan artallı da
başhaladıla.
- Kalay alay?
- Sen keçe kökge kararsa, anda ua men caşağan, men
külgen culduz bollukdu, - biteu culduzlanı külgenlerin
eşitirikse. Küle bilgen culduzlarıng bollukdula seni!
Kesi da kümüş auazçığı bla küldü.
- Açıuung sınsa, buşuuung sel bolsa (adam sarnağanlay
turmaydı), sen, kaçan eseda bir, meni tanığanınga kuuanırsa.
Sen meni ömürlük şohumsa. Seni da meni bla birge küllügüng
kellikdi. Birde ua, bılay, terezeni açsang, sanga hıçıuun
bollukdu… Seni terezeden kökge karap külgeninge şohlarıng
seyirsinirikdile. Sen a aytırsa alağa: «Hou, hou, culduzlağa
karasam, men har zamanda da külüuçüme!» Ala ua sen akıldan
taygan sunarla. Ma allay tuzu-mıstısı tatığan oyun kurarma men
sanga…
Entda da biyağıça küldü.
- Culduzlanı orunlarına men sanga sauğağa bir talay
kümüş kongurauçukla bergen kibik…
Entda da küldü. Artda, teren sağışha kirip:
- Bilemise… bügeçe… sen… kelmeseng igidi.
- Seni cangızlay koyarık tüyülme.
- Sen meni termilgen sunarıksa… öle turğan okuna
sunarıksa. Alay boluuçudu. Kelme, kerek tüyüldü.
83
 - Seni cangızlay koyarık tüyülme.
Ne ese da bir kayğısı bar edi.
- Angılaymısa… cılan üçün da… ol seni kapsa ua…
cılanla oğursuzdula… alağa birleni kaphan, bizge bal kaphan
kibikdi, - dedi Özden caşçık.
- Seni cangızlay koyarık tüyülme.
Es cıydı, tınçaydı:
- Anı uu ekeulennge cetmez…
Bügeçe anı kalay ketgenin men esleyalmadım. Şıbırtsız
tayğandı.
Kuua barıp cetgenimde, terk, taukel barğan cürüşün
buzmay:
- A, senmise… - dep koydu.
Meni kolumdan tutdu. Teren kaygısı bolğanı eslenedi.
- Boş kelese sen meni bla. Cüreging açıp-çançıp kararıksa
manga. Sanga men öle turğança okuna körünürükdü. Ol kerti
tüyüldü…
Men tıngılayma.
- Bilemise… colum bek uzakdı. Meni tört sanım,
tömmegim asırı auurdula. Alanı kötürüp eltallık tüyülme.
Men tıngılayma.
- Cabağı arıthandan başha tüyüldü. Carsır keregi cokdu.
Men tıngılayma.
Bir kesek kölü toldu. Dağıda kesin kolğa cıydı:
- Bilemise, bek alamat bollukdu. Men da culduzlağa karay
turlukma. Culduzla ua, - cırıldağan köçer ağaçları bla, - eski
huyula kibik cırlarıkdıla. Har biri da suusabımı kandırlıkdı…
Men tıngılayma.
84
 - Sagış bir et, neçik seyirdi! Sende beş cüz million
kongurauçuk bollukdu, mende ua - beş cüz million şaudançık…
Haparnı tohtatdı, cılar üçün tohtatdı…
- Da ma keldik. Endi kesim bir atlayım.
Bir atladı da, korkup, üzmezge çökdü.

85
 Artda bılay aytdı:
- Bilemise… meni gülüm… ol manga amanatdı. Ol alay
karıusuzdu, alay amalsızdı! Alay açık köllüdü. Tört mağanasız
şincisi bardı. Duniyada zorlukdan kesin koruularğa aladan sora
cugu cokdu…
Men da olturdum, borbaylarım kırkılıp olturdum.
- Colubuz bılayda ayırıladı… - dedi.

86
 Köp mıçımayın kopdu. Cangız bir atladı. Men a tebalmay
kaldım.
Ayaklarını tiyresinde sarı eliya matallı bir zat cıltıradı. Bir
takıykanı kuruşup turdu. «Ih» - demedi. Artda cığıldı - akırtın,
terek auğan kibik. Akırtın, şumsuz. Üzmez biteu tauuşlanı
cutup koyadı.

XXVII

Andan beri altı cıl ozdu… Men alğa ol haparnı bir kişige
da sağınmağanma. Sau-esen kaythanıma kuuanngan şohlarım
mudahlığımı artık san etmedile. Ayhay da - mudah edim, alağa
ua:
- Boş-boş, bir bek arığanma… - dey edim.
Kalay alay ese da, cüregime bir kesek sabırlık kirdi.
- Bir kesek, - deyme, - bir kesek… İşeksiz bileme: kesini
planetasına kaythandı - tang carığanda mıllıkçığın
tabalmağanma. Ol alay auur da tüyül edi. Keçe sayın culduzlağa
tıngılarğa ua süyeme - beş cüz million kongurauçukga…
Ay, ne medet, ne medet? Kozuçukga nohtaçık ete turup,
bauçuğun unutup koyğanma! Endi Özden caşçık kozuçuğun
tağallık tüyüldü. Kesim kesime soruuçuma: ala anda ne ete tura
bolurla, Özden caşçıknı planetasında? Kozuçuk gülnü aşağan
ese ua?
Bir birde kesim kesime aytıuçuma: oğay, ayhay da, oğay!
Özden caşçık keçe sayın gülnü miyala kalpak bla cabıuçudu,
kozuçukga da köz-kulakdı… Anda tap tura esele - men da
nasıplıma. Culduzla ua, barısı da, akırtınçık küledile.
Bir birde ua kesim kesime aytıuçuma: Bir birde bir bek
kerekli zatnı unutup da koyuuçusa, ol zamanda az türlü zat

87
bolmaz! İngirleni birinde ol miyala kalpaknı unutup koyğan ese
ua, ol keçe ua kozuçukda kübüçeginden caşırtın çıkgan ese ua??
Ol zamanda kongurauçukla barısı da cılaydıla…
Seyir, tamaşa zatla duniyada köpdüle. Sizge da, - Özden
caşçıknı süygenlege, - manga kibik, ol zatla sansız- mağanasız
tüyüldüle: ceti kökden da ozup, anda, kayda ese da birde, biz
bir zamanda da körmegen kozuçuk biz tanımağan gülnü aşasa -
biteu da duniya başha türlü bollukdu.
Kökge karağız. Kesigizden soruğuz: saumudu ol gül,
oğese? Kozuçuk aşap koyğan bolurmu? Körürsüz: har ne da
başha türlü bollukdu…
Bir zamanda da bir abadan adam anı mağanasın angılarık
tüyüldü!

Artda cıgıldı - akırtın, terek auğan kibik

88
89
 Meni sartın, bılayı duniyada bek ariu, bek mudah jerdi.
Kum aulaknı ma bu tıgırıkçıgını suratın kitapnı munu allında
betinde da işlegenme, alay, siz igirek es burur üçün, ol suratnı
entda da bir işledim. Özden jaşçık, uçup kelip, Jer üsüne birinçi
kere bılayda konngandı, tas da bılayda bolgandı.
Bu suratha türslep igi karagız, kim biledi, Afrikanı kum
aulagına kelgenigiz bolsa, káyda da, bılaynı tanımay koymagız.
Sizge bılaytın ozarga tüşse, kor bolayım - aşıkmagız, bir kesek
sabır boluguz bu julduznu tübünde! Sizni katıgızga altın çaçlı
gitçe jaşçık turaklasa, anı külgeni kümüş kongurouçuknu
zıngırdaganına uşasa, sizni soruularıgızga juuap kaytarmasa,
siz, ayhay da, ol kim bolganın sezeriksiz. Ol keziude - kor bola
tileyme sizden! - meni mudah kölümü japsarırga unutmagız,
mıçımay manga jazıgız anı kaythanın…

90
91