o desfi..

le
das Virtudes
Ordo Virtutum

HILDEGARDE DE BINGEN

·A~O
0]1 TE A TR AL
FRANCISCO
PILLADO
M AY o R
DEPNlTAJ.If~O DE Fla.om
FfI..A};CEM EGAlEGOf'OlllLGUESA
 Hildegarde de Bingen, mística renana de
grande sona no século XlI, escribiu e compuxo a
música deste Ordo Virtutum para inaugurar o
mosteiro de Rupertsberg no ano 1152. Aínda que
destinado a un contexto litúrxico, igual que unha
grande parte do teatro latino medieval, e sendo
bastante t6pico na súa temática moral do comba-
te entre as Virtudes e os Vicios, o drama hildegar-
diano sobresae como unha peza enigm ática e ori-
xinal. considerada polos estudiosos modernos un
fito nas realizad6ns dramáticas do século XlI ,
comparábel ao Ludus de Auticbristo ou ao leu
d'Adam.
 o desfile das Virtudes
Ordo Virtutum

HILDEGARDE
DE BINGEN

Introdución, edición, tradución e natas:

Xosé Carlos Santos Paz

MCMXCIX

D
",", ~n~-

1I
-ARQU IVO
TE ATRAL
FRANCISCO
PIL L ADO
• MAYOR
 Desefio da Capa:
MIGUEL ANXO VARELA

Ilustración da Capa:
Hildegarde de Bingen (Liber Scivias,
ms. Wiesbaden , Landesbibliothek, Hs. 1)

Título orixinal:
DRDO VIRTUTUM

Edita:
BIBLIOTECA-ARQUIVO TEATRAL
. FRANCISCO PILLADO MAYOR.

© Da presente edición:
DEPARTAMENTO DE FILOLOxfAs FRANCESA E
GALEGO-PORTUGUESA DA UN IVERSIDADE DA CORUÑA

© Da tradución:
XOSÉ CARLOS SANTOS PAZ

I.S.B.N.
84-95322- 17-X

Depósito L<gaI:
C - 1480/99

Impresión:
LUGAMI Artes Gráficas (Betanzos)

Distribución:
BAHIA EDICIONS. Vicente Aleixandre. 59 - baixo
15009 A Cowña. Tel. 981 28 81 25
baiaedicions@cemiga.es

IIIBLIOTECA·

D
1I
· ARqUIVO
T[ .... TR A L
FRANC ISCO
PILLAD O
M A YO R

DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍAS
FRANCESA E GALEGO·I'ORTUGUESA
Universidade da Coruña' Faculcade de FdololÍa' Campus de 8viiu.· 15071 ACoruña' F..splfu./ $¡uin

Consello Científico:
X CARLOS CARRETE DIAz, MANUEL FERREIRO, MANUEL LOURENZO
f PÉREZ, CARLOS PAULO MARTfNEZ PEREIRO, JOSÉ OLIVEIRA BARATA,
FRANCISCO PILLADO MAYOR, FRANCISCO SALINAS PORTUGAL,
ARNALDO SARAIVA, LUCIANA STEGAGNO PICCHIO,
LAURA TATO FONTAlÑA
o DESFILE DAS VIRTUDES
ORDO VIRTUTUM

de

HILDEGARDE DE BINGEN

Introdución, edición, tradución e notas de

XOSÉ CARLOS SANTOS PAZ

MCMXCIX
INTRODUCIÓN
HILDEGARDE DE BINGEN
(Bermersheim, 1098 • Rupensherg, 11 79)

Hildegarde transcribe as visións do Liber divinorum operum axudada por Vol mar e unha
freira (Lucca, Biblioreca Governariva, codo 1942. cop iado probabelmeme en Rupensberg
c. 1220)
 HILDEGARDE DE BINGEN

Hildegarde naceu no ano 1098 en Bermersheim (perto de

A1zey) , na diocese de Maguncia, e viviu nunha época coñecida
como "renacemento do século XII", de enorme progreso no eido da
cultura'. Décima e derradeira filia dunha familia nobre, os seus pais
ofrecérona a Deus como décimo, confiándoa aos oito anos de idade
a Xuta de Sponheim, muller nobre que vivía retirada do mundo no
mosteiro mixto de San Disibodo, que se fundara había poucos anos.
Xuta ocupo use da educación elemental de Hildegarde (rudimentos
de lectura e de canto) ata que morreu no ano 1136, senda elixida
entón Hildegarde para ocupar o pasto vacante de magistra (superio-
ra) do mosteiro de San Disibodo.
Sobre a formación e a actividade de Hildegarde nos primeiros
anos da súa vida non hai moitos datos; desde a década de 1140 en
adiante coñecémola mellar, debido sobre todo a que toda a súa pro-
dución escrita data dese período. A fonte biográfica fundamental é
a Vita sancte Hildegardis (Vida de santa Hildegarde), rematada por

1 Vid. R. L. Benson-G. Constable (eds.), &nnissanc~ and &nro;al in t/u T~lfih e m tu'], Cambridge
Mus., University Press, 1985 (reimpr.).

11
XOS ~ CARLOS SANTOS PAZ

Teodorico de Echternach pouco despois da súa morte' . Nesta Vita

destaca, entre outras cousas, a presencia de pasaxes autobiográficas
no relato haxiográfico, a primeira das cales chega ata o ano 11 47:
nela Hildegarde afirma que tivo a facultade e a experiencia da visión
desde os tres anos e reffrese á súa mestra Xuta como unha indocta
mulier, aínda que basicamente fala das características da súa visión'.
Outra fonte sobre o período inicial da vida de Hildegarde,
aínda que menos coñecida que a anterior, é unha anónima Vita
domnae Iuttae inclusaé'. Nela menciónase o no me de Hildegarde
entre as discípulas que Xuta deixou á súa morte no mosteiro de San
Disibodo e parece que se Ue atribúe un ha visión do Alén recoUida
no capítulo noveno desa vida' .
Tendo en contra o que di Hildegarde mesma no prólogo da
súa primeira obra visionaria (Scivias, rematada no ano 1151), come-
wu a súa actividade autorial no ano 1141, pouco despois de asumir
o cargo de superiora de San Disibodo:

E entón, no cuadraxésimo terceiro ano da miña vida terreal...

vin o esplendor máis grande, no que se fixo unha voz que me
dicía desde o ceo: «Ouh fráxil ser humano ... di e escribe o que
ves e ouves [...] ». Aconteceu no ano 1141 da encarnación de
Xesús Crisro, fiUo de Deus, cando eu tiña cuarenta e dous
anos e sete meses ... G

1 Ed. M. K1aes. VitlllltMU Hikúgardis, CCCM 126, Turnhoul, Br~pols. 1993. Os fragm~ ntos autobio-
gráficos do libro segundo foron edirados por P. Dronke, Womm Wriur.r in thr Middk Aga. Cambridge.
U niversity Press. 199 1 (reimpr.). pp. 23 1-241 e comentados nesa mesma obra, nas pp. 144-165.
3 Vid. P. Dronkc, Womm Writen, op. cit., pp. 144-1 50.
4 Ed. F. Staab. "Reform und Reformgruppen ¡m Erzbismm Mainz". in S. Weinfunher (ed.). RefOrmidu
und &formpolitik im Spiitsalisch-Frühstaufischen Reich (Gmiluhaft for Mitulrheinische
/Grr:hrngeschichu). Alfons Etc/ur :wm 70. Geburtstag, Mainz 1992. pp. 172- 188.
~ A Vito IuttM di simplemente: «unha fi el de traro moi (mimo cando d a alnda vivla no mundo, d iscí·
pula de dona Xuta, quixo coflea:r con devoción como emigrara a santa alma daq uela. de quen se titia
entre os homes unha opin ión tan gloriosa. Non foi defraudada no seu desexo ... . pois por medio dunha
r~dación divina mostróuselle de forma indubid:ibel e elegante 'l.ue cando aquela salu do corpo foi
recollida por anxos santos, etC. M (ed. cit. na nota anterior. p. 1855.)
6 Scivias, Prousrificario, ed. A. Führki:iner·A. Carlevaris, Hiltúgardis Scivias, CCCM 43·43A' Turnhout.
Brepols. 1978. p. 3: . Et cea: quadragesi mo tenio temporalis cursus mei anno... uidi maximum splen-
dorem. in quo facta est uox de caelo ad me dicens: O horno fragilis... d ie et scribe quae uides et audis
[... J. Factum est in millesimo a:ntesimo quadragesimo primo Filii Dei lesu C hristi incarnationis anno.
cum quadraginra duorum annorum septemque mensium esscm _.

12
 INTRODUClÓN

Os primeiros testemuños da existencia de escritos hildegar-

di anos son de finais da década de 1140: a Vita sancte Hildegardis
conserva a noticia da celebración dun sínodo na veciña cidade de
Tréveris nos anos 1147-1148, insistindo no feito de que neste
sínodo as visións de Hildegarde obtiveron a aprobación do papa
Uxío III, que o presidía, e a de Bernardo de C lairvaux; mercé á
correspondencia conservada entre Bernardo e Hildegarde, poste-
rior ao ano 1146 e anterior ao sínodo de Tréveris, resulta eviden-
te que Hildegarde se ocupaba nesa época da edición das súas
visións'. Por ourro lado, nunha carta que data probabelmente do
ano 1148, un mestre da Universidade de París chamado Odón de
Soissons referiuse á música dunha poesía novidosa que
Hildegarde tiña fama de compoñer (sen dúbida alude ao ciclo
poético litúrxico titulado Sinfonia da harmonia das revelacións
celestiais) .
No ano 1151 Hildegarde remato u o Scivias. Entre a cele-
bración do sínodo de Tréveris e ese ano sucede u algo moi impor-
tante: a súa sona crecente proyocou que visitasen o mosteiro de
San Disibodo moitos peregrinos e que aumentasen os aspirantes a
formar parte da súa comunidade. Hildegarde decidiu entón facer
unha nova fundación na outra banda do río Naha, reconsttuíndo
un vello mosteiro no monte de San Roberto (Rupertsberg).
C unón, abade de San Disibodo, opúxose firmemente a
Hildegarde. Segundo relata a Vita sancte Hildegardis, a relutancia
de C unó n a cumprir o que se tiña por un mandato divino foi a
causa de que Hildegarde caíse enferma e paralizada na cama, o cal
se interprerou como un miragre; finalmente, mercé ao apoio do
arcebispo Henrique de Maguncia e da condesa Ricarda de Stada,
nai dunha freira favori ta de Hildegarde, puido trasladarse a
Rupertsberg. É posíbel, como suxeriu Peter Dronke, que
Hildegarde reflectise estes sucesos nunha secuencia para Santa

7 Despois de Ue orpor a forma en que recibe as súas visións, Hildt::garde dirixiu a Bernardo a seguime
pelici6n: . Pai bo e mansísimo, eslOU poSta na rúa alma para que me reveles nesta conversa se prefi res
que manifeste islO [as visi6ns] publicamenre ou que garue silencio_o A resposra de Bernardo fu i: .,donde
existe un saber interior e unha unción que ensina todas as cousas, ¿que podemos nós ensinar ou acon·
sellar?_ {ed. L. van Ackcr, HiJMgardis Bing(1lJiJ Epútolarium, vol. 1, CCCM 91 , Turnhout, Brepols,
1991, pp. 3·7, Epp. 1 e IRl.

13
Xos( CARLos SANTOS PAZ

Úrsula (a Ece/esia) incluída na Sinfonía da harmonía das revela-

ci6ns celestiaif'.
A construción do novo mosteiro de San Roberto comezou no
ano 1148. Hildegarde traslado use a el con vinte freiras dous anos
despois (1150) e no 1152 O arcebispo Hentique de Maguncia con-
sagrou a súa igrexa; parece que o drama titulado ardo Virtutum se
compuxo para esta ocasión. Debido á pobreza do novo convento
a1gunhas das freiras que se trasladaran con Hildegarde desde o de
San Disibodo (todas de orixe nobre) abandonaron Rupertsberg;
entre elas Ricarda, unha freira moi querida por Hildegarde, filia da
condesa Ricarda de Stade, que no ano 1151 marchou como abade-
sa a un mosteiro perto de Bremen, onde morrería pouco despois: a
marcha de Ricarda desgostou moito a Hildegarde, sendo probábel
que chegase a reflectir este episodio no ardo Virtuturff.
En Rupertsberg Hildegarde escribiu case toda a súa obra, que
inclúe visións (Scivias, Liber vite meritorum e Liber divinorum operum),
tratados médicos e de ciencias naturais (Liber simplicis medicine ou
Physica e Liber camposite medicine ou Cause et cure), poesía (Symphonia
armonie celestium revelacionum), comentarios a diversos escritos
(Explanatio regule sancti Benedicti, Explanatio symboli athanasiani,
Expositiones ewangeliorum), vidas de santos (Víta sancti Ruperti, Víta
sancti Disibodt), un alfabeto e unha lingua inventados (Littere ignote,
Lingua ignota), un extenso epistolario e un drama (ardo Virtutum);
ademais, com'puxo a música da súa poesía e do ardo Vírtutum e preo-
cupouse de supervisar a factura dun manuscrito do Scivias, a súa pri-
meira obra visionaria, que cantiña preciosísimas ilustracións lO •

3 Ed. B. Newman, Saim Hil.:úgard 01 Bingm. Symphonia. A Critica! Edi/ron 01 tIM Symphonia armonit
alntium rtW/otionum, Ithaca-London, Corncll Univcrsiry Press, 1992 (reimpr.), p. 240, nO 64: . EI
dixerunc: Innocemia pudlaris ignoramie neseit quid dicio> (E todos dixeron: «a ignorancia inf.mtil, na
súa inocencia, non sabe o que está a dici",). A Dronke non lIe cabe dúbida da proxección autobiográ-
fica nesta pasaxe, xa que non existe paralelo nas fontes naxiográficas sobre Úrsula e si, en cambio, no
segundo fragmento autobiográfico da Vira i . HilIúgardis, onde ela mesma, referínd ose aos sucesos da
súa marcha a Rupenslxrg, di: -o meu abade, os momees e o pobo desta. provincia... dicfan mesmo que
eu estaba enganada por !Jnha especie de vaidade» (vid. I~ Dronkc, Wómtn Writm, op. cit., pp. 152-1 52).
9 Esta cuestión discútese máis abaixo, nas pp. 27-29.
10 Este manuscrito, copiado en torno 010 ano 1156, gardábasc na Hessische Landesbibliothek de
Wiesbaden, onde tiña a COta 1, ata que se perdeu no ano 1945. Actualmente consérvanse fotografías
en branco e negro do ano 1927 e uoha copia manuscrita facsimilar feita polas ffeiras de Eibingen entre
os anos 1927 e 1933 (man uscrito Eibingen, KIosterbibliothek, Hs. 1).

14
 INTRO DUCIÚN

A amplirude e diversidade da obra hildegardiana é excepcio-

nal para calquera autor medieval, non digamos xa para unha muller.
Pero ainda máis excepcional, dada a consideración que o sexo femi-
nino tiña dentro da Igrexa, é o feiro de que Hildegarde saise do seu
mosreiro en catro ocasións para pregar, visitando ao longo dos anos
1158, 1160, 1163 e 1170, entre outros moiros lugares, Maguncia,
Würzburg, Ebrach, Bamberg, Merz, Tréveris (onde pregou en públi-
co), Colonia, Kirchheim ou Zwiefalten.
No ano 1165 a prosperidade de Rupertsberg era tanta que
Hildegarde quixo fundar un segundo mosteiro, en Eibingen. Este
existe aínda hoxe como mosteiro de Santa Hildegarde, mentres que
o de Rupertsberg foi destruido no ano 1632, durante a guerra dos
Trinta Anos.
Arredor do 1169 Hildegarde asumiu de novo un papel que a
Igrexa medieval reservaba aos homes, actuando como exorcista no
caso dunha nobre de Colonia que estivera posesa (ou, máis ben,
obsessa) durante oito anos. O exorcismo, que se relata con moito
humor na ¡jita sancte Hildegardif', aumento u notabelmente a fama
de Hildegarde: o seu contemporáneo Guillerme de Lucca referiuse
a este episodio como algo moi sonado (celebre vulgatum est) nun
comentario que escribiu na década de 11 70 á terceira parte da
Xerarquía celestial do pseudo-Dionisio 12 • O relato da \lita sancte
Hildegardis serviu como punto de partida para a invención doutro
exorcismo máis extenso e en forma de interrogatorio, que se acha
nunha Vie de Hildegarde en francés antigo, hoxe conservada en tres
lexendarios do século xv, todos eles procedentes do norte de

11 Véxase o comemario deste episodio en P. Dronke, Women Writm, op. cit., pp. 163- 165, e a edición
do capítulo da vida no que se relata o exorcismo de Sigewize, ibid , pp. 237-239.
12 Ed. F. Gastaldelli, WiUulmus Lucmsis. Comtn tum in t"tUlm i~rarchiam Dionisii qu~ tsr tÚ divinis
nominibuJ, Firerrze, Leo S. Olschk.i, 1983, p. 221: ~ L¡ber aurem Hildc:gardis abbatissc: sanai Robeni
in Pinwa, que nimirum virgo sanctissima prophetissa ese et Spiritu Sancto plena, queque in die
Parasceve, sicut celebre vulgarum est, a quadam coloniensi nobili mauona sevum eieci t demoniwn,
iIIe inquam liber inrirularur [S]civias, id esl Seiens Vite Vias_ (<<O libro de Hildegarde, abadesa de San
Robcno en Bingen, virxe santfsima que de certo é profeta e chea do EspCrito Sanro e que no dla da
Pascua, como é ben sabido, expulsou un cruel derno dunha nobre matrona de Colonia; aquel libro,
digo, tirulase Scivias, isto é, Coñtcendo Oi camiños da viJa. ). ~ pos¡hel que Guillerme coftecese de perto
a Hildegarde, xa que prohabdmeme estivo en Alemaña por un lempo (el mesmo di un pouco máis
abaixo que coñeceu algún dos que foi liberado por Hildegarde); en calquera caso, é evidente que non
uliliw u como fo nte para saber do exorcismo a Vito lIlnCU Hiltúgaráis de Teodorico de Echternach, xa
que morreu antes de que esra obra se escribise.

15
XOSÉ CARLOS SANTOS PAZ

Francia 13 • O que parece ser o exorcismo auténtico e orixinal de

Hildegarde só se conserva fragmentariamente na marxe dunha copia
da Vita sancte Hildegardis que transmite un manuscrito do século
XIII, ptobabelmente copiado en Rupertsberg 14 : de novo en opinión
de Peter Dronke, ese exorcismo, na súa forma dramatizada, é un
ordo semellante dalgún xeito ao Ordo Virtutum".
Xa nos anos finais da súa vida, a abadesa de Rupertsberg
sofreu dúas crises. No ano 1173 morreu Volmar, o seu secretario e
pai espiritual do mosteito de Rupertsberg, que colaborara con
Hildegarde na escrita de todas as súas obras desde o Scivias. En subs-
titución del foi enviado un frade do mosteiro de San Disibodo cha-
mado Godofredo: este empezou a escribir a Vita sancte Hildegardis,
peto morreu antes de rematala, no ano 1176, sucedéndoo desde o
ano 1177 ata a morte de Hildegarde Guiberto de Gembloux.
O segundo problema foi o enfrontamento máis serio que
Hildegarde tivo coas autoridades eclesiásticas. A causa foi o enterra-
mento dentro do recinto de Rupertsberg dun nobre que, segundo o
clero de Maguncia, morrera excomungado (por apoiar ao papa
Alexandre III e, por tanto, opoñerse ao emperador Frederico
Barbarroxa). Hildegarde negouse a desenterrar o corpo, como se lle
esixiu, alegando que, antes de morrer, o home se reconciliara con
Deus e que a exhumación do seu cadáver sefÍa un gran pecado: por
mor desta negativa o seu mosteiro estivo baixo un interdito que
obrigaba ás freiras a pechárense, sen cantaren, sen recibiren os sacra-
mentos e sen poderen celebrar misa no convento. Hildegarde redac-
tou un dos seus escritos máis impresionantes, unha carta dirixida ao
clero de Maguncia, e, sustentándose unha vez máis nas súas visións,
conseguiu que o interdito fose levantado en marzo do ano 1179.
Seis meses despois, o 17 de setembro dese mesmo ano, morreu.

13 Unha das versións da mesma edicouse en L. Moulinier, "Vitae latines ee volgarizzamento: I'exemple
de la Vie de Hildegarde en fram;:ais~, in S. Boesch Gajano (ed.), Santítd, rolti, qgíografia. Temí e pros-
pettive (Atti del 1 Convegno deli'Associazione italiana per /o studio delta santitJ, dei rolti e deli'agiogra-
fia), Roma, Vidla, 1~97, pp. 139-163.
14 Berlín, Staatsbibliothek PreuBischer Kulturbesio:, cod. lat. 4 0 674, fol. 21r. O exorcismo foi identifi-
cado e editado por primcira vez no artigo de P. Dronke, ~ Probl emata hildegardiana», Minelatánisches
Jahrbuch 16 (1981), pp. 127-129. Unha nova edición en M. Klaes, op. cit., pp. 91-92.
15 P. Dronke, W'ómm Writm, op. cit., p. 163.

16
 INTRODUCIÓN

Aínda que hoxe é santa recoñecida do panteón católico,

Hildegarde non tivo xamais (o non consta que tivese) unha canoni-
zación oficial. Houbo, iso si, todo un movemento de propaganda da
súa santidade organizado e controlado desde Rupertsberg coa inten-
ción clara de que se abrise o proceso de canonización". Ese move-
mentO comezou nos últimos anos de vida da abadesa, cando se pro-
xectOU escribir a súa biografía" : neste proxecto colaboraron inicial-
mente a propia Hildegarde (que deixou varios escritos autobiográfi-
cos, polo que pode falarse de autopropaganda de santidade), e os
seus colaboradores Godofredo de Disibodenberg e mais Guiberto
de Gembloux e foi rematado por Teodorico de Echternach, que,
reutilizando o material anterior, puxo fin á Vita sancte Hildegardis
no ano 1187.
Na propaganda da santidade de Hildegarde foi notábel o
labor que levaron a cabo as súas sucesoras en Rupertsberg na
década de 1220, que recuperaron a actividade do scriptorium e
fixeron novas copias (algunhas moi valiosas) de obras hildegar-
dianas. Nesa década un cisterciense chamada Xebenón, prior do
veciño mosteiro de Eberbach, compuxo unha antoloxía de escri-
tos de Hildegarde sobre os tempos fururos e a chegada do
Anticristo que tivo moito éxito ao final da Idade Media: nesa
obra, titulada Speculum futurorum temporum sive Pentacronon
sancte Hildegardis (Espelto dos tempos futuros ou os cinco tempos de
santa Hildegarde), chámase sancta a Hildegarde por prime ira vez.
Tamén pala mesma época apareceron as primeiras representa-
cións da abadesa de Rupertsberg con atributos iconográficos de
santidade". Todo este proceso culminou na apertura do protoco-
lo para a canonización de Hildegarde no ano 1228, coa bula
Mirabilis Deus de Gregario IX. No 1233 fíxose en Rupertsberg

16 Sobre esta cuestión, véxase J. C. Samos, "La 'santificación' de Hildegarde en la Edad Media" , in R.
Bernd[ (ea.), In Angesicht Gotus suche der Mmsch sich Si/bu. Hildtgard van Bingtn l098~ 1198,
Frankfurt am Main, Hugo von Sankt Vik[or lnsti[U[,1 999 (no prdo).
17 Moitu vidas de santos, especialmente desde a segunda metade do século XlI, foron escritaS para pre~
parar a súa canonización; vid. J. Ledercq, Injtiarion aux autturJ monastiqun du Moym Agt, Paris, Les
&titions du Cerf, 1963, p. 158.
lB Ttárase dun an~pmJium bordado en Rupertsberg que hoxe se encon[ra en Bruxdas. Poucos anos des~
pois, en torno ao 1250, foi copiado en Aquisgrán un manuscrito coa Croniat regia colonunsis (hoxe
Bruselas, Biblioth«¡ue Royale Albert ler, codo 467) que incJúe un retrato de Hildegarde con aur~la.

17
XOSE CARLos SANTOS PAZ

unha enquisa dos milagres e virtudes de Hildegarde, que se com-

pletou no 1237. Seis anos despois (1243) Inocencio IV critico u o
procede mento do seu predecesor e ordenou que se fixese unha
nova enquisa: pero igual que os anteriores, tamén este intento fra-
casou.
A pesar do resultado negativo do proceso de canonización,
mercé á difusión das obras de Hildegarde e ás versións e traducións
da súa vida a opinión popular considero una santa: explícase deste
xeito que no ano 1324 se concedesen corenta días de indulxencia a
quen visitase a súa tumba, que se fixesen composicións litúrxicas
para a celebración da súa festa e que no século XIV fose incluída
entre outros santos no lexendario de Pedro Calo". Por outra banda,
a importante presencia do Speculum foturorum temporum de
Xebenón de Eberbach nas bibliotecas de moitos mosteiros europe-
os deu11e fama de profeta, de xeito que se 11e atribuÍron moitos vati-
cinios apócrifos sobre distintos conflitos que a Igrexa viviu ao final
da Idade Media.
Hildegarde foi unha figura excepcional na literatura latina
medieval pola cantidade e diversidade da súa produción escrita,
que inclúe, entre outros campos, cosmoloxía, medicina e poesía
mística: neste aspecto, entre os autores medievais, 5Ó Avicena é
comparábel 20 • Pero este feito é aínda máis extraordinario se se ten
en conta que na Idade Media non houbo moitas mu11eres que se
adicasen a escribir: names como os de Exeria, Duoda, Rosvita,
Trótula, HeloÍsa ou Isabel de Schónau son hoxe ben coñecidos fun-
damentalmente porque representan un ha minoría de mulleres
escritoras. entre os séculos IVe XII; a partir do século XIII o seu
número aumentou, debido sobre todo á profusión de beguinas, ter-
ciarias e místicas que escribiron as súas visións ou Has ditaron a un
secretario en latín ou en lingua vernácula, como é o caso, entre
outras, de Agnes Blannbekin, Beatriz de Nazaret, Xertrudis de
Helfta, Matilde de Helfta, Matilde de Magdeburgo, Margarida de
Oingt e Marga,ida Porete.

19 Unha análise máis profunda desfas le5temuñas no artigo ciraclo na oOla 16.

20 Vid. P. Dronke. Wómm Wrilm, op. cit., p. 144 .

18
 INTRODUCIÚ N

Ser muller na ldade Media, pretender escribir e facelo ade-

mais para un público masculino supuña enfrontarse a un precon-
cepto que se baseaba na sentencia apostólica: «Non permito que a
muller ensine ... senón que permaneza en silencio» (lTim. 2.12)21 .
Por iso moitas autoras recorre ron a tópicos de humildade para xus-
tificaren a súa ousadía, recoñecéndose ignorantes e de escasa prepa-
ración e alegando algunha razón de peso pola que se viron obriga-
das a escribiren". É o caso de Rosvita de Gandersheim, un dos per-
sonaxes culturalmente máis destacados do século X: formada no tri-
vium e no quadrivium, probabelmente coñecedora da lingua grega
(o que era bastante raro na Idade Media), tivo entre as súas lecturas
a Virxilio, Lucano, Estacio, Ovidio, Terencio, Beda, Prudencia,
Isidoro, Boecio, etc.; porén, nos prefacios dos seus diálogos dramá-
ticos cualifícase a si mesma, entre outras causas, de «ignoran tiña e
inepta para calquera cousa boa» (nesciola nullaque probitate idonea)
e manifesta que só se decidiu a escribir impulsada polo desexo de
moralizar o comediógrafo romano Terencio" .
O caso de Hildegarde seméllase ao de Rosvita na repetición
de cualificativos da propia inferioridade: «fráxil ser humano», «cinza
da cinza)), «pobriña aparencia de mullen), «son lixeiro de trompeta»,
"pluma no a1ento de Deus», etc. Pero mentres que Rosvita xustifi-
cou a súa actividade autorial mediante a moralización dun autor
pagán, Hildegarde insistiu en que foi impelida a escribir por unha
orde divina que recibiu cando xa pasaba dos corenta anos, obrigán-
doa a relatar as visións que viña percibindo desde a súa nenez; no
prólogo do Scivias tamén se referiu á súa ignorancia a respecto da
ciencia e das letras humanas:

21 Vid. J. C. Santos, ~La mlsúca femenina del siglo Xli y los autores cI:isicos: el caw de Hildegarde de
Bingen", in Euphrosyne26 (1998), pp. 203·205.
22 A Retórica clásica contemplaba cstes dous tópicos dentro do ('xordio, co obxtttivo d(' iudicmI bme~
vo/um para" (preparar a bt"nevolencia do auditorio): vid. H. Lausberg. ManUdI de "tórica liuraria,
Madrid, Gredos, 1983 (reimpr.), vol. 1, pp. 250-25 1. Sobre o tópico da f.úsa modestia na Idade
Media, vid. E. R. Curtius, Literatura europea y Edad Mrdia /atina, Madrid~México , Fondo de Cultura
Económica, 1984 (r('impr.), t. 1, pp. 127-13 1.
23 Vid. L. Astey, Hrosvitha tÚ Gandmhtim. Los stu dramas, Madrid-México, Fondo de Cultura
Económica, 1990, pp. 61 -68. Ferruccio Bcrtini afirma: . Ias repetidas declaraciones autoapologéricas de
inadecuación y la alq,'ación de la propia inferioridad respecro al modelo... no son, sin embargo, mani-
festaciones d(' sincera humildad, sino más bien tópicas expresiones retóricas, orientadas a solicitar la
benévola atención del ltttor- (E Benini (ed.), LA mujer medinla4 Madrid, Alianza, 1991, p. 101 ).

19
Xost CARLOS SANTOS PAZ

E de súpeto [gracias á visión] gastaba do entendemento da

explicación de certos libros: o psalterio, o evanxello e outros
volumes católicos, tanto do antigo como do novo
Testamento; mais non tiña a facultade de interpretar as pala-
bras do texto deses libros nin a división das sílabas, nin tiña
coñecemento dos casos ou dos tempos24.

Algo máis precisa é a seguinte pasaxe autobiográfica da vtta

sancte Hildegardis:

Nesta mesma visión entendín os escritos dos profetas, dos

evanxellos e doutros santos, así como os dalgúns sabios
pagáns, sen ter recibido ningún ensino humano; e expliquei
algúns deles, aínda que tiña un escaso coñecemento das letras,
pois educárame unha muller indocta. E tamén produdn sen
ningún ensino humano cantos con melodía para louvar a
Deus e aos santos e canteinos, aínda que nunca aprendera a
notación musical nin o as regras do canto" .

Hildegarde presentou toda a súa obra (excepto a parte cientí-

fica e médica) como simple transcrición dunha revelación, imitando
a Apocalipse; a ocultación de todo o saber humano traduciuse no seu
caso no agachamento de posíbeis fontes ou paralelos, en contra do
que era habitual na literatura da súa época. Estes tópicos sobre a reve-
lación e a propia ignorancia servíronlle, como dixen, de captatio
benevolentiae, necesaria dada a súa condición feminina. Mais tamén
para se p~sicionar como representante dun sabet monástico ftonte ás
escalas seculares da chamada "prescolástica», incipiente no século

24 Scivias, Prottstificatio, ed. A. Führki:itter-A. C arlcvaris, op. cit. , p. 4: .Et repente intellectum exposi-
rionis librorum, uidelicct psalterii, euangdii el aliorum catholioorum taro ueteris quam noui
Tesramenti uoluminum sapiebam, non aurero interpretationcm ucrborurn t ext US eotum nec diuisio-
m:m syllabarum nec cognilioncm casuum aur tcmporum ha~banu.
2S Vita sancte Hiúúgardis, ed. P. Dronke, \Vt:lmel:l Writffl", op. cit., p. 232: . In a clem visione script;¡ prop-
herarum, cwangeliorum, et aliorum sanctorum. el quorumclam philosophorum, sine ulla humana
docrrina intellexi, ae quedam c:x illis exposui, cum vix noticiam littcrarum haberem, sicut indocta
muliet me docucral. Sed et cantum cum mclodia in laude de.i et sanctorum absque doctrina ullius
hominis protuli, el canravi, cum nunquam neumam vd cantum a1iquem didicissem_.

20
 INTRODUClON

XlI. Igual que Bernardo de Clairvaux e outros monxes, Hildegarde

considerou a escola un ambiente oposto ao claustro e defendeu unha
forma distinta de coñecemento e de estilo 26 • Por iso, aínda que na súa
obra se poden recoñecer unha grande cantidade de lecturas (autores
clásicos, neoplatónicos, traducións do árabe, etc.)" , Hildegarde pre-
feriu agachar a sabedoría e escapar da magniloquia superbie.
Os escritos de Hildegarde de Bingen estanse a revalorizar sobre
todo nos últimos anos; a este respecro, algún estudioso opina que o
Libro das obras divinas (Liber divinorum operum) é dunha grandeza só
comparábel á da Comedia de Dante. O que está fóra de dúbida é que se
trata dunha das obras máis grandes e orixinais de toda a ¡dade Media.

o ORDO VIRTUTUM NO TEATRO LATINO MEDIEVAL

O ardo Virtutum é un caso único entre a multitude de pezas
que conforman o que se coñece como drama eclesiástico latino
medieval, denominación empregada por Karl Young no seu estudio
sobre esta peculiar manifestación teatral". Existe unha grande canti-
dade de textos e versións dos mesmos, moitas veces interpretados nun
contexto litúrxico, que Young recompilou e organizou de acordo coa
seguinte distinción: 1) ciclo de Pascua (Visitatio sepulchri, Ludus
Paschalis, Peregrinus, Ludus de passione) , 2) ciclo de Nadal (afficium
pastorum, affieium stellae, ardo Prophetarum, Ludus de nativitate,
ete.), 3) pezas de tema bíblico, baseadas no antigo Testamento (Ludus
Danielis, ardo de Ysaac et Rebecea, etc.) e no novo (Suscitacio Lazan),
4) representacións de sucesos da vida da Virxe María, 5) eventos da
vida de San Nicolau (Tres filiae, Filius Getronis, etc.) e 6) obras de

26 Bernardo de Claírvaux comeza o prímeíro dos seus Sermone¡ in Canticum canticorum deste xeíto: «A
vós, írmáns, haí que vos dicir causas distintas [afia) aos mundanos, ou polo menos dourra fo rma [ali-
rerl~. ~ o mesmo que a voz divina di a Hildegarde na Protertijicatio do Scivias: «di e escribe isto, mais
non segundo a boca dos homes nin segundo o coñecemento da invención [adinuentioniJ] humana oín
segundo a forma de composición [compositionú] humana... ~ : o emprego dos termos adinumtio, com-
positioe (máis abaixo) (loculÍoé moi significativo, xa que pare<:e referirse ás [fes primeiras fases da retó-
rica clásica.
27 Vid., entre ourros, J. C. Santos, "La mística femenina del siglo XII", op. cit., pp. 203-210.
26 K. Young, The Drama ofthe Medieval Church (2 vols.), Oxford, Clarendon Press, 1933.

21
xose CARLos SANTOS PAZ

tema escatolóxico (Sponsus, Ludus de Antichristo). En xeral, estas pezas

representan, de forma máis ou menos complexa e con maiar ou
menor liberdade poética, episodios de orixe bíblica e apócrifa (espe-
cialmente os que teñen que ver co nacemento e paixón de Cristo) ou
derivan de lendas haxiográficas (en · particular da de San Nicolau,
patrono dos rapaces e estudiantes, na que se basean catro dramas do
século XII para a celebración da súa festa, o 6 de decembro)" .
Ademais do drama eclesiástico existiron na Idade Media
outras formas teatrais, ou máis ben imitacións literarias (probabel-
mente non destinadas á representación) da antiga comedia romana,
de carácter culto e escolar. Neste grupo salientan os seis diálogos
dramáticos de Rosvita de Gandersheim (c. 935-c. 975), nos que se
louva a castidade feminina e o martirio, reemprazando as obras de
Terencio (consideradas escandalosas) no curriculum monástico.
Débense mencionar tamén as chamadas comedias e1exíacas (escritas
en dísticos), unhas vinte composicións eruditas de finais do século
XII e do século XIII, procedentes das escalas do val do Loira, a1gun-
has das cales (como o Pamphilus) foron moi coñecidas e esrudiadas
na escala e acabaron influíndo en autores posteriores que escribiron
en lingua vernácula, como Boccaccio, Chaucer o Juan Ruiz.
Resulta problemático situar o Ordo Virtutum no cadro ante-
rior. É bastante evidente que non se trata dunha imitación da come-
dia antiga, como os diálogos de Rosvita ou a comedia e1exíaca. Polo
que respecta ao drama eclesiástico, hai que dicir que o nome de
Hildegarde foi o grande ausente en estudios clásicos sobre o teatro
latino medieval, como o de Karl Young. En traballos máis recentes
menciónase incorrectamente no grupo de obras de tema escarolóxi-
co, ao lado do Ludus de AntichristrJ".
O Ordo Virtutum presenta varias particularidades en compa-
ración coas pezas de teatro eclesiástico conservadas:

29 Sobre a orixe e fun ción destas manifestacións teatrais, asl como sobre o seu vencdlamento coa lilUr-
xia, existen diversas teorlas: unha slntese das mesmas en S. W. Wright, "Drama", in F. A. C. Mantello
eA. G. Rlgg (eds.), Med~a' [¿nin. An ln troduction and Bibliographical GuitÚ, Washington D . c.,
The Catholic Universiry of America Press, 1996, pp. 574-58 1.
30 E. Castro, Introducción al teamJ Últino medirllal Santiago de Compostela, Servicio de Publicaciones de
la Universidad, 1996, p. 69.

22
 INTRODUCIÓN

1) A primeira é que se coñece a súa autora, fronte ao carácter

anónimo da maioría das outtas obras (agás, se se pode
considerar autor, un discípulo de Pedro Abelardo chama-
do Hilario, que fixo versións de tres dramas: Suscitatio
Lazan, Ludus Danielis e lconia sancti Nicholm).
2) En segundo lugar, o asunto do Grdo Virtutum non é un
episodio bíblico ou unha anécdota da vida dun santo e, a
diferencia de case todos os outros dramas eclesiásricos,
nada é previsíbel: característica que comparte só co Ludus
de Antichristo, a única obra das recollidas por Young con
argumento de invención poética.
3) Finalmente, consecuencia do anterior e da súa tradición
manuscrita é que non existiron diferentes versións ou ampli-
ficacións do Grdo Virtutum, como sucedeu cos restantes dra-
mas (exceptuando de novo o Ludus de Antichristo).

Outras características nas que o drama hildegardiano se pre-

senta orixinal relaciónanse máis directamente coa «individualidade
poética» (empregando un termo de P. Dronke) de Hildegarde: lin-
guaxe, personaxes e caracterización dos mesmos e música, aspectos
dos que se tratará máis abaixo.
Existen certos indicios de que o Grdo Virtutum foi concibido
para unha representación no mosteiro de Rupertsberg, posibelmente
como parte dunha cerimonia litúrxica31 : isto xustificaría suficientemen-
te a súa consideración como teatro eclesiástico. Con todo, diferénciase
de case todos os demais dramas eclesiásticos en que se trata dunha obra
totalmente orixinal e de circunstancias, composta para unha ocasión
concreta (probabelmente a inauguración do novo mosteiro de san
Roberto) e non como parte (nin derivado) da liturxia dunha festa con-
creta (Nadal, Pascua, etc.). Como sinala Peter Dronke, «esta obra está
[... ] en la cumbre de las realizaciones dramáticas del siglo XII, junto con
sus renombrados contemporáneos el Mystere d'Adam y el Ludus de
Antichristo, y ha sido concebido con tanta originalidad como ellos,,".

31 Vid. infra, pp. 26-29.

32 P. Dronke, La individUdlidad poética en la Edad Media, Madrid, Alhambra, 1981, p. 163.

23
XOS ~ CARLos SANTOS PAZ

Wiebaden. Landesbibliothek , Hs. 1, foL 16 1v (Scivias IIL6): As ¡maxes que están de pé

sobre o muro son algunhas das Virtudes.

24
 INTRODUCION

DATACIÓN DA OBRA

Unha cuestión bastante problemática é saber cando e para

que circunstancia se compuxo o ardo Virtutum. No caso doutras
obras de Hildegarde pódese establecer facilmente un termo ante
quem, xa que nos prólogos das dúas últimas obras visionarias (o
Liber vite meritorum e o Liber divinorum operum) ela menciona o
que escribira anteriormente: en ningún destes dous casos, non obs-
tante, alude ao ardo Virtutum.
O primeiro testemufio que se conserva do ardo Virtutum, á
parte dos manuscritos, débese a Tritemio de Sponheim (1462-
1516), abade do mosteiro de Santiago de Würzburg, moi atraído
por Hildegarde e a súa obra. Nun escrito titulado De viris illustribus
ordinis s. Benedicti (Sobre os homes ilustres da orde beneditina), no
capítulo adicado a Hildegarde, Tritemio mencionou o ardo
Virtutum case ao final dun catálogo das obras da santa: «compuxo
poemas e cancións con agradábel e admirábel melodía, moitos sobre
as virtudes e os vicios por medio do diálogo»". No De scriptoribus
ecclesiasticis (Sobre os escritores da Igrexa), aínda que non se referiu
explicitamente ao diálogo sobre as virtudes e os vicios, indico u que
Hildegarde escribira un libro de poemas varios (carmina diversa),
dando como incipit do mesmo o primeiro verso do ardo Virtutum:
«Qui sunt hi qui ut nub» .
Tritemio leu o ardo Virtutum e outras obras de Hildegarde
nun enorme manuscrito coñecido como ((Riesenkodex», que reúne
toda a obra teolóxica da abadesa recompilada no seu propio mostei-
ro, e mandou facer unha copia deste manuscrito, que hoxe se atopa
na British Library de Londres (cod. add. 15102) .
A pesar da falta de mencións contemporáneas, a autenticida-
de do ardo Virtutum está fóra de dúbida. En primeiro lugar, porque
o seu estilo concorda co de outras composicións do ciclo poético
litúrxico que Hildegarde mesma (no prólogo do Liber vite merito-

33 Op. cit., lib. 1I, cap. CXIX., ed. Coloniae Agrippinae, Apud Geruinum & haeredes Quemelios, 1575:
~Carmin~ & camica cum dulci e[ mirabili melodia, de uitis & uirtutibus per modum dialogi plura
composwt».

25
xosr CARLOS SAN-roS PAZ

rum) titulou Symphonia armonie celestium reuelacionum (Sinfonia da

harmonia das revelacións celestiais). A actividade poética de
Hildegarde está testemuñada desde o ano 1148, cando un mestre da
Universidade de París, Odón de Soissons, lle escribiu unha carta na
que se refería a unhas composicións poético-musicais novidosas que
ela tiña fama de compoñer". Mais a aurenticidade do drama ten un
argumento máis consistente no feito de que unha versión algo dis-
tinta del áchase na visión final do Scivias, a primeira gran obra de
Hildegarde. O Scivias foi rematado no ano 1151 e por iso se pensa
que o ardo Virtutum data do mesmo período. A cuestión consiste
en saber cal das dúas versións (a do Scivias ou o ardo virtutum) é
anterior: Peter Dtonke, contra a opinión de Adelgundis Führkatter
e de Angela Carlevaris (as editoras do Scivias), insistiu na anteriori-
dade do ardo Virtuturn e estableceu como termo ante quem para a
súa composición o ano 1151.
Segundo Peter Dronke, Hildegarde escribiu o ardo Virtutum
para a inauguración do mosteiro de Ruperstsberg, a ande ela se tras-
ladou no ano 1152 cunhas vinte freiras. Para o mesmo estudioso foi
a propia comunidade de Rupertsberg quen interpretou os dezasete
papeis solistas femininos (Alma e as dezaseis virtudes) e o pequeno
coro de almas que intervén ao principio da escena primeira; polo
que se refire ao Diabo, único personaxe masculino, a hipótese de
Dronke é que foi Volmar, un secretario de Hildegarde, quen o inter-
pretou.
Sobre a datación e circunstancias de composición do ardo
Virtutum existen outras pro postas. Pamela Sheingorn suxeriu que o
drama foi representado con ocasión da consagración dunha nova
freira no convento de Hildegarde". Gunilla Iversen, máis recente-
mente, argumentou que foi adaptado da visión do Scivias non antes
do ano 1152 e que o motivo desta adaptación foi consolar pala
morte de Ricarda de Stade, unha freira especialmente querida por
Hildegarde, colaboradora dela na redacción do Scivias. Pouco des-

~ Epise. XL, ed. 1. van Acker, op. cit., p. 102: «Dicirnr... modos nouí carminis celas •.
n P. Sheingorn, "The Virtues of Hildegard's Qrdo Virturum; or, h Was a Woman's World". in A. E.
Davidson (OOJ, TIu Ordo Virtutum 01 Hiltúgard o[ Bingen: CriticalSrudin (úrly Dfllma, Arr and
Mu!ic, M(mograph Snits 18), Kalamazoo, Medieval Institute Publications, 1992, p. 52.

26
 INTRODUCIÓN

pois de se trasladar a Rupertsberg, Ricarda foi convidada a ser aba-

desa do mosteiro de Bassum: a súa decisión de abandonar
Rupertsberg foi duramente criticada por Hildegarde, quen chegou
a escribir á nai de Ricarda, ao arcebispo de Maguncia e ao propio
papa Euxenio lII. No ano 1151 Ricarda enfermo u gravemente e
pouco despois morreu, senda informada Hildegarde deste suceso
por H artvig, bispo de Bremen e irmán de Ricarda. A marcha de
Ricarda foi considerada por Hildegarde como unha falta de obe-
diencia, e a invitación a obter unha posición prestixiosa en Bassum
como unha tentación da antiga serpente: a morte da freira querida
foi un gran milagre e unha vitoria, como escribe Hildegarde nunha
carta dirixida a Hartvig chea de paralelos ca Ordo Virtutum.
Segundo Gunilla ¡versen, estes sucesos biográficos foron reflectidos
dalgún xeito no Ordo Virtutum, que relata a marcha de Alma e a
súa posterior vitoria sobre o Diabo. Concretamente, hai dous can-
tos no Ordo Virtutum que para a estudiosa sueca cobran un espe-
cial sentido tendo en canta o episodio de Ricarda. O primeiro é o
seguinte:

Esta é a voz planxente da dar máis grande.

¡Ai, ai!, unha admirábel vitoria
nun admirábel desexo de Deus alzo use
nela, en quen se agachou ocultamente o pracer da carne
e, ¡ai!, onde o xusto xuÍzo non coñeceu o pecado
e o desexo escapou da lascivia humana.
Chora, chora por isto, Inocencia,
que non perdiches a perfección no teu xusto recato
e que non devoraches a glutonaria da gorxa da antiga serpeo

Este canto das Virtudes sitúase despois da primeira interven-

ción do Diabo, que convida a Alma a abandonar a recta vía e mirar
ao mundo. O segundo canto, tamén en boca das Virtudes, aparece
ao final da terceira escena, en que Alma, chea de feridas, pide axuda
ás Virtudes:

27
Xos ~ CARLos SANTOS PAZ

¡Fonte viva, que grande é o teu encanto!

Ti, que non rexeiraches o rostro destes volto cara a ti,
sen6n que previñeches con agudeza
como afastalos do exemplo dos anxos caídos
que pensaban que tiñan
o que non está permitido que sexa así.
Alégrate, pois, fIlIa de Si6n,
porque Deus che devolveu moitos
que a serpe che quixo quitar,
os cales escintilan agora cunha luz máis grande
que a que puido ter sido antes a súa causa.

Estes dous cantos aparecen ao final do Scivias, o mesmo que

a versi6n breve do Ordo Virtutum, pero na obra visionaria non for-
man parte do drama: xunto eun terceiro canto, que comeza cnas
palabras «Tortuosum serpentem scandalizavi» (que non se aropa no
Ordo Virtutum) forman un capítulo titulado Vox harmoniae in que-
relis de revocatis ad eosdem gradus ( Voz da harmonia nas queixas dos
chamados a estes niveis [onde se ato pan os patriarcas, profetas, virxes,
etc.]). O feito de que Hildegarde decidise revisar o drama e intro-
ducir estes dous cantos indica, segundo Gunilla Iversen, que non
pensaba s6 na historia de Alma, sen6n tamén (ou sobre todo) no
caso de Ricarda, cuxas circunstancias se poden seguir na correspon-
dencia de Hildegarde.
Igual que Peter Dronke, a profesora Iversen coida tamén que
o drama foi interpretado pola comunidade de Rupertsberg, aínda
que non como parte dunha cerimonia litúrxica na igrexa do mos-
teiro, sen6n no cabido. Ambos se apañen, así, á recente tese de
Eckehard Simon, quen considera bastante inusual desde o drama de
Pascua de Winchester (c. 975) ata Shakespeare que as mulleres
interpretasen papeis ou interviñesen en producións teatrais, referín-
dose este autor en concreto ao caso do Ordo Virtutum.
En conclusión, aínda que non está claro cal das dúas ver-
sións do drama (a breve que se atopa no Scivias ou a versión máis

28
 INTRODucr6N

langa independente) é anterior, distintos autores coinciden en

dataren o Ordo Virtutum no período en que Hildegarde remato u
o Scivias (e. 1150-1152); sería, pois, unha das súas primeiras
obras. Por outra banda, aínda que non se sabe para que circuns-
tancia exacta foi composto, parece fóra de dúbida que se represen-
tou en Rupertsberg e que os papeis de Alma e as virtudes foron
interpretados palas freiras da comunidade de que Hildegarde era
abadesa.

ESTRUCTURA E ANÁLISE DO CONTIDO

Nos dous manuscritos medievais que conservan o texto e a

música do Ordo Virtutum non existen indicacións dunha estrutu-
ración externa do drama. Na división en prólogo, catro escenas e
final que presento sigo a edición de Peter Dronke, quen se baseou
na articulación dramática do Ordo Virtutum, isto é, na acción e dis-
tinto carácter das escenas. O texto editado deste xeito foi utilizado
recentemente polo grupo "Sequentia", especializado en música
medieval, para distintas representacións do drama hildegardiano,
intercalando breves interludios musicais entre as escenas.
O breve prólogo distinguese do resto do drama pala inter-
vención dos patriarcas e profetas (que non volven aparecer na obra)
e mais polo feito de que o diálogo entre estes e as Virtudes non se
refire explicitamente á historia de Alma, senón que serve para defi-
nir as Virtudes e a súa relación cos santos do pasado.
O comezo do prólogo introdúcenos nunha situación de
asombro, mediante unha cita do libro de lsaías en boca dos patriar-
cas e profetas: «¿Quen son estes, que son como nubes?». A opinión
de Peter Dronke é que as Virtudes, vistas coma nubes, atenuarían a
luz divina, demasiado brillante para chegar directamente á terra".
Na miña opinión, sen embargo, esta imaxe ten outra explicación: as
Virtudes non atenúan, senón que ocultan a luz que chega ata os
patriarcas e profetas, xa que non se trata da luz divina en xeral,

36 P. Dronke, La individualidad potticd, op. cit., p. 18 1.

29
Xosl! CARl. o S SANTOS PAZ

senón da luz de Cristo, á que se refiren as Virtudes na súa primeira

intervención:

A Palabra de Deus comeza a lucir baixo forma dun home

e así brillamos con el
construíndo os membtos do seu carpo fermoso

As Virtudes quedan deste xeito asociadas á presencia de

Cristo no mundo, isto é, ao Novo Testamento. Hildegarde mesma,
na súa obra visionaria ti rulada Scivias, sinalou que as Virtudes exis-
tían no Antigo Testamento, mais que alí non obraban plenamente" .
Os patriarcas e profetas non poden ver directamente a luz porque
viviron antes da encarnación de Cristo; así e todo, poden recibir
algo dela a través das nubes, isto é, das Virtudes. A mesma idea apa-
rece nun poema de Petrus Cambius, do principio do século XIII:

Sed quamuis patres nostri sub nube foerunt

(Aínda que os nasos pais estiveron debaixo dunha nube)" .

A relación que existe entre as Virtudes e Cristo e a súa opo-

sición aos patriarcas e profetas reitérase noutra imaxe, que tamén
aparece no prólogo do Ordo Virtutum, na seguinte intervención dos
patriarcas e profetas:

Nós somos as raíces e vós as ramas)

froitos do olla vivo,
do que nós famas a sombra

37 Scivias III..3 . 1, ed. A. FührkOt[er~A. Carlevaris, op. cit.. p. 374 : «Pcr fortitudin em er constantiam
uoluntatis Deis diuinae uinutes in uereri testamento leniter pullulabam, sed ibi se udu[ in ignoran-
cia colentibus nondum plcniter suaucm ee dulcero gusrum praebcbanc-..
lB Citado en H . de Lubac, Extg~u mtditvak. ús qual1Y UlIS dr l'Ecriru". Paris, Aubier (Collcct.
Thá>logie 41), 1959, vol. 3, p. 99.

30
 INTRODUCIÓN

drlIimátnfttifrn,ml',I1úTh.1um,C r¡;;;;:;;;=;ri:~ ~:;:;;;;;;;:=;¡¡

~"fUlllt,,".td~ ...,'h.>rti
_" ctoi ¡ídIt.InuX<?".tu'h fll't"C""I'¡¡;'"Ar
tttIÍ ".oh,,'a'h-
:<ti 'J)Itfufo m.n~. ~nM:U1l)O

a:"mu~ñt.
~t <t '.!~'Jh..»n" mpn,,~"L." t~t~~
dtb<r ,b"""d'"¡:m.'<iw i.-mi
'lo ~Oam:íulrtmc l¡utmÍtS.
lií, ~~tm~ftl{f.E¡:pf"r'¡"lr,m. 1
(..,...,!"'S. ro """tt'~",)".,dbJ
ñUx> tJua.s"'foc ¡''i.w.=
_.jJ <ttt<r..>IlCtlt1'" tí ,t!li1
mnl>1att.ltU .~
x.. ,pcf.'tl!ttU.:ú~ ibtu IÍ ~ ~mJ

,:;, o.:~ ~
d.~;¡""",a.'ltUtt''t
~v ''O,W
,".
xV

W iebaden, Landesb ibliothek, Hs. 1 (Scivias 1II .4): A colum na represem3 o misterio do
Verbo divino. Nun ángulo están os patriarcas e profetas, nouno os apóstolos e santos, no
terceiro os domores da Igrexa (cfr. o prólogo do Ordo Virturum).

31
XOS ~ C ARLOS SANTOS PAZ

As raíces da árbore representan a ¡ex (os santos do Antigo

Testamento), que gardan o fundamento do que máis adiante se
manifestará nas ramas e nos froitos (as Virtudes) . Volvendo á idea
anterior, as Virtudes, parte máis alta da árbore, reciben a luz que se
asocia coa chegada de Cristo, mentres que os patriarcas e profetas
están toldados: a súa época defínese, pois, como umbra (sombra),
debido a que aínda non se manifestara a luz. A imaxe da árbore
para representar a relación entre o Antigo e o Novo Testamento
non é, en absoluto, orixinal de Hildegatde, senón que aparece repe-
tidamente nos escritos patrísticos, como na seguinte pasaxe de
Agostifio: «O Novo Testamento estaba a1í agachado, como o froito
na raíz. Se procurases o ftoito na raíz, non o acharías; mais non
acharías o froito nas ramas, se non vifiese da raíz»" . O tópico apa-
rece tamén na obra de Isidoro de Sevilla: «O Antigo Testamento é
como a raíz, o Novo como o froiro que vén da raÍz»40.
Ademais de definir o lugar que ocupan as Virtudes en rela-
ción aos patriarcas e profetas, a árbore do prólogo simboliza a idea
da edificación da Igrexa, o «corpo fermoso» de Cristo no que tra-
bailan as Virtudes. Tamén para este caso -e para as restantes imaxes
vexetais que aparecen no Ordo Virtutum- a tradición é antiga. En
primeiro lugar, están as árbores bíblicas, como a do Ben e do Mal
ou a árbore espiritual de Ezequiel (Ez. 47.12) , que se caracteriza
porque as súas follas e froitos, alimento e mencifia, non fallan
xamais: no Ordo Virtutum, Castidade ten estes mesmos atributos,
sendo chamada «a tenta flor que xamais esmorecerá».
Nun texto apocalíptico do século II cofiecido como Pastor
de Hermas as ramas que os homes collen dun salgueiro, que repre-
senta alego ricamente a lei de Deus, ou ben secan ou conservan o
seu verdor: a mesma idea aparece no Ordo Virtutum na interven-
ción de Castidade (<<xamais se murchará a túa nobre flor») e no
himno final, onde se fala da perda e restauración da uiriditas pri-
mitiva.

39 Enarrationn in ¡salmos, LXXI I.! : . Nouum Tcslamemum occultatum ibi eral, tarnquam fructus in
radice. Si enim queras fru ctum in radico::, non inuenicsj nee carnen inuenis in ramis frucrum, nisi qui
de radice processerit».
40 De tcclnitzstitlS officiiJ, I.XI.2: _lila lex uetus ud u! radix est, hatt noua fructuS ex radicv,

32
 INT RODUCION

Unha última tradición presente no prólogo do ardo

Virtutum, en relación coa iroaxe da árbore, é a comparación entre
esta e a cruz de Cristo, establecida xa polos poetas cristiáns dos pri-
meiros séculos, especialmente por Venancio Fortunato, para quen a
cruz era «a única árbore nobre entre todas», unha árbore brillante
que resplandece. A árbore de Cristo no ardo Virtutum, asociada ao
mundo da luz, suxire tamén a cruz de Cristo e, polo tanto, a súa pai-
xón: esta comparación non se basea somente na semellanza eviden-
te entre a cruz e a árbore, senón no feito de que Cristo, como se
indica no himno conclusivo do drama, padeceu para restaurar o ver-
dor (viriditas) primitivo.
En resumo, a brevidade do prólogo do ardo Virtutum con-
trasta coa riqueza das súas imaxes poéticas; a base destas imaxes é
tradicional: non se trata, como sostén Anne Gras, de que as obras de
Hildegarde sexan irremediabelmente orixinais, senón que a orixina-
lidade hildegardiana ten moito que ver coa recreación da tradición
máis que coa invención. A función primeira do prólogo no drama
das Virtudes é definir estas no marco da historia da Redención: a
asociación entre as Virtudes e Cristo é fundamental para compren-
der o drama, xa que a historia de Alma recrea dalgún xeito a histo-
ria da Redención, na que son piares básicos a caída de Adán e a
encarnación e paixón do fillo de Deus . Entendido deste modo, a
desconexión entre o prólogo e o resto do ardo Virtutum e só apa-
rente.
A historia de Alma, núcleo dramático do ardo Virtutum,
ocupa as escenas primeira, terceira e cuarta, na división de Peter
Dronke. Na primeira exponse o conflito, cando Alma decide aban-
donar o recto camiño; na terceira, volta arrepentida, e na cuarta as
Virtudes vencen ao Diabo.
O motivo principal da primeira escena é a caída de Adán, á
cal se alude constantemente. No comezo móstrase a situación que
padece a liñaxe de Adán, un coro de almas revestidas de carne que
se definen a si mes mas como peregrinas e se laian por teren caído
(cecidimus), como seu pai, desde o seu estado celestial na «sombra
dos pecados», unha sombra que implica a perda da luz e que é,
polo tanto, distinta daquela onde están os patriarcas e os profetas

33
XoSI! CARLOS SANlDS PAZ

(que se definía pola ausencia ou descoñecemento da luz = Cristo).

Termos semellantes aparecen no primeiro capítulo da cuarta visión
da prime ira parte do Scivias, que consiste nun lamento da alma
que volve do camiño errado e que comeza o seu discurso pregun-
tándose: «Eu, peregrina, ¿onde estou? Na sombra da morte. ¿E por
que camiño vou? Polo camiño dos erros ... ». Un pouco máis adian-
te explica que foi expulsada da súa herdanza a outro lugar que
carecía de beleza e honra" . Como filias de Adán, a herdanza que
as almas perderon (iustissimam hereditatem no ardo Virtutum) é o
Paraíso; o pecado orixinal levounas a andaren peregrinando polo
camiño do erro (o que se indica por medio do verbo deviare no
ardo Virtutum) e a se atoparen na sombra dos pecados ou da
morte.
Un ha das almas, a protagonista do ardo Virtutum, expresa
o mesmo desexo que as súas compañeiras de recibir o que perdeu
na súa primeira manifestación, referíndose sen dúbida ao estado
anterior á Caída. Mais pouco despois, desanimada, Alma exclama
que o traballo que ten de realizar e o vestido que ten de levar na
vida terrenallle resultan moi pesados. As Virtudes recoméndanlle
que non sexa feble, xa que por medio da Virxe Deus destruíu o
pecado (de novo unha referencia á caída de Adán). Alma manifes-
ta entón a súa intención de se quitar o vestido inmortal que está
cosendo e que non pode rematar; as Virtudes pregúntanlle: «¿por
que lIe ocultas a cara ao teu criador?», clara reminiscencia do capí-
tulo 8 do Xénese, onde se relata que Adán e Eva, despois de come-
ren O froito prohibido, se esconderon para que Deus non os vise.
Esta alusión explícase de novo na cuarta visión da primeira parte
do Scivias: «Adán, ao desobedecer o mandato divino, escondeuse
temeroso. Así tamén eu, temerosa, me escondo da vista de Deus
ao sennr que as obras do meu tabernáculo son contrarias a
Deus))42.

~! Scivias 1.4.1 , e:d. A. Führkotter-A. Carlevaris, op. cit., p. 62: «Ego peregrina ubi sum? In umbra mor-
tis. Et qua uia eo? In uja erroris... Et sic de hereditate me:a pulsa, ducta sum in alienum locum qui
omni pulchrirudine et honore carehar, ubi pes.simo scruitio subiecta sum_.
42 Scivitu 1.4.4 (mltase doutro lamento da aJma que ra:eita ao Diabo), ed. A. FührJootter-A, Carlevaris,
op. cit., p. 68: . Adam, cum diuinum praeceptum traogressus essc:t, tiruens abscondit se. Sic et ego
rimens a facle: Dei me abscondo, cum opera mea in ta~rnaculo meo contraria Deo sensero_.

34
 INTRODUCIÓN

Os cambios anímicos da protagonista na primeira escena do

Ordo Virtutum gardan unha estreita relación co episodio da caída
de Adán; as rúbricas que indican as intervencións sinalan que
Alma muda de felix a infelix, mediante un estado intermedio en
que se atopa gravata. A través das obras científicas de Hildegarde
pódese adiviñar que unha das súas principais preocupacións foi a
definición dos catro humores ou complexións humanas e, parti-
cularmente, do humor chamado melancólico. Hildegarde relacio-
nou a melancolía coa caída de Adán e, en xeral, con rodo o afasta-
mento do estado harmonioso en que se debería atopar o ser huma-
no, poñendo a súa orixe na tentación diabólica". A melancolía,
segundo a define a abadesa de Rupertsberg, «é negra e amarga e
proporciona a tristeza e a dúbida de achar consolo, de forma que
o home non pode ter ningún tipo de felicidade que se relacione
coa vida celestial e co consolo da vida presente»44. A desesperación
(desperatio), a amargura (amaritudo), a tristeza (tristitia) e o temor
(timor) nacen da melancolía orixinada no pecado de Adán; a tris-
teza melancólica relaciónase moi directamente co diabólico: os
que están deprimidos pola melancolía son máis abordábeis polo
demo e manifestan un fulgor sinistro, case que diabólico.
Tendo en conta o que acabo de sinalar, non é difícil concluír
que na primeira escena do Ordo Virtutum Alma representa o que
Hildegarde entendía por un humor melancólico desde o momen-
to en que decide afastarse do camiño dereito. As características
máis salientábeis do seu estado son o desacougo ou desánimo e a
tristeza: o desacougo fai que, deprimida (gravata) , Alma se crea
incapaz de suportar o peso de loitar contra a carne; a tristeza lévaa
a manifestar o seu temor, momento que o Diabo aproveita para
seducila:

43 Vid. P. Kaiser, CAuse (!t cure, Leipzig, Tcubner, 1903, p. 145: «Cando Adán desobedeceu ... o fel cam-
bióuselle en amargura e a melancolla en negrura de impiedade» (Cum auum AfMm transgressus est...
fel immutatum est in arnaritudínem et mdaneholia in nigmiinnn impietatisl. Vid. ¡bid., p. 38: «A
melancolía é connatural a todo ser humano desde a primeira tentación do demo, cando ahorne deso-
bedeceu o mandato de Deus sobre o froiw da árbore .. (Haee autnn melaneholia natura/is est omni horno
de prima suggesNone diaboii, quantÚJ horno precepmm dei transgresms ese in ábo pom¡) .
44 [bid., p. 38 : «Et haec melancholia nigra ese er amara ... atque tristitiam et clubictatem totius consola-
tionis parar, ita quod horno nullum gaudium habere potest, quocl ad supernam vitam et ad consola-
[ionem praesenti.~ vitae pertinet».

35
Xost CARLOS SANTOS PAZ

Non sei que facer

ou a onde fuxir.
iAl de mini, non podo rematar
o vesrido que levo posto:
de certo quero afastalo de mino

Na escena segunda do ardo Virtutum Amor Celeste e

Misericordia, dúas das Virtudes, refírense á falta de Alma empre-
gando os termos petulantia e duricia, cualificados en ambos os dous
casos co adxectivo amara, que Hildegarde empregou tamén ao falar
da melancolía.
Sobre a relación entre o diabólico e a melancolía é interesan-
te coñecermos o que escribe Guillerme de Lucca, na parte da súa
obra en que fala de Hildegarde (de quen foi, como dixen, contem-
poráneo): «Por medio do espírito da luz viva, ela [Hildegarde]
aprendeu e manifestou algúns nomes dos demos (que naquela terra
posuían a moitos de humor melancólico, de forma que se considera-
ban homes endemonichados), que estaban formados a partir de ana-
cos de palabras»".
O s paralelismos entre a historia de Alma e o episodio da caída
de Adán son máis que anecdóricos. No ardo Virtutum, Alma repre-
senta o tipo (ou prototipo) do pecador que se rexenera mediante a
penitencia; a tese principal que se quere demostrar é que esa rexe-
neración é posíbel mercé á paixón de Cristo. Para Hildegarde a caída
de Adán supuxo a perda dun estado de perfección e foi a causa da
encarnación e paixón de C risto, chegando a afirmar: «se o home
tivese ficado no Paraíso, Cristo non tería padecido na cruz»" .
Calquera acto de pecado no home é comparábel á desobediencia de
Adán, así como as súas consecuencias, e por iso Alma recrea ese epi-
sodio na súa propia historia dun xeito que poderíamos cualificar de
microcósmico: igual que a caída de Adán tivo efectos farais para a

45 Ed. F. Gasulddli, op. cit. , p. 221: _Quedam etiam dcmoniorum nomina, que in [erra ilIa in humore
melancolico multos obsidebam, ira quod demoniosi putuentut homines, pet spiritum luminis vi ven~
tis ipsa didicit el rerulit, que composira erant ex nominibus corruptis».
~6 ScivUu 1.2.3 1, ro. A. Führkotter-A Carlevaris, op. cit., p. 34.

36
 INTRODUClÓN

humanidade (entre eles a aparición da tristeza e a melancolía e mais

a perda dun estado de sabedorla e harmonía celestiais), o pecado de
Alma mudo una a un estado de tristeza (infelix) e de ignorancia,
como lle recorda Ciencia Divina: «Ti descoñeces e non ves, nin
sabes, quen te fixo».
A escena terceira ábrese cun lamento das Virtudes que contras-
ta coa invitación á ledicia de Humildade con que se pecha o langa
paréntese na historia de Alma que supón a escena anterior, ande se
presentan unha a unha todas as Virtudes. Alma volve penitente e chea
de feridas, pedíndolle ás Virtudes e á súa raíña Humildade que a
curen: ela é a ovella perdida da parábola do evanxello de Lucas (Luc.
15.1-7), que aprendeu a distinguir ben entre o bo pastor (Cristo) e o
lobo rapaz (como se lle chama ao Diabo na escena segunda) . As
Virtudes lembran a Alma que Cristo padeceu para abrir a posibilida-
de da redención ao home: como din as Virtudes no COto que pecha a
escena, esta foi a solución que Deus ofreceu a todos os que dalgunha
forma repetiton a caída dos anxos para se poderen salvar das mans da
antiga serpeo Se non fose pala paixón de Cristo, di Hildegarde no
ScivillJ, o home nunca podería chegar á clareza celestial" .
Destaca o uso metafórico da linguaxe médica na escena ter-
ceira: nda abundan expresións como «fedo por mor das feridas»,
((Deus te curará», (íreí ata vós cheo de feridas», «deixándome moitas
cicatrices)), (o grande médico sofreu duras e amargas feridas)), etc.
No ScivillJ Hildegarde recorreu ás mesmas analoxías que se atopan
nesta escena (a ovella perdida e a doenza) para falar do home peca-
dor que volve penitente".
Aa comezo da escena cuarta, oDiaba diríxese a Alma botán-
dalle en cara a súa traizón. Humildade chama a Vitoria e esta con-

47 Scivias 11. 5, ed. A. Führkotter-A. Carlevaris, op. cit. , p. 176: «se o filio de Deus non tivese padecido
na cruz, estas rebras de ningún xeito permitirían que o home chegase ata a clareza suprema» (si Fi/¡us
Dd in CTUct pOJJus non esut, uuu tmebrae nuJIo modo pennitttrrnt hominem ad supernam claritatem
paumjre); vid. ademais ibid. , p. 186: «se non fose porque o filio de DeU$ derramou o seu sangue pola
saúde dos homes, esta desobediencia (de Adán] presionarla ao ho rne de tal forma que non poderla
alcanzar a fd icidade dos cidadáns cclesriai$lO (nui ¡dnn Filius Dd SIlnguinem JUum pro salutr hominum
fodisset, Uta transgressio ita comprimv-et hominem UI ad ilJum gaudium JUpernorum ciuium pertingv-e
non pouet).
48 Scivi41 1.3.29-30, ed. A. Führkotter-A. Carlev:uis, op. cil., pp. 57-58.

37
Xost CARLOSSANTOS PAZ

vaca ás restantes Virtudes, que canseguen atar ao Diabo; a imaxina-

ría procede neste caso da esfera militar. [ntervén entón Castidade,
que se identifica simbolicamente coa Virxe María: ela é a muller de
quen se dice no Xénesis que tripará a cabeza da serpente, antitipo de
Eva, que trouxo ao filio de Deus ao mundo e con el a vitoria sobre
o pecado de Adán". O Diabo ataca a Castidade didndolle que,
posto que descoñece o amor sexual, o nacemento de Cristo é inna-
tural e inhumano e, polo tanto, desobedece o mandato establecido
por Deus. Tras a resposta de Castidade, o coro das Virtudes lembra
que a vitoria sobre o Diabo é xa unha vitoria perpetua e pide ao Pai
omnipotente que dirixa os seus fillos ata a Xetusalén celeste a través
dun mar calmo.
Un segundo coro, cantado (segundo conxectura de Peter
Dronke) polas Virtudes e almas do principio, pecha o drama. Aquí
fálase da degradación da primitiva viriditas (termo moi recorrente
nos escritos de Hildegarde, que significa 'verdor' e 'vigor') por mor
da Caída e da súa restauración por medio da paixón de C ristO: este
ptOceso da vida natural (macrocosmos) é semellante á historia de
Alma (microcosmos), descrito ás veces por medio de metáforas bio-
lóxicas ou vitalistas"'. Despois de evocar as palabras de Cristo ago-
nizante dirixidas a Deus pai, o coro amoesta o auditorio para que se
axeonlle ante Deus.
Polo que se refire á segunda escena do o,rdo Virtutum, supón
un corte na historia de Alma e constitúe o que se pode chamar
autenticamente un "desfile de virtudes") xa que nela se autopresen-
tan os dezaseis personaxes que conforman o coro das mesmas. Na
[dade Media, o termo ordo empregouse para designar representa-
cións en que interviñan sucesivamente unha serie de personaxes per-

(9 Cfr. ScivUu I.3.30, ed. A. Führkotter-A Carlevaris, op. eiJ. , p. 58: -O demo non soubo nada da reden-
ción do horne, cando o filio de Deus rnarou a mone e rornpeu o inferno. O demo ao principio ven-
ceu ao home por medio dunha muller; mais Dcus no fi n dos tempos esnaquizou ao derno por medio
da muller que deu a luz ao Filio de Deus, o cal aniquilou dun xeito admirábel as obras diabóli cas~ (&d
tomen diabolus ntsciuir hominis mkmptionem, ubi Fifius Dú mortem occidit er inftrnum Jrtgit. DiaboLus
mim in iniúo p muliaem tkuicir hominem; ud DnI.J in fine temporum per mulinYrn contriuit dillbo-
lum, qlUle Fi/ium Dei gmuit, qui diabolica opera mirabiliur ad niehilum duxit).
~ O recurso a met:l.foras tomadas de procesos espontáneos da vida natural, e especialmente dos vexetais
(nacer/ moreer, florecer, primavera, ete.), é característico da literatura do século Xl I: vid. G. B. Ladner,
~ Th emes and Ideas of Renewal", in R. L. Benson- G. Constable, op. cit., p. 2.

38
 INTRODUClÓN

tencentes a un mesmo grupo: a máis famosa destas representacións

quizais sexa o chamado ardo prophetarum, drama litúrxico do
Nadal en que os profetas do Antigo Testamenro xunto a ourros
pagáns (a Sibila, Virxilio) recitaban os seus vaticinios sobre a encar-
nación de Cristo.
Se non fose pola escena segunda só coñeceríamos como vir-
tudes singulares no ardo Virtutum a Humildade, Vitoria e
Castidade, que interveñen na escena cuarta (a primeira tamén figu-
ra nas escenas primeira e terceira) 51; na segunda escena danse a coñe~
cer as ourras trece: Caridade, Temor de Deus, Obediencia, Fe,
Esperanza, Inocencia, Desprezo do mundo, Amor Celeste,
Disciplina" , Vergoña, Misericordia, Discreción e Paciencia. A pre-
sentación destas Virtudes segue un esquema repetitivo: cada unha
fala de si mesma en primeira persoa (excepto Castidade e Inocencia,
quizais porque Hildegarde quixo destacar a súa timidez) e recibe a
resposta do coro que forman todas as outras. Este esquema só se
rompe en dúas ocasións: unha, ao comezo da escena, despois da res-
posta que as Virtudes dirixen a Humildade (a raíña das Virtudes,
que abre a segunda escena) xa que esta volve a tomar a palabra; e
ourra, despois da intervención de Temor de Deus, onde se inte-
rrompe momentaneamente a presentación das Virtudes debido a
unha intromisión do Diabo. A escena péchase do mesmo xeito que
se abrira, coas palabras de Humildade.
Na segunda escena salienta o uso dunha linguaxe e dunha
imaxinaría nupcial moi influída polo Cantar dos Cantares: o eloxio
da castidade é un dos temas principais desta escena e Hildegarde
recorreu con frecuencia a este libro bíblico para falar da virxinda-
de, feito polo demais nada orixinal. Os intérpretes medievais do
cántico de Salomón defenderon moitas veces unha lectura transli-
teral do mesmo, entendéndoo como un epitalamio para celebrar a
voda mística entre Cristo e, segundo os casos, a Igrexa, a alma
humana ou a Virxe. A imaxinaría nupcial e os termos amotosos que

51 Non considero cnue as vinudes o pc:rsonaxe de Ciencia divina da escena primeira. xa que non se pre-
senta coas demais na segunda escena.
52 Se se acepca a proposra de M. B&kder. xa que o nome da vinude que comez.a a súa intervención coas
palabras «Ego sum amatrix simplicium morum_ esd borrado no « RiesenkodeJ[~ .

39
XOS~ CARLOS SANTOS PAZ

aparecen no Cantar interpretáronse tamén como símbolos dun

amor divino (caritas), de aí que esta tradición interpretativa dese
lugar a verdadeiros tratados sobre a caridade." A linguaxe do
Cantar utilizo use, ademais, en moitas obras medievais sobre a cas-
tidade e a virxindade, porque entendían o amor divino como unha
sublimación do amor ou como o amor por excelencia; algunhas
destas obras sobre a castidade foron destinadas á educación das frei-
ras (como o Speculum virginum) .
No desfile das virtudes, segunda escena do ardo Virtutum,
aparecen algunhas imaxes nupciais orixinadas e difundidas na tra-
dición do Cantar dos Cantares. A cámara real de vodas (regale tha-
lamum) é o lugar que ten reservado Humildade para as Virtudes
(<<vos teño reservado un lugar na cámara real de vodas», ao come-
zo da escena) e onde se atopa Castidade (<<Virxindade, ti estás na
cámara real de vodas») . Obediencia promete levar as súas compa-
ñeiras a onde poidan obter o «bico do Rei» (osculum regis, que lem-
bra o «bico da súa boca)), osculum oris sui, co que se abre o Cantar
dos Cantares). O mesmo pode dicirse dos abrazos do Rei dos que
di desfrutar Disciplina; na resposta das Virtudes a esta aparece
unha nova referencia á voda real (<<que adornada estás na voda
reab) . Por outra banda, o uso reiterado de adxectivos como dulcis,
sttavis, candidus ou pu!cher indica tamén a influencia da literatura
amorosa que xurdiu baixo o manto do Cantar. Outros ecos máis
directos do libro bíblico áchanse na segunda escena do ardo
Virtutum, como a cita do versículo «ego flos campi et lilium con-
vallium» (Canr. 2.1) na resposta das Virtudes a Castidade: «Flos
campi cadit vento .. .». As palabras dirixidas a Paciencia (a firma
que stas in caverna petrel lembran as do esposo á sulamita:
(Columba mea, in foraminibus petrae, in caverna maceriae))
(Cant. 2.14). Finalmente, na intervención de Humildade que
pecha a escena (a filie ¡srahel, sub arbore suscitavit vos Deus) pare-
cen escoitarse de novo as palabras do esposo: «Sub arbore malo
suscitavit te» (Cant. 8.5).

H H. de Lubac, op. cit. , vol. T. p. 111 .

40

Mn~~~¡~UtauTUUamum
I)JbtlUZ: <¡lid"" pnu refl"~.Id
.ruruifcJj "ui' dIÍ "'Iudoru:t<:u
ú..!k¡>mru: otq1W'tll-.ld""liír
,,¡ tUTbt .ú In cuttadta: ab1al,,,,,,
p..lartt,a rcftM>a: '..t 4nca..!tur
run fdi{ ~..!,¡¡q¡; ~""'uuf qm.
Wiebaden. Landesbibliomek. Hs. 1 fol 139r (cfr. Scivias III.3): Na torre están cinco
Virtudes. qu.e se comparan cos cinco sentidos do home.
INTRODUClÓN
q>fc rMta. bu.; i1llue tlúcum'
fum;:~tm<htuJ., aui'utlA .....,¡
"'••~ ~~..,,¡ utt1uf=
fo!ú,it qf, f~thi udhl>, {mctf.~
~ <aÚutÍ""f.,u,ú.'~"1'ta'¡-n
ta 4=
'!!'f9'oriít rata' t:U.:Ie'
~ St<il Ú~m...l!lIIIr muÍ.? ca
tUl' dtifo1u:a ~ ~ .db... ' =
uf 4nut'l-u r.úbo"¡: pnmA .uui
i ttU Al: qu..na.'uu!= Ñ tU.
""tf.t!b,C¡;¡ .M~~l¡DC
<';4t' tlS; p"rn< tn1.tp' ~~
t "'?ttt' 1UO fCT'ttflalñn mful4m·
IÍ',rftf "l'1lIi <t .tM 'Tl1áuQ qú
r..uw .,u,•.tním' í dwb¡ .ni'f'ú'
purpura ccnt;\1l1.1n ~ tUI'O
t,.tWo",hl.1 i~f!crtt;'ifrruf
"'" "u,;: r41mi h ~~U:: Odula!
u.ua i odulaí.unfÍ>twtñl(=.'
.~ o~=fdtUQ(uu¡U4(tÍt'..m;
41
Xos~ CARLos S",vros PAZ

FONTES

Unha característica curiosa dos escritos de Hildegarde é o aga-

chamento das fontes librescas: debido á súa condición feminina e a
que pertenda á escola monástica, Hildegarde ocultou deliberada-
mente calquera referencia ao saber humano, presentándose simple-
mente como unha muller ignorante e a súa obra como a transcrición
dunha revelación divina: como sinala Angela Carlevaris ao respecto,
«de certo, a inspiración primaria dos escritos de Hildegarde non é
erudita»" . En contra do que era habitual na Idade Media, Hildegarde
rexeitou Citar literalmente os autores tanto cristiáns como pagáns e
evito u inclusive mencionar os seus names, causa que s6 ftxo en dúas
ocasións: por unha banda, nas Expositiones ewangeliorum áchanse os
nomes dos catro grandes doutores da Igrexa Latina (Gregorio,
Ambrosio, Agostiño e Xerome) e, noutra parte da mesma obra, o de
Oríxenes" ; pola outra, nun texto de autenticidade dubidosa coñeci-
do como «fragmento de Berlín», hai unha referencia a Donaro e
Lucano, entre os sabios pagáns (pagani phi/osophI)" .
O silencio de Hildegarde dificulta bastante o estudio das fon-
tes da súa formación literaria e filosófica. Porén, a aparición de ideas
ou termos singulares nas súas obras permite buscar paralelos posí-
beis, como fixo Peter Dronke na introdución da edición crítica do
Liber divinorum operurrP . Mercé a este sistema pódese establecer un
conspecto moi vasto de fontes eruditas (algunhas bastante inusuais)
que Hildegarde puido coñecer: autores clásicos, patrísticos, medie-
vais e traducións latinas do árabe. Con todo, os ecos doutros escri-
tores que aparecen na obra de Hildegarde non escurecen a súa enor-
me orixinalidade: Peter Dronke, por exemplo, nun esrudio das tra-
dicións clásica e medieval do ovo cósmico dende Varrón ata autores

n
54 A.Carlcvaris. "lIdegarda e la patristica , in Ch. Burncu-P. Dronkc (cds.), Hiltkgard o/BiT/gen. Tht
Omtat ofkr Though/ andAn, London, Warburg Institute, 1998, pp. 65-80 (cita da p. 80).
:iS Trátase de ExpoI, t wang. XXII ,I1 e XVI I. Sobre estas citas v~xase o artigo de A. Carlevaris citado na
noca anterior, p. 79.

S6 Vid. J. C. SantOs, "La mística femenina del siglo XW , op. cit., p. 206.

S7 A. Derolez-P. Dronke, Hikúgardis Bingensis libtr Divinorum OfJ"Um. CCCM 102. Turnhout.
Brcpols. 1996. A través dunha selección de 200 termos da linguaxe ciendfi ca e fi losófica de
Hildegarde, Dronke fixo o estudio máis complcw ata agora das súas fomes.

42
 INTRODUCJÚN

do século XIV, a propósiro das descricións hildegardianas do Scivias

e do Liber divinorum operum, recoñeceu que son complexas e que
non poden ser comparadas cos autras testemuñas citados 58 •
No caso do Grdo Virtutum, a busca de fontes non é menos com-
plexa do que noutras obras de Hildegarde. O primeiro paralelo que a crí-
tica suxeriu foi o da Psychomachia de Prudencio (séc. IV), un poema ale-
górico sobre as virtudes cristiás e os vicios pagáns. Prudencio foi un autor
moi copiado e, por tanto, moi lido na [dade Media; aínda que é posmel
que Hildegarde coñecese a súa obra, non parece prudente pensarmos que
a Psychomachia inJIuíu no Grdo Virtutum, xa que non se achan seme-
llanzas lexicais nin de contido entre as dúas obras e, pola contra, abun-
dan as diferencias: a Psychomachia ten rorma narrativa, e o Grdo Virtutum
dramática; na obra de Prudencio hai varios combates entre distintas vir-
tudes e os vicios opostos, mentres que na de Hildegarde o inimigo é un
so (o Diabo); o número, rango e nome das virtudes son diferentes en
cada caso. Por outra banda, na Psychomachia son previsíbeis tanto os
combates como quen será o gañador, e por iso non hai posibilidade dun
estimulo dramático; no Grdo Virtutum, en cambio, nada é previsíbel".
Queda excluído, pois, que o drama hildegardiano constitúa
unha dramatización da alegoría de Prudencio, aínda q ue nas dúas
obras a acción dramática consista nunha serie de enfrontamentos
entre forzas personificadas, característica que non é exclusiva delas.
Na [dade Media escribíronse millares de obras, como a de
Prudencio, sobre as virtudes e os vicios: un repertorio das que se
conservan actualmente entre as que produciron nos anos 1100 a
1500, exceptuando os sermóns, recolle máis de seis mil quiñentas,
moitas das cales contan con gran número de manuscritos (o que
quere dicir que foron moi coñecidas)60. Atopar, se é que existe, o
modelo de Hildegarde para o seu catálogo de Virtudes parece algo
bastante difícil e relacionado máis ben co azar.

58 P. Dronke, Fabula. Explorationr into the Uses ofMyth in Medieval Platonism, Leiden-Küln, E. J. Brill,
1974, p. 162.

~~ P. Dronke, La individualidad poética, op. cit., p. 179.

60 M . W. Bloomfid d-B. G. Guyot-D. R. Howard-T. B. Kabealo, Incípitr of Laún Wor,b on th, Virtu's
aru! Vius, 1100-1500 A. D., Cambridge Mass., The Mediaeval Academy of America, 1979. O reper-
tOno recolle exactamente 6. 553 obras sobre virtudes e vicios (o Orde Virtutum ¿ o número 4.635) .

43
Xos ~ CARLos SANTOS PAZ

As semellanzas que se poden sin alar para o ardo Virtutum son

poucas e proceden sobre todo de escritos patrísticos moi difundidos
nas bibliotecas monásticas medievais: Agostiño (Enarrationes in
psalmos) e Isidoro (De ecclesiasticis officiis) ofrecen paralelos para a
imaxe da árbore que aparece no prólogo do drama hildegardiano,
mentres que para a concepción da Humildade como raíña das vir-
tudes resulta instrutivo coñecer a regra beneditina. Fóra disto, exis-
te algún paralelo na liturxia (fórmulas como ,,¡Gloria a ti, Cristo, rei
dos anxos!»), fontes bíblicas (que se indican oportunamente nas
notas) e semellanzas, sobre todo, cos restantes escritos da propia
Hildegarde (especialmente co Scivias).

PERSONAXES

Os personaxes principais do ardo Virtutum son Alma, as

Virtudes e o Diabo. Ademais interveñen esporadicamente os
patriarcas e profetas do antigo Testamento (no prólogo) e Ciencia
Divina (na primeira escena).
Alma é a protagonista dunha historia que se presenta como
particular, mais que ten proxección universal: a do pecador que se
rexenera mediante a penitencia, recreando no momento da súa falta
a Caída de Adán (converténdose nun horno melancolicus)" e no da
súa volta a Paixón de Cristo. O seu carácter típico explica que se atri-
búan a Alma cualificativos ou apelativos de distinto xénero gramati-
cal: a maioría son femininos (gravata, induta, filia, etc.), mais tamén
os hai masculinos (máis ben xenéricos: fatue, fogitive, peccator, etc.).
Como caso típico, o de Alma seméllase ao doutros grandes
penitentes, comezando polo fillo pródigo da parábola bíblica.
Tamén existen semellanzas no episodio de María Magdalena do
Ludus de passione transmitido polo manuscriro dos Carmina
Burana, e no diálogo dramático de Rosvita titulado Pafoutius, onde
a protagonista feminina é a prostituta Tais. Resultará interesante
compararmos estes dous últimos textos co de Hildegarde.

61 Vid. supra, pp. 35-36.

44
 INTRODUClÓN

o episodio de Maria Magdalena no drama da Paixón dos

Carmina Burana comeza cunha louvanza do mundo en boca da
pecadora:

María Magdalena:
O pracer do mundo é doce e agradábel, o seu trato delicado
e elegante. Existen delicias no mundo polas que ardo de pra-
cer e non podo evitar a súa lascivia. Pola alegría deste mundo
darei a miña vida; loitarei na causa dos bens temporais.
Ocupareime do corpo, sen me preocupar do demais: adorna-
reino con distintas cores.

Na escena seguinte as cousas cambian. María Magdalena

mostra o seu arrepentimento dun xeito extremadamente patético)
referindose á súa vida anterior chea de vicios e pecados e manifes-
tando non saber que facer. Respóndelle un anxo asegurando que no
ceo hai gran alegria cada vez que un pecador fai penitencia:

María Magdalena:
Ouh vida pasada, vida chea de males: corrente de lixo, fonte
de perdición. ¿Que farei, ai, miserábel, chea de pecados, que
impura palidezo pola suxidade das miñas faltas?

Un anxo d¡lIe:
Dígoche: os anxos de Deus alédanse cando unha pecadora fai
penitencia

Despoxada da roupaxe mundana, Maria Magdalena vai xunto

a Cristo cun bálsamo, cantando:

María Magdalena:
[rei agora ata o médico, horribelmente enferma, para lle pedir
unha menciña.

45
xos~ CARLOS SANTOS PAZ

As semellanzas deste episodio coa historia de Alma no ardo

Virtutum son evidentes: en primeiro lugar, Alma tamén xustifica o
seu abandono do recto camiño louvando o mundo (Deus creavit
mundum... ). Cando descobre o seu erro, tamén volve chorando,
ferida e chea de inmundicias; o quid agam misera da Magdalena
lembra a desesperanza inicial de Alma e a súa exclamación: o nescio
quid fociam. As palabras de ánimo das Virtudes son practicamente
as mesmas que o anxo dirixe á Magdalena: «Todo o exército celes-
tial se alegra por ti", onde se recolle un ha idea que procede do evan-
xello de Lucas" . Un último ponto de contacto interesante entre os
dous dramas é o uso metafórico da linguaxe médica.
Situacións e expresións moi semellantes achámolas no
Pafoutius de Rosvita. O tema deste diálogo é a conversión da pros-
tituta Tais gracias ao mestre Pafnucio, que lle aconsella afastarse do
mundo e facer penitencia. Tais, igual que Alma no ardo Virtutum,
é o minar mundus (microcosmos) de que fala Pafnucio no acto pri-
meiro: en lugar de ter harmonía entre corpo e alma, trasunto da har-
monía musical do universo (macrocosmos), a inxutia de ambas é
morivo de tristeza para os habitantes do ceo. As dúas personaxes son
tiradas das fauces do lobo por Pafnucio e as Virtudes, que lles dan o
mesmo consello: esto stabilis, et numquam cades ( ardo Virtutum, ese.
1) e esto stabilis in dei timare (Pafoutius, XII). A conversión de ambas
as dúas gracias á penitencia é motivo de ledicia, igual que a de María
Magdalena no drama dos Carmina Burana; as tres representan un
mesmo caso: o pecador que se salva por medio da penitencia.
A intervención do Diabo é un dos aspectos máis interesantes e
orixinais do ardo Virtutum. Este aparece como personaxe en dramas
procedentes especialmente de área xermana só a partir do século XII;
o ardo Virtutum é quizais a primeira peza ande esta figura ren unha
cena entidade, en comparación con outros testemuños orixínais con-
temporáneos: no Sponsus de Limoges, por exemplo, indicase nas
didascalias a presencia de demos como figurantes, mais estes persona-
xes non actúan; no Ludus de Antichristo de Tegernsee o personaxe cen-
tral (o Anticristo), aínda que diabólico, non é o~iaba mesmo; en fin,

62 Concreram~llt~ ao final das parábolas da ovella ~ da dracma perdidas (Luc. 15.1-10) afirmase que por
un pecador que faga penitencia ~ aledacln os anxos de Deus.

46
 INTRODUC10N

penso que os demos dos dramas de Nadal e Paixón dos Carmina

Burana, compostos no século XIII, non teñen a importancia do per-
sonaxe do ardo Virtutum nin foron caracterizados coma el.
O que máis chama a atención é que as intervencións do
Diabo no ardo Virtutum carecen de música; a súa aparición vén
presentada pala rúbrica strepitus diaboli (ruído do Diabo). Este feiro
non se debe, como pensaba Ludwig Bronarski, á incapacidade de
Hildegarde de compoñer unha música adecuada para este persona-
xe" , senón que o máis habitual nos dramas medievais nos que par-
ticipaban demos era que estes estivesen calados, chiasen, asubiasen
e, en caso de necesidade, falasen, mais non que cantasen" . No ardo
Virtutum a caracterización do Diabo como personaxe sen canto é
absolutamente coherente coa concepción hildegardiana da orixe e
función da música. Para Hildegarde, a música representa a harmo-
nía celeste (que ela chama symphonia) e é o instrumento que os
homes utilizan para louvaren o Criador, atribuíndolle deste xeito un
rol cósmico. Coñecida xa no tempo dos profetas gracias á inspira-
ción divina, a música reproduce o estado de Adán antes da súa
Caída, cando gozaba da harmonía máis perfecta: mercé a ela ahorne
pode ter unha idea do estado de perfección perdido. En canto ini-
migo desa harmonía e causa de que o ha me fose apartado dela, o
Diabo é unha «voz planxente» (plangens vox), sen música, xa que o
que practica o mal demostra que descoñece a música.
Outra característica do Diabo no ardo Virtutum é o uso que
fai da dialéctica e dos xogos de palabras para tentar confundir a
Alma e ás Virtudes, utilizando os mesmos termos que estas pero cun
significado contrario. Os amplexus mundi a que o Diabo se refire na
súa primeira intervención non son os mesmos que os amplexus regis
de que gozan as Virtudes e que estas ofrecen a Alma (en boca de
Humildade: «volo te amplecti»); do mesmo xeito, cando o Diabo di
a Alma que o Inundo «amplectetur te in magno honore» , o termo
honor non ten o mesmo significado que cando Disciplina, falando
de Deus, di «amplecror eum in honore altissimo».

63 L Bronarski, Dit Litder dt r hI. Hi!túgnrd: Ein Btitrng Z1lr Gtsehiehtt der gtisrliehtn Musik MS
Mitttlnltt'rS, uipúg, Breikopf und Hand, 1922, p. 46.

64 Vid. R. Hammerscein, D iabolus in mUfien, Bcrn, Ftanckc Verlag, 1974, p. 17.

47
xos~ C ARLOS SANTOS PAZ

Os xogos de palabras son especialmente evidentes na interven-

ción do Diabo da segunda escena. Temor de Deus (Timor Dez), unha
das Virtudes, di: "Eu, Temor de Deus, prepárovos, felidsimas filias,
para que contempledes a Deus vivo e non morrades». As Virtudes res-
ponden: "Ouh Temor, es moi útil para nós e, polo tanto, ternos o
firme propósito de non nos afastarmos de ti xamais». Neste momen-
to entra o Oiabo herrando: «¡Ben, ben!, ¿que é tan grande temor?»)
urilizando deliberadamente unha acepción distinta do termo timor.
Dun xeito semellante, na súa derradeira intervención responde ás
palabras de Castidade ("O teu ventre foi confundido») recollendo o
termo venter e tentando confundila facéndolle ver que transgrede a lei
divina sobre o amor natural: "TI non sabes o que produces porque o
teu ventre está vado da fermosa figura que recibe do home».
As Virtudes están no pólo oposto ao Diabo: en vez do abismo
deste, elas habitan no ceo; en vez do ruído diabólico, correspóndelles
a harmonía. O grupo das Virtudes no ardo Virtutum é un tanto
heteroxéneo: tendo en conta a clasificación tradicional das virtudes,
as teologais están todas (Fe, Esperanza e Caridade), mentres que non
aparece ningunha das cardinais. Resulta curioso observar a relación
(lóxica, por ourra banda) dalgunhas das virtudes do ardo Virtutum
co mundo monástico: Castidade ten que ver co voto de castidade e
ao seu lado están Inocencia, Desprew do mundo e Amor Celeste;
Humildade é a raíña das Virtudes, tal como establece a regra bene
ditina, e con ela ten relación Obediencia. Segundo o que din nas súas
intervencións, pódense establecer tres grupos de Virtudes:
1) Humildade, Caridade, Temor de Deus, Obediencia, Fe e
Esperanza: é o grupo que forman, por unha banda, as vir-
tudes teologais e Temor de Deus (que moitos autores
mencionan como virtude relacionada con Caridade) e,
pola ourra, as dúas primeiras virtudes que se deben gardar
no mundo monástico beneditino (Humildade e o primei-
ro dos seus graos, Obediencia). Todas elas teñen a función
de mediatrices, de conducir os homes á parria celestial.
2) Castidade, Inocencia, Desprew do mundo e Amor
Celeste: estas virtudes louvan a castidade e o abandono do
mundo.

48
 INTRODUCIÓN

3) Disciplina, Vergoña, Misericordia, Vitoria, Discreción e

Paciencia: estas louvan o respecto aos bos costumes; tamén
son o brazo armado contra as insidias diabólicas.

Nas visións terceira e oitava da terceira parte do Scivias descrí-

bese o aspecto e o vestido da maior parte destas virtudes: Vitoria, por
exemplo, leva posta unha armadura; Fe viste unha túnica escarlata,
cor do martirio; Humildade leva unha coroa de ouro e vai adornada
de pedras preciosas. Como é habitual na obra visionaria, todos os ele-
mentos da descrición teñen un valor simbólico, neste caso en relación
coa función que se He atribúe a cada virtude, que Hildegarde explica.
En conxunto, ás Virtudes correspóndelles a harmonía, a luz e as
alturas. Aínda que xa pululaban na antiga lei, están asociadas á encar-
nación de Cristo: brillan porque pertencen ao mundo da luz. Elas,
ornamento do edificio da Igrexa, teñen a misión de seguiren consttuín-
do ese edificio, idea que se representa no prólogo do GrtÚ! Virtutum por
medio da imaxe da árbore. Segundo di Hildegarde no Scivias, se o home
tivese quedado no Paraíso a paixón de Cristo non se tería producido;
nese mesmo caso, Deus non tería que usar a forza das virtudes para con-
ducir ata a patria perdida os homes peregrinos no mundo:

E deste xeito, despois da ruína do home, foron elevadas moi-

tas virtudes que brillan no ceo, como é o caso de Humildade,
a raíña das Virtudes [... ) e como tamén o das outras virtudes,
que levan aos elixidos de Deus ata o ceo [... ); porque despois
da ruína do home moitas virtudes xurdiron para axudalo" .

Unha cuestión moi interesante é a relevancia que Hildegarde

concedeu a Castidade e Humildade, dúas virtudes que interveñen
máis que calquera das ourras compañeiras súas. Humildade, en par-
ticular, é para Hildegarde a raíña das Virtudes (regina Virtutum): ela
abre e pecha a extensa escena segunda e encárgase de organizar a

65 Scivias 1.2.3 l , ed. A Führkotter-A Carlevaris, op. cit., p. 34: «Et sic poSt ruinam hominÍs e1euatae
SUnt plurimae uirtutes in caelo fulgentes, uelut est humilitas regina ulrtuturn .. . et ut etiam ceterae uir-
tutes quae electos Dei ad caelestia perducunt... ; quia poSt ruinam hominis plurimae uirtutes ad
subleuationem eius surrexeTunt~ .

49
XOS~ CARLos SANTOS PAZ

derrota do Diabo; ela é a única a quen se dirixe directamente Alma.

A explicación da súa preminencia é simple: Castidade e (sobre todo)
Humildade foron dúas virtudes principais no ámbito monástico. A
humildade foi louvada por Bieito de Nursia na súa regra monástica
-a máis coñecida no occidente medieval-, así como por outros pais
da Igrexa, que consideraron a soberba, antítese da humildade, prin-
cipio de todo o pecado; a humildade foi un ideal cristián non só de
vida, senón tamén estilístico: Agostiño de Hipona encargouse de
establecer as bases dunha retórica puramente cristiá baseada na
humildade estilística, que precisamente foi denominada sermo
humilif". Por iso se explica que no Ordo Virtutum Humildade sexa,
paradoxalmente, a raiña das Virtudes.

VERSIFICACIÓN, EST ILO POÉTICO E MÚSICA

As composicións musicais de Hildegarde (isto é, o ciclo litúr-

xico da Symphonia e o Ordo Virtutum) non seguen ningún dos sis-
temas de versificación habituais na Idade Media: a métrica cuanti-
tativa e o verso rítmico. En canto á rima, s6 aparece ocasionalmen-
te. É por isto que os estudiosos da literatura latina medieval foron
relutantes á hora de consideraren como poesía estas obras, chegan-
do inclusive a menosprezalas: sirva como mostra o feito de que estu-
diosos da poesía e do drama relixioso medieval tan recoñecidos
como Dreves, Raby, SzovérffY ou Young lle prestan, no mellar dos
casos, unha atención mínima a Hildegarde; o normal é que nas his-
torias da literatura ou da poesía medieval se esqueza a produción
lírica de Hildegarde afirmando que se trata de poemas en prosa" .
Non obstante, gracias a diversos traballos que apareceron nos
últimos anos, comezouse a revalorizar o carácter poético das com-
posicións da Symphonia e do Ordo Virtuhtm. Nesta liña de revalori-

66 Vid. E. Aue rb~ch , Lmgunje liW'ario y público en la Baja latinidad yen la Edad Mtdia, Barcclona, Seix
Barral, 1969.
67 V6GLse, por cxemplo, M. Hélin , LA littbaturt latint au Moyen Age, Paris, Prcsses Universitaires de
France, 1972, p. 76 (<<5ainre Hildegardc ... a laissé des séquences cr des hymnes qui , ala vcriré, ne so
que des esquisses en preso) e F. Liberatore Fiorani, Liriea mediolat;na. Srqumza t tropo, Roma,
dell'Ateneo, p. 102: . [lldegardaJ scrisse anche pocmi in prosa_o

50
 INTRODUC1ÓN

zación hai que destacar os estudios de Peter Dronke, especialmente

o capítulo do seu libro sobre a individualidade poética na Idade
Media adicado a Hildegarde como poeta e dramaturga. Outros
autores salientaron tamén o valor puramente poético destas compo-
sicións, definindo o estilo hildegardiano como algo veciño á
Kumtprosa ou ao moderno verso libre" .
Na realidade, a polémica a que me esto u referindo non exis-
tiría se os detractores das composicións poéticas de Hildegarde
tivesen en canta os traballos de Edgar De Bruyne e Jean Ledercq
sobre a estética e a liturxia medievais. En efecto, xa no ano 1947,
cando publicou L'esthétique du Moyen Age, De Bruyne sinalou que
algúns aurores do século XII, particularmente aqueles pertencen-
tes a correntes místicas e filosóficas, pensaban que, do mesmo
xeito que unha alma bela podía estar encerrada nun carpo feo, os
principios polos que se tería que se rexer a poesía debían estar máis
no contido do que na forma; nesta época, resume o estudioso, a
diferencia entre prosa e verso radica basicamente na utilización de
palabras máis ricas". Por outra banda, o Oficio divino obrigou a
establecer certas normas rítmicas especiais que non tiñan nada a
ver coas da prosa, a prosa artística ou a poesía70 • O carácter da
liturxia monástica, para a que foran destinadas as composicións
poéticas de Hildegarde, e a súa inspiración visionaria explican a
súa aparente liberdade; a orixinalidade poética de Hildegarde,
conclúe Barbara Newman, non se relaciona tanto coa invención
de novas fotmas, como coa reelaboración audaz e exuberante das
antigas.
Hildegatde non rexeitou rotalmente os principios formais da
poesía e da prosa artística, aínda que tampouco os usou de forma
sistemática. En primeira lugar, hai que indicar que é bastante
común a presencia dalgún tipo de cadencia (cursus) tanto nas com-

6!! Entre: os especialistaS na obra de: Hilde:garde, vid. B. Newman, op. <it., pp. 32s5. A nivel máis xe:ral,
vid. A. Michel, "Rhétorique, poétique et théologie dans le: latin médiéval", in H~'mdntjca XL (Actas
del 1 Simposio dt Latín Cristiano, e:d. J. Oroz. Reta), 1989, pp. 11 5-3 1.
69 E.. De Bruyne, La esúrua nudiroal Madrid, Visor, 1987. p. 250.

70 J.Leclercq, Th~ Low 01 Learning and rh~ Dtsire for God: A Study 01 Monastic Cuúure, New York,
Fordham University Press, 1961 . p. 299.

51
XOS~ CARLoS SANTOs PAZ

posicións da Symphonia como no Ordo Virtutum. Os finais foneti-

camente iguais (homoeoteleuton) son tamén abundantes no Ordo
Virtutum; nalgúns casos podería pensarse que se trata de usos oca-
sionais de rima e inclusive de rima leonina, se non fose porque a
partición en versos ou lifías é simplemente editorial. Vexamos
algúns exemplos:

Filie regis esse debuimus,

sed in umbram peccatorum cecidimus.
O vivens sol, porta nos in humeris tuis
in iustissimam hereditatem quam in Adam perdidimus!
ut inspiciatis in deum vivum er non pereatis
volumus te reducere et nolumus re deserere

Os recursos poéticos utilizados no Ordo Virtutum pertencen

fundamentalmente ás figutas da repetición e relaciónanse co parale-
lismo sintáctico e silábico. Entre as figuras da repetición abundan a
geminatio, a anáfora, o políptoto e o polisíndeto.

A geminatio consiste na repetición en contacto dunha parte

da oración, xeralmente en posición dobre:

Fatue, fotue, quid prodest tibi laborare?

Ach, ach quedam mirabilis victoria
Heu, heu ubi voluntas crimina nescivit
Luge, tuge ergo in his, Innocentia
Euge! euge! quis est tantus timor?
O fugitive, veni, veni ad nos

A anáfora é a repetición dunha parte da oración ao comelO de

grupos sucesivos de palabras. No Ordo Virtutum aparecen en posi-
ción anafórica sobre todo partículas exclamativas:

52
 ItITRODUCIÓN

a infelix conscientia/ o misera Anima

in mirabili desiderio ... / in qua delectatio ...
a Virginitas ... / o quam dulcirer...
a gloriosa domina ...! o magna virrus ...

Como ripo especial de anáfora aparece ás veces o polisínde-

ro ou consrruci6n sindérica de membros coordinados:

Tu nescis, nec vides, nec sapis

et quam fulgentes ... / et quam dulcis ... / et ideo ...

Finalmente, é abundante o políproro, repetlClOn dunha

palabra modificando a súa forma f1exiva, aínda que non o seu sig-
nificado:

quare abscondis faciem tuam coram crearore tuo?

non facio i!li iniuriam/ sed volo uti i!lo
quedam mira bilis victoria/ in mirabili desiderio
in candidam lucem floris virgel O dilecrissime flos

Polo que se refire aos paralelismos silábicos e sintácticos, a

bimembridade é o elemento dispositivo máis frecuente no ardo
Virtutum. Algunhas veces a estruturaci6n bimembre serve para
opoñer dous grupos; outras veces, para insistir sobre un mesmo
concepto:

O dulcis divinitas/ et o suavis vita

O gravis labor/ et o durum pondus
volumus te reducere/ et nolumus te deserere

Cómpre non esquecermos, ademais, que o ardo Virtutum

non é só un texto, sen6n que Hildegarde ramén compuxo a súa

53
Xost CARLOS SANTOS PAZ

muslca: dado que os dous elementos naceran adaptados un ao

outro, O máis adecuado é analizalos en conxunto 7l •
Vnha caractensttca xeral da linguaxe musical de
Hildegarde é a construcción a partir de pequen as células ou fór-
mulas melódicas (mod,) , que se asocian ao contido dos textos;
esras células foran definidas como «concretización de arquetipos
no interior dunha tradición» e comparadas ao maqam árabe ou
ao raga indio. Desde o ponto de vista musical, o ardo Virtutum
ten, ademais, dúas características específicas: 1) a alternancia de
partes solistas e corais (todas elas, por suposto, monofónicas), e
2) distinción de melodías silábicas e melismáticas" . Hai partes
máis narrativas, simples ou silábicas, e partes máis líricas ou
ornamentadas: algún estudioso incluso chegou a falar de (<recita-
tivO» para o material silábico e «aria» para o melismático, apli-
cando de xeito totalmente anacrónico unha terminoloxía tirada
da ópera moderna. Hai que dicir que o estilo do ardo Virtutum
é fundamentalmente declamatorio ou silábico, quizais debido á
dependencia respecto da acción dramática, en comparación coa
música que Hildegarde compuxo para o ciclo litúrxico titulado
Symphonia.
O estudio da linguaxe poética do drama explica algunhas
excentricidades musicais: a xustaposición de madi sen relación
entre si, saltos melódicos sorprendentes, a interrupción de pasaxes
declamadas por melismas ricamente ornamentados e viceversa,
etc. Por exemplo, ao principio da escena segunda, cando
Humildade di «Ego Humilitas», a sílaba 'E-'de Ego é cantada sobre
un melisma de seis notas, mentres que as restantes sílabas están

71 Diversos estudiosos indicaron a neccsidade de estudiar ao mesmo lempo o texto e a música das eom-
posicións da Symphonia e do ardo Virrntum: así, por exemplo, Barbara Thornton (nas notas qu
acompañan a primeira gravación discográfica do drama polo grupo Sequentia) e M. R. Pfau, HMusi
and Text in Hildegard's Antiphons", in B. Newman, op. cit., pp. 74-75.
n Vid. A. E. Davidson, ~The Musie and Staging of Hildegard of Bingen's Ordo Virrutum", in Atti
IV ColÚJquio tÚlla Sociltllnurnationak pqur ritr«Ú du Thlatrt Mtdilval Viterbo, p. 497. Sobre a
música de Hildegarde, vid. ademais M. R. Pfau, "Mode and Melody Types in Hildegard von Bingen'
Symphonia~, in Soma. A Journal of InveJtigatiom into Global Musical Po¡¡ibiJitit'S 11/1 ( 1990), pp. 53
71 e B. Thornton., "Zur Metaphysik der Musik. Der Ausdrucksgehalr det Modi und die musikalis
chen Werke Hildegards von Bin gen~, in E. FotSter (<<l.), Hi/Jegard W)11 Bingm. Proplutin durch .
airen, F~iburg-Basel-Wien, Herder, 1998, pp. 313-333.

54
 INTRODUCION

cantadas silabicamente, como para compensar a aparenre falta de

modestia do ((Eu SOll))73.
Segundo Hildegarde, a música ten un rol cósmico, xa que
representa a perfecta harmonía celeste (que ela denomina sympho-
nia). Dado que o ser humano é unha representación microcósmica
da harmonía do mundo, hai harmonía en rodas as criaturas, de xeiro
que Hildegarde afirma que «a alma é harmónica»" . A música corres-
ponde ao estado en que se encontran os seres harmónicos con res-
pecro á gracia divina e representa o estado en que se aropaba Adán
antes da Caída; mercé a ela, os homes poden ter unha idea dese esta-
do perdido de perfeción, a ..xustÍsima herdanza» que lamentan teren
perdido as almas da primeira escena do Ordo Virtutum. O Diabo, en
canto inimigo da harmonía celeste, é unha plangem vox, sen músi-
ca, que ca seu ruído tenta impedir que os homes louven o C riador" .

MANUSCRITOS

O Ordo Virtutum consérvase actualmente en dous manuscriros:

Wiesbaden, Hessische Landesbibliothek, codo 2.
Trátase do famoso manuscriro coñecido como .. Riesenkodex»
(códice xigante), debido ás súas dimensións (46 x 30 cms.) e peso
(15 kgs.). Consta de 481 folios de pergamiño, escriros en dúas
columnas con 46 liñas por páxina, medindo a caixa de escritura 35
x 20,5 cms.
O .. Riesenkodex» contén a rotalidade da obra teolóxica de
Hildegarde, copiada por cinco escribáns diferentes: as tres obras

7J Vid. ¡biJ., p 501. Ademais deste artigo e OUtros citados na bibliografla, son úteis as notaS de Barbara
Thormon sobre a música do Ordo Virtutllm que aparecen no librero da seu primeiro rexistro disco-
gráfico da obra (citado na discografia) .
7~ Epist. XX1 JI , ed. L. van Acker, op. ciJ., p. 65: .symphonialis ese anima ... Nesta cana, dirixida ao clero
de Maguncia, Hildc:garde exp6n a SÚ3. concepción sobre a música.
7S ~ por causa destas intervencións fajadas do Oiabo que Maura Bockeler e Peter Dronke compararon o
Ordo Virtutum con un Singspie/ (P. Dronke, lA individualidad pohica, op. cit., p. 180, compara o
Oiabo hildegardiano co Bassa Sdim no RAptq no StTlllJo de Mozan).

55
Xost CARLOS SANTOS PAZ

visionarias (fols. 1v-135v Liber sciuias simplicis hominis, fols. 135v-

201 v Liber uite meritorum e fols. 202v-308r Liber diuinorum ope-
rum), o epistolario (fols. 308va-317ra e 328ra-427va, incluidas as
Explanationes do simbolo de pseudo-Atanasia e da regra beneditina
e as vidas de san Roberto e san Disibodo), a Expositio euangeliorum
(434ra-461vb), a Lingua ignota e o alfabeto coñecido como Littere
ignote (461 vb-464va), as composici6ns poéticas da Symphonia
(466ra-478va) e o ardo Virtutum (478va-481 vb), estas dúas últimas
obras con notaci6n pneumática. Ademais, foron copiadas dúas
obras que non son de autoria hildegardiana, pero que se refiren á
santa: a Vita sancte Hildegardis de Teodorico de Echternach (fols.
317ra-327vb) e a carta que a comunidade de Villers enviou ao mos-
teiro de Rupertsberg despois da morte de Hildegarde (fols. 464va-
465r). Parece como se o responsábel da compilaci6n do
«Riesenkodex» quixese reunir nun volume a obra de Hildegarde,
polo que chama a atenci6n a ausencia dos dous tratados sobre cues-
ti6ns naturais (Liber simplicis medicine ou Physica e Liber composite
medicine ou Cause et cure).
Polo que se refire á dataci6n e orixe da compilaci6n que con-
tén o «Riesenkodex», a opini6n común hai anos situaba a copia do
mesmo nas décadas de 1180 ou 1190 e tiña por responsábel da
mesma a un sobriño de Hildegarde chamada Wezelino, preboste de
San Andrés en Colonia. O prestixioso pale6grafo Albert Derolez,
despois dunha profunda análise codicol6xica do manuscrito, pro-
puxo unha dataci6n para a maior parte do «Riesenkodex» un pouco
anterior, localizándoa entre os anos 1177 e 1179-80 (con excepci6n
da Vita sancte Hildegardis, rematada no ano 1187, e quizais das par-
tes do manuscriro copiadas pala mesma man que esta obra no
«Riesenkodex»). Esta diferencia, ainda que non é moita, ten unha
gran importancia, xa que significaría que a copia do «Riesenkodex»
se efectuou cando Hildegarde vivia e non, como se pensaba antes,
despois da súa morte. Outra novidade proposta por Derolez é que o
responsábel da compilaci6n non foi Wezelino, senón Guiberto de
Gembloux, colaborador de Hildegarde na última época da súa vida.
A orixe do manuscrito é o mosteiro de Rupertsberg, do que
conserva unha marca de posesión do século XII no folio 1r: «Liber

56
 INTRODUCIÚN

sancti Rvperti aput pinguiam". Outra marca de posesión, neste caso

do século XIII, aparece no interior da tapa anterior: "Codex sancte
marie u<irginis> sanctique joh<ann>is et Georgij ibiscovisb<erg»',
O códice pasou de Rupertsberg a Eibingen no ano 1632 e a
Wiesbaden no 1814.

Londres, British Library, codo add. 15102.

Consta de 247 folios de papel, cunha medida de 26,7 x 19,8
centímetros. No folio Ir atópase O título do volume: Epistolare sanc-
te hildegardis virginis christi et abbatisse in monte S. ruperti byngen. A
encadernación é moderna; no dorso da mesma escribiuse Epistole et
vita s. Hildegardis.
O códice contén o epistolario de Hildegarde xunto coas vidas
de San Roberto e San Disibodo e os comentarios menores (2r-138v
e 192r-206r). Ademais, a Expositio evangeliorum (146r-191r), o
ardo Virtutum (207r-221r), a carta dos monxes de Villers ao mos-
teiro de Rupertsberg despois da morte de Hildegarde (191r-192r) e
a Vita s. Hildegardis de Teodorico de Echternach (224r-245r). A
copia do ardo Virtutum (que neste manuscrito leva por título ardo
Virtutum de patriarchis et prophetis, debido a unha lectura errónea
do modelo) inclúe, como O «Riesenkodex,>, a notación musical; a
seguir del hai varios folios que só conteñen o paurado dos tetragra-
mas (en concreto, os fols . 221v-223v). A transcrición musical neste
manuscrito contén a1gunhas variantes e omisións con respecto ao
«Riesenkodex», que se xustifican por un descoñecemento por parte
do copista do estilo musical de Hildegarde, do seu sistema de modos
ou do sistema de notación do seu modelo" .
O manuscrito data do ano 1487 e foi copiado por arde de
Tritemio de Sponheim, abade do mosteiro de Santiago en
Würzburg. De aJí ten unha marca de posesión no folio 1r: «Ex libris
monasterij S. Jacobi Scotorum Herbipoli». No interior da capa
anterior ten outra marca de posesión «<Liber monast. Lamspring O.
S. B. Cons. Angl. S. II»), mentres que na primeira das gardas iniciais
atópase a nota «Purchased Tho. Rodd 13 Apr. 1844».

76 Vid. A. E Davidson, "Thc Music and Staging", op. cit., p. 496 n. 3.

57
Xost CARLOS SANTOS PAZ

o seu antígrafo ou modelo foi o «Riesenkodex», como se

pode deducir da seguinte anotación autógrafa de Tritemio no folio
1v: «Hec omnia scripta habentur in maximo quodam uolumine et
ualde precioso, de quo opinio uulgi est quod manu sancte
Hildegardis sit conscriptum. Vidi librum, grande, ut dixi, uolu-
men, in predicto monasterio sancti Ruperti, de quo hee omnes
que sequuntur epistole licet cum festinacione scripte sunt anno
Domini millesimo cecea octogesimo septimo per quendam mona-
chum sancti Benedicti de cenobio Spanheim iubente me eiusdem
monasterii abbate licet indigno» (<<Todos estes escritos contéñense
nun volume enorme e moi precioso, do que se pensa popular-
mente que foi escrito pola man de santa Hildegarde. Vin este
libro, un gran volume, como dixen, no mencionado mosteiro de
San Roberto e del foron copiadas, aínda que con presa, todas as
cartas que seguen no ano 1487 por un monxe beneditino do mos-
teiro de Sponheim, axudándolle eu mesmo, aínda que indigno,
abade dese mosteiro») .
Existen ourras fontes manuscritas que se poderían ter en
conta á hora de editar o Ordo Vírtutum. Unha versión breve do
drama encóntrase, como xa dixen, na última visión do Scivías, a pri-
meira obra visionaria de Hildegarde da que se conservan máis de dez
manuscritos. Por ourro lado, o himno conclusivo do Ordo Virtutum
aparece, xunto con ourras composicións da Symphonía, nunha carta
que Hildegarde enviou á súa propia comunidade de Ruperrsberg.
Esta carta (a número 192 na recente edición crítica de L. van Acker)
foi transmitida, ademais do «Riesenkodex», cando menos por ourros
catro manuscritos: Berlín, Staatsbibliothek Preullischer
Kulturbesitz, codo theol. lat. fol. 699, fols. 75v-77v; Stuttgart,
Württembergisches Landesbibliothek, codomeol. phil. 4 0 253 , fols.
53v-55r; Tréveris, Stadtbibliothek, codo 1347fXXXIV, fols . 75r-76v,
e Viena, Osterreichische Nationalbibliorhek, codo 963, fols. 158ra-
159ra.
A fonte principal para a constitución do texto do Ordo
Vírtutum é o «RiesenkodeX!>, ptobábel modelo do códice de
Londres: as variantes deste último manuscrito explícanse como erros
secundarios de copista, intentos de mellorar o texto ou de asignar un

58
 INTRODUCIÓN

locutor cando falta no «Riesenkodex»n. Polo que respecta aos

manuscritos do Scivias e aos que conteñen a carta co hin1no con-
clusivo do ardo Virtutum, non serven para editar o texto do drama,
xa que o material do ardo Virtutum que se atopa ~esas obras ten que
ser considerado como a reunhzaclón dun texto feita por Hlldegarde
nun momento posterior á composición do ardo Virtutum. As lec-
turas características das versións do drama no Scivias ou do himno
na carta débense considerar probábeis variantes de autor e, polo
tanto, non tefien cabida no aparato crítico da edición do ardo
Virtutum, xa que se trata de obras (ou partes de obras) diferentes.

EDICIÓNS E TRADUCIÓNS

W. E. Rom imprimiu a primeira edición do ardo Virtutum

no ano 1880, chea de erros. Dous anos despois, apareceu a segunda
edición no volume oitavo dos Analecta sacra do cardeal Pirra, adica-
do integramente a Hildegarde; Pitra copiou o texto do
«Riesenkodex», cometendo dez grallas de transcrición.
Xa neste século, no ano 1927, a beneditina Maura Biickeler
fixo unha nova edición, bilingüe (latín-alemán), do ardo Virtutum,
corrixindo os erros de Pitra e introducindo nove correccións inten-
cionadas que, en opinión de Peter Dronke, son innecesarias. Catro
anos antes, no 1923, ela mesma publicara unha tradución do drama
de Hildegarde na revista Benediktinische Monatschrift. A edición do
ano 1927 vifia acompafiada dunha transcrición da notación musical
do «Riesenkodex» feita por Prudentiana Barth 78 •
A edición do ardo Virtutum máis difundida das que se flXe-
ron nos últimos anos é, sen dúbida, a de Peter Dronke, que apare-
ceu por primeira vez no seu libro Poetic Individuality in the Middle
Ages, publicado pala Universidade de Oxford no ano 1970. Peter

n P. Dronke,. ld individUil!¡dad pDlfiCil, op. rit., p. 199 n. 57. Dronke afi rma que ningunha das varian-
tes do códICe de Londres fai suponer que este tivo unha fontc distinta do ~ Riesen kodex •.
78 Sobre esta cdición, vid. U. G. Trzaskalik, Hildrgard /IOn Bingm: Die GNchichu einer ungewi.ihlichen
~tion, Diss. New York Universiry, 1995, pp. 234-238. Sobre a transcrición da notación musical,
vid. A. E. Davidson, ~ The Music and Stagingh, op. nt., p. 496.

59
XOSil CARLOS SANTOS PAZ

Dronke publicou de novo a súa edición do texto nun capítulo do

seu libro máis recente Nine Medieval Latín Plays (Cambridge
Medieval Classics, Cambridge, 1994), acompañada da tradución
inglesa do drama que publicara hai anos no libreto que acompaña-
ba á edición do ardo Virtutum na compañía discográfica Deutsche
Harmonia Mundi, interpretado polo gtupO Sequentia.
Unha «performance edition» do ardo Virtutum a cargo de
Audrey Ekdahl Davidson foi publicada no ano 1984 polo Medieval
Institute de Kalamazoo, acompañada dunha tradución inglesa feita
por Bruce Hozeski e Gunilla Iversen.
En canto ás traducións, á parte das mencionadas (as inglesas
de Dronke e Hozeski-Iversen e mais as alemanas de Biickeler), exis-
ten outras dúas versións alemanas: unha debida a Otro Ursprung,
publicada no ano 1961", e outra publicada en Austria máis recen-
temente, a cargo de Bernward Konermann (Pattloch Verlag, 1991).
Se os meus datos son completos, a tradución do ardo
Virtutum que se contén neste volume é a primeira que se fai a unha
lingua románica. O texto latino que acompaña á traducción galega
é fundamentalmente o de Peter Dronke (que se basea no
«Riesenkodex»), con pequenos cambios na puntuación e algunha
conxectura propia. Na tradución distribúo o texto segundo a divi-
sión en escenas proposta por Maura Biickeler. O aparato crítico
(selección de variantes de R = «Riesenkodex» e de L = manuscrito de
Londres) vai nas notas ao texto latino; nas que acompañan á tradu-
ció n galega acláranse aspectos escuros do texto e ofrécese o cons-
pecto de fontes (sobre todo bíblicas) e paralelos.

79 Q. Ursprung, "Hildegards Drama Drdo Virturum, Geschichte einer Sede", in Misceldnca en homt·
1IIljt a momriíor Higinio Ang/is, Barcelona, CSIC, 196 1, vol. 11, pp. 952-957.

60
 INTRODUCION

APÉNDICE: A ESCENIFICACiÓN DO ORDO VIRTUTUM

A hipótese máis común a propósito do Ordo Virtutum é que

foi representado nun contexto litúrxico no mosteiro de san
Roberto, ao principio da década de 1150. Aínda que sobre as cir-
cunstancias desa hipotética estrea non hai nada certo, suponse que
os personaxes do drama foro n representados pola comunidade do
mosteiro: en primeiro lugar, está documentado o costume que
tiñan as freiras de san Roberto de cantar as composicións da
Symphonia de Hildegarde; ademais, o número de freiras que
segundo a Vida de santa Hildegarde se trasladaron a san Roberto
coincide co número de personaxes femininos do Ordo Virtutum,
mentres que para o personaxe do Diabo suxírese o nome de
Volmar, o colaborador de Hildegarde, que tamén se trasladara a
san Roberto.
Xa neste século, e dentro dunha corrente de revalorización
do Ordo Virtutum, varios estudiosos ofreceron pautas para unha
posíbel escenificación. Algunhas propostas baséanse noutros textos
da propia Hildegarde; respecto ao ves ti ario, por exemplo, no
Seivias hai descricións da maioría das Virtudes que interveñen no
Ordo: Vitoria viste unha armadura, Humildade leva unha coroa de
ouro e un espello onde se reflicte a imaxe de Cristo, Temor de Deus
un vestido escuro con moitos ollos de cor prateada, etc. Peter
Dronke e Audrey E. Davidson mostráronse partidarios de vestir as
Virtudes deste xeito nunha representación do Ordo Virtuturrt"; a
última sinala que non hai motivo para rexeitar as ideas da propia
Hildegarde no que se refire ao vestuario das Virtudes, en favor de
propostas máis modernas (presentalas vestidas, por exemplo, co
uniforme da guerra civil norteamericana).
Polo que se refire á situación das Virtudes no espacio escéni-
co, A. E. Davidson propón varias posibilidades, todas elas baseadas
en distintas visións do Scivias: un montículo sobre o que estaría
sentada Humildade (Se. 1.1), unha constcución máis elaborada con

80 P: Dronke, La individualidad poltica, op. cit., p. 179. A. E. Davidson, "The Mwic and Staging", op.
cit., p. 504.

61
Xost CARLOS SANTOS PAZ

muros e torres nas que estarían as Virtudes (Se. 1I1.3), unha esca-
leira (como a escaleira espiritual de Se. m.8) á que se aproximaría
Alma cando a súa condición é feliz'l. Peter Dronke, pola súa banda,
propón un escenario no fondo do cal estarían en sedes elevadas as
dezaseis Virtudes coa súa raíña e na parte inferior o Diabo, enca-
deado, facendo ruído coas cadeas mentres fala".
O movemento dos personaxes está bastante claro. Despois da
escena primeira Alma abandona o escenario e volve na terceira.
sendo recollida polas Virtudes (segundo P. Dronke, é levada do nível
inferior ao superior). Cando as Virtudes vencen ao Diabo, este fica
atado e tirado no chan. Polo que respecta á segunda escena, tanto A.
E. Davidson como P. Dronke coinciden en sinalaren que as Virtudes
bailan todo o tempo.
En representacións modernas do ardo Virtutum acudiuse á
axuda dourros textos hildegardianos na procura de solucións esce-
nográficas como as que acabo de indicar. Ademais, tamén foi adap-
tado o texto do drama: quizais o exemplo máis claro da proxección
teatral que se quería dar ao ardo Virtutum sexa a división en prólo-
go e varias escenas debida a Maura Biickeler e recollida por editores
posteriores (é a división que adopto eu mesmo na traducción gale-
ga do texto). Mais existen outras adaptacións, como as que fixo o
grupo Sequentia, especializado na interpretación da música de
Hildegarde; coñezo dúas versións que este conxunto fixo do ardo
Virtutum, que quero comentar brevemente.
No ano 1982 o grupo Sequentia gravo u a súa primeira ver-
sión da obra, coincidindo coa súa representación en Colonia e coa
organización dun coloquio radiofónico na Radio do Oeste de
Alemania (WDR), no que participou o prestixioso musicólogo Leo
Treider. Neste caso, seguiron as propostas escenográficas de Peter
Dronke: as Virtudes ían vestidas como se describe no Scivias e ocu-
paban un lugar elevado do escenario, ao fondo do cal, nun inmen-
so tapiz, se reproducía unha ilustración do Scivias iluminado de
Ruperstberg (manuscrito Wiesbaden, Hessische Landesbibliothek,

81 A. E. Davidson, "The Music and Sraging", op. cit., p. 505.

82 P. Dronkc, la indiuiduolidodpoüica, op. cit., p. 179-180.

62
 INTRODUCION

codo 1). ° conxunto instrumental estaba composto de fideis, frau-

ta, fístula, salterio. organetto, harpa e organistrum, instrumentos
que se utilizaron para definir situacións particulares: os fideis para
acompañar os lamentos de Alma, a harpa e o salterio para tepresen-
tar a felicidade terrestre, a frauta para indicar a presencia de Deus".
Polo que se refire ao texto, as distintas escenas da obra interrompí-
anse por medio de interludios musicais. Ademais, a representación
abríase coa recitación, sobre un fondo instrumental, do comezo do
Scivias, seguido do canto dunha antífona mariana extraída da
Symphonia (,,0 splendidissima gemma»). No final, antes do himno
conclusivo que comeza «In principio~), intercalouse de novo un reci-
tado do Scivias, neste caso a sentencia que pecha a obra.
Durante o ano 1998 o conxunto Sequentia fixo unha nova
versión do ardo Virtutum. Coñezo a que se escenificou no Royal
Albert Hall de Londres, no contexto dos populares Promenade
°
Concerts (Proms). conxuntO instrumental foi semellante ao da ver-
sión anterior e, como naquela, tamén se intercalaron interludios ins-
trumentais entre as escenas. Porén, houbo diferencias salientábeis
con tespecto á primeira versión, como son: prescindir do prólogo da
obra (de tal xeito que o conxunto vocal estaba formado só por voces
femininas , xa que non eran necesarios os homes que representasen
aos patriarcas e ptofetas), eliminar os recitados de Hildegarde e facer
unha división en dúas partes da obra (unha, formada palas escenas
1 e 2, precedida pola antífona da Symphonia que comenza ,,0 pas-
tor animarum», e a outra, as escenas 3 e 4, precedida pola antífona
,,0 quam mirabilis est»).

83 Alnda que non existen indicacións sob ~ o immtmmtorium do ardo Vinutum, como era habirual na
Idade Media, sábese que algúns instrumentos tiñan o seu propio ámbito de utilización: vid. G. Canin,
Historia tÚ lB música. El Medioroo, Madrid, Turner, 1987, p. 125.

63
XOS~ CARLOS SANTOS PAZ

BIBLIOGRAFfA

Desde o ano 1979, en que se celebrou o oitocentos aniversa-

rio da morte de Hildegarde, ata o presente, en que se acaba de fes-
texar o noveno centenario do seu nacemento, a bibliografía hilde-
gardiana aumento u considerabelmente. Os libros e artigos sobre ela
e a súa obra son moirísimos, polo que resulta imposíbel enumeralos
aquí. A bibliografía que segue refírese s6 ao ardo Virtutum, por
certo unha das obras menos estudiadas da abadesa de san Roberto.
Para outras cuestións, existen dous volumes de bibliografía hilde-
gardiana ata o ano 1982, recompilada por Werner Laurer (o tercei-
ro aparecerá este ano); os estudios sobre ela que se publican anual-
mente recóllense nos repertorios bibliográficos Medioevo Latino e
lnternational Medieval Bibliography.

BESUTII, P., "Hildegard von Bingen: Ordo Virturum. Sa musique

et sa idée de théatre", in F. Masip (ed.), Formes teatrals de la tradició
medieval. Actes del VII Col-loqui de la Société lnternationale pour 1'É-
tude du Thélitre Médiéval, Barcelona, Diputació de Barcelona, 1996,
pp.39-44.
BOCKELER, M., ''Aufbau und Grundgedanke des Ordo Virtutum
der heiligen Hildegard", in Benediktinische Monatschrift 5 (1923),
pp. 300-310.
BOCKELER, M., "Der Tügenden Würde und Aufgabe. Ein
Singspiel der heiligen Hildegard", in Benediktinische Monatschrift 5
(1923), pp. 368-378.
BOCKELER, M., "Beziehungen des Ordo Virtutum der hl.
Hildegard zu ihrem Hauprwerke Scivias: 1. Rundgang durch das
Gebaude des Scivias, II. Die lebendigen Beziehungen zwischen
Ordo und Scivias", in Benediktinische Monatschrift7 (1925), pp. 25-
44, 135-145.
BOCKELER, M.- Barth, P., Der heiligen Hildegard von Bingen
Reigen der Tugenden, ardo Virtutum. Ein Singspiel, Berlin,
Augustinus-Verlag, 1927.

64
 INTRODUClON

DAVIDSON, c., ''rhe Ordo Virtutum: A Note on Production", in

A. E. Davidson (ed.), The ardo Virtutum 01 Hildegard 01 Bingen:
Critical Studies (Early Drama, Art, and Music, Monograph Series, 18),
KaJamazoo, Medieval Institute Publications, 1992.
DAVIDSON, A. E. (ed.), Hozeski, B. W- Iversen, G. (trad.),
Hildegard olBingens ardo Virtutum, Kalamazoo, Medieval Institute
Publications, 1984.
DAVIDSON, A. E., "The Music and Staging of Hildegard of
Bingen's Ordo Virtutum", in Atti del IV Colloquio della Société
Internationale pour l'Étude du Théátre Médiéva4 Viterbo, pp. 495-
506.
DAVIDSON, A. E. (ed.), The ardo Virtutum 01 Hildegard 01
Bingen: Critical Studies (Early Drama, Art, and Music, Monograph
Series, 18), Kalamazoo, Medieval Institute Publications, 1992.
DAVIDSON, A. E., "Music and Performance: Hildegard of
Bingen's Ordo Virtutum", in A. E. Davidson (ed.), The ardo
Virtutum 01 Hildegard 01Bingen: Critical Studies (Early Drama, Art,
and Music, Monograph Series, 18), Kalamazoo, Medieval Institute
Publications, 1992.
DRONKE, P., "Hildegard of Bingen as Poetess and Dramatist", in
Poetic Individuality in the Middle Ages. New Departures in Poetry
1000-1500, Oxford, Oxford University Press, 1970, pp. 150-192,
202-231 [trad. española La individualidadpoética en la Edad Media,
Madrid, A1hambra, 1981, pp. 162-199]
DRONKE, P. , "Ordo Virtutum. The Play of rhe Virtues, by
Hildegard of Bingen", in Nine Medieval Latin Plays, Cambridge,
Cambridge University Press, pp. 147-184.
GRAS, A., 'TOrdo Virtutum de Hildegarde de Bingen", in
Helmdntica 46 (l995), pp. 443-446.
HOLLOWAY, J. B., "The Monastic Context of Hildegard's Ordo
Virtutum", in A. E. Davidson (ed.), The ardo Virtutum olHildegard
01Bingen: Critical Studies (Early Drama, Art, and Music, Monograph
Series, 18), Kalamazoo, Medieval Institute Publications, 1992.

65
XOSÉ CARLos SANTOS PAZ

HOZESKI, B. W , Ordo Virtutum: Hildegard o[Bingens Liturgical

Morality Play, Diss. Michigan State University, 1969.
HOZESKI, B. W., "Ordo Virtutum: Hildegard of Bingen's
Liturgical Morality Play', in Annuale Mediaevale 13 (1972), pp. 45-
68.
HOZESKI, B. W., "Hildegard of Bingen's Ordo Virtutum: The
Earliest Discovered Liturgical Morality Play", in American
Benedictine Review 26/3 (1975) , pp. 251-259.
HOZESKI, B. W., "The Parallel Patterns in Hrosvitha of
Gandersheim, a Tenth Century German Playwright, and in
Hildegard of Bingen, a Twelfth Century German Playwright", in
Annuale Mediaevale 18 (1977), pp. 42-53.
IVERSEN, G., "Ego Humilitas, regina Virtutum: Poetic Language
and Literacy Structure ind Hildegard of Bingen's Vision of the
virtues", in A. E. Davidson (ed.), The Ordo Virtutum o[Hildegard
f Bingen: Critical Studies (Early Drama, Art, and Music, Monograph
'cries, 18), Kalamazoo, Medieval Institute Publications, 1992.
¡VERSEN, G., "O Virginitas, in regali thalamo stas; New Light on
the Ordo Virturum: Hildegard, Richardis and the Order of the
Virtues", in The Early Drama, Art, and Music Review 20 (1997), pp.
1-17.
KONERMANN, B. (ed.), Hildegard von Bingen: Ordo Virtutum -
Das Spiel der Krafte. Das Schau-Spiel vom Tanz der gottlichen Krafte
und der Sehnsucht des Menschen, Wien, Patdoch Verlag, 1991 .
POTTER, R., "Hildegard ofBingen's Ordo Virturum", in METh 8
(1986), pp. 66-67.
POTTER, R., "The Ordo Virturum: Ancestor of English
Moralities?", in A. E. Davidson (ed.), The Ordo Virtutum o[Hildegard
o[Bingen: Critical Studies (Early Drama, Art, and Music, Monograph
Series, 18), Kalamazoo, Medieval Institute Publications, 1992.
SANTOS PAZ, J. c., Andlisis literario e interpretaci6n del Ordo
Virtutum de Hildegarde de Bingen, Memoria de Licenciatura (inédi-
ta), Universidade de Santiago de Compostela, 1992.

66
 INTRODUCION

SANTOS PAZ, J. c., "Leges contrariae: la unidad en el Ordo

Virtutum de Hildegarde", comunicación á JJJa Reuni6n Calega de
Estudios Clásicos (inédita), Santiago de Compostela, 1992.
SHEINGORN, P., "The Virtues ofHildegard's Ordo Virtutum; or,
Ir Was a Woman's World", in A. E. Davidson (ed.), The ardo
Virtutum 01 Hildegard 01 Bingen: Critical Studies (Early Drama, Art,
and Music, Monograph Series, 18), Kalamazoo, Medieval Institute
Publications, 1992.
THORNTON, B., "Zur Metaphysik der Musik. Der Ausdtucksgehalt
der Madi und die musikalischen Werke Hildegards van Bingen", in
E. Forster (ed.), Hildegard von Bingen. Prophetin durch die Zeiten,
Freiburg-Basel-Wien, Herder, 1998, pp. 313-333.
URSPRUNG, O ., "Hildegards Drama Ordo Virtutum, Geschichte
einer Seele", in Miscelánea en homenaje a momeñor Higinio Anglés,
Barcelona, CSIC, 1961, vol. n, pp. 941-958.
WIETHAUS, U., "Cathar Influences in Hildegard of Bingen's
Ordo Virtutum", in American Benedictine Review 38 (1987), pp.
192-203.

DISCOGRAFíA

Existen, cando menos, tres rexistros fonográficos do ardo

Virtutum:

• Deutsche Harmonia Mundi, Editio Classica, OHM GD

77051 (2 CDs).
Interpreración do grupo "Sequentia"", integrado por:
Carmen-Renate K6per (que interpreta a voz de Hildegarde),
William Mockridge (o Diabo), Barbara Thornron (Alma),

Sol E.S(~ grupo, especializado na interpretación da música medieval, está;t reximar (Oda a obra musical d~
Hildegarde. Polo de agora, ademais das dúas vc:rsións do Ordo Virtutum, apareceron cinco volurncs que
recollen pezas da Symphonia (SymphonilU, Canticks ofEcftluy, \.0ict ofrk BIood, O jmw!nn, SymphonJ
ofSaina); esptrasc' que o proxecto r~mat~ no ano 2001 coa publicación de Okstial Choirs.

67
XOSf CARLos SANTOS PAZ

Guillemette Laurens (Humildade), Jill Feldman (Ciencia

Divina, Fe, Misericordia), Lauri Monahan (Castidade,
Discreción), Theresa Lister (Temor de Deus, Desprezo do
mundo), Caroline Trevor (Caridade, Disciplina, Inocencia),
Sally Sanford (Obediencia, Vergoña, Viroria), Candace Smith
(Esperanza, Amor Celeste, Paciencia) e voces masculinas
(patriarcas e profetas) . Os instrumentistas son: Margriet
Tindemans (fidel, salterio), Sarah Cunningham (fidel) , David
Hart (frauta, fístula), Benjamin Bagby (organetto, harpa e
organistrum). Os comentarios son de Barbara Thornton e o
texto de Peter Dronke.
Recolle unha versión que foi escenificada no ano 1982 e sobre
a cal se fixo un coloquio radiofónico na WDR de Colonia.
Ademais do ardo Virtutum inclúe a antífona a splendidissi-
ma gemma, varias pezas instrumentais que serven de interlu-
dio e dous fragmentos do Scivias, que son recitados por C.-R.
Kiiper. Duración total: 89 minutos.

• Deursche Harmonia Mundi, DHM 05472773942 (2 CDs)

Segundo rexisrro (do ano 1997) a cargo do grupo
"Sequentia", dirixido por Barbara Thornton e Benjamin
Bagby. Como a versión anterior, intercala pezas instrumentais
entre as escenas. Duración total: 92 minutos.

• Etcetera, KTC 203 (1 CD)

Interpretación do grupo "Vox Animae", dirixido por Michael
Field e Evelyn Tubb, do ano 1995. Duración total: 69 minu-
tos.

68
o DESFILE DAS VIRTUDES
ORDO VIRTUTUM
H!LDEGAADE DE B1NGEN DADO V!ATUTUM

Incipit Ordo Virtut um

Patriarche et Prophete'
Qui sunt hi, qui ut nubes?

Virtutes
O antiqui sancti, quid admiramini in nobis?
Verbum dei clarescit in forma hominis
et ideo fulgemus cum illo,
edificantes membra sui pulcri corporis.

Patriarche el Prophele
Nos sumus radices et vos ramF,
fructus viventis oculi,
et nos umbra ;n illo fuimus

Querela Animarum in carne positarum:

O nos peregrine su mus.
Quid fecimus , ad peccata deviantes?
Filie regis esse debuimus,
sed in umbram peccatorum cecidimus.
O viven s sol, porta nos in humeris tuis
in iustissimam hereditatem quam in Adam perdidimus!
O rex regum , in tuo prelio pugnamus.

Felix Anima
O dulcis divinitas et o suavis vita
in qua perleram vestem preclaram,
illud accipiens quod perdidi in prima apparitione:
ad te suspiro et omnes Virtutes invoco.

1 No manuscrito L esta rubrica atópase unida ao Ululo da obra: Incipit ordo virtutum de patriarchis et prop-
hetis.

A lectura do manuscrito L é nos ramio

70
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Empeza O Desfile das Virtudes

<PROLOGO>

Patriarctl$ e profetas
¿Quen son estes, que son como nubes?l

Virtudes
Samas do pasado, ¿que admirades en nós?
A Palabra de Deus comeza a lucir baixo forma dun home
e así brillamos con el
construíndo os membros do seu corpo fermoso

Patriarcas e profetas
N ós somos as raíces e vós as ramas,
froitos do ollo vivaZ,
do que nós fomos a sombraJo

<ESCENA PRlMElRA>

Lamento das afmtl$ encarnadas

¡Ai!, nós somos peregrinas
¿Que fixemos para nos desviarmos cara ao pecado?
Debiamos ter sido fillas do Rei,
pero caemos na sombra dos pecados4•
¡fu!, sol vivo, Uvanos nos teus ombtos
ata a herdanza xustisima que perdemos con Adán.
Rei de reis, ¡oitamos na rúa batalla.

Alma,ftliz
Ouh doce divindade e vida agradábel,
en que levarei un vestido espléndido,
recibindo o que perdín na miña primeira manifestación:
suspiro por ti e invoco a todas as virtudes.

1 Cita literal da primeira parte de Is. 60.8; o resro do versfculo (a quasi columbe adfowtrtli SUIlS) foi rcstiruído
por Pitra, ainda que a falta de música no manuscrito indica que Hild.egarde omitiu CitaS palabras. A pesar de
que as nubes son as Virtudes, mantívose o xénero masculino do demostrativo e do rdativo (hi... qUl).
As Virtudes son vistas coma nubes porque atenúan a visión da luz (Cristo encarnado) aos patriarcas e
profetas, representantes do Antigo Testamento; as Virtudes fican, deste xeito, asociadas á Nova Lei e
a Cristo, como indican na seguinte intervención (~brillamos con d&).

2 Como en galego, o oculus latino significa tanto o ollo dun ser vivo como o gromo dun vexeta!. Neste
caso xógase coa ambigüidade: oro/m vivens é Deus (véxase un pouco máis abaixo a intervención dc
Esperanza) pero, no COntexto da imaxe vexetal, é o gramo da árbore que representa os dous
Testamentos, da que as Virtudes son as pólas.

3 A árbore representa a relación entre o Antigo e o Novo Testamenco: vid. supra p. 32.
Obsérvese o xogo coa palabra umbra. No prólogo a sombra significa a falta de luz (Cristo) debido a
que a existencia dos patriarcas e profetas foi cronoloxicamente anterior á aparición da luz no mundo;
en cambio, a sombra das almas penitentes significa a pcrda da luz por causa dos pecados.

7I

&
H ILDEGAADE DE B INGEN ORDO V IRTUTVM

Vittutes
O felix Anima et o dulcis crealura dei ,
que edificata es in profunda altitudine sapientie dei,
multum amas,

Felix Anima
O libenter veniam ad vos,
ut prebeatis michi osculum cordis.

Vittutes
Nos debemus militare tecum, o filia regis,

Sed, gravata, Anima conqueritur.

O gravis labor et o durum pondus
quod habeo in veste huius vile,
quia nimis grave michi est contra carnem pugnare.

Vittutes ad Animam iIIam:

O Anima, volunlate dei constilula,
et o felix inslrumentum, quare lam flebilis ' es
contra hoc quod deus contrivit in virginea natura?
Tu debes in nobis superare diabolum,

Anima iI/a
Succurrile michi adiuvando, ut possim slare!

Scientia Dei ad Animam illam':

Vide quid illud sil quo es induta, filia salvalionis,
el esto stabilis el numquam cades,

/nfelix, Anima
O nescio quid faciam,
aul ubi fugiam!
O ve michi, non possum perticere
hoc quod' sum indula:
certe illud volo abicere!

Pitra editou deM/s.

A lectura do manuscrito L a rúbrica é: animam ¡¡/am sciencia dei adiuvat.

Pitra editou quo. Na intervención precedente de Ciencia Divina atópase o mesmo verbo induo con ablativo.

72
o DESFILE DAS VIRTUDES HIWEGARDE DE BINGEN

Virtudes
Ouh alma feliz e doce criatura de Deus,
constru(da no máis profundo da sabedoría divina,
o teu amor é grande ' .

Alma,feliz
lrei ata vós con agrado
para que me o&ezades o bico do voso corazón1 •

Virtul:Ús
Nós remos que loitar contigo, filia do Rei.

Mais, deprimida, Alma qutixase

¡Que pesado traballo e que dura carga
teflo no vestido desta vida!.
pois resúltame demasiado cuseoso loirar contra a carne.

Virtuder a Alma
AJma, feita pola vontade de Deus,
e feliz insrrumento'. ¿por que es tan feble
contra o que Deus esnaquizou por medio dun ser virxinal?4
Ti tes que superar o Diabo na nasa campma.

Alma
$ocorrédeme coa vosa axuda. para que me poida manter firme.

Cimcia Divina a Alma

Mira que levas vestido, filia da salvación:
permanece firme e nunca caerás.

Alma (infeliz)
Non sei que facer
ou a ande fuxir.
¡fu de min!, non podo rematar
o vestido que levo pasto:
de cerro quero afastalo de mino

1 Eco da expresión dilexit multum (Lue. 7.47), con que CriSto xustiflea o perdón das falras cometidas
por unha muller pecadora que lIe unxira os pés.

2 Osculum cordis lembra o OJculum orU de Cant. 1. 1.

j Como indica Peter Dronke, Hildegarde emprega instrumrntum nun dobre sentido: Alma t un medio
para chegar ao estado de felicidade e ramtn t o (diz instrumento en que DeU.'i pode mear a súa músi-
ca (a symphonia na que se atopan as Virrudes, oPOSta ao ruido ou smpitus de Diabo).

~ Isto é, o pecado, co que Deus acabou por medio da Vine María.

73
H ILDEGAADE DE B 1NGEN O ADO V IATUTUM

Vit1utes
O infelix eonseientia.
O misera Anima ,
quare abseondis faeiem tuam eoram ereatore tuo?

Scientia Dei
Tu neseis, nee' vides, nee sapis illum qui te eonstituit.

Anima ilfa
Deus ereavit mundum:
non facio illi iniuriam,
sed volo uti illo!

Strepitus Diaboli ad Animam ilfam:

Fatue, fatue' quid prodest tibi laborare? Respice mundum et amplectetur te
magno honore.

Vit1utes
O plangens vox est hec maximi doloris!
ACh, ach, quedam mirabilis victoria
in mirabili desiderio dei surrexit,
in qua delectatio carnis se latenter abscondit,
heu, heu, ubi voluntas crimina nescivit
et ubi desiderium hominis lasciviam fugit.
luge, luge ergo in his, Innocentia,
que in pudore bono integritatem non amisisti
et que avariciam gutturis antiqui serpentis ibi non devorasti.

Diabofus
Que est hec potestas, quod nullus sit preter deum?' Ego autem dico: qui
voluerit me et voluntatem meam sequi, dabo illi omnia; tu vero tuis sequa-
cibus nichil habes quod dare possis, quia etiam vos omnes nescitis quid
sitis,

Nec é a lectura do manuscrito L, xa que no ~ Aiesenkodex" (Al aparece o erro quec.

Maura BOckeler conixiu o texto, editando fatua/, fatua/o A corrección, non obstante, é Innecesaria, xa que
fatue se pode entender como adverbio e, afnda no caso da que se interpretase como vocativo da fatuu$,
no Ordo Virtutum hai máis termos masculinos relandos a Alma.
No . Aiesenkodex" o propio copista corrixiu prelar deum a panlr da preter me.

74
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Virtudes
¡Ai!, infeliz estado de ánimo,
¡ai!, pobre alma,
¿por qué He ocultas a cara ao teu Criador?!

Ciencia Divina
Ti descoñeces e non ves, nio sabes, queo te fixo.

Alma
Deus fixo o mundo.
Noo estou obrando mal:
só quero gozaJo.

Ruido do Diabo a Alma

¿Que te beneficia traballar parvamente, parvameme?l Mira o mundo e abrazarate con
grande honra.

Virtudes
Esta é a voz planxeme da dor máis grande.
¡Ai, ai!, unha admirábel vitoria
nun admirábel desexo de Deus aIzouse
nela, en quen se agachou ocultamente o pracer da carne
e, ¡ai!, onde o xusro xuízo coñeceu o pecado
e o desexo escapou da lascivia humana.
Chora, chora por isto, Inocencia.
que non perdiches a perfección no teu xusro recato
e que non devoraches a glutonaría da gorxa da amiga serpe3.

Diabo
¿Que poder é este, como se non exiscise ninguén fóra de Deus?4 Eu digo: a quen quei~
ra vir tras de min e da miña vomade darei roclo 5; ti, en cambio, non tes nada que poi~
das dar ás túas seguidoras, porque ningunha de vós sabe o que é.

1 Un dos motivos cenuais na primeira escena do ardo Virtutum é a Calda de Adán, causa da condición
de peregrinas da que se lamentan as almas ao cornero da mesma. Nun primeiro momento, Alma ansIa
volver ao estado que tivo na súa primeira manifestación; mais axiña comez.a a se sentir agobiada e deci-
de abandonar a pesada loira contra a carne, momento en que as Virtudes lIe preguntan por que ocul-
ta a súa cara ao Criador, dara reminiscencia do que Adán fixo despois de comer o froito prohibido,
segundo se relata no libro do Xénesis (Gen. 3.8).

2 Traduzco fonu como adverbio, aínda que tamén se poderla emender como vocativo de fiuuus
(Hildegarde emprega outros vocativos masculinos referidos a Alma, como fogitivus e peccator) .

3 Pasaxe de dificil interpretación. Peter Dronke entende que avariciam está utilizado en lugar do abla-
tivo ou que haberla que entender <secunduM> avariciam, traducindo «who did not devour greedily,
with the gullet of me sc:rpem of old»; Gunilla Iversen , pola súa banda, traduce «and you did not crave
what lhe old Serpent showed you».

4 Traduw quod co significado de quaú; outra posibilidade sería supor a omisión de que dicit despois de
poustas.
5 As palabras de Diabo lembran o episodio da tentación de Cristo (Match. 4.8), ande se di que o demo
lIe ofreceu todos os reinos do mundo.

75
HlLDEGAADE DE BINGEN OADO V IATUTUM

Humilitas
Ego cum meis sodalibus bene scio
quod tu es iIIe antiquus dracho
qui super summum volare voluisti,
sed ipse deus in abyssum proiecit te.

Vit1utes
Nos autem omnes in excelsis habitamus.

Humilitas
Ego Humilitas, regina Virtutum, dico:
venite ad me, Virtutes, et enutriam vos
ad requirendam perditam dragmam
et ad coronandum' in perseverantia felicem .

Vit1utes
O gloriosa reg ina et o suavissima mediatrix,
libenter venimus.

Humilitas
Ideo, dilectissime filie ,
teneo vos in regali talamo.

Karitas
Ego Karitas, flos amabilis.
Venile ad me, Virtutes, et perducam vos
in candidam lucem floris virge.

Vit1utes
O dilectissime flos, ardenti desiderio currimus ad te.

TimorDei
Ego, 1imor Dei, vos felicissimas filias preparo
ut inspiciatis in deum vivum et non pereatis.

Vit1utes
O 1imor, valde utilis es nobis:
habemus enim perfectum studium numquam a te separari.

1 Maura B6ckelar corrixiu o laX!o a editou coronandam.

76
o DESFILE DAS VIRTUDES H !WEGARDE DE BINGEN

Humildad~
Eu e as mifias compafieiras ben sabemos
que ti es aquel vello dragón
que intentaches voar por riba do máis altO,
mais o propio Deus lanzoute ao abismal.

Virtud~s
En canto a nós. habitamos no ceo.

<ESCENA SEGUNDA>

Humiúúuftl-
Eu. Humildade, raífia das Virtudes, digo:
vinde a min, Virtudes. e insuuireivos
na procura da dracma perdidal
e para coroar ao que persevera feliz.

Virtud~s
Gloriosa raíña e xentilísima intercesora.
vimos con agrado.

Humildade
Por iso. queridísimas filias.
vos teño reservado un lugar na cámara real de vodas.

úzridad,
Eu son Caridade, flor amorosa.
Vinde a min oVirtudes, e levareivos
ata a luz radiante da flor que nace da vara.

Virtudes
Ouh queridísima flor, corremos a ti con ardente desexo.

umortÚ Drns
Eu, Temor de Deus, prepárovos, felidsimas ftll as.
para que contempledes a Deus vivo e non morrades.

Virtutús
Ouh Temor, es moi útil para n6s
e, polo tanto, ternos o firme propósito de non nos afastarmos de ti xamais.

] Sobre a calda de Lucifer vid. Is. 14.1255. e Apoc. 12.7· 12. O abismo de Diabo oponse na seguinte
intervención das Vinudes ao ceo, onde das habitan.

1 Esta esttna, verdaddro desfile d as Virtudes, comeza e remara coa intervención de H umildade. raIña e
vinude principal: esta relevancia ~ comprensíbel no COnlexto do mundo monáscico bened.itino medie-
.al.
) Referencia á parábola que se relata en Luc. 15.8-10. A dracma perdida que se atopa simboliza o peca-
dor que fai penitencia e rewrna ao recto camiño.

77
H 1LDEGARDE DE B1NGEN DRDO V 1RTUTUM

Diabolus
Euge! euge! quis est tantus timor? et quis est tantus amor? Ubi est pugna-
tor? et ubi est remunerator? Vos nescitis quid colitis.

Virtutes
Tu autem exterritus es per summum iudicem,
quia inflatus superbia mersus es in gehennam.

Obedientia
Ego lucida Obedientia.
Venite ad me, pulcherrime filie, et reducam vos
ad patriam et ad osculum regis.

Virtutes
O dulcissima vocatrix,
nos decet in magno studio pervenire ad te.

Fides
Ego Fides, speculum vite:
venerabiles filie , venite ad me
et ostendo vobis fontem salientem.

Virtutes
O serena, speculata, habemus fiduciam
pervenire ad verum fontem per te.

Spes
Ego sum dulcis conspectrix viventis oculi
quam fallax torpor non decipit:
unde vos, o tenebre, non potestis me obnubilare 1 •

1 No manuscrito L en lugar de obnubilare aparece a variante obumbrare.

78
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Diabo
¡Ben, ben!, ¿que é tan grande temor e que é tan grande amor? ¿U-lo loitador e u-lo pre-
miador? Vós non sabedes o que adorades 1•

Virtudes
E ti fuches aterrorizado polo xuíz supremo,
porque, inchado de soberba, fuches afundido no infernal.

Obediencia
Eu son a brillanre Obediencia.
Vinde a mino fermosísimas fillas, e levareivos de novo
ata a patria e o bico do Rei 3 •

Virtudes
Dodsima chamadora:
convén que teñamos moito empeño en chegarmos a ti.

Fe
Eu son Fe, espello da vida:
venerábeis fillas, vinde a min,
que vos vou mostrar a fonte que abrolla4 •

Virtudes
Ouh serena e semellante a un espello, ternos confianza
en que por ti chegaremos á fonte verdadeira.

Esperanza
Eu son a doce observadora do olla vivo,
a quen non burla a enganosa torpeza,
polo que vós, tebras, non me podedes nubrar.

1 Hai unha serie de termos que en boca de Diabo teñen un sentido contrario ao que He dan as Virtudes,
creándose desta forma un conflito dialéctico que é fundamental para comprendermos o drama hilde-
gardiano. Na súa primeir.l. intervención, por exemplo, Diabo relaciona o verbo ampuctor co mundo,
en clara oposición co ample:xus regis de que gozan as Virtudes e que pretenden ofrecer a Alma. Neste
caso Diabo búrlase do diálogo precedente, dándolle ao termo timor o significado de 'medo' e non o
de 'respecto' que ten para as Virtudes. Por ouua banda, D iabo está caracterizado como unha mente
soberba que non cesa de repetir expresións do tipo «vos omnes nescitis quid sitis».

2 ~ Virtudes responden á burla precedente de Diabo sobre o nome timor, respondendo que no pasado
xa foi aterrorizado por Deus.
Osculum regís, como anteriormente oscuium cordis, lembra o oscuium orn mi do primeiro vers(culo do
Cantar dos Cantares.
4 Referencia ás palabras de Cristo á samaritana; «aqua quam ego daho ei, fier in eo fons aquae salientis
in vitam acternam» (Ioh. 4.14).

79
HILDEGARDE DE B INGEN OROO V IRTUTUM

Virtu/es
O vivens vita et O suavis consolatrix,
tu mortifera mortis vincis
et vidente oculo clausuram celi aperis.

Castilas
O Virginitas, in regali thalamo stas.
O quam dulciter ardes in amplexibus regis ,
cum te sol perfulget,
ita quod nobilis flos tuus numquam cadet.
O virgo nobilis, te numquam inveniet umbra in cadente flore!

Virtutes
Flos campi cadit vento, pluvia spargit eum.
O Virginitas', tu permanes in symphoniis supernorum civium:
unde es suavis flos qui numquam aresces.

Innocentia
Fugite, oves, spurcicias Diaboli!

Virtutes
Has te succurrente fugiemus.

Con/emptus Mundi
Ego Contemptus Mundi sum candor vite.
O misera terre peregrinatio
in multis laboribus: te dimitto
O Virtutes, venite ad me
et ascendamus ad fontem vite!

Virtutes
O gloriosa domina, tu semper habes certamina Christi.
o magna virtus, que mundum conculcas-
unde etiam victoriose in celo habitas.

Amor Celes/is
Ego aurea porta in celo fixa sum o
qui per me transit
numquam amaram petulantiam in mente sua gustabit.

1 No manuscrito R a lectura é uirginintas.

80
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Virtudes
Vida viva e agradábel consoladora,
ti vences o mortal da morte
e coa visión do teu 0110 abres a pechadura do ceo.

Castidadt
Virxindade, ti estás na cámara real de vodas.
Con que dozura ardes nos abrazos do Rei
cando o sol pasa brillando por ti,
de forma que xamais se murchará a túa nobre flor.
Ouh nobre virxe, xamais coñecerás a sombra da flor que murcha.

Virtudes
A flor do campo cae ca ventol , a choiva cae sobre da.
Mais ti, Virxindade, ficas na harmonía dos habitantes do ceo,
polo que es a tenra flor que xamais esmorecerá.

Inocencia
¡Escapade, ovellas, das inmundicias do DiaboP

Virtudes
Escaparemos delas coa túa axuda.

Desprezo tÚJ mundo

Eu, Desprezo do mundo, son o esplendor da vida.
Ouh miserábel estado de peregrinación na terra~
con todos os teus traballos, abandónate.
Vinde a min, Virtudes,
e subamos ata a fome da vida.

Virtudes
Gloriosa señora, ti sempre loitas nas batallas de Cristo:
por iso, grande poder que pisas o mundo,
vives vitoriosamente no ceo,

Amor Celeste
Eu son a porta de ouro firme no ceo:
o que pasa a través de min
xamais gastará no seu pensamento da amarga rebeldía.

1 Castidade e Inocencia son as dúas únicas Virtudes que non se presentan a si mesmas segundo o esque-
ma común nesta escena (~ Eu son ... ~): quizais se deba, como sinaIa Peter Dronke, a que Hildegarde
quixo presentalas como figuras tímidas.
2 Flor campi é unha clara referencia a Canto 2.1: «Ego flos campi, et lilium convallium»
3 Esta advertencia probabdmente esté dirixida ao auditorio. O termo owralude á parábola da ovella per-
dida de Luc. 15.3ss.

4 Esta peregrinado é o estado no que están as almas da escena primeira.

81
HllDEGARDE DE BINGEN ORDO VIRTUTUM

Virtutes
O filia regis, lu sempes es in amplexibus quos mundus fugit.
O quam su avis est tua dilectio in summo deo!

<Disciplína>l
Ego sum amatrix simplicium morum qui turpia opera nesciunt;
sed semper in regum regem aspicio
et amplector eum in honore altissimo.

Virtutes'
O lua angelica socia, lu es valde ornala
in regalibus nupliis,

Verecundia
Ego oblenebro el fugo alque conculco
omnes spurcicias Diaboli.

Virtutes
Tu es in edificalione celeslis lerusalem,
florens in candidis liliis.

Misericordia
O quam amara esl illa duricia que non cedil in menlibus,
misericorditer dolori succurrens!
Ego autem omnibus dolentibus manum porrigere volo.

Virtutes
O laudabilis mater peregrinorum,
tu semper erigis illos,
atque ungis pauperes et debiles.

Victoria
Ego Victoria velox et fortis pugnatrix sum-
in lapide pugno" serpentem antiquum conculco.

o nome da Virtude está apagado no «Riesenkodex» . No códice de Londres asígnase esta intervención a
Caritas, mais esta xa se manilestou (o mesmo que Castitas, conxectura de Pitra). Disciplina toí proposto
por Maura Bóckeler e aceptado por Peter Dronke.
No manuscrito l, Virtus.
Pugno é corrección de Maura B&:keler, xa que os dous manuscritos len pugna; Pitra editou pugnans.

82
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Virtudes
¡Ouh filIa do Rei, ti sempre estás nos abrazos que o mundo rexeita,
que tenro é o teu amor por Deus, o máis alto!

<Disciplina>
Eu son a que ama os costumes sinxelos que non coñecen más obras,
sempre contemplo ao Rei de Reis
e o abrazo no honor máis alto.

Virtudes
¡Ouh ti, compañeira dos anxos, que adornada estás
na voda real!

Vergofia
Eu escurezo, fugo fuxir e tripo
todas as inmundicias do Diaoo.

Virtudes
Ti formas parte da construción da Xerusalén celeste
florecendo encre os brancos lirios.

Misericordia
¡Que amarga é a dureza no pensamemo humano que non cede
e misericordiosamente socorre o sofremenro!
Mais eu quera ofrecer a mifia man a todos os que sofren l •

Virtudes
Louvábel nai dos peregrinos,
ti sempre os levantas
e unxes os pobres e os débeis.

Vitoria
Eu, Vitoria, son ¡oitadora áxil e forre:
Joito cunha pedra, tripo a amiga serpe 2.

1 A expresión manum porrig(Te aparece tamén ao final do himno conclusivo do Ordo Vinutum.
2 A expresión _in lapide pugno_ lembra a Joita de David e GoJiat (1Reg. 17.50), mentres que _scrpen-
tem anuquum conculco ~ se reliJe á maldici6n de D eus á serpeme (Gen. 3.1 4- 15).

83
H ILOEGARDE DE BINGEN ORDO V IRTUTUM

Virtutes
O dulcissima bellatrix, in torrente fonte
qui absorbuit lupum rapacem ,
o gloriosa coronata, nos libenter
militamus tecum contra illusorem hunc.

Diseretio
Ego Discretio sum lux et dispensatrix omnium creaturarum
in <in>differentia' dei, quam Adam a se fugavit per lasciviam morum.

Virtutes
O pulcherrima mater, quam dulcis et quam suavis es,
quia nemo confunditur in te.

Pacienfia
Ego sum columpna que molliri non potest,
quia fundamentum meum in deo est.

Virtutes
O firma que stas in caverna petre
et o gloriosa bellatrix, que suflers omnia!

Humifitas
O filie Israhel, sub arbere suscitavit vos deus,
unde in hoc tempore recordamini plantationis sue.
Gaudete ergo, filie Syon!

Virtutes
Heu, heu, nos Virtutes plangamus et lugeamus,
quia ovis domini fugit vitam!

Querela ' Anime penitentis el Virtutes invocantis

O vos regales Virtutes, quam speciose
et quam fulgentes estis in summo sole,
et quam dulcis est vestra manslo-
et ideo, o ve michi, quia a vobis fugi !

Os códices len in diHerentia. Pitra seguiu esta lectura; Maura BOckeler e Peter Oronke, en cambio, prefe-
rlron editar indffferentla, entandendo este último estudioso que Olscreción está relacionada coa imparciall-
dade de Deus máis que coa súa difere ncia (vid. P. Dronke, La IndIvidualidad poética en la Edad Media,
Madrid, Alhambra, 1981 . p. 195). Eu propotlo a conxectura in <irt>differentis, supoñendo a omisión de <irt>
por haplograffa: desta forma a Virtude estarra dicindo que se atapa no estado de slmilitude coo Deus que
Adán rexeitou.
No manuscrito l Ouere/e, poslbelmente por influencia de Anime.

84
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Virtudes
Ouh xentilísima guerreira na fonte abrasadora
que engoliu o lobo rapaz,
ouh gloriosa coroada, nós con agrado
servimos como soldados ao teu lado contra este enganador.

Discreción
Eu, Discreción, son a luz e a administradora de todas as criaturas
nun estado de non diferencia con Deus, que Adán rexeitou debido á degradación das
normas.

Virtudes
Ouh fermosísima nai, que doce e que tenra es;
contigo ninguén se pode confundir.

Paciencia
Eu son unha columna que non se pode destruír
porque os meus alicerces están pastos en Deus.

Virtudes
jOuh ti, que estás firme na cava de pedra l ,
e gloriosa loitadora, que resistes todo!

Humildade
Filias de Israel, Deus levantouvos de debaixo da árbore2,
así que agora lembrade como foi plantada.
Alegrádevos pois, filias de Sión.

<ESCENA TERCEII~A>

Virtudes
¡fu, ai!, nós, as Virtudes, choremos e lamentémonos,
porque unha ovella do Señor abandonou a vida.

Lamento de Alma, penitente e apelandu di Virtudes

¡A.i! vós, reais Virtudes, que bo aspecto
tedes e que resplandor na plenitude do sol
e qué agradábel é a vosa mansión.
Por iso ¡ai de min!, que vos abandonei.

J Cfr. Cant. 2.14: «Columba mea, in foraminibus petrae, in caverna maceriae»

2 Cfr. Cant. 8.5: ~ Sub arbore malo suscitavi te~ .

85
HllDEGAAOE DE B INGEN ORDO V IRTUTUM

Virlutes
O fugitive ', veni, veni ad nos, et deus suscipiet te.

Anima il/a
ACh!, ach! fervens dulcedo absorbuit me in peccatis'
et ideo non ausa sum intrare.

Virlutes
Noli timere nec fugere ,
quia pastor bonus querit in te perditam ovem suam.

Anima iIIa
Nunc est michi necesse ut suscipiatis me,
quoníam 3 in vulneribus 1eteo
quíbus antiquus serpens me contaminavit

Virlutes
Curre ad nos et sequere vestigia ilia
in quibus numquam cades in societate nostra
et deus curabit te.

Penitens Anima ad Virlutes

Ego peccator qui' fugi vitam:
plenuss ulceribus veniam ad vos,
ut prebeatis michi scutum redemptionis.
O tu omnis milicia regine
et o vos, candida lilia ipsius, cum rosea purpura:
inclínate vos ad me, quía peregrina a vobis exulavi,
et adiuvate me, ut in sanguine filii dei possim surgere.

Virlutes
O Anima fugitiva, esto robusta
et indue te arma lucis.

Anima il/a
Et o vera medicina, Humilitas, prebe michi auxilium,
quia superbia in multis viciis fregit me,
multas cicatrices michi imponens.
Nunc fugio ad te et ideo suscipe me.

Igual que anteriormente fatue, M. Bóckeler corrixiu o texto, entendendo que se as virtudes se dirixisen a
Alma deberla aparecer o vocativo femlnino fugitiva. Porén, parece que Hildegarde trata fugitivus (referido
a Alma, igual que máis adiante p6CCatot) como xenérico máis que como masculino.
2 No manuscrito l omitese a frase in peccatis.

3 A lectura do manuscrito R é qUe. abreviatura de quomodo, como o entendeu o copista de L.

De novo. M. BOckeler cambiou o xénero masculino polo feminino: peccalrix quae
M. B6ckeler corrixiu plena.

86
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Virtutkr
Ven, fuxicivo, ven a nós e Deus recollerate.

Alma
¡Ai, ai!, o pracer abrasador engoliume\ pecadora,
e por iso non me atrevín a entrar.

Virtutks
Non temas nin fuxas,
porque o bo pasmr busca en ci a súa ovella perdida1 •

Alma
Agora necesito que me recollades,
porque fedo por mor das feridas
con que me corrompeu a amiga serpeo

Virtudes
Corre ata nós e segue as pegadas
polas que xamais caerás, na nasa compaña,
e Deus curara te.

Alma penitente ás Virtudes

Eu son un pecador que abando nou a vida3 :
irei ata vós cheo de feridas
para que me ofrezades o escudo da redención.
V 6s, rodas os soldados da rafña
e vós, brancos lirios e rosácea púrpura,
inclinádcvos cara a min , que, peregrina, me exil iei de v6s.
e axudádeme. para que me poida erguer no sangue do fi Ho de Deus.

Virtudes
O uh AJma fuxitiva. resiste
e vístete coas armas da luzn .

Alma
E ti. verdadeira mencifia. Humildade, ofréceme a túa axuda,
porque a soberba me destrozou en tre moitos vicios,
deixándome moitas cicatrices.
Agora fuxo ata ti, así que cólleme.

1 A este praar abrasador é ao que se refiren as palabras anteriormente dirixidas polas Virtudes a Vitoria.

2 Alúdese á parábola da ovella perdida (Luc. 15. 1-8; cfr. loh. 10, 11 e 14)

3 Igual que fugitivt: nunha intervención anterior, H ildcg;¡rde (lata peCClltor como xenérico.

4 Cfr. Rom. 11. 12: «Abiiciamus ergo opera u=nebrarum, e{ induamur arma luciSlt

87
HILOEGAADE DE BINGEN DADO VIATUTUM

Humilitas
O omnes Virtules, suscipite lugentem peccatorem
in suis cicalricibus, propter vulnera Christi,
et perducite eum ad me',

Virtutes
Volumus te reducere et nolumus te deserere,
et omnis celestis milicia gaudet super te-
ergo decel nos in symphonia sonare.

Humilitas
O misera filia, volo te amplecti,
quia magnus medicus dura et amara vulnera
propler te passus es!.

Virtutes
O vivens fons, quam magna est suavilas lua,
qui faciem istorum in te non amisisti,
se acute previdisli
quomodo eos de angelico casu abstraheres
qui se estimabant illud habere
quod non licel sic stare;
unde gaude, filia Syon,
quia deus tibi multos reddit
quos serpens de te abscidere voluil,
qui nunc in maiori luce fulgent
quam prius illorum causa fuisse!.

Diabolus
Que es, aut unde venis? Tu amplexata es me el ego foras eduxi te. Sed
nunc in reversione tua confundis me: ego autem pugna mea deiciam le!

Penitens Anima
Ego omnes vias meas malas esse cognovi el ideo fugi a le.
Modo aulem, o iIIusor, pugno contra te.
Inde tu, o regina Humilitas, tuo medicamine adiuva me!'

Humilitas ad Victoriam
O Victoria, que istum in celo superasti,
curre cum militibus tuis
et omnes ligate Diabolum huncl

M. 80ckeler corrixiu o texto substitulndo os masculinos peccstorem e eum por peccatricem e e8m.
2 No manuscrito R antes de Inde aparece a rubrica anHns ilfa.

88
o DESFILE DAS VIRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Humildade
Vós, Virtudes todas, recollede este pecador que chora
as suas cicatrices, palas feridas de Cristo,
e traédeo ata min l.

Virtudes 1
Queremos facerte regresar e non queremos abandonarte.
Todo o exército celestial se alegra por ti 3:
por ¡so nos convén soar en harmonía.

Humildade
Desgraciada filla, quera abrazarte,
porque o grande médico sofreu duras e amargas feridas
pala túa causa.

Virtudes
¡Fonte viva, que grande é o teu encanto!
'Ti, que non rexeitaches o rostro destes volto cara a ti,
sen6n que previñeches con agudeza
como afascalas do exemplo dos anxos caldos
que pensaban que tinan
o que non está permitido que sexa así.
Alégrate, pois, filia de Sión,
porque Deus che devolveu moitos
que a serpe che quixo quitar,
os cales escintilan agora cunha luz máis grande
que a que puido ter sido antes a súa causa.

<ESCENA CUARTA>
Diabo
~9.uen es ou de onde vés? 'Ti abrazáchesme e eu leveite f6ra. Agora coa túa volta con·
túndesme, mais coa mina loita derrubareite.

Alma penitente
Eu recoñecín que os meus caminos eran todos maos e por ¡so fuxín de ti;
e agora, enganador, loito contra ti.
Raíña Humildade, axúdame coa rúa menciña.

Humildade a Vitona
Viroria, ti que superaches ese no ceo,
corre cos teus soldados
e entre tOdos atade este Diabo.

l De novo Hildegarde utiliza o xenüico ¡taator referido a Alma.

2 Quo Ursprung opina que son só dúas Virtudes (Temor de Dew e Esperanza) as que inrerveñen neste
caso (vid. O. Ursprung, ~ H ildegards Of2ma Ordo Vinutum, Geschichte einer Sede", in MisuMnta
tn homtnlljt 11 monsmor Higinjo Anglh, vol. 11, Barcelona, CSl e , 1%1 , p. 956).

) Ao final d as parábolas da ovella e da df2cma perdidas (Luc. 15.1-10) indicase que o ero se alegra por
un pecador que fui penitencia.

89
HILDEGARDE DE BINGEN ORDO V IRTUTUM

Victoria ad Virtutes
O fortissimi et gloriosissimi milites, venite
et adiuvate me istum fallacem vincere.

Virlutes'
O dulcissima bellatrix, in torrente fonte
qui absorbuit lupum rapacem,
o gloriosa coronata, nos libenter
milita mus tecum contra illusorem hunc.

Humilitas
Ligate ergo hunc, o Virtutes preciare!

Virtutes
O regina nostra, tibi parebimus,
et precepta tua in omnibus adimplebimus.

Victoria
Gaudete, o socii', quia antiquus serpens ligatus es!!

Virtutes
Laus tibi, Christe, rex angelorum!

Castitas
In mente altissimi, o Satana, caput tuum conculcavi
et in virginea forma dulce miraculum colui,
ubi filius dei venit in mundum;
unde deiectus es in omnibus spoliis tuis.
Et nunc gaudeant omnes qui habitant in celis,
quia venter tuus confusus est.

Diabolus
Tu nescis quid colis, quia venter tuus vacuus est pulcra forma de viro sump-
ta: ubi transis preceptum quod deus in suavi copula precepit; un de nescis
quid si s!

No manuscrtlo L, Virtus.

M. Bóckeler corrixiu o texto, considerando que ás Virtudes lles corresponde mellor o vocativo leminlno
5OO/a9.

90
o DESFILE DAS VIRTUDES HIWEGARDE DE BrNGEN

Vitoria ás Virtudes
Soldados fortísimos e glorjosísimos, vinde
e axudádeme a vencer este mentireiro.

Virtutes
Ouh xentilísjma guerreira na fome abrasadora
que engoliu o lobo rapaz,
ouh gloriosa coroada, con agrado
servimos como soldados ao teu carón contra este enganador].

Humildade
¡Atádeo, pois, brillantes Virtudes!

Virtudes
Ouh, raíña nasa, obedecerémoste
e cumpriremos tOtalmente os teus mandatos

Vitoria
¡Alegrádevos, compañeiros, porque a antiga serpe foi atada!2

Virtudes
¡Gloria a ti, Cristo, rei dos anxos!

Castidade
Na mente do Altísimo, Satanás, tripeí a túa cabezal
e producín un doce miragre na figura dunha virxe
cando o fillo de Deus veu ao mundo,
polo que fuches derrubado con todo o teu botín.
E agora que se alegren todos os que habitan no ceo,
porque o teu ventre foi confundido.

Diabo
Ti non sabes o que produces, porque o teu ventre e5tá vacío da fermosa figura que reci-
be do home: nísto transgredes a arde que Deus ordenou sobre a doce cópula. ¡E así non
sabes o que es!'¡

1 Repetición da resposta que as Virtudes dirixen a Vitoria na escena terceira.

2 Cfr. Apoc. 20.2: "Er apprehendit draconem, serpentem antiquum, quí est diabolus, et Satanas, et Iiga-
vit eum per annos mille»

.~ Nova alusión ás palabras dirixidas por Deos á serpente despois da Caída de Adán (Gen. 3.15) . A vito-
ria a que se refire Castidade é a concepción de Cristo; a Virxe Maria é unha segunda Eva, na que tivo
cumprimento a maldición do Xénesis.

De novo o xogo dialéctico de Diaho, neste caso recollendo a palabra f'tnurda intervención de Castidade.
Como nas ourras ocasións en que aparece, Diabo non cesa de repetir a ocpresión ~ nescis quid sis».

91
HllDEGARDE DE BINGEN aRDO VIRTUTUM

Castitas
Ouomodo possel me hoc langere
quod lua suggeslio polluil per immundiciam inceslus?
Unum virum protuli, qui genus humanum
ad se congregal, conlra le, per nalivilalem suam.

Virtutes
O deus, quis es lu , qui in lemelipso
hoc magnum consilium habuisli,
quod deslruxil intemalem hauslum
in publicanis el peccaloribus,
qui nunc lucent in superna bonitate!
Unde, o rex, laus sil tibio
O pater omnipotens,' ex te tluit lons in igneo amare:
perduc filios tuos in rectum ventum velorum aquarum,
ita ut el nos eos hoc modo perducamus
in celestem lerusalem.

< Virtutes et Anime>

In principio omnes creature viruerunt,
in medio llores Iloruerunt;
postea viriditas descendil.
Et istud vir preliator vidit et dixi!:
Hoc scio2 , sed aureus numerus nondum est plenus.
Tu ergo, palemum speculum aspice:
in corpore meo fatigationem sustineo,
parvuli eliam mei deliciunl.
Nunc memor eslo, quod plenitudo que in primo lacta esl
arescere non debuit,
et tune in te habuisti
quod oculus tuus numquam cederet
usque dum corpus meum videres plenum gemmarum.
Nam me fatigat quod omnia membra mea in irrisionem vadunt.
Pater, vide, vulnera mea tibi ostendo.
Ergo nunc, omnes homines,
genua vestra ad patrem vestrum Ilectite,
ut vobis manum suam porrigal.

Diante de O pater aparece nos manuscritos a rubrica Vittutes.

Pitra intercalou hoc <fempus> scio: porén, segundo opinión de Peter Dronke a corrección é innecesaria e
dálie ao texto un sentido errado, xa que hoc parece referirse ao leito de que o verdor se debilitase.

92
o DESFILE DAS V IRTUDES HILDEGARDE DE BINGEN

Castidade
¿Como me pode afectar
o que a rúa sedución manchou coa impureza do incesto?
Saquei adiante un home, que congrega ao xénero humano
ao seu carón, contra ti, por medio do seu nacemento.

Virtudes
¡Quen es ti, ouh Deus, que en ti mesmo
tiveches esta grande decisión
que destruíu a gorxa infernal
nos publicanos e pecadores,
que agora brillan na bondade celestial!
Por ¡so, gloria a ti, Rei.
Pai omnipotente, de ti flúe unha fonte nun amor de fume:
fai que os teus filIas sigan o vento dereito das velas que navegan pala agua!
para que ramén nós os poidamos levar desta maneira
ata a Xerusalén celeste.

< Virtudese Almas>

No principio todas as criaturas tiñan verdor,
no medio floreceron as flores;
despois o verdor debilitouse.
E o loitador viu ¡Sto e dixo:
«Seino, pero o número dourado alnda non se completou.
Así poís, mírame, espello da túa paternidade:
sosteño o tormento no meu corpo,
mesmo os meus pequenos se debilitan.
Agora lembra que a plenitude que se fixo no principio
non debeu murchar
e que entón decidiches
que o teu olla nunca fallaría
ata ver o meu carpo cheo de xoiasl .
Por iso me atormenta que todos os meus membros sexan expostos á burla.
Mira, paí, mósrroche as miñas feridas».
Agora, pais, todos vós
axeonlládevos perante o voso pai
para que vos ofreza a súa mano

1 Cfr. Is. 60.9: «naves macis .. ut adducam filios tuos» .

2 O himno conclusivo comeza do mesmo xeito que o libro do Xénesis: ~ In principio creavit Deus... ».
Pknus gemmarum: na tradici6n do oeppayú; considerábase que as pedras preciosas se orixinaban na
solidificaci6n de diversos liquidas, entre eles o sangue do manirio. No librew para o orawrio Der Tag
des GmchtJ (O dla do Xuizo fina~ , escriw por Christian Wilhelm Alers e POSto en música por G. P.
Telemann no ano 1762, :ichase a mesma idea: «Die Tropfen, die ieh mild vergossen ,/ Sind hier zu
Perlen zusammengeflossen» ( ~as gotas que piadosamente verqufn, uansformáronse aquí en pérolas»,
nO 27, arioso para o segundo benaventurado) .

93
ÍNDICE
INTRODUCION 9

Hildegarde de Bingen 11

O ardo Virtutum no teatro latino medieval 21

Datación da obra 25
Estrutura e análise do comido 29
Fomes 42
Personaxes 44
Versificación, estilo poético e música 50
Manuscritos 55
Edicións e traducións 59

Apéndice: a escenificación do ardo Virtutum 61

Bibliografía 64
Discografía 67

TEXTO E TRADUCION 69
~ HILDEGARDE DE BrNGEN
O O PREWODÍA I 7DE~ OZ

iz~D;;h:
11
w':( 3::0

~~
~O ¡:;~
0_
Ow
g@ t"'10
-rtl
vd- ~ Vl
°úl ~'Z
~ :UNlA SOl.N3:J01JO SOY
~Jij38S.DI3dfllI 3Q QL'H38 6'
UNIVERSIDADE
DA CORUÑA

~~~ CONS.EllERiA DE CULTURA

Ulo.JJI:\O_'_'_H_n"-,__CO_M_U_NI_CA=C"IO"N",S",OC",IA"""E,,TU,,R,,'S"M"O
<::::!::>
•
INSnTUTO G.ALEGO DAS ARTES
EscéNICAS E MUSICAIS