usul geregi

Dort bir yanda tutunmaya c;ah�sa da gonhi hep dogup

biiyiidiigii Zara'ya bagh kalm1� bir yazann, yerel ag1zla oriilii,
ozgiin anlall dilini bulacaks1mz bu kitapta.

Anlatinin ak1�1m bozmamaya tizen gtistcrdik. Kesintiye

ugrat1c1 bir yam olsa da, ac;1klay1c1 dipnotlar vermekten
kac;inmad1k. Aynca, metinde italik yaz1h, c;ogu yerel ag11.la
gec;en veya Ermcnice olan stizciik ve deyimleri ac;1klamak
iizere kitabin sonuna bir de stizhik eklcdik.

Ozellikle yerel bilgilerde ba�hca kaynag1m1z yazanm1z oldu.

Yeni notlarla gelecekte daha da derinlc�tirmek iizere ...

yay 1nc1n 1n notu

 SEFERBERLIK
.. .. . .. .. ..

TURKULERIYLE BUYUDUM
 Aras Yaymcd1k
i s tiklal Caddcsi, H 1 di vyal Palas 465/205
80050 Bcyoglu -istanbul
Tel: (02 1 2) 252 65 1 8
Fax: (02 1 2) 252 65 1 9

Kapak Tasanm 1
Vartan Pa�ac1

Dizgi
Aras Y ay m cil1k

Bask1
Egcmcn Matbaacil1 k Ltd. � ti .

istanbul, Aralik 1 996

ISBN 975- 7265- 07- 1

 SEFERBERLIK
. . . . . . .

TURKULERIYLE BUYUDUM

OYKU

KiRKOR CEYHAN

�
ARAS
r
c
r
=
..
�
"·
c
r

z
 k i la p hakk 1 nd a
B i rin c i Di.inya Sava�1 sonras1 ekonom i k kriz li.im di.inyay1 oldugu g i bi,
Ti.irkiye ' y i de epeyce s1kmt1ya sokmu�lu. B u s 1 k m 1 I l ardan,
Anado l u ' da kendi hal i nde bir kasaba olan Zara da nasibini almaklayd1.
B u kitapla, Cumhuriyel reform larmm ba�lang1cma denk di.i�en l 930 ' l u
y 1 1 larda, b i r imparalorlugun larihinden pay Janna di.i�eni de
omuzlannda la�1yarak ya�amaya (fa h�an s 1 radan i nsanlarm
di.inyasmdan kesi ller b u l acaksm1z. A n l auc1, yer yer yedisi yelmi�ine
kan�m1�, i l kokul (fagmdaki b i r (focuklur.
yazar1n nolu
Kirkor Ceyhan 29 E kim 1 926 Zara dogum l u . Baba ad1 Simon, siz
deyi n S1g1 Usla. Ana a d1 Hori k, labii Halu n ' u da var. Man u�ag, Ar­
menuhi vc Azaduhi uc; k 1 1. karde�i. Gec;imleri, evvelce iigrelmen olan
babanm s 1 v ac 1 h g 1 , in�aal uslahg1 i l e ; a nne de zenginlere k i l im do­
k uyor.
i l k egilimi Zara ' da: Gazi ve Cumhuriyel i l ko k u l l an . Sivas Or­
la okulu ' ndan sonra, lerk-i lahs i l ve b i l a iicrel lerzi y a n m da c;1ra kh k.
Sivas ' la orlao kul iigre ncisiyken .) 1 mavon adh Enn e n i bir de­
girmenciden e t k i l e n i� v e malery a l isl bir diinya gorii�iine meyledi�.
Kendi deyi�iyle, olanaks11.hklar n e deniyle okula devam edememe n i n
ac1s m1, h mc;la, biiliin d ii n y a realist yazarlanm o kuyarak c;1 karma ug­
ra�1 Kiic;iik ya�lan edebiyala i lgi, k ilaplan y l a Sabahallin A l i ' yi la­
mma.
i kinci D iinya Sava�1 'na den k gelen delikan h h k . 1 946 Ocagmda ev­
l i l i k, Kas1mmda Erzurum · a a s kerlik. 1 947' de asker ken babahk.
I 949'da lerhis ve ver e l i n i i stanbul Ailenin giic; konag1 Gedikpa�a.
B aba Varjabed Simon, S urp Hovhannes Ermeni K i l ises i ' ne zangoc; . . .
1 950' de hapislen c; 1 k 1p istanbul ' a gelen Kemal Tah i r ' l e bizzal la­
m�ma; biiylcce Zara' dayken hapisle oldugunu lesadii fe n iigrendigi
Kemal Tahir'c 1 942'dc meklup yazarak ba�lall1g1 lam� 1 k h g m ke­
sinlisiz bir doslluga diinii�ii
�ar�1 kap1 ' d a lerzi diikka n 1 . i k i bebe daha . I 96S ' te ailcce Ermenislan
Sovyel Sosyalisl Cumhuriyeli ' ne giic;. On ay sonra gerisin geri diinii�.
Beyog l u ' nda lerzi diikka n 1 .
I 973'le babas11.hk, I 974'tc d u l l u k . I 980' de ler k-i meslek ve emek­
l i l ik, aym y I I Frans a· ya, c;oc u k l a n n m yanma giic;. 1 98 2' de y e n i bir ev­
l i l i k . k1sa siirede bo�anma ve I 988 ' de Almanya' d a iic;ii n c ii izdivac;.
1 990' da a nas1 1.hk. Hal ihazirda B on n ' da i kamel, s1k s1k istanbul ' u zi­
yarel

Anadolu · nun siizlii larih ve a n l al1 gelenegine iizgii giic;lii bir haf1 1.a,
Zara ve c;evresi ic;in iinem l i monograllk lan 1 k h klar. . .
Kirkor Ccyhan
 kanm
'
i l s e ye
I

iyice halmmda, yagmur ncredeyse ara h k s 1 z yag1yordu. <;:ar�1ba�1 Ma­

hallesi' ndeki �vimizdcn Halip M ahallesi ' ne daha yeni gii� elmi�li k.
Eski arkada�lamm hemen iizlemeye b a�lam1�l1m. i � i ne dii�liigiim gii�
durumu, ancak benim gibi be� a l l 1 ya�larmda i ken mahallenizdcn ay­
n l d 1ysaniz a n l a y ab i l irsiniz.
Arkada�lanm Garo, Kel Ohannes, M asis ve M 1 h i lar, <;:ar�1ba�1 ' nd a
ka1Im�lard 1 . Nefcs almamacasma o y u n l ar oynard1k. A�h k a k 1 I m 1 z a
bile gel mczd i . S aaller siiren oyunlar sonras1 kurtlar g i b i ac 1 k 1 r. ana­
lammzdan g i z l i , lekneden veya as1 1 I i plen , kurumu�, yer yer de kiiflii
ei:mek* paisas m 1 aparll 1g1m11 gibi d 1 � an f1r l ard1 k . . .

ipe as1h ekmek: Zara ve yoresinde evlerde ayda bir gibi aral1klarla pi�irilen halka
�eklindeki ince tand1r ekmegi bir ipe ge\:irilip a s1l1 r, oylece saklan1rd1.

11
 <';iipliik de ll mahal lcdc kal d1. Ne giizc l . nc rahatt1 hizim cski i;iip­
lii k . 0 zaman lar kasaham 1zda pck aptcshanc yoktu. Evin hiiyiik cr­
kcklcri crkcn kalkar, K1z1 hrmak kcnan n a in cr, taharctlc nirlcrdi. Ev­
dcki cksik ctck kadm k1z taifcsi ii,:erlcrdc, ah1rl arda ihtiyai,: l an n i
gidcrir. ya karan h k hasllgmda kiircklc i;iip l iigc atarlar ya da hayvan
lllOY/.\Ina kan�tmr. yazrn ua tczck yapar] ard 1 .
Gcriyc kal an h i z i m g i h i gtld1r giiciikler de kapmm hcmcn iiniin­
dcki i;iiplii k l crdc ku�ak ac;arlard 1 . Orncgin hen. S!k1J1t1s1z oturur. h angi
ta�1 tutsam, hangi agai; parc;as1rn c l i me gci;irscm s i l i n i rd i m . Yaz g c l i p
d e madma s1caklar hast1r1nca. i;ilpliiklcrin kokusundan gci,:ilmczdi.
Hele yag1�111 kcsildigi gii11diiniimiindcn sonra tczck i;1 kar1 na mcvsimi
gc l i ncc, kokudan mahallc sakin lcri n i n gcnzi yanar, giizlcri ya�arnd 1 .
Tczl'gi i;1plak ayakl a, giizlcri hagh i;igncycn kad 1 11 l ar111 i l l ah1 kcs i l ird i .
Giiz kri trahom l u l ar g i h 1 k a n c;anag r n a diincr. i;apaktan haftalarca ka­
pa n 1 r zaman l a ai;I l sa da. i;ogunlukla gozlcnk ant.a kal ird 1 .
'I rni mahal lc m izdc i;ok �iikiir. i stcd igim i1.dcn d e i;oktu i,:iipliik.
A rn a hcnim tcrsimc gcliyor. oturam 1yordum. Agilyor, "'hizim i,:opl iigii
i stcrim · · d i y c tutturuyordum. Anam i,:arcsiz hcni hep cski ma -
hal lcmizc. iki y iiz lie; yii1. metre uzaktaki cski i;iipl iigii miizc g iitiiriirdii.
Hatip M ahal l c si " nc uyum sagl amam pck ilylc u1.. u n hoy l u zama 11 11111
almad1. Y cni i;iipl iigiimiizc otura n l an giirdiiki;c hen de art 1 k yiizlcrcc
me tre titcyc _gitmcyc gcrck duymuyor. o n l a n n yanma i;iikiiyordum.
Oturdugumuz ycrdcn hirhi rimizc c l l crimi1i uzatarak arkada�hk cdi­
yorc.luk.
Mazin g i l . Omogi l , Dalakhgil hiraz daha iitcdc ve i;iipl ii k l cri ayn
idi. Bizi zatcn i;i1pliiklcrinc ln::lm11arn hilc h irakma1.lard 1 . Hal i] ih­
rah im ilc Seneker i sc pck fazla yad l amad i l ar hcn i . Anamla ko�tura
ko�tura gidi� gcl i�lcrimi1 her haldc c t k i l c mi�ti o n l an . B i r zaman sonra
ii<;i1mli1 hirli ktc oturmaya ha�lad 1 k .
<;ar�1 Cam i i " n i n ilniindc, hclcdiyc tarafmdan yapt m l an arkm iis­
tiindcki tailta aptcshanc i;ok yak 1 11 y i l l a n n i�idir Y 1 l l ar y 11I hunun en
iincmli ihtiyai; oldugu kasaham1zda dii�iinii l mc m i � , ancak I 930 " l u y i l ­
lan n sonuna dogru o tah ta harakalar kurul mu�tu.
Hal i ] i hrah i m " i n sai; l an sari , giizlcri mavi oldugu ii;in anas1 N ur­
cihan Ncnc anama "hak. hak, Hor i k Hat u n ; nas1l da Gaz i ' yc hcnziyor
hcn im koi,:um. dcr, ogl u n u n agn h, kanh giizlcriylc iiviin iirdii. B i z
ak�am sahah Gazi 'dcn hahscdcrdik. Gazi ' s i z l af1111 1z o lmazd 1 y a . cgcr

12
 Koc; ' u n g iizlcri gibi isc Gazi ' y i de pck bcgcnmcz, ama bunu kor­
kumdan, anama bile siiylcycmczd i m . B i l iyordum ki iiy l c bir §CY §iiy­
lcmi§ olsayd 1 m , anam atqc dli§mli§ gibi s 1c;rar, c li n i n tcrsiylc c;arpt1g1
gibi agz1m1 burnumu kan c;anagma c;c virir. a l i m a l l ah orac 1kta blitlin
di§lcri m i agz1ma diikcrd i.
Anam tcnhalarda, kardc§lcrimlc bcn i m c tlcrimizi giigcrt ird i . ilia da
bana nas I I korkular vcrirdi anl atamam:
"Sen biraz rahat konu§an bir c;ocuksun . aman ha, ola ki bir ycrdc
tuzlu tuzsuz bo§bogazl i k yapmayas m . Sonra scni de babam da hli­
klimc tlcrc, karakoll ara doldurur da, c;ala c; a l a dayaktan c;lirlittirlcr. . .
Aradan iki glin gcc;mcz a y m uyany1 tckrar tckrar tazclcrdi:
·'Aman ha a man. am am b i l i r misi n? Sa kin bir ycrdc bir §Cyler ko­
nu§ma ! "
Y I 1 m 1 § usanmI§lim. Daha o klic;lik ya§Imda a n a m a i s y a n c d i ­
yordum. A rn a b c n d e korkuyordum k i , bu isyamm konu§u l u p dc­
§ i l d i kc;c, bir yandan aglar bir y andan da sorard1m:
"Mayrig, bcn n c stiylcycccgim, nc yapacag11n ki bcni de babam1 d a
mahpus daminda c;lirlitcccklcr.. ?"
Anam kcndi gcnc; l i g i ndc. o gidip de gclmcycsi scfcrbcrlik y i l ­
l annda unutu l m az scrcncamlan atlatt1klanndan, b i z i de olabi l c cck kii­
tlilliklcrdcn korumaya c;abal iyordu . Arna iilc;i.iyli kac;1nyord u . <;:ocugu,
gcni§ hayal glic liy l c bu korkulan bliylitlir. bclki hasta bile olab i l i r diyc
hie; di.i§i.inmliyordu ...
Eski mahal l cdcki arkada§l an art1k pck s 1 k gii rc miyordum. Kor; v c
Seneker' le arkada�1Ig1m gcli§ti . 0 zaman a n l a m a ya ba§ l ad 1 m k i , hic;bir
§CY slirgit dcvam cdcmczdi. Garo'dan. Masi s ' tc n , Ohanncs vc M 1 -
hitar'dan a y n l mak bana r;ok koymu§lU. � i mdi Koc; ' la, Scnckcr' l c h o t,
dudulis oynamaya ba§lamI§llk. Eve d iinlip de §Ckvaland1g1mda. anam,
"mcrak c tmc oglum, b u n l arla da uyum saglars m. daha da o lmazsa
zaman zaman iitcki mahallcyc gidcr, cski arkada§ l a n n l a bir araya gc­
l irsi n '' siizlcriylc tcsc l l i else de. yok kulak asma. cski tad1m kac;mI§ll.
B u mahallcyc agustos sonu gclmi§tik. Dzc rindcn zaman gcc;mi�ti
ama dogdugum vc de bliylidliglim cski cvimizi unutam1yordum. S 1 k
s 1 k rliyalanma giriyor. uyand1g1mda ic;imi hi.izlin kapl iyordu. "Ncdcn o
cvi tcrkc tti k, diyc anamm ba§ I n i n ctini y i y ordu m . 0 cv bizirnd1
Babam her zaman "bu cv Cihanyan Manuk amcamm c v i d ir. dcml'I
miydi'1 Nic;in ayri l m1 § l i k pck i'' Sonunda anncm dayanamad 1:

I I
 "Oglum b e n i i y i d i n lc, biz keyfi m i zdcn b 1 rakmad1k e v imizi. Hli­
klimctin kan u nu y l a cr1kt1k. Emva l-1 metruke imi�, onun icrin san mal
mlidlirli de haracr mezat sat1hga c;1 karll1 evimizi ve sat i ld 1 . "
B u soyledi kleri nden hicrbir �ey a n l a m a m 1 � t 1 m ama, emval-1 met­
rukc sozli bellegime kazmd1. Arkada�lan m l a a�1k oynarkcn bile, yerli
ycrsiz, "em v a l - 1 metrukeden y i ne a�1k oyununu kazand1m" diye ba­
g mrd1m. A n l a m m 1 b i lmedcn beynime n ak�olmu� bu soz arkada� lanm1
y a l n i zc a gli l d lirlir gecrerdi.

14
II

Ben oyunlar ve CfOCuk kederlerim i (f inde debe l e n irken, g ii n ler ne (fabuk

ge(fiyordu. 0 y I I sanki gok del in m i � l i , yagmur hi[f kesil m iyordu. �u,
ayakkab1s 1 olmayanlarm (famurlar i (f inde dal pa(fa doland1g1, yakacak
odununu, y iyecek k 1 � h k ununu halii becerememi�lerin derin vc umul­
suz dii�iincelere dald1g1 mevsimdi ba�layan. B e n i m lek derd i m i se
oyun ve arkada�lanmd1. Ha, bir derdim daha vard 1 : la baharda ba­
bamm ald1g1 iisllcn lokah sandallanm oyundan parampar(fa olmu�lu.
\:amur deryasma donmii� kasabada yiiriimek i (f i n ara ki bir la� bulasm,
SI(fraya S I(fraya o leyc varasm. Ne sokaklanm1z, ne de (f a r � m m i (f i ya­
pI11p da biraz olsun (famurdan kurlanlm1�11. Sanki b ir larlayd1 do­
la�11g1m1z.
0 y 1 1 l arda on sekiz ya�1m b i l i r m i� her Tiirkiye Cumhuriycli crkck

I 'i
 vatanda�mdan a l t 1 pa11gw10r yol verg isi topl a m rd 1 . Ama bu paralar ka­
saba ic;i y o l l ara d e g i l , �ehirleraras1 y o l l a n n y ap1m ve tam irall ic;in har­
camrd 1 . B i z c;ocuklar bu al averelerden habers iz, d i z boyu c;amur i c; i nde
debe l c n i r . yer yer de b irb irimizle cebe l lq i rd i k . Kimin glicli kime ye­
terse. ilte k i n i "allah yaratt1'' demeden basard1 c; amura. i � orada bi tse ne
ala. Aglaya s1zlaya evi 1.or bulurdun: bir de seni g iiren ananm vay ha­
line . . . Cin ba� ma s 11;rar, listilnde kileri kap1da soyarke n, evire c;evire ,
menestlir k e t e n i gibi diiver* s e l i n i slimi.igline katard 1. Bu c;amurdan,
kiltekten sonra iyice yumu�ar, yer m i nderinde bi rkac; saat s1c;raya s1c;­
raya yatard i n . U ya n d 1 g 111da. sanki hii;bir � e y olmam 1�c;as ma. bira1.
suc;lu bir i f'adey le de o lsa, b1rakt1g111 ye rd en devama zorlard i n . Anan
"�u yedigin dayag1 u n utmazs 1 n i n �a llah" te hdidini kulagma k ilpe mi­
sal i assa da, bunu o ya�larda n as I I a n l ayacaks m , mlimklin degil an­
lama n !
Erken y agmurlar arkas1 kes i l meden slirlip, c;ocuklann key fi hep ten
kac;t1g1 o s iralar m a h a l l e n i n bilyi.igii Kel Ari f ''ooh, ooh. ma�a l lah ve
suphanal l ah eyyam iyi ba�lad 1 , iyi rahmet dii�iiyor: bu sene c; i ft erken
c; 1 kacak. diye e l le r i n i yiiziinden s1vazlayarak gec;irir. ya�h Arli n
E m m i s a g eli n i n iii; parmag1 111 bir araya g e t i r i p havada b iiyi.ik bir daire
c; i zerek a l n m a g iitiiri.ir, park dirop. park dirop* diye diye hac; 1 11 1 c; 1 -
kanrd 1 . Gel giir ki b e n onlann duydugu keyfi ne a n l ayabi l i r n e de s e ­
vinebil irdim. B i zim kasabam1zm tarnm yagmura b a g h oldugundan.
giikten yagmur degil de altm d i.i�ermi� meger Gi.i z l iik e k i l irse ve ko­
�ul l ar da uygun giderse, gelccek y1l b o l l u k olur, fak i r fukaramn yiizii
gi.ilcrmi�. Mesele bu imi�, bu da az b i r l i1 tuf dcg i l mi �. i y i , yagsm ba­
kahm . . .
B u n u n l a da kal mad1, o g imlerde b i r d e mekte p meselesi c; 1 k t 1 . Her­
kes c;ocugunu o k u l a giinderecek. Gilrdiin mi.i �imd i �u c;ocuk ba�1ma
g e l e n lcri ! B abam d aha iince k1� g imlerinde ' 'Allah izin verirse ben og­
l umu mekteplcre g iinderecegim ki, okuyup iigre n s i n de biiyiik adam
olsun'' der, ba�1m1 ok�ard1 da, o gimlerin biiyle c;abucak gelccegi hie;
akhma gelmezd i . B i1 yi.ik adam olma gii n lerim g e l i p c;att1 a n s 1 Z111, yag­
murlar ve c;amurlarla beraber.

menestiir keteni gibi dovmek: [Manashr �ehrinde(?) veya manastrrlarda(?J] Do­

kunduktan sonra iyice d ovu l dugu i�in nitelik�e makbul clan ketenden benzetmeyle,
adamakrllr dovmek.
park diro�1: (Ermenice) Tanrr'ya hamdolsun.

16
 B ir haber yay d d 1 bizim sokakta: Kor,: ile Seneker· i babalan oku la
yazd 1 n11 1�lar .
"De m e ! Essah m1 ?"
"Val laha da b i l laha da. inanm 1yorsan gider sorarsin ogl u m .
" Be l l i, bel l i . yiiriiyii�ii degi�lird i ler diirziiler El l erinde u fa k bavul
bir,:imi bir r,:an la, lerbiyeli edepl i de deg iL �dy l e ba�lan m n iizerinde r,:e­
vire r,:evire, b irbirleriyle r,:ak1 �1ira vuru�lura gel i� lerinden be l l i . He le
deyyus lar, helc . . ! " '
B u o k u l haberi r,:1 k11 r,: 1 k a l i ben i m ne�em biisbiiliin kar,:11 . is­
lem iyorum ki bir k imse okul laf1 kon u�su n . Tuu. . . Al lah be l am vers i n .
b u da nereden r,: 1 k t 1 , ne r,:abuk gcl d i buldu maha l ledek i iimmet-i M iis­
l im i n dii l leriy le Ermeni d1J?alann 1 . Ne giizel oy n uyor, ne gii1el ak­
�amlara kadar bogu�uyorduk arkada� l amrn zla.
B en bu kez hep Dalak l i g i l ' i n r,:oe u k lanyla Y u kan Dere' de• oy­
namaya ba�lad 1 m . Evimizin iiniinde oy nay1p da, Seneker i l e Kor,:' u n
okul diinii� lerin i hir,: m i h i r,: giirmek is tem iyord u m . Dalak l i gi l ' i n r,:o­
euklan, birkar,:1 benim akramm, birkar,:1 da benden biiyiiklii. Yan n s 1 g ir
giiderler, ban lan da yay l a l arda siirii otlatan ba�r,:oban Hamd i ' n in ya­
m nda php"il<.p"iliik yaparlard 1 . Yaz bitip de s 1 g 1rlann, siirii lerin ir,:eri r,:e­
k i lceeg i zamam hep ak l i ere n l erden sorar, diinii� gii n leri n i parmak he­
sab1 bir b i r sayardnn.
B ir sabah i�i t i rd im k i . Mehmel Aga. Kiisedag ' dan* ge l m i�. yahul
Omer Aga, s1gm arl l k birakm 1 � . Ko�a ko�a evlerine g ider, iilliigiim
a � 1 k l an. b i l ye leri lorba y l a giislerird im. Onlar yok k e n . mahal lcmizde
kim kimle kavga yapl1, kim han g i maha l l eden k 1 z kar,:1rd 1 , heps i n i an­
l a11rd1m. Daha nelcr nelcr! Hangi giivey gerdek geeesi liim r,:abas i n a
ragmen b i r liir l ii lulu k l u ktan kurtu lamam 1 � ; sonra da i�iti l d i g ine giire.
daha iinee k 1 zda giizii o l a n emm i s i n i n og l u , meger e l ind e k i S i vas b1-
r,:ag i n 1 lam o saalle kapalmam1 � m 1? E l belte o r,:ak1 yen iden ar,:I l ­
mad1 kr,:a giivey lulu k l u ktan kurtu l ab i l ir m i k i ; o i � i beeers i n de, aha l i y i
derllen kederden k urtarsin v e de giin lerdir giivey i n yiiziine 111an l
111anl bakan k 1 zdan, "ooh. r,:ok �iikiir yaradana. beni de arl 1 namuslu

Yukon Dere : Zara'da kentin Demirs1nk Tepesi'ne yasland1g1 kuzey boli.imi.inde sel
sulanyla a�dm 1 � bir sokak.
Kosedag: Zara'n1n kuzeydogusunda, Zara·Su�ehri yoni.inde ku� u �u�u 15 km me·
safede, denizden 2800 m yi.ikseklikte bir dag. Anadolu' da egemenligin Anadolu
Sekuklular1'ndan Mogollar'a ge�tigi i.inli.i sava�a ( 1 243) sahne clan dagd1r
kadm lay fasma kal lm, omriine hereket," duasm1 al sm. Hemen hu n l an
Dalakh Omer Aga' ya, Mehmel Aga·y a ayakiislii a n la11rd1111. Sonra gii­
vey i n anas m m , gel i n in ahlasmm, giiveyi hie; durmadan soguk sulardan
gec; irdikleri n i, daha da ol m aymca, Tckkel i * �eylan l an n �eytan1 Kor
Behc;el Hoca' y a, s u y a haklmp okullu k l an m , Kor Behc;el ' i n kapta k i
s u y a hakarken daha d a inand m c 1 o l s u n d i y e i k i e l i y l e lahta sakalm1*
y u kandan a�ag1 y a s 1 vazl ayarak deri n deri n m urakaheye dald1gm1, goz­
leri n i yumup hiraz da uyudugunu, korku ve merak i c; i nde "acep
Hoc a ' n m a g zmdan n e c;1kacak" d i y c hek l e�en giivey ve k1z sa­
h iplerine, "Al lah'm hir ismi hakk1c;iin s i ze hildiriyorum ki, kapal1hrn�
hir c;ak1 gciriin iiyor. B u hulunup a c; I l mad 1 kc;a n e oglana giic; gel ir, n e de
k 1 z 1 111 1 z i c; i ne dii�liigii s1kml1dan k urlu l ahil ir," fetvas m 1 verdigi n i; o
anda, k i m i kazmay 1 , k i m i kUreg i , k i m i muyl uyu, kimi de kaz1g1 kap­
llg1 g i hi, nc e � i k a l l!, nc s o v e iis tii, ne du var del i g i , n e c;iipliik kenan,
ne dam ka�1 h1 rakmad 1 k l an m , n e c; are o lgoriip c;ak1y1 hulamad 1 k l arm 1,
hulam ad1 klan ic;in de giiveye hal itlah gel med i g i nde n , k1z 1araf1 m n,
"hayvan oglu hay van l ar, madem ogl unuzun hali hu id i de, ne hall ye­
meye diigiin dernek kurars m 1 z d a h i z i de d i l e, l isana gelirirs i n iz ; az
kalsm c;iiksiiz oglunuzla h1rak 1 p da turna gihi k1zm k anma ekmek dog­
rayacakl1 k, dey ip k l ZI giiliirdii klcrini ; k1zlarmm meger c am d a c;ok
yamk, ha�1 ah�1 k olmah ki, hal"tasm a v armadan y an l armda c;ah�an
azap ile evden kac;t1gm1 . i zine neden sonra Koyul hisar larafmda rasl­
l and1gm1, k1zm i k i canh oldugu haherin i n hile gel d i g i n i . . . so­
l uklanmadan an l alird1 m .
A n l all1 k l anmdan o kadar key i f al i r l ard1 k i , hir y a z hoyu yel v e gii­
ne�in kavurdugu k l Z l l d agarc1ga diin mii� yiizler i y l e gii l erl erd i . O n l ar
c;ok s af ve lem izd i l er. B e n i m an l all1 k l amrn saallerce di•,!er, ne eg­
risi ne, n e dogrus u n a hir iliraz elmezlcrd i . B an a a n l atacakfJIT c;ok faz l a
�eyleri y o k t u . Kosedag 1 ' nda k i hiiliin yay l a ve e s k i y ur l l an la�hela� h i -
1 irlerd i . Agma�al' d a , Mol l ahasan 'da, �ilohannesin Yurdu ' nda* n as1l
koyun, g1dik c; e v i rd i k l er i n i . nasil iiglene kadar yayl anm iisliinden sisin

Tekke: Zara'n1n 4 km guneyinde, $eyhrnerzuban ad1yla do bilinen bir ki:iy.

ta hta sakal: Duz tahta gibi, dikdi:irtgen kesirnli, gur sakal.
Agma�a t, Molla hasan, �ilo hannesin Yurdu: Ki:isedag uzerinde yaylalar. Yi:iredeki
suruler haziran ba�1nda yaylalara gi:iturulur, agustos sonuna kadar orada tutulurdu.
c;:il si:izcugu ile Errneni bir erkek ad1 clan Ohannes'ten olu�an C:: i lohannes, Zara Er·
rnenileri i�inde tan1nrn1� bir ailenin ad1d1r.

18
dumanm s 1 yn l mad1 g m 1 , b i n lcrcc koy u n l u k siiriiyii nasII Kangal it­
lcriylc ctra fm da kol gczip dart ay kurllan koruduklarm1, iiviinmcdcn,
giinlcrc yayarak, abar11s1z anla11rl ard1 . <;:'.ii nkii kurt duma n l i k glinii
sever dcrlcrdi .
Ayakla n n da ham giindcn c;an k , bacaklannda Adana bczindcn
z1vga bu l u n urdu. Y1r11k i � l iklcrindcn her daim ctlcri giiriiniirdii. Evlcri
dcrcdc bircr goz, t cpcyc oyulmu� magara dcligi gibiydi vc yiizy i l l ard1r
yatacak bir y atak ncdir bilmcmi�lcrd i . En fazl a gccclcri b i rcr tclisc
gircr, b i r kii�cyc k 1 vnhrlard 1 . Kar k1� b a s t 1 r1nca ayaklarmdaki ham c;a­
n klar c;oktan parc;alanm1� olur, sonrasm 1 y a l m ayak gcc;i rirlcrd i . 0 kara
k1 �1a, kar vc buz lisliindc cckctsiz, yalmayak dola�irlar, c;1plak ayaklan
mosmor olur, ama ii�iimczlcrd i . Nczlc n cdir, grip nas1l olur bilmczlcr .
sadc suyun giiziinc bir avuc; bulgur alar, yags1z bulgur a�1n1 ka­
�1klarlard 1 . Yiizl crcc y i l dan bcri Miiftiizadclcrin hancsindc, sc­
laml igmda karm tokluguna hizmcl clliklcrindcn, babadan ogula bir
iinliik kadar tar l a b i l e c dincmcmi�lcrdi. 0 biiyiik Ermcni tchcir tar­
talasmda b i l e. biraz kap kacak, yi yccck tala n m m iilcsinc pck gc­
c;cmcm i�. nc bir cv, nc de bir bostana konabil mi�lcrd i . Ac; scfi l d i l c r
ama birbi rlcri ni "aga" d i y c c;ag1r1rlard1 . B abalan o g u l l a n n a Mchmcl
Aga, Omer Ag a diyc scslcn ir, ola ki analan yalmz Mchmcl vcya Omer
diyc c;agirsa kan kokutur*, "agay1 niyc s oylcmi yorsun" diyc azar­
larlard 1 . "Agzm m1 c g i l i r yoksa" dcyip, agas1 z hi tap ctmcnin iiniinc gc­
c;crlcrdi .
B u n l a r dcdcdcn toruna, azap v c c;oban olarak ya�am siirmii�lcr,
mcktcp mcdrcsc yiizii ncdir giirmcm i�l crdi . H ic;bir zaman da bii y l c bir
kayg1 1a�1mam1�lard 1 . �imdi bcn d e okula g i tm cd i g i m ic;in gidcnlcri nc
scvcbi l i yor, n c d e yiizlcrini gormck istiyordum. Kap1da Koc; ' u vc Se­
neker ' i bck l cscm, parn ilc partal ilc okuldan nclcr nclcr anlatacaklar,
bcni kim b i l i r nas I I czcccklcrd i . Ben oynad1g1m a�1ktan, iilliigiim b i l ­
yclcrdcn nc kadar d a siiz ctscm, o n l ar ic;in bo� � cylcrdi b u n l a r . Ufak
bir mar�lan, bir iigrctmcndcn siiz ctsclcr bcni hcmcn s i l i p sii­
piiriiyorlar, hcptcn cahil ycrinc koyuyorlard 1 . Bir haftada dcngc siiratlc
bozul mu�tu. Oyunda, ko�macadaki hii ncrlcrim s 1 fira i nmi�. hic;c sa­
y1lmaya ba�lanm1�11. Bu durum ag1r1ma gidiyor, ic;tcn ic;c okula da,
okulluya da dii�man kcs i l iyordum. Onun ic;in o n l ardan uzakla� 1yor,

ken kokutmek: Olduresiye dovmek, neredeyse ken dokecek olmek.

19
 D a l a k l i g i l ' c daha b i r yakla�1yordum.
Anam bu gidi�c bakll bakll vc bir giin. ··Qglum, ba�c;oban Hamdi
Day1 'ya siiy lcyclim de, scni de Dalakligi l ' i n u�aklarla bcrabcr yay­
l a larda pbrfikpi tutsun. Zatcn para mara da istcmcz. czbcrinc ald1 g111
kasabam 1zm tck m i l yurduna, y ay l a s m a. iirc n i n c c;omak vurursun cla
a,1'/wnn b c l k i dol ar, daha ii tcsi yok" dcdi.
"Essah m1 d i yorsun Marrig," d i ycrck anamm boy n u n a at1 I I�1m, y i.i­
z i.i n i.i giiziini.i iipi.i�i.im giiri.ilmcyc dcgcrd i . Bir yandan scv i n iyordum
ama '"anam accp dogru mu siiyl i.iyor· · diyc ic;i mdcn gcc; irm i yor da dc­
g i l d i m . "Pcki, anamm bu tasans1 sam i m i isc. accp babam nc g i bi bir
tav1r al ir?" Bcni bunun tasas1 tutmu� tu, ama y i n c de bazcn kc­
y i fl c n i p co�uyordum:
"Ya�a Marrig, sen c; o k y a�ayasm da iimri.in uzun ola. Ar�ak
A,/1bw"a da toka l I bir Arnavut c;ang1 d i k tirip. ::.n·gmrn c;ck ip, bclimc de
dagarc 1ktan lwnu111ram1 bag l a y 1 p , ic;inc bir ba� sogan, iki ckmck ycr­
l q t irip, pc littcn dcgncgi de kapllm m 1 y d 1 , giir bak sen nclcr olur. .. B a­
sanm naray1: ' Davranmay m daglar, ba�c;oban gcliyor B i r de bcl i mc
sivri b i r kaz1k takar. dag ta� nc c; igdcmc, nc ncvruza aman soluk vc rir.
nc de qmcdigim gildw1rnk kiiki.i b 1rak1n 111. Kiiscdag1 kir bay 1 r d 1r.
cmmc yolumuz ola ki Ti.iyl i.i Dcrc · y c , Av�ar Dag1* ormanlanna d i.i­
�crsc, h e r dala cl atar. t o plamad1g1m a l l�· . 111t111111,�. iikii::.giitii. de11de11,
,�ikiraf b 1 rakmam. Morrig hclc dagdaki c<irdiik armudu nc gi.izcl
o l u r. .. "

Tiiylii De re : Kesedag'in guneyinde ormanl 1 k beige.

Av�ar Dag1 (o rm an l a ri ) : Zara'nin 18 km kadar kuzeydogusunda, Zara-Serefiye yo-
1 unun dogusunda kalan dog ve ormanl 1 k beige.

20
III

Kasvetli giiz gi inlcri, koyu griler i<;i nde hirer hirer g e<;iyord u. Ba1.1
gii n l e r Yukan Dere ' de Dalak l i g i l lerde oynuyorsam da, <;ogu gii n l e r
eve kapamyordum i s t e r istemez. Hayallerim. co�kulanm hir gUn dahi
siirmiiyor, yerini hemen h a�ka kaygilar a l iyordu. B e l l i ki, Seneker ve
Ko<; gihi hiiyiik adam olamayacakt1m. B u fikir n asII karahasan gihi iis­
liime gel iyordu. hi lemezs i n i z . Bah amm ko�edeki dolapla d i z i l i deri
c i l t l i kitaplan m ki mseye he l l i etmedcn a l ip h ak1yor, hemen y i ne ka­
pat 1 p yerine koyuyordum. Giinler ge<;ti k<;e okula g idememe korkusu
i y i c e sard1 hen i . Ote ki arkada�lanm, Dalak l i g i l ' in <;oc u k l an i se hi<;
kaygilanm1 yorlard 1. Kendilerine n asII olsa hir i � huluyorlard 1 . K i m i n i n
ah1rm1 kiireyip temizl iyorl ar, k i m i n i n f1rmma su goliiriiyor, k i m i n e d e
saman ta�1yorlard 1 . Ak�am o l u n c a hakard i n . k i m i s i kasaplara verdigi

21
hizmel kar� I l 1 g 1 . ya bir oki.iz kellesi n i , ya da parmaklan n a lakarak sal­
lad1g1 b i r inek cigerini cvine la�1yor. 0 y i l l arda sakatal pek para el­
medig inden, kasaplar, kendilerine yapilan hizmete kar�1 1 I k bagirsak,
i �kembe dag11 1 rlard1.
Onlar e l lerinde kelle, c i ger, i�kembelerle evl erine donsi.in, her gi.in
kap1dan pencereden bu d u rumu izle de kahrmdan dime ... Kavurma l i k
paslirma mevsimi oldugundan, arkada�lar b u sayd 1 k l an m 1 uzunca b i r
zaman 1a� 1 d i l a r evlerine. B e n huysuz l amp, bu i �ler i r; i n onlarla birlikte
c;ar� 1 y a i n i p kar pe�ine dii�ecegim dedikr;e, anam beni bu i �lerden ke­
s i n l i k l e men etmeye ugra�1yordu:
"Hir; olur mu yavrum, r; ar�1da pazarda bir tamyan goren olur da,
i.isti.imi.ize li.irki.i yakarlar, hem sen varjabed oglusun, olur mu?"
"Oyleyse ben okula g i deceg im," deyince bir cevap veremiyor, do­
kudugu k i l i m i n eri,�lerine k i rk i t i n i daha k uvvetl e vuruyor, sonra bana
don i.iyord u :
"Og l um b c n k a d m halimle b u n u n a s I I becerir d e s e n i o k u l a g on­
dere b i l irim ! Aha, r;ogu gilli, a1.1 k a l d 1 . Yakmdir babamn gelmesi. 0
seni okula kaydellirir, o vakit giders i n . "
B e n o zamanlar anlayam1yordum a m a a n a m hak 1 I yd1. B i r k a d m m
k e n d i b a � m a k a l k 1 p r;ar� 1 y a i n mcsi, hi.iki.imel �eriat kapi larmda hak
aray1p i � gcirc bilmcsi, kasaha tarihinde yaz11I dcgildi. Anamm d i l i
a n c a k c vde <loner, b i r maha l l c l i k a d m a haber an la11r, kasabam1zda e n
iyi k i l i m i dokur. c a m s 1 k 1 1 I p k 1 zd 1 k r; a ii<; kardc�imlc b e n i r;ok iyi da­
yaktan ger;irir, ve Jakin r;ar�1 pazar, hi.iki.imcl i �lerinden hie; mi hir; an­
lamazd1 . <;aresiz, babam1 bckleyccc ktik.
B abam her y az mevsimi c; a 1 I�1r, sonhaharda hal iyle i � i biter, eger
y a k m r; evrede r; a1 I �1yorsa eve donerd i . Arna bu yd oyle olmam1�, i�i
biraz uzalm 1�11. Her mcvsim r; a 1 I�11g1yla evimizin ger; i m i n i sag­
l 1 york c n , bu y I I salm a l i p da 1a�md 1 g 1 m 1 z yeni evimizin borc u n u da
odemek zor u n day d 1 . Dile k ol a y : y iJr1: otuz iki panganot. Hani i.istiindc
mandalarla p u l l uk si.iren koy li.i haba resmi olan, kenarlannda eski
Ti.irkr;e yazi l ar vc bir rakam1 bulunan ye�il panganotlardan yi.iz otuz
iki lane . . 0 y I I Hafik ' te bi.iyi.ik bir i n �aal h ulmu�, onun biiti.in s 1 -
.

v a l a n n 1 bitirecek . sonra gelecekmi�. Anam b u n u i�itince r;ok sevind i .

"Oh, diyordu, "haban o n c e d 1 � s1vay1 bitirirse, k a r k 1 � d a baslirsa,
soguk, ir;erilcre zarar vcrmez, bir zaman daha r; a 1 I�1r. Gori.iyorsun i�te
<lag gibi borcun altma d i.i�ti.ik. Ben al h a 111i11 h a i.ir; ayda bir bur;uk

22
niiyii sand1kli k i l im* dokuyacag1m da, yevmiyem on, on be� k uru�a ge­
lccck, onu da ancak lambaya gaz, '<orbaya da bir avu'< tuz paras1 ede­
cegim. Vay ba�1ma! Bir dam dolusu ba�1 a'<1g1 ge«indireceg im . . . "

B a�1 a«1kl ar ben ve ii« k 1 zkardqimdik. Oyle ya k 1 zkardqlerim

evde i�e ve k i l im dokumaya yard 1 m c 1 ol urlard 1 , ama y u vada agzm1
a'<ml�, analanndan ycm beklcyen ku� y a vrularmdan ate bir �ey de­
g i l d i k . Anam k i l im i n dibinde parm a k l anyla e ri�·]eri aralay 1 p motilleri
dizer, i ki k i l o l u k demir k irkiti k i lime h 1 rs l a i ndirirdi. A n am zengin b i r
a g a o l an Magar Aga ' n m klZI imi�; kapil armda c i n s arap atlar, «i ft «ift
c am 1 z ko,rnlar. .. En az dart y iiz sagmal koyun yaylal annda kiilek iis­
tiine sagilmaya gelirmi�. Dedigi tarihten a�ag1 yukan on be� yII a ncak
ge«mi�, �imdi biz y iyecek yavan ckmegi zor bulur olmu�tuk.
" B u nasII i�tir, bu nasII gazaptir'? Gide de gelmeyesin se ferbe rl i k ,
kahr i l e gazap olasm e m i , d i y e aglar dururdu anam. B i z karde�ler, et­
rafma U�ii�iir, y iiziimiizii asar, zaman zaman da beraber aglard1 k .
Anam bir zaman sonra a«IIIr, ferahlar, daha h1zli «al i�1r, a r t arda i n ­
d irird i n ak1�larm iistiine k i rk i t i n i . Aglay1p giinliik gozya� m1 dokiince,
Slfa tiirkiiye gelirdi. Hangi tiirkiiyii okursa okusun, sonunda sozii se­
ferberl i k ve go'< hikayelerine getirir, qek iistiinde gaze! okuyan kor
haf1zlar gibi bizi derde kedere bu erken '< ag1m1zda bogar, kendisi de
durmaz yen iden ba�lard1 agl amaya.
Hey ogul hey . . .
<;1kay1m gideyim d e ogul uzun y o l lara,
Kan�ay1m d a ah yavrum boz b u l a n i k s e l l ere.
Bu tiirkiiyii soy l erdi en «ok anam. Hem de nasII bir makam ve gay­
dey l c . . B a�I a«Iklar dedigi biz dart y a vrus u y l a, kocasmm o l iisii ba­
� mda oturmu�. aglaya aglaya ag1t yakan b i r eski zaman Ermeni du­
dusu sanirdm1z. Bir tek. arada durup, arada da ayaga kal k1p, havada
biiyiik bir kavis «izerek sag e l i m i z i a l n i m 1za gotiiriip istavroz «I­
karmam 1 z e k s i k t i .
A n am b e l k i y iizlerce k i l i m dokumu�tur. Kasaba sathma dokuyup
da yayd1g1 bu giizel k i l imlerin qi mcnendi emin olun diinya iizerinde
bulunmaz. Zara k i l im i . Zara halis1 deyince hiraz durup dii�iinece k s i n .
-----·---

sand1kh kilim: D1� bordurlerin ir;: k1s1mlar1 dikdortgen �eklinde bolumlerden olu�an
..

desenli kilim: Uzerinde mihraba benzer bezemel er bulunan mihrapl1 [Zara agz1yl a
.
mehrapli ] kil1me gore dokumas1 daha ustal ik 1 steyen ve makbul b1r k1l1md1r
Mcm lckct i m i zdc ncy in dcgcri h i l inini�, hakk1 tcslim cd i lmi� k i ki­
l im i n k i h i l insin . Hele hclc anam Hor i k Hatu n ' un dokudugu k i l i m lcrin
dcgcri ncdcndir dcrscn iz. her nak1�ma hasrcl. hicrcl. ayn l i k n agmcsi
s i n m i�, her tc l i a n amm gii1ya� l any l a olu�mu�tur da ondan . . . A n arn, ki­
l i m i n ha�mdan aynl mam1z1 hie; istcmc zdi . Zaman i c; i ndc hiz de onun
gihi k i l i m dokumay1, istcr istcmcz iigrcni yorduk. Arna ruhumuz da
dcrdc kcdcrc hog u luyord u . B izim o m i n v a l u zrc huyudligumuzc
hak 1 p, her tiirkiidc kcnd isiylc aglad1g mm1 giird ukc;c. hc l l i ctmcsc de
c;ok mutlu ol uyordu .
Orta c;agdaki Ay naroz M a n ast1n' ndak i ha�ra h i p gihiydi. B i z de
ikona d c g i l , k i l im yap1 p hoyayan c; iimcz lcriy d i k . Arna anam rahip
dcgil, uzun siyah fistaniy l a gcrc;ck tcn ha�rahihc id i . Y a l n 11 uzun hir
z i n c irin ucunda sal lanan hac; 1 cksikti hoy nunda.

Yagmur l ar uzunca h i r sure arkada� lanmla oy n arnaktan ali ­

koymu�tu hcn i . Baci lanma c � l i k cdiyordum cvdc. B iraz on larl a k i l i m
dokuyor. h iraz anamm ag l amasma i�t irak cd1yordu m . Ye !akin diirl
me tre c n i ndc. he� metre hoy u n d aki toprak cv i m iz hcn i m co�kuma.
afacan l i g1ma dar gc l iyord u. Anamm, "crkck k1sm1 d1��mda gcrck" dc­
y i � i dogruydu hcrha ldc. Hcn u1 crkck olma1rn�t1m ama ic;cr i l crc s1g­
mad 1 g1ma giirc. dcmck k i . c r k c k olmak u zcrcy d i m . Camm s 1 k i ld1kc;a
hac i l a n m m c anim ac 1 l lyor. giizlcri n i n ac1 suyunu gi.indc h i rkac; dcfa
a k 1 l l yordum . Bu da yctm iyord u . hu dcfa anam hcn i c l c a l i yor. ycr
m is i n . ycmcz m is i n . kaha ct l crimi sims iyah cdiyord u . "Ulan A l l ah ' t a n
korkar i nsan d a . �u ag n var d i l i yok cksi k ctc k l crc c l kald 1rmaz. C i ­
h i l l iycts i z c � c k dii l u" dcr, son ra da oturup hcn i m l c ag l ard 1 . .)imd i dli­
�linl iyorum da. hiiy lc h i r duzcndi. o zamanki d u zcns i z l i g i m i z .
B i r giin y inc C\'i papaz harmanma c;cvirm i�� usti inc hcsapl ica hir
kiitck ycmi�tim. Ag lamam kcsi l m i � . giigus kahank l ig1m, anamm i na­
d m a m m l ti l anm durmam 1 � t 1 . Ayaklanm1 ycrlcrc \'uruyor, kap1 y 1 c;at
c;at ac; 1 p kapat1 yordu m . ' ·bylcysc hen de yann okula g idcccgim" d iyc
tullurd u m . Eski rahat fcrah giin lcri giircmcz o l mu�. her dcm c i n lcri ha­
�mdan cksi k o l mayan anam, ··sanki h i z i tullun da c;amurdan c; 1 karllm.
hey g i d i . cchcn ncm hcridir. sen daha iilc lcrc git iyi mi. okul aha �u­
rac1k ta" dcyip kcsip all1 .

papaz harmamna �evirmek: Altiist etrnek, darmadagin etrnek.

24
 0 lms la. pan car a�1 n 1 b i l e ka� 1 k l amadan yatm1�. glizel de hir uy­
k u y a dalm1�t1m. Tam ters olacak y a, o ne t a t l i riiy a lar, o nasd piirne�e
oku l a gid i�. o ne sevin\ \'e tiirkii lerle oku ldan diinii� k i . iite u c u gii­
rii l m e1.' Hcyeca n l a tam zamam nda uyand 1m. Sanki giin l erd ir eve ka­
panan . ars1 z ars 1 z kavga tema�a \I karan hen deg i l d i m . Diin okuldan
yeni gelm i� de hugiin tekrar oku Ja gid iyor gihi. yamah i � l i g i s 1rl1ma
ge\irip yakas i ndaki koca san diigmey i i i ikledim ; d i z l eri \'e k I \ I ya­
m a h . rengi ka\m I�. kete11de11 ho::ma pan tolonu da \ektigim gihi ha­
cag1ma, f1rlad 1m d 1��m . �1 karken hir de kurumu� halka ekmegi a lmay1
ihmal eder m i y im ipten'1 Sahah lan \ay i\me adet i . o s 1 ra l ar degme ha­
hayigidin evinde ne arasin ki, hizde de ola. Sahah l a ku� luk vakti ara­
s 1 y d 1 . Miis liiman kom�u lann kavurma herlesi. anamin ise Ermen ice
hori::.m· male::.* d iye ad land 1 rd 1 g 1 \orhay1 da hek l emeye hi\ n iyetim
yoktu . i�e hak sen. Anam ka\Lig1 1rn n fark i n a vanrn�t1: "Ul a n cin osu­
rugu, hu c in �afag1 nc yana dogru l ttun y ine k1ra t i n ha� i n 1 . Ben e�ik ten
hir sek1�te \ I k m 1 � . kuru halka ekmegin i ikiye hiiliip. \Oktan h i t l i i � l i k l e
s1ska giivdemin arasi n a h i r par\a s 1 11 1 yerle�tirmi�tim. Ote k i par\ay1
.
e�i kten yedi ad1m iitedc kemirirken . ohoo, hen de art 1 k oku l a g i ­
d iyorum" d i y e kar� 1 h k verd i m . Anam i\eriden ne d iyordu , hana ne a n ­
l at1 yordu . . . Umurumda hile dcg i l d i . Riiyamda giirdii k l erim hana essah
g i hi gclmi�. oku l u sevdirm i � . hen i iyicene c esaretlendirmi�ti. Art1k ne
olursa olsun hen de oku l a gid ecektim .
Anam arkamdan say1p diikliyordu: "Ne ayaginda ayakkah1 var, ne
s 1rt i nda ceket, ne dcfteri n var, n e de k i tahin, n e kay 1 t oldun, ne de
adam" Bu siizl er, hana v i z ge l i p tms gid iyord u . �iip l ii gii n iite ha­
�indan, '"hen mektehe gideceg im." diye her heceyi ayn ayn vurgulay1p
pos tay1 k e s t i m . Kcndimi yakalanma menz i l i d1�1nda tutuyor, tetik du­
ruyordu m . 0 giin Seneker de ne kadar ge\ kal d 1 . Kerata pa�a evinde
sahah kahvalt1s1 yap1yor san k i . Bekle ki k1 zanrn� ekmek ii zerine te­
reyag1 ve havyan koyup da yuts u n . 0 da az gel s i n de iistiine iistliik hir
de key if \ay1 yuvarlas i n ! U l an diirzii. de d 1�an \I ksana. �1 kmaz kolay
kolay k i , hen de etcg ine yap1�ay 1 m ; anam hi legime yap1�madan �u­
rad an savu�up giizden kay ho l a h m . Sen in anan Yartanu� Nene de he-

malez: Genellikle yagda un kavrulup l.izerine su ilave edilerek pi�irilen yiyecek

�eker veya pekmez kat1larak do yenir. Bebeklere verilen muhallebi k1vam1 n dad1r
Bir zamanlar sabah kahvalt1s1 olarak yap1l1rd 1 . Zara Ermenileri buna 'horizov
malez', peynir kat1larak yap1lan1na 'banrov malez' derdi.
n i m kinden beter, hep bir koyunun a�1g1* degil miyiz? Ak�amdan
kalma pestikan a �1ni * 1 s 1 t t 1ysa, de ka� 1 k l a da, di.i� d 1�an ! Agzin burnun
doki.i lsi.in, ben ncredeyse y a ka y 1 ele verecegim. Si.imi.ikli.i burnunu yol
a�ag1 i�liginin etegine n a s I I olsa silersi n . De r;abuk d 1�an ugra. Oteki
yol a�ag1 Av�ar l inin Firm 1 ' n i n * oni.inden okula g i denler vard1 , ama
ben i m emsalim arkada�1m degil lerd i . Bir cv a�ag1da a�ag1 yukan ak­
ra n i m say i labilecek Ekrem a d l I bir r;oc u k vard1 . B abas1 olmi.i�, r;ok ter­
t ip li, disiplinli bir kadin olan annesi gene; ya�inda dul k a lm1�t1.
Ekrem'i n i.isti.ine titrerdi. Arna, o hiilii delikli donlarla gezer, ba� 1 n i
oyundan a lamazd 1 .
Sonunda Kor; H a l i l ibrahim y u kandan koptu. Seneker d e o ara d 1 -
� a n r; 1 k t 1 . Kat i l d 1 m aralanna. El lerinde r;antalan, ba�lann da okul
kepi . . . Sanki o n l ar atlI da ben yayand1m. Ara l annda kalemsiz, dcf­
tc rsiz, y a l in ayak llm. B a� l a d 1 k yi.iri.imeye . . .

(hep) bi r koyunun a�1g1 olmak: Birbirine benzemek [a�1k= a�1k kemigi].

pe stikan a�1: Yagi alinm1� yogu rdu n 'tan'1nin/ayraninin/ �ok�a kaynatdmas1yla
elde edilen ve pestikan (peski.itan) denilen koyu �okeltiye su katdarak, mercimek,
k1yma, kavurma vb. ile pi�irilen, i.isti.ine naneli k1zgin yag gezdirilip sunulan �orba.
Av�arl1nin Fmni: Av�ar Koyi/nden g elip Zara'da dul kalan Emine adli bir kadinin
i�lettigi Hatip Mahallesi'ndeki ekmek finn1. Doha sonra iki gozi.i kor clan ogluna ka·
linca Kor Memedin F1nn1 ad1yla and 1 r oldu.

26
IV

<;ar�1y1 ge(,'.lik, ii(,'. ahbap (,'.avu� uygun ad1mlarla yi.iriiyoruz. B e n daha

once bu yollardan (,'.Ok ge(,'.mi�. Dalakhgi l ' in (,'.OCuklarla, Omogir in
u�aklarla bosla n l ardan h1 yar h1rs1zhgma g i tmi�lim, ama bu g i di� ba�­
kayd 1 . Aralar mdan (,'.lkm1yor, e lekleri n i b1rakm1yordum. Neden sonra
Gazi Okul u ' nu n bah(,'.esine dahil olduk. Vay a nam, gokle y i ld 1za say1
var burada enige ciiciige say1 yok . Daha once ba�layan yagmur gi­
derek sicimlqli. Her taraf simsiyah (,'.amur. Kim kimi kovahyor, han­
gisi hangisinin godo�unu koydugu gibi follad1_rnr b e l l i deg ii. B�n (,'.Ok
korkuyorum. Ko(,'. ' la Seneke r ' i n yakalarma yap1�m1�1m. Bu kadar
(,'.Ocuk nas1l kaybolmuyor? Bu kadar gt ld1r giiciik birbir i n i b1rak 1rsa.
sonra nasil olup da buluverir? Anam pek de haks1z d eg i l m i1. gd de �·1"
bu i�in i(,'.inden. Utanc1mdan ha(,'. (,'.Jkaram 1yorum, ama isa e lcndim1 1 de

II
M erye11 1 a11:irn11. da h11; akhmdan i;1km1 yor.
Dof'rusu :111:l111 h11L' y:dn1zca k i l im n ak1�1 dokumay1 iigrctmez. c an i
yan1p s1"-i ld1k,·a da sud an hahanclcrle diivmezd i . Zaman zaman da Er­
mcn in· du:ilar hdL· de lwff mer* d uasm1 iigretird i . Ye de " nerede,
11a s i l h1 r �1kin t1ya dii�er de darda kal irs amz . hem y ii 1 ii n iize hai; i; 1 -
k;trm, he l l l de /111.rr m er d u a s m 1 o k u y u n ; m uhakkak s i zi dardan k ur-
"
1;1111 dc1d1. llcn kiii;iiktiim. a n amm ded ik l eri n i hac i l an m l a iigren meye

111•1:1�1yord u 1 1 1 . ama akhma ge ld i ki;e sormadan da d uram1yordum:

··11111\'lig. hak, her gun heraherce hir iigiin ag l ama saat i m i z var, n e
1,·1n 1 l k n h i l iyorum . iilen a n n e n, hahan v e kardqlerin i i; i n . Hem sen
arl1vmsun . hem de hizi ag lallyors u n . Peki on l ar hai; i;1kanp hayr mer
duas1 e tme y i h i l m iyor l ar m 1 ydi'1 B i l ip de yapt i l arsa nasil oldu da heps i
hirh ktc iildii l e r'1''
Ben hunu sorard 1m, o iin c e h i r saranr, sonra ytiziinde k i s anl!k tam
k1 rm1Z1ya keser. elinc nc gei;erse iistiime sav urarak heni kov a l ard 1 :
··scni g 1 d i yerip yeti,rn1eyesice, ikide h i r h u devams1z I anarl a hen i
y e n i d en ycn iye yara hyor. dagh yorsun .
Ben arkamdan daha neler s ira l a d 1 gm1 an l ayamazd 1 m . B ir s 1i;ra y 1 �ta
d 1 ��m dii�erdim i; ii n kii . N e c,:are oturup da kar�il 1 k h dam�arak, dogruyu
h u l mam 1za ne y a� 1 m1z. nc de zaman uygunmu�. Kiirii kiiriinc s i l le �ap­
lak iigre n i yord u k .
.)imd i hu kalabahkta a l 11 1 m a hai; i;1karmad 1g1ma giire, miim kiinii
yok isa e l'cn d i m i zc i� ittiremem e n d i �e s i y l e hu giiriiltiide edecegim d u­
a lardan vazgei; t i m . K i m i horoz gihi i; 1rpm arak. iit e k i n i tavuk yap1 p ko­
val ayarak iitiiyor, kim i erkek e�ek o lmu�. zirlaya znlaya diger i n i n pe­
� 111 e dii�mii� . . . B urad a duanm yeri ne. i s a efcndimizi n i�i ne'1 B u
ha�arata n c i; i se hayir eder. n e de sicim g i h i yagm ur. Tiimiimiiz hah­
i;edeyd i k . herkes hag n�1yor, ama h ii;hir �ey a n l a� i lm 1 y ordu. Etrafa
d i kkat l e hak1 yord u m . B ir hen deg i l i,:ok �iikiir. peri�an hol d u . Ostii
ha�1 diizgiin ii<; i;oc u k varsa, perperi�an kirk iii;ii gei;i yord u . Yagmur,
soguk d e d i g i n . iistii pek, ayakk ah1s1 kavi olana dokunur mu'1 B ir de
h i1.e hakmah ; suya dii�mii� s 1paya, yagm ura ugram 1 � kcl tav u k l ara
diin mii�tiik. Pirpirik o l m u� i�l i k le rim izden s u l ar siizii liiyor, soguktan,
ya�tan ay ag1111 1 zm h i r i n i i n d ir i p hirini kaldinyord uk.

h ayr mer. (Ermenice, siizcuk anlam1: Babam1z) isa'nln havarilerine iigrettigi, Matta
lncili'nde (6/9· l 3) geo;:en duo [Ey giiklerdeki babam1z . . ].
.

2X
 Birdenhire, da dan dan dan dan, da dan dan diye kuvvetli hir '<an
scsi ort a l i g 1 kap l ad1 . Kii rt A li C::avu� oldugunu son radan bgrenecegim
oku lun hademesi ydi, uzun sap l i ag1r haltayla yiikse kte as1 1 I kampanay 1
hi'< d urmadan diive n . Hay anas 1111 hay, amma da ses '<1 k1 yor. Degi l
Tekke"den, git ta S an�1 h'tan* din le:
Dan da dan, dan da dan . . .
Ki li semizi kapatLi k l an zaman, o hiiyiik \'e mqhur '<�lnllll giitiirUp
oku lun di regine ast1 klanm haham an l at1rd 1 . "C::o k hayirl i ve faydah hir
yerde \'azi fe giiriiyor go1rnag 1 m 1 z �imdi" diye de kcyillenirdi .
Herkes gi hi hiz de i'<eri ye d o l u� t u k . Arna ne dolu�ma . . , Tam hi r re­
zi l li k . Seneke1"i n e tcgi ne yap1�m1�1m ki , kim i terse i tsi n dii�miiyoru m .
N e kadar \'Ursalar ora l i olmuyoru m . i'<imden helc y i.i rii Ian diyorum.
Ki mseyle dala�mamn zamam dcgiL Zavalh hir s 1 g1nt1 gihi dershan eye
giri yors u n . C:: i ip l ii k hi'< de tan id 1 k '<iip l ii k lerden degi l ki . otuz i ki m a­
kam1 '<a lasm Hele sahreL Bakahm ayi ne-i devran ne giis terecek'1
i ti�e kak 1�a i'<eri dii�tii k. Ayak l anm fen a halde agnyor. C:: i p l a k aya­
g1na yahnayak hiri hasarsa pek farketmiyor. ama aram1zda ayakkah1 h
olan lar d a var. Yagmurdan, '<�mrnrdan mosmor olmu� ayag l lla ayak­
kah 1 y l a has d d 1 m1yd1. "vay anam·· diye iincc havaya s1'<rar. ondan
soma da art 1 k A l lah ne verdi yse sira l ars m. C:: i in kii hu i ti�me kak1�maya
henzemez. T1 rnagm cti ne ge'<er. kam giiriirsii n . Can acm hirka'< mis l i
artar. Daha y a A l lah. ya hismi l lah demcden a k h n ha�111dan i ki k an�
yu kan SI\I"<tr ki . nasd lwYr-\'orti-hoki11-s11rp ast1'a�* diyeceksin'1
Uzun hir koridora ka�1 k ka hh1 dolu�uyoru1,. Koridorda tahtadan ya­
pdm1� giiz giiz, a\1k dolaplar var. Dcrshaneye girmcdcn iince ayak­
kahdar \ I kan hp oraya yerle�ti ri lecek ki ortahk \amur \ iikek o l masm.
Peki , dcrs hi ttigi nde, hu n e k u l ag1 kesi l mi�, ne de si niri tay i ke n hag­
l a n m 1 � giiru h, yiizlerce ayakkah1rnn i\inden nasd d iiriist\e ay<1k­
kah 1 s 1 n 1 . \angm1, yemeni si ni, n a h n m 1 hulup da ayagma ge\irecck'1
Bcnim hi'< akhm kcsmcdi. Cami lerde hi le, namaza giden ler kos-

San�1h: Zara'nin 8 km kadar giineyinde, Zara-Bulucan yolu iizerinde, yolun so

!undo kurulu bir �iftlik. En yakin yerle�me Kalkan tepesinin g uneydogusundo, yu
riiyerek 15 dakika mesafecjeki Kalkan �ifilik koyiidiir San�1h �iftligini kuronlor,
Halik' in Ornovut (Ovnevit/Ognevit) koyunden gelip Sari Seyh'ten ou aroziy1 sol 1n
elem <;:ilohannesyanlard1r
hayr-vorti-hokin-surp astvaz: Ermenice sozciik anlam1 'baba-ogul-ruh-kutsol lc11111'
olup yer yer 'bismillah'a kar�d1k dii�er

·"'
kocaman adam o l m al an n a ragmcn. c,:qit c,:e�it hikfiyclcrlc gcri do­
nerlerd i . <; ok � ii kiir, benim oyle bir derdim olmayacak11. Bana ne,
ayakkab1s1 olan dii�iinsiin. Seneker ile Koc;, b i ri kundurasm1. otc ki
eski ycmc n i s i n i zar zor bir yer bulup dolaba soku�turdular. G irdi k
koskocaman b i r odaya. Dershane i m i � . A l l ah s i z i i nandirsm, y iiz e l l i
koca rete11 saman dol durabi l i rs i n i z . . .

30
v

Dershanede arka arkaya d i z i l i tahtadan s 1 ralar i.i<; d i zi h a l i nde uzamp

gidiyor. Tam kar�1da siyaha hoyan m1� hir duvar. Her �eyi ilk defa gd­
ri.iyorum. Gdrdi.iklerimin hepsi hem kocaman , hem de hen i hayret l ere
di.i�i.iri.iyor. Kara ya hoyalI duvarda Gazi ' n i n hir hoy res mi var. Marqal
e l h iseleri n i n i<;inde lath serl hak 1 � 1 y l a k 1 1 I c 1 n 1 tutuyor. Ben daha <;ok
�eyler gdri.ip d e <;1 karacag1m ama, hir si.iri.i haydan huydan a n l amaz
<;ocuk, kavga d d g i.i� i<;inde. Hangisi ta masalann i.isti.inden apg1 s11;­
nyor, hang isi y atm 1 � y erde yuvarlamyor, hang isi tahtadan <;antas 1 n 1 .
"hunu da A l l ah y arall1" demeden ()teki n i n kafasma g e<;iriyor. lian g i s i
s i vril lligi k u r � u n kal e m i n i , yam ndak i n i n gdzi.inc mi g elir, avurdu 111t1
d e l i n i r d i.i�i.inmeden s a l l a y 1 p duruyor. .. Ugultu pa!Irll dayam l acak gihi
deg i l . Kimse k i mseyi n e d i n l i yor, ne de i � i tmeye imkan var.

11
 · ' U l an mektep bu isc bu da hir hok deg i l m i�, diye d ii�i.iniiyor,
nas i l da kor k u yorum. Sanki hir u fak s e ferherl i k de hurada hiikiim sii­
riiyor Ne diizen var, ne hak, ne adalet. Giicii k i m in yeterse, gii<;siiz
olam t epelemekte. B izim Dal a k l i g i l ' in sokak huradan i.;ok yukany d 1 .
B inde h i r i t i�mem i z o lurdu a m a anam 1zdan haham 1 zdan u tam r, kav­
gaya diin ii�tiirmeden y ine kuzu kuzu oyuna devam ederd i k . Vay
giiziin kiir o l sun me ktep . s ana heves edenin A l l ah c am 111 a lsin da
siiriim siiriim siiriindiirsiin .
B ir kii�eye i.;e k i l d i m . Tatl i camm1 nas i l korur da, postu del­
d i rm eden bu c anavarl ann el inden A l l ah · i n i zn i y l e nas i l s 1 y n h nm . onu
d i.i �iiniiyorum .
"Ok u l u d a hats lll, hiiyiik adam o lmas1 d a . Olsa o l sa huradan ya <;ok
yavuz p o l i s ya da i.;e v i k . gi)zii pek h1rs11 <;1kar A l l ah encam 1 m 1 n hay­
rcy ler i n �a l l ah, bu gidi� gidi� deg i l, d iyoru m . Giiziim de hep Seneker
i l e h i z i m Koi.; ' ta . On l ar n e y apacaksa hen de aymm y apanm d iye dii­
�iiniiyoru m . On l ar henden heter derhederler. B ir harta on giindiir gel­
d i k l eri ders haney e hir tiirlii yerle�ip hir yer hu l ama1rn � l ar. B enden acc­
m i ler. Gar ip tan lar gihi kii�ede kuyrugumuzu k 1 s m 1 �. hiic u m l an.
tekmelcri savu�turmak l a gei.; i yor zamam m 1 z .
" B i1 neden bu ii<;iincii s 1 ramn da e n arkasmda. tam duvann d ihinde
dehc l en i yoru/1 H i<; deg i l se �u iite k i s 1 ra l ar daha usturu p l u. daha az pa­
t1rt1 yap1 yor l ar B i z de g c l in o tarara gei.;e l i m . d i yoru m Scneker " e.
Ko{ a. i k i s i h i rden:
"Miimkiinii yoktur. C)gretmen ge<;en halta hepim i z i tck tek ay 1 rd 1 .
B i zi bu s 1 ra m n e n arkas i n a yerl e�tird i .
"Ne denmi� or
··c::u n kii �u ha�tak i s 1 rada o l an l ar daha a k 1 l l 1. iistleri ha� l �m daha
dii zgiin, y a l m z pantol deg i l, c eketleri de var.
"Pek i �u orta s 1 ra·1"
" Kiir miisiin. giirmiiyor m u s un ! O n l a n n y a l m z pantolu var, c e-
k ctleri fal an yok! i� l i k l i heps i . Etl eri giiziikiiyor.
"Ya h i z i m taraP"
"B izim bu s 1 ramn ad1 collik bii l iigii.
" Kim koydu bu ad1·1 Ca//ikleri kim ay1rd1"!"
"Ogretmen i m i z . B irkai.; gi.in iistiimii1e ha�1 111 1 za hakt 1 , ii<; he� soru
sordu . . . On yedi k i � i vanz. ' U l an e�ek s 1palan s i z kol ay kolay adam
olacaga henzem i yorsunuz. S izin s 1 ramz huras 1 . B u n l ar h i r inc i s 1 ras1 ,

32
�unlar i k i n c i s1ras1, s i z isc colliksi n i z ' dcdi. B izc nc bak1yor. nc iig­
..
rctmcyc ugra�1yor. B i1 iitcki lcri d i n lc y i p, scyrcd i p vaki t gcc,;iriyoruz .
..
"iyi valla, dcdim, "bcn de zatcn bu k 1 1 I kta ancak sizin boliigc ya­
k1�1nm . . .
"

11
VI

B ir ara gur u l tli azahr gihi oldu. E11 arkalarda. d ana kang1 kadar ho­
y u m u z l a . ha deyincc ola n i diincni hemen giirup de a n l ayam 1yord u k .
B ir tahta parc,:as 1 11 1 n t a k t a k tak d iye masaya i n i p kal k1�1ndan ken­
d im ize gel d i k . Gelen iigretmenm i�. ""Susu n susun. kesin ses i n i z i"" d iye
hag1ra hag1ra te krarh yor Ugu ltu epeyce d ind i . Oh he. dunya vanrn� . . .
Seneker y ine d e kulag1ma incedcn 1"1sd l"I s i l kon u�up o l am h i tcn i . ola­
caklan hana a n latmaya c,:al i�1yor ""Ogretmen i m i zin ad 1 KJ� i r B ey"
d iyor. i y i , J IJ . B en de tan i m 1� o l uyorum hu orta hoy lu. gur h1y1kh ve
c,:ok k 1 v 1 rc 1 k sac;h. ha�1 giivdes ine yap1�1k. hoy unsu; iigrctmcn i . \_'o­
g u n l u k l a sesi hurnundan gel iyor g i hi konu�an . go l l" pantolon, avc 1 hi­
c,: i m i c e k e t giyen, ama h ie,: yerinde d u ramayan. hopur hopur hoplayan
iigretmeni ilk giirii�te sevd i m . Korkumdan m 1 y d 1 . yoksa k1p1r k 1 p 1 r

34
 olu�u ve giizel yiizii miiydii hana onu sevd ire n , h i l emiyorum .
Giirii lliiniin iisles inden gelen iigrelmen, uzunca, heyaz h i r kiig111,· 1 -
kanp ha� l a d 1 okumaya. i s m i okunan i;ocu k iince ''huraday 1 m iig­
relmenim" diyor. sonra s 1 radan i; 1 k 1 p kara d uvann iiniinde lopla m yor
Lisle uzun, okuyor da okuyor ogrelme n . Koi; y i ne hen i meraklan kur­
lanyor. "Ogrelmen isim yok l amas1 yap1yor. B akacak k i m ler ge l m i � .
k i m l e r gelmemi�." Ogrelmen okuyor , ad m 1 d u y a n s 1 y n h p duvann d i ­
h i n e ko�uyor. Recep ogl u M e h m e l . Hasan oglu Rel"c l . Siileyman og l u
H i kmel. M a h m u l o g l u �iikrel. Kiirnn oglu i s m e l . Hiiseyin og l u Him­
mel. .. Koi; i le Seneker de okunup ayn h n c a hen ortada, daha dogrusu
arka kii�ede s ipsivri kalakald 1 m . Ba�lad 1m ag l amaya. Ogrelmen d iplen
doruga. k 1 h g 1 m a hir giiz gezd ird i . K 1 zacakken gii lmeye ha� l ad 1 . " B u
yahn a y a k da nereden r,: 1 k 1 1 " diye siiy lend i .
Korkmu�lum hir kere . Giii; al acak arkada�1m da kalmam1�l1 ya­
m m d a . Akhma lwyr 111er d u asm 1 siiylemek ge l d i .
"Sen k i m s i n"1 N ii; i n geld in"1 Adm ned i r"1 B u n as d k 1 h k'' diye iig­
relmen ahrel sual lcri n i arka arkaya s1 rahyor k i . aralanna dan lanesi
s1gmaz.
"EI "cndim, hen im ad 1m Kirkor Simon ' u n ogluyum -haham hiiy le
iigrelm i � l i . Magw11111um uz Cihan yan ' d ll " .
"Ad 1 m . haha ad m 1 an l achk ya. bu Cihan yan da ne oluyor"1"
Benim ak hm neye yele h i l ir k i u i;agda. Yalmzca aglamak l a c evap
vereb i l iyoru m . Daha o y d l ard a Soyad 1 Kan u n u heniiz i; 1 kmam 1�. her­
kes y a l n 1 z haha ad1 i l e i;agnhyor. Gaz i h i l e Alaliirk o lmam1 �11 . Og­
relmen l a 1"1 uza1mad1 hu defa:
"Ulan kami;1 kuyru k ! Meklehe hoy le yal m z kuyrugu nu omuz lay 1p
gelinmez. Once h ii; degilse ayak lanna hir �ey ler lakacaksm. hiiy le ya­
h nayak olmaz. Sonra da okula kay 1 t o l acaks m . B uras 1 d ingonun ahm
m1 u l a n , dey ip k1i;1ma i k i celvel vurup d 1��m all 1 .
<;1plak i;amurl u ayaklanmm i z i n i ard 1mda h 1 rakarak s m 1 rtan i; 1 k-
1 1 k lan sonra lr n;k m k larla ayakkah1 h k lann orad a k i kii�eye i;oklli m . Ag­
hyordum kend i halimce. Giiya. h i r giiren o lursa hal ime acmd 1racag 1 m
da, "lanel o l s u n , b u hiri de oku l a kay 1 1s 1 z devam elsin" d iyecek mer­
hamel l i . d i n i hUliin hir M ii s l iiman evlad m a ras1 l ayacag 1 m ' Ne get.er!
Ne h1i;kmk lanm, ne k i l 1g1m kimse n i n k 1 h m h i l e k1p1rda1m1yor B ir
lekme de yen i gelen a11yor. "Hademe ! Hademe ! A l i <;avu� nc
rel erdes in"1 �u s 1pa. ayakkah1, yeme n i falan i;almas m . al �unu th�an"
d i ye de emir l cr yagdmyorl ar. En vicdanlis1 Ki1rl Ali <;avu� <,: 1 kl 1 . Ba­
ham 1 , anam1, day 1 m 1 lamy<HmU§. V aktiy l c dedemin yanmda g1dik <,:o­
hanlig 1 y apml§. "Al l a h nur i<,:inde ya t1rsm, <,:ok ekm e k l cri n i yedim" d i ­
y e r e k heni d 1 �ar1 atma d 1 . "Arkada�larm <,: 1 kmcaya kadar �u ko�ede s i n .
S o n r a o n l ar l a <,: 1 kar gidersi n," d i y e temhihledi.
Ayakkah1likta, Senek c r ' i n a ll1 kaharali, c am 1 z derisi n den yapdm1�
kunduru l ar m 1 tamd1m. B ahas1 Arli n E m m i hem iyi h i r marangoz us­
tas 1 , hem d e <,:ok tedhir l i h i r adamd 1 . iki d e ogl u vard1 : K a l ust Agbar
i l c Sene ker. B endcn heter kurtlu o l d u k larmdan onl ara ne i1st ha§ da­
yamrd 1 , ne de ayakkah 1. .. Arli n Emmi onlara, kundurac1 Zorag i l i n
Topal Ka lust Aga 'ya a l t1 i1sti1 cam1z derisinden, h i r si1ri1 kahara <,:akd 1
kundura y aptmrd 1 . K1� hoyu 0 kadar kar ve huza, hi<,: durmad a n , o l i1-
mime k ayak kaymaya ayakkah1 m1 dayamr. lastik mi·7 Adamcag1 z ko­
l ay m 1 ancak hiiyle hulmu�tu. Ayak l anm demirden <,:an ga soksa y i ne
h a� e d i l emezlerdi.
Seneker' in ay akkahdarmm ha�mda h e k l iyorum. E lhelle <,: 1 karlar,
y i n e hep heraher gideriz diye d i1�imi1yoru m. N e hitmez t ii kenmez d a­
kika l ar d1 o n l ar. Ay a k l anmm hirini i ndirip, hirini kaldm yorum. H e l e
s1rt11nm y a � m 1 . �uyunu s 1 s k a giivdem kurutuyor, a m a aya k l anm demir
kesiyor. i<,:eridcn hi<,: durmadan d a hir t i1rki1 sesi geli yor. Oyle hir
ti1rki1 ki tek hir ag1z siiy li1yor lar. Hi<,: durmamac 1 s ma:
"<"; 1 k llk a<,:1 k a l m l a. . . \'1 k t1k a<,:1k a l m l a.
<;iikti1giim ycrdc uyumu� kal m 1 � 1 m . Sah ahtan heri verdigim ugra�1
hir he n , hir de y u kandaki isa e fen dimiz h i l ir. Sonunda ayakkahll 1 g m
kii�esinde <;iiktilgilm yerde i <,: i m ge<,:mi�. uyumu� ka l m 1 � 1 m . N e kadar
zaman ge<,:mi�. nelcr diinmi1� farkmda b i l e o lamam 1�1m. Sene k er i l c
Ko<,: heni e�ek di1rler gihi uyand1rddar. Kundura ve yemen i l cr i n i giy­
d i l er, tahta <,:antalanm a l i p, heni d e ara larma sokup yiiriidiil cr. S 1 pas1
kiiyde k a l m 1 �, �ehirden diinen qek gihi, eve hir d e h1zli gidiy orlard1
ki . . .

36
VII

Eve degi�ik duygular, a l tm dan kal k i l amaz korkularla girdim. A n am

as1 k suratla "yine hangi kaleyi fethet t i n , demez mi? B an a zaten pil1k
vursalar patlayacag1m. Ba�lad1m yine aglamaya. Elimi ayag1m1 te­
mizlcyip ayaklanm1 salland1rd 1 m tandira. Soguk alm1�1m, s1cak tan­
d i ra s a l l a m p da, <,:ulu da iistlime <,:ckince gev�edim. i<,:im ge<,:mi�, uyu­
mu�um. Uyand1m neden sonra, hem aghyor, hem de akhma gelcni
say1 yordum:
" ' B abam ne zaman gelece. k? Ni<,:in hala gelmiyor? P eki gelmezsc.
bcn ne olacag1m? Ko<,:' un, Seneker' i n <,:antas1 var, ayakkab1s1 var. . .
"Aglama oglum, aglama. B aban neredeyse gelec ek. B a k , hi<,: dur­
madan yagmur yag1yor. B u nun arkas1 muhakkak kard1r. Kar da ya·
gmca baban m i�i paydos olur."
 " B e n i m i�im yagmura, kara. sonra da A l l ah ' a kald1, desene, di­
yoru m . Anam k1 n yor:
' 'Tiivhe d e . liivhe de ! 0 nas i l c,:irk i n soz' Her i�i n ha�1 A l l ah' a hagh
degil m i'1 Camm oglum, giin ahkiir olma. A l lah istcmezsc kul ne ya­
pahil ir'1"
" Koc,:' un, Sen ekcr' i n i�lerini hem e n giiriiyor. s 1 ra Ki rkor'a gel ince,
unutuyor. N i y e hen im i�lerimi de onlannki gihi c,:ahuk giirmiiyor'1"
A n a m ne kad ar c;:aha l asa, k i rk dereden k1rk iki su getirse. iiy l e k 1 z­
m1�. iiy le iille l e n m i�im ki, hana A l l ah ' m 1 sevd irem iyor. Ben d e l i o la­
cag1 m . haham nc 1aman ge l e c e k 1 Kar yagacak . i�leri hozu lup d uracak
k i . paydos ets i n . evi akhna dti�slin de. Zara · y a ge l s i n de. heni oku l a
kayd cttirsin d e . ayag1ma lastik m i ycm e n i m i a l sm da, h e n i m de Koc,:
g i h i . Seneker g i h i oku l a sal lana s a l l a n a g id i) gel i�lerim yol u n a g irsin
ki k1c,:1ma her glin hir sopa vurarak oku ldan kovmasml ar. Ne kadar
u zak hir i h t i m a l ! H ie,: mi h ie,: akhm a l m 1 yor. " B en i mkisi rcz i l l ik"
deyip, ertes i giin gene oku l a gid iyorum ve aym sahneleri yen idcn ya­
�1 yoru m: oku l d a c,:oc uklarla dchclen i�, sahah yoklamasmda s m 1rta iig­
retmenden n l gll, sonra aglaya a g l aya eve diin(i� ve anam l a c,:cki� . . .
A rn a . h u n a d a a h�t1 m . B u rez i l l i g i hayag1 d a sevdim. H e r sahah
oku l a g itmeden d uram 1yor u m . Her glin de kov u l uyorum. B e n i m oku­
l u m da hu o ldu. B e l k i de saha h l an kovulmasam yad1rgayac ag1 m . A det
oldu. her glin kovuyor l ar. k1c,:1ma da ya hir c c tv e l y<1 hir tekme . . . V ur­
masa lar ra hat etm eyec e gim. N e hen diivii l m ekten. kov u l maktan h 1 k 1 p
usam yorum, n e de on lar v icdan ve m erhamete gel iyor lar.
Sen eker okuma yazmada pek hevesh degi ldi, ama c,:ang1 �cytana
ters g iydire h i l irdi. B e n i m d urumum onun da agmna gitm i�, hir gtin
diinlip dedi k i:
" K i rkor he, hen n c dti�(indtim h i l iyor musun'1"
"Ne dti�Lindtin Sen eker Aga'1"
"Sahahlan heraher oku l a ge l iriz . . .
''Ee e . . .
''Sen s1n11'a g irmezsin .
"Ece, ne an lad 1 m hen h u n dan'1"
' ' H a n i ha�ta yoklama yap i l 1 yor y a . onu savu�turdu n muydu, art1 k
iki n c i derste sen i k i m arayacak, k i m soracak'1"
" U l a n el'crim Sen eker Aga 1 S e n hu a k l m l a hin ya�a !"
Olur mu o l ur . . . Zaten s 1 mlm ic,:inde oturdugumuz yer iic;:iinc(i s1-

38
ram n da en arkas1 . A l l ah' 111 unuttugu, iigretmen in de hie; ugramad 1g1
hir kii�e. Yal n 11 sahah yok lamasmda adm okunup a m l iyor . Sonra k i m
arar, kim sorar·1
Ba�lad 1 k biz i k i n c i dcrslerde girmeye. Hie; deg i l se mahal lede ad 1-
m1z oku l a gid iyor c; 1 k s m . Zah i t mi olacag 1 z . yoksa kaymakam m1 1 bg
retmen iiteki i k i s1rada dizi l i t a l eheler l e me�g u l . O n l a n n l.i stleri ha� l an.
ayak kabi l a n tamam. B i z ise collik s1111f1 .
B a z e n giize c;arp1yoru m , hen i t u t u p kovuyor lar B azen giir­
ml.i yorl ar, k al iyoru m . Ak��un arkada�larla hir okul diinli�l.iml.i1 var k i.
giiri.i l meye dcger. Ogretmen i m i z hi ra1. kom i k , c;ogu n l u k l a da eg­
lenc e l i . . . Sert davrand1g111da b i l e gi.ildi.irl.iyor hizi. Bu kiitl.i degi l , hence
iy iye i�aretti. Ho�uma gidiyor. 0 ytl n as i l y i lsa an l ayam1 yorum, sli­
rek l i �ark1 siiyleme y1hyd 1 . Hep de ayn i �ark i . Ogretmen ha�h yord u:
� 1 kt 1 k ac;1k ahnla
On y i l d a her sava�tan.
� 1 k t 1 k ac;1 k ahnla
On y i lda her sava�tan . . .
Ogretmen hep d e iiteki s1ralara hakarak te krarl 1 yordu. B irden giizl.i
hana taki l 1 yor o kalahahk aras1 11da. tutup s1111f111 ortas m a c; 1 kanyor.
Hem gli l liyor. hem listi.ime ha�1ma. hic;im ime. ayak lanma bak1p siiy­
len i yor:
·'Og l u m . sen he l a m1s111. kada m 1 s m n e s i n "1"
Be l l i . henden yaka s i l k iyor. Y i n e eski kii�eme giinderip oturtuyor.
Ben yerimde hem agl iyor. hem de anam m an l atllklanm iigre tmene ak­
tanyorum . Son u n d a, aglamamdan, i n ad 1 mdan y i l 1 p usand1g1 i c; i n olsa
gerek merhamete ge l iyor:
"Peki iiy leyse, pek i , \ '{//jabedi hekleyel im 1"
Megerse. iigretmen Ka�ir Bey haham 1 tanir, Ermenicey i de a n l ar.
w11jabed de men in de iigretmen oldugunu h i l irm i� .. !
VIII

S m 1ftan a 1 I l mamay1 bir nevi garan tileyince. co llik s 1ram 1zm e n ar­
kas m a gidir, aglaya aglaya y a n l ad 1 m . Ve J a k i n dUnyam da, solugum
da erey ge n i � l iyor bu arada. Kay 1 1s 1 z may 1 ts1z, git gel , ar1 1k m evlam
sag h k verirse ! Ne yagmur, ne y a h n ayakhk, ne soguk, ne de c;amur, gii­
zUmUn hic;bir �eyi giirdUgU y o k .
B e n nereden b i l irim, meger, sonradan k o n u o l u n c a iigre n i yorum
k i , o y I I Cumhuriye t ' i n kuru l u� u n u n onuncu y 1 hym1�. �ark1 y a IUrkUye
ag1rl1k verildigi y I I . Ben ona bakarnn, onun o te s i n i nasII anlanm!
01100, bu i� de benim sawn, tamburam. Zaten merakhy 11n . Di­
yarbak 1 r l 1 C c l al ' i n • en zor IUrkUlcrini bile okuyoru m. Zarah

Celal Giizelses: ( 1 900- 1 959) Diyarbak1rl1 halk ti.irki.ileri sanatps1, ara�t1rmac1. A s·

keri ri.i�tiyede akumu�, devlet memurlugu yapm1�t1r Diyarbak1r Halk Musiki Ce-

40
Hal i l ' i n k i l er( ise haydi hayd i . Sesim z i l g i h i r,:1k1 yor. B u hayhuy ic.; in­
de d ahi sesim ta ko�eden ogretm enin d ikkat ini c.;ek iyor o l mah ki, lath
ve a l ayh ses l eniyor:
"U l an k amc.;1 k uyruk, kamr,:1 k uyru k , san a sliy liiyorum, y a h n ay ak,
s an a . 0 kii�eden �iiy le heri gel h e l e her i , diye hana seslen i y orm u�.
Seneker dlirtii k l ed i d e ay1k11m. Acep yine ne o l d u, ne olacak d iye
ayaklanma haka haka i l erliyorum. <;ok da utan iyorum .
" Ko�eden gelen s e n i n ses ind i herha l . B ize hir llirkli oku he l e ba­
kahm, diyerek kutus und an kemani c.;1karmaya ha� l ad 1 . Ben pek ina­
nam1yor, utanc1 mdan ha�1m1 kaldmp d a iigrelmenin ylizli ne rahatr,:a
hakam1y orum. Arna y ine de �oy l e k a� l arnrnn alti ndan kac.;am ak hir
hak 1 � firl atmad an da edemed i m . Bahacan ve latl1 ylizli hana ces arel
verd i. Ba� 1 m 1 dogruluum . .) i m d i rahatc,:a y iizline hakahil iyorum .
"B ize hir tlirkli siiyleyehi l ir m is i n . " diye 1ekrarlad1 ogretmen.
Ben zalen �ark 1 llirkli okumay a nazlanan l ardan de gild im. Hem bir
ha�l arsam, iiy le hir llirkliy le, hir �ark 1 y l a da durduramazl ard1 kolay
kolay . . . B a� l adnn okumaya. Okud ukc.; a, sesim kul ag1ma ge l ip, hen i
hlis hlitlin co�tururd u . 0 aral ar d a Urf'ah M ukim Tahir' in tiirklisli c.;ok
me�hur:
Kap1y1 c.; a l an kimd ir"1
Ac.; b akam gelen kimd i r.
Yaram derine dli�lii.
B e l k i gelen hek imd i r.
B u llirkliyli m akam1y l a, usulliyle c.;ok i y i okurdum. <;alg1 y a mal­
g 1 y a liizum y ok, hen d urmad an iitliyorum . Ogrelmenin yay1 tutup da
havay a girmes ine dahi fosal vermeden, hen davulumu d iivmeye ha�­
l am 1�11m k i . gii1lim iigrelmene kayd1. D urmadan giil iiyor, hem d e hana
iiy le gcl iyor ki. hegeniyle din l iyor. Camm zalen y anm1�. hahaney l c
kes m iyorum.
"Halepl i hahc,:es ind en" heytini de hitirir hitirme1, hemen hie,: am an
soluk vermcd e n , Urfah Cem i l C ankat ' i n sonral an c,:ok glizel okudu� u

miyeti' n i n kurucusu ( 1 943) olup Diyarbak1 r H al lk TUrkuleri ( 1 938) adl 1 "otal 1 b1 r

derlemesi de vard1 r 1 93 1 ' de Istanbul' a gidip o n sekiz plak doldurmu�tur G1rtlak
ustalig 1yla bir ku�ag1 buyulemi�, �ark Bulbulu lakab1yla andm1�t1r
Halil Si:iyler: Zaral1 Ince Hali! ad1yla bilinen, gur ve guzel sesli halk turkiileri sn
nat�1s1. <;:i��iydi <;:agda�1 Celal Guzelses'i ustad kabul ederdi . Istanbul' da Zehrn
Bilir'le sahneye �1km1�, ta� plaklar doldurmu�tur.

·I I
turkuye gcc;iyorum:
M ezamrnn ha� 1 Urfa ' ya kar�1
B a� ucuma koy un yaz1h ta�1. . .
B u t u r k u y u de hir c;1rr1da c;1 kart1yorum aradan. Eger Ka� if B e y kc­
man r n y ay 1 y l a h c n i itir otcyc s urmcsc D iyarhak 1rh Cc l al ' in "s i l mcdim
giiz ya�1111; a�km i lc ag l ayamn . . . ' ' 1 y l a gir ir, tckmil Guncydogu ' y u ha�a
c;1 kacag11n.
"\:oc u g um, hak, �imd i dcrs i m i z hu dcgil, hu i�lcr ha�ka zaman.
diyc d urd urdu iigrctmcn.
A l a . ismim kay 1 th dcgil, okul n u m aram yok. ama d urumu t u r kli sa­
ycsindc crcy duzc l ttik. S e n eker vc Koc; ' l a her gun sahahtan oku l a
g id ir. i k i n d i diin uyoru m . Gam1 kasavcti crcy dag1 tt1k. Ne defter. nc
de k a l c m . Turkil c;ag1rarak git git gel !
Ye ! a k i n . sen hakar m 1 sm tcrs l igc ! Baham hala gclmck hilm iyor.
Her y i l hu vakitlcr i � i c;oktan hitmi� o l urd u ya, hu dcfaki. hc n im kcm
tal i h i m . Ostc l i k k a r d a er k e n yagar, hahamm c;ah�llg1 in �aat i� lcri hcr­
tcn raydos o l urdu . . .
Kar h i r yagmaya ha� l arsa. gun l crcc kcs i l mcz. zatcn tcrc lcri n ara­
smda o l an Zara. tcmcl l i kara tcs l im o l ur M art' m dokuzuna, hazcn isc
Arri ! ' i n hqi n c$ kad ar hck lcycccks i n k i kara torrak yuzu giircs i n . Kar
yagar da yagar. mctrc l crcc. Oncc lcri hcrkcs d am ustu n c c;1 kar. silr­
gulcrlc kan a�ag1 klirclcr. \:lin ku i l k iin cc yagan kar tozak o l ur Sur­
guyu c;oc u k l ar hilc surer /\ma kar dcvam cttikc;c, art 1 k dcgmc ha­
hay i g i d i n kiln dcg i l d i r kan klirlim c k . Tahtad an yarilm1� kar
kurc k lcri y l c karl ar au h r d am lar tcm iz lcnmczo;c, mctrcl crcc kar ust
lisle hin cr, c; ogu zaman dam1 c;iikcrtir.
Kan atdan d a m 1 d a. ustundcki koca log ta�1 i l c log lamah ki a l ta s u
gcc; ir de dam lamas m . Zara l m m y az k1� c;ckti g i rczi l l iktir vcssclam.
Kurcncn karl ar duvarlara yasl amr, dag l ar gihi . . . Ortada n c cv kahr. nc
de ah1 r. saman h k . i nsan lar c;ogu zaman kiirkd.mii g i hi t u nc l l crdcn
gcc;ir diincrlcr cvlcri nc . Ne yol hcl l id ir. nc de iz. Bclc kadar kardan
c; 1 g 1 r ac;1r c;ar� 1 y a u l a� I 1 1r i l k zam a n l arda. Bq on gun sonra kar bekir,

April: Latince kokenli bu sozci.ik, Ermenice'ye Nisan ay1 anlam1nda Abril, April ola­
rak xerle�mi�tir. Zara'da Ti.irk�e konu�ma diline Aprul olarak da ge�mi�tir. Ge­
nellild e be�inci gi.ini.ine rastlayan soguk, �iddetli f1rhna, yorede �u geleneksel deyi�e
yol a�m1�hr: Sa kin Aprul'un be�inden, komi.i�i.i ay1 rir e�inden!

42
art 1 k i i-ai.ine adam a l ir. Yerdcn hir metre y i.iksekten ay l ar hoyu g i t gel 1
Baham a k l i m a di.i�ti.ik\e ag l iyor, anamin amamm kesiyorum. Evct
art 1 k oku l a gideh i l iyorum, ama ne iislle var, ne ha� ta. Ne de lier var, nc
kalcm. Ne k i tap var, nc \�rnta. Han i hu n l an n hi\hiri yok 1 Gc1\i hirisi
cl ime gc\SC, i.i tc k i l crc aglayacag1 m . Her tarar11rnz hozuk . . .
Anam her glin hir \e�it yalanla hen i loguzfr111ww1 \al i� 1yordu. Arna
hen d a h a cince si.i y l ed i g i l allan, verd i g i hol keseden iim i t l eri u n ut­
mad1g1m i \ i n , her d e fasi n d a yen i hir �ey Lireteme1 oluyordu art1k.
··og lum mcrak ctmc, hahan nercdeysc gclccck. Ne kadar yevmiyc
yaparsa o kadar faz l a para kazamr. Sana daha gi.izcl csvaplar alir Daha
slis l ii o l ursu n . Anam ara ara hci y l c dcsc de. hen y i n c de her gi.in "hu
Krn,:h isar da n crcden \ I k t 1 " d iye ayak l arnrn ycrlere vurup. ''hu ne cc­
hcnncm i n d i h indcyd i ." d iycrck dchclcn iyord u m.
H a fik'c o zaman Koc;h isar dcrd i k . Zaram 1zin da csk idc n Ko\ k i r i
diyc a n 1 l d 1 g 1 g i h i .

I \
IX

Kay1ts1z ve s 1 g m l 1 hal imc bakmadan, bcn de i.i tek i l er gibi okulda ona
buna horozlamyor, a r t 1 k istcd ig i m gibi i t i�ip kak 1 � 1 yor, her rczi l l igin
ic,:indc bulunuyord u m . Rcsmcn okulun mah ol mad 1gnr n , oku l a arka
kap1dan gird i g i m i say ki u nutuyordum. Derkcn mcrkcn Cumhuriycl
B ay ram1 gcldi c,:all 1 . Y a� l i lar konu�uyor, anl a11yorlard 1 birbirl crinc:
"Bu scnck i bayram gcc,:cn scnck i bayraml ardan c,:ok d aha bliylik
olacakm1�.
..
'"Ncdcnm i � o?
"Efcn d i m , Gazi M u s tara Kcmal Pa�a i.i ylc istiyormu�. \:tinkii bu
yd Cumhuri y ct ' i n kuru l u � u n u n onuncu scnc-i dcvri y c s i . "
" Dost var, dli�man v a r . Gi.i rslin lc r Tlirklin gliclinli ki, nclcrc ka­
d ird ir."

44
 Maha l l c n i n akl i yelik leri kon u�adurs u n , ben co�ku luyum k i , her­
keslcn r,:ok ben bayram yap1yoru m . Yakil l i vakilsiz bas1yorum lUr­
kUnUn, �ark m m pori(�iin e. Zapl o lacag1m kalmam 1 � . Anam o gUn bana
dcmcz m i:
" Kirkor Aga. sen i�le bugUn a l l! ya�1n1 bilirip yedi y a� m a baslm .
"Deme mayrig," diye b c n heyccan l a anamm omuz l anna s1r,:rad1 m .
" B e n bayram g U n U dogdum , ha! D e s e n c lam lam i n a Cumhuriyel r,:o­
cuguyum, s 1rf sen in r,:ocugun deg i l ' " .)ckval amyoru m: "Neden �imdiye
dek soy l cmedinT' AnamdJr, gUn lUk kasavellen b i r an s1ynld1 da, co�­
kuma kapi l d 1 ; bcn i kucak l ay 1 p �apur �upur cipm eye ba� l ad1.
"Og l um, i�lc boy lc y a g1 � 1 I yagmurlu b i r ak�am ba� l am1�11 ufak
ufak bc n im san c i l anm. Gul varl B ac 1 ' y a hemen haber u l a�ll. 0 za­
man l ar kasabam 1zda �imdiki g i b i ferman l i dedikleri ebe ler hit,: yoklu .
Daha lecrUbe l i ak l i yelik kadm lar daha gencini dogurtlururlard 1 . S e n i n
de, karde� l e r i n i n de ebes i i �le bu Gul varl Bac1 uzaklan da ak­
rabam1zd1: GU l l U morakuyrumuz."
"Pek i mayrig, �imdiye kadar bana n eden soy lemed i n ?"
" Kim b i l ir kar,: kere bu vazgerti o l m u�lur. Arna se n daha ak i l bal i g
o lmad1g1ndan ancak �imdi a n l ayabi l d in. S e n dUnya yUzU n e r,: 1 k 1 p da,
ilk r,: 1 g l i g1 all1 g 1 n s1 rada, a l ay a l ay insanlar, TUrkU, KUrdU, Ermen is i
b irbirine kan�m 1�, e l l eri n de uzun smk l arla fener a l ay1 dedik leri me­
�aleleri ger,: iriyorlard1 . Bu y Uzde n hep bugUn gibi h allrl anm. Senesine
ge l i nce, Gazi Pa�a' y a s u i k asl tertib i y l c ilgi l i olarak Sivas mebusu
Hal is Turgul B e y ' in" as i ld1g1 senc i d i . Bel l i gUn, bel l i yd o ldugu i r,: i n
h i t,: halmm dan r,: 1 k m az.
Vak il su g i b i ak1y or, Cumhuriycl B ayram1 da ge l i y or, ama babam
ge l m i yor. Usand1m ben de . "Gel irse gel s in, gelmezse gelmes i n ," di­
yorum demesine ama, eve her van�1 mda i l k sozUm "geldi m i, sorusu
oluyor gene de .
B u arada ogrelm e n i n ufak ufak okuma yazma g i r i � i m l er i nden pek
pay r,: 1karam1yorum. ama �ar k i l an herkesle n r,:abuk ogreni yor, eksiksi1
m akam1 makam m a okuyorum. Ogrelmenin sag kolu oldum. B L'll i
ba�ka s 1 n 1 tlara da golUrUyor, beraber �ark1 ogreliyoruz. 0 her �ark 1 n 1 n
nolas 1 n 1 kemamy l a sokUyor, b e n arkasmdan z i l gibi �ark 1 y1

Halis Turgut Sivas vilayeti lttihat ve Terakki yiineticilerinden. Izmir Suikast1 mm111dn
Terakkiperver Cumhuriyetc;i F1rka i.iyesiyd i. 1 3/ 1 4 Temmuz 1 926'da idem edild1
 lendiriyorum. Ah, hir de oku l un kay 11h mah o l sam . . .
Gli n lcr g c c;: i y or, hahamdan scs y o k . Dcd im y a . anamda y a l a n lli­
kcn d i . Son s 1 k 1�l1rd1g11nda, uzun uzun n as i hal c l l i :
"Og l u m , i�lc Gaj!,ant gc l iyor. A dcll ir, k 1 � gcl incc nas I I k i cli m l c
alcm. kurdu ku�u c v inc yuvasina lli ncrsc, Ermcn i m i l lcti d e miisvekes
cv indc o l u r . O l ur k i , e v i nde yapyan hliliin mah l u kata scvgi gos­
lcris indc h u l unur da Raifantel c t s i n . Hcrhaldc a n l a1rn�s111 1 zd 1 r. i s a
c l"cnd i m i z i n d o g u m glinli o l a n Noc l ' i n Erm c n iccsini kastcll i g i n i ana­
m 1 1 1 . Goifa n t gli n ii c v i n sah i b i vc de hliyligii y a l n iz cvdcki i nsan l ara
ycn i hcd iyclcr almakla kalmaz. o gli n crkcn saallc klimcsi nde k i , ah1-
nndaki hay van l ara h i l c . lizlim mli o l ur art 1 k , !chichi m i, hugday m 1 ,
has 1h dcgi�ik y iycccklcr vcrcrck o n l an mlikal"at landmr . . .
Ben rarm a k l amnl a hcsaha ha� hyorum . Aha, A l l ah c a n i m ahp da
hcn i iiks(iz h 1 rakmayacas1 ana m . 0 glinc daha i k i ay var. V icdan in ku­
rusun c m i !
Anamm an l al l 1 g i n a hakI1 1rsa. haham gc ld igindc hen i mu hakkak
Nuh " un u�ak l a n m n magazas i n a giitlirccck, ha�tan a�ag1 hu r i s l i k l cri
kald m r a11p. y c n i urhalar a l ac ak. Ayaklanma da ic;:i rcmhc tliy l(i G1z­
lavc1 l as t i k giyd irccck . Bcni cl irtcn doru g a, tcrcd cn ll rnaga iiy l c h i r
donatacak k i . sag lam k u ndura l a n y l a iig(incn Seneker. m o r �al vany l a
.
iiglincn A n k Hal i! l '.m 1 1 1 1 n i n og l u Koc;: hasctlcrindcn c;: a t 1 r c;: a t 1 r c;:at­
l ayac a k l ar Bc l k i de. hc l k i dcg i l m uhakkak, l ac iverl �ayaktan cckct i m i
c l lcri y l c hir h i r l u t u r y o k l ayac a k l ar B e n hunu n l a da yetin mcyecck,
hcmcn sag ayakkah11rn �· 1kanr. 1 c;: i ndck i yumu�ak lii y l cri iiglinc bglinc
giislcrcccgim.
Akhm l'i krim hunda, hen de Iar1 hcmcn kavu�luruyorum :
' ' Murrig, o i c;: i yum u�ak tliy lli l a s t i k h i r d e s1cak o l ur k i, dcgi l m i ?'"
N e y armah . y a l rnayak h ktan c amm y a n m 1 �. Halhuki ortada n c cl-
hisc var. nc de g i y i l cc ck ic;:i rcm bc l as t i k . Anam i n k i , �uhalla ac;: h k vc
soguktan iilmck lizcrc o l an c�cgc. marl gclirsc, h i c;:crck yedirccc g i
y c�i I y o n ca hcsah1. . .
Y o k , hu dcra i y i c c i n an iyorum . N e yarmal 1 . gee;: mcc;: , dcmck ki
Ga,�an t ' t a haham m ii.nckes gclccck. Art 1 k iyicc hcl l i c an 11n, anam
iiy lc hir dcmc dcd i k i , hir Ermcn i n in Noc l ' dc cvind c o l mamas i n i n gli­
nah1, l e rntiir mli terntiir. b(iy(ik mii�. Baham okumu� ad am, hunu h i ­
k m c m i � o l amaz. Durur dururkcn d i n i n i , H 1 r i s t i y a n h g 1 mlimklinli y o k
atc�c atam az, atah i l cmcz.

46
x

Yalan mundar, �iiy l e veya hiiy le, yal inayak veya nahn l a. yag1�ta veya
sogukta okula clevarn ecl iyor, �ark1dan �ark1ya da gec;iyoruz. Ne­
redeyse k i taps 1 z okuyacak, de f'ters iz y a n iigrenecegiz. Bu d e ra sin i l'ta
i k i s 1 ra o l u �turd u l ar, uzun olana hiri n c i ler ded i ler. Kalem leri s i l g i l e ri
de o l a n l ard1 o n l ar.
B i z i m s 1 raya y i n e collik l cr den iyor. Hakl�m da var. B ak1 yor u m .
h i z i m s 1 rad ak i lcrden hic;hiri n i n yiiziinde, henden heter. adam o l a ­
c ak l a n n a <lair hir n i�ane yok. Ogretmen y i n e gene l l ik l e iilek i l crle u �
ra� 1 yor, h i r �ey an l a lllg111da h e p o n l a n n yiizu ne hakarak a n l at 1 yor B i 1
orada var 1111 y 1 z. y o k muyuz, he l l i deg i l .
B i z fak i r c;oc u k l anyd1k. Ote k i lerin c;ocuk l an gihi deg i l d ik a c; 1 k1;as1
Yoks u l l ugun giizii kiir o l s u n, hic;hiri m i z �ii y l e ha�11111z1 k a l dmp 1kri

I I
vara m1yor, hep birbirimizin arkasma saklamyoruz. Ogretmen arada bir
�ey sorup rahatSIZ etmese, k eyfi m 1 z k 1yak, alemimiz dtizgtin yli­
rtiyecek. Arna bazen �a�mp, bizim tarafa da bir �ey sordu mu, bUtUn
keyfi m i z kac;1 yor. Ayaga kalkan arkada�lanm1z, d a n a gibi b i raz d i ­
k i l ip, sonra okliz g ibi oturuyor. H e l e i k i arkada�1m1z vard1 k i , birisi
K m ac 1larm Hac1 Osma n ' m oglu Kadir, d igeri ise Kor Hakk1 ' m n oglu
Adi l . Boylan bizden hayli uzundu, bir c; i ft stirek oklizline* benzerlerd i .
Ka�i f B e y s 1 k i l d 1 kc;a, onlan ayaga kaldmr, k a fay1 onlarla b u l ur . bizleri
de gtil mekten k 1 rar g ec;irirdi. Geri kalanlar sanki onl ardan c,:ok tis­
ttinmti�tiz gibi, ba�lard 1 k biz de takilmaya. Ka�if Bey i kide bir . "kalk m
bakay1m ayaga; size d i y orum s ize, c;i fleler," derd i . ikisi d e giinlilstiz,
yan l a rma yalpa vurarak ayaga kal karlard 1 . Surat lan soguk mah­
pushane duvan gibi, a n l a ms1z ve de son derece i fades iz. B i raz e l lerine
bakar, biraz ayakla rm1 s eyrederlerd i . Ogretme n i n hic,:bir sorusuna, ol­
seler bir cevap vermezlerd i . Vakta ki iigretmen sorar:
"Siz yoksa karde� m i s i n iz?"
Hemen tistl erine y i l a n a t i l m 1 �c;asma s1c;rar, i � l iklerine p i s l i k bu­
la�m1�c;asma kabul etmezlerd i . Sanki birisi halis m u h l i s Mtis l limanm
stit be slit diil liymti� de . iibtirti Moskof gavuruy mu� ! Ka�i f B e y s1-
k1�t1r1r: "Ulan oglum, ben s izde b i r kat m t 1 , bir kan � 1 k l i k g ortiyorum.
insan bu kadar boyca bosca ve de huyca birbiri n e benzeyemez. B iriniz
birinizin baba s m m diilUstini.lz ya, bir ttirlU c;1karam1yorum, diye 1srar
ederd i .
B i z i m l e a y m s m 1 fla okuyorlard1 ama, �imdi dti�tintiyorum da,
Kadir v e Adi l ' i n y a l m z boylan uzun d e g i l d i ; e t e k l eri de e peyce k i l ­
l a n m 1 � t 1 . A d i l e r k e n davram rd 1 :
"Ogre t m e n i m , s e n tammaz degilsin y a , b enim anam hamam na­
t 1rlarma b enzer. B ir batman bal l a b i l e y enmez. Kim n ' etsin? B e lki
babam, b i l i rs i n ya, eski zaptiyelerde n , gece glindtiz dola� 1rd1 mah a l l e
mahal l e . . .
Hoplamaz agir giivde, H ac 1 Osmanm Kadir, b u l afm n ereye va­
racag m 1 hemen sezer, Adil daha l a f1 b i t i nneden cevaba kal kard 1 .
"Yok iigretmenim, yal a n ! V a l l aha da yalan ! B u qek s 1pas1 benim
anamm genc; l i g i n i ortaya stirmekl e , kendince bir �eyler siiylemekte.

siirek okiizii: Zara'ya ozellikle Kars yoresinden getirilip sat1lan ve 'yerli mal'a gore
daha iyi cins tosunlar, okiizler kastediliyor.

48
 Ye Jakin Allah ' m bir is mi hakk1 ic;in yemin ederim k i , babam her
zaman evdedir. Anamm ba�mdan hit; aynl maz. Yemenileri hep Nuri
agabeyim, Niyazi agabeyim d i ker. .. Ulan dana, ciyle bir i flira at ki bir
�eye benzesin '"
Laflar kabanr. Kii� i f Bey ' in keyfi yerine gel i r. B i rer cetvel su­
ratlanna, azarlayarak oturtur. Derse y i ne devam . . . <;ocuklara bir ser­
maye ki cite ucu g6ziikme1 . Aradan birkac; giin gec;er, Kii� if iigretmen
yine kurtlan1r. B izim co llik sirasma bir ag1z ycinelir:
"Ulan c;ocukl ar, buradan pis bir koku gel iyor. Kadir, yoksa sen mi
osurdun?" Kadir' i n yiizii k mmz1ya keser.
'Tcivbe cigre tmenim, vallaha ben osurma d 1 1n .
Kii� if B e y . " y o k u l a n, b u kadar sogukta insan osurab i l ir, yalan sciy­
leme," deyince, Kadir g6 n ii l l ii ayaga firlar, birer bire r c;ocuklann k1c;­
larm1 koklayarak Adi l ' e gelir. "i�te bu qek dcilii iigretmenim" diye
osurugu Keir Hakkmm Ad i l ' in iistiine kangallar Ad i l yok mok dese
de, c;ok kcitU verir yakay1 e l e . Ogretmen onu hecin devesi gibi ayaga
kaldmr. Adi l boynunu o yana bu yana sallasa da nafi ledir Fetva
hemen verilir ·
" B u arkada�1mz, bu kadar insanm sag1 Ig1 i le oynamakta. S m 1fta
osurmak ne demektir? B i l m i yorsamz b i l i n . Kadir, sen �imdi ayaga
kalk, iki s i l le c;ek bakiyim �u ka uroglu katira.
Kadir utamr, biraz ol mazlamr. Kii� i f Bey k 1zar, "yoksa ben sana
yap1�t1racag11n'' diyerek �aplag1 i ndi rdigi gibi, Kad i r ' i n sol yana g m 1
bayrak a l ma c; evirir.
" i�te bciylc iki s i l l c ; yoksa yine sen yi yeceksi n ! "
Kesin emir al mca, arl l k Kadir bunu d a Allah m 1 yaratll diye dii­
�iinmeden, Ad i l ' i n cince s a gma �eddat-1 binya* denilen s i l l e yi i ndirir
Adi l ' i y 1 kamaz ama epey kcit ii l e tir. S1ra i kinci �aplaga g eldiginde, Adi l
bacaklanm biraz aymr kar�1 durmak i c; i n . Fakat n e c;are, koca Kadir
cifkeye binmi� ki, koydugu gibi s m 1 fm ortasma d evirir. Ad i l , e�ek tep­
mi� gibi bir m ajir s m 1 fm tabamnda yatar. Neden sonra Kii� if Bey sah­
neyi kapall� perdeyi c;eker.
"De kalk Ian ! De kal k ! El iilemin, m i l le t i n ic;inde bir daha osurma.
bu sana ders olsun, k a l k . "

�eddat-1 binya: �iddetli takat anlam1nda kullarnl1yar [Arap�a saglam yap1 anlam1nn
gel en "�eddadi bina"rnn bazulmu� hal i. Si:izcugun kokeni, buyuk binalan, Cennel'e
benzetmek istedigi lrem'iyle unlu Yemen'deki Ad kavminin hul<umdan �eddad'd1r I

.1•1
 Ad i l agir agir k a l k ar, giizl erin i Kad i r ' e d i kerck, ''hc l le Ian sen
h u n u, u n utma: giitii niin hir kenann a yaz. B e n de hunu sen i n ya111 n a
korsam . . . B a k ki anam n a s d he l leyecegim, gihi lerinden ha� m 1 sal l ar.
Dstii n ii n ha�mm tozunu. suya dii�mii� it gihi s i l k inerek temizlerke n .
siiy l cnmeden d e d uramaz:
"Ogretm e n im, hak s 1 z o l arak hu son osurugu henim iistiime y 1 kt m 1 z
emme ; e v l er k a z dam1* sokak l ar soguk, okul d a h a heter. yed igimiz
yavan ckmek lc pe::.ii/..: tur�usu, hu kadar i t d o l ii hir araya gel i r de osur­
maz da ha�ka nc y apar?"

kaz damt: Soguk yer onldm1ndo [Kozlonn soguk kumeste tutulmos1ndon benzetme] .

50
XI

Ne dar y 1 1 lard 1 . . . B ir e l i fba y i.i z para ! Ve !ak in kimsenin gi.ici.i yelm iyor
onu h i l e a l m aya. Ha dey ince a l sm da, c;ocugu hec e l eye mecel eye, c;ar­
nac;ar okumayt siiksiin. Herkes hirhirine soku l a diivi.i�e hec e lemeye c;a­
haltyor. B en i . kiic;i.ik oldugum ic;in, i k i d e hir ilip s t radan a�agt d i.i ­
�i.iri.iyor l ar. B u ke re, e l ilbast, ddteri o l an ha�ka hirine yak l a�tyorum
mm ldanarak.
Simdi egri o l u ru p dogru konu �alnn . �oc u k l ann hep s i de hana Er­
meni dii l i.i s i.i n . gavur lohumusun demiyor. Hakc;ast, heni sahiplenen de
\'ar. " 'Sus u l a n . Ermeni olmakla neden giivur o l u yormu�? Gavurun ma­
nasmt h i l iyon mu? Heplen dinsiz kaf i r dem e k t ir. B un l ar iiy l e mi ya,
diye ko l l ayan l ar daha c;ok. B enden hir iki ya� hi.iyi.ik, Mazingi l i n
Ahmel Emmi ' n in og l u A l i hunlann e n iinde giden i y d i. B irisi helc ya-

'1 1
m h p �a�1p da lahavlc dcsc, giivurl ugumu koyup kaldirsa, Ali uzakta da
olsa hoplar kav u�ur. o sata�amn nc agzm1 kor. nc hurn u n u; alimallah
dumduz cdcr, kan � 1 kanrd1 gasbe1111ek. Mazi n g i l i n A l i 'dcn hcrkcs kor­
kard1, hirka� y a� huyuyuncc iigrctmcnlcr de �ckinir oldular. Nam1 tcz
vakittc ald1 y u rudu. Yigitti; yigitliginin gostcrgcsi de zay1ftan, gu�­
suzdcn yana olmas 1 y d 1 . Ya�ad1g1 muddct�c de hep Ermcnilcrin ko­
ruyucu mclcgi olmu�tu.
Kitaps1z d c ftcrsiz gunlcrimi1 iti� kak1� i�indc gc�iyor. B aham
gclsc hc l k i hen de i m l aya gcl i p duzclcccgim ya, o dcrhcdcrdcn de nc
hahcr var, nc ucar Akhma koyd um, once colliktcn kurtulacag11n , her
hal hirincilcrin s i rasma oturacag1 1n . B un u , Kii� i f Bcy ' i n hana kar�1
tutum vc davra m � l an ndan ufak u fak scziyorum. Ne �arc ! Ne usttc var,
nc ha�ta; nc defter var. nc kalcm; nc n u fus kiig1d1 var, nc mcktcp
kayd 1 . <;ala kcpazc l i k gidip gcliyoruz.
Arna �ark i lan tam ycrinc gctiriyoruz. G u nlcrcc mc�ktcn sonra tu­
muylc oturdu makam. Aslanlar gihi hagmyoruz, hi� kaydmnadan, hi�
de saptmnadan. B a�roldc hen oynuyorum, A l l a h m izni kcrcmi i l c :
<";1kt1k a� 1 k a h n l a
On y i lda h e r sava�tan.
On y i l da o n hq milyon
Gen� y aratllk her ya�tan.
Ba�ta hutun d u n y a n m
Sayd1g1 ha�kumandan.
Turkiiz, Cumhuriyct' c
Gogsumu1 tun� sipcri .
Turke d u rmak yara�maz
Turk ondc Turk i lcri.
Rap rap rap, rap rap rap, ycrc gogc s1gm1yoruz. Onlar n c y i l lard1
arkada�. daha zaptolacag11mz m 1 kahm � ; hclc ha�11mzda G azi Pa�am1z
da var i kc n !

52
XII

i� I e r i lerl iyor. B i r gun Kii� if Bey okul paydosu evine giiti.irdi.i hen i . V i ­
l aycttcn y e n i h i r �ark i n i n n otalan ge l m i�. Keman i y l a n otadan makam1
siikerse he n de siizleri n i o gayde y l e soy l eyecegim. 0 y d lar An­
kara ' dan durmadan �ark1 ve mar� gcl iyor. Hir,; durmadan ogre n ip ycri
giigi.i titrctece giz. " Kiihne uyuz at1 kaldmp atm1� 1 z k i , diyor iig­
rctmen, "bu ki.iheylana h i n e n e lhette bu �ark 1 y 1 siiyleyece k; bu mar� l a
�aha kald 1 racak h i n d i gi at1 . Yal lahi hen im ak��undan i sted i gim zalcn
o. Ye !ak i n hen o vakit okumay1 daha iigre nmemi�im. Eee ... nasd o la­
c ak"1
Ogretmen okuyup soy liiyor; hir d efa, iki d efa, i.ir,; defa. B en de
o n u n l a tekrarhyoru m . B e y n i me hem gaydesi, hem de siizleri o an ycr­
le�ip nak�oluyor evclal lah.
 B i r d el'a Cigren ince arl l k kolay kol ay unutulmuyor Eve dii­
nij�lerimde. Cigretmen arkamdan seslenip takil 1 y or:
" K i rkor. in�allah hu Cigren diklerin ak�am y edigin pancar her/es i n i n
a l t m d a kalm az."
" Merak etmeyin mual lim hey. hen r;orham1 karm ma dol­
duruy orum. hey n ime degi l . diye lafm altmda kal m 1 y orum.
"Ya�a I a n rn1jabedin o g l u . " d iye yola koyuyor.
Ka�if Bey r;ok memnun. yamag1 yama n . Onun notadan r; 1 kartt1g1
gaydeye, kel imeleri eksiksiz. tam1 tam ma ya11rd 1 m 1 y d 1 , art 1 k mar�
veya �ark1 ortaya r; 1 k1yor. B u , Ka�if B e y ' i r;ocuklardan daha r;ok se­
vindirip mutlu ediyor. Ogretmen l ig inde zaten i l k y 1 h . Kahma s 1 gamaz
oluyor, co�uyordu.
Evine g i t t igimde hana geregi nden l"azla deger veriyor. Vakil ol­
masa h i l e hana yemek yedirmeye ugra�1yor. Genr; kans1 d a hir; yiik­
siinmij y or dogrusu. B e ni m l e oturup ycmek yiyorlar. <;:ok gijze l , hoy l u
posl u h i r kaynanas 1 . t 1 knaz, �eytana epey henzeyen hir de kaynatas1
var B i r l ikte oturuyorlar. Ka�i f Bey ir;gi iveysi g i rmi� o eve, ama hir; de
evde hoy nu egri. henzi san d e g i l . ir;gijveysi hal i yok konu�ma ve dav­
ram �lan nda. Kans1 da. kaynanas1 da hep Ka�if Bey ' i n agzm m ir;ine
hak1y or. y a n h �tan yegan yegan kar; 1 m y orlar. Bir gi in yemek yiyoru1.
Kaynatasm m ismi Hafiz Hakk1. ha�ta el het o oturacak, yamnda hen;
s1ray l a Ka�if B e y . kans1, kaynanas 1 . hi iyi ik hir hak1r s i n i n i n etrafma
d i z i lmi�iz. <;:orhay1 ka�1 k l ad 1 k . s 1 ra. pc;:ii/..: dal t ur�usundan yap i l m 1 �
m 1 h l am ay a g e l di. M 1 h l ama hi iyi ik hir kalayh hak1r sahanda ve i izerine
yer yer y umurta k m h p pi�i r il mi� ti. 0 y i l larda. Zara'da ayn tahaklarda
yemek hak geti re; Ciy l e hir �ey h i l i nmiyor. Herkes aym kaha hikumla,
ka�1 g 1 y l a saldmyor; h i l e g i kuvve t l i . hey n i cl/cf..: olan e lhette daha
erken ve doymu� olarak kalk1yor.
Ben hu hususta epey t a l i m l i y i m . Evde Lek erkek r;ocuk oldugum
ir;in hac i l amna baba tutturuyor, hele sofrada evelal lah gciz ar;­
t mr ny oru m . Arna hurada, hem daha i l k ge l i � i m . hem de m i safirim.
Hoca Hafiz Hakk1 . s 1 ra n a r gihi pi�mi� yumurtalarla san san hezenmi�
m 1 hl amaya ge l i nce, hana sofra ha�mda ders vermeye ha�lad 1 :
"Bak oglum. h u yemeg i n ad1 n edir"r'
" B u n a hiz m 1 h l a deriz, e fendi emmi" diyc hen hemen yap1�llrd 1 m .
<;:ekinecek m i y i m ! Hal"1z H a k k 1 memnun. fakat hurnundan him lmn
konu�mas 1 y l a heni d i i zc l t t i :

54
 "Yok og lum. hunun ad1 111 1'1/a d e g i l , m 1 hlamadlf. Sorsana ncden
111 1 h l ama demi�ler? Bak, �iiyle ka� 1 k l a yu murtasma hit; dokun madan.
�ek l i n i bile hozmadan, kenar ho�lukl ardaki tur� u l an y i y eceksin ki. yu­
murta orada m1h gihi c,:aki l 1 durs u n . Yoksa neden durup dururken ad1 n 1
m1hlama koysunlar1 A n l ad m m i ?"
Cevaha h i l e vakil hirakmadan, "de haydi hakahm, diye yemege
g i ri � t i k . Arl l k henim agz 1 1na m 1 dli�mli�. larif d 1 � 1 n da harekel elme k '
Terh i y e l i maymun g i h i , h e n ka� 1 k l a yumurtalann k 1 y 1 s1 ndan ku­
lagmdan. hir e l imde parr,:a parr,:a ekmekle kurdalamp idare ederken .
yerip yeti,rn1eyesi �eytan Haf11 Hak k 1 , �uras1 �udur. huras1 hudur d i ­
yereklen yumurtalan ylirlilmez m i . . . B e n ekmekle, ka� 1 k l a c a m der­
dime dli�mli� r,:ahal iyoru m. 0, maim dcgerl i s i n i meger giillirliyormu�.
Neden sonra hen de farkma vard1111, ama neye yarar, i� i�len ger,:ti. B e n
ders i m i i y i ald1111 dogrusu. B u arada, yu murla gilli; n e yapal 1111, gi­
derse gitsin.
Karn im doyuyor, cehime de hiraz guliboku dolduruyorlar. Ben hir
d1 rdik al1111 1 segirtiyorum eve. Anama, Kii� i f B e y ' i n hem kan s m m ,
hem de kaynanasmm heni nasil sevd i k l e ri n i h a l land1ra h a l l andlfa a n ­
lallyorum. Anam r,:oguna i n a myor, g e r i k a l a n yan s m a da " q e k s1pas1.
sen hiraz da hahheyi kuhhe yapars m, diyerek pek de inanmak is­
lemi yor. Ben d e "va l lahi sen h i l irsin 111ayrig, � i md i hen olurdugum
yerde ayaga kalk1p yalan 1111 siiyleyecegim; �imdi o n l ar hurada yok.
A l l ah lan var, diye cevaphyorum.
Bunun lizcrine anam, daha henim h i l medigim n icel erini anl atmaya
ha�hyor. . .
XIII

' 'Kii� if B ey " i n kaynanas 1 , o hoy l u pos l u glizel kadm Ermeni k1z1 d 1r.
Seferherl ik tartalasmda i�te o Ru�an lann Hafiz Hakk1 Hoca kapt1 vc
de M U s l Uman cdcrek nikiihma gcr;ird i. iyi hir a i l c nin k 1z1yd 1 . Onl ara
Hoto10ty a n l ar dcn i r, B a�1 hiiyiiklcr d i y e r;agn l i rl ard1 . �imdi Salman
<;avu�un Ham di yorsunu1 ya, i�tc r;ar� 1 1 1 1 n ir;indeki o koca han hunun
hahas1 g i l i n d i . K1zm asd ad1 Vart a n u { t u . <";ok g Uzel oldugu ir;in de Er­
mcnice Agvor Vartanu� diye siiz e d i l i rdi ondan. Hangi Vartanu�?
Agvor Vartanu�, yani g lizel Vartanu�. Ru�an lar' m �eytan hoca MUs­
IUman yapmca, glizel Vartan u � ' u n ad 1 m Hesna H a m m ' a r;cvird i . i�it­
ti gim izc giire Hcsna da g Uzcl d emekmi� zat e n . 0 k1za mchcldir dog­
rus u ; c k s i g i yok, fazlas1 vard 1 . ..
"

B u rada anamm l afma gi rip ben de cklcyi vcriyorum:

56
 "Marrig, klZI Edibe de giizel kad m , Ka� i f B ey ' i n kans1. . .
"Aman bre oglum, Edibe, � u tosbagaya benzeyen Hafil ' m dolii
deg i l m i ? B iraz giize l l i k goriiyorsan o da a nasmdan. Anas1 genr; l i g i nde
peri klZI gibiydi. 0 nas i l bir kuma� ki, aradan y 1 l l ar ger;mi�. ne ha­
v md a n , ne de parl akhgmdan zerre bir �ey kaybetmemi�. Benim de ak­
rammd1r. B i r bana, bir de Hesna Hanun ' a bak. Ben neredeyse. na/ ka­
nsma di)ndiim. Yiiziimii gorenlerin yal m z i �tah1 degi l , nasibi k1smeti
de beraber kesi l i r. Onu gdrense k1 zmdan gene; zanneder bre ogu l . "
"Ca m m ma_rrig. kend i n i de o kadar ki)t ii l iime. S a n a ne olmu�? Sen
de bugiine bugiin, Zaram 1 z m b i r i n c i y e gelen kilim ustas1 s m . Yapl1 g m
k i l imler y a l m z bu kasaban m evlerini deg i l , kim b il i r istanbul ' u n b i l e
hangi odalanm siisliiyordur. i n s a n m giize l l i g i b i r zaman sonra solar
ama, emegi n i n giize l l igi asla .. ' Hem sen l af1 kendi iisliine r;evirmeyi
b 1ra k da, bu boylu poslu diinya giize l i k1z1, o babas1 ya�mda, boyu ka­
n s m m memelerine bile kavu�mayan. kdrk(jsnii gibi hocaya nasil ver­
d i ler, onu soyle.
Bu so1lerim iizerine anamm ci n leri y i ne lepes ine s 1r;rad 1:
" U l an og lum sana n a s i l anlatmah ! Hani i k i ki�i konu�uyormu�.
B iri si)1 aras mda ' hen had um m ' demi�; kar� 1 s mdaki aym senin g i b i
Iara omuz verd iginden y i ne sormu� beri k i n e : ' oguldan, u�aktan ne
haber?' Adam yine cevapl aim � : ' karde� i m , hadumm dedik ya . . ! '
Ma�a l l ah , sana a nlall1g1m hekirntlan i y i d i n l emi�s i n ! Seferberl i k
y i l la n . o n e zor y 1 1 lard 1 ! Oglum. b u can pazan d i y e l i m k i anlayas m .
Tehcir denen gc)r; ba�lam 1�. A n a nerede, k 1 z nerede, baba nerede, ogul
nerede, avrad1 kim kapm1�. al1 kim siirmii� gi)liirmii� be l l i mi? Tiirkr;e
r;ok dogru bir laf vardir: ' K oyde qek geberirse, koflen i n kirk1 kirk pa­
raya dii�er . 0 he sap . . .
'

0 tozun dumanm arasmda d a , o n u o kiirkd.rnii herif kapm1�. O n u n

gibi n iceleri bre oglum. Harp ne demektir? S i md i bu l a flar s ize su sesi
g i b i gel ir. Ya ir;i nde ya�ayanlara . . .
B i ld i g i n biHiin diizen bozulur. her �ey a ltiisl olur. B i r goziinden b i r
gi)1ii ne bakmaya k1yamad 1 g m m a i m , canm, akraban, oglun u�agm her
biri bir larafla !clef olur Olmeyenler de hep b irbiri n i n varhgmdan ha­
bers iz yanar yanar liiterler. Giin dolar vakil ger;er, ya bir y a k m m m , ya
bir c a n ciger y a k m akrabanm sesi ya B agdal 'tan, ya Beyrul 'tan, ya Ka­
hire ' de n , ya S e l a n i k'ten, ya da Mars i l ya ' d a n ge l i r. Sen burada, o orada
!Ukenir durursunuz . . .

c, I
XIV

B aham sefcrherl i kten iince m u a l l immi�. Zara'da Ermen i okul unda

ders verirm i�. Miilareke y 1 1 lannda k1sa hir diinem , hfilfi a\1km1�
Zara ' da Ermeni okulu ve de k i l isesi* Ye J ak i n son radan okula d a, ki­
l iseye de karanma yolu giiziikmii�. "Ne yarars i n , derdi haham, "ka­
n u n a kar�I hoy numuz k d dan ince."
Dem i r c i s i, kalay c 1 s 1 , \afl k \ I S I , deg irmencisi yine icra- i sanala
devam elm i�, \olu k \ocugu n ge\ imi n i saglamaya \ahalam 1 �lar. Ama
haham, gem isi e l i nden a l i n 1 r hoz k 1 rlara siiriil m ii� kartana don mii�.
" Eh, derd i s 1 k ild1 k\a, " onm ad 1 g 1 m 1z1, iilmed igim ize say anz. Dii�­
kiin durumuna denk dii�en bu kaderc i lallan else de. iizii nde h i l i me
i n anmh. ;>u hinl erce y d h k , her giin 1 s l l 1 h r 1sl l1hr iiniimiize siiriilen t i-

(•) Ermenice kaynaklara gore okulun ad1 Ar�agunyan, kilisenin ad1 Surp Lusavori�.

58
yatro t irat l anna, sckscn he� yd gihi uzunca say i l ahi lccck iimriini.in hi­
tam inda dahi inanmad a n , giilcrck iilmii�td. B titiin bu o l ur hitcn lcri
ha�ka ya�h lar g i hi fc lcgc, kadcrc hag l amaz, uzun u zun anlayacak lan
�ckildc izah ctsc de, onl ann h i l d i k l crindcn �a�mad 1 k lanm giirdiikc.;c,
hie.; de kahro l mazd 1 . B i r gii liimscmcylc <1n l at 1 rd 1 :
"Ne yarars i n og l u m , hcy i n kar l an c.; o k gc n i � o lmad 1 g i ndan. h i l ­
g i lcri, kiil tiirlcri fazl as 1 m a n l amaya mLisait dcg i l . insan l ar ancak dur­
madan okurlarsa kcndi gcrc.;ck lcrini hcl k i giirch i l irlcr. Oysa, hun lar
okumaz, yazmazlar. ' Dcdcm dcrd i ki, hiiyi.ikanam anl at1rd 1 ki, A ve­
da ran y azar k i ' I a n a n y l a bu i� lcr i zah cd i lcmcz.
Tarihi . i l lc tarihi c.;ok iyi hi lmck gcrc k i r . H a l k l ann iimmct o l arak
ya�ad 1 kl an n 1 , ncdcn s o nra, nc l crdcn sonra m i l let o l maya ha�­
l ad 1 k l an n 1 , m i l let o l urkcn nas i l kim l i k lcri n i arad 1 k l ann1 , kar­
�1sindak i n i n de k i m l igiylc c.;arr1�1nca nc l c r i n , nc had isclcrin mcydana
gcl d ig i n i . anc ak tarih giistcr ir h i zc . Tarihi h i l mcycn . ama gcrc.;ck tarihi
h i l mcycn t o r l u l u k vc k i�i lcr, hlitiin o l ur h itcn i h i l inmcycn giik kuv­
vctlcrinc hagl arlar. B oy lccc hem kcnd i lcri aldamr, hem ha� k a l arin1 al­
dat1rl ar. Oglum, hugiin de olan diinc n , ya�anan, hund an ha�ka hir �cy
dcgi ldir.''
B aham i n o y i l l arda siiy lcd i k lcri dogru muydu, yahut dogruya yakin
m1ydi"1 B unu tarll�acak dcg i l im . Arna ycri gel m i�kcn. fi kriyat 1 m n iki
cdm l c l i k iizc t ini vcrmcdcn de cdcmczd im.
Okul da, iigrctmcnl i k de cldcn gidincc. ha ham iincc �a� k i n h ga dii�­
mii�. Arna k1sa siirmLi� bu. ''Bu diin yaya ogrctmcn o larak dogmad 1m
ya, c lhct hir c;arcs ini hul uruz, dcyir torlam1� kcnd i n i . B a�ka gcc.;im
yollan aramaya ha� l am 1 � .
Once iidiinc.; hugday a l m 1 �, ckmck yar1r satmaya ha� lam1�. N e var
ki kfir ctmck �ii y l c durs u n , hugday i n raras m1 b i l e iidcycmcycccg i n i
anlayinca a l d 1 g 1 raray1 iadc cd ir o i�c s o n vcrm i�.
B u d cfa dii�iinmii� , "yahu" dem i�, " hen mckter t a t i l lcrindc her o
mc�hur M 1sak Ust a'ya hizmct cdcr. yazlan en az iic; ay kircc.; kanr.
s1va s1 vard 1 m . . . 0 y 1 l lar harrtcn ycni c.; 1 k i l m 1 �, mcmlckct ha�tan ha�a
harar, i i nar istiyor . . . i�tc hiiy lc a l m 1� malay1 c l i n c . Ah� o ah� . . . En ;11
clli sc nc . s1 vamad 1 g 1 c v . hitirmcd i g i in�aat kalmad 1 .
Okur yazarhg1 kcnd i n c fazlas 1 y l a c lvcrc n hahamin. fizik µiici i n i i n
d e h;1 t m say i l ird 1 . Dcgirmcnci M u�cg U s t a g i h i ina m l maz h ir ).' 1 i , 1 1
yoktu ama, herihenzer iikiizii dcvirccck kadar gii c; l ii kol lan vard 1 . 1 k k
de otuz sekiz kuru�luk i n h i sar rak 1 s m 1 , susuz musuz bir kaldm�ta ba­
�ma d i k ti m iydi, deg il Enneni ler, M U s himan kom�ular bile kar� 1s mda
duramazlard 1 . Ancak Alaedd i n i n Nuri veya Mazingi l i n Ahmet Emm i
emu yatagma y a t mrla rd 1 .
A y 1 k oldugu v a k it dlinya iyisi Mazin Ahmet, c;ah�tml 1 g 1 lokantay1
kapallp gli n hik rak 1 s m 1 ic; ince Zara 'nm e n c;ekilmez adam1 o l u r, arllk
babam m d 1 � md a hie; kimse emu zaptedip de evine bir tlirhi gti­
tliremezdi. Gece yans1 bile olsa, babam1 ya tagmdan k a l dmrlar, o da
Mazin Ah met 'i evine gi tmeye ikna ederdi ! B abam glic;hi kollanyla
kavrad1 m1yd1, Mazin Ahmet hemen a y 1klf, "Sen misin Simon Usta,
ben ancak senin elini Ciperim," d iye yumu�ar, etrafmdaki tekmi l M lis­
himan akraba ve dostlarm1 b1c;akla kovalard 1 . Babam l a birlikte evine
geld i k lerinde kans1 Emine Abla ' y 1 bile k 1skanmazd 1 . Oysa e n yakm
akrabas1 ola ki evin kap1sma kadar getirse, Mazin Ahmet sanki sar­
ho� luktan ay1hr, katiyen emu ic;eri sokmazd1 .
B a bam m i s m i Simon idi, ama S 1 g 1 U s t a olarak n a m salm1�t1. B a­
bama bu lakap, dcdes i n i n de babasmdan kalm1�t1. "Be nimle dCirdUncli
nesildir bu ad1 slirdlirliyoru z. Mutlaka sana da S1g1 ' n m oglu di­
yeceklerdir, dcrd i . Nede n i n e geli nce, bizim stilale yava� y lirUyen,
yapt1g1 i�i c;lirlik y a p a n. meseleyi gev�ek tutanlardan olmad1g11mzdan,
ta 1 850 y 1 h nda istanbu l 'da c;ah�m1� Kel Aso lakaph Asadur dedemize
yak1�tmlm1� bu ad. Gayel h11.h ylirlirmli�. Y umruk siimsiik bilmez,
�aplag1 yap1�t1rd1 m 1 yd1. kar�1smdakini m u t laka yerc y 1karm 1� . Adi
biiy lece s1k1 adam m anasmda "s1g1" kal m1�. B u ad1 biz istesek de lis­
tlimlizden atamay1z. Eloglu bir kere yak1�t1rd1 m1yd1, o arllk gider i l e­
lebet. Babamm a n l atllgmdan b i l irim:
"�u Koresyan Manas ve Setrak emm i l c n n var ya . . . "
"He lwyri� . . .
"Onlara Dangalakgil derler. Gebertseler kimse Koresgil demez.
i l i a Dangalagm Manas yahut Dangalagm Setrak diyc c;agnhrlar. Ger­
c;ektcn c;ok saf, laf1 hem e n anlayamaz bir dede leri varm 1�. B i r glin biri
'sen de dangalak m 1 s m n e s i n be herif' demi�. dedigi y l e de kalm1�.
B u n l ardan A l l ah ' m cebi nden peygamberi c;alacak e v l at l ar y e ti�tigi
halde, y i ne de btiylece Dangalakgil k a hm� adlan . . .

60
xv

Tath kire� ustas1yd1 babam. Bu gi.i�le, bu marifelle s1 vac1 ustas1 degil

kasabada, vi layelle bile b u l u namazd 1 . S1vad 1g1 odalarda dola�llgm 1zda
duvarlarda gtilge n i z sizinle beraber gider ge l i rd i . Yum urta ak1 kall1g1
i nce elek kire� s1vasm1 yapmak ona mahsuslu. Her taraf cam gibi par­
lar, badanalamak katiyen gerekmezdi. Hele tavan kenarlanna e l l c yap­
llg1 korni �lerdeki dese n l e r olsun, pur ta�mdan, kire�len kartonpiycr
gibi yap1p d u vardan ask1ya ald1g1, gaz lambas1 koydugumuz lam­
bah klardaki resimler o l s u n . a ncak � o k e s kiden kalma d i n l kilaplarda
bulunabilen si.isli.i resimleri andmrd 1 .
B u uslah k v e maharetin kar� 1 h g m1 hi�bir vakil alama d 1 . B umm hi1
�ok nedcni arasmda Cinde gele n i , hi� para canhs1 olmamas1yd 1 . 1 1 1 1
d iger Cinemli neden ise, yapllg1 i � i n sail emege dayah o lu�uydu 1 \ 1 1

<i i
 cscr o l u�turuyor. ama hu cscr hir ha�kasina ait in�aatta kahyordu. Her
in�aat sahihi hir hcvcs l c i n�aata ha�h yor vc ! akin sonuna kadar da­
y anam 1 yord u. 0 y d l arda ustalann paras1 m hir t amam iidcycn patrona
ras t l amak ncrcd cysc o l anaks1zd1. B i z y 1 l l arca g i d i p gclip. iii; pc111ga11ot
he� 1w11gw10t kopara h i lmck ii;in nice y cmcn i l cr csk i t ird ik. B un l a n n
hcpsi kiitli n iyctl i, m iitcgall ihc tahiath Mlisl iiman kom�ularnrnz d c­
g i l d ilcr B a h am i k idc hir. ha� i n i n ctini y cmcyc ugra�an anama kar�1 hu
g i h i l cri savu n urdu:
' " U l an 1 rn kink kan . sen yoku b i lmcz mis i n"1 B u diirzlilcr de hi zim
gihi zliglirt. c l lcrindc olsa vcrmczlcr m i"1'"
Ncrcdcysc a n ama kar� 1, kcnd i s inc hori; l u o l an in�aat sahiplcrindcn
yana i;1 kar. on l a n n vcki l l igini yapard 1. Lar u zar. a h mrd1 a h nmazd1 cc­
hcl l qmcsi cv h a l k 1 n 1 ikiyc hiil c r. s di l l ik vc ai;h k h i z i hep anamdan ta­
rara itcrd i . Sanki haham a l ah i l irmi� de, al maz m 1 � g i h i gcl irdi anama.
Tarll�ma c v i mizdc u rak h ir sdcrhcrl igc diinli�tirdti. Sonui;ta ayaga
kal ka n habam kiipiircrck. "u l an ta da hahas i n i n canina hi lmcm nc yap­
L i g 1 m 1 n dii l lcri, k i rk y d d 1 r sizi hcslcdim. s:mki hir giin o,qor111is m i
okudunuz d a � imd i kar�1ma gci;m i � y 1 rt 1 myorsunuz; hclki d e on l ar giin
gc l ir haharrnn ruhuna rat iha o kurlar.'" d iycrck d 1�an ugrard 1.
Bu giii;lii . cncrji k . h i raz k 1Z1nca hcrkcsc klirlir eden adam dtinyaya
para kazanmak 1i; i n g c l mcmi�ti. D igcr ustal ann faz l a y cvmiyc a l mak
ii;in diirt he� glinc yayd 1 g 1 i�i haham iki gii n d c gayct giizcl h i t i rir, "hu
dlinyada hclal kazan ma1 i·· d iyc de tcsc l l i hul urd u .
in�aat sahipl cri i � i m u t l aka hahama vcrmck isterlcr. vcrdiktcn
sonra da hii; kan�ma z l ard 1 . Zatcn 1zin vermczd i i� inc kan�malanna.
Onca i� inin arasi nda da hcrkcsin yard 1 rrnna ko�ard 1. Hangi kad1mn r1-
nnda ckmck p i � irirkcn tahta kiircgi k m l rrn � . hcmcn i� i n i h1ra k 1 r, tam i r
cd cr: hang i h ii;arc n i n sohas 1 d cv r i l m i�. a n m d a ko�ar. k irci; l i c l lcrini
Lis tlinc ha�ina siircrck tcm i z l cr, sohay 1, tahtay1 dlizc l t ir, tckrar i � i n i n
ha�ina d iincrd i . .) a y c t in �aat sah i h i h u yapLi k la n n i n rarkina vanrsa,
korkusundan scsini i; 1 k armaz. cgcr hir �cy siiy l cy ccck ol ursa da, cc­
vah 1 111 ahrd i :
' · Ecc . . . raz l a konu�m a ' Yann dcg i l sc iihlir glin hcpimiz gchcrip g i­
dcccgiz Kcnd i ayag 1 y l a mczanna g idcn giirli l m c m i � t i r. Ccnazcm izdc
su/1 rmza g irccck hirkai; kcrhanacr h u l u nsun. · iy i ki gchcrd i d il rzii,
glinq o l sa hir mend i i i kurutmaz d 1 ' d cmcs i n l c r.'"
B u cngin giinii l l ii vc iyi kal p l i adam. kar�1 sindakil crin de kcnd isi

62
g ihi dii�iindiiklcri n i zann cdcr. hir siirii mahru m i yct i i; i ndc gams1z ka­
savctsi z . hahtiyar ya�ard1 .
Giindii1 c v i n i n gci; i m i ii;in \a h�1rsa. gccc de 1iigiirt dos t l an11 1 n
i� i n c . in �aat ma omuz vcrird i . Anam zaman zaman s 1 z l a111 r. uyanr. h i l ­
digindcn �a�mayan babamsa, yarLi klan rn n dogru l ug u n a onu ikna ct­
mcyc ugra�1 r. hu konu hiiy l c siircr gidcrdi:
· ·B rc c a111 m hcriL sen in i � i n zatcn a g 1 r hir i�. Giindii1 ak�ama kadar
ta� l a . s 1 vay l a. c l indc m a l a giirc�iyorsun, hir de gccc yan lanna kadar
gc l ir yat 1 r d i n l c n m i y orsun. Ne o l acak sc n i n bu ha l i n'! Can m a da m1
ac1 m 1 yorsun?"'
··Ne yaray 1m kan. giiriiyorsun, k1 1 I i; g i h i k 1 � gc l iyor, diirzii n ii n
daha nc i;at1s1 karand1. nc odalann dolmalan dolduru ldu. B ir siirii
i;ol u k i;oc u k ha�1 ai;1 k ortada kalm1�lar: ·
..
B it.den de mi kiitii lcr h e hcr i fT
..
B rc kan, �u kol u n a tiikiirdiigiim \:olak Osman . . . \:ok rcr i � a n . Mu ­
hakkak i k i odan 1 11 do l m as 1 n 1 dol duracag 1 m . Kar da dii�sc. L a l a� so­
has 1 y l a ii;criyi 1s1 t 1 r. s 1 vas1111 s1var. diir1uyii sokaktan kurtan n z . S1dd1 k
Usta"y a siiy l cdi m . kircm i t l c r i n i gimdcrccck. gcrisinc d e Mcvla kcr i m .
B aham . " h immctc muhtai; b i r dcdc. n crcdc k i gay n l ara himmct
cdc" m isal i . iyi y iircg i , h i t m cycn cnc1j isiylc raras11. r u l su z gay n lara
h immctc i;aha l ard1.
Kasaham1z111 hoy nuzu kurt l u dcl ikan hlannda1 1 m 1 � Zi lfo · nun
Osman Aga. Her r i s l i gc burnunu sokmaya ii�cnmcdigindcn. hir gccc
mczarl 1 k l arda kcndisi g ihi i;akal Och Mustaf'ay l a hogu�urkcn . Och
Mustafa kol t u k a l t1 koca kaddereyi Osman Aga·nm sol kol u n a "ya sct­
tar · · dcyir koydugu gihi koranr �iiy lc f1 rlatm1� m czar aras111a da. o
ana dck anas1111n ·'Osman agam . Osman agam·· diyc lizcrinc t i trcd i g i
yavrusunun ad1111 C::o l ak Osman' a i;cv irm i � . Osman Aga · rn n , bu tck
kol i l c, hahamm a n l att1g111a giirc, kasahada yarm ad1g1 yasak i� yoktu .
Tiitiin kai;ak i; 1 h g 1 ; d u t t a n , iiziimdcn kai;ak rak1 i m a l cdir satmak . . . Bu
yii zdcn haham arada tak 1 h rd1 da:
··u1an i;ol a k diirzii, scn i n kol u n iyi k i i k i dcgi l . Kurhan o!dugum
A l l ah insanm yiizii nc hakar d a fer/inc giirc vcrir; h i km c t i ndcn smi/ m 1
o l u nur. . .

B ahama i � mi daya111r. istcrsc gccc olsu n ! H e l e h c l c M 1 g 1 rda��a�· 111

R 1 1.1 c;av u { u n kasar diikka111 ndan gctirttig i crkck i;ch i i; ctlcrini \:olak
Osman atqte c1z1r c1z1r c;evirirken, k i rec; y 1 g m m m [ist[ine bagda�
kurup <;:olak Osman' m kac;ak dut rak1sm1 da tas tas devirirse . . . Osman,
babamdan tic; bq ya� klic;tiktti. Mazin Ahme t " i , gerc;ek day1s1 oldugu
halde Mazin Ahmet diye c;agmr, babama ise her vakit day1 derd i .
Hem rak1 i c; i l ir, hem i�ler ytir[ir, hem d e sohbet devam ederd i .
Babam l af1 t a m taragma getirir*, sorar:
" U l a n <;:olak, Mustafa da o s 1 ra parlak d e l i k a n 1 I y d 1 . Gece vakti,
mezar l ik l arda yal n 1 1 ba� 1 m za ne halt anyordu nuz?"
" A k i m a gelen gibi degi l , gtinahm1 i t a l s m , i k i m i zde de oyle bir ze­
naat olmam1�l lr, camm d a y 1 ," der <;:olak; gti l li�[ir, rak1 y 1 c; i n ko tasta ta­
zcler, y e niden vuru�tururlard 1 :
"�erefe, Osman Aga."
"�ere fi n daim olsun. camm s 1 g1 d ay 1 m . . .

0 a n ic;ine dti�ttikleri mutlul u k degi l d e neydi, d iye soruyorum

kendi ken d i me. Ne sermaye n i n klic;lilme korkusu, n e senetlerin oden­
meme e n d i �e s i . n e de c; ocuklarma istikbal sag l ayamama dti�[incesi . . .
B u n l a n n h i c; b i r i n i n e b i l i yorlar, n e d e b u i�lerin fark mdalar.
"B ugtin b u l d u k y iyoru1, yanna A l lah kerim" fel se fesi i c; i nde bir fak i r
Erm e ni. b i r ziigiirt. derbeder M tisliiman daya m �mas1. Eger <;:olak
Osm an ' 1 d a M tisltimandan say1yordu ise babam . . !

taraglna getirmek: denk getirmek, uyanna getirmek, rest getirmek.

64
XVI

En keyifli oldugumuz mevsim babamm d i ni bir yap1da �a1 I�t1g1 va­

kitlerdi. Koyde olsun, �ehirde olsun, Simon Usta' y a son derece itimat
cderler, ya kontrata baglar ya da yevmiyey l e �a1I�tmrlard1. Cami ya da
mi nare yap11rn ol urdu bu. Babam her zamankinden �ok daha co�kuyla,
dini bir ugruna �al iw, en gi.izel i n i yapar, kendisine l af getinnezd i .
B o y l e i � l e r h e r zamanki nden uzun sLirer, top l u para, a namm yLizLinLi
ancak glildi.irLirdLi. 0 k1� seyreyleyeydin babam1 kahvelerden, mcy­
hanelerden daha kimse beri getirebiliyor m u ? Ne evdeki klipte tur�u,
ne de deride peyn i r kal i rd 1 . \:ek A l l ah �ek. Bir bakard m, Kopuk Recep
elinde babamm tLitLin tabakas1, kap1 y 1 �alar.
"Kim o?"
"Ge l i n abla, bcni S1g1 Emmi gonderd i ; ' Karaibrahimgil ' dc n gckn
lahanay1 d irteki hliyiik ki ire hast 1yd1, o tur�udan hir kaha dold ursun
da a l g e l ' ded i . i�te. in anmazsan i�aret ic;in tahaka da e l i m d e .
A n am sii y l e nerek. kend i n i duvarlara vurarak, tas1 doldururdu.
Ba�ka hir gi in B a l t a Memet, yahut Mamo H a l i l i n Hac1 Omer haylaz1,
gece c;oktan yanlanm1�, gelir. Konu a�ag1 y ukan aym d 1 r. Karmm san
,rnk,wkm1 v urur da vurur.
"Ne o? ".i m o?"
"Horik N e n e ! "
" Y i n e ne var oglum sahaha kar� 1 '! Adam A l lah' tan korkar. h i e; de­
g i l s e , i n s a n l ardan uta m r.
"Nene, Simon day11n gtinderdi hen i kahveden. Tahakla rey n i r i s­
ti yor."
Anam g e l e n i n c igerini c;ekir korarsa yi iregi sogumayacak. i n ­
san l i k t an c; 1 k m 1 � hir � e k i l d e , hag1m avaz1 c;1kt1gmca:
"Ulan oglum, o da gehers i n , siz de! <;ar�1larda rey n i r m i tiikendi?
Kavurma m1 yok? Tur�u giige m i c; 1 k t 1 ? B urada l'ahrikas1 m1 var?"
B a l t a Memet yahut Mamo Hal i l i n Hac1 Omer tem h i h l i g e l m i �tir,
almadan diinmeyecek:
" B re nene, bu saatte n e c;ar� 1 s 1 , nc tur�usu ; hie; ac;1k yer h u l unur
m u ? B u l u n s a hie; gelir de seni rahat s 1 1. eder m i y iz'1 i nanmazsa n . i�te
Simon day1mm ag1 1.l i g1 !'"
Gcceler, gii n l er hiiyle gec;mek h i l mez. Anam her zaman d a l a� 1 r. h i r
siirii l a ft a n , siizden soma, " \ '(//lalw heri r h e n s e n i n yiiziinden c;ok c;e­
kerim de, korkanm k i g e e; geheririm, der. c; u l u ha�ma c;ekerd i . B a ­
h a m m harm a n m a k a r m1 yagarm1�*, y i n e h i l d ig i nden �a�mazd 1 .

Cami v e m i n are i � i n d e , gerek kiiylerde, gerek kasahalarda, h i r t e k

k i i r kuru � a l ac ag1 kalmazd1 haham m . Cemaat-i Mii s l i m i n , c a m i v e m i ­
n a r e iistiinde, k e n d i aralannda gfivur h a k k 1 di ye gec;irseler de, ' aman
ha aman, sakm Ermeni hakk1 kalmas m ' d i ye t i t i z l i k l e dikkat e derler,
iistiine iis t l ii k , yerine giire hah�i� de e k l cyere k h e l a l h k iistiine h e l al 1 1 k
ah rl ard 1 .
M e m l e ke t i mi z i n e n i y i e k m e k ve Si vas kehah1 f1n n m 1 d a y i n e
haham y arard 1 . F m n m a l t ta�m1 iize l l i k l e Halhavu'dan* getirt i r, hac-

harmanma kar yagmamak: Herkes harman1n1 bir an once taplamaya bakarken,

hie; kar yagm1yacakm1 �c;as1na ilgisiz kalan c;i �c;i iirneginde aldugu gibi, so·
rumlulukl ann1 ihmal edip keyif c;atan i n sanlar ic;in kullanilir.

66
 m i n i hesar eder. klimhcti n i ona gore y arar, ag11. hliylikl i.i glinli i:;ok i y i
ayarl ar. davl umha1.m1 da gerektigi g i h i kondururdu.
B ahama gdre, aladikine yar1 l an fm n m ne ekmegi ri�kin i,: 1 k ar, ne
de seh1.e l i kehah1 yenir. Mesela S i vas' m e n mqhur kehari,:1s1 Arut
Usta, degnekleri s 1rtmda k 1rsan. mtim klini.i yok onun yarmad 1 g 1 f1-
nnda kehar ri�irme1., sehe h i n i de siiy lerd i :
"Ben a l t m ad11rn, hak1 ra, o l s c m i:;evirmem .
B ahamm ustahg1 nercden gel iyordu hilemcm ama kendisi, ustahk
konusundaki clli�tince leri n i �ii y l e ai,: 1 k l ard 1 :
"Evlad1m, dtinya b i l e mi1.an i l e , 1era1.i i l e kurul mu�tur B u n l ara a k I I
erdirir klinhline vukufiyet r e y d a h etmed i ki:;e. ad 1 ustaya t; i ksa da k i � i
geri:;ek usta d e g i l d i r . Ve de i m k ii n i yok olahileme1.."
Anam, hahamm bu tumtura k l I l a n a n n i d i n l er, d i n ler de, ondan
a�ag1 kalmayan lananyla hahama haha tutturu rdu :
" Kqke daha kiilii yarsaydm da �u hi<; usta olmayan l ar, i y i he­
cereme yenler kadar ka1.an1r, ka1.an d 1 g m m da kadri n i h i lseyd i n . B e n i m
hir horakuyrum vard 1 . NasII da gli1.el hir eksik etek. Tutur hunu mes­
leginde hirinciye gelen, ya�1 hen1.emesin, B ogos Usta diye hir m a­
rangoza verd i l er. Sul tan Hamil zamaninda i stanhu l ' da, Y i l d 1 z ' d a i:;a­
I I�m1�* Yar11g1 tavan lan, i,:ey1z sand1klan n 1 hic,:hir ademoglu
yaram a z ! Ne hir gline hir gtin e vinde tencere kaynad 1, ne de ylize sli­
rtilecek kadar un hulunahi l d i . B aham g i l y ard1m etmeselerdi emem
acmdan iil lirdti. Usta, ustahk ded i g i n �u degil m i 1 "

Halhavu: Zara'rnn 1 4 km kadar guneyinde tepe ustu, ye�illik, suyu guzel b i r c;iftlik­
kiiy. San�1h'tan hafif yaku� tirmanarak bir saatl i k yuru y u�le vanlan ve uzerinde Tat­
l1cak Suyun bulundugu Tatl1cak Tepesi'nin oz ilerisindedir CUlcul u�ag1 ad1yla do
andan halk1 Zara'dan gitmedir. Kiiklerinin Dag1stan'a kadar uzand1g1 siiylenir.
Sultan Hamil: ( 1842- 1 9 18) Otuzuc;uncu Osmanl1 Padi�ah1 I I . Abdulhamit ( 187 6-
1 909).
Yild1z: Ydd1z Saray1 . Ortakiiy-Be�ikta� aras1nda 500 diinumluk bir bahc;e ve karuluk
ic;inde, c;agu I I . Abdulhamit zamarnnda y ap1lan kii�k ve binalardan alu�an samy
kampleksinin ba�l1ca mimarlan Sarkis Balyan, Agap Balyan ve Raimondo d'Aran
ca'dur. Sorey, I I . Abdulhamit'in bizzat c;al1�t1g1 marangazhanesiyle de unludur
XVII

B abam1 a l n mdan kur�unla vursan l afin dan geri donenlerden degi l d i .

A n a m l a hi1; u y u � u r bir larallarm1 bulamazd 1 m . Eibel yalak mesel e sini
bunun d 1 � md a lulmak gerek ir. Herhalde o c o � k u n , atak heri fi n ac1-
mas1z kollan, k o l ay kolay lalmini miimkiin olmayan huysuz a nama,
1;ok kusurunu affellirmeye yetip de aruyordu bile. Zira anam bo� l afi
hi1; sevmez, k i m soylerse soylesin hemen s urauna 1;arpar, inadma ger-
1;ek1;i bir kad m d 1 . Anam, 1;ok b i l i n e n Alman atasoziindeki "eldeki bir
k u � u begen i r" c i nslend i . B abam1 i se daha 1;ok "dam iisliinde ki bir siirii
ku� i l g i l e n d irird i . "
E v l i l i k le r i n i n d a h a i l k y i l lannda seferbe r l i k v e tehcir felakeline y a­
kala nm1�lar. Tesad ii f, babam o s1rada askermi�. Faziletli bir kumandan
ohm b i n ba�1s 1 Yahya Bey sayesinde lehcirden k urtu lmu�lar Fakal
babam cvdc tchcir ka<;ag1 Ermcni sakl aymca, yakal a n 1p onlar da Der
Zor' a s [irgtinc labi lutulm u�l ar. Sckiz ki�i yalm ayak yalh1rdak yola
koy u l mu�. ailcnin bq fcrdi ni y o l l arda, Bcsni ' dc , Ad1yaman ' da,
Antcp ' tc kaybctm i�. kara topraga gom m[i�lcr. Ancak y i l lar sonra y i n c
Zara' ya diinm[i�lcr.
Anam o gtinlcrdcn bahscdcrkcn, "Bu bir uzun hikaycdir, an­
latmakla bitmcz: yazmaya nc kalcm y cti�ir, nc de kagll . .. V e Jakin
bcn im c a n i m m ya nip d a a nlalamad1g1m ba�ka bir � cy," dcr, babama
diincrdi:
"Schey A l l ah · m zal imi, biz iyi kii!li s[irgtin fclakclindc n kurlarm1�.
bir yana <; c kilmi�iz. Sen daha nc diyc iki ka<;ag1 eve sokar da y c nidcn
bir dam dolusu insani dipsiz kuyulara alars m ; y i l lar y1h dagda bay1rda,
ovada. <;iildc, <;ck de yavrum kuyrugun hama dcgmcsin* hcsab1 dc­
bclcndirirs i n . . ?"
Bu y lizdcn. la c v l i l iklcri n i n ba�mda babama gtivcn i n i kaybclm i�li.
Her olumsuz hadiscdc b u n u babamm alnma asar, hi<; affclmczdi. Arna
kcndi ncc h a k h dcrdini a n l atamaz. babamm kar�1smda czil ir, e n so­
nunda "Hey ogu l , cvdc kimsc yok, kap1y1 kim i<;in <;ahyorsun," diyc
l a f1 dcgi�lirmck zorunda kahr, mcrakmdan ncfcsini durmadan lti­
kctird i .
Babamm isc diinyas1 lamamcn farkh y d 1 . T a a n a rahmi ndc hi111i
nasd all l m 1 � . bcyninc hangi zcmbcrck konmu�. ylircginc na�d bir
yang1 dcgmi �sc. iildtim Allah bildigini yapard 1 . Ogtitlc. clqtiriylc bir
karaklcrin dcgi �mcycccginc biz a i l c olarak �ahil olmu�uzdur.
Babam. anamm bu kadar s ; z l a nmasma bir gtin ofsun "Kan, <;ok
dogru dti�[intiyor v c de dogru siiyl liyors u n . diyc hak vcrmcdigi 1<,:m
a nam hcplcn kudurur da kliplcrc bincrdi.
"�imdi aradan gc<;li onca yd. Daha bcn diyclim yirmi b q ya­
�mday d 1 m . 0 zaman Zara' da s[irglindcn kurtu lmu� ba�ka bir<;ok Er­
mcni vard 1 . Halla gccc vakli bizim kap 1 m 1za gclcn o iki k i � i n i n amca
<;ocuklan vc i iz dayilan da vard1 . Arna haflal arca dagda bay1rda nc­
fcs lcri !likc n i p nac,:arlan kcsi l i ncc a ncak bcn, S1g1 ' n m oglu Simon g c­
l iyorum a k d l a n n a . ' Bizi ahrsa eve. korkmadan, a ncak Simon ahr' diyc
umul baglam1 �lar. Cancigcr cmmi u�aklanna vc day 1 s m a gti-

5ek de yavrum kuyrugun hama degmesin: Y anl1� bir i� yap1p peri�an a Ian a, de·
belenene si::iy l e nir [Hedi bakal1m, �1k �imdi bu i�in i�inden �1 kabil ir sen, anlam1ndaJ
vcncmi yor; var da h i r hcsap cylc ! B u na can pazan dcrlcr. r1�k1m m ka­
ns1 ! B una adam l i k . insan l i k gcc;idi dcrlcr: sana nas i l anlatahi l inm.
dli�lin h i r yol 1
Art 1 k, nc o l ursa olur. ycrs i z l i klcn, yi ycccksi z l i klcn . . . ' Nas1l olsa
iilcccgiz. Son hir u .. 1ul, dagdan Zara · y a inip hclki S1g1 ' n 1 11 Simo n ' da
var hir u m u l ' diyc canlanm di�lcrinc lakm1�, rcsmcn iili.imc i n i y orlar.
Bunun h!r sanlim iilcsi y o k ! Emmi u�aklan. day 1 s 1 , halla nwmkuyrlan
sag vc Zara ' da, ama onlara zcrrc kadar gi.ivcnlcri yok. Kcndilcrini kur­
larm1�lar ya, hir digcri n i giirccck fi k i r vc y iirck gtii;lcri olmad1gm1
imanlan gihi h i l m c klc l cr. B unlar iillimc i n c rl crkcn gccc yansmdan
sonra, i n sa n l a r lam kan uykudaykcn. nasil da c; i flcr c; i flcr kol gczcn
zapl iyclcrdcn savu�may1 hcccrm i � l c r·1 Diyc l i m k o l l u k kuvvcllcrindcn
ha::.er o l d u l ar, o i n s a n l i klan c; 1 km 1 � hic;imlc sokaklar dolusu kii­
pcklcrdcn nasil savu�lu lar, a k i l almaz! Ktipck l c r de tislli ha�1 partal pc­
ri�an i n s a n lara hi.icuma mcra k l i d 1 r. insamn a k l i hunu gcni� zamanda
dli�tincmcz vc havsalas1 hir llirlti alamaz. Ya karar vcrm i � adam­
lardaki gticc, iiltirtim di yen adama hir s or sen ! Kararl i hir adamm
zorda yapl l g m 1 o anda hir alay asker yapamaz.
0 gccc hie; l 1 k 1 rt 1 b i le olmasm diyc ayaklanndaki c;anklan da c,: 1 -
kan y or vc y a l m a y a k ylirtiyorlar. D a m lisllindc de h i r odam1z var; ya­
va�c;a cama yana�1yor, hari r hari r fi skc l i yorlar.
Once p 1 l 1rll y a sen uyan111 1�l m . B c n i m uyku scrscmi ku lag1ma
' S i mon cvdc yok' dcmcn c;al md1. Anl amamla rirlamam hir oldu. Tu1-
1ugum g ; h i kapmm ardmdan scni ic;cri rirlau1g1 1111 hallrl iyoru m . ' Ki m
o, k i m i a nyorsunuz' d i y c kap1y1 ac,:11111 k i . Anania i l c Sclrak . . . Dcrhal
c;cklim, ic;cri a l d1m. Usllcri ha� l a n , sac; l an saka l lan, c l lcri llrnaklan
magara dcvri insan mdan da hclcr. Bcnim kap1 1na para ic;in, ckmck i c; i n
gclmi yor lar, dli�tinscnc h i r. C a n i s liyorlar. C a n l a n m hc n i m vas1lamla
kurtarmak i s l iyorl ar. <";tinkli her glin l c l l a l Jar islanhul 'dan gclcn la­
mimlcri alcncn hag1r1yorlar. maha l l c maha l lc . Htiki.imclin cmri var.
Her kim k i c v indc. ah1r1nda, vclhas i l h i l d i g i ycrdc Erm c n i kar.;ag1 sak­
larsa, yakala nd1gmda, kac;aklarla hcrahcr c v i n kap1smda a s i l acak . .
Arkada� amam h i l d i n m i ? B u iiy l c hundan iinccki Osmanl i yasag1
dcgi l ki i.ic; glin slirslin, ondan sonra sen s e n , hen de hen kurlulasm.
B u , onca yil ugra�1p i m paralorlugu pad i�ahm c l i ndcn a l d1 k1an sonra
arl 1 k tin Linde durulmaz o l an En verier · in, Talallar' m, Bahacddin �a­
k i rl c r ' i n kanunu• Halla ola ki Anad o l u ' d a bu c m irlcri de lam ycrinc

70
 get irmeyecek val i ve kaymakam c; 1 karsa. Yakup Cern i ] * de onlan konl­
rol ve cezaland1rmak ic;in gonderi l i yor. Kimin cam kac; ki aksini yap­
mak �ii y l e dursun. dii�iinmek bile insanlan hitiriyor.
Devir i�te o devir. Senin anlayacagm t i l k ilerin hakir s1c;t1g1 devir.
iti kopugu her yerde vardir; Zara ' n m raz i l e t l i si, yiire k l i s i c;ok olmakla
hirlikte, yerine giire karde� g i h i ya�ad1g1. iiz karda�mda11 b i le ileri tut­
tugu Erme n i kom�ulanm saklay 1 p kurtarmaya korkuyordu i n sanlar.
Yine ittihat Terakki ' y e ragmen, i s i m l e r i n i degi�tirerek kurtard 1 k lan
Enneni c;ocuklan yok degi l d i . Ve sonradan , ' b i z bu �eni kanunlarm
hep s iiriip gideceg i n i zan nediyorduk, h11.mm hiiyle hir yII sonra aza­
lacagm 1 h i l seydik, daha nicelerini saklayah i lirdik" diye c;ok da ha­
y 1 llanm1�lard 1 .
Anania Kaployan i l e <;i lohannesyan Setrak yakalan t h l ar y a . pek
fazla tetik davranamad 1 k l armdan oldu. Halhuki onlardan iince i k i ki­
� i y i daha almda ac;t1g1m tiinelde a l t 1 ay sak l a m 1 � , sonra hir gece c;ar�ar
giydirip, o hul unmaz insan, o kahraman insan, Tekke kiiyiinden Gan i
Kahyalann Mustafa Aga ' y a giitiirmii�tii m . Orada sonuna kadar sak­
l a m p c a n l a n m kurtar1111�lard 1 . Anania i l e Seto ' y u da ay larca saklad1k.
Zaman gec;mi�. iiliim tehl ikesi ortadan kal k 1111�t 1 . Arna hir g ii n ha­
sil d1k. B izi de onlarla heraher siirdiiler ac; susuz."
"Arna evcek mahvolduk. sekiz ki�iden ancak henle sen. hir de kar­
da�m geri diinehi l d i k . diye anam lafa g i rer. hahamsa hie; a llta kal­
mazd i :
··Evet iildiik. mahvolduk. a m a o i k i cam d a kurtard 1k. S e n i n a t l a
S i mon e v d e y o k d i y e 1srar etseydin b i l e . h e n ko�ar. sokaktan y i ne geri
c;evirird i m . ' Yok arkada�lar, hen evdey i m ' derd i m .
Baham bu y apl l g m m ne deh�e t l i h i r kahraman l i k oldugunu hic;hir
zaman anama anl atamad 1 .

Enver (Pa�al: ( 1 BB 1 - 1 9221 Osmanl1 generali ve devlet adam1. lttihat ve Terakki'nin

ba�l1ca liderlerinden. I . Di.inya Sava�1'nda harbiye naz1n ve ba�kumandan vekili.
Talat (Pa�al: ( 1 B74- 1 92 1 l Osmanl1 devlet adam1 . ittihat ve Terakki'nin ba�l1ca li­
derlerinden. I . Di.inya Sava�1'nda once dahiliye naz1n, sanra sadrazam .
(Dr.I Bahaeddin �akir: ( 1 B74- 1 9221 Askeri tabip. lttihat ve Terakki'nin ba�lica yii­
neticilerinden. I. Di.inya Sava�i'nda Erzincan yiiresinde Te�kilat-1 Mahsusa yiinetim1 .
Yakup C e rn i ] : (?- 1 9 1 71 Osmanl1 subay1 . I I . Me�rutiyet'ten sanra lttihat ve Terakki
adma c;al1�t1 . Bab16li Bask1n1'nda harbiye nazinn1 vurdu. T e�kilat-1 Mahsusa'ya
girdi; I. Di.inya Sava�1'nda te�kilat1n Kafkas cephesinde giini.illi.i birl iginin kamulorn

71
XVIII

K1�, ucunu adamak 1 1 l 1 gostcrd i . B cydag 1 ' n m bcyaz1 Karasirt ' a, Hal­
havu'ya indi ; Koscdag ' m kan isc K1rtogut ' l a Y c l licc 'yi sard1* A k �am
sabah c l i kulagmda dcdiklcri kar Zara' ya di.i�crsc i�tc tam k1� gcldi sa­
y 1 1 Ird 1 . Daglard a n bizc nc, yayladaki l c r isc aylarca once i nmi� l crdi
kiiylcrinc, ag1l lanna. B c n i m <rocuk umudumun tam bi11igi an, bir gi.in
babam <r 1 kagc l d i .

Beydag1: Zora'n1n 25 km kodor giineyinde, Bulucon bucog1nm 4 km dogusundo,

denizden 2800 m yuksekte bir dog.
Karas1rt: Holhovu'nun yoslond1g1 dog.
K1rtogut: Zoro'don kuzeye, Ki:isedog'o dogru, yoklo�1k 1 5inci kilometrede, rom­
podo, yol iistiinde eski bir Rum ki:iyii.
Yellice: Zoro'don kuzeye, Ki:isedog'o dogru, K1rtogut'ton once, yolun sog1ndo kolon
bir key.
 B a bam g c l i r gclmcz y a l m z bizim d c g i l , cvimizin de ylizti gtildti. 0
gtinc kadar yag1�. soguk vard 1 , ama anam yinc de y a l n 1z tandm ya­
kard 1 . Dibindc a�1m1z pi�cr, tisltindc de bacaklarnmz1 sallar 1 s m ird 1 k .
Tandmn <,: u l u dizlcrimizin tisltindcyd i ; tistlindcydi ama kazaks1z, cc­
kctsiz s i rl 1 1mzda yeller cscrd i , ti�urdtik. Bir ayak tczcg i n i* k mp, a l l l m
birkac; c; c r c; o p l c tutu�turdu m u y d u , gli n u savu�tururdu a nam. B abam
gclincc havam1z dcgi�ir, sanki zcngin olurduk. Hic;hir �cyi olmasa da
co�kulu i a v irlan, abarl i l 1 umutlan, bizi de kotlimscrliktcn o gtin c;ckcr
ahr, rahata kavu�urd u k . Ycdi sckiz basamakla c; 1 k ilan odam1za hcmcn
sac sobay1 kurar, a y l ardir q i klcrinc yuz stirdtigtimtiz 1andmm 1zdan
sogur, daha onu hcgcnmcz o l urd uk. B abam gclincc tandir zcvki de,
havas1 da kaybolurd u . Zatcn soguklar da iyicc bas t1rd1gmdan cv da­
m 1 11da bizim ic;in 1 sm m ak zord u . Hele habam pclit odu n u n u doldurup
da o ntindcki c;1ray1 yak1p fi t i l lcdi miydi gormc liydin kcyfin i . Puh puh
pupulayan sobanm tistlindc, y a nlarmda soguk ckmcklcri 1 s 1 1 1rkcn, kcn­
disi de pantolunun tistli ndcn bacaklanm tuta tuta soban m ctrafmda
zcvklc doncr, durmadan a nlat1rd1;
" Kan, sorma; bu y I I Hafi k ' tc Sand1 kc;1 Mustafa Efcnd i ' n i n sa­
ycsindc iyi hir yaz gcc; ird i k . Hafla boyu i n�aala dcvam, cuma gcldi
miydi, mutlaka Kcmis* koytinc k uzu ycmcyc giiltirliyordu. Sag olsun
adam. B u yaz tit; konagm1 birdcn bitird i k . Ncmc lazun, hakk11mz1 zi­
yadcs iylc vcrip mcmnun clli bizi.
Kcmis koyu dcyincc hcmcn gcc;mcyccck, e n a z be� d a k ika dti­
�tincccksin. K1z1hrmak ' m hcmcn ilsltindc lcpcyc de yaslanm1�, cpcycc
sulu arazisi, tevafiir ziraati var. Eskid c n , ntifusu oldugu gibi Er­
m cniymi�. Adi da Gam is ' m i�. 0 nas I I bir bugday cinsi, o nas I I bcyaz
ckmck, keleste s i n c di yccck yok. Hele kan, kuzul a n n m y i y i minc
doyum olmuyor. Kaea divan s i nisi n i n * tislti lcpclcmc pirinc; pilav1.
Goztintiz k o r olmaya, n c kadar y a g critip tisltinc boca clliniz k i , cl­
rafma yumu�ak yufka i lc set c;ckmcy incc yagm durup duracag1 yok.
Ben diycyim iki kara hokka*, sen istcrscn d e lit; hokka yag. Bchcy dtir-

ayak te ze gi: Bir kasnak i�inde ayakla bast1nl1p s1k1�t1nlarak yap1lan tezek.
Kemis: Hafik'in gi.ineydagusunda, Hafik-Zara yalunun hemen sag1nda kalan bir
koy. Adi D1�kap1 alarak degi�tirilmi�tir.
divan sinisi: Agir misafire �1kanlan, etraf1nda sekiz an ki�inin yemek yiyebilec.egi
bi.iyi.ikli.ikte sini.
hokka, kara hokka: Okka; 1 . 283 gr ag1rl1g1nda eski bir ag1rl1k oki.isi.i
zUlcr, Al lah ' t a n da m 1 korkmad1 m z? Bu nc kadar rirki11 lliil'let. kan 1
Kurban oldugum. vcrd igi ycrc de vcriyor A l l ah vcriyor. Eger so l'ramn
dihindc hagda�1 hozur it oturu�una gcc;mczscn yaga hoguldun h i l .
N i y c dcrscn, d a h a i n c c y q i l c dU�mcmi�· e n a z i k i Uc; crkcn dogmu�
k1� kuzusunu iincc ri lav ic;in hari r ha�l am1�. suyunu ahrn�lar, sonra
c l'c n dimc siiy l i ycyim, yan yana ya11r1r kuzu l a n n UstUnc yctcrincc
yagh yogurdu s 1 va m 1 � , sUrmU�lcr ckmck 1'1 n m n a . Agz1 karah l'rn nda
da kahrn� m 1 hir saat. . .
H izmcl cdcnlcr kusurda hulunurlar 111 1 1 Tam ycr sofrasma c;cv­
rcl c n i r so l'ra hczini dizlcrimizc c;ckmi�, Mustafa Ercnd i ' n in hahas1
Abdi Dede c l lcri ni ac; 1 r c�hcdU A l l ah ' 1 , biz de marangoz Tatos Agay l a
harr - rn rti-hoki11-rn1p astraz. diycrck � U k U r duas1m h i t i rmi�tik k i , b i z
hac; 1 m 1z1 c; 1 k armaya, Abdi Dede de iki c l i y l c sak a h m s 1 vazlayarak his­
m i l l a hirrahmanirrahimi c;ckmcyc kalmadan. hugulu nar gihi kuzulan
tcrc l c m c rilavm UstUnc i n d irmczlcr m i ' B i r yandan sand1kc;1 Mustafa
El'c n d i , hir yandan b i z aman ha ama111 hasllksa da olan o l du. Nc­
rcdcysc r i l a v m yag s c l i n c hogu lacag 1z. B i l mcz dcgilsin ya. MUs­
I Um a n h k hunun bura s1. k1z gclin hi zmcllc dcg i l . Harc m l i k sclamhk
h U k U m sUrmc k t c . Erkck m i l l c t i n i n de e n ustururl usu i�tc bu kadar
yarar. El rqkirlcri n i ycti� tirdilcr. ama olan o l d u . Dizlcrimiz. ayak­
l amrn z yag s c l i n d c n nasihini a l d 1 . Yagh r irinc; r i l a v m a m1 clurmadan
ka� 1 k sallayasm. yoksa n crc sinc cl atsan titrcycrck d iikUliir kcmigi
c l indc kalan kuzulan m 1 cvvclc mirdc aradan c; 1 karasm �a�llk. Ben laze
ri�mi�, kadil'c g i h i sac c k m c g i nc hie; yUz vcrmiyor, ha hire iitc k i l crc
dayamyorum.
Tatos aRbar daha ya�h o ldugundan tccrUhcsi de hUy U k . Dirscgiylc
dUrllU rck ctrafa hcl l i ctmcdcn. Kan. sc n i n de amucazadcn ol ur; hi-
1 irsin nasII kora/}(lz. korabaz. konu�tugu n u . Ermcnicc ' yava� u l an
diirzU, yava�; ncrcdcysc hogulacaksm. Hie; dcgilsc araya hir l okma
ckmck sok ki, y Urcg i n almasm' dcdi* Bakllm dogru sii y lUyor Tatos
karda � m , onun dcdigi gihi yar1 1 m . B i r yandan da kcrc;c kcpc;c yogurt
c;al kal amas m 1 d c v iriyoru m . Dcmcm o ki, o gUn A l l ah c a m m 1z1 nc a l d 1 ,
n c de vcrd i . Sonunda h a l i s k o y u n sUtUndcn y a r i l m 1 � soguk sUtlii" ka-

ince ye�ile dii� m e m i�: Otlamaya �1kmam1�.

yiiregin a l mas i n: Midene oturmos1n, tutup i �tah1n1 kapatmas1n.
soguk sii�ii: Sutic�.

74
 vu�masayd1, bu Deli S1g1 ' nm oglu S i mon Efen<l i ' y i kolay kolay hu­
lamayacaktm. Dur, acele et me; <lahas1 var. ..
"Ne var, rnrhar, <laha n e var," <ler anam. Cam s 1 k i l maya ha�­
lam1�t1r. Arna haham ken<l i n i kapt1rm1�llr co�kusuna ki. <lavulunu
<liiver de <liiver, <lurmamacasma. Biz kar<lqler o s1ra, yavan ekmekle
heraher ka� 1 k l ayacag1 m1z herle r;orhasm 1 un utmu�, agz11111z sulana su­
l ana haha m m agzma as1h kalm1�1z, may 1�1111 � 1z <la hir yan<lan.
/Jelico,� haham h1z111 1 ahr 1111 kolay kolay . A l n m m orta yerine halta
sapm1 yese bile geri <lurmaz, anl atacagm1 anl atacakt1r.
"Dahas1 kan. hey Allah he lamz1 vermesin, o ka<lar kuzu<lan, kur­
han<lan sonra o koca saraym kalayh hakir l engeri tepeleme helva, nas i l
yenecek? i k i h i l e k l i y ig i t , i k i ucun<lan tutarak zaptettikleri helva tep­
sisi ni s i.ir<li.iler dni.imi.ize. Amanin A l l a h . S1cak s1cak, n a s i l <la t i.iti.iyor.
Dogrusu bu, �im<li ken<lisi yok A l l a h ' 1 var, Tatos kar<la� 111 iil<li.i de par­
mag m 1 u1.atma<l 1 . Ermenice hana ·za d1,�a. vallaha <la bu hize hir i y i l i k
<leg i l . Rashennek m i<le fcsa<lm<lan geherip g i<lecegi1 �u c l i n mem­
l eketi n<le ogul<lan u�aktan hasret. <laha iitesi yok · <le<liyse de. kan.
yalan mun<lar. hen hir ka�1k sal lama<lan e<leme<lim. Amanm <la aman.
kan . �u sen i n h i l <l i g i n tereyagh �eke r l i //li/wn esi a<lamak 1 l h yerine gel­
mi� un helvas1 <leg i l . B e n <leyim pa<li�ah helvas1. sen de cennet-i ala
taam1 . Giiri.ilmi.i�i.i yoktur <li y e h i l i r i m . kan. Agz1ma att1m. kaymak gihi
eri y i p gitmesin m i ' �a�t 1m. �a�t1g11n1 o saat farket t i . Kar;m k u r'as1<l1r
Musta' Efe n <l i , sen hilin m i ? ' Usta S i mon �a�ma, �a�ma <la ye. B e n i m
i k i n c i hammm hliy i.ik a n n e s i saray<lan r; 1 kma<l1r. On pa1magm<la yi rmi
hi.iner var<l1r' <liye araya g i r<li . Ben lafm 1 kesmek i stemez<l i m ama <la­
yanama<l 1 m : 'Mustafa Efc n <li, a�kol sun, vallahi helvanm r;e�itl i s i n i
giirmi.i�i.im y a , hii y l e kaymak hsm1 i l k <lda ta<l1yorum. E l l eri <lert giir­
mes in hem�ire hammm, iimri.ine hereket. · i l a h i . <le<li Mustafa Efen<li,
'bu ye<l i g i n kaymakh degil, taze taze koyun peyniriyle y a p i l m1�11r.
Sen s1 va<la nas1l r; e � i t l i marifet giisteriyorsan, hizim hamm <la sana nis­
het. yemekte giistermek istemi� . . . Kan, Hafi k ' te hirinciye gelen Ha­
ne<lan Aga <liyorlarsa hir �ey h i l iyorlar. Senin anlayacagm. ho�a siiy­
lemem1�ler. .. "
B i z kar<le�ler h1�1r ha�at hahamm <laha anlatmasm1 hekli yoru1 ya.
huysuz anam <laha fazlasma mi.isaade mi e<lermi � :
"Ye ter Allah a�kma, r;ocuk l an n arasm<la tuzlu tuzsu1 konu�may1
h1ra k <la, sohaya yap1�11r<l1gm ekmekleri r;evir ki yanmasm.

/ ')
 Anam o n u n g i b i okumu� yazm1� biri degi l , ama evveleski, ho� ve
fazla l a f1 sevmezdi . "Nas1l olsa kavu�amayacaklan, ula�amayacaklan
ycmckleri bal l a n d1 ra bal landira a n l at1p da, bq dakika sonra yavan ek­
mege talim edecek r,:ocuklan huzursuz edecek l i.izumsu1 l aflan neden
eders i n , manasmda soy lemi�tir o s ozi.i.
Babamm g e ldigi r,:abuk duyuldu. Si.iren g eldi, i�iten bir yol yok­
lad1. ' 'Vay sen ho� gel m i �sin, vay sefalar getirm i�sin, n�den bu kadar
.,
uzun s i.irdi.i. n i ye bu kadar ozlellin e m mi, day 1 , aghar . d iyen di­
yeneydi . C u ma idi gi.in i.iste l i k . Zaten her yer kapa h, latil gi.ini.i. Egrek
damma dondi.i e v i miz resme n.
"Anam bac 1 m , bu adamm b i r de y i l d l Z I di�i· k i , ir,:i ben i yakar, d 1 � 1
d a e l i . B u heri f c l i n i y i s i , c l i n ·iy i s i " di ye d i y e ak�am1 elli a nam.

y1ld1z1 di�i ol m a k : H erkesin sevdigi, sempatik bir tip olmak.

76
XIX

Cumartesi haftamn ba�1 idi o y i l l arda. Memleketin tat i l gli nU cuma i d i .

Per�embe o g l e ne kadar okul, ogleden sonra i s e tat i l yapard 1 k . T a cu­
martesi sabahm a kadar.
Babam e l imden tullu, dogru Nuh ' u n u�aklarmm magazasma. Ga­
l iba anamm tahm i n i dogru i; 1k1yordu. Geri;ekten d e lepeden llrnaga do­
nall1. B a�1ma da bir kep takular. ii;i pembe tUylU lasti klerime egi l i p
e g i l i p bakuki;a omrUm uzuyor. S 1cakhgma zaten soz soylenemez; y a
cam g i b i parlakhgma n e demel i . Babam omzuma da e l i n i koy mu�. i;a­
murlara basa basa, yola a�ag1 yUrUyoruz. 0 durmadan a nlauyor:
"GordUn mU oglum Kirkor aga, gei; oldu emme gUi; olmad 1 .
O n u n sozlcri kulag11na geliyor, a m a b e n nas I I e d i p d e l asti k kri111
heplen i;amur olmadan �u beni deli eden parlak h g m m h i i; olma1.sa h11

"
 k 1 s m 1 n 1 arka<la�lanma kavu�Lurah i l irim <l i y e k ay g: I la111 yor, La�Lan La�a
sckmeye ugra�1yoru m . Baham <levam e<l i y or rartala. Oglunu giy­
<l i rm i � k i e l <l c n a y n ks 1 ; kcyfi erey y erin<le:
"Ne ce::.1•ele11irors1111 elimin a l L m<la I a n qek s1ras1 , <logru y i.i­
rliscne ! "
Dogru, hen <l e onun gihi y i.irlimeye ugra� 1 y orum. Anam, "camm
heri f', <l i.i n y a kurakh kLan c,:aL1r c,:aL1r c,: aL l as a sen muhakkak hir c,: amur
hulur i c,: i ne g i rersi n; n e olacak bu sen i n hali n , <le<l igi n<le. "hak h c l e,
hak hi lmem n erem<l e n c,: 1 km 1 � , hana yiizgec,: iigreL iyor." <li y e <le azar­
lar<l 1 . B e n ayag11na rarl ak l asLigi gec,:irir <le hahamla heraher y i.i­
ri.i y i.i n c e , o ag1 z kavgas m m hangi hakh sehehc <layan<l 1 g 1 n 1 o g i.in <laha
iyi a n l a m 1 � l l m . <:: a murlann i c,: i n<le sen hir yere, giiriinen hir La�a aya­
g1m uzaL1r hasmas1 �i>yle <lursu n , c,: amurlan s iiri.i k leyerek y i.iri ir, aya­
g1m kal<l 1 rmaz<l1 b i l e haham.
"i�Le sen i n hahan <lurur <lurur da. Lurnay1 Lam giizlinlin orta yc­
rin<len vuru r," <l i yor<lu � i m<li <le . .
CumhuriyeL Okul u ' na g i r<l i k . Zara'<l a b u h i n a m n hir henzeri yokLu .
Kurhagaki>y l i.i mqhur Sag1r i l y a UsLa Larafmdan, kesme Ku�kayasi*
La�m<lan y a r i l m 1 � L 1r. Seferherl ikLen hirkac,: yII iinee, val i ArnavuL Mu­
ammer* zam a n m<l a iuihaL v e Terakk i merkezi ic,:in k u l l an i lmak i izi.:re
in�a e<l i l m i � iki k aL I I hir h i n a<l 1 r.
Marangoz Osman UsLa'<la11 Sagir i l y a ' n 1 11 c,:ok menk1hc s i 11 1 d i n­
l c m i � L i k . sonra l an. Bu CumhuriyeL Oku l u ' n u , Tckk e ' n i n iiniin<leki o
k1sa La� korri.iyli, Keven Ii i l c Dngi.ir aras111<laki �eml i k <:: a y1 iis L i i 11e ku­
ru l u iic,: giiz kiirri.i y i.i Sag 1 r i l y a· m n yarL1g1n1 si>y l er<li* h;1s 1 11<la R 1 � ­
v a n l ar'<l a n * h i r koy u n c,:oha111 o l a n Osman U s L a . Sag 1r i l y a ' 11 111 y;1mn<l a

Kurbagakoy: Zara-$erefiye yolundo, Ku�koyos1'n1 v e <;:obon Deresi'111 ne,tikten

sonro gelen, eskiden Rumlonn meskOn oldugu bir kiiy.
Ku�kayasl: Zoro-$erefiye yolundo, Arop,o kiiyunden sonro, denizrlen 1 5 1 0 m yu k ­
sekte sorp bir ge,it. Solu u,urumdur. Kayo oyuk ve tereklidir (cislten )<1pkc1 siperi
gibi ,1k1nt1lidir). Kaley i�lenip sonrodon sertle�en beyoz to�1 yop1 i )lerinde kullcinil1r
Muammer Bey: I . Dunyo Sovo�1 siros1ndo Sivos volisi ( 1 9 12- 19 16) Do111,mi11cle bir­
\:Ok okul, oskeri hostone in�o edilmi�, S ieck <;:ermik hizmete a,1Im1)tir
Kevenli: Zoro'nin 1 2 km guneyinde, T ekke ve Sor1�1h'ton sonru, Div1 '!Ji'ye !11derken
$emlik <;:oy1 k1y1s1ndo bir kiiy.
Ungiir: Kevenli'nin guneybot1s1ndo, $emlik <;:oy1 k1y1s1ndo bir koy
$emlik <;:ay1: Korocoviron, lmronl1 torof1ndon dogup Sivos Y"k111lrn 1 1 1 <l1 1 K1Z1l1rmogo
kot1lon bir ,ay.

78
epey c;ah§llgmdan i y i bir usta ol mu§lU. Derdi k i :
"Sagir i l y a bu oyke n i n (i.i l ke demek istiyor) yeti§tirdigi en degerli
ustas 1 y d 1 . B e n i m gibi ne okumas1, ne de yazmas1 vard 1. V e J a k i n , ya­
pacag1 i n§aatm, kopriiniin. menkzin boy unu olc;er, enini hesaplar,
yazar m 1 kafosma; bu kerre biitiin e k ibiyle <;:oban Deres i " ne, Ku§­
kayas 1 ' n a kurdurur c;adirlan. Yiizlerce Urum ve Erme n i del i k a n h s 1
varyosl ar, demir taraklar e l l e rinde, t a k 1 r d a 1 1 k 1r. t 1 k 1 r da takir, i§i ne,
zam a n m a gore la§ yontar, alll ay, bir sene daglar gibi y 1garlar yol ke­
nanna. 0 nasII la§lar, bakmaya k 1 yamazs 1 n . Sanki tornadan c; 1 km1§, ne
hir santim cksik, ne de bir santim fozla. Sagir, giil mez ilya Us ta ' n m
kafosmdaki hesap tamam olunca, c;ad1rlar Ku§kayas1 ' 1 1dan soki.iliir,
ordugah bu kerre i n§aat m , yahut kopri.iniin yapilacag1 yere kurulurdu.
Be hey A l l ah ' m a da m 1 , be h e y mekani c e n n e t olas1 diirzii. . . ya b i r ta�
fozla g e l s i n , ya bir la§ eksik . . . B u nasII bey i n , bu nasII usta h k ? Dad-1
Hakt1 canim dad-1 Hak. Hele o kemerleri kafadan hesap edip, dem i rs i z
kur§unsuz, l a § g i y dirme ustahg1yla kenetlemesi . . . Oiinyalar iistline y 1 -
k i l sa b i r santim oynamazd 1.

R1�vanlar: Haymana'dan gelme, hayvanc1l1k v e �abanl1kla ugra�an Kurtler

'/')
xx

B abamm b i l eg i mden tutup, " b e n durur da tam gozlinlin c l i ri nd c n vu­

rurum" d i y e beni e�iginden iteledigi okul, ccnnctmckf111 i l ya l Jsta · nm
yapt1g1 , qi b u ralarda deg ii , olsa o l s a a ncak Roma ' tla hulunahilccck
olan i�te bu , C u m hu riyet Okuluyd u .
Cum huriyet'ten sonra bir de Gazi O k u l u yapil m1�1 1 1 A m a i l y a
Usta ' n m yapt1g1 b i n a n m y a n m d a bostan alap1j[u g i h 1 kal m l 1 . Ne ya11k
ki , bu mqhur yap1 , 1 939 Ara h k sonunda Erzi ncan zcl 1d c s 1 o la ra k ad­
l a nd m l a n , yedi onda sekiz midir, bilmem nc k a n n a).' r r s 1 1 il1;e k l c gdcn
fel aket gcccsi , Puruntcpe' n i n listlindeki c;crd c n c;oplrn n i ne haha bile
dokunmam 1 � ke n*, y1k1hp ta� y1gm1 haline g c l 1 1 1 1 � 1 1 /.cl 1eh·drn sonra

babe dokunmak: Kiituluk gelmek, felakete ugramuk. Gen.,Jd., nlu1muz yakla�1mda

gec;er: Baba ml dokunmu�; bak, gine boynunu d i km1� !J1<l1yrn I Snpmaglam ] . . .

80
Avrupa'dan gelip inceleme yapan mUhendislerin soyledigine bak1 hrsa,
tabam fay kmg1 ve mnak evi• olu�undanm1�. YaZik, bina r;arp1c1 gU­
zel l ikteydi; ama ilya Ust a ' n m e l i nde ve kafasmda arazi n i n jeoloj ik b i l ­
gisi ve h aritas1 y o k t u . B i r y 1 g m e m e k ve gUze l l i k heder o l m u � t u . O n
dokuz, yi rm i y I I sonra yerine o k u l y ap m 1 � l ar r; o k � U k U r ki, e s k i mek­
tebin yerinde �imdi y i n e okul var.

"Ooo varjabed, sen de buralara gelir miydin" diye s1cak bir �e:kilde
babam1 kar� I l ayan mUdUrUn ba�1 babamdan daha c1b1l, y a�1 biraz genr;­
ti. Y UzUndeki sert i fade n i n pek de devamh olmad1gm1 i leriki y 1 1 l arda
a n h y acak t11n .
" K olenizi getird i m . B e n epeydir kasabada yoktum, o k u l a kay­
dettirem emi�ler." diye ar; 1 k l amalar y apmaya ugra�an babamm sozUnU
kesti, benim de k u l ag11n a y ap1�ll bu kcl adam.
"Demek bu mozik senin. he mi varjabed, " diyerek kulag11nda hal
b1rakmad 1 . Sesimi de r; 1 k aram1yoru m . B abam l af altmda m1 k ahnm�:
"Ben benim oglum samyorum ama dogrusunu a n a s 1 b i l ir; esas o n a
sormak gerek," d iye �akala�maya ba�la d 1 . Kulag11n kopmu� gibi s1r
s1r s 1 z h y or y a, bir y a n d a n d a babamm , mUdUrUn de tam�1 olma s m a se­
v i n i y orum ir;ten ir; e. B ir �eyler yazi l d 1 , bir �ey ler r;izildi. MUdUr, ha­
deme Ali �avu � ' u n yanma katt1 bizi; g U n lerdir, kiih gizli, kiih a�i kiir
devam edip, bazen kovulup, bazen dovUIUp oturtuldugum Kii� i f
Bey ' i n s m 1 fm a ycine l d ik . B ak t 1 1n, babam �apkay1 r; 1 k artt1. Kii� i f Bey
dersi yanda kesip;
"Ooo, va1jabed nerelerde kaldm? Seni hep bekled ik," d i yerek y a­
n a � 1p babama bir el ense r;ekti. B abam ondan �akrak:
"Her zaman bu halll yers in be herif, � i md i ciddi i� ba�mday1 z. Om­
rUne bereket Ahmet B ey ' e kaydm 1 y apt1rd 1 1n . �i mdi i�te geldik s a n a
Kii� i f B e y . B u ndan bciyle b u n u n eti s e n i n , kemigi benim. U m u t ederim
ki rahle-i tedri s i nde bir boya ahr• Kii�i f Bey."
"Sen y UrU haydi, Omer Aga ' n m k ahvesinde seni �i mdi d ominonun
ba�mda bekl iyorlard1r. B e n im zaten onu n l a aram iyi gid iyor. B iraz
di kkat eder de heceyi sokerse, s1byandan birinciye de a l mm," diye
y o l a vurdu babam1.
Vay anasm1, bir de s1byan r;1kt1 orta y ere. Demek bizim h aftalardir.

Irmak evi: lrmak yatag1, dere yatag1.

boya almak: Renk almak, nitel i k kazanmak, donanmak, bir baltaya sap olmak.

XI
h i r i n c i leri salya si imiik seyre <lip de ken<l i aram1z<la hirhiri mize kara
s 1 g ir g i h i hoynuz a111g11rnz yerin ad1 co/lik <legil de s1bvanm1�. iyi val­
lahi, h i r ya�1111a <laha <leg<l i m . Anam yeni i�illigi her l afm arkasm<lan
bu c ii m l e y i sarfe<ler<li . . .
B i r d e fter. h i r s i l g i , h i r d e a l fahe . . . O h . hen i m d e g i<li�allm <lii­
zel i y or. Baham "sen �u a l faheyi hele hir siik, hen sana k 1 raat ki tah1 <la
a l a c ag 1 111 . <liye hen i heve s l e n <l i r iyor. "K1raat1 hen sana hir giin<le iig­
ret i r im, <liye de giivenceyi hastmyor. Ha gayret, Ka� i f Bey soz de
ver<l i . Yakm zaman<la s1bw111 co/likten de kurtulacag1111. Kot< Hal i ] i h­
rah i m i le Seneker h1rak <lehe l e n s i n l e r co/likle ! Bentle h i r keyif, h i r �a­
<l1111 an h k ki. <leme g i t s i n . N e �eytan kiipek l e r ki; haham iistiim(i ha­
� 1 1rn , a y a k l amrn b i l e yeni le<l i , hayag1 kaymakam '<ocuguna <liin<ler<li
de, ceke t i m i n etegi n i yalan<lan o l s u n t utup, y<fnm ag1z bile o l sun,
"Ki rkor, ne de giize l m i � . hayirh o l sun." <liyeme<liler. Uzaktan uzaga
heni siiziiyorlar, o/ghriip hakt1 k l arm1 hana giistenn iyorlar. Hain ogsa,
kurt o n ar ! * Varsm t< allasm kerhan a c i l ar. Ogretmen b i l e giiriir giirmez,
"ooo, qek hizim eski qek ya, yal m z palam <legi�mi�,'· <li yere k yeni
e l hiselerimle alakal a n m 1 � t 1 .
Kiir o l s u n giizii yoks u l l ug u n . At< i leri vanrn� <la, '< l p l ak i leri va­
ramam1� . . . Giir<liin mii o g l u m . do nun <lonagm 111ek1ini ! Anam b i l e iis­
t(imiin ha� 1 111 m <liizelmesiyle gurur <luymaya ha�la<l 1 .
"Ze n g i n i n h e r zaman iist(i ha�1 <liizgii n . O n l ar h i z i m g i h i m u t l ul ugu
nas1l hilecek. n as i l hizim gihi y e n i a l m a n parlak lastiklerine, iki<le hir
akhna <lii�tiikt<e hak1p hak 1 p m u t l u l u k <luyacaklar <le g i l m i 111ayrig
c a n , <leyip anamm omzuna Slt<n yor, "ya�asm fak i rl i k , m u t l ulugu nas1l
do y a do ya ya�at1yor hize, <li y e haykmyoru m . Arna hakt 1 m . an a m bu
co�kuma pek de kat 1 h r giizii k m iiyor; y a <la yiiziime siiy l e y i p yii1.lemek
i s t e m i yor. · · Vay ha�1111a gel e n l er, giir<liin mii sen i�i ! B u s1pa <la hmk
demi�. hahas m m hurn un<lan <lii�m ii � gihi. En u fak h i r �ey<lcn m u t l u
o l u y or. Korkamn hayat1 h o y u n c a t< o c u k l uktan kurtulamayacak" <liye
<lii�iiniiyor o l mah. B i rakm1 yor ki <lo y a s 1 y a ya�ayahm '< ocuklugumuzu.
se v i ne l i m . co�al1111. Ya ken<l i s i g i h i k i l i m i n <lihm<lc sefcrherl i k tiir­
k ii l e r i siiyleyere k aglayacag1z ya <la n as 1 l e <l i p de !op i u m it<in<le siv­
ri l i p <lah a gen'< ya�ta. fak i r fukara n m h i 1; giiz(iniin ya�ma hakma<la n .

Hain ogsa, kurt oner: 'lyi olsayd1, kurt iyi olurdu' anlam1nda, hainlerin iyi ola­
moyocog1n1 onlotmak ii;in kulland1r.

82
er vakitte zen g i n olmay 1 d li�linecegiz.
Aman, A l l ah esirge s i n ; hen herkesle heraher olmay1, herke s l e he­
raher sevinmeyi seviyord um. Tek ha�ma z e n g i n olmay1 asla istemez,
asla sevmezd i m . En yakm akrahan hile irrten irre k1skan1r, y lilline siiy­
lemese d e g1yahmda Yerir veri�Lirir: "Ulan hergele, hep heraher ne
gtizel gtillip oynuyor, ne gtizel rral i�1p e kmegimizi kazaniyord u k .
N e d i r hu sendeki doyumsuz ihtiras? iki fmldak rr e v i r i p , Li carel micarel
derken hizden s1yn l d m . . . B un u n l a kalmaz e l he t ; arkada�l ik da hi ter,
i n s a n l i k da.
Bu y lizden olacak, anamm heklentisinin tersine, htitiin hilip iig­
ren d iklerimi arkada�lanmla pay l a�maya ko�lum. Ellerden evvel y az1p
c;:izdigim, prohlemler <riizdliglim d e flerlerim hende degil, elden ele ar­
kada�lanmda gezerd i .
B u davra n i � l a herkesten i y i okumaya ha�l ay1p d a , herkeslen iyi ma­
temati k prohlemleri n i <riizmeme rag men. hirinci serr ilmeyi hirr sev­
med im. Bu durum hirinci olmak isteyenlere de dli�man elli heni. B i ­
rinci olmay1 isteyen i nsan n e kadar egoist v e hildigini payla�ama1 h i r
kopek dii l li o l acak k i hirinci rr 1 k s m . Lanet okudugum zen gin o l m a n m
y a n m a hirinci olmay1 da kall11n: ··0 1 m a1 o l s u n t e k ha�ma zen g i n o l ­
m a y a ugra�anlar. olmaz olsun Lek h a � m a hirinci olmaya rral i�anlar. ..
Anam hu dli�lincelerimi dinler dinler de, rrok zaman umudunu keserd i .
Gidi�al i y i , i�ler yolunda; �ark1 v e mar�lar herdevam. Kii� i f B e y
heni e v i n e d a h a rahal giiltirtip getiri yor. " Kirkor haydi e v e gidiyoruz,
yeni hir nota geldi, hunu rrahucak iigrenecegiz ki, rrocuklara da iig­
rete l i m , dediginde, hendeki keyfi sorma; ylirtirken lopuklanm k H,: 1 1n a
degiyor. Akl imdan, "kim hilir g e l i n ahlam �imdi nasil sahan kiifle s i n i n
y a n ma h o l tereyagli, y umurtali eri�teyi de ha�lam 1�l1r," diye ge­
c;: i riyoru m . Hem de evveleski hoca-imam evi oldugundan, hu yagli ye­
meklerin yanmda soguklugu da mlimkli nli yok ihmal etmezler: Ya
Mal atya · n m Tokalog l u dedikleri rrir ho�af1, ya da Besn i ' n i n , kurusu
hi l e ya nm parmak uzunlugundaki tiztimtinden yap i l m 1 � ho�af1. . . Ye
haham ye !
Kii�i f B e y kemanm kulaklanni hiraz o yana, hiraz hu yana hli ktli,
olmad 1 ; hiraz da lliklirdti, e n son tutturd u ki, ha�lad 1 k ufak ufak . . . Ne
de zormu� hugtinkli makam. B e n siizleri hirkarr tekrarlamada ..:1.­
herledim evvelallah ya, makamm1 lutturam1yoruz. Kii�i f Bey, "sii1kr

XI
oyle b i r makamh olacak ki, yiiriidiigiimiiz zaman rap rap ad11n lara da
uysun"' d i yor. i y i, uydurahm bakahm. Al ba�lan bir daha, hadi c a n11n
al ba�tan bir daha. Ak�am ezamnda ka� 1 k �al um denen yemek, ye­
digimizi iyi sindirebi l e lim diye i hvan i�i �ay derken, yats1 da ge�mek
Uzere. B i z h a babam devam ediyoruz. Geceler yanland1, ama mar� da
mar� o l d u . Y i n e ba�lad 1 k beraber;
Tiirkler bugiin Cumhuriyel lemeli k u rd ular.
Tiirkl e r bugiin Cumhuriyel lemel i kurdul ar,
0 tem e l i n �amurunu kan i l e yogurdul ar,
0 tem e l i n �amurunu kan i l e yogurd u l ar,
Kutlu o l s u n ey mil let. bayramm1z bugiin,
T arihte y oktur boyle biiyiik bayram, bugiin
Kara n h ktan kurtulduk biz, ayd m h k atimiz,
Bozkurtl ara (irn ektir derneklir Gazimiz,
B ozkurtlara ornektir dernektir Gazimiz.
Gtire c e k s i n di yor Ka� if Bey, yarm yeri gi.igii in lelecegiz. B e n hele
hi� kab11na s 1gamaz olmu�um. D u rmadan lekrarhyorum: " Bozkurtl ara
drn eklir, dernektir gazimiz . . . B ozkurtlara . . .
Ge� va kil babam gelip hoca n m kap1 s m 1 �ald1. '"Ne zahmel ellin
rnrj{lbed, b e n d e �imdi getirecektim," diye Ka� i f Bey bizi yolcu elli.
Ben baba m m e l inde kara n h kla ser�e gibi s1�nyor, �ark1y1 lek­
rarhyord u m . Babamm keyfi n e payan yok. Bir yandan da soruyoru m:
'"Hmrig b a k buras mda ' b u temel i n �amurunu kan i l e yogurdular ·
di yor. S i z i n all1gm1z lemcll erin �amurunda hi� kan g(irm emi�lim, hep
suy l a kanyorsunuz. B unda bir yanh�hk olmasm?"
Bu defa yiiziinii g(iremiyoru m , ama kolumu serl�e sarsarak soruma
cevap venyor :
'"Hele � i m d i l i k g ii z e l c e (igre nip, �ark1 m1dir, m a r � m 1 d i r n e karm
agns1d ir, �agmn aya bak. 0 leme l i n nasII biiyiik bir lemel oldugunu
biiyiid iigiin d e a n l arsm. Onu ancak kan i le kararsan �imentosu saglam
olur. S u y l a kanlan �amurlan bizim yapllg11mz boktan kale �illen ya­
p i l a rm lem e l i n e koyarlar a ncak ! " '
A n a m m d e d i g i gibi, " b i r y a � 1 m a d a h a degdim. Zifir mi zifi r ka­
ran h kta n erey e basllg11mz1 bi lmeden geceye dogru i l erled ik . . .

84
XXI

Cumhuriyctin onuncu y 1 hndan bir y1l cvvcl Zara'da Tiirkiinc, Er­

mc nis inc duman al!mp dadi i;ag1rtt1ra11 Kaymakam Kc! As1m gitmi�,
zanncdcrim o yII Darcndcli N a bi Bey diyc b i r kaymakam gclmi�ti. Kc!
As1m hamamotundan daha scrl!i. D i rc k t i fi ismct Pa�a'dan o y l c s1k1 al­
m1�11 ki, ii\ k i � i l i k bir yarcn topl an t 1 s 1 m irticaya baghyor, basil b i r ya­
rcn l i ktcn, muhalcfct kokusu cr 1kanyordu. Bu gibi taraklarda ii\ k 1 cr 1
kmk En11cn i ' n i n dokuyacag1 bcz y o k t u . B u lav1rlan M ii s liiman l ar i cr i n
tak1myor, vc ! a kin Ennc n i lcrc de E c i r i Misli* diyc bir n e v i cmlak vcr­
gisi koyarak, o y 1 1 l ardaki tamtakir olmu� hazincyi gccc giindiiz ckmck
tav�an, kcndilcri taZI olmu� �u ii\ bucruk dcrbcdcrdcn toplay1p dol­
durmaya ugra�1yordu. Zara ' n m kcramctli ahal isi nclcri sa-

ecr-i misil: Bir i � i�in bilirki�i laraf1ndan benzerlerine bak1larak belirtilen ucrel.
vu�lurmam 1�t1 ki bunu da savu�turmas t n .
Kel As11n ' t n lcrfi - i makam la tay i n i r,;1k1p d a kasabal t �Ciy le rahal bir
oh r,;ckmed e n , Nabi B ey isiml i, heybe t i nden gcire n i n y li regi yanhr ce­
samelle kaymakama c v sahipligine ba�l ad t . B enzi parlak pembe
beyaz, sar,; l an ar,; t k k u m ral bu Darendel i i n san azmant , bel l i ki, r,;o­
cuk lugunda epey san imi�. Bacagmdan s iyah setre pantolon, s trllndan
da istanbuline benzer resml mi resml ceket hir,; r,;1kmazd 1 . Beyaz gcim­
legi bu koca gcivdeye, siyah c l b iseye gayet iyi yakt�lmr, o m an­
d a n m k i n da n kahn boyn u n a d a menek�e moru kelebek kravat baglard t .
Gazi ' n i n kilere benzeyen t li y li b o l ka�lan, yukan dogru a y g i b i kal­
k1kl1. Fakal Gazi Pa�a ' n t n y a l ntz merasi mlerde, el divenlerle k u l land1g1
bastonunu, bu, her g li n la�tmaya merakl t y d t . i nkt lapr,;1 b i r cumhuriyel
kaymakamma da, bq on memur kend i s i n i iki ad1 1n geriden takip eder­
ken, e l i ndeki glimli� bastona, i �te bciyle vakarla bas1p, aheste aheste
c,;ar�1ya dogru y li rlimek y ak 1 � 1 rd 1 dogrus u . B u n u hep yapard t . Y i ne her
i n ktlapr,;1 idarcci gibi nutuk uslas1yd1 da. Her donanmada derme r,;alma
klirsliye r,; 1 kt1 m1yd1, laft r,;ok uzalltgt ndan, nereden ba�lay1p nereye
baglayacagt n t �a�tnr, kelimeleri s a l l a r d u ru rd u . Strllnt K I Z l l trm a k ' a
r,; c v i r i n c e , h a l i y l e y li z li Demirsmk* Tepcs i ' ne v e �ehre dciner, o koca
giivdeye de m li le na sip i ki metreyi a�an k o l l an n t ar,;11 m 1 y d 1 , sol e l iy le
"pis Yunan''m i � i n i bitirirken, sag e l i y l e de KalK.asya 'da "kcilli Mos­
kof Rus''u �apl a k l ard t .
Darendeli Kaymakam Nabi Bey ' i n e n bliylik merakt d a v u l t;al­
d tr m a k t t . Kasabadaki blitlin davulcul ar, her an alesla bek lerd i . Fakat o,
davul s a y 1 s m 1 hep eksik bulur, c a n 1 1n c a n 1 1n ba� davulcu Koza k l t i b­
rah im Aga, r,;ok marifetli Po�a M e v l li l , ycniyetme aslan g i b i Po�a
Osman ' 1 hep k i fayet siz sayar, civar kciy lerden de davulcular geti n ird i .
K e l A s t m kay makam t n otoriter, i n ktlapr,;1 lasarrullann t Nabi B e y d e
kcis v e davul dcivdlirerek berkitmeye u gra�1yordu.
B ay ra m t n i k i glin evvelinden, zurnalar ve bir bii l li k davulcuyla,
kendi cinde davulcular arkasrnda merasi m provalanna ba�layan Nabi
B c y ' i n adt . Davulcu Kaymakam ' a r,; 1 kt1 cimrli boyu dcgi�mcmcccsinc.
Zara ' n t n , yaz1s1z tarihinde cine m l i b i r d ii n lim noktast oldu. Tek m i l
ahal i, babast n t n cil limlinli. r,;ocugunun dogumunu, kom�usunun oynak
gc l i n i n i n nastl alaydan bir askerle bas t ld 1 g m1, hep Davulcu Kay-

Demirsmk: Zara'nin yasland1g1 birka� yiiz metre yiiksekligindeki tepe.

 makam' m devrine giire saglamca tayin eder oldular.
Seksen sene iincesi nden Dare n de' den gelip kasabanm tic ari kay­
mag m 1 y 1 1 lar y1h yiyen yerli Darend e l i lerimiz blisblitlin zapto l m az ol­
m u�lard1 . Nabi B ey ' i n �ahsmda daha saglam bir arka buldu l ar. Mtif­
tlizade Kam i ] Efcnd i ' n i n vefatmdan sonra ac,:1k kapah her c,:qit n ti fuz
ticare t i nden mahrum kahp y 1 ld1z1 hepten siinen Daren d e l i Hac1 Sabit
belediye reisi oldu. 0 zaman Cumhuriyet Halk F1rkas1 ve devlet aym
�eyd i . Davulcu Kaymakam Darendeli olup da, bu eski hem�cl1ri lerini
k ucaklamaz olur mu hie,: ! Darendeli lerin kimisinin day 1 s m m torunu
oldu bu Davulcu Kaymakam, k i m i s i n i n emmisi n i n bacanagma damat
y ak1�tirmasmda bul und u l ar! �u, lie,: qegi online kallp da gtilmeye giin­
derse n , muhakkak birini kaybedecek olan Dare n d e l i Seyfu l lah ' 1
hemen M a l i ye ' y e tahsildar yap t1. Dare nde l i �eyh Siireyya b i r idiyse,
b q kere daha eli berath kesildi*
B e lediye reisi tay i n edilen Hac1 Efendi ' n i n ast1g1 asl l k , kestigi ye­
n i d e n kestik oldu. ilk tasarru Oanndan e n iine m l i lerinden biri de ortada
zarars1z d urup duran tarihl Ermeni K i l i se s i ' n i y 1 kmak oldu. Bu y1-
k1mm s o n u n a denk dli�mli�tti sag tarafma fe lc;: ini�i. Zava l 1 1 adam y 1 l ­
l a r y 1 h baston e l i nde ayag m 1 slirliye sliri iye iildli. B u hastal i g m art 1k.
i l me n ve t1 bben b i r sinir s istemi hastalig1 oldugu b i l i nmesine ragmen,
dini btitlin Mtisltiman kom�u lanm1z. " Behey kavat, n e i � i n azm1�t1,
d urup dururken i sa e fendimizin beytini y1ktm da bu hal lar ba� ma
geldi. Eh e fendim. A l l ah ' m parmag1 yok ki c,: c k s i n de a s i kulunun ag­
z m 1 kul aklanna kadar y 1 rts111. i�te bii y l e giisterir kendi n i kurban ol­
d u g u m , " di ye do lamp durdular.
Yi ne Mtisltiman kom�ular, handa kahvede, dagda bay 1 rda. ne
zaman amme clizleri* kelam-1 kadimler* hac1 yaglan ve Mekke-i Mli­
kerreme ' den, Medine-i Miincvvere ' d e n gel me doksan dok u z l u ya
sab1r tesbihleri y l e . Ahmediyeler* A �1k Garip. Kerem i l e Ash, Tahir
ilc Ziihre, Ley l a i l e Mecnun, Ferhat ile �irin diye diye makamh v c
gaw/eyle gezen biri n i gilrseler, "sus I an dlirzii" diye azarlarlar. onun

eli berath kesilmek: istedigini yapar almak [elinde berat1 almak].

amme ciizii: Kuran'1n 78. suresinden meydana getirilmi$ ku�uk kitap.
kelam-1 kadim: Kuran
Ahmediye: Genelde Hz. Muhammed'i n hayatmdan si:iz eden manzum nasihat ki­
tabi; i:izelde ve a slinda Diyarbak1rl1 Ahmed Miir$idi 'nin ( 1 689- 1 76 1 ) yazd1g1 bu tur
eserin ad1.

XI
da Darendel i oldugunu o saat farkederlerdi. "Ne buralarda surum
si.iri.im si.iri.ini.iyorsu n , kasabada Darendeli devri hi.iki.im si.irdi.igi.ini.i
yoksa daha duymadin m1, avanak tere s! Yi.iri.i, Davulcu Kaymakam
Nabi B e y ' e c;ak patay1 , dogrul , yakalanm i l i kle, geri geri c;ekilerek ha­
l i n i arzet. Teres, sen Di vri gi ' den, G i.iri.in ' de n gelmed i n y a ! Sen de
aslan yatag1 Darend e ' de n deg i l m i s i n ? Sana da b u l u nu r herhalde tu­
t u l ac a k bir kulp, devlet denen §LI bitmez, d e l i nmez koca kazandan,"
diye kaymakamhga dogru i te k l erlerd i .
Nabi B e y nereden me§ketmi § , k i mden davul zurna tal im etmi§se,
Kastam o n u l u dav u l c u Karayi l an ' 1 gec;tin miydi ta D iyarbek ir, Van ' a
kadar b i r daha q i b u l u nmaz kasabah Po§alardan zurnac1 esnaf1 bir
t i.irlli gozi.i tutmad 1 . Oysa, zurnac1 P o§a Mev l i.it' l e Osma n ' 1 b i r kenara
koy, pirleri Kozakh ibo -yet m i § y i l h k babadan ogu l a i n tikalen usta h k
ve maharetle- zurnay1 k a p 1 p , u z u n erkek deve g i b i , boynunu gage
dogru bi.iki.ip; oteki zurnalann pesten i §t iraklerini ahp, on yedi u sta da­
v u l c u n u n , hafi ften c;ubukl u d1mb1r til ar m1 da oni.ine kat1p, Salim
B ey ' i n b i r h a n e h i c az pe§re v i n i gec;ip, Kemani Tatyos ' u n ki.ird i l i hi­
c azkar s a z sem a i s i n i de bir kenar ettikten sonra, Allah daha beteri nden
e s i rges i n , zurnamn kalagim b i r Y u n a n i stan i.isti.i n den Avrup a ' y a, bir
de Kafk.aslar' 1 a§Ip, Hazar D e nizi listi.i n den Orta Asy a ' y a dogru c;evire
c;evire .';)air-i Azam Hamit' i n Makber ' i n i c;ald1 m 1 y d 1 . "her yer ka­
ran h k " d iyerekten, ne gavurunda, ne i.immet-i Mu hammette degil y a­
§amaya §evk, ayaga k a l k 1 p da su dokmeye mecal b1rakmazd 1 .
Koza kh demek n e demek, g e l d e b i z i m Nabi B e y ' e a n l at . . .

88
XXII

Nabi B e y ' i n iki de oglu vard 1 . B irinin a d1 Y i ld1nm, d igerin i n ad1 da

Ali Tosu n . . . Ger(fekten iyi beslenmi�, tosun mu tosundular. K1sa pan­
tolonlan bacaklan n a dar gelir, ayaklanndaki saglam potin lerin kon(f­
l an i:inden (fapraz baglarla bagl amr, ki.i(fi.ik baldirlanm zar zor i(fine
a l ird 1 . Dersten teneffi.ise (f ik 1 � l arda, h 1� 1 m l a d 1�an ugrar, t a l a � ans1 gibi
i:inlerine geleni sokar, zinciri nden kopmu� Doberman enigi gibi her­
kese dalarlard 1. Kaymakam (f Oc u g u olmamn �1man k 1 I g 1 bir yana, hi[f
durmadan yedikl eri biskiivi ve (f i k o l atalann verdigi enerj i y i e lbette
harcamalan gerckirdi.
A l l a h ' a bin �iiki.ir olsun ki, i:inlerinc (f i kamn i�ini �aplakla siimsiiklc
bitirip poti nleri k u l l anm1yorlard 1 . Hep korkard1m, ya bir g i.i n e l l e r ini
b1rak1p da. potinle bir vursalar, bizim gibi arpa herlesi yiyen fakir fu.
 kara c;oc u k l an n d a A l lah esirgesin ne diz kahrd1, ne de saglam bacak.
V e Jakin ba� 1 m 1 za iiylesi degil de, �iiylesi bir hadise geldi:
Her per�embe iigleye kadar okul var, ogleden sonra t a t i l . Cuma da
t a t i l , c u m artesi hafta ba�1. Mektebin bahc,;esinde s1mf s 1 m f. i t i�e kak1�a
d i z i l iyoru z. B ay ra k merasimi bitince evlere dagi lacag1z gavur oglag 1
gibi. H e r k e s dag1 lmaya ba� l ad 1 , bir de bakllm Y i ldmm ' l a A l i Tos u n ,
bizim m a h a l l e d e oturan, fakat bizden b i r s 1 m f iistte olan M a n u k ' u , de­
m irc i Gara bet U s ta 'm n oglunu ortalanna a lm1�, didik didik ediyorlar.
0 v u ru p ona veriyor, A l l ah yarall1 demeden iiteki yap1�tmyor. Hemen
yana�llm. M an u k ' u n e l inde miirekkep dolu bir hokka, u zun bir d i v i t
kalem v a r . B e n , e l inden d o l u hokkay1 a h n c a zava l l 1 M a n u k kalemi
rastgele serbestc;e sal l ay1p kendini korumaya ba�lad1 . Mazi n g i l i n
Ahmet Emm i ' n i n oglu A l i nereden i� itmi�se o saat asla nlar g i b i ka­
vu�tu . Hah dokuma c;antas 1 n 1 att1g1 gibi giri�ti m i b u n l ara. Arna Y i l ­
d mm ' la A l i Tosun t a l i m l iler, vurd u k l an yerden s e s getiriyorlar.
Benim o s 1 ra n as i l akhma geldiyse bilemiyorum, mantar tapas 1 n 1 c; 1 -
kartt1g1m miirekkep hokkas1 n 1 Y i l d m m ' i n kafasi n a n i � a n l a y 1 p fir­
l atmamla, miirekkebi oldugu gibi A l i Tosun ' u n iistiine s 1 vad1 m . Yiiz
defa prova etsen, miirekkebin damlas1 b i l e yere diikiiliip zayi o l madan
insam boyle bo)l'nyamazsm. Hesaph bir ras t l a n l l , att1g1m mor m ii­
rekkep gii z l e r i n i n i c; i n i bile boyad 1 . M Lirekkebe bulanm1� yiiziinde y a l ­
m zc a b a k 1 m h d i � l e ri beyaz beyaz parh yord u.
Ali i k i s i n i n de ag1zlann1 buru n l a n m kana b u l ad 1 , kulaklarm1 y 1 rl l 1 .
Hem vuruyor. hem de bas1yordu kiil'iirii, " U l a n orospunun dii l leri,
Manu k ' u gavur mu bellediniz, yoksa sahipsiz mi sandm1z'J"
Hademe Ali <;avu� kavu�tu kavu�masma ama, Ali, Manu k ' u da
k a t t 1 ii niine, iinliik tiinliik kayboldular. Eger y akay1 ele verirlerse ba�­
lanna gelecek b e l a n m fark i ndayd i l ar. Hademe Kiirt Ali <;avu� o n l an
toparl ay 1 p giitiiriirken , ben Man u k ' u n bo� hokkas1 ile A l i ' n i n hahdan
c;antasm1 S i rt l ad 1 g 1 m gibi s 1 v 1�llm. D urumu y ava�c;a anas1 Em ine
Abla'ya a n l at l l m .
Y i l dm m ' l a A l i Tosu n ' u n anas1 c;ocuk lan n m peri�an durumunu gii­
riince dii�iip bayi l m 1 � . Haberi alan Davulcu Kaymakam hepten kiip­
lere binip, emri a l t mdaki jandarma ku vvetleri n i , �imdiki t abirle, a l ar­
ma gec,;irmi�. Hatip Mahalles i ' n i a n m d a muhasara a l t m a aldi lar. 0
tarihlerde Zara ' d a heniiz pol is te� k i l a l l kurul amad1gmdan, kasaba m n
y a l m z kci y l eri degi l , � e h i r ic;i inziball d a j andarmalardan soru lurdu. Si-

90
l ahh piyadc jandarmalar mahall e n i n list ba§ I n l sararken, bindiri l m i §
sUvar i l er alt ba§lan m ahalleyi bUsbUtUn a l b o k u n a bogdular. isim be
isim Manuk ile A l i ' yi anyorlar. <;:ok §U klir b e n i neyse ki alag1zrn b i r i
ag1za getirip de e l e vermem i § . Zara ' d a ' mesken masuniyeti' n e gezer,
gezse bile ' taharri mlisaadesi ' n i kim sorabi lir, soran (f lksa dahi hangi
kol l u k kuvveti d i n l e r o s aalle, o tarihte m esken masuniyeti n i . Y al n iz
onlarm evleri deg i l , m ahal l e n i n tekm i l inde aramad 1klan ah1r, sa­
man hk, k i l eraras1 , y atakalt1, (fal1aras1 b 1rakmadi lar. Yok da yok. De­
m irsmk Tepe s i ' nde girmedikleri delik, kald1rmad 1 k l an la§ kalmad 1 .
S i v i l l erden de i §glizar yard1mc1 (fOgald1. Ziyadun M agaras 1 ' na* D1m­
b11igin Deligi ' ne* adamlar sahnip, kur§ u n l ar s 1 k i l d 1 . Yok Allah1m yok.
"Bu iki ha§an enik, i s a efcndimiz gibi herhal gage (feki ldi," l a k 1rd 1s1
ara ara M U s l Uman kom§ulann agzrndan d o k U l s e de, Erm e n i l erin kor­
kudan sesi bile (f l k m 1yord u .
Neticedc. babalan Topal Garabet U s t a i l e Mazi n g i l i n Ahmel Efen­
d i ' y i , kolla nndan b i rbirine kelePCfe ile baglay1p, yoku§ a§ag1 d i p­
(f i kleyerek s UrdU l er. B acagrnrn birisi d i gerinden en az on bq santim
k1sa olan Topal Garo sanki yere kapanip, oteki dizini ope ope ancak
y lirliyebiliyordu. K i l ise a(f1kken sesi y a n i k oldugundan en iyi �·a ­
ragam , karda§J i l e beraber o okurdu. K i l isesi kapand1ktan sonra, en i y i
o k li z n a h (fakan nalbanl da y i n e o y d u . <;:ak11g1 o k li z bahann herg ini,
otu orag1 degirmene la§1d1g1, dagdan da yilhk y akacak odunu getird i gi
halde, nal r n r n b i r m1h1 bile dU§mezd i . Oyle bir ustah k l a nah yer­
lqtirip, m1h1 (faklp, ku§gdzU tabi r edilen per(f i n i y apard1 ki, (fakt1g1
hi[fbir oklizlin aksad 1 g 1 gorli lmerni§ti. Nam1 alm1§ ytirlimli§, Nalbant
Topal Gavur olmu§lu.
Maz i n g i l i n Ahmel Efendi kom§usu Topal Garo ' y u severd i , ama ar­
kadan jandarma l ar (fOk s 1 k l haydalad 1 k l anndan, s anki yoku§ a§ag1
Garo ' y u sUrUkl Uyordu.
Ahmet Efend i donlip dc)nlip soyleniyord u : "Yahu biz adam m 1 o l ­
dUrdUk, i ki eni k birbiriyle kavga y apmi§l ar. B i z mi i sted i k 'J <;:ocuk
degil mi, buglin o v urmU§Sa birka(f §aplak, yann da o onlara vurur.
olur biter. Bu nedir, bu ne haldir'J"

Ziyadun Magaras1: Dem irs1r1k Tepesi'nde bir magara. Eskiden k1�1n i�ine kar dal­
durur, yaz1n getirip �ehirde satarlard1.
D1mb1ligin Deligi: Demirs1r1k Tepesi'nde, Ziyadun Magaras1'nm otesinde bir kavuk.

!J I
 0 larihte Ahmel <;avu� nammda, az1 h , j andarmahga c;ok merakh
hir karakol kumandam vard1 ki, c l i ne dU�e n i n vay hal i ncydi. Topal
Garo yanm da degil, c;eyrek hir gavurdu; neresi sopah k11? Mazi n g i l i n
Ahmet Efe nd i ' ye gel ince, ortada h i c; h i r s u c; u y o k k e n . k o l a y hazmedilir
cinsten hir MUslii m a n degi ldi. Karakolda gece yansma kadar hiraz illi
c; ektilerse de y i n e Davulcu Kaymakam' m emri y l e hnakt1lar.
On he� gUn gec;tigi halde, ne Mazi n g i l i n A l i 'den, ne de Topal
Garo' nun ogl u M a n u k ' tan hir haher c; 1 kmad 1 . Ortahk hiraz ya11�1p, ya­
ralan hiraz kahuk haglaymca, Ali ile Manuk ortaya c; 1 k 1 I l ar. Kcl
mUdUr Ahmel h u n l an onUne kat1p kaymakamm e l i n i opmeye giilUrdU,
kaymakam da o n l a n n a h n l anndan oplU . <;oc u k l ar da iipU�Up han�lllar
kar� 1 h k h .
0 hadiseden sonra, Ali i l e M a n u k sayesindc o k u l u n hahc;esinde c;o­
cuklar rahatc;a nefes ahp gezmeye ha�lad 1 lar. Y i ldmm ile Ali
Tosun ' un sUngUsUnU epeyce dU�UrmU�lerd i.
Ben had i s e n i n iiykUsUnU hahama ince ince a n l allyorum. Zara ' dan
nas I I a k 1 l edip Sinn Degirmen i ' nden* a�ag1 vurd u k l a n m ; K1Z1hrmak ' 1 ,
Tekke i l e Eynir kiiyU arasmdan gec;ip, Tav�an Tepes i ' n e c; 1 kt 1 klan m , o
ak�am dedesi , me�hur Kara Misto' nun karde�i o l a n . Omer Aga ' y a b i l e
giirUnmeden s a m a n h g a nasII saklamp, korkulan ndan a n c a k iki g U n
sonra ortaya c; 1 k t 1 k l a nn 1 . .
Baham hayag1 heyecanlamyor. Bana hundan y i nn i he�, otuz y I I
iinces i n i n hir h adisesini a n l atmaya koyu luyor. . .

Smlr Degirmeni: Zara'nin Sivas taraf1nda, yani bah ucunda, suyla c;al1�an kara de­
girmen (iigi.itme i �ini i ki buyuk yatay ta� yapar). �ehrin bitiminde yer ald1g1 ic;in bu
adla andir.
Eynir: Zara'nin giineyinde, Tekke'nin batis1nda bir kiiy. �imdiki ad1 Kadriye'dir
Kara Misto: 1 293 harbinde esir du�mu� naml1 pehlivan. lc;kiciligiyle de unludur.

92
XX III

"Ogl um, ben yaz sonu r<ah�ma mevsimi bitip de, ba�ka bir beldede
isem Zara ' y a , Zara ' da isem dostun ir<ine kahveye r<1 kmaya pek me­
rak h y 1 m . bil irs i n .
"He, bil irim hayrig."
"Ti.irk i.i n i.i n , Erme nisinin, Ki.irdi.ini.in, Mi.isli.imanmm 1 y 1 gi.ini.inde
de, koti.i g i.i n i.i nde de mutlaka yanlannda ol urum, b i l irs i n .
" H e , b i l irim lwyrig."
"Kasaba h n m cergesinde, cenazesinde, di.igi.ini.inde, kavgasmda her­
halde b u l u nurum, b i l irsin."
"He, lwyrig."
"Bu sayd1g1m t e k m i l hayatm c i l velerinin ir< inde b u l unup )! ti­
li.in i.irken duya duya gi.ilmek, aglan irken gerr<ekten yeise, kedere ortak
olmak bir insan olmak geregidir, fevkalade l i k deg i l . B ii y l e duruml arda
'neme hlZlm, e l i n dangalag1 ben m i y i m ' diyerek r;ulu ba� m a r;eken
di.irzi.il erden olmad1g1 m1 d a b i l irsin degil m i 'J"
"Camm harrig , tab ii ki b i l irim, o di.irzi.ilerden olmad1 g m 1 . .. "
B abam esas meseleye ger;ecekken, birden duraklad1, "utanmaz, o
di.irzi.il erden deg il de, ba�ka di.irzi.ilerden mi demek istedin. anlayahm,
der gibi, � ii y l e bir ters ters bakt1. Yine de devamla;
" Hikmet-i i l ah\', n e tesadi.if ise, laf hep zamamnda ar;1 hr. Ak�am
ezam ka�1k r;ahm1 vakti gelmi�, evli evine, kiiy l i.i kiiyi.ine. Arna biz o
�ekil di.ize n e girmi� kerhanaci lardan m 1 y 1 z'J Ak�ama kadar g i.i l m i.i�si.in,
oynam1�sm, be teres e v i n i n suyu mu r; 1 k t 1 'J Yi.iri.isene, gee; atqli av­
radm bir an evvel yamna. 0 hususta da talih imiz yaver g i tmedi ya.
K e k l i k gibi avrad1 kap m m arkasm a koyup da bizimle r;ahp r;agirmaya
gelen birkar; teresedir l af1m . \:ok �i.iki.ir biz iiyle bir teh l ikeye ev­
len digimiz g i.i n bile maruz kalmad1k. �una inan ki oglum, iimri.im ka­
radan ger;ti* aha anamn yi.izi.ine baksana, yala katsan it yemez, arpaya
katsan yemin ederim ki at yemez."
S iizi.in buras1 bcnim r;ok a gmma gitti. Hemen itiraz ettim:
"Harrig , anama da bii y l e siiyleyip hakk 1 n 1 yersen, daha sana di­
yecegim yok . . .
B abam derinden b i r i r; r;ekip hararet l i hararetli devam etti:
" Bokumun oglu, d a h a vi.icuduna su segirtmedi ki kan m n hi'iz.c/s1
nasII olur bilesin. Kan dedi g i n �iiyle kar�1dan koptu muydu, sa­
l m t1 s m a , e dah yi.iri.iyi.i�i.ine bakan erkegin ' vay anam vay bu nas1l
avrat, bir gecede kar; dii�ek, ne kadar yorgan y 1 rt tmr erkegi ne' diye
giigi.is gei,:irttirip. bir daha giirrnek nasip olmasa da, hayat boyu gii­
zi.i ni.in iini.inden �ek l i �ema l i s i l inmeyecek ki ben ona kan d iyeyim.
�ansm giizi.i kiir olsu n , ne biiyle bir k a n rastgeldi, ne de giizi.im ar; 1 k­
ken A l l ah liy le bir gelin kismet e decek. Sen ancak o zaman an larsm
�imdi s iiyl ediklerimi."
"Ece, hele l a fm arkas1 ... "

"Ka�1k r;ahm1, y ukanda Gi.ic r;i.ik Kiipri.i ' ni.in* ba�mda D e l i Meh­
met ' i n e v i n i n kar�1smda Erkekzade Urfan ' m kahve sindeyiz. Sobamn

omru karadan ge�mek: Kara bahtli almak, gun gormemek.

Guquk Kopru: [Ku�uk Kopru] Zara i�inde K1zil1 rmak'la birle�tigi yerde, Hebe� <;:ay1
uzerindeki, iki kagrn ge�ecek geni�likte tahta kopru.

94
listlinde ben eti c;evmyorum, Urfan palates, sogan ay 1 k h yor. Ni­
yetimiz, onlimlize etli palates 1111hlas1 a l ma k . Urfa n , yavrum, ne og­
l and1 k i , c;ay bardag1 ile rak1y1 ikide bir onlime getiriyor. Susuz ic;i­
yoruz o gun. ' Vakil daha erke n , su korsak a�ikare, �imdi bu ham
pezevenkler bardagm ic;inde boz boz gorlirler; sana gore bir �ey yok,
zaten sen gavursun da, biz halis muhlis Mli s l liman dol lerini de yoldan
c;1 kanyorsun derler' d i yor, kar�1 h k h glilli�liyoruz. Ben de ona 'sizin
gibi Mli s l liman oluncaya kadar, g ider Koyulhisarhya qek o l urum
u l a n , kerhanac 1 lar' diyorum, y e n iden glile glile yerlere yat1yoruz.
Kiml eri kastediyors u n diye sorunca Urfan, ' k imler o l acak, sen bil­
miyor musun, gece glindliz beraberiz' deyip saymaya ba� l ad 1 m : ' Ba�ta
Karaibrahimoglu Azemet, Mazi n g i l i n Ahmet, sen ulan teres kasap
Stimbliloglu R1za �avu�, Cinc;akmakgi l i n Nadim, davave k i l i Hac1
Omer Efcndi . . . Daha sayay1m m1' d i yorum. U fak ufak c;akirkeyfc
dogru y u varlamyoruz. A n l ayacagm kadeh arkada�l an, can yolda�lan
d iyorum. Konu�maya bu minvalde devam ediyoruz:
' Hele hazirla bakahm Simon, ben de �u tekmil bardaklan bir sa­
bundan gec;ireyim. Bu saatten sonra pek ba�kas1 gelmez buralara.
G e i se gelse biraz once sayd1gm derbederler gel ir. . . i�te yemek ha­
z1rl am yor. Kiir degi l ler ya, �i�elerini de kendileri ceplerinde ge­
tirsinler.
' Urfan, merak etme. kol una i�edigim �olak kokuyu ahr, cephaneyi
ku�am r da gel i r dii�er. Dlirzli n li n i�i glicli ne ki? �u sayd 1g1m bizim
avaneyi uzaktan uzaktan glitmek. Bir mec l i s kurulmasm, �olak orada
haz1rd 1 r . '
' He ya S1g1, s a n k i � o l a k ' 1 o saatte kurtlar yemi� de, itler s1c;1 yor
hemen meclise. B iiyle de i�ini b i l i r bir kavat1 daha analar kundaga sar­
mam1�t1r. Sen den de evvel � i�eni n kag1ttan L1pasm1 ac;ar ic;meye ba�lar,
sana d a doldurur ba�/1 ba�/1 uzat1r. �u, kurdun, kuzunun onlinde yat1p
da y u varland1g1 gibi; art 1k sonunu sen dli�lin ... Efcndim, herkes mastor
olup yan yatsa, o mlimklinli yok sarho� olmaz. Sen vanm yogunu or­
taya dokersi n, sanki y a n n k1yamet kopacak da daha b u n l ara i h tiyac; ol­
mayacak gibi, c a n mdan gaynsm1 yedirmeye ugra�1rs m . � o l a k ' m giizli
bunl an hie; gormez. Hesap hesapt1r: "Onceden lie; lane getirmi�tim,
yedi de emmim Yusdan getirmi�ti. Daha biraz evvel karda�1m Mus• ·1fa
dart �i�e getirdi, etti mi on dart. i k i s i n i bana saym karda�, �u on i k i ­
s i n i n hesab1. . .
"
 ' B u n lar si.i l alece birli kte (fa h�Irlar Urfan. '
'Nas I I ? '
' B u daha kap1dan (f l k t 1 m 1 y d 1 , karda�lan lief koldan d a g1hrlar.
C:: t inkli teresin yapt1g1 kanuni degil ki, ka(fak. Rej i idaresi* tetkik et­
tirmi�, S i vas v i l ayeti dahi l inde e n az rak1 sarfiyat1 Zara' d a imi�. Hatta
�u kiiy mti kaza m1 bel l i degil H a fi k ' te bile, Zara' dan daha (fOk mtis­
kirat sarfiyat1 varm 1 � ; bak hele sen ! D iyorlar h giirdi.in mti Mtis­
l limanm tekeleri n i * , ar namus dersen bu kadar ol ur. Ci.imlesi na­
ma71nda n iyazmda demek ki bu Zarah l a n n .
Rej i bir ara�t1rma daha y a p t i r m l � kazalarda: kahvede pazarda,
meyhanede, orda burda. Nas I I bir neticeye u la�m 1 � l ar b iliyor musun,
Urfan? Yap1lan sall�m iyi kiiti.i kar�1 h g m 1 tesbit etmi�ler. B e l l i ki�iler,
bel l i yerlerde, bel l i zamanda i[fip a gzm1 silip diintiyor evine. Arna bu
dedigim, diger kazalarda . Y a Zara' ya gelince? Rej i ' n in satt1g1 rak1
m iktan �u kadar. .. U l a n bu Zara h n m kravaths1 sarho�, (f an k h s 1 sarho�,
esnaf1 sarho�. i�siz geze n i daha beter sarho�. evlisi sarho�, ye­
n iyetmesi sarho�. oyna� bekleyen gelin sarho�. hovardahga (f l kan den­
siz sarho�. Bu nas I I ol uyor diye �a�m1� kalm1�lar. Bir bu kadar daha
deg i l , diirt misli daha satilsa Rej i idaresi bu sarho�lugu sagl ayamaz.
M i.idi.ir d iyesiymi� ki, "bizim satt1g1m1z rak1 Cin(fakmak u�agmm daha
y a ns m 1 bi le (fakirkeyf edemez . Bu neyin nesi di ye rapor ist iyorlarm1�
merkezd e n : Zara ' n m suyu ndan m1, yoksa Kiisedag1 ' n m tiri.izgan ndan
m1 i leri geliyor bu sarho�luk . . . Urfan, giiri.iyor musun. bu resml he­
saplara giire Rej i idaresi " n i i llas ettirrni� durumda bu C:: o lak Osman
dtirztisti. V a l lahi bizim bir ,r:iiyne,�imiz bu dtirzi.i yi.izi.inden olgiiriip i k i
olmuyor arkada�. V e J a k i n , b i (f i m i n e bak1yorum, bizden beter, k e n disi
de bir ti.irli.i halla111111yor.
Urfan kadehi dipledi de: 'Ne hallanacak kerhanac 1 ? B i zde hal b1-
rak1 yor mu k i , kendi s i n i n de i k i yakas1 bir araya gelip de hallana. 0
bizden beter bedduah. Beddua h . '
' H a , Urfan, b u n l ar ailecek (fa h�1rlar. Serbest d e g i l k i , di.i kkan a(fa
da sata. B u n lar ayakh di.ikkan. Bir tek Molla H i.isey i n ' i n damad1 san
[f i p i l Nadim yok mu, y a l m z o ayak(f 1 h k yapmaz. 0 biraz terstir, ne y i.i -

Reji (idaresi): II Abdulhamit diineminde kurulan, Osmanl1 Devleti'nin tutun inhisanrn

yiineten kurulu�. Cumhuriyet diineminde varlig1rn 1 929'0 kadar surdurmu�se de,
tUtun tekeli idaresi halk aras1nda uzun y1llar Reji ad1yla an1lmaya devam etmi�tir.
Miisliimamn tekesi: lyi Musluman.

96
ziine i �edigim ki, ancak Osman Aga kavga <; 1 kamsa kavu�ur. yoksa
yok. Karda�1 Mustafa, o terzi o l a m , e mmisi Y usdan Aga, u fa k em­
misinin ogl u Durmu� Osman ' m gavur k11.1ndan olma Ali adl I ters s1-
pas 1 , h e r giin. g e ni� i�lik, bol �al var. askeriyeden bozma kaput, ne bu­
l u rlarsa s 1 rtlarma s 1 ras 1 y l a ge<;i rir. mi nta n lan nda, �al varlan nda ka<;ak
rak1 doldurulmu� �i�elerle uzaktan uzaga <;:olak' 1 takibe <; 1 karlar.
<;:olak her zaman fermada uyamk. ka� 1 m yukan kald1 rir. e l i n i b 1 y 1 k s 1 z
dudaginda gezdirir, zamam g e li nce t e k e l i y l e , olmayan sakal m1 tutar
i� taragma oturursa*, e l i n i yiiziinde fatiha okurken yapi l d 1 g1 g i b i
y apar. On lar da ne <;akal s 1palar k i , i k i letmeden i�man i;akm 1 � l ard1r.
Hele bir a n l amayagorsiinler. hele bir i�i yava�tan a l s m lar. Evde <;e­
kecekleri vard 1 r <;:olak ' m e l inden: "U lan y edirdigim i <; i rdigim irin ola
da. agz 1 m zdan burnun uzdan gele. Siidiik/iijfli niizc ta� dura da <;Ir <;Ir <; 1 -
g1ras1 m z* ettim buldum diye s i n iz. babasm m c a m n a s1<;t1klanm" d i y e
jandarma karakol kumandam uzatmal I Ahmet <;:avu� ' tan beter k a n ko­
kutur <;:olak. Onun i<;in avane, her i �mann manas1m anlar ve de hangi
yiine dogru y 1 gmak yapilacag 1 m b i l irler <;:olak dcr ya hep: " Bu bir
ekip i�idir. Kavatlan sarho� edip de �u deven i n iki kulag1mn ara s 1 11 a
oturtup n i n niye bin dirdin m i y d i g e ri s i kolay day 1 . N i n n i y e b i n e n sar­
ho�un b i n lerce derd i. on b i n lerce borcu olsa, onlar111 hepsi art 1k alacak
g i b i giiziikiir. Onun i<;in mah -anzarot d a derdi rak 1ya- sarho� mec­
l i s i n i n <;ok yak1mnda bul unduracaksm. Ha deyincc day1yacaks m .
B i raz gec i kt ird i n m i y d i bakkala ko�ar. Rej i ' den i<;er. S a k m o l a ki buna
meydan vermeyeceks i n . . . Onun i<;in biz yemegi haz1rlay a h m . <;:olak
nasII olsa kokuyu a l ir 0 bizlcri takiptedir. mcrak elme' diye yare n l ig i
siirdiiriiyorduk.
B irden Dostarg i l i n Topal M e hmel A l i . yamnda da lamyamad1g1m
Ktiseahmetgi l 'den mi, yoksa <;:aygii1gi l ' den mi olacak, �iiy l e b i l e k l i c e
ii<; bq 111e,1"e hiike11 <; 1 k 1 p geldi ler. N e selam, ne d e aleykiimselam.
Topa1 ' 1 iyi lanmm, bizim emsal ya, ote k i l e r daha yeniyetme. <;:an k<;1
Topal Mehmet Ali oturd u. Y eme n i s i n i n ucuyla boyuna topraklan d iir­
tiiyor Otckiler ayakta alesla. i�mar bekleme durumundalar. Gii n ­
diizden Sad i k Aga' m n hamnda bu Topal ' la bir mesele y iiziinden tar­
l l � m 1 � l 1 k . Haks1z old ugu halde bana kiifiir edince istemeyerek b i r s i l l c

taragina orurmak: Rast gi tmek, denk gelmek, uyanna gelmek.

�Ir �Ir � 1g 1rmak: inim inim inlemek, actdan feryat figan etmek.
c;ekm i � t i m . E m i n ol oglum, yemin ederim k i , hen yiizde yiiz h a k l I ol­
dugum h a l de , n e diye vurdum k i , terhiyesizl i k onun yamnda kal s m .
Kahna kiitii n ii n soziine, hilse i y i s i n i siiyler diye d e c; o k p i�man o l ­
mu�tum. <;ar�1da hizi ay1rdilar, a m a " U l a n gavur, hen hunu s e n i n ya­
m n da koymam" diye d 1 rl anarak g i t t i . Beni her giin <;olak Osman takip
etmeyecek ya, dcmck ki hugun d e Topal Mehmet Ali takip cttirmi�.
Sii l al cc e orada k 1 s t 1 racaklar. Topal, agzm1 hozmaya ha� l a d 1. Bendcn
iince -�i m d i kendisi yok Allah ' 1 var, h i z yalan diinyaday1z, o i s e ger­
c;eginde- Urfan hoplad1 ayaga kal k t 1 .
'Ne h a l t e diyorsun u l an M e h m e t A l i , hir siirii giinahs1z del i k a n 1 I y 1
da top l a m 1 � s m . B u hie; kom�u l u ga, h e l e d e Miisliimanl i ga s 1 gar m 1 '!
Giindiizden demi� komu�, kozunuzu holmii�suniiz. �u da erk e k l i k m i ,
hir siirii g e n c i ha�111a topla, adam1 teklemeye getirip tepe lctecc k s i n
iiy l e mi? B e n i m l e�imi i; i gnemeden Simon ' a fiske vurdurmam. i n ­
san l i k i �te hiiy l e yerde hell i o l u r ' diye, o iilii y ii z l ii U rfan iiniime g e i; i p
geri l d i . P i s h i r durum. H e p i m i z i; i l m 1 zrak ayaktay 1z. B a k t 1 m t a m s a ­
n l m 1� 1 z . O l iimse iiliim. D e m e k ki o kadar hengameden s o n r a anam1z
hugiin ii;in dogurmu� hizi. Diinii�ii olmayan hir karara vanyordum ki,
koy n u kol tugu meze ve rak i l arla dolu Mazin Ahmet giirleyerek ii;eri
girdi . Demek A l l ah giinderdi, d i y orum. \:ii n kii o, gece sarho�lanm sa­
vu�turmadan n e rak 1 s 1 m ii;er, ne de lokantay1 kapat1 r i�itmi� ki hiz hu­
raday 1 z . ustaha�1 Arnavut ihrah i m ' e tcrketmi� lokantay1 gelmi�.
Mazin Ahmet kac;m kur ' a s 1 . g i rer g i rmez a n l am 1 � vaziye t i . Nice
h1i;ak yemi�, n i c e h1i;ak s a l l ay1p ag1r cezalarla y 1 l l arca yatm1�, hilmcz
mi? Dii�man sah ihi oldun muydu, iistiin ha� m miihi mmat deposu, cep­
hane l i k g i h i ol acak. Kucagindakileri kald1r1p ocaga savurdu. A m n da
hel i n e s o k u l u Ah1ma11 c; 1 pl a g 1 m c;cktigi g i h i havaya iki cl ate� c t t i . Vay
giizi.in kiir o l s u n ; yam n da Urus sahra topu ta� 1 ymcaya kadar, hir A l a­
man c; 1 plag1 ta�1, e l verir. Ses yeri giigii hirhirine katt1 da kahvede k 1 -
n l mad1k cam c;crc;eve h1rakma d 1 . 0 y e n iye tmclcri ara ki hulasm . . .
Soktu y i n e c; 1 plak tahancay1 hel i n e . B u defa koltuk a l t i ndan c; 1 kard1g1
B ursa i�i, yamn ar�mdan da uzun, fi t i l i�lemez kamay1 saplad1 tahta
masaya. Saplar saplamaz, ' Ulan avra d 1 n 1 , i zzet l i saadetli . . . ' diye sa­
y i l ayarak, ' . . . h i lmem n e yapl l g 1 111 1 n kavatlan, yetmi� iki m i l l e t cennet
diye c;ag1r1r, varmaymca helli m i olurmu� M ii s l iima m , gavuru . . . diye
nara l anmaya ha� l ad 1 .
B u n dan sonra s m 1 anlatmaya l uzum hissetmi yorum. Once hen i

98
)apur �upur iiptii Mazin Ahmet, sonra kahveci Urfan ' 1 . Ta sabaha kar�1
dagi l d1k. Demek ki oglu Ali de daha c;ocuk ya�ma bakmadan haks1z
namussuzlan tepelemeye ugra�1yor. A�kol sun. in�allah iimrii uzun
olur. i�te oglum, ya�arsan giireceks i n . Zara' d a boyle giibegi ndcn i �c­
yen yigitler noksan olmaz. Cah i l i , giirgiisiizii be l k i daha say1ca c;ok var
isc de, on I an n di bi tabam olmaz. Yani �unu iyi anl ayacaksm, b izdc
pek uzunca boy l u hak, kanun, hukuk diize n lemcz hayat1m1z1. Yiizlercc
y i l l i k birikmi� ahbapl iklar, kom�ul u k l ar, mcrt l ikler ve ah de vef alar
tay i n eder devam 1 m 1z1.

l)<)
XXIV

B ab a m m geli�1 c,:abuk d u y u l ur, evimiz hemen dul kanlarla dolard 1.

B u n l ar gene l l i k l e c,:oktan kocas1z k a l m 1 � Ermeni d u l l an idi. M i.i s l i.iman
dul k a n l ar da gelme1 degildi. B abamm g e l i�ini ak�amdan i � i tseler,
giizleri 1 � I l 1 � I l parlar, sabah1 zor ederlerd i. Mi.isli.iman d u l lar hep kom­
� u l a n m 1 z d 1 . Tekke l i Kezik en erken damlayan lardan olurdu. B abamm
Erme nice i s m i n i de hemen hallrlayamaz, " S 1 g 1 karda�, canim kay n i m ,
bu yerip yeti,rn1eyesice Haco, ad1 hatas1 H a c 1 Hasan hepten d 1�an
di.i�t i.i . Ne soze gel iyor, n e de Iara . . . Umudum sen de. seni sayar, hqf'ini
reker, � u n a bir c,: 1 k1�. s 1 k i l a da koti.i soyle. B e l k i s e n i n sozi.in hayreder.
Sana da zahmet olacak emme, senden de ba�ka bir hay1rh biiy i.igi.imi.iz
yok. Emm i s i n i n u�aklan da v ar, v ar ya, onlann da er vak1lla yigit ar­
kalan yere gele. Zaten o n l ar degil mi bi.isbi.iti.in haylazhga si.i-

1 00
 ri.iklcycnlcr. Ben az1m sii y l cdim. Sen '<ogunu anladin" dcr, a lacadan
bi.irni.igi.inc* sarm1r . y lirlir gidcrdi.
Yakm kom�umuz Nurcihan Hatun t<Ok acclc ctmczdi . Oti.ikyurdu*
koyi.indc n gclip de Hatip Mahallcsi' ndc cdcpsiz acuzc Urgu'< Hatu n ' a
c l l i y i l d1r gcl i n l i k eden s a n k i o dcgi l d i . Ailcsindcn a l d1g1 kii y l i.i agir­
ba� I I 1 Ig 1 hit< cksilmcmi� Nurcihan Hatun, Ti.irkc hit< bcnzc m czdi. Be�
on gtin kcndinc bak1p da, i.isti.inc gi.ini.in modasma uygun h i r f'istan gc­
t< irsc, Ber l i n · den daha ycni gclmi� bir A l aman madamas1 sanird1mz.
Kot< , Kot< diyc '<agird 1 g 1 Hal i ] ihrahim' i durup durup Gazi ' y c hcnzcti�i
de, zanncdcrim kcndindcn gc'<mc oldugunu hildigi mavi giizlcri ilc
san sat<lanndan d 1 .
Pcnccrcdcn kap1m11.1 dcvam l I kollar. tcnha b u l u n c a y ava�'<a gclir,
"Ho� gcldin S i mon Aga. mahal l cn i n yak1�1g1, kaymm" diyc yamna
oturur, ho� hc�i bitirir bitirmcz, dcrd i n i diikcrd i : "Camm Simon Aga,
bu b izimki tcm c l l i azd 1 . Kanayak. zaval l I c k s i k ctck bac i l an n a yap­
mad 1 g 1 wrlw kal mad 1 g 1 gibi, kap 1 y a kom�uya da tats 1 1. 1 I k yap1yor.
Ana hask1sindan nc olacak, hep scnin yolunu bcklcdim. Camm kay­
mm �una h i raz hl'rsll'n de, k u l a g 1 m t<Ck." Baham Hatip Mahallcsi ' ni n
mli l'tiisi.i dcgil y a , f'ctva vcrs i n . Kad 1 m � e n �akrak, tcsc l l i y l c ugur­
l arkcn , cgcr d1�andan bir �cylcr g ctirmi�sc, avu t< lar, ctcginc atard 1 .
S 1 ra Ermcni dul lara gcl i rd i . U c u n u c u n , h e r g i.i n vcya g i.i n a� 1 n , b i ­
r i s i - i k isi hirnraya rastlad1g1 da v a k i i d i - ayagindaki heriiifii si.i­
ri.ikl cycrck. iincc ha�1 n 1 it<cri sokar, �ii y l c hir hak1 m rd 1 : "Simon E f'c n d i
c v d c mi ''" Sunra da "ba�ka k imsc yok ya, diyc i�ini saglama a l ir,
it<cri g i rcrd i. Evct, her hiri S i mon E rc n d i ' y i yalmzkcn ziyarct ctmck is­
tcrlcrd i . Oylc y a "cvlcr ayn, dcrtlcr ayn" kimsc kimscyc ck ycrini
giistcrmck istcmcz. gizl i s i a'<1ga t<Iksm scvmczd i . B u hususta Simon
Efcnd i ' d cn ba�ka kimsc akla gclmcz, gcl cmczd i .
Mii s l lima1 1 1 . Ermcnisi kan � 1 k , i t< i t< c oturdugundan, bu sahipsiz Er­
m c n i lcrc Mi.isl i.iman kom�ular hizmcttc kusur ctmcz, c l l crindcn gcl­
d i g incc sahipl c n irlcrd i . �ayct dcnsizin hiri, yan h � b i r harckcttc bu­
l u n m u � isc, bunu sadccc Simon Efcndi ' yc siiylcriz, diyc a y l arca gizlcr,

alaca: Siyah beyaz kare desenli pamuklu dakuma. Zara'da koyli.i kuma�1 denilen
�al dakunur, alaca d1�aridan gelirdi.
biirniik: c;:ar�af.
Utii kyurdu: Zara-Serefiye-Kayulhisar yalunda, Ku�kayas1 Ge<;idi'ne varmadan
yalun sag1nda, 6 km kadar i�eride kalan bir arman kiiyi.i .

I0I
haham g c l digindc ona acrarlard1 .
G e l e n bu orpevarilcrin hicrhiri n i n c l i ho� ol maz, ya iii;: h q yumurta
ilc hir Lopak y ag, ya icri lwrizle yap i l m 1 � katmcr, ya ufak hir kavanoz
icrindc ku�hurnu urufu, ya da hir pi�iri m l ik hcyaz fasu l yc gct irirlcr,
hunu yiiz t1tt11ag1 y aparlard 1 . B aham bu 01pevarilcre crok mcrhamcl
duyar, arn, katiycn hir �cylcrini almak istcmczdi.
V e J a k i n o n l ar fakirdi. c l lcri ho� gcl i rl crsc y iizl cri LULmaz, u1a­
n i rlard 1 . Zcn g i n o l a n i n tckmc ilc i lligi kap1 l a n n o n iindc onlar da­
kikal arca hcklcr, sonra l l k l atmaya bile crckin irlcrdi .
Hal halir sorul ur. mutl aka scfcrhcrl iktcn. scvkiyallan siiz acr1hr, gc­
l c n l c r hahamm y a m n d a aglaya aglaya fcrahlar. crogunda mcndil La�1ma
adcti olmad1gi n dan, gbzya�lanni vc hurun siimiikl crini ha� iirtiilcri n i n
sal l anan u cr l a n y l a s i lcrlcrdi.
Bir siirc sonra h iraz a cr 1hr, fcrahl ar, c l l crini hoyunlanndan sokarak
cr1plak giigii s l c r i n i n arasi n da saklad1klan ucu ai;:I lm 1 � zarflardaki mck­
Luplan s1cak s 1 c a k hahama uzal1rl a rd 1 . Onlar daha hir �cy siiylcmcdcn.
haham zalcn h i l i rdi ki. mcklup icrin gclmi�lcrdir.
Bu m ckluplar ncrc lcrdcn gcl mczdi k i . . .
S c J a n i k ' t e n , Larisa' dan, Alina · dan, G iril, Korfu, Pirc' den . . . B asra,
B agdal. Lazkiyc. �am, Bcyrul, Kudii s ' tc n , iskcndcriyc'dcn, Ka­
hirc ' dc n , Add is Ahaha' dan . . . Kiistcncc, B iikrq, Varna. Sofy a ' dan . . .
Vcncd i k . Paris, Lyon. Mars i l y a ' dan . . . H e l e Till i s , Erivan, Lc­
n inagan ' d a n . . . New York, B osto n , �i kago, Los Angeles, Toronto.
Mon trea l , V ancouver' den ... Rio d e Janeiro, San tiago, B uenos Aires v c
Montevideo' d a n . . .
Ycmck vakli o l masa d a h aham, anama i�arcl cdcr, h i r a n cvvcl sof­
ram n kuru l m a s 1 m islcr, gclcnlc hirl iklc crorham 1 z 1 icrcrdik. �orhalanm
icrcrkcn a c i l an y iizlcrindcn hcl l i olurdu. B ahama hir h ay l i kiir haf1z
duas 1 • daha cdcr, kcdcrlc hanclcrinc diincrlcrd i .
Mcktuplar, s c fcrhcr l ik y 1 1 lar111da kayhol mu�, o fcl akct y 1 1 larmda
K1zilhacr ' i n vcya Amcrikah misyoncrlcrin daha sonra Anadolu vc Su­
riyc ' dc n Loplad 1 k l an crocukl ardan. Zara ' da n d ii n y a sathma savrulmu�
Ermcn i l crdcn g c l iy ordu.
Hangi Lcsadiincrin, hangisini, hangi Larafa all 1 g 1 n 1 , Lek Lek kcn­
d il crindcn gayn, hicrhir ki msc hilcmczdi . B un c a karga�adan sonra

kor haf1z duas1: Kor h a f 1 zl an n biteviye akuduklan, yeknesak dua.

1 02
Simon Efendi · n i n -soyad1 Cihanyan idi- bir siirii yerleri dola§Ip, tek­
rar kasabas1 Zara'ya demir atma s 1 ; bu, ogl u n u , karde§ i n i , babas 1 m kay­
betmi§, okumadan vazge(ftik, yol bilmez, iz b ilmez zava l h l ar i(fin [fOk
biiyiik §anst1. 0 zamanlar istan bul ' da y a y m lanan Az.tarar* ad l I Er­
menice gazete n i n Zara ' daki tek abonesi babamd1 ve bu sayede, bu bo­
lilnmii§ ailelerin bulunmasinda veyahut birbiriyle haberle§melerinde
bi.iyiik rol oyn a m I § l l . Y almz Az.tarar' la deg i l , o devirde yaymlanan
diger Ermenice gazetelerle de haberle§erek, Zara ' d a kalanlann, b i l ­
hassa oguldan U§aktan a y n dii§enlerin isimlerini yay m l amalan m sag­
lamI§, dii n y a m n dort bir tarafma savrul an lan birhirl erinden haberdar
k i l m I § l l . Ne onlann art1k buraya donmelerine imkan vard 1, ne de bun­
lann gidip de onlan giirmeleri ne. B aham analan na, bac i lanna sual bile
sormadan mektuplanm yazar, zarnar, gonderird i .
"Camm Simon E fendi biz sana ne siiy l eyebi liriz ki, s e n bizim ha-
1 Im1z1 bizden iyi b i J i yo n . \:ok [fOk hasretini (fektigimi, doya doya op­
liigiimii, bir de acep bir gi.in olur da o l meden , diinya giizii ilen, bir­
birimize kavu§ur da gorii§iir miiyiiz diye sord ugumu yaz.''
\:ogu nlugu, ate diinyada da nasII olsa kaVU§Up kucakla§acagma
yiizde yiiz emindi ama, kor olas1 §U yalan diinyada da acep bir daha
giirmek nasip olur mu, diye Cfirp1myorlard 1 .
Baham g i.i n gormii§, kitap okumu§ b i r adam ol arak, bunlann n e
h a l d e oldugunu bildigi kadar, o n l a n n da kim b i l i r h a n g i tarlada, hangi
fabrikada, hangi kadir bi lmez i n sanlann yamnda yan a(f yan tok de­
belenip, nasII da zorluklar i(f inde ya§amaya ugra§l l k lanm tahm i n et­
tiginden, ferah ve i(f a(fICI mektuplar gonderir, bu hasret ve felakete ug­
ram I§ k i § i leri bir de kendisi, bunlarm a n l att1klanna uyup da
yaralamazd1 . M ektuplann geli§ gidi§i a l t 1 aydan az zamanda ol mazd 1 .
0 devrin ula§Im ara(f lan y l a postalar, tren lerde, a g 1 r a g 1 r i lerleyen ge­
milerde y i l l an y i l lara baglard 1. Ben zarnann iistiindcki pul lara bay I 1 1r,
keser keser saklard 1 m . B i.i tiin diinya §ehirleri ni kii(fiik ya§la ogrenip ha­
ritaya merak salmI§lim. Arna Zara 'da o y i l larda dogru diiriist harita
satan bir diikkan bile yoktu. Giderek, arl l k hangi §ehrin hangi mem­
leketin neresinde oldugunu (f i karmaya ba§lad1m. Arna Mon tevideo' y u ,

Aztarar: 1 92 7 y1linda istanbul'da yayinlanan Ermenice gazete. Kurucusu Manuk

Aslan yan uzun sure makaleleriyle okurlorin1 etkilemi�, edebiyot soyfolorindo Yorton
Gomikyon, Hogop Mintzuri gibi bir�ok yozorin eserleri yoy1nlonm1�t1r

1 cn
 lckctin ncrcsindc oldugunu r; 1karmaya ba�lad1m. Arna Montcvidco' yu,
Vancouver' i bir b i l cn c rastlayamad1m. �ocuk tcz canl I I I g 1 vc mcrak1
ilc rahats11. ctmcd igim n c c fcndi kII 1 k 1 I bir adam b 1r akt1m. n c de bir
ogrctmcn . i y i k o t U iitc k i l c r i n i b i l sc l c r de oldUmallah bu ikisini b i ­
l cmczlcrd i . "Oglum. s e n hcrhaldc yanl I� soyl Uyors u n , d iy c c a ­
h i l l i k lc r i n i g i zl cmcyc ugra�salar b i l e , b c n hcmcn zarfm iistUnU v c p u l u
gozlcrinc day1yordum.
Art 1 k r;ogu kcrc. zarfm UstUndc a1Ic1mn ad 1 sam yazilsa da mck­
tupta babama h itap cd i l ird i . �UnkU gondcrdiklcri mcktubu okuya n m
d a , ccvab1m yazam n da Cihanyan S imon Efcndi oldugunu b i l i yorlard 1 .
Normal g i d i p gclcn, s 1 radan mcktuplar babam1 p c k mcsut cdcr, fakat,
orncgin son gclcn mcktubun sahibi kadm yakm zamanda oldUgUndcn,
postacmin gctird igi bu mcktup onu gUn lcrcc uykusuz b 1rak1rd 1 . Y 1 1 l a r
y 1 1 I y U z U n U gormcdcn mcktupla�t1g1 ogl u n a n asII habcr vcrmc l i k i . ha­
yatta tck dayanak ol arak gUvcndigi bir;arc n i n olUmU onu sars1p da pc­
ri�an ctm c s i n . Fazla dU�Un mcyc gcrck yok. "bu nu scndcn gayn ya­
pab i lccck. yaz1p a n l atacak ba�ka Ermcni kalcm yok'" diyc kom�usu
Ennc n i lcr gorcvi yinc babamm UstUnc y 1karla nJ 1 . B azcn bunun tam
tcrsi de o l ur, d 1�anda olanm kara habcri de gclcbilird i . Zarf1 ar; 1 k bile
olsa mcktubu okuyan yal mzca babam oldugundan, kar;ak tUtUndcn
zurna gibi sard 1 g 1 si garasmdan dcrin bir n c fcs r;ckcr, yUzUnU gozUnU
dumana bogard 1 . B a�tan sona scssiz okuyup bitirmcdcn. ba�kasma
s1m fa� eden accmi c fc n d i lcrdcn ol mad 1 gmdan. biraz dumanla bo­
gu�ur. kcndinc g c l i r toparlamr. her zamanki a 1 I � I l m1� sclam kclam1 s 1 -
ralard 1 . M cktubu katiycn sah i b i n c vcrrncz. b c n ccvab1 birkar; g U n
sonra yazacag1m, mcrak ctmc d i ycrck cksik c t c g i ugurlard 1 .
Sonra duru m u bizc anlat1r. c v hal k m 1 da kcndisi g i b i huzursuz k 1 -
lard 1 . B iz New York ' takini. yahut Bagdat " taki n i tammazd 1 k . A rn a bi1
de �u�an Marrig l c . Egso Marriglc her mcktup gcli�indc scvinir, �a­
d 1 rnan ol urduk. Kad m cvdcn g i t t iktcn sonra. bu d c fa babam da a1 I�t1g1
�akra k 1 I g1 bulamazd 1 . ama bunu mcktuptaki kotU habcrc yormak ak-
1 mdan b i l e gcr;mczd i .
� o k s 1 k 111t 1 1 I gUnlcr gcr; ircn babam, b u ya� I I llW \-rigc � i m d 1 I 1 f.:
habcr vcrmcktcn sak1mr. sordugunda d a "hir; mcrakl anma. h•. I Ii cL
tu bun ccvab1m gcr;cn gUn giindcrd im" dcr. biraz daha du�i " 1 i 1 . hay I i
rahatlar. anama diincrd i :
"Kan, b u sUrcr e n a z sckiz o n ay, o zamana kadar k i m d i e kim

1 04
kala'!''
"Hakkm var, Turvant Mayrigi n zatcn hir ayag1 c;ukurda, bu ac 1ya
n a s I I dayamr? Ogl unun scvdas m a , mcktur gcldiydi , mcktur gittiydi
rlizgfm ilc dolamyor. B akahm o zamana kadar ya§ar m1?"
B i.iyl cc c gcrc k l i vc hakl I h i r davrani§ta hul unduklan m kar§ I h k l I
onaylarlard 1 .
Baham ha§kalan gihi kol ay h i r gcc;i m y o l u hulamad1gmdan ala
hilliihal dcnilcn h i r §Ckildcydi d urumumuz. Adam her y I I omuz zoru
i l c c;ah §Ir, c l i n i n c t i n i yiyc y i yc gcc; i m i n i saglard 1 . Arna dcvam h oku­
mas1, gcrck Erm c n isinc, gcrck Tiirklinc c l i ndcn gclcn yard 1 1r n csir­
gcmemcsiyl c zcngin hir ic; dlinyas1 vard 1 . Sanki o dol u magazal ar, c,: i f­
tcr c; i ftcr ko§uya sahir tarlalar haham m d 1 . Her i§lcrinc ko§tugu dost vc
kOll1§U]ar y i nc de hir 11/UCUr huJguru, i k i gbdiik ratatcsi, raraSI Z gc­
t irmcz)crd i . B u n lann tck i stisnas1 Karaihra h i m g i l i n Azcmct Efcndi i d i .
B aham o n a hir hi zmcttc h u l u n ursa, o e n az hirkac; m i s l i y l c a l tmdan
kalkmaya c;ahalard 1 . B aham gihi, c;aga ayak uyduramayanlardan hiri
de oydu. Bu karda§l igm iiliinceyc kadar arahks1z dcvam cdcccgi , h i r
siirii akraham1za ragmcn. h a n a sagd 1 c,: h k ctmck i c; i n iinc alll masmdan
h c l l i idi. istanhul ' a ta§ In I f) ycrlqinccyc kadar. ha ham, hiitiin dost vc
ahharl a n y l a cglcnccli hir hayat siirmii§tii.
Gelen mekturlarm ic,:indc cglcnccli l cri. safd i llcri, c;ok i l ginc,:l cri de
ol urd u . Mcse l a Kah i re ve B agdat ' tan hiiylc hirkac; mcktur gelmi§t i :
"Baron Cihanyan . . . i § i t t i k ki orada c,:ok rart i l i dcvir ha§ l a m1§. Gc­
l i rsem, Sartakh 'daki* o hostanlarnrn gcri alahi l i r miyim .. · 1 H ac; ' m *
iiniindcki o c; cvirmemi. yonc a h g 11r n siirc hi l i r m i y i m . . ? ' '
B aham ne d e s i n hu n a ! GUier m i s i n , a g l a r m 1 s 1 11 ?
" S e n ncrcdc. h a n g i d a v a y 1 siiriiyorsu n , be hey tcrcs ! Mahir B e y
zartctmi§ k i , kardC§i kar§ I S i n a C,: I k s a hcmen orac 1 kta flllllJJUn di hinc
gi imcr de, y i n c hir iinliik torrak vcrmcz. Ondan vazgcc;tik, y a �crif
Mc11mc t ' i n , Hasan <;:avu{ u n , vcyahut Mol l a Hiiscyi n ' i n U§akl a n m n
c l i ndcysc n e h a l t cders1 11 . . · 1 A l l a h onlara c an vcrm i§ a l am1yor! Sen
orada durmu§, B agclat' tan c;cvirmc, yoncahk davas1 siirdiircccksi n . B u-

Sartakh: Zara'rnn K1z1lirmak k1y1smda sulanabilir arazi, bostanl ik bir mevki .

Ha�: Zara'rnn dogusunda yuksek tepe. Kuzeyinden K1z1l1rmak ge�er Uze1 ;,de
minik bir $elale, beyaz, kopuklu bir su vardir. Bu $elalenin akt1g1 kayaya Ha�m
Kaya den ir.

I 05
sobaya. " H i r,: olmazsa, b u ndan boyle bir it osurugu r,:am sak1z1 mektup
e k s i k olur be herit" der, rak1dan hesapl I bir yudum a1 I rd 1 .
B i r mektup d a � i kago' d a n. Mealen �oy le i di:
"Degerli Baron C i hanyan, B e n senden bq on y a � biiyiigiim, onun
ir,:in hallrlayacaksm. B e n �alkamag i l 'den Kel Kaspar ' m oglu Ham­
pars u m ; Zara' dayken H ampo diye r,:ag1 nr lard 1 . Evimiz de yukanda,
Pur ' un * d i b i ndey d i . Ger,:mi� giin, scferber l i kten iir,: be� yII o nce i d i .
H a l i m e k'te* y a z /1erg i nde i k i r,: i ft oki iz ben i m , b i r r,: i ft de Ko­
tiioglan g i l i n Goze l ' i n okiizii var gi.idiiyor, gen r,: l i k bu ya, yare n l i kte
b u l u n uyorduk.
A�ag1 yu kan derken. sozlerimiz kar� Ila�t1. g i rd i k birbirimize. B e n
iigendereyi koyunca a l m n m orta yerine. bi lmez d e g i l s i n y a , /1erg za­
mam oldugundan zeme/..: de ucunda i d i . Demir cpcy yara ar,:11 ba�mda.
Bu defa b i z kavgadan vazger,: t i k , kam durdurmaya r,:abal iyoruz. Mi im­
klinat1 yoktur. i ki tabaka tiitiin ii harcay1p bas t1 g11rnz, eski gbynegi yan
yanya y 1rt1p sard 1 g 1 m 1 1 halde, bir tiirlii kam kesem iyoruz. Yara ana­
smmki nden biiyiik a r,: I l m 1 � . Ne tiitiin, ne r,:aput hay1r etmi yor. Cb\'-
11eg i n kalan k 1 s m m 1 yak1p kii lii n ii bas1 yoruz bu defa da. Beribenzer
kam azal tllk, bi raz da listiine - i y i d i r derler- laze /..:ii r /..:iisnii toprag1* s 1 -
vad 1 k. 0 gi.i nii hir,: u 11utmad1m. Gozel i l e ne ki isii l ii, n e ban � 1 k ya­
�1 yoruz. Dedim ya bi rkar,: sene sonra scferber l i k kopmaz m1 ! Ben teh­
c i rden, D i vrigi toprag m a daha g i rmeden kar,:t1m. Kar,:t1m ya, nereye
kar,:1yorum? El bilmezs i n , memleket bi lmezs i n . Kim sana ekmek verir,
kim sana korkusundan ' geber de yat u l an sabaha kadar �u almda q­
�ekle r i n arasinda hir,: degilse' der. . ?
Dagda bay irda b i r cingoros d e l i g i bu l u p , � u . a r,: susuz akpma
kadar yallp da, gece k 1 y 1 kulak koylerden bir �eyler r,:almak ir,:in bek­
lemek i stesen yok mu, o b i l d i g i n kargalarm biri i ner, biri r,: 1 kar i.is­
tii n d e n . Onu ancak bay1rlarda s aklananlar b i l ir. Gak gak diye en r,: i r k i n
ve e n g i i r sesleri yle oter dururlar. A l l ah a l lah, m e g e r karga da m1 bu
kadar dii�man olur dara d i.i�mi.i�e. B u rada birisine a n l att1 g1mda -y i n e
bizim oralardan buraya dii�enlerden birine- b a n a giilerek ne d e s e be­
g e n i r s i n : 'Onlar h crhal Talat Pap kargalan olmal I ! ' �imdi yare n li k bir

Pur: Toprag1 ki re� yap1lmaya musait tepe. Demirsirik tepesi, yak1l1p ki re� ya­
p1labilen �uruk toprag1ndan iituru Pur ad1yla da anil1r.
Halimek: Zara'n1n hemen d1�1 nda, tarlalar1n bulundugu mevki i .
korkosnu toprag1: Kiistebegin tarlalarda, girdigi delikten d1�ar1 at11g1 toprak y1gin1.

1 06
yana, demem �u k i . y i n e biz barmab i l irsek an cak Zara topragmda ba­
n n i m diye, iki arkada�, giindiiz dere kovuk yatarak, gece e l i m iz e ge­
c,: e n l e �u 111uha1111et n e fsi kii r leterek sekiz giinde Karabe l * iistiinden
Zara'ya u la�uk. Ula�llk da babamn ham m 1 var, oteli m i var kahpe n i n
ogl u ' As ian S ek i s i ' nde* birkac,: giin duldalan d 1 k . Gece yava�c,:a Zara ' y a
i n iyoruz. Tamd1k Ermen i kom� u l ardan, akrabalardan, birkac,: yavan
ekmek di5,�iirecegiz.. Vay A l l ah giiziiniizii kiir e t s i n de, 111aytl 111aytl
birbirinize bak 1 1 I kalas m 1 z . Beni giiriince e n y a k 1 m m bile akh bokuna
kan�1yor da yal varmaya ba�I I yor. ' Ulan oglum, ben zaten g i d i yorum,
k a 1 I c 1 deg i l i m ' desen de kar etmi yor. 'De c,:abuk davra n, �afak atar.
M ii s liiman gavur ay1rdedilmeye y a ba�larsa . . 1 • Oc,: be� ki.ill e n m i � ek­
megi de ba�ma c,:alasm ge l i r ya, ne halt edeceksin, nac,:ann kesik. i � te
biiyle , kahrolas1 b i r gec e n i n s abaha yak 1 m , Araboglugi l ' i n biik111eden
savu�uyordum. B iri kuvvetlice b i l egimden kelpe11tii11 gibi yap1�t1. B i r
d e bakllm Kiitiioglang i l i n Giizel deg i l m i ·J B e n ayakta i � i bitirmi�, te­
mel l i adam l i ktan c,: 1 k m 1 � olacag1m k i , Giizcl dcin i.ip dedi k i :
' Hampo, h i e,: korkma. Benden hic,:bir zarar gelmeyecek. � uradan
hemen eve g i re l i m . Ben s e n i n bel i ne biraz y iyecek baghyay1m, nereye
de g i tmek istiyorsan oraya kadar giitiirey i m .
B e n h e p ayakta d i k i l i kal m 1 � 1 m . Kotiiog l an g i l i n Giizel beni s a l l a d 1 .
ad amak i l l I sarsll :
' Bak Hampel, bugiin o b i ld i g i n giinlerden degil karda�1 m . Ben o
gii n leri unuttum c,:oktan. Eger ben i m i5ge11derem y i g i t olsayd1 ben seni
y aralard 1 m . Tesadiif. sen beni kiitii l e t t i n o giin. B ugiin o giine ben­
zemez arkada�! B u olmaz olayd1, c an paza n : hayd i ' deyip ben i ta
Oyuklu* kiiyiinden de iiteye savu�turdu. B undan sonras1m n e sen sor,
ne de benim kalem gikiim b u n l an anlatmaya yeter. Dagda bir hay l i
kalaba l i k la�llk. Yiiriidii k, ta Ord u ' y a c,: 1 k t 1 k . Orada c,: o k gi:izii kara ar­
kada�larla kar�Ila�llk. Karadeniz iistiinden siirdiik, Sohum Kale* d i ­
y or lar b i r Giircii diyanna.

Karabel: Zara-Divrigi yalunda, Zara' nm 25 km kadar guneyinde, denizden 1 Bl 0 m

yuksekte bir ge�it mevki.
Asian Sekisi: Zara'n1n i�inde, Hebe� <;:ay1 ile K1Z1l1rmak arasmda kalan tepe.
Oyuklu: Guc�uk Kopru'den ge�ip Zara-Serefiye yaluna �1kmca, Zara'n1n 3 km ku­
zeydagusunda bir �iftlik-koy
Suhumi Kalesi (Sohum Kale): (Karadeniz k1y1smda, Abhaz Cumhuriyeti'nin ba�­
kenti) Suhumi' de 1 724'te Osmanl1lar taraf1ndan yapt1r1lan kale.

1 07
 Orada da bann amad 1k, i n d ik a�ag1 Kalkasya ·ya. Ama11 1 n da ama­
n m . B uras1 bizim oralardan daha bok. Ne ekmek var, ne a� var, n e de
insa n h k . Bir i syan, bir i h t i l a l . K 1 z 1 1 I kim, beyaz kime diyorlar bel l i
d eg i l . K i m k i m i e l e ge(,'.iriyorsa t a v u k g i b i dogruyor Erme n i s i , Aze­
ri s i , GLircLisLI, KLirdLI, Lezg i n i , �e(,'.eni bel l i degi l . GLicLI gLicLI ye tene.
Kendimizi Acemistan ' a atllk neden sonra. Neyse ki orada bir Erme n i
evi b u l d u m . B en bun lan keseden ge(,'.iyorum. S e n A l l ah ' m i � i n e bak.
Alli ki�i lik bir aile, LI(,'. klZI, bir de kLI(,'.Lik og lu var adam m . Ben hep
edepli davra11 1yor, adamm l afm 1 i k i l etmiyorum. Bardag1 e l inden alsam
LI(,'. diirt ad1m geri geri basmadan sakm arkam1 diinesi degi l i m . B ilmez
degi l s i n ya, Zara ' n i n terbiyesi, nezaketi o katuvaz mi katuvaz Si vas ' a
hi(,'. benzemez. Saray terbiycsine ok�ar derlerd i . 0 minval Li zre (,'.a­
bahyorum . Adam hah lLiccan, adam sarraf1 ki, adamm da has1, neme
laz1m. Farkinda da oldum ki beni ince ince takip ediyor. Ben art 1 k h iz­
mette kusur mu ederim. Senin a n layacagm Cihanyan, bu adam yakm
zamanda Ameri k a ' y a gidesi ymi�. B e n i de a l d i lar, ge ldik mi Ame­
r ika ' n m �i kago denen �ehrine . . .
B uralar iiyle an latmay l a ba� e d i l ecek gibi degi l . B i r fahrikas 1 , yal­
m z bir fabrikas1 bizim Zara · y 1 tekm il dLIZLI i le, ovas1 ile i(,'.ine a h r.
Demem o degi l . bLiyLik k l Z I i l e de e v lendirdi beni. A l lah mekan m 1 cen­
net e ts i n . Amma ben oradayken , M LislLiman kom�ular. ' Erme n iler
gelse gdse e n fazla cen netin kap 1 s m a kadar gelebil irler. B izden artan
bir yer kald1 ise, ame l i gayet dLizgLin ola da, o s 1 rada Ermen i ' ye de kii­
�elerden k 1y1 kulak bir kap1 arkas1 dLI�e· derlerd i. Ben de bu yLizden
korkum oldugu i(,'.in, eger var ise d iyorum . . . �ok �LikLir dirlik birlik ya­
�ay 1 p y uvarla11 1 p gidiyoruz. Yetmi �imi (,'.Oktan savu�turdum Simon,
giizLim pek ilerileri de kesmiyor Arna mcmleket hasreti de yLiregimi
daghyor. i nsan gen(,'.ken deg i l ama y a�lan d 1 k(,'.a daha (,'.Ok arar ol uyor
vatan 1 n 1 , y urd u n u . Hele KiilLioglangil i n Giizcl hi(,'. gozLimLin iinLinden
gitmi yor. Cihanyan, bunca yII ge(,'.ti hala rLiyalanma Zara'dan ba�ka
bir yer girmedi. Halbuki ba�1ma o topraklarda bitmedik ot kalmam 1 � t 1 .
B e n dLI�Linmesem bile, h e r g e c e �uural l l m b e n i rahats1z ediyor. � imdi
sana bir ricada bulun<icag1 m . Mektubumla sana ay11 1 tarihte bq yLiz
dolar giinderiyoru m. Eger G iizel sagsa kusuruma bakmasm, ad 1 n 1 ,
yap l l g 1 n 1 u n u tmad 1 g 1 1rn giistermek i (,'. i n a l s 111 . 0 d a beni yad e t s i n .
Yoksa (,'.Oc u k lanm giir, biiyle boy l e imi�, b o y l e imi� d iye de an lat. Me­
zarda yatan Gi.ize l ' i n basil bir toprak y1gm1 olmad 1 g 1111 b i l s i n l e r Oyle

1 08
devirler ya�an d1 k i , Ermen i y i m d i y e n , w d i yen d i l i kesi l i p a l m ndan
kur� u n l am rken, Kotiiog l an g i l i n Goze l , ' ba�lanm Talat ' m a da' d e yip,
i �te bu Ermen i ' y i kurtard 1 . Hem d e bu Erm e n i , onun, i ki y I I once
iigendereyi koydugu gibi, a l m m n deri s i n i ka�larma i nd irdi g i halde . . .
H i ka y e n i n bundan sonras 1 n 1 babamdan d i n leyelim:
"Kotiiog l an g i l i n Goze l, Pur'da k1�1n t i l k i hap1 dokiip*, Karsh Kur­
bane Day 1 i l e durmadan t i l k i avlay1p, elde ettigi paray la, giicii y e t­
tigince kafay1 tiitsiileyenlerd e n , sozii sohbeti yerinde olan t< U l ­
suzlardand1. Gert<ekten d e b i r i p l i g i n i t<eksen sakosunun kirk yamas1
par'<a par'<a dokiiliir, y iikiinii bir kedi rahatt<a kald1nr da, gonii l y ii­
c e l i g i n i bir katar deve t<ekemezdi . Paray1 katiyen almad 1 . ' U lan ' ded i ,
' bak hele, bizim K e l Kasparm Hamp o ' y a b a k hele. B e n n e yapm 1 � 1 m
k i , yapllg1m ettigim nedir k i ·J B e n asla kabul etmiyorum. B u n u boy­
lece yaz. Ve !akin bizim i h van e h l i n i bir topl a da, Urfan ' m orada b i r
d e f- i g a m eyleye l i m . B u n a yok d iyemem, olmaz m 1 S1g1 Usta'!'
Goriiyor musun arkada�, adamdaki y iirege ve alt<akgonii l l ii l iige
b a k ! insan boy le bir degerli y iire k i t< i n , bunca t<ekilen t< i le l eri unutur
da, boylelerini gene seyretmek ve s 1 ras1 geldikt<e konu�up anmak i t< i n
b i r daha ya�ar. . .
"

Eh, babam da epey ya�ad 1 : Seksen bq y I I . hep bu q i n e az ras t l a m r

c e h e n nemi v e c e n n e t i ya�ayarak. \:il elerini unutab i l d i m i , bi­
lemi yorum. B u n u b i l se b i l se . ona o n c a yII kan l i k yapan ve hayat m m
h e r b i r bahanm zengin lere dokudugu k i l i mlerin i lmckleri nde b 1 rakan
rahmetli anam b i le b i l i r. 0 da bir tiirlii seferberl i k tiirkii leri nden ibare t
repertuvan olmadan g i rmiyor ki riiyama!

tilki hap! dokmek: Tilki avlamak ic;in yere zehirli ilac; tapaklan yerle�tirmek.

1 09
DiZiN

Abdi Dede 74 Araboglugil I 07 bcribcnzcr 60, 106

AbdUlhamit II 67n, 96n Arap<;a 49n, 7 8 n Berlin IOI
Abhaz Cumhuriyeti I 07n Ank H a l i ! E m m i 46 Besni 69, 8 3
A c e rn i s t a n 1 08 Ari r 1 6 Bqikta� 67n
Ad ( k a v m i) 49n Arnavut 20 , 7 8 , 98 Bey 34. 41. 45, 48, 49.
Adana 1 9 Amavut Ibrahim 9 8 52-54, 56, 57, 68, 8 1 -8 9 ,
Addis Ababa I 02 Amavut Muammer 7 8 1 05
Adil 4 8 . 49, 50 Ar�agunyan (okulu) 5 8 n Bcydag1 72
Agop Balyan 67n Ar�ak Agbar 2 0 Beyrut 5 7 . 1 02
Aga 1 7, 1 8 , 1 9 , 2 3 , 36, 38. A11in E m r n i 1 6 , 3 6 heyt 87
4 5 , 63, 64, 7 1 , 8 1 , 86, 92, Asadur 6 0 h1zlamak 1 2
96, 9 7 , IOI Asun 85, 86 bir mallr 49
agbar 2(L 36, 74, 76 A s i a n Sekisi I 07 Bogos Usta 67
Agrna�at 1 8 Ash 87 hoktan kale <;ittcn yap1 84
Agvor Vartanu� 5 6 Asya 8 8 hoya ahnak 8 1
Ahmed Miir�idi 87n a�har 2 0 Boston 1 02
Ahmediye 87 A �1k Garip 87 Buenos Aires I 02
Ahrnet 60, 64, 8 1 , 9 1 , 96 Atatlirk 3 5 Bulucan 2911, 7211
Ahmet <;:avu� 92, 97 Alina 1 02 Bursa 98
Ahmet Emmi 5 1 , 60, 90 Avedaran 5 9 hiikme 1 07
.alaca I0I Avrupa 8 1 , 8 8 Biikrq 1 02
ala<;ug 80 A v�ar Dag1 2 0
aladikine 67 Av�arhnm Fmm 26 cami 1 2, 2 9 , 65, 66
Alaeddin 60 ayak tezegi 7 3 Cclal G u zclses 40-42
a Iii klilllihal I 05 ayine-i devran 2 9 cerge 93
Alaman 98, IOI Aynaroz Manastm 2 4 cczvclenmek 7 8
a l ha min h a 44 A1ernet 9 5 , 1 0 5 Ciha11ya11 1 3 , 3 5 , 1 03 - 1 06,
Ali 29, 3 5 . 36, 5 1 , 52, 8 1 , Azeri 1 08 108
89. 9(L 9 1 , 92, 9 8 , 99 Aztarar 1 03 c ingoros I 06
A h <;:avu� 29, 35, 36, 8 1 . 90 collik 32. 3 9 , 40, 4 7, 49, 52,
A h Tosun 89, 90 baba dok u11( ma)mak 80 82
Allah 1 6- 1 8, 24, 29-32, 36, baba tutturmak 54, 67 Cumhuriyct 15, 40, 44, 45,
18, 39. 46, 49, 52. 55, 60, Ba b15.li Bas km1 7 1 n 52. 7 8 , 80, 84, 85, 87
63-66, 69. 74, 75, 79, 8 3 , Bagdat 5 7 . I 02, I 04, I 05 Cumhuriyet Bayra1111 44, 45
87-9 1 . 9 4 , 9 8 , 1 04- 1 08 Bahacddi11 �akir 70, 7 1 n Cumhuriyet H alk F1rkas1 87
Arnerika(l1) 1 02, 1 08 Balta Mcmct 66 Cumhuriyet Okulu 7 8 , 80
amme clizli 87 baron 1 05, 1 06 Clilciil u�ag1 67n
Anadolu 1 7 n , 70, I 02 Basra 1 02
Anadolu Scl<;uklulan l 7 n Ba�1biiyiikler 56 <;:alkamagil I 06
Anania 70, 7 1 ba�h ba�h 9 5 <;:ar�1 Camii 1 2
Ankara 5 3 Bch<;ct H o c a 1 8 <;:aygiizgil 97
April/ Aprul 42 hckimck 42 <;:c<;en 1 08

1 10
 <;ctcn 30 Durmu� Osman 97 Gazi Okulu 27, 80
<;tr <;tr <;tgmnak 97 g1d1boku 5 5
<;:ilohanncs 1 8, 29n. 7 1 ccr-i misil 8 5 n g t d i k 1 8. 36
<;:ilohanncsin Yurdu 1 8 Edibc 5 7 gtldancuk 20
<;irkin dovlct 74 Efcndi 7 3 - 7 5 , 8 7 , 9 1 , 92, gtldtr gUcUk 1 2, 27
<;:oban Dcrcsi 79 9 5 . I O I , 1 03 - 1 05 Gtzlavct 4 6
<;:olak Osman 63. 64. 95-98 �grck 76 G i r i t 1 02
<;ordlik armudu 20 Egso Mayrig 1 04 godo� 27
Ekrcm 26 go�nag 29
dad-1 Hak 79 cli bcrath kcsilmck 87 goduk 1 05
dadi <;agtrtmak 8 5 click 54 gogcrtmck 1 3
dagarctk 1 8 , 2 0 cmc 67 giiynck 96, I 06
Dag1stan 67 n Eminc 60. 90 Gozcl I 06- 1 09
Dalakh Omer A g a 1 8 cmval-1 mctrukc 1 3 , 14 Gulvart Bact 45
Dalakhgil 1 2. 1 7 , 20, 2 1 . Envcr [Pa�a] 70, 7 1 n GUc�(ik KoprU 94
27. 32 cri� 22. 2 3 GU llU 45
Dangalagm Manas/Sctrak Erkckzadc Urfan 9 4 GUrcU 1 07 , 1 08
60 Erivan 1 02 GlirUn 8 8
Dangalakgil 60 Ermcni(lcr) 1 6 , l 8n. 1 9. 2 3 ,
Darcndc ( l i ) 85-88 2 5 n . 4 5 , 46, 5 1 , 5 2 , 56. Habq <;:ayt 9 4 n . 1 07 n
Darcndcli H a c t Sabit 87 58, 60. 64, 66, 69- 7 1 , 73, Hact 4 8 , 6 6 , 8 7 . 9 5 . 1 00
Darcndcli ( K aymakam) 79. 85, 87, 91, 93, Hact Ef cndi 87
Nabi Bey 85. 86 1 00- 1 02. 1 04 , 1 05 , Hact Hasan I 00
Darcndcli Scyfullah 87 1 07 - 1 09 Hact Osman 48
Darcn dcli Scyh SUrcyya 87 Ermcni Kiliscsi 87 Hact Osmanm Kadir 48
Davulcu Kaymakam 86, 87 Ermcnicc I 6n. 2 5 , 2 8 , 29n. Hact Omer 66. 95
Dcgirmcnci Mu�cg Usta 5 9 39, 42n. 46, 56, 74, 75. Hact Sabit 87
D e l i Mchmct 94 !00. 1 03 Haen 1 00
Deli Mustafa 63 Erzincan 80 Ha<;(tn Kaya) I 05
Deli S1g1 75 Eynir 92 Hafiz Hakkt 54-57
dclico� 75 H afik 22, 2911, 4 3 , 73, 75.
Dcmirsmk Tcpcsi l 7n. 86. Fcrhat ilc Sirin 87 96
9 1 . 1 06n fcrma 97 hafini <;ckmck 1 00
dcndcn 20 l'cyl 63 Hagop Mmtzuri 1 03 n
Der Zor 69 follatmak 27 Hakkt 48. 49. 54-56
dtga 1 7 , 75 Halcp 4 1
dtrdik atmak 55 gagant 46 Halhavu 66, 72
D11nb1ligin Dcligi 9 1 Gamis 71 Hali! 26. 4 1 , 46. 66
D1�kap1 7 3 n Gani K5hya 7 1 Hali! Emmi 46
d i n i bir ugruna 6 5 Garabct Usta 90, 9 1 Hali! Ibrahim 1 2 , 26, 82.
d i v a n s i n i s i 73 Garip 87 IOI
Divrigi 7 8 n . 8 8 , !06. 1 07n Garo 1 1 Hali I Soylcr 4 1 n
Di yarbaktr 40. 4 1 . 8 7 n gashcnnck 52, 7 5 Hal i rnck I 06
Diyarbckir 88 gaydc 2 3 , 5 3 , 5 4 , 87 Halis Turgut Bey 45
Doberman 89 Gazi (Pa�a) 12, 1 3 , 27, 3 1 . hallanmak 96
don donak 82 35, 4 � 45, 52, 80, 84, 86, haman<;a 20
Dostargil 97 IOI Hamdi 1 7. 20
do�Unnck I 07 Gazi Mustafa Kcmal Pa�a Hamdi Dayt 20
dudulis 1 3 44 Hamil 66, 88

111
 Hamparsum I 06 Kadir 48-50 kilisc 29. 58. 87. 9 1
Hampo 1 06 . 1 07. 1 09 Kadriyc 92n Kirkor 1 5 . 1 8 . 4 5 . 54. 77.
Hancdan Aga 7 5 Kafkas(lar/ya) 71 n . 86. 88. 8 2 . 81
Hasan 1 8 . 1 5 . 1 0 0 , I 05 1 08 Ko� (Hali! ibrahim) l.l. 1 7,
Hasan <;:avu� I 05 Kahirc 57. 1 02 . 1 0 5 1 9 . 2 1 . 26. 27, JO. 12.
Hatip Mahallcsi 1 1 , 1 2, 90. kalak 8 8 15-18. 42. 4� 82. I O I
IOI Kalkan 29n Ko�hisar 4 1
hayrig 60. 84, 93, 94 Kalust Aghar 16 Ko�kiri 4 1
h5z5. 94 Kami! 87 Kopuk Rcccp 65
Hazar Denizi 88 kanayak IO I korabaz 74
hazer olmak 70 Kangal 1 9 Koresgil/Korcsyan 60
hckiyat 57 kangallamak 49 Korfu 102
hcrg 90. 1 06 Kaploya11 7 1 ko�u 21. I 05
hcrle 2 5 . 54. 7 5 , 8 9 Kara Misto 9 2 Koyulhisar 1 8 . 9 5
herslenrnck I 0 I Karabcl 1 07 Kozakh ibrahim A g a 8 6
hcriik 1 0 1 Karacaviran 7 8 n Kazakh ( ibo) 88
Hesna H a m m 56. 57 Karadcniz I 07 Kor Beh�ct ( H oca) 1 8
H 1ristiyanhk 46 Karaibrahim(gil/oglu) 65. Kor H a kk1 48. 49
H i kmel 15 9 5 , I05 Kiir Hakk1mn Adil 49
h i m 69 Karasu1 72 korkosnii 42. 57. 1 06
H i mmel 15 Karay1lan 88 Koscahmctgil 97
Hoca 1 8. 5 4 . 56 Kaspar I 06. I 09 Koscdag ( 1 ) 1 7. 1 8 . 20. 72.
hokka[okka] 71 Kastamonu 8 8 96
horakuyr 67 ka�1k kahb1 29 Kostcncc 102
Horik l-latun/Ncnc 1 2. 24, Kfi�if Bey 1 4 . 19. 42. 48. Kotiiogla11gil I 06- 1 09
66 49. 52-57. 8 1 , 8 1 . 84 Kud iis 1 02
horiz 25. I 0 I katuvaz 1 08 Kuran 8711
hot Ll Kaymakam Kcl Asun 85 K n rhagakoy 78
Ho tozotyan 56 K5rnn 15 Kurba11c Day1 1 0 9
H iiscyin .l5. 96. 1 05 Kel Arif 1 6 kurdalamnak 55
Kel Asun 85. 86 K u � kayas1 78. 79. I O l 11
ibrahim 1 2, 26. 82, 86, 9 5 . Kcl Aso 60 kuyrugu hama degmck 69
98. 1 0 1 . 1 0 5 Kcl Kaspar I 06. I 09 Kiirt(lcr) 28. 16. 45. 78n.
ihvan 84. I 09 Kcl Ohanncs I I 9 1 , 1 08
ilya Usta 7 8 - 8 1 kclcstc 7.l Kiirt Ali <;:avu� 29. 16. 90
imranh 7811 kclpcntiin I 07
inhisar 60 Kemal Pa�a 44 Larisa 1 02
irc111 4911 Kcmani Tatyos 88 Latince 42n
isa 27, 28 . .l6. 46. 87. 9 1 Kcmis 71 Lazkiyc 1 02
iskcndcriyc I 02 Kcrem ilc Ash 87 Leninagan I 02
ismel .l5 kcsc 1 08 Leyla ilc Mccnun 87
is met Pa�a 8 5 kctcndcn bozma 2 5 Lczgin 1 08
istanbul 5 7. 60. 6 7, 70. I OJ, Kcvcnli 7 8 loguzlamak 41
1 05 Kczik 1 00 Los Angeles I 02
inihat ( vc) Tcrakki 7 1 . 7 8 Kmac1lar 4 8
izmir Suikas11 4 5 n K1rtogu1 72 maga11u11 15
K1Z1lha� I 02 Magar Aga 21
k a d a .l9 KIZllmnak 1 2. 7 1 . 86. 92, Mahir Bey 1 05
kaddcrc 61 94n. 1 0 5 1 1 . 1 0711 Mahmut 1 5

1 12
Makbcr 88 Mukim Tahir 4 1 Ogncvil 29n
Malatya 8 3 Mustafa 63, 64, 7 1 , 7 3 -75, tikUzgtitU 20
Mamo Halil(in H a c 1 Omer) 95, 97 Omer 1 7 - 1 9 , 66, 8 1 , 95
66 Mustafa Aga 7 1 Omer Aga 1 7- 1 9, 8 1
mamug 20 Mustafa Efcndi 73-75 Omer Efcndi 95
Manas 60 Mustafa Kcmal Pa�a 44
Manasllr 1 6n Mu�cg Usta 59 panganot 1 6, 22, 62
Manuk 1 3 , 90-92 M U ftUzadc(lcr) 1 9, 87 Paris 1 02
Manuk Aslanyan 1 03 n M U ftUzadc Kil.mil Efcndi 87 park diro�1 1 6
Marsilya 57, I 02 MUslim 1 7, 66 par1al 1 9, 70, 79
Mas i s l I. 13 MUslUman 25, 35, 48, 56, p a la 8 8
mastor 95 60, 62, 64. 74, 85, 87, paya 1 9
Malla incili 28n 9 1 -9 3 , 95, 96, 98, 100, payan 84
may1l may1l 1 7 . 1 07 IOI, 1 07, 1 08 pcstikan 26
rnay1s 1 2 mUsvckcs 46 pczUk 50, 54
rnayrig 1 3 , 20, 2 8 . 45. 46, p111k 3 7
55. 57, 82. 1 04, 1 05 Nabi Bey 85-89 Pirc 1 02
Mazin Ahmct 60 Nadim 9 5 , 96 pirpirik 2 8
Mazingil 1 2. 51. 52, 60, nal kans1 57 Po�a(lar) 8 6 . 88
90-92, 95 Nalbanl Topal Giivur 9 1 Pop Mcv!Ut 86, 8 8
Medine 87 New York 1 02, 1 04 Pop Osman 8 6
mchcl �6 Niyazi 49 pti�Uk(�U ) 1 7 . 2 0
Mchmct 1 7 - 1 9 . 35, 94. 97, Noel 46 pur/Pur 6 1 , I 06. I 09
98, 1 05 Nuh 46, 77 Puruntcpc 80
Mchmct Aga 1 7- 1 9 Nurcihan Ncnc 1 2
Mchmcl Ali 97. 9 8 Nurcihan Hatun IOI Raimondo d' Aronco 6 7n
Mekkc 87 Nuri 49. 60 Rcccp 35, 36
mckr 82 nUyU 23 Rcfct 35
mcncnd 23 Rcji ( idarcsi) 96, 97
Merycm ana 28 ogmak 82 R1�vanlar 78
mqc bUken 97 ogormis 62 R1za c;:avu� 63. 95
Mcvla 63 Ohanncs 1 1 , 1 3 R i o de Janeiro 102
MevlU! 86 olgtirUp 1 8, 82, 96 Roma 80
M1gmla��akm R1za c;:avu� Omogil 1 2 , 27 Rum(lar) 72n, 78n
63 Ordu 1 07 Rus 86. 98 bk: Urns
M1hitar I I, 13 Omovut 29n
nuhla 54 orpcvari I 0I Sabi! 87
M1sak Usta 59 Orta Asya 8 8 Sadik Aga 97
mihanc 75 Orta�ag 2 4 Sag1r ilya (Usta) 78, 79
Mogollar l 7n Ortaktiy 67n sako 1 09
Molla HUscyin 96, 1 05 Osman 48, 63, 64, 86, 88, sal 62
Mollahasan 1 8 96-98 Salim Bey 8 8
Montreal I 02 Osman Aga 63. 64. 97 Salman c;:avu�un H a m 5 6
moraku.yr 45 Osman Usta 78 Sand1k�1 Mustafa Efcndi 73
Moskof 48 Osmanh(lar) 6 7n. 70, 71 n, Santiago 1 0 2
rnozik 8 1 96n, 1 07n San�1h 29, 6 7 n . 78n
mucur 1 05 O v n c v i t 29n Sarkis Balyan 6 7n
Muhammct 87n, 88 Oyuklu 107 Sar1akh 1 0 5
muhanncl I 07 tigcndcrc 1 06 , 1 07, 1 09 scfcrbcrlik 1 3, 2 3 . 3 2 , 56-

1 13
 5 8 , 68, 7 8 , 8 2 , I 02, I 06, �eyh Siireyya 87 unllik t u n l li k 90
1 09 �eyhmerzuban I 8n Otukyurdu I O I
Selanik 57, I 02 �ikago 1 02, 1 06, 1 08
Seneker 1 2, 1 3, 1 7, 1 9 , 2 1 . �ikiraf 20 Van 88
25-27, 29, 30, 1 2 , 34-38. �u �an Mayrig 1 04 Vancouver I 02, I 04
4 1 , 42, 46, 82 � ukret 3 5 varjabed 22, 39, 54, 8 1 .
Seneker Aga 3 8 84
Setrak 6 0 , 7 0 , 7 1 Tahir i l e Zuhre 87 Varna 1 02
Seto 7 1 tala� ans1 89 Vartan Gomikyan 1 03 n
scttar 63 Talat (Pa�a) 70, 7 1 n, I 06. Vartanu� 5 6
Scyfullah 87 1 09 Vartanu� N e n e 25
s1byan 8 1 , 8 2 tartala 1 9, 56 vazge,ti 45
S1dd1k Usta 63 Tathcak S urrepesi 67n vo,har 75
S1g1 (Emmi/Usta) 60, 65. Tatos Aga/Agbar 74
69, 70, 75. 95 , 1 00, 1 09 Tatyos 88 Yahya Bey 68
S m i r Degirmeni 92 Tav�an Tepesi 92 Yakup Cemil 7 1
sir sir 8 1 tehcir 1 9 , 5 7 , 68, 69, 1 06 yalbirdak 69
s1val 6 3 Tekke (ki:iyu) 18, 29, 71, Yellice 72
S i m o n 3 5 , 60, 66, 69-7 1 . 78, 92, 1 00 Yemen 49n
75, 95, 9 8 , 1 08 Terakkiperver Yildmm 87. 90. 92
Simon Aga/Efendi/Us1a 60, Cumhuriyet'i Firka 45n Yild1z (Saray1) 67
75, I O I , 1 03, 1 04 Te�kilat-1 Mahsusa 7 I n Yukan Dere 1 7 , 2 1
Sivas 1 7 , 45, 66, 67, 7 8 n , tevatur 46, 7 3 Yunan 8 6
92n, 9 6 . 1 08 Tillis 1 02 Yunanistan 8 8
Sivas kebab1 66 Tokaloglu 8 3 Yusdan ( A g a ) 95, 9 7
Sofya 1 02 Topal Garabet Usta 9 1 yuzge' 7 8
Sohum Kale I 07 Topal Garo 9 1 . 92 yuz tutnag1 I 0 I
Soyad1 Kanunu 3 5 Topal Kalust Aga 1 6
si:ive 1 8 Topal M e h m e t A l i 9 7 , 98 Zara 1 1 n. I 7n. I 811. 23.
S u h u mi 1 07 n Toronto 1 02 25n, 29n. 3 8 . 4 0 , 4 1 n .
Sultan Hamil 67 tozak 42 4 2 , 4 3 . 4811, 5 4 , 5 7 . 5 8 ,
Suri ye I 02 Turvant Mayrig I 05 60. 6 7 n. 69-72, 7 8 . 8 5 ,
Surp Lusavori' 5 8 n Turk 44, 45, 52, 84, 8 5 , 93, 8 6 , 90-93. 9 6 , 9 9 , I O I n ,
Su�ehri I 7 n I O I , 1 05 1 02, 1 03 , 1 05n,
s u di i k l li k 9 7 T iirk,e 22, 57 1 06- 1 08
Siileyman 35 Turkiye C u m huriycti 1 5 Zara kilimi/hahs1 23
Siimbliloglu R1za <;:a vu� 9 5 T uylU Dere 20 Zarah Halil 4 1
s u m su k 60 . 8 9 zarba I O I
S u reyya 87 ucar 52 zemek 1 06
Urfa 42 z1vga 1 9. 20
�ad1man 8 2 U r fa h C e m i l Cankat 4 1 Zilfo 63
�air-i Azam Hamil 8 8 Urfah M uk i m Tahir 4 1 Ziyadun Magaras1 9 1
�ak�ak 6 6 Urfan 94-96, 98, 99, 1 09 zo 75, 1 09
� a m 1 02 Urgu' Ha tun I 0 I Zoragilin Topal Kalust
�aragan 9 1 uruf I O I Aga 16
�eddad 49n Urum 79
�emlik <;:ay1 78 Urus 98
�erefiye 2 0 n , 78n, I 0 I n
�erif Mehmet 1 05 Ongur 78

1 14
Sozlii k

Yazarm k u lland1g1 sozci.iklerden derlenen a�ag1daki soz li.ik ic;:in, Ata­

Li.irk Ki.ilti.ir O i l ve Tarih Yi.iksek Kurumu-Ti.irk Oil Kurumu (TDK) ta­
rafm d a n harnlanan ve Ankara 1 9 8 8 has1mh iki c i l t l i k Tt'irkre Sdzhik­
Y e n i B ask1. esas ha�vuru kaynag1 olarak a hnm1�t1r.
A�ag1daki l istede, TDK sozli.igi.inde yer almayan sozci.ik, soz gruhu
veya deyimlere yer verilm i�tir. Ancak, TDK sozli.igi.inde hulunmakla
hirlikte k i m i sozc i.iklerin a�ag1daki l isteye de a hnmasmda yarar go­
ri.i lmi.i� , hu sozci.iklerin sonuna i�areti kon ulmu�tur.
•

Yazarm verdigi hilgilerin yam ma a�ag1daki ac;:1 klamalar ic;:in De r­

leme Sdzliigii, Redhouse Sdzliigii, Malhasyan Pararan, Acaryan Pa­
raran vh. kaynaklara da ha�vurulm u�tur.
Yazarm d i l i n e , anlat1mma, di.i n ya sma eri�imi kolayla�llrmay1
amac;:layan hu sozli.ikte her sozci.ik ic;:in koken d il helirtilmemi�tir. B i r­
c;:ogu ic;:in k 1 saltmalarla [A r. Arapc;:a, Erm. Ermenice, Fr. Frans1zca] ya­
pilan etimoloj i k at1flar, dogru olsa hile, esas olarak i l g i l i sozci.igiin o
dilde k u l l a mld1g1, yaz1h kaynaklara, sozliikl ere gec;:tigi anlammda a l m ­
mahd1r.
Y ay m c m m Notu

1 15

Agvor Erm. Guzel
agbar Erm. aghpar Abi
Ahmediye bkz s. 87
alaca bkz s. 1 0 1
alai;:ug Derme i;:atma kul ube
i;: 1 k* ]
aladikine Hesap etmeden,
li�iguzel
alag1z Geveze
ala kiilliihal Ortakarar, idare eder
[Her halde, ne bii;:imde olursa
olsun anlam1na gelen ala kul/i ha­
/in den bozma.]
al ha min ha Zar bela, gui;: bela
amme ciizii bkz s. 87
April bkz s. 42
a�har Erm. a$kharh dunya. Gonul
Avedaran Erm. incil
ayak tezegi bkz s. 73
ayine-i devran Devran' 1 n aynas1
Baba dokunmak bkz s. 80
baba tutturmak Kala tutmak,
soylemek, i;: 1 k 1 �mak
baron Fr/Erm. "bay, bey" an-
lam1 nda hitap.
ba�h ba�h Agz 1 na kadar/tepeleme
bekimek Berkimek*
beribenzer Vurgu ikinci hecede S 1 -
radan, alelade, (bas)bayag1
beyt Ev, mekan
b1zlamak i�emek
bir mafir Vurgu ilk sozcukte Bir
sure
boktan kale i;:itten yap1 Da­
yan1ks1z bina
boya almak Adam olmak
biikme Donemei;:
1 16
biirniik r;; ar�af
Cerge Ni�an, dugun, �en l i k
[ala­ cezvelenmek Yerinde duramamak,
hopur hopur hoplamak
ge­ cingoros Dag tepe ustunde koca
i;:ukur
collik Halk dil inde subyan
i;:ek de yavrum kuyrugun hama
degmesin bkz s. 6 9
i;:eten Kagni us!Unde saman konan
dolap
i;:1r i;:1r i;:1girmak inim inim i nlemek,
ac1dan feryat figan etmek
i;:irkin di:ivlet [devlet] Hesaps1z
bol luk, gorkem r;:ok 9irkin dovleti
vardi: Bolluk ii;:inde yuzuyordu,
gorkemli bir hayat suruyordu.
i;:i:irdiik (armudu) Ahia!
Dad-1 hak Allah vergisi
dadi i;:ag1rtmak Amana getirmek
kotu (zor kullanarak, eziyet ederek)
dagarc1k* Me�in torba
delico� Co�kun ve heyecanll
denden K 1 rm 1 z1mt1 rak, tad1 kek-
remsi bir dag meyvesi. Zara'da
Sonbaharda o lur. Agac1 , elma
agac1 kadard 1 r.
d1ga Erm. Oglan; Anadolu'nun i;:e­
�itli yorelerinde Ermeni oglan i;:o­
cugu/dolu anlam1nda kullan 1 l 1 r.
d1rdik Erm. S 1 pa ve lay ko�usu
d1rdik atmak (S1pa ve lay) i;:if-
telenerek ko�mak
dini bir ugruna Canla ba�la
divan sinisi bk z s. 73
don donak Giyim ku�am
di:i�i.irmekToplamak, dilenmek
[dev�irmek*]
dudulis Erm. ? yelik i;:omak oyunu
Ecr-i misil bkz s. 8 5
egrek Yaylalarda kara Siginn top-
landigi ustu ai;:ik yer.
eli beratll kesilmek bkz s. 87
ellek Atik, gui;:lu
eme Hala
emval-1 metruke Sahibi tarafindan
terkedilmi� mallar
e ri � Erm. arei;: Kilim i;:ozg usu, ari�
Ferma* Ava hazir
feyl Fiil
follatmak (Okuz ii;:i n) Boynuzun di�
k i S m i n i k i rmak bkz godo�
Gagant Erm. Noel, Yeni Y i l
gagantel etmek Y e n i Y i l kutlamak
gasbennek Ar. gasben zorla. Bas-
baya g i , dupeduz, goz gore gore
gayde Kaide
g1d1boku Gune�te kurutulup fi­
n nlanmi� vez. Simsiyah, zeytin
gibidir, kui;:uk i;:ekirdegi vard i r.
Kuru uzum g ibi yemi� olarak
yenir. Bkz vez
g1dik Erm. Oglak, kuzu
g1ldancuk Erm. kayldani;:ug ? Ye�il
yaprakll yabani bir bitki. Toprak
alli ndaki turpa benzer kahverengi
yumrusunu kesip agza degdirmek
bile �iddetli ishale yol ai;:ar.
g1ld1r gi.ici.ik yoluk i;:ocuk, ufa k l i k
takimi
godo� Erm. Boynuz [kodo�*]
godo�(unu) follatmak (Okuz ii;:in)
Boynuzun di� kiSm i n i ki rmak;
darmadagin etmek
go�nag Erm. goi;:nag yan
gi:idi.ik Erm. god, godig tah i l ol-
i;:usu. 1 6 kiloluk bugday oli;:usu
gi:igertmek Morartmak
gi:iynek Gomlek
gi.ici;:i.ik Kui;:uk
Hat'ini i;:ekmek Korkusunu i;:ek-
mek, korkmak
ha in ogsa, kurt onar bkz s. 82
hallanmak Palazlanmak
hamani;:a yoba n i n beline bag­
l a d i g i azik i;:antasi
harmamna kar yagmak bkz s. 66
hayr-vorti-hokin-surp astvaz Erm.
Baba-ogul-ruh-kutsal tanri bkz s.
29
hayr mer Erm. bkz s. 28
hayrig Erm. Baba
haza En ala, mukemmel
hazer olmak Ar.. hazer <>akinma,
i;:ekinme. Kurtulmak, yakayi Si­
y irmak
hekiyat Ar/Erm. H ikaye, masal
hep bir koyunun a�1g1 olmak bkz
s. 26
herg Erm. Tarla surme [herk*]
herle (i;:orbas1) Yagda kavrulmu�
un i;:orbasi, bulamai;:; ii;:ine kiyma
ve kavurma da konul ur. Herle, ay­
nca C i V i k anlamina g elir.
herslenmek H i rslanmak
heri.ik (hari.ik) Kurti;:e/Erm. kharug
Kei;:i k i l i , kenevir ve kei;:eden ya-
1 17
 p1 Ian ayakkab 1 . Y 1 rt 1 k pabui;:
him Erm. Temel
hokka bkz s. 73
horakuyr Erm. Hala
horiz Erm. khoriskhlkhoriz Unun
yagda kavrulmu�u
horizov malez bkz s. 25
hot Yuvarlak bir ta�in degnekle su­
rulmesiyle oynanan bir oyun
hotozot hotoz+Erm. -/u eki Hotozlu
lrmak evi bkz s. 81
ihvan* Can yolda�1
ince ye�ile di.i�mek bkz s. 74
Kada Kb!Uluk. Genellikle bela sbz­
cuguyle birlikte, 'Allah beladan
kadadan saklas 1 n' �eklinde kul­
lan 1 l 1 r.
kaddere Buyuk, duz pala. Odun
kesmek vb. i�lerde kulla n 1 l 1 r.
Omuzdan iple as1 l 1 p t a�1nanina
koltuk alt1 kadderesi denir.
kalak Zurn a n i n alt geni� agz1
kan kokutmak bkz s. 1 9
kanayak K a d 1 n , k1z
kangallamak (Uzerine) Y 1 kmak,
bela etmek
kara hokka bkz s. 73
ka� 1 k kal1b1 T 1ka basa
katuvaz Yobaz
kaz dam1 bkz s. 50
kelam-1 kadim bkz s. 87
keleste Tat, lezzet
kelpenti.in Kerpeten
kese Kestirme
ketenden bozma Adi
1 18
korabaz Esprili, komik, guldurucu
ko�u Ko�u hayvan 1 . Cam1z kO$U
Arabaya ko�ulan cam1z
kor haf1z duas1 bkz s. 1 02
korkosni.i Kostebek
korkosni.i toprag1 bkz s. 1 06
kurdalanmak Oya lanmak, i�in k1-
y 1 s 1 nda dolanmak
kuyrugu hama degmek Surum
surum surunmek bkz s. 69 dipnot
loguzlamak Kand 1 rarak avutmak
Maganun Erm. Soyad1
malez Erm. bkz s. 25
mamug Erm. Alli;: gibi bir tur yaban
erig i. Zara'da sonbaharda tat­
l a n i r, rengi lacivert-siyah, agac1
bir i ki metre boyundad 1 r, i;:akal
erigi
mastor* Zil zurna sarho�
may1I may1I Ozgun uzgun, bel bel
(bakmak)
may1s Erm. mayis Ya� s 1 g 1 r pisligi,
g ubre
mayrig Erm. Anne
mehel* Munasip, uygun
mekr A r. mekr hile, d uzen. Marifet
menend E�i benzeri bulunmamak
anlam1 nda B$i menendi bu­
/unmaz deyiminde gei;:er
menesti.ir keteni gibi dovmek bkz
s. 1 6
mesken* masuniyeti* Konut do­
kunul mazl 1 g 1
me�e bi.iken t;: a m yarmas1 , g ui;:lu
kuvvetli kimse
m 1hla Yagda sogan kavrularak ve
 yerine gore et, kavurma, palates papaz harmamm r;:evirmek bkz s.
ilave edilerek yap1lan sulu bir 24
yemek (etli palates m1 hlas1) park diror;:1 Erm. bkz s. 1 6
mihane K 1vam partal* Abart 1 l 1 soz, yalan
morakuyr Erm. Teyze pata yapraz selam [pata r;:akmak*]
mozik Erm. Ufak dana paya Kendini begenme, r;:a l 1 m
mucur Tah 1 I olr;:usu (4/8 kg) payan* S 1 n i r, olr;:u
muhannet kadir bilmez pestikan Ayran kaynat1larak ya-
muhasara* ku�atma p 1 lan bir yemek
muylu* Ozellikle ta�r;:1lar1n ta�1 ka­ pezi.ik Erm. pazuk Paz1 (bitki)
n i rt 1 p yerin den sokmek ir;:in kul­ p1t1k Fiske
land1klan kal 1 n demir r;:ubuk pirpirik Eprime, y1rt 1 lma
Mi.isli.imanm tekesi bkz s. 96 Po�a G u rcistan yingenesi; yin­
mi.ikerreme Sayg1 deger genelerin bir kolu; Kuzey Ana­
mi.inevvere Ayd i n l 1 k dolu'da yingenelere verilen ad;
mi.isvekes Mutlaka ozelde Kuzey Anadolu'da gor;:ebe
ya�ayan Ermenice konu�an top­
luluk
por;:i.ik Erm. bor;:lbor;:ik Kuyruk,
N ar karis1 C a d 1 ozellikle ker;:inin ince kuyrugu
ni.iyi.i Ya n m okka (kilimci tabiri) por;:i.ikr;:i.i yoban yamag1
pur Asurice/Erm. Alr;:1(ta� 1 ) , kirer;:

Ogmak iyile�mek, buyumek, i�i

rast gitmek. bkz s. 81 d ipnot: hain
ogsa, kurt onar
ogormis Erm. (v)ogormis Fatiha
olgori.ip Bir !Urlu
orpevari Erm. Kocas1 olmu�. dul
kad 1 n ; dul e rkek
ogendere Ovendire
oki.izgoti.i B i r dag meyvesi. Zara
yoresinde sonbaharda tatlan i r.
Nohut buyuklugunde san 1 1 k1 r­
m 1 z 1 l 1 bir meyve d i r; yabani g u l[ln
meyvesi, ku�burnu
omri.i karadan ger;:mek bkz s. 94
Panganot Lira , para [banknot*]
Sako* Bir !Ur ceket, paltoya ben­
zer bir !Ur ustluk
sal Hasta, yaral1 ya da bill ta-
�1 makta kullan i lan sedye
sand1kh kilim bkz s. 23
settar Bag1�layan (Tanr1)
s1byan Subyan
sir sir S 1 z 1 m s 1 z 1 m (s 1 zlamak)
s1val Sual
soguk si.itli.i bkz s. 74
sove* Kap1 e�igi
si.idi.ikli.ik [Sidik . . . ] idrar torbas1
si.imsi.ik Yumruk [sumsuk*]
si.irek oki.izi.i bkz s. 48
�ad1man Sevinr;:li
�ak�ak Tokmak, kap1 tokmag1

I I9
�aragan Erm. ilahi ( E rmeni ki­ vazgei;:ti (olmak) Mevzu, konu
lisesinde) (ol mak); konu�ma (gei;:mek)
$eddat-1 binya bkz s. 49 vez [uvez*] Zeytin agac1na benzer
�ikiraf Yabani bir dag meyvesi. bir agai;:ta biten, zeytinden bu­
Al 11;:tan kui;:uk, tad1 mayho�. rengi yuki;:e, tatil bir meyve. Tazesini
s a n i l k 1 rm 1 z 1 l 1 d 1r. Agac1 bir iki ipe dizer, hevenk yapar satarlar.
metre boyundad 1 r. Rengi turuncuya i;:alar. Zara'da
sonbaharda yeti�ir. Bkz g 1 d 1 boku
voi;:har Erm. Koyun [Sal an­
Taharri* mi.isaadesi* Arama izni lam1 nda]
tala� aris1 Bal a n s 1 n i n buyugu,
rengi daha a 9 1 k sari olan 1 .
taragma getirmek/oturtmak bkz
s 64/97
Y alb1rdak y 1plak, yan i;:1plak, don
gomlek
tartala [= dagdaga?j Yagma
tevati.ir yak, bol yerip yeti�meyesice Eri(�i)p bu-
yumeyesice
tilki hap1 dokmek bkz s. 1 09
tozak Toz gibi i nce ince, halil halil y1ld1Z1 di�i bkz s. 76
yagan kar yi.iregin almasm bkz s. 74
tump Erm. Tumsek yi.izgei;: Yuzme ogrenme
yi.iz tutnag1 Birinden bir �ey is­
teyecek ki�inin, yuzu tutsun diye
verdigi kui;:uk hediye
Ucar Bel irt i , iz; haber sozcugunu
gui;:lendi rmek it;:in beraber kul­
lan 1 l 1 r.
uruf Ar. rubb'dan Erm. rup Mar­ Zarba Ko!Uluk; darbe, ket
melat
zemek Erm. dzamak saban te­
i.inli.ik ti.inli.ik H it;:bir iz b1 rakmadan mizleme degnegi, uvendirenin
(kaybolmak)
ucundaki demir
z1vga Kali;:a k1sm1 koruklu, ba­
caklan dar �alvar, z1pka
Varjabed Erm. bgretmen zo Erm. dzo Ulan

1 20
Zara 1943 Agustos. Ci hanyan a i l e s i n i n lii; bireyi. S i mo n vc Horik
Hatu n ' un lii; k 1 z 1 . K i rkor Ceyhan ' 1 n lii; kiz karde�i b i r arada:
I . Manu�ag. 2 . Armcn u h i , 3. Azaduhi
hllograf: Rasim Tugalan