Bilim her zaman ‗NET‘tir.

NetBilim
Bağımsız Bilimsel Güncel Dergi Yıl : 1 / Sayı : 3 / Aralık 2007

NÜKLEER
ENERJİ

MikroiĢlemciler / DNA / Michelson -

Morley Deneyi / Veri tabanı Sistemleri /
Atık Su Arıtma / Mükemmel Sayılar / Altın
Oran
2

Bu sayıda...
Nükleer
Enerji
70 yıllık tarihinde birçok
tartışmaya hedef olan
nükleer enerjinin dünü,
bugünü, yarını...

Kendi DNA Şifreni Kendin Çıkar Atık Su Arıtma

18 DNA şifrelerinin çözüldüğü günümüzde artık
40 Atık sular için arıtma ve geri dönüşüm
istediğiniz canlının DNA kodlarını siz de yöntemlerine bakış.
çıkarabilirsiniz.

Mikroişlemciler Mükemmel Sayılar

22 Bilgisayarların beyni olan mikroişlemcilerin genel
46 Mükemmel sayıların tarihi gelişimi, teorileri ve
yapısı. ilginç detaylar.

Michelson-Morley Deneyi ve Esir Altın Oran

30 Fizik tarihindeki en büyük ikinci deney olarak bili-
50 Ünlü Mona Lisa tablosundan, Yunan
nen ve Albert Michelson’a 1907’de Nobel ödülü Tapınaklarına, Ayçiçeğinden insan yüzüne her
kazandıran Michelson - Morley Deneyi’ne bir ba- yerde karşımıza çıkan Altın Oran’ın sırları.
kış.

Veri Tabanları
36 Her gün onlarcasınla etkileşime girdiğimiz veri
tabanları hakkında ne kadar bilgimiz var?

NetBilim | Nisan 2007

 3

Bizden...
TEŞEKKÜRLER
NetBilim’in ilk iki sayısı
toplam 5340 kullanıcıya
ulaştı ve 575 üyemiz var.
Sadece ikinci sayımız ise
2150 defa indirildi.
Halk Ġçin Bilim
Bilim; bilim için midir, halk için
midir?
Yukarıdaki baĢlık ne yeni bir tartıĢma açmak, ne de var olan
tartıĢmalara katılmak için atıldı. ―Halk için bilim‖ baĢlığı, bu sayının
editöryal ön yazısında kullanılacak baĢlığı düĢündüğümüz toplantılarda
çıktı.
―Bilim her zaman NET’tir‖ sloganıyla geçtiğimiz yıl yola çıkan
NetBilim bir yılda üç sayı ile sizlerle buluĢtu. Bir yılda ulaĢtığımız abone
ve okunma sayılarıyla ilgili sayıları yanda görebilirsiniz. Bizim için önemli
olansa istatistiki sayılardan çok sizlerden gelen yorumlar.
Bize ilettiğiniz yüzlerce yorumun hepsinin tek tek okunduğundan
emin olabilirsiniz. Geçtiğimiz ay gelen bir e-posta aĢağıdaki satırları
içeriyordu:
“… Derginizin belki de en takdir edilesi özelliği, tümüyle
gönüllü öğrenciler tarafından hazırlanıyor oluşudur. Genelde
üniversitelere iş ya da meslek sahibi olmak için gidilirken, ülkemizdeki
fizik, kimya, biyoloji ve matematik gibi temel bilim alanlarında eğitim
veren bölümlerde sizler gibi bilimi seven öğrencilerin olması guru
verici.”
Bir diğer e-postada ise Ģu fikirlere yer veriliyordu:

NetBilim “… Birçok dergi ve benzer yayının aksine NetBilim, güncel

konuları seçmesi ve bunu halka en yakın bir anlatım biçimiyle
sunması okunabilirliğini artırıyor….”
Bağımsız Bilimsel Güncel Dergi E-posta kutumuza düĢen bu yorumlar bizleri sevindiriyor.
EleĢtirileriniz derginin daha iyiye ulaĢması için en iyi kaynak.
Yıl :1 Birçok kaynaktan her türlü eleĢtiri tarafımıza ulaĢtırılsa da, henüz
Sayı :3 Türkiye‘de bilimin yegane adresleri olan Tübitak‘tan ve Bilim ve
Teknik dergisinden herhangi bir ses çıkmıĢ değil. Bu durum derginin tek
Yayın Sorumlusu destekçisinin yine siz olduğunu gösteriyor.
——————————————————
Gökhan ATMACA Yeni yılda sizler için sürprizlerimiz olacak. Yeni yılın ilk ayıyla
birlikte www.netbilim.org internet sitesini yayınlamaya baĢlamayı
Genel Yayın Yönetmeni ve Görsel Yönetmen düĢünüyoruz. Sitede derginin tüm sayılarına eriĢim imkanı
—————————————————— bulabileceksiniz. Ayrıca yazarlık ve üyelik baĢvuruları da artık internet
Cankat AKDEMĠR sitesi aracılığıyla yapılacak. Sitede yer almasını planladığımız forum ile
bilimsel paylaĢım ve tartıĢma platformu oluĢacak.
Bu Sayıda Katkıda Bulunanlar
—————————————————— Derginin gecikmesine rağmen gösterdiğiniz sabır ve hoĢgörü için
Salih KĠBAROĞLU, Halim KILIÇ, Remzi ġEN, teĢekkür ederiz.
Talha ZAFER, Cankat AKDEMĠR, Selçuk Ġyi okumalar.
ARSLAN, Orhan GÖKÇE, Kaan TOKDEMĠR
NetBilim
İletişim
——————————————————
NetBilim‘le ilgili tüm öneri ve isteklerinizi,
yayınlanmasını istediğiniz yazılarınızı
netbilim@gmail.com adresine gönderebilirsiniz.

NetBilim | Aralık 2007

4

NetBilim | Nisan 2007

 5

NÜKLEER
ENERJĠ
Bu yazıda, 70 yılı aĢkın bir
tarihe sahip olan ve her
dönemde tartıĢmalara konu
olan nükleer enerjiyi
inceleyeceğiz. Bu kapsamda
nükleer enerjinin ne olduğu, bu
enerjiyi üretirken kullandığımız
araçların nasıl iĢlediği, çevre ve
insan sağlığına zararları olup
olmadığı, ülkemizdeki durumu
ve geleceği ele alınacaktır.
Salih KĠBAROĞLU
Kocaeli Üniversitesi Bilgisayar Teknolojileri ve Programlama Bölümü

NetBilim | Aralık 2007

6

Ülkeler Bazında Nükleer Enerji Kullanımı

Tarihi
Kronolojik olarak
özetlersek;
1934
Jean Frédéric ve İrén
Joliot-Curie yapay radyoaktifliği
keĢfettiler ve nükleer tepkimeyle
yeni kararsız çekirdeklerin
oluĢabileceğini keĢfettiler.
H
alen (Mart 2007 itibarıyla) dünyada
31 ülkede ticari olarak iĢletilmekte
olan 435 nükleer reaktörün top-
lam kapasitesi yaklaĢık 370
GWe‘tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin
yaklaĢık %16'sını karĢılamaktadır. Bazı ülkelerin
nükleer enerji kullanımı Ģöyledir;
Fransa: %77
Belçika: %58
Slovak Cumhuriyeti: %53 Fransa Cattenom bölgesinde bir nükleer reaktör.

Enrico Fermi, uranyumu Ukrayna: %46

nötron bombardımanına tutarak,
Ġsveç: %44
yeni uranyum ötesi elementler
oluĢturdu. Macaristan: %39
G. Kore: %39
1938 Ġsviçre: %36
Otto Hahn ve Frederich
Straamann uranyumun nükleer Japonya: %34
parçalanmasını incelediler ve Almanya: %31
kuramsal yorumunu yaptılar. 1 ve 4
Mayıs Jean Frédéric, Joliot-Curie Finlandiya: %31 Kanada / Ontaro‘daki Bruce nükleer reaktörü.
ve çalıĢma arkadaĢları nükleer
Ġspanya: %27
parçalanma enerjisine iliĢkin
bilgileri, bu bilgilerin Ġngiltere: %23
yayınlanmasında sakınca
kalmayıncaya kadar saklı tutulması ABD: %20
isteği ile Fransız Bilimsel AraĢtırma Çek Cumhuriyeti: %20
Merkezine teslim ettiler.
Rusya Federasyonu: %15

1942 Kanada: %13

2 Aralık- Enrico Fermi,
Chicago Üniversitesi'nde, atom pili
adını verdiği uranyum-grafit yakıtlı
ilk nükleer reaktörü yaptı. Başkan
Roosevelt'e gönderilen kodlu
mesaj « İtalyan denizci Yeni
Dünya'ya ayakbastı » diyordu.
1948
15 Aralık- Châtillon
kalesinde, ZOE (sıfır güç, uranyum
oksit ağır su ) adı verilen ilk deneme
reaktörü yapıldı.
1951
Nükleer kaynaklı ilk elektrik.
ABD'nin Ġdado eyaletindeki
Arco‘da Kurulu olan hızlı nötronlu
reaktör EBR 1,100 kW bir
alternatörü çalıĢtırdı.
1954
SSCB'de Obnisk‘te ilk
Arjantin: %8
Güney Afrika Cumhuriyeti: %7
Hindistan: %4.
nükleer reaktör APS 1 kullanıma
sokuldu. Gücü 5 MW olan santral
da yakıt olarak, zenginleĢtirilmiĢ
uranyum, yavaĢlatıcı olarak da grafit
kullanılıyordu.
Nükleer enerjinin toplam
enerjiye oranı %16, inĢa halindeki
santrallerin sayısı 35 adet, inĢa
halindeki santrallerin net gücü
27.743 MW(e). Bu santraller:
Arjantin (1), Çin (6),
Çek Cumhuriyeti (1),
Hindistan (8),
Ġran (2),
Japonya (3),
K. Kore (1),
G. Kore (2),
Amerika / California‘daki Diablo Kanyonu nükleer
enerji santrali.
Romanya (1),
Rusya Federasyonu (2),
Slovak Cumhuriyeti (2),
Ukrayna (4),
Tayvan (2).
Ayrıca, Finlandiya da yeni
bir nükleer santrali kurma kararı
almıĢtır. Planlanan santrallerin yanı
sıra bazı ülkeler önemli ölçüde de
bu santrallerden vazgeçmektedir.
Örneğin; ABD de 1978 yılından,
Almanya da 1982 yılından, Kanada
da 1975 yılından itibaren yeni bir
nükleer santral siparişi yok.
Fransa ise, 1997 yılından itibaren
2010 yılına kadar nükleer
programını askıya aldı. Yalnızca
ABD de 116, Kanada da 10

NetBilim | Nisan 2007


nükleer santral siparişinden
vazgeçildi. Avusturya da yapımı
1978 yılında biten Zwentendorf
Nükleer Santralı, referandum
sonucu hiç çalıştırılmadan
kapatıldı. Ġtalya, 1987 de yapılan
referandum sonucu, nükleer
enerjiden vazgeçti ve nükleer
santrallerini kapattı. Vazgeçen diğer
ülkeler ise Ģunlar;
Küba,
Portekiz,
Ġrlanda,
Lüksemburg,
Danimarka,
Yunanistan,
Ġspanya,
Finlandiya,
Belçika,
Ġsviçre,
Hollanda,
Ġngiltere,
Danimarka,
Ġskoçya,
Yeni Zelanda.
Japonya, Eylül 1999 da
meydana gelen Tokaimura
kazasından sonra, yapımı süren 2
adet dıĢında, 20 adet santral
planından vazgeçmek zorunda
kaldı.
Tanım
Nükleer enerji genel
tanımıyla; hafif atom
çekirdeklerinin birleşmesi veya
ağır çekirdeklerin parçalanması
sırasında, kütlenin bir kısmının ısı
enerjisine dönüĢmesiyle elde edilir.
Parçalanma
(Fisyon)
Parçalanma, çok iri bir
çekirdeğin daha küçük parçalar
halinde kırılması demektir. Bu
parçalar da atom çekirdekleridir ve
çoğu ilk çekirdekten daha kararlıdır.
Benzer çekirdekler değiĢik parçalar
vererek parçalanabilir; ama pek çok
durumda parçalanma, ayrıca belli
sayıda nötron üretir. Bu nötronlar
da bir atoma girerek yeni bir
parçalanmaya yol açabilir. Bazı
koĢullarda bu olay zincirleme
tepkimeler biçiminde denetlenebilir
düzende (nükleer santraller ve atom
pilleri ) birbirini izleyebilir veya
denetim dıĢında oluĢarak patlama
etkisi gösterebilir (atom bombası
denen nükleer silahlar).
Örnek ile açıklarsak;
parçalanma sırasında açığa çıkan
enerji, temelde U235 izotopunun ya
da herhangi bir bölünmeye yatkın
(fisil) izotopun (Pu239, U233)
nötronla etkileĢmesinden ötürü
parçalanması olayı sonucunda açığa
çıkan fazlalık bağlanma enerjisidir.
Nötronla etkileĢen U235 çekirdeği
kararsız hale geçerek, kendisinden
daha hafif iki çekirdeğe ayrılır ve bu
esnada da ortalama olarak iki
nötron açığa çıkarır. Bu reaksiyon
sonucu açığa çıkan bölünme enerjisi
yaklaĢık 200 MeV'dir.
Birleşme (Füzyon)
Nükleer birleşme, çok
hafif iki çekirdeği birleştirerek
çok daha ağır bir çekirdek
oluşturmak ve bu şekilde açığa
çıkan bağ enerjisini
kullanmaktır. Elde edilen yeni
çekirdek baĢtaki çekirdeklerden
daha kararlıdır. Ġlke olarak
kaynaĢma doğada oldukça yaygın
olan çekirdekleri kullanarak büyük
bir enerji elde edilebilir. Ama bu
enerjiyi açığa çıkarmak oldukça
zordur.
Gerçekte çekirdekler pozitif
yük taĢır ve birbirlerine
yaklaĢtırmaya çalıĢtığımızda çok
büyük bir kuvvetle birbirlerini iter.
Bunların kaynaĢmasını sağlamak
için bu kuvveti yenecek Ģekilde bir
enerji vermek gerekir; bu enerjinin
çekirdekleri çekirdeklerin
çarpıĢmasını sağlayacak boyutlarda
olması gerekir. Gereken enerji 20–
30 milyon derecelik bir sıcaklığa
eĢdeğerdir. KaynaĢma
tepkimelerine girecek maddeyi
taĢıyacak hiçbir katı madde bu
sıcaklığı dayanamaz. Kaynaşma
patlayıcı madde biçiminde çok
daha kolay elde edilebilir; bu
amaca ulaĢmak için bir atom
bombasını patlatarak hafif
7
atomları ısıtmak yeterlidir. Buna
hidrojen bombası denir.
Denetimli kaynaĢmaysa, büyük çaba
harcanmasına rağmen henüz elde
edilememiĢtir.
Radyasyon ve
radyoaktivite
(ışınetkin)
Parçacık, dalga veya foton
olarak adlandırılan enerji paketleri
ile yayılan enerjiye radyasyon denir.
Elementlerin her biri farklı zaman
aralıklarında yarılanmaları ile zaten
doğada sürekli karĢılaĢtığımız bir
olgudur. Örnek olarak radyo
dalgaları, x –ıĢınları, güneĢ ıĢınları,
günlük hayatımızda alıĢkın
olduğumuz radyasyon çeĢitleridir.
Atom numarası 83 ‗den
büyük olan ağır elementler kararsız
oldukları için daha küçük atomlara
dönüĢürler. Bu parçalanma
sırasında, çekirdekten parçacıklar ve
enerji dalgaları ortaya çıkar. Bu yolla
enerji veren elementlere radyoaktif
elementler adı verilir.
Radyoaktif elementler temel
olarak Alfa, Beta ve Gama olmak
üzere, 3 ana tip enerji
salınımında bulunurlar;
Alfa radyasyonu, (+) yüklü
parçacıklardan oluĢur ve bir kâğıt
parçası tarafından durdurulabilir.
Beta radyasyonu,
elektronlardan oluĢur. Ġnce bir
alüminyum levha bu elektronları
durdurmak için yeterlidir.
Gama radyasyonu ise ıĢık
hızında hareket eden enerji
dalgalarından oluĢmaktadır. Gama
ıĢınları yüksüz olduklarından,
madde ile etkileĢimleri daha zayıftır.
Dolayısıyla, durdurulmaları çok
daha zordur. Hele yüksek enerjili
gama ıĢınları, sıradan malzemeler
içerisinde santimetrelerce mesafe
kat edebilirler. Bu ıĢınları
durdurmada genellikle kurĢun gibi
yüksek atom numaralı elementler
kullanılır.
Bu tür radyasyonlar, maruz
kalma süresine, radyasyonun
şiddetine ve maruz kalınan
vücut bölgesine bağlı olarak,
hücreyi parçalayabilir, zarar
verebilir veya herhangi zararlı bir
NetBilim | Aralık 2007
8
etkisi olmadan geçip gidebilirler.
Nükleer enerji ile elektrik üretimi
Ticari anlamda nükleer
enerjiden elektrik üretimi nükleer
reaktör denilen elektrik üretim
merkezlerinde yapılır. Temel olarak,
atom çekirdeği nötron
bombardımanı ile kontrollü fisyona
uğratılır. Açığa çıkan bağlanma
enerjisi kullanılarak elektrik üretilir.
Günümüzde kontrollü füzyon
gerçekleĢtiremediğimiz için elektrik
üretiminde sadece fisyon
kullanılıyor.
Reaktörlerin
yapısı ve işleyişi
Nükleer reaktörler nükleer
enerjiyi elektrik enerjisine
dönüĢtüren sistemlerdir. Temel
olarak fisyon sonucu açığa çıkan
nükleer enerji nükleer yakıt ve diğer
malzemeler içerisinde ısı enerjisine
dönüĢür. Bu ısı enerjisi bir soğutucu
NetBilim | Nisan 2007
vasıtasıyla çekilerek bazı sistemlerde
doğrudan bazı sistemlerde ise ısı
enerjisini baĢka bir taĢıyıcı ortama
aktararak türbin sisteminde kinetik
enerjiye ve daha sonra da jeneratör
sisteminde elektrik enerjisine
dönüĢtürülür. Malzemelerin çok
çeĢitli fiziksel, kimyasal ve nükleer
özellikleri sebebiyle pek çok değiĢik
nükleer reaktör tasarımı mevcuttur.
Bu tasarımda reaktör kalbindeki
yakıtlardan ısı enerjisi basınç altında
tutularak kaynaması engellenen su
ile çekilmektedir. Çekilen ısı enerjisi
buhar üreteçlerinde ikinci devredeki
suya aktarılmakta böylece üretilen
buhar ile türbin-jeneratör sistemi
döndürülerek elektrik enerjisi
üretilmektedir.
Fisyon santrallerinin en çok
kullanılanları;
Termal (ılık) reaktörler,
Epitermal (sıcak) reaktörler,
Hızlı reaktörlerdir.
Bunlar da kendi içinde;
Termal Reaktörün
Yapısı ve İşleyişi
Günümüzde nükleer
reaktörlerde ana yakıt olarak
uranyum kullanılır. Uranyum,
nükleer yakıt olarak kullanılmada,
önce diğer maddelerden ayırarak
saflaĢtırma iĢlemi yapılır. Sadece bu
iĢlemle yetinen, yani saf uranyumu
doğal haliyle yakan reaktörler
giderek çok azınlıkla kalmıĢlardır.
Günümüz reaktörlerinin büyük bir
çoğunluğu izotopik
zenginleĢtirilmiĢ, daha açık deyimle
U–235 oranı %3 dolayına yükselmiĢ
uranyum yakarlar. Termal
reaktörlerde bu günün reaktör yakıtı
UO2‘dir. Uranyum dioksit toz
halinde elde olunduktan sonra
küçük silindirler Ģeklinde sıkıĢtırılır,
sinterlenir ve sonra taĢlanarak
istenilen ölçülere getirilir. Silindirin
çapı, örneğin, 1 cm ve boyutu 1,5

cm. Büyük bir reaktörde yakıt
silindirciklerinin sayısı milyonun
üzerindedir. ; kullanılan yöntemde
fisyon sırasında açığa çıkan ıĢınların
kontrol edilmesi kolaylaĢır.
Uranyum silindircikler kendileri ile
aynı çapta yapılmıĢ zar kadar ince
borular içine peĢ peĢe yerleĢtirilirler.
Böylece ince uzun yakıt çubukları
elde olunur. Büyük bir reaktörde
yakıt çubuklarının boyu 4 m sayıları
50,000 dolayındadır.
Uranyumun bu tür
kullanılmasındaki amaç, oluĢacak
radyoaktif fisyon ürünlerinin
reaktörün içine rasgele dağılmasını
önlemektir. Yakıt zarfı olarak,
zirkaloy ismiyle anılan zirkonyum-
alüminyum alaĢımı en çok
kullanılan zarf malzemesidir. Bir
baĢka seçenek de paslanmaz
çeliktir.
Reaktör her yıl bir kez
durdurulur ve yakıtın 3’te biri
yenilenir. Böylece bir uranyum
partisi reaktör içinde normal
olarak 3 yıl çalışır.
Reaktörü oluĢturan ikinci
temel eleman nötron yavaĢlatıcıdır.
Nötron yavaĢladıkça fisyon yapma
yeteneği artar. Parçalanan uranyum
atomundan nötronlar ortalama 2
MeV kinetik enerji ile doğarlar. Bu
enerjide bir nötronun hızı 64
milyon km/saattir. Böylesine büyük
hızlarla uranyum atomlarına çarpan
nötronların yeni fisyonlar yapma
olasılığı oldukça düĢer. Tek tük
kıvılcımlanan fisyonla zincir
reaksiyonunu baĢlatabilmek için
uranyumun, bombada olduğu gibi,
sadece U235 izotopundan ibaret
olması yani tam zengin olması
gerekir. Nükleer reaktör
Nötronların yavaĢlaması,
ortamdaki atomların
çekirdeklerine çarpa çarpa olur.
Burada çarpılan atomun kütlesi
büyük rol oynar. Nötron yalnızca
uranyum çekirdeklerine çarparak
yavaĢlayacaksa fisyondan doğan bir
nötronun termal dengeye inebilmesi
için 2160 çarpıĢma yapması gerekir.
Fakat nötron hidrojen atomunun
çekirdeği ile kafa kafaya yapacağı
tek bir çarpıĢma ile de bütün
enerjisini yitirebilir. Çünkü
hidrojen atomunun çekirdeği tek
bir protondan oluşur. Bu da
nötronla pratik olarak aynı kütleye
sahiptir. Uranyum atomunun
çekirdeği de nötrondan 238 kere
daha ağır bir kütledir. , bütün
çarpıĢmaların kafa kafaya
olmayacakları düĢünülse bile
ortalama olarak 18 nötron hidrojen
çarpıĢması berikinin fisyon
enerjisinden termal enerjiye
inmesine yeter. Bu açıklamadan
nükleer reaktöre ikinci temel yapı
elemanı olarak hidrojenli bir
maddenin katılması gerektiği
anlaĢılır. Bu madde bildiğimiz su
olabilir. YavaĢlatıcı olarak hidrojen
yerine suyun seçilmiĢ olması
yavaĢlama için ortalama çarpıĢma
sayısını 20 ye çıkarır.
Reaktörde uranyum yakıt,
bir su banyosu içine daldırılmıĢ
uzun çubuklar Ģeklinde durur.
Fisyondan büyük enerjilerle doğan
nötronlar incecik yakıt
çubuklarından geçerek dıĢarıya, su
banyosu içine çıkarlar.
Reaktörün yarattığı ısı
elektrik üretiminde kullanılacaksa o
zaman soğutma suyunun yüksek
sıcaklıklara kadar ısıtılması veya
buharlaĢtırılması gerekir. Sıcak suyu
dıĢarıda bir buharlaĢtırıcıdan
dolaĢtırarak orada ikinci devre
suyunun buharlaĢmasını sağlamak
veya suyu doğrudan reaktör içinde
kaynatıp buharlaĢtırmak seçenekleri
vardır. Seçeneğe göre reaktörün tipi
değiĢir.
Reaktörü oluĢturan temel
organlardan biri de kontrol
çubuklarıdır. Reaktörün kontrolü
içerideki nötron kontrolüyle
mümkündür. ġayet fisyondan
doğan nötronların sayısı çeĢitli
nedenlerle kaybolan nötronların
sayısına eĢit ise reaktör aynı güçte
çalıĢmaya devam eder. Ortamda
nötronlar çoğalıyorsa güç yükselir,
azalıyorsa güç düĢer. Ortamda
nötron kalmazsa güç durur. Reaktör
içine nötrona karĢı, örneğin
kadmiyum, bor, hafniyum gibi
malzemeler daldırılırsa ortamdaki
nötronları yutarak reaktörü
durdururlar. Kontrol çubukları
dıĢarı çekilirse reaktör tekrar
çalıĢmaya baĢlar. Çubuklar yarı
çekik tutularak istenen güçte
çalıştırılabilir.
Kontrol çubukları
elektromıknatıslarla kontrol edilir.
Reaktöre zarar verebilecek herhangi
bir durumda kendiliklerinden
dökülerek reaktörü durdururlar.
9
Böylece elektrik kesilmesi, yangın,
zelzele, reaktör üzerine uçak
düĢmesi gibi durumlarda reaktöre
ayrıca bir kumanda vermeye gerek
kalmadan durması sağlanır.
Buraya kadar anlattıklarımız
reaktörün kalbini oluĢturan temel
elemanlardır. 1GWe gücünde
büyük bir reaktörün kalbi, yaklaĢık
değerlerle 3,5 m çapında, 4 m
yüksekliğinde, 40 m3 hacminde bir
silindirdir.
Reaktör tankı, kalbi bütünü
ile içine alan, nükleer reaksiyonları
içinde hapseden bir muhafazadır.
1GWe gücünde bir reaktörün
kalbini çevreleyen basınç kabı 25
cm kalınlıkta çelikten bir tanktır.
Ġçerde normal iĢletme koĢulları olan
350 ˚C sıcaklığa ve 160 atm basınca
dayanabilecek sağlamlıkta
yapılmıĢtır. Basınç kabı bütün
sistemin güvenliği yönünden
fevkalade önemli bir organdır.
B1GW elektriksel güç üretilecek
sistemde termodinamik verim de
göz önüne alınırsa 3GW ısıl güç
üretmek gerekir. Bu ısıyı dıĢarı
atabilmek için reaktör kalbine
saniyede 50 ton su basacak ana
pompa bulunur.
Nükleer reaktörü oluĢturan
bir baĢka önemli organ da içerideki
radyasyondan çevresinde çalıĢanları
koruyan biyolojik zırhtır. Bu
genellikle çok kalın bir beton
duvardır. . Reaktör dursa da terk
edilse de artık yasaktır. ĠĢletme,
bakım, tamirat, yenileme hep
uzaktan kumanda ile dıĢarıdan
yapılmak zorundadır.
Reaktörün dıĢ kısmını
oluĢturan büyük beton yapı
güvenlik kabuğudur. Ġçeride
olabilecek her türlü kazadan dıĢ
çevrenin etkilenmesini önler.
Reaktörden dıĢarıya, toprağa,
havaya, suya gaz ve sıvı sızıntısı
olmamalıdır. Gerek normal iĢletme
halinde gerekse kaza halinde
içerideki hava ve su dıĢarıya
filtrelerden süzülerek ve
radyoaktiviteden arınmıĢ olarak
çıkar. DıĢarıdaki bir kaza, örneğin
bina üzerine uçak düĢmesi
reaktörün güvenliğini tehlikeye
sokmaz. Çünkü bina bu tür
olasılıklara dayanacak sağlamlıkta
yapılmıĢtır.
Bütün elektronik devrelerin
reaktörün dört bir yanından haber
NetBilim | Aralık 2007
10
taĢıdığı ve kumanda aldığı kontrol
odası reaktörün beynidir. Haberin
alınması ve gerekli komutun
gönderilmesi mili veya mikro saniye
içinde tamamlanan iĢlemlerdir.
Reaktörü iĢleten uzmanların görevi
iĢlerin yolunda gittiğini izlemek,
arada sırada bazı ayarlar yapmaktır.
Basınçlı Su Reaktörü
%2,5 ila %3 oranında
zenginleĢtirilmiĢ uranyum yakıtla
çalıĢır. Üretilen enerji birincil devre
soğutucusu (hafif su) vasıtasıyla
reaktör kalbinden çekilir. Reaktöre
giriĢ sıcaklığı 290 C ve çıkıĢ sıcaklığı
330 C civarında olan, soğutucu,
kaynamaması için atmosfer
basıncının 150 katı basınç altında
tutulur. Bu suretle çekilen enerji,
buhar üreticileri vasıtasıyla ikincil
devreye aktarıldıktan sonra
soğutucu birinci devre pompası
tarafından reaktör kalbine geri
gönderilir. Ġkincil devreye aktarılan
ısı enerjisiyle üretilen buhar, türbin-
jeneratör biriminde elektrik üretir.
YoğuĢturucuda sıvı fazına dönen
ikincil devre soğutucusu yeniden
buhar üreticisine gönderilir.
Reaktör kontrolünde ve
kapatmada kullanılan kontrol
çubukları, sistem basıncını ayarlayan
basınçlayıcı ve bir kaza durumunda
reaktör kalbini soğutan acil durum
kalp soğutma sistemi önemli
bileĢenler arasında sayılabilir.
BaĢlangıçta gemi, özellikle denizaltı
reaktörü olarak geliĢtirilmiĢtir.
Küçük hacimde büyük güç üretmek
üzere hazırlanmıĢtır. Aynı özellik
onu karada da çekici yapmıĢtır.
Çünkü rakiplerinden boyutlar
itibariyle küçük olduğundan ucuza
mal olmaktadır. Basınçlı su
reaktörünün karada kullanılan
tipinde kalbin güç yoğunluğu 100
MWt /m3 dolayındadır.
Bugün, dünyada ticari olarak
en yaygın kullanılan reaktör
sistemidir. Kurulmakta olan ve
planlanmıĢ olan nükleer santraller
tamamlanınca bu reaktör tipinin
dünyada kullanım oranı %64‘e
yükselecektir.
Kaynar Su Reaktörü
Kaynar su reaktörleri birçok
yönden basınçlı su reaktörüne
benzemekle birlikte, temel fark
NetBilim | Nisan 2007
reaktör koru içinde kaynama
olayına izin verilmesidir.
Kaynar su tipi reaktörlerin
diğer hafif sulu reaktörlere göre
üstünlüğü reaktör koru içinde
doğrudan elde edilen buharın
türbinlere gönderilmesidir. Bu
nedenden dolayı kaynar su
reaktörleri doğrudan çevrim ile
çalıĢır. Böylece basınçlı su
reaktörüne nazaran bir devre
eksilmiĢtir. Daha az parça, iĢletme
sırasında daha az sorun demektir.
Bir başka özelliği ise; basınçlı su
reaktörlerinde uranyum 3 yıl,
kaynar su reaktörlerinde ise 4 yıl
kullanılmasıdır.
Kaynar su reaktörü, çekici
yönlerine rağmen ikinci planda
kalmasının bir nedeni, eĢdeğer
reaktör için reaktör kalbi 1,5 –2
misli büyük olmaktadır. Dolayısıyla
ilk tesis maliyeti büyümekte reaktör
pahalıya çıkmaktadır. Ġkinci neden,
doğrudan soğutmada kullanılan
suyun buharlaĢtırılması sırasında
radyasyona uğrama ihtimalinin
diğerine göre daha yüksek
olmasıdır.
Kaynar su reaktörü dünyada
%25‘lik bir orana sahiptir. Fakat bu
reaktörlerin kullanımı hızla
gerilemektedir.
Ağır Su Reaktörü
Bu reaktör hafif su yerine,
ağır su kullanır. Bu değiĢiklik
reaktör yapısında temel farklılıklara
yol açar. Ağır su, ağır hidrojen‘den
(döteryum) oluĢan sudur. Normal
suyun içinde, fakat sadece onbinde
1,5 oranında bulunur.
Bu reaktörün pahalı
olmasına rağmen kullanılmasının
birinci sebebi, ağır suyun hafif
sudan sonra en etkin nötron
yavaşlatıcı olmasıdır. Fisyondan
doğan nötronların termal enerjiye
kadar yavaĢlamaları için ağır
hidrojen çekirdekleriyle ortalama
olarak 25 çarpıĢma yapması
yeterlidir. Ağır su halinde bu, 35‘e
çıkar. Ağır suyu cazip kılan ikinci
neden pratik olarak hiç nötron
yutmayan bir malzeme oluĢudur.
Hâlbuki hafif su oldukça nötron
yutucudur. Su ucuz fakat
zenginleĢtirilmiĢ yakıt pahalıdır.
Ağır su kullanıldığı zaman, içinde
ancak %0,7 oranında U–235
bulunduran doğal uranyum da
yakılabilir. Doğal uranyum ağır su
reaktöründe kalbin güç yoğunluğu
10 MWt/metre küp dür. Doğal
uranyum, reaktörde sadece 1,5 yıl
kalır. Zaten giriĢteki değeri
düĢüktür. Yüklenen uranyum
miktar itibariyle fazla ve üstelik sık
değiĢtirildiği için, iĢletme kayıplarını
azaltmak bakımından, bu iĢ reaktör
çalıĢırken yapılır.
Kanada tarafından
geliĢtirilmiĢtir ve CANDU (Canada
Deuterium Uranium) olarak
adlandırılmıĢtır. Günümüzde
kullanım oranı %4 civarındadır.
Grafit Reaktörü
Bu reaktör tipi yavaĢlatıcı
olarak grafit kullanır ve yakıtı olarak
ise doğal uranyum kullanır. Grafit
saf karbondur ve kömürden elde
olunur. Grafitin nötron yutması ağır
sudan fazla, fakat hafif sudan azdır.
Grafit-doğal uranyum ikilisi ile
zincir reaksiyonu
gerçekleĢtirilmektedir. Uranyumun
doğal haliyle yakılabilmesi için, ağır
sudan sonra ikinci ve son seçenek
grafit yavaĢlatıcı kullanmaktadır.
Üstelik grafit, ağır suya oranla çok
daha ucuz ve sanayinin yakından
tanıdığı bir malzemedir. Doğal
uranyum kullanması, yüklenecek
yakıt miktarını ve dolayısıyla reaktör
kalbini büyütür. Bu sebeplerden
reaktör aĢırı büyük olur. Aynı gücü
veren basınçlı su reaktörüne oranla
bu reaktör tam 20 kat büyüktür
böylesine büyük yapanın yatırım
maliyetini de ona göre olacaktır.
Halen nükleer santral kurulu
gücünün %7‗sini oluĢturmakla
beraber artık sivil sanayide terk
edilmiĢ bir reaktör tipidir
Epitermal Reaktör
Epitermal reaktör küçük ve
hafif reaktör yapmak ihtiyacından
doğmuĢtur. Bu sayede nükleer
reaktör denizaltı ve gemilerin dar
hacmine sığdırılabilmiĢtir.
Yarı yavaĢlatılmıĢ
(epitermal) nötronlarla çalıĢan bir
reaktör tipidir. Termal reaktörler ile
termalde aynıdır. Termal ve
Epitermal reaktörler arasındaki
farklar sadece yapısal ayrıntılardır.
Küçük ve hafif reaktör
 11

yapabilmenin ilk koĢulu U–238 BuharlaĢma basınç yükseltilmek yakılabilir.

safrasından arındırılmıĢ saf U–235
yakıt kullanmaktır. Nitekim nükleer
tahrikli denizaltılar %90‘ın üzerinde
zenginleĢtirilmiĢ (bomba
kalitesinde) uranyum kullanırlar.
Reaktör kalbini küçültecek
ikinci temel önlem suyun içerde
buharlaĢmasına izin vermemektedir.
Kaynama olayı ve yarattığı buhar
habbeleri yakıttan-suya ısı geçiĢini
azalttığı için soğutma yüzeylerini
büyütmek zorunluluğunu doğurur.
Ayrıca oluĢan buhar için kalbin üst
kısmında yeterli bir hacim bırakmak
gerekir. ĠĢte kabin içinde
buharlaĢmayı önlemekle reaktör
ölçüleri yarı yarıya küçültülebilir.
suretiyle önlenebilir.
Hızlı-üretken reaktör
Hızlı sözcüğü bu reaktörün
hızlı nötronlarla çalıĢtığını belirtir.
Reaktör içinde nötronlar
yavaĢlatılmaz. Nötronlar fisyondan
doğdukları enerjileri ile kullanılırlar.
Fisyon zincir reaksiyonunun
sürebilmesi için termal reaktörlerde
olduğundan çok daha zengin yakıt
kullanılması gerekir. Nitekim hızlı
üretken reaktör ancak yüksek
zenginlikte tipik bir değer olarak %
25 oranında U–235 izotopu (veya
plütonyum) içeren uranyum
Üretkenlik bu reaktöre isim
olan ikinci temel özelliktir.
Plütonyum üretir. Yaktığı U–235
den fazla plütonyum üretir.
Plütonyum da kaliteli bir fisyon
malzemesi olduğuna göre hızlı-
üretken reaktörde yakıt giderek
zenginleĢir.
1GWe(=1000MWe)
gücünde hızlı –üretken reaktörün
kalbi yaklaĢık 30 ton yakıt içeren
300 kadar elemandan oluĢur. Hızlı-
üretken reaktöre kendisiyle aynı
güçte olan basınçlı su reaktörünün
sadece üçte biri kadar yakıt yüklenir.
Reaktör kalbinin hacmi de aynı

Nükleer Atıklar
Kullandığımız yakıtları %100 verimle enerjiye
çeviremediğimiz için atık sorunu ortaya çıkar. 1000
MWe gücündeki bir hafif-su soğutmalı nükleer reak-
törden çıkan kullanılmıĢ olarak içerir. Bunlardan, %4
civarı orana sahip olan fisyon ürünleri ve uranyum
ötesi elementler geri dönüĢümü veya kullanım alanı
olmadığı için ve aĢırı radyasyon barındırdığından doğa-
dan yalıtılması gerekir.
Bu atıklar yerin 500-1000m derinliklerinde özel
olarak seçilmiĢ yerlerde depo edilirler. KullanılmıĢ
yakıtlar, içerdikleri uranyum ve plütonyumu geri ka-
zanmak üzere iĢleme tabi tutulurlarsa, fisyon ürünleri
ve uranyum ötesi elementlerden oluĢan bir sulu atık
çözeltisi elde edilir. Bu çözelti ayrıĢana kadar buharlaĢ-
tırıldıktan sonra yüksek sıcaklıkta cam eriyiği ile karıĢtı-
rılıp metal silindirler içine boĢaltılır ve soğuduğunda
katılaĢıp camsı bir yapı oluĢturur. CamlaĢtırılmıĢ nük-
leer atık ile dolu silindirler, bir metal muhafaza içine
konup yeraltı deposundaki deliklere yerleĢtirilmektedir.
Bütün bu güvenlik önlemlerine rağmen her
büyük bir sorun ortaya çıkartmıĢtır. Örneğin Ayrıca
günde 6 ton artıĢla 2010 yılına gelindiğinde ABD‘de 90
bin ton yüksek düzeyli radyoaktif nükleer atık ve tü-
kenmiĢ yakıt birikmiĢ olacağı tahmin ediliyor. Bu atık-
ların saklanabilmesi için dünyada saha araĢtırmaları
hızla sürmektedir. Fakat bu derinliklerde binlerce ton
atık barındırabilecek yapıların yapılmasının nedeniyle
atıkların çoğu santrallerde soğutma ve saklama iĢlemle-
rine tabi tutulmaktadır. Santrallerin ömrünü tamamla-
dığında bunların nereye atılacakları hala çözülmüĢ de-
ğildir. Roketlerle uzaya gönderme gibi projelerde sant-
rallin maliyetinden daha pahalı olduğu için vazgeçil-
miĢtir.

ÇeĢitli nükleer denemelerde açığa çıkan nükleer atıklar

Amerika‘nın çeĢitli yerlerinde hala görülebilmekte.

NetBilim | Aralık 2007

12
Nükleer Santraller ve Güvenlik
Ġ
lk nükleer santralin
kurulmasından bu yana
irili ufaklı yüzerce kaza
meydana gelmiĢtir. Bu
olaylar genelde; dikkatsizlik, nitelik-
siz çalıĢanlar, teknolojik yetersizlik,
teknolojinin yanlıĢ kullanımı, doğal
afetler vb. pek çok nedenden kay-
naklanır. Dünya Genelinde 1944–
2001 arası 420 radyasyon kazası
meydana gelmiştir.
ABD hükümetine ait Nük-
leer Düzenleme Komisyonu‘nun
(Nuclear Regulatory Commission-
NRC) internet sitesindeki raporlar-
da, yalnızca 1987 yılında, facia bo-
yutunda bir kazaya yol açabilecek
169 olay yaĢandığını gösteriyor.
ABD nükleer enerji santrallerinde,
neredeyse 3 bin adet teknik aksilik,
en az 430 adet acil durum kapat-
ması ve çalıĢanların ölçülebilir rad-
yasyon dozlarına maruz kaldığı 104
bin olay rapor edildi. Gerçekten de
1991 yılında ABD sivil nükleer en-
düstrisi reaktörlerinde 165 çeĢitli
kaza yaĢamıĢtı. Eski Sovyetler
Birliği'nin 45 sivil nükleer reak-
törünün hiçbiri Batılı güvenlik
standartlarına uymuyor. Günü-
müzde doğası gereği güvensiz kabul
edilen Çernobil reaktör tasarımına
benzer olan 10 reaktör de halen
iĢletmede. IAEA kayıtlarına göre
Rusya‘nın nükleer tesislerindeki
kazalar yüzde 45 artarak, 1992
yılında bunların sayısı toplam 205‘i
buldu. 1992 yılında Japonya‘da,
süper bilgisayar teknolojisiyle dona-
tılmıĢ nükleer enerji santrallerinde
20 ciddi kaza yaĢandı. Dünyada bu
güne kadar meydana gelmiĢ kazala-
rın en önemlileri Ģunlardır:
1957 yılında SSCB‘de Ural
Dağları yakınlarında, KiĢtim‘deki
bir nükleer tesiste dünyanın bilinen
facia boyutunda ilk nükleer enerji
kazası, yaklaĢık 900 kilometreka-
relik bir alana 20 milyon kürilik
uzun ömürlü radyoaktif izotopların
yayılmasına yol açtı.
Aynı yıl, Ġngiltere‘de
Windscale‘deki bir kaza sonucunda,
binlerce insanın tiroit bezlerinde
yüksek oranda iyot–131 saptandı.
ABD‘nin Denver kenti yakı-
nındaki Rocky Flats Nükleer Tesi-
si‘nde 700’ü aşkın plütonyum
NetBilim | Nisan 2007
yangını oldu. 1989 yılında, ağır
güvenlik ihlalleri nedeniyle FBI
tesisi kapattı.
Güney Carolina eyaletinde
beĢ nükleer reaktörün yanı sıra iki
büyük yakıt yeniden iĢleme tesisinin
de bulunduğu Savannah River Tesi-
si‘nde 30‘u aĢkın ciddi reaktör kaza-
sı oldu. 1965 yılında aynı tesiste
yaĢanan yaklaĢık 8 bin litrelik yük-
sek düzeyde radyoaktif su sızıntısı,
neredeyse bir kor erimesine yol
açmıĢtı.
1979 yılında Three Mile
Island kazasını tetikleyen, bozulan
bir pompa ve vana ile bir dizi reak-
tör iĢletmecisi hatasının birleĢme-
siydi. Yüksek basınca sıkıĢan mil-
yonlarca kürilik radyoaktif gaz sant-
ralin Çernobil gibi patlamasını önle-
mek için dıĢarıya atılmıĢtı ve radyas-
yon izleme cihazları bu denli büyük Nisan 1986‘da yaĢanan Çernobil faciası dünya tarihindeki en büyük
nükleer felaket olarak etkisini sürdürüyor.
miktarlardaki radyasyonu ölçmek
için tasarlanmamıĢtı. Bu santraldeki
temizlik maliyeti Ģimdiden birkaç
milyar dolara ulaĢtı.
1986 yılı nisan ayında, en
kötü kaza, Ukrayna‘daki Çernobil
Nükleer Enerji Santrali‘nde oldu.
Bir dizi insan hatasıyla tetiklenen
bir patlama sonucunda, 200 ton
uranyumdioksit reaktör yakıtı ve
800 ton radyoaktif grafit çevreye
yayıldı. Kazadan sonraki ilk günler- 1993 - Rusya. Tomsk 7 kazası.
de, Kiev‘de yer seviyesindeki rad-
yasyon, Dünya Sağlık Örgütü‘nün
(WHO) alt sınırının 2 bin kat üze-
rindeydi. Nitekim 1992 Rio Zirve-
si‘nde Ukrayna Çevre Bakanı Dr.
Yuri Sherback, Çernobil kazası
sonucunda 6 binden fazla insanın
ölmüĢ olabileceğini ve tek baĢına
ülkesindeki ölümlerin sonunda 40
bine ulaĢacağını açıklamıĢtı.
6 Nisan 1993'de, Rusya'nın
Tomsk–7 Sibirya Kimya GiriĢimi
plütonyum yeniden iĢleme tesisin-
de, bir basınç arttırma giriĢimi, 201
Japonya‘da kaza yaĢanan bir nükleer santral.
no‘lu binada beton bir sığınağa
gömülmüĢ olan 34 metreküplük radyoaktif maddelerin havaya karıĢmasına neden
çelik kapta patlayıcı etkiye neden oldu. Tesiste çalıĢan 160 iĢçi ve yaklaĢık 2000 temiz-
oldu. Çelik kap içerisinde yoğunlaĢ- lik iĢçisi yüksek oranda radyasyona maruz kaldı.
tırılmıĢ nitrik asit, 8757 kg uran-
Radyasyon bulutları tesisin kilometrelerce ötesine
yum, 449 g plütonyum, organik ve yayıldı.
radyoaktif atık karıĢımı bulunuyor-
du. Patlama, sığınağın beton kapa- 30 Eylül 1999: Japonya'daki Tokaimura
ğını yerinden çıkarttı ve binanın uranyum iĢleme tesislerinde gerçekleĢen sızıntı so-
çatısında büyük bir delik açarak nucu çok sayıda iĢçi ve bölge halkı yüksek derecede

oranda küçülüyor demektir.
Basınçlı su yaktığı U–235
izotopunun ancak %60‘ı kadar
plütonyum üretir. Dolayısıyla bu
reaktörde yakıt zamanla fakirleĢir.
Hızlı reaktörde fark üretimin
kuramsal olarak %120
yükselebilmesi yani yanan U-
235‘den fazla plütonyumun
üreyebilmesidir. Hızlı reaktörü
verimli bir plütonyum üreticisi kılan
temel etken onun içinde nötronların
yavaĢlatılmamıĢ olmalarıdır. Yüksek
nötron enerjilerinde plütonyum
üretiminin fazla olduğu buna karĢın
yavaĢlayan nötronların oluĢan
plütonyumu yakıp tükettiği
belirlenmiĢtir.
Ġkileme zamanı hızlı-üretken
reaktörün yakıtını iki katına
çıkardığı zamandır. Daha açık
söyleyiĢle, baĢlangıçta reaktöre
yüklenen U–235 (veya plütonyum)
varlığının iki katı plütonyumun
oluĢtuğu zaman sürecidir. Ġdeal
koĢullarda yakıt 5 yılda iki katına
çıkabilir. Ancak günümüz
teknolojisiyle bu 30 yıla kadar
çıkmaktadır.
Yani hızlı-üretken reaktör
hem elektrik ve hem plütonyum
üretimini birleĢtiren çift amaçlı bir
reaktördür.
Füzyon reaktörü
Füzyon reaktörü, 21 yüzyıla
damgasını vurabilecek olan ilk
uluslararası anlaĢma olan ITER
projesi 21 Kasım 2006‘da Elysee
sarayında AB, ABD, Çin, Güney
Kore, Japonya, Rusya ve sonradan
projeye dâhil olan Hindistan
tarafından imzalanarak resmiyet
kazanmıĢ ve proje için Güney
Fransa‘da teknik çalıĢmalar
baĢlamıĢtır. 10,3 milyar avroya mal
olacağı hesaplanan projenin
gerçekleĢtirileceği Marsilya‘da 6500
kiĢiye iĢ alanı yaratacağı
hesaplanmaktadır. 2006 sonunda
baĢlayacak olan çalıĢmaların inĢaat
kısmının 8 – 10 yıl tamamlanacağı
ve 2015 yılında denemelerin
baĢlatılacağı öngörülmektedir. 20
yıl süreyle yapılacak denemeler
sonunda elde edilen sonuçlar tatmin
edici bulunursa, endüstriyel ve ticari
anlamda yeterli büyüklükte bir
reaktör inĢaatına baĢlanacak ve
nükleer füzyonla üretilen elektrik
enerjisi pazarlanacaktır.
Radyasyonun
canlılar üzerinde
etkisi
Dünyada doğal olarak
bulunan radyoaktif izotoplar nedeni
ile kiĢi baĢına düĢen ortalama doz
yaklaĢık 26 miliremdir. Kozmik
ıĢınlar nedeni ile alınan doz ise, 28
milirem düzeyindedir. Bunlardan
korunmanın hiç bir yolu yoktur ve
herkes yaĢadığı yöreye bağlı olarak
az ya da çok bu dozu alır. Doğal
radyasyon dıĢında insanların maruz
kaldığı en büyük radyoaktivite
kaynağı ise tıbbi amaçlı röntgen ya
da ıĢın tedavisi. Göğüs ya da diĢ için
uygulanan x-ıĢınları, yaklaĢık 10
miliremlik doza karĢılık gelir. Diğer
organlar için bu daha da yüksektir.
Nükleer silah denemelerinden
kaynaklanan doz ise yıllık 4 ile 5
milirem düzeyindedir. Nükleer
enerjiden kaynaklanan doz ise
yılda 1 milirem civarındadır. Bu,
reaktörlerin çalıĢması sırasında
çevreye verilen radyasyonun
yanında uranyum madenciliği, yakıt
fabrikasyonu ve kullanılmıĢ yakıt
iĢleme tesislerinin yaydığı
radyasyonu da kapsamaktadır. Yapı
malzemelerinden yılda yaklaĢık 7
milirem düzeyinde doz almaktayız.
Uçak ile yerden yaklaĢık 12 km
yükseklikte yolculuk yapmak,
kozmik ıĢınlar nedeni ile saatte
yaklaĢık 0.5 milirem doz alınması
neden olur. Günde bir buçuk
paket sigara içen kişinin alacağı
yıllık doz, yaklaşık 8000
miliremdir.
Hayati önemi fazla olan
dokularda (kemik iliği, dalak, kan ve
üreme hücreleri) radyasyonun etkisi
daha erken görülür. Çünkü bu
hücreler daha çabuk
çoğaldığından bir hücredeki
hasar, sakat doğan yeni
hücrelerle çığ gibi büyür. Bu ise
uzun bir zaman dilimi içerisinde her
an bir tümör olarak sonuçlanabilir.
Radyasyonun kanserojen etkisi bu
Ģekilde ortaya çıkmaktadır.
En büyük tehlike ise hücre
çekirdeği içindeki DNA‘ların
bozulmasıdır. DNA‘lardan oluĢan
kromozomların yapılarının
değiĢmesi, taĢıdığı sırların
kaybolması ve yeni genetik yapılı
hücreler haline dönüĢmesi
sonucunda ebeveyne benzemeyen
13
yeni bir genotip ortaya çıkar. Bu
farklılaĢmaya mutasyon adı verilir.
Eğer bu durum, bireyin üreme
hücrelerinde gerçekleĢirse
radyasyondan kaynaklanan bu
değiĢiklik gelecek nesillere de
aktarılır.
Yüksek dozda radyasyona
maruz kalmıĢ bireylerde
görülebilecek baĢlıca hastalıklar
Ģunlardır: Bir insan vücudunun kısa
bir süre belirli bir radyasyon dozuna
maruz kalması sonucu
görülebilecek rahatsızlıklar genel
özellikleri Ģu Ģekilde özetlenebilir:
50 rem gözlenebilir bir
biyolojik etki meydana getiren en
küçük radyasyon dozudur. Bu doz
kandaki akyuvar sayısında geçici bir
değiĢiklik meydana getirir. 100 –
200 rem arasında radyasyona maruz
kalan bir insanda 3 saat içerisinde
kusma ile birlikte yorgunluk ve
iĢtahsızlık görülür. Bu tür hastalarda
bir kaç hafta içinde iyileĢme
gözlenir. 300 rem radyasyon
dozuna maruz kalan kiĢilerde 2 saat
içinde kusma ve halsizlik baĢlar.
YaklaĢık 2 hafta sonra ise saçlar
dökülmeye baĢlar. Bir ay ile bir yıl
arasında bu kiĢilerin %90‘ı iyileĢir.
Vücut tarafından alınan radyasyon
dozunun artmasıyla gözlenen etkiler
daha belirgin ve ciddi olmaya
baĢlar. 400 rem radyasyon dozuna
maruz kalan kiĢilerde bir kaç saat
içerisinde baĢlayan bulantı ve
kusma dönemini iĢtahsızlık,
halsizlik, ateĢ ve saç dökülmesi
izler. YaklaĢık iki hafta sonra ağızda
iltihaplanma görülür, ishal ile
birlikte hızlı kilo kaybı baĢlar. Bu
dozda radyasyona maruz kalan
fertlerin %50‘si 2 ile 4 hafta içinde
ölür. Doz 600 rem’e çıktığında ise
ölüm oranı %90’a çıkar.
Kalanların iyileĢmesi ise çok uzun
süren tedaviler gerektirir.
Santral çevresinde yaĢayan
insanlar aĢağıda listelenen taĢınım
yolları vasıtasıyla harici ve dâhili
ıĢınıma maruz kalabilmektedir:
Harici: Ġçinde yaĢadığımız
havada bulunan ıĢınetkin
çekirdeklerden vücudumuzun dıĢ
yüzeyini ıĢınlaması, suya girme
sonucu (örneğin yüzmek amacıyla)
sudaki ıĢınetkin çekirdeklerden
gelen ıĢınım, zemin üzerine konarak
birikmiĢ tozlardan gelen ıĢınım,
santralden doğrudan gelen ıĢınım.
NetBilim | Aralık 2007
14
Küresel enerji ne kadar ekonomik?
Nükleer santraller bazı araĢtırmalara göre
sadece uranyum ve reaktör fiyatı temel alındığında en
ucuz elektrik üretim yöntemi olarak gözükebilir. Buna
hiçbir santralin belirlenen fiyata yapılamadığı, sürekli
oluĢan ufak çaplı kazalar ve buna bağlı kısa süreli
kapanmalar, ek güvenlik önlemleri ve en önemlisi atık
sorunu eklenince çok pahalı bir seviyeye çıkıyor.
AĢağıdaki veriler, Cambridge Enerji
AraĢtırmacıları Birliği, Uluslararası Kaynak Verileri ile
Elektrik Ġdaresi Veri Enstitüsü‘ne (Cambridge Energy
Research Association; Resource Data International;
Utility Data Institute) aittir. New York Times
gazetesinde, 6 Mart 1999 tarihinde yayımlanan
―Nükleer Enerji Seçkinleri‖ baĢlıklı makale, ABD‘de
1997 yılı sonrasında farklı kaynaklardan enerji üretim
ve satıĢ eğilimleri özetleniyor. Ayrıca aĢağıdaki
rakamlar, pahalı bir iĢlem olan nükleer enerji santral
sökümünü ve atıkların çevreden yalıtılmasını içermiyor
(1995 tahminlerine göre bu, bir ton nükleer atığın
yalıtılması için yaklaĢık 325 bin dolar gerektiği
anlamına geliyor).
Saygın ekonomi dergisi Forbes‘ın Çernobil
Elektrikteki Ortala- Elektrik Üretim
ma Üretim Payı Giderleri (kW başı-
(kWs başına) na)
Hidro % 11,6
Kömür % 56,9
Doğalgaz % 7,5
Nükleer % 20,8
NetBilim | Nisan 2007
kazasından önce, 1985 yılında yayımladığı “Nükleer
Çılgınlıklar” baĢlıklı makaleye göre, ―ABD’nin nükleer
enerji programı, ülkenin iş dünyası tarihindeki en büyük, hatta
anıtsal boyutta bir yönetim faciasıdır. Endüstri, şimdiden
nükleer enerji için 125 milyar dolar harcamış, bu on yılın
sonuna kadar bir 140 milyar dolar daha harcayacaktır… 10
yıldan kısa bir sürede de, dünyanın başka yerlerinde düşük
maliyetli, güvenilir, çevresel açıdan kusursuz olan bir enerjiyi,
yalnızca yüksek maliyetli ve güvenilmez olmakla kalmayıp,
belki de güvenli bile olmayan bir kaynağa dönüştürdü.‖
Nükleer enerji maliyetleri konusunda önde
gelen bir otorite olan C. Komanoff‘un 1994 tarihli
analizinde, ABD‘nin verilerine eriĢilebilen ticari
nükleer enerji çalıĢmalarının eksiksiz bir tarihini ortaya
konulmuĢtu:
―Elektrik şirketleri, 5,4 trilyon kilovat/saat nükleer
enerji üretmek için 389 milyar dolar harcamıştır; bu da
kilovat/saat başına ortalama 7,2 sent (doların 1990’daki
değeriyle) demektir. Aynı dönemde, kömür ve doğalgazdan elde
edilen elektriğin maliyeti, kilovat/saat başına yaklaşık 4 sent
olmuştur.‖
Santral Yapım Ma- Piyasa Satış (Ort.
liyetleri Fiyat / kW)
0,35 sent $ 1.500 – 2000 $ 1.775
1,80 sent $ 700 – 1.000 $ 665
3,42 sent $ 350 – 500 $ 240
2,13 sent $ 3.500 – 5.000 $113
 15

Dâhili: Havanın solunması
sonucunda havada bulunan ve
ciğerlerimize alınan ıĢınetkin
maddeler nedeniyle aldığımız
ıĢınım, yiyeceklerin yenmesi, suyun
içilmesi sonucunda vücudumuza
giren ıĢınetkin çekirdekler nedeniyle
aldığımız ıĢınım.
Örneğin, Ġngiliz hükümet
yetkilileri, Ġngiltere‘deki Sellafield
Santrali‘nde (eski adı Windscale
olan bu santral, 1957 de yaĢanan
nükleer felaketten sonra adı
değiĢtirilerek, kamuoyundaki kötü
imajı silinmeye çalıĢılmıĢtır)
çalıĢanlara, çocuklarında görülen
yüksek lösemi oranları ile ilgili
araĢtırma sonuçları ıĢığında, çocuk
yapmamalarını tavsiye etmiĢtir
(British Medical Journal 17, 1990,
p. 423).
ABD deki Oak Ridge Ulusal
Laboratuarlarında santral çalıĢanları
üzerinde yapılan incelemelerden
sonra, lösemiden ölüm oranlarının
beklenenden %63 fazla olduğu
saptanmıĢtır (Journal of American
Medical Association, Volume 265,
No:11, 1991, p.1397)
Bu bombalar neredeyse her
gün kara, hava, deniz her yerde
deneme amaçlı kullanılmaktadır. Bu
da dünya üzerindeki her canlıyı
doğrudan etkilemektedir.
Denemelerin sayısı belli
olmadığı için net oran ortaya
çıkamamaktadır. Zaten bu durum
da, bombalara sahip olan ülkelerin
iĢine gelmektedir. Sonuçta ortaya
bir kısır döngü çıkmaktadır.
Türkiye’de durum
Türkiye'de nükleer enerji
çalıĢmaları 1950'li yıllarda baĢladı.
1956 yılında kurulan TAEK
düzenleyici bir kuruluĢ olarak
çalıĢmalarına baĢladı. 1970'li yılların
baĢında nükleer enerji gündeme
geldi. Türkiye'de nükleer
santrallerin kurulması kararı ilk kez
1968 yılında 3. BeĢ yıllık kalkınma
Planı'nda yer aldı. 4. BeĢ Yıllık
Kalkınma Planı'nda ise Mersin-
Gülnar'da Akkuyu yöresinde
kurulması planlanan nükleer
santralin inĢaatına baĢlanması
öngörüldü ve 1977 yılında ihale
açıldı, ancak netice alınamadı. 1
Mart 2000'de Bakanlar Kurulu
nükleer santral ihalesine karar verdi,
fakat 8 Nisan 2000'de süresiz
ertelemeye gidildi. Bu yılın Nisan
ayında nükleer santral için Sinop
Ġnceburun'da nükleer santral yeri
için ön etüt çalıĢmalarının
tamamlandığının açıklanması ve
özel sektörle yatırım konusunda
toplantı baĢlamasıyla yeni bir süreç
baĢlamıĢ oldu. 2002 yılından

Nükleer Enerji, Küresel Isınmaya Çare mi?

Nükleer enerji, yıllardır en temiz kaynak olarak
pazarlandı. Bu, nükleer çevrimin her aĢamasında
madenden baĢlayarak radyoaktif atıkların doğadan
yalıtılmasına (izole edilmesi) kadar her aĢamada ortaya
çıkan karbondioksit oranı yokmuĢ gibi gösterildi. Hatta
nükleer endüstri tarafından düĢen reaktör satıĢlarını
düzeltmek umuduyla uluslararası iklim değiĢikliği
görüĢmelerinde karbondioksit azaltılmasına çare olarak
gösterildi. Oysaki Kyoto sürecinde nükleer enerji
Temiz Kalkınma Mekanizmaları arasına kabul
edilmedi.
Öte yandan, IAEA BaĢkanı Dr. Muhammed
ElBaradey‘in 27 Haziran 2004 tarihinde Moskova‘da
düzenlenen ―Uluslararası Nükleer Gücün 50 Yılı:
Gelecek 50 Yıl Konferansı‖ndaki bir açıklaması;
Almanya‘da yapılan bir araĢtırmaya göre;
yeniden iĢleme tesisleri dahil nükleer çevrimin tüm
aĢamalarında atmosfere salınan karbondioksit miktarı
yaklaĢık 380 milyon tonu buluyor. Bir yılda 1 gigavat/
saat elektrik üretebilmek için yüzde 3 oranında
zenginleĢtirilen 30 ton uranyum yakıtı için 650 bin ton
cevher çıkarılması gerekiyor. Nükleer çevrimin
madenden tükenmiĢ yakıtların çevreden yalıtılmasına
kadar gereken enerjinin yol açtığı karbondioksit
salınımı kısaca Ģöyledir:
Madenin çıkarılması: Bu iĢlem sırasında
atmosfere 3 bin 559 ton karbondioksit
salınıyor. Bu iĢlemler için 10-12 gigavat/saat
(dizel ve doğalgaz karĢılığı) enerji harcanıyor.
Öğütme: Bu iĢlemler sırasında 5 bin 766
ton karbondioksit salınıyor ve 16,5 gigavat/
saat enerji gerekiyor.
ĠĢleme ve çevirme: Bu iĢlemler sırasında
çevreye 24 bin 636 ton karbondioksit salınıyor
ve 83,8 gigavat/saat enerji gerekiyor.
ZenginleĢtirme: Bu süreçte 256 bin 443
ton karbondioksit atmosfere salınıyor ve 289
gigavat/saat enerji gerekiyor.
Yakıt üretme: Bu iĢlem sırasında 11 bin
259 ton karbondioksit çıkıyor ve 7 bin 642
gigavat/saatlik bir enerji gerekiyor.
Yakıtların yeniden iĢlenmesi: Bu iĢlem
sırasında 125 bin 260 ton karbondioksit
çevreye salınıyor ve 300 gigavat/saat enerji
gerekiyor.
Atıkların çevreden yalıtılması: Bunun
yapılması için yürütülen projelerde harcanan
enerji ve bu süreçte çıkan karbondioksit miktarı
da henüz tahmin bile edilemiyor.
Kazalar: ġu ana kadar meydana gelen
kazalar sırasında harcanan enerji ve ortaya çıkan
karbondioksit miktarı da hesaplanamıyor.
Askeri ve sivil nükleer tesislerin sökümü
ve yalıtımı: Bu iĢlemler için harcanması gereken
enerji, fiyat ve karbondioksit miktarını
hesaplanması, Ģu andaki mevcut tahminlerin bile
çok üzerinde.
Reaktör: Bu aĢamada, düzensiz olarak
devreye sokulup, devreden çıkarılan yedek dizel
jeneratörlerin çıkardığı karbondioksit çok azdır.
Soğutma havuzları: Atık haline gelen
yakıt çubuklarının korunduğu havuzların
soğutulması için gereken enerji ve karbondioksit
miktarları çok azdır.

NetBilim | Aralık 2007

16
itibaren devlet politikası haline
getirilmiĢtir. 2009 yılında inĢa
edilecek 100 MW'lık pilot
reaktörden sonra, 2012 yılına kadar
hizmete girmesi beklenen, toplam 5
bin MW kapasiteli CANDU tipi üç
enerji santrali daha kurulacak.
Yetkililere göre Türkiye yaklaĢık 10
bin tonluk toplam uranyum rezervi
ülkeye 50 yıl boyunca yeterli. Tabiî
ki sadece üç reaktör için geçerli bir
durum.
Türkiye nükleer santrali
olmamasına rağmen bu konuda
araĢtırmalarına devam etmektedir.
Bu bağlamda, halen, pilot proje
çalıĢmalarını yapan TAEK‘e bağlı
Çekmece Nükleer AraĢtırma
Merkezi‘nin 1 MW‘lık, çalıĢması
1977‘de durdurulan TR–1
AraĢtırma reaktörü ve 1995‘te
çalıĢması durdurulup halen 300
KW‘lık çalıĢma izni olan ve yeniden
iĢletmeye alınma sürecindeki 5
MW‘lık TR–2 AraĢtırma reaktörleri
vardır. Ayrıca ĠTÜ Enerji
Enstitüsü‘nün iĢletmede olan 250
KW‘lık TRIGA MARK II
AraĢtırma Reaktörü vardır.
Türkiye’nin
nükleer yakıt
rezervi
Harita1.jpg
Yerli kaynaklarımız içinde
9129 ton olan düĢük vasıflı
uranyumun ekonomik gözükmese
NetBilim | Nisan 2007
yakıt olarak kullanılması, ulusal
kaynak olması bakımından
değerlendirilmesini söz konusu
edebilir. Ayrıca, zaman içinde
geliĢtirilebilecek yeni teknolojilerle
sahip olduğumuz bu düĢük değerli
uranyumun yakıt olarak daha ucuza
mal edilmesi de olasıdır. Yine,
ülkemizde 380.000 ton tenör
ortalaması düĢük (yaklaĢık %0,2)
toryum bulunmaktadır. Türkiye
sahip olduğu rezerv ile 1 milyon
306 bin tonluk rezerve sahip
Brezilya'dan sonra dünyada ikinci
sırada yer alıyor. Toryum nötron ile
tepkimeye girdiğinde bölünme
ihtimali yok denecek kadar
düĢüktür. Bundan dolayı
günümüzde halen ticari olarak
kullanılmamaktadır ve dünyada
toryuma dayalı kurulmuĢ nükleer
enerji santrali henüz yoktur. Ancak
yakıt çevrimi ile ilgili ABD, Rusya
Federasyonu, Almanya, Kanada,
Kore ve Japonya‘da yürütülen
araĢtırmalar son aĢamasına
gelmiĢtir. Japonya, elinde hiç
toryum bulunmamasına rağmen,
toryumla çalıĢacak nükleer enerji
santrallerine yönelik çalıĢma yapan
ülkelerden biridir. Türkiye Atom
Enerjisi Kurumu‘nun da 1980‘lerde
fosforik asitten uranyum elde
edilmesi için yapmıĢ olduğu
çalıĢmalar da üzerinde durulması
gereken bir olgudur. Bu tür ve
nükleer yakıt elde edilmesi
yolundaki çalıĢmaları yapabilecek
bilgi ve birikimin Türkiye‘de büyük
ölçüde olması, gelecek için öz
kaynaklarımız açısından hazırlıklı
olduğumuzun ve enerji açısından
baĢka seçeneklere sahip
bulunduğumuzun iĢaretini
vermektedir.
Sonuç
Bu kadar teknik veriden
sonra nükleer santraller hakkında az
çok bilgimiz oldu. ġimdi geldik iĢin
insanlığı ilgilendiren tarafına. Acaba
etik olarak düĢündüğümüzde
gerçekten bu kadar enerjiye
ihtiyacımız var mı? Dünyada
harcanılan enerjinin büyük bölümü
askeri harcamalara gidiyor. Buna
Ģirketlerin büyük çoğunluğunun
kısa zaman aralıklarında aynı iĢi
gören aletlerin değiĢik çeĢitlerini
çıkartmalarıyla alt ürünlere
harcadıkları boĢa giden enerjiyi de
katarsak ortaya tam bir kargaĢa
çıkıyor. ġirketler birer devletçik
olup sadece kendi çıkarlarını
düĢünüyorlar. Ġnsanlığın asıl
ihtiyaçlarını düĢünen çok az. Her yıl
milyonlarca insan sadece açlıktan
ölüyor veya ölümün sınırlarında
yaĢıyor. Sadece 20.yy da savaĢların
sebep olduğu ölümler yarım milyara
yaklaĢmıĢtır. Bu durum, Ģu anki
devletler sisteminin çarpıklığından
kaynaklanan doğal bir sonuç.
Burada biraz siyasete girmek
zorundayız çünkü enerjiyi de
doğrudan devletler ―halkımızın
mutluluğu ve refah seviyesinin
yükselmesi‖ adı altında salt devlet
yararı için kontrol etmektedirler.
Ġzledikleri basit yol da enerjiyi en
 17

çok kullanan ve yöneten olup diğerlerini kendisine

muhtaç bırakmak, bu ise kutuplaĢan bir dünya ortaya
çıkartıyor.
Günümüzde kullandığımız herhangi bir
enerji kaynağıyla çalıĢan aletlerin %99 a yakını
enerjiyi aĢırı verimsiz kullanmaktadır. Sahip
olduğumuz arabalardan tutun her türlü elektrikli alet
ve elektrik üretim santralleri bu kapsama
girmektedir. Kullanmadığı enerjinin(en az %70–80)
doğaya ısı olarak geri dönmektedir. Herhalde bu bazı
Ģeyleri açıklamaya yeterli olur.
Kaynaklar
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, Eylül 2002
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu dokümanları
http://www.iaea.org/programmes/a2/index.htm
Dr. Benan BaĢoğlu yazıları
Haluk Utku Hacettepe Üniversitesi

Toplumda sürekli tartışılan bir konu da Arif KÜNAR ―Neden Nükleer Santrallere Hayır?‖ Elektrik Mühen-
nükleer enerji karşıtlığı: Ben nükleer enerjiye değil disleri Odası (EMO) Yayını...
yukarıda bahsettiğim gibi doyuma ulaĢmamıĢ geçici
http://www.savaskarsitlari.org/
teknolojilere karĢıyım. ġu anki nükleer fisyon
santralleri de böyle bir teknolojidir. Sadece nükleer http://www.boell-tr.org/tr/
santrallerin yapımına harcanan para dünyada; tanesi
(bütün masraflarıyla) en az 5 milyar dolar, çarpı 430 http://www.mta.gov.tr
santral, 2,15 trilyon dolar para eder. Füzyon http://www.tusam.net
santralinin kurulması için harcanacak miktarın 10
milyar olduğunu düĢünürsek bu çok yüksek bir
rakam. Bir de nükleer enerjinin askeri yönü var. En
çok nükleer santral ABD, Fransa ve Rusya‘da var. Ekler
Hadi Fransa‘yı doğal kaynakları sınırlı diye
çıkartabiliriz. Peki, ABD ve Rusya? Bu iki ülkenin Atomun kararlılığı
soğuk savaĢ ve 2 dünya savaĢı geçmiĢi ve etkilediği
ülkeleri (ve bu günkü durumlarını) incelersek Bir çekirdeğin kararlılığı, çekirdeği oluĢturan parçacıkların birbirlerine
teknolojinin neden bu yönde kırıldığını anlarız. ne denli sıkıca bağlı olduklarının bir ölçüsüdür. Teknik terim olarak buna
çekirdeğin bağlanma enerjisi denir. ÇeĢitli çekirdeklerin parçacık baĢına düĢen
Nükleer enerjiye insanlık muhtaç mıdır orası ortalama bağlanma enerjilerine dikkat edersek, en kararlı çekirdeklerin atom
iĢin felsefi yönü ve ayrı bir makale konusudur ama ağırlıklarının demir, nikel, kobalt gibi 60 civarında olduğunu görürüz. Dünya-
insanlığın merakından dolayı nükleer teknolojinin da demir ve benzeri metaller bu nedenle uranyum ve toryumdan daha boldur.
araĢtırması engellenemez. Bu teknolojiyi geliĢtirip
zararsız hale getirdiğimizde neden kullanmayalım.
Herhalde dünyada böyle bir ortamda deney yapmak
istemeyecek bir fizikçi yoktur. O yüzden eğitimci
sıkıntısı yaĢanmaz ve ülkemiz, bu teknolojinin
insanlık adına araĢtırıldığı yerlerden biri olur. Böyle
yapıların yapılması bence Türkiye için dönüm
noktası olur.
-BİTTİ-

NetBilim | Aralık 2007

18

NetBilim | Nisan 2007

 19

Kendi

DNA
Şifreni
Kendin
Çıkar
D N A ş i f re l e r i n i n ç ö z ü l d ü ğ ü
günümüzde artık istediğiniz canlının
DNA kodlarını siz de çıkarabilirsiniz.
Halim Kılıç
İTÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik

NetBilim | Aralık 2007

20

Tüm canlı birimler -canlı olup olmadıkları konu-

sunda ortak bir görüĢ bulunmayan virüsler de dâhil ol-
mak üzere- programlarının, yani bir nevi kaderlerinin
yazılı olduğu bilgiyi kendi içlerinde, 50‘li yıllarda çift sar-
mal yapıda olduğu bulunarak moleküler biyoloji ve gene-
tik çağının baĢlamasına neden olan DNA molekülü aracı-
lığı ile saklamaktadırlar. Son çeyrek yüzyılda bu alanda ıĢık
hızına yakın bir hızla meydana gelen geliĢimler artık top-
lum tarafından izlenemeyecek, takip edilemeyecek bir
düzeye gelmiĢtir. Ġzleyebilenlerin sahip oldukları doğru
bilgiler de ne yazık ki basın yayın organlarının tiraj kaygısı
ile yaptıkları sansasyonel, saptırıcı haberler ile birlikte
karman çorman edilmekte ve böylece bilimsel bilginin
popülerleĢmesi, topluma indirgenmesi de zorlaĢmaktadır.
Katıksız bilimsel bilgi birikimin toplum tarafından anlaĢı-
lacak düzeyde aktarılmasını sağlayacak kurumların, dergi-
kitapların, bireylerin sayısının artması daha sistematik,
sorgulayıcı, mantıklı-bilimsel düĢünebilen, geliĢkin, ilerle-
meci bir halkın oluĢmasına neden olacaktır. Ve bu da
örneğin genetik kopya koyun Dolly‘nin 6 yaĢındaki iki-
zinden Ģıp diye 6 yaĢında olarak meydana getirildiğini
zanneden kiĢilerin sayısında azalma meydana getirecektir.
Yazımız; odak noktamız, göz bebeğimiz, bizi biz
yapan, kendimizi keĢfetme yolculuğumuzda en büyük
dönüm noktalarından biri olan DNA molekülü hakkında
olacak. DNA‘nın ne, nerede olduğundan ziyade onun
evde, kendi olanaklarımızla nasıl elde edilebileceğini, sıra-
sıyla aĢamalarını, neyin hangi amaçla yapıldığını sorgulaya-
rak göreceğiz. DNA Sarmalının bilgisayarda yaratılmıĢ 3D canlandırması.
Evde kendi DNA’mızı çıkarabilmek için ilk
önce DNA’ya sahip bir şeylere ihtiyacımız olacak.
Ispanak, et, çilek, bezelye vs gibi... Genetiğin babası
Mendel’e atfen biraz bezelye bulalım ve deney tarifi-
mize başlayalım.

DNA niçin çıkarılır? DNA ile neler

yapılabilir?
DNA molekülü birçok ne-
denden dolayı hücre çekirdekle-
rinden çıkartılır. Saf DNA çıkarı-
mı örneğin yeni doğmuĢ bir bebe-
ğin genetik hastalığı olup olmadı-
ğını test etme, adli vakalar için
analiz yapma veya herhangi bir
hastalıkla ilgili genler hakkında ça-
lıĢmalar yapılabilmesi gibi aklınıza
gelebilen birçok amaç için yapıl-
ması gereken ilk adımdır.

NetBilim | Nisan 2007

 21

Bezelye hücrelerini birbirinden ayırabilmek için ilk önce bir karıĢtırıcı (çırpıcı/
blender) buluyoruz ve yarım fincan bezelye (100 ml), bir fincan kadar soğuk

1
su (200 ml) ve 1/8 çay kaĢığı sofra tuzunu 15–20 sn. kadar çırpıcıde bezelye-
hücre çorbası haline gelene kadar karıĢtırıyoruz.
 Yüksek hızda karıĢtırmamızın amacı hem bezelye hücrelerini mikserin
sağladığı fiziksel kuvvet etkisi ile birbirinden ayırmak hem de bezelye hüc-
relerinin duvarlarını parçalamaktır.
 Tuz eklemekteki amacımız ise deneyin ileri aĢamasında ekleyeceğimiz etil
alkol ile DNA‘nın katılaĢıp görünür olması ve çökelti haline getirmektir.
 Soğuk su ise DNA‘nın çıkartımı süresince enzimatik reaksiyonlarla zarar
görmesini azaltacaktır. Çünkü deterjan ekleme aĢaması ile çekirdek zarı
parçalandığında DNA, sitoplazmada DNA‘ya zarar veren enzimler ile
karĢı karĢıya kalacaktır.

Hücre çorbamızı elde ettikten sonra çorbamızı bir süzgeç aracılığı ile
yeni bir kaba boĢaltalım. BoĢalttıktan sonra 2 servis kaĢığı (30 ml) sıvı deterjanı
kaba ekleyip iyice karıĢtıralım sonra da 5–10 dakika reaksiyonun gerçekleĢmesi
için bekleyelim. Daha sonra da temiz tüp veya bardaklarımıza 1/3‘ü dolu ola-
cak Ģekilde karıĢımımızı dökelim.
GerçekleĢen reaksiyonla birlikte hücre ve çekirdek zarları parçalanır.
Çekirdek içerisindeki DNA‘ya ulaĢabilmek için deterjan kullandık. Peki,

2
deterjan bu iĢlemi nasıl gerçekleĢtiriyor?
Kirli, yağlı ellerimizi yıkadığımız sabunları düĢünelim. Sabun molekülle-
ri ne yapmaktadır da yağ moleküllerini uzaklaĢtırmaktadır?
Yağ ve sabun (deterjan) molekülleri suyu seven (hidrofilik) ve sevme-
yen (hidrofobik) iki kısımdan oluĢmaktadır.
Suya atılan yağ veya sabun molekülleri kendilerini küreler (hidrofilik
olan baĢ kısımları dıĢarı, hidrofobik olan kuyruk kısımları içe doğru ) oluĢtura-
cak Ģekilde düzenlerler. Ayrıca bir sabun molekülü yağ molekülüne yaklaĢtığın-
da benzer yapıda olmalarından dolayı birleĢebilirler.
Bir hücre zarı içerisine proteinlerin gömülü olduğu iki katlı yağ mole-
küllerinden oluĢur.
Bir deterjan molekülü hücreye yaklaĢtığında zardaki yağ ve protein
moleküllerini yakalar ve onlarla birleĢir. Bu da zarın parçalanmasına neden

3
Bu aĢamada hücresel çorbamızda bulunan proteinleri ve DNA‘yı koru-
yan, saran proteinleri (Histonlar) parçalamak için tüp(ler)deki karıĢımımıza
proteinleri parçalayıcı enzim (proteazlar) ekleyeceğiz. Enzim olarak ne kullan-
mamız gerekir diye sorulacak olursa ananas suyu veya lens silme çözeltilerini
kullanabiliriz. Birkaç damla enzim koyduktan sonra yumuĢak bir Ģekilde tüpü-
müzü karıĢtırıyoruz. YavaĢ bir Ģekilde karıĢtırmaya özen göstermeliyiz. Aksi
takdirde DNA‘mızı kırabiliriz.

Enzimimizi de tüpümüze ekledikten sonra %70‘lik etil alkolden (70 ml

saf etil alkolün 100 ml‘ye saf suyla tamamlanması ile de elde edilebilir.) tüpü-
müze tüp içerisindeki hacim kadar dökelim. Alkol yoğunluk olarak daha hafif

4
olduğundan hücresel çorbamızın üzerinde bir katman oluĢturacaktır.
Bu aĢamada hücresel çorbada bulunan DNA
molekülleri yukarıya, alkol tabakasına yükselecek; prote-
in ve yağ molekülleri ise dibe doğru, sulu kısma doğru
hareket edecektir. DNA‘nın üst katmanda kümeleĢmeye
baĢladığını göreceksiniz.
DNA molekülleri alkolde çözünmediğinden bir
araya gelerek kümeleĢir.
Ve iĢte DNA‘mız..

NetBilim | Aralık 2007

22

Remzi Şen
Kocaeli Üniversitesi

NetBilim | Nisan 2007

 23

miĢtir. Ġçyapısını göstermez.

MİKROİŞLEMCİ MİMARİSİ

1
980‘lerde bilgisayarın boyutlarının
küçülmesiyle iĢ yerlerinde ve okullar VEYA (OR) KAPISI:
da kullanılmaya baĢlandı. Daha son- ÇıkıĢta 1 sinyalinin olması için giriĢlerden en
raları son kullanıcıya ulaĢmasıyla az birinin 1 sinyalli olması yeterlidir. Eğer her 2
birlikte kiĢisel bilgisayar (PC) kavramı ortaya çıktı. giriĢte 0 olursa çıkıĢta 0 olur. VEYA kapısı doğru-
Zamanla parçalarda küçülme ve performans artıĢı luk tablosu Ģu Ģekilde olur:
gerçekleĢti.
Yapılan iĢlemler ne kadar fazla ya da maki-
nelerin ebatları ne kadar küçük olursa olsun en te-
melde bilgisayarlar elektrik sinyallerine göre bilgi
alır, yorumlar ve yine bu sinyalleri anlamlı hâle çe-
virerek kullanıcıya sonuçlar verir.
Bilgisayar bu sinyallerle sadece 2 farklı duru-
mu ayırt edebilir. Elektrik var ve elektrik yok. Sa-
dece bu 2 durumla bütün iĢlemleri gerçekleĢtirir.
Bu sinyaller 0 (elektrik yok) ve 1 (elektrik var) dir.
Bu sinyalleri boolean (mantıksal) kapılardan soka-
rak mevcut koĢullar altında bir netice çıkarır.
Kısacası giriĢ değerleri birbirleri ile toplanır
(Z=X+Y). Bu iĢlemin nasıl gerçekleĢtiğini anlamak
KAPILAR için Ģöyle bir örnek verebilirim:

VE (AND) KAPISI:
Ve kapısında giriĢ değerlerinden bir tanesi
bile 0 olursa, çıkıĢta 0 olur. Eğer hepsi 1 sinyaline
sahip olursa çıkıĢta 1 olur. Örneğin X ve Y adında
2 tane giriĢ ve Z adında bir tane çıkıĢımız olsun.
VE kapısı doğruluk tablosu Ģu Ģekilde olur:

Yandaki Ģekilde X ve Y anahtar (giriĢ sinyali)

Kısacası giriĢ değerleri birbirleri ile çarpılır
(Z=X*Y). Bu iĢlemin nasıl gerçekleĢtiğini anlamak
için Ģöyle bir örnek verebilirim:
ve Z lamba (çıkıĢ sinyali) olsun. Eğer giriĢlerin sa-
dece bir tanesinden 1 sinyali (elektrik var) geçerse
lamba yanar (yani çıkıĢ 1). Lambanın 0 olması için
giriĢlerin ikisinin de 0 olması gerekiyor. Test edile-
rek tabloda kontrol edilirse aynı sonuçlara ulaĢılır.
Bu Ģekil sadece VEYA kapısının mantığını göster-
mek için çizilmiĢtir. Ġçyapısını göstermez.

DEĞİL (NOT) KAPISI:

Bu kapı giriĢin değerini tersine çevirir. Yani
giriĢ 1 ise çıkıĢı 0, giriĢ 0 ise çıkıĢı 1 yapar. Doğru-
luk tablosu:

Yandaki Ģekilde X ve Y anahtar (giriĢ sinyali)

ve Z ise lamba (çıkıĢ sinyali) olsun. Anahtarlardan
bir tanesi bile kapalı (yani 0) olduğunda akım kesi-
leceği için Z yanmaz (yani 0). Z nin yanması için
her iki giriĢin de 1 olması gerekiyor. Ayrıca bu Ģekil
sadece VE kapısının mantığını göstermek için çizil-

NetBilim | Aralık 2007

24

Kısacası formülü Z = X in tersi. ÇalıĢma VEYA DEĞİL (NOR) KAPISI:

mantığını göstermek için Ģöyle bir devre çizilebilir:

Yandaki devre de X anahtarını açıp içinden VEYA ile aynıdır. Tek farkı çıkıĢın en so-
akımı geçirirsek (yani 1 sinyali olursa), Z çıkıĢına nunda değilleme yapar.
akım ulaĢmaz ve ıĢık yanmaz (yani 0). Çünkü akım
her zaman kolay yolu seçer. Eğer anahtarı kapatır- ġekille gösterecek olursak:
sak (yani 0) bu sefer Z çıkıĢı 1 olur. Çünkü akım
anahtardan geçmez ve tek yol olan lambayı dolaĢ-
mak zorunda kalır ki bu da Z=1 demektir.

VEDEĞİL (NAND) KAPISI:

Yandaki Ģekle bakacak olursak çıkıĢta 1 sin-

―VE‖ ile aynıdır. Tek farkı çıkıĢın en sonun-
da değilleme yapar.
ÇalıĢma mantığına gelince:
yalinin oluĢması için giriĢlerin ikisinin de 0 olma
Ģartı vardır. GiriĢlerden sadece birinin bile 1 olması
durumunda kısa devre olur ve çıkıĢa akım ulaĢma-
yacağı için çıkıĢta 0 sinyalinin olmasına sebep olur.
Yani çıkıĢta elektrik akımı olmaz ya da diğer bir
deyiĢle Z=0 olur.

ÖZEL VEYA (EX-OR) ile ÖZEL VEYA

DEĞİL (EX-NOR)) KAPILARI:

Yandaki Ģekilde hem X hem de Y anahtarın-

dan akım geçerse (yani ikisini de 1 yaparsak), kısa
devre olur ve akım kısa yoldan geçeceği için çıkıĢta
EX-OR kapsında, giriĢlerden gelen sinyaller
0 gözlemlenir. Z nin yanması için giriĢlerin en az
birbirinden farklı ise çıkıĢ 1, eğer aynı ise çıkıĢ 0
bir tanesinin 0 sinyalli olması yeterlidir. Yani anah-
dır. EX-NOR ise tam tersi yani EX-OR un
tarlardan en az birinin kapalı olması gerekir.
değillemesidir.
NAND ile AND kapılarının sonuçlarına bakılırsa,
NAND kapısı AND kapısının tam tersi (değili) di- EX-OR kapsının çalıĢma mantığına gelince:
yebiliriz.
Yandaki devrede anahtarlar X ve Y dir. Or-
tada ise iki tane bağımsız (birbirine değemeyen)

NetBilim | Nisan 2007


iletken tel olsun. Bu teller mavi ve kırmızı ile çizil-
miĢtir. X anahtarı 1 olduğunda Y anahtarı 0 olmalı
ki akım geçsin ve lamba yansın (yani Z=1 olsun).
Yani akımın geçmesi için X ile Y anahtarlarının
sinyalleri farklı olmalıdır. Hem X hem de Y nin 1
olduğunu düĢünürsek ortada ki renkli iki tel bağım-
sız olduğu için akım akmaz ve lamba yanmaz
(Z=0). Aynı Ģekilde X ve Y, renkli iki telin 0 uçları-
na bağlı olursa da akım geçmez. Kısacası giriĢ sin-
yalleri farklı ise çıkıĢ 1, eğer aynı ise çıkıĢ 0 olur.
EX-NOR kapsının çalıĢma mantığına gelin-
ce:
Yandaki devrede ise mantık aynı, fakat EX-
OR un tam tersi sonuçlar verir. Yani giriĢler farklı
(―X=0 ise Y=1‖ veya ―X=1 ise Y=0‖) ise önceki-
nin aksine kısa devre olur ve çıkıĢa güç ulaĢmaz ve
Z=0 olur. Ama aynı sinyallere bağlı olduklarında
akım, teller bağımsız oldukları için kısa devre ol-
maz ve Z=1 olur. X ve Y için alternatif değerler
yerine konup test edilirse doğruluk tablosunda ki Z
nin sonuçlarına ulaĢılır.
ġimdi ise iki tane sinyali (X ve Y yi) toplaya-
lım. Bildiğiniz gibi bilgisayar sadece 0 ile 1 sayıla-
rıyla (sinyalleriyle) iĢlem yapma yeteneğine sahiptir.
Dolayısıyla onluk sitemde girilen değerler önce
ikilik sisteme çevrilir. ÇevrilmiĢ varsayarsak tablo-
muz Ģöyle olur:
25
Çıkan sonuçlara bakılırsa T ile yukarıda anla-
tılan EX-OR kapısı aynı sonuçları vermiĢtir. Aynı
Ģekilde E ile yukarıda anlatılan AND kapısında da
aynı sonuçlara ulaĢılmıĢtır.
Yani T=EX_OR ve aynı zamanda E=AND.
Bu yüzden bu toplama iĢlemini tasarlarken bu iki
mantık kapısından yararlanarak iĢlemi gerçekleĢtire-
biliriz. Yani X ve Y yi hem AND hem de EX-OR
dan geçirmek iĢimizi görür.
Binary (ikilik) sistemde ―2‖ sayısı yoktur
dolayısıyla dört iĢlem yaparken eğer elde varsa bir
sonraki basamağa ―1‖ sayısı elde olarak eklenir.
Tıpkı onluk sistemde, eğer varsa elde sayısı, o ka-
dar onluğun bir solundaki basamağa eklenmesi gibi.
Mesela 16+26 iĢleminde, 6 ile 6 sayılarının toplamı
12 dir. 2 aynen yazılır ve kalan 10 luk kısımda 1
elde olarak alınır. Bir soldaki basamağın toplamına
eklenir. Yani 1+2+ (elde) 1= 4 olur ki toplam 42
olur.
Ġkilik sistemde de toplamalarda taĢma (elde)
varsa toplam aynen yazılır. Zaten sadece 0 ve 1
sayıları olduğu için toplam 0 olur. Eğer daha önce-
den gelen bir elde de olsaydı toplam da 0 yerine 1
olurdu. Bu iĢlemde daha önceden gelen bir elde
olmadığı için toplam 1 dir. Elde de 1 dir.
ġemayı çizecek olursak eğer:
Çizdiğimiz bu Ģema ile X ve Y verilerini
(sinyallerini) toplamıĢ olduk.
Mesela ikisinin de 1 olduğunu düĢünelim.
EX-OR dan 1 ile 1 giriyor. Sinyaller aynı olduğu
için Toplam = 0 olur. Çünkü EX-OR kapısından
aynı veriler geçerse çıkıĢ 0 olurdu. Böylelikle ilk
kapının çıkıĢında ―toplam‖ değerini bulmuĢ olduk.
(T = 1+1= 0)
Gelelim örneğimizde ki ikinci çıkıĢı yani
eldeyi (E yi) bulmaya. Bunun için bu iki sinyal
AND kapısına sokuluyor. AND kapısında, giriĢle-
rin her ikisi de 1 ise sonuç 1 di. Yani girilen iki
sinyal çarpılırdı. Dolayısıyla 1*1=1 olur. Yani E=1
sonucuna ulaĢmıĢ oluruz. (E=1*1=1)
Bu durumda T=0 ve E=1 bilgilerini okuruz.
Doğruluk tablosuna bakılırsa aynı sonuç gözlemle-
nir.
Diğer tüm alternatif giriĢ değerleri için so-
nuç değerleri tabloda ki gibi çıkacaktır.
ġimdi 2 verilik (basamaklı) 2 tane sayıyı çar-
NetBilim | Aralık 2007
26
palım. Sayının biri A, diğeri B olsun. Her ikisinde 2
tane veri, yani 2 basamak olacak. Ayrıca çıkan so-
nuç ise C (kaç basamak olacağı belli değil) sayısı
olsun.
O halde:
Çarpımı yaparken normal bir Ģekilde günlük
hayatımızda kullandığımız çarpma iĢlemini aynen
uyguluyoruz. Önce birler basamağından baĢlayarak
çarparız ve daha sonra toplama iĢlemi varsa aynen
toplamayı uygularız.
Yani:
C0 dan sonra gelen iĢlemde ―Toplayıcı 1‖
kullanılacak. C1 toplam, C2 ise elde olacak ve C3
ile tekrar ―Toplayıcı 2‖ kullanılarak toplanacak.
ġöyle ki:
―Toplayıcı‖ dediğimiz bölümlerin açılmıĢ
hâli bir önceki örnekte mevcuttur. ġeklin basit ol-
ması amacıyla böyle çizilmiĢtir. C0, günlük hayatta
kullandığımız çarpmada olduğu gibi aynen aĢağıya
inmiĢtir. Bir soldaki iĢlemde ise alt alta gelen iki
sayı toplanıyor. ―Toplayıcı 1‖ in ardından ise yine
günlük hayatta kullandığımız çarpmada olduğu gibi
NetBilim | Nisan 2007
toplamda taĢma (elde) varsa bir solundaki basama-
ğa aktarılır (toplanır). Bu yüzden C2 (elde değeri)
bir sonraki basamak ile tekrar toplanır (―Toplayıcı
2‖). Bu toplamanın ardından tekrar elde varsa bu
da C3 tür. Eğer elde yoksa zaten C3 0 çıkar ki bu
da önemsenmez. 1 çıkarsa aynen kalır.
Mesela onluk sistemde 3*2 iĢlemini bu Ģema
ile çözebiliriz. 3 ‗ün binary (ikilik) sistemde karĢılı-
ğı (bir_bir) ―11‖dir. 2‘nin ise (bir_sıfır) ―10‖ dır.
Teker teker basamaklarına uygun Ģekilde bu sayıları
Ģemadaki kapılardan geçirirsek ―C0 = 0‖, ―C1 = 1‖,
―C2 = 1‖ ve ―C3 = 0‖ sonuçlarına ulaĢırız.
Yani C3_C2_C1_C0 = 0110 sayısını buluruz.
BaĢtaki sıfırın bir değeri olamadığı için
―110‖ (bir_bir_sıfır) yazılabilir ki bu sayı da onluk
sistemde 6 ‗ya eĢittir. Dolayısıyla 3*2=6 dır. ġekilde
yerlerine koyup çözersek daha anlaĢılır olur.
Eğer biz bu Ģemayı bir yonga üzerine imal
edersek basit bir iĢlemciğimiz olur ama sadece bu
iĢe yara. Tabi mikroiĢlemciler çok daha karmaĢık ve
fazla iĢlem yeteneğine sahip yongalardır ve içerisin-
de milyonlarca birbiri ardına dizilmiĢ bu Ģeklide
kapılar barındırır. Mesela biz bu örnekte sadece 4
bit (sinyal) kontrol ettik. Bunlar A1, A0, B1 ve B0.
Oysa en basitinden hesap makinesinde iĢlem yap-
maya çalıĢalım. Örneğin ―99.999.999*999.999=?‖
iĢlemini denediğimizde kaç tane basamak olacağını
ancak bu sayıları binarye çevirerek bulabiliriz ki
çok çok fazla olduğu açıkça bellidir.
Bilgisayar bu sayıları ikilik sisteme çevirecek,
iĢlemin ne amacı taĢıdığına bakıp (+, -, *, /, <, >,
……..) sinyalleri gerekli kapılara gönderecek, kapı-
lardan geçen değerler (sinyaller) bir sonucu oluĢtur-
duktan sonra tekrar binary sisteminden anlamlı
ifadelere (bilgilere) çevrilecek. Daha sonra bu ifa-
deler monitörden, yazıcıdan, ses sisteminden, vs.
kullanıcıya ulaĢacak. Aslında bu olaylar esnasında
bilgisayarımızın anakartı, ekran kartı veya diğer
tüm bileĢenler içerisinde sürekli olarak bilgi alıĢve-
riĢi hiç durmadan bir düzen içersinde devam eder.
Farenin boĢ bir yerde bir kere tıklanmasıyla bile
arka planda birçok iĢlem gerçekleĢir.

Son olarak 2 sayıyı karĢılaĢtıralım. Yani X ve
Y sayılarının büyüklük (X>Y), küçüklük (X<Y)
veya eĢitlik (X=Y) durumlarını kontrol edelim. Her
zaman olduğu gibi doğruluk tablosuyla baĢlayalım:
Yandaki tabloda X=Y alanına dikkatle baktı-
ğımızda EX-OR kapısının değiliyle (yani EX-NOR
la) aynı sonuçlara sahip olduğu anlaĢılır. Fakat di-
ğer iki alan (X<Y ve X>Y) ise önceden gördüğü-
müz herhangi bir kapının sonuçları ile uyuĢmuyor.
Bu durumda kendi sonucumuzu kendimiz çıkarta-
cağız. Bu iki alan için sadece 1 lerin olduğu satırları
dikkate alacağız ve o satırda ki giriĢ değerlerine
bakacağız.
Yani:
Bu durumda tabloda yazılı sinyal 1 ise giriĢ
sinyalinin kendisini aynen (X veya Y), fakat sinyal 0
ise giriĢ sinyalinin tersini (değili) yazarız (―X değil‖
veya ―Y değil‖ ). ÇıkıĢ formüllerini yazarsak:
Sonuçlar da belirlendiğine artık göre Ģemayı
çizebiliriz.
27
Yandaki Ģemada sadece bir çıkıĢın değeri 1
sinyaline sahiptir. Diğer ikisinin sinyali daima 0
olur. Zaten bir sayı diğerinden ya büyüktür ya kü-
çüktür ya da eĢittir. Mesela giriĢlerimizden X=0 ve
Y=1 olsun.
En üst kapı AND kapısı ve X=0 olduğu için
sonuç 0*1 = 0 olur. (Y önemsenmese de olur çün-
kü X zaten sıfır ve çarpım olduğu için sonuç hep
sıfırdır.)
Ortada ki AND kapısına bakarsak X=0 sin-
yalinin değili alınır ve X=1 olur. Y ise zaten birdir.
Böylece 1*1 = 1 olur ve sonuç olarak çıkıĢlarda
ikinci iletkenden akım gelir. Bu da bize X<Y bilgi-
sini kanıtlar.
En altta ki EX-NOR kapısına gelirsek farklı
değerler girince 0, aynı değerler girince de 1 sinyali-
ni veriyordu. Sayılar farklı olduğu için sonuçta 0
değeri üretilir.
Böylece sadece ortada ki AND kapısından 1
sinyali çıkacaktır ve X<Y (yani 0<1) bilgisine ulaĢ-
mıĢ oluruz.
GiriĢlerin sayısını daha fazlada yapabilirdik.
Burada sadece 1 bitlik (sinyallik), 2 farklı sayı kont-
rol edilmiĢtir.
Peki ama giriĢ değerlerini belirleyen ne? Yani
elektriksel devrelerde ki anahtarları (giriĢ sinyalleri-
ni) açık (1) ya da kapalı (0) yapmak için elimizi kul-
lanabiliriz. Önceden oda büyüklüğündeki sistemler-
de bu iĢi normal anahtarları el ile değiĢtirerek ya-
parlardı. Peki iĢlemci içerisinde sayısı milyonlarca
olan ve gözle seçilemeyecek kadar küçük olan bu
giriĢlerin 1 mi yoksa 0 mı olacağı nasıl kontrol edi-
liyor. ĠĢte bu da ―transistor‖ ün iĢi. Bir diğer deyiĢ-
le bunlara dijital anahtar da diyebiliriz.
TRANSİSTÖR
Transistörü açıklamadan önce diyotlar hak-
kında bilgimizin olması lazım. Diyot tek yönlü
elektrik akımını ileten bir devre elemanıdır. Pozitif
ve negatif yüklü atomcukları vardır ve ortadan bir
nötr bölgeyle ayrılır.
Yandaki diyotun pozitif tarafına güç kayna-
ğının + ucu, negatif tarafına - ucu bağlanırsa diyot
içerisinden akım geçer. Fakat zıt uçlar bağlanırsa
akım geçmez ve devre çalıĢmaz. Daha iyi anlamak
için Ģu Ģekillere bakalım: (arka sayfada)
Yandaki Ģekilde aynı yükler birbirini (+,+ ya
da -,-) iter kuralının ispatı vardır. Pozitif bölgeye
NetBilim | Aralık 2007
28
bağlanan + uç ile pozitif yüklü atomlar birbirini
iter. Aynı Ģekilde negatif atomlarda - uç tarafından
itilir. Ortada ki nötr bölge ise bu her iki yönden
gelen itime karĢı koyamaz ve incelir. Ġncelen nötr
bölge sayesinde diyot içerisinden akım geçer. Zıt
bağladığımızda ise:
Burada ise gerilimin uçlarını ters bağladık.
Pozitif bölgeye eksi uç (-) bağlandığı için ters yük-
ler (+ ve -) birbirini çeker. Negatif bölgeye de + uç
bağlı. Burada da + uç ile – atomlar birbirini çeker
ve ortadaki nötr bölge geniĢler. Dolayısıyla diyotun
içinden akım geçmez.
Transistör ise diyota benzer fakat üç uçlu-
dur. NPN ve PNP olmak üzere 2 türü vardır. Orta-
da ki uç BEYZ, diğer iki uç ise KOLEKTÖR ve
EMĠTER dir.
Temel olarak transistörler, ―beyz ve emiter‖
uçlarına verilen akım sayesinde kolektör bölgesine
giden akımı kontrol ederler. ―Beyz ve emiter‖ den
gelen akımın %1 i beyzden geri dönüĢüme uğrar, %
99 u ise kolektör tarafına giderek devresini tamam-
lar. ġekli incelersek daha anlaĢılır olacaktır:
Diyotta olduğu gibi pozitif olan ―Emiter‖
NetBilim | Nisan 2007
ucana gerilimin + yükü bağlı. Böylelikle Emiter -
Beyz arası geçiĢ sağlanmıĢtır. Bu geçiĢ esnasında
akımın %1 kadarı kayıp değer olarak adlandırılır ki
beyz ucundan kaçar. %99 luk değer ise kolektör
uçtan çıkarak ilerler. Eğer devrenin kolektör tarafı-
na bir lamba bağlarsak yanacaktır. Çünkü akım ak-
maktadır. Eğer PNP değil de NPN transistör kulla-
nırsak yukarıda çizili Ģekilde ki 2 güç kaynağının
uçlarını (+,-) ters bağlamamız yeterli olacaktır. Ya-
ni yönlerini değiĢtirmek yeter.
Bu Ģekli bizim konumuza göre uyarlar ve
çizecek olursak Ģöyle bir elektroniksel devre çizmiĢ
oluruz. AND kapısı için:
Yandaki Ģekilde giriĢlerin birinden (X veya Y
fark etmez) 0 gelmesi halinde ilgili transistörün
Beyzinden akım geçmez ve yol kapalı olur. Geçme-
yeceği için kolektör uca akım ulaĢmaz ve Z=0 olur.
X=1 ve Y=0 olsa bile ilk transistörden akım geçer,
ama ikinci transistor den akım geçmez. Çünkü Y=0
ve beyzden kolektör tarafa geçiĢ yok demektir. Gi-
riĢlerin her ikisi de 1 olmalı ki her iki transistor ün
Beyzinden akım geçsin ve sonuca ulaĢabilsin. Bu
durumda Z=1 olur. AND kapısının doğruluk tablo-
su AND kapısı baĢlığında verilmiĢti.
OR için:

ġekle baktığımızda giriĢ sinyalleri (X ve Y)
transistörlerin beyzine bağlıdır. Eğer her hangi gi-
riĢten 0 sinyali gelirse, bağlı olduğu transistörün
beyzinden kolektörüne giden yol kapalı demektir.
GiriĢlerin en az birinden 1 sinyali gelmesi halinde
akım, açık olan transistörden geçer ve kolektörün-
den çıkarak sonuca ulaĢır. Bu durumda sonuç Z=1
olur. OR kapısının doğruluk tablosu OR kapısı baĢ-
lığında verilmiĢtir. Alternatif veriler yerine konula-
rak test edilirse tablonun sonuçlarına ulaĢılır.
Her mantıksal kapıda bir ya da daha fazla
transistör vardır ve karmaĢık yollar ile sonuca ulaĢı-
lır. Lojik iĢlemlerin gerçekleĢtirilmesinde günümüz-
de lojik entegreler kullanılır. Ġçerisinde transistör,
diyot, direnç gibi elemanlar barındırır. Diğer bazı
kapıları gösterecek olursak:
(NOT: AĢağıdaki resimler http://
www.elektromania.net/elektronik/?id=17 adresin-
den alıntıdır.)
29
Güncel iĢlemciler mikroskobik boyuttaki
transistörlerin dirençler, kondansatörler ve diyot-
larla bir araya getirilmesinden oluĢan milyonlarca
karmaĢık mantık kapısından oluĢur. Mantık kapıları
entegre devreleri oluĢtururken entegre devreler de
elektronik sistemleri oluĢturur.
Son olarak çeĢitli programlama dillerinde
yazılan komutların ne ifade ettiği, bu komutların
nasıl assembly diline, oradan da en temele yani ma-
kine koda nasıl çevrildiği ve bu kodlarında elektrik-
sel verilere nasıl çevrildiğini anlamak için bu adresi
kullanabilirsiniz: ( http://www.pclabs.gen.tr/
yazi.asp?doc=210&sayfa=3 )
Remzi ŞEN
Kocaeli Üniversitesi Köseköy Meslek
Yüksek Okulu
Bilgisayar Teknolojisi ve Programlama
Bölümü
Kaynak:
M. Morris MANO – SAYISAL TASARIM
http://www.pclabs.gen.tr/
http://www.elektromania.net/elektronik/?id=17
http://www.silisyum.net/htm/transistorler/
transistorler.htm
http://myo.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndElo/Eln
-123/sy-06.pdf
http://enformatik.balikesir.edu.tr/donanim/
bolum_a/bil_tar.htm
http://www.kolayelektrik.com/depo_ftp/
UploadFolder/Lojik%20Devreler.pdf
NetBilim | Aralık 2007
30

Michelson
- Morley
Deneyi
ve
Esir
Fizik tarihindeki en büyük ikinci deney olarak
bilinen ve Albert Michelson‘a 1907‘de Nobel
ödülü kazandıran Michelson - Morley
Deneyi‘ne bir bakıĢ.

Talha Zafer
Sapanca Anadolu Lisesi

NetBilim | Nisan 2007

 31

NetBilim | Aralık 2007

32
Michelson-Morley Deneyi ve
Esir
Ether veya aether Yunanca kökenli özcük olup
göğün maviliği manasına gelmektedir. Esir olarak
Türkçe‘de yer alan bu kelime insanların merakından türe-
miĢtir.
Gece karanlığında gökyü-
zünde parlayan cisimlerin ne olduğu
ve onların neden düĢmediği üzerine
sorular esir ile ilgili ilk merak dolu
sözlerdir. O parlak cisimler düĢme-
diğine göre bir maddenin üzerinde
durmalıydı. Modern felsefenin ku-
rucusu Descartes, evrendeki olası
boĢluğu madenin ve mekânın varlı-
ğına ters düĢtüğü gerekesiye reddet-
miĢ ve evrenin su gibi bir madde ile
kaplı olduğunu söylemiĢtir.
Daha sonraları ıĢığın özellik-
leri anlaĢılması ve Newton mekaniği
esirin felsefe konusu olmaktan çıkıp
bilimin en merak edilen konuları
arasında yer almıĢtı. IĢık hızının
sonlu olduğu anlaĢılması ile ıĢığın –
ses dalgalarının havada yayıldığı gibi
- nerde yayıldığı sıradaki soruydu.
Eğer sorunun cevabı esir ise ıĢığın
gözlemcilere göre hızı değiĢir miy-
Edward Morley (1838 - 1923)
di? Hareketli ve büyük bir kütle,
esnek olan esirde dalgalanmalara
neden olup ıĢık hızında farklı veriler elde edilecek miydi?
Michelson ve Morley‘in esiri kanıtlamak için yap-
tıkları ancak deney sonuçlarının esirin olmadığını göster-
mesi bilim tarihinde dâhice yazılmıĢ bir öyküdür. Bu öy-
küyü bilim adamlarının hayatlarını ve yaptıkları deneyi
tanıyarak inceleyeceğiz.
Michelson Ve Morley’den Önce Esir
Anlayışı:
Esir üzerine düĢüncelerin Platon‘dan itibaren baĢ-
ladığı sanılıyor. O yıllarda bilimin deneysel yönünün geliĢ-
memiĢ olması nedeniyle esir (ether) deneylerle kanıtlana-
madı ve felsefe olarak yetinildi. Daha sonraları ıĢığı parça-
cık akıĢı olarak tanımlayan Descartes ve Newton kuramla-
rında esire yer verdiler. IĢık hızına dair bir bilgi o zamanki
düĢünürlerin elinde olmadığından esirle ilgili bir çıkarım
yapmak zordu. Ġlk baĢarılı ölçüm Danimarkalı Olaus
Roemer tarafından yapılmıĢtır. Roemer 1975‘te Jüpiter ile
Dünya arasındaki mesafenin artıp azalması süresi içinde
bu iki gezegenin uydularının tutulma periyotları arasındaki
sürenin değiĢtiğini fark ederek deneyini yapmak için iyi
bir gözlem yapmıĢ oldu. Eğer ıĢık hızı sabit ve sonlu ise
iki gezegen birbirine yaklaĢtıkça ıĢık Dünya‘ya, uzak oldu-
ğundan daha kısa sürede ulaĢacaktır. Bu varsayımlar
Roemer‘e 1676 yılındaki deneyi için öncü olmuĢtur. De-
ney sonucunda ıĢığın hızını 300.000 km/sn olarak bul-
muĢtur.
Sonuç hakkında Ģüphe uyandırmayacak uygun
NetBilim | Nisan 2007
Ģartlar altında ıĢık hızı net bir Ģekilde ölçülmeliydi.
Fizeau‘nun düzeneği en güvenilir sonuç verecek düzenek
olarak görüldü:
1849‘da Fizeau, ıĢığı sürekli açılıp kapanan bir
delikten geçirdi ve uzaktaki aynadan yansıdıktan sonra
ıĢık tekrar deliğe yöneliyordu. Eğer delik o anda açıksa
ıĢık düzeneği terk ediyordu.
Fizeau düzeneğini geliĢtirerek
daha sonra diĢli çark kullandı.
Çark diĢlilerinin arasındaki ara-
lıkları açılıp kapanan delikler
olarak tasarlamıĢtı. IĢık bir ara-
dan geçip karĢıdaki aynadan
yansıdıktan sonra uygun olan
aralıktan çıkmaktadır. Aynayla
çarkın arasındaki mesafe ve
çarkın hızı bilindiğine göre ıĢı-
ğın hızının hesaplanması müm-
kündür. Fizeau‘nun deney so-
nuçları Roemer‘in hesaplarıyla
tutarlıydı. Deney sonuçları ıĢı-
ğın hızını 313.000 km/sn olarak
gösterdi (Günümüzde 299.792
km/sn‘dir.).
Newton ve Descartes ıĢığın
parçacık kuramını savunuyordu.
Zamanla parçacık kuramı yerini
dalga kuramına bıraktı.
Young‘un yaptığı deneyle
Maxwell‘in elektromanyetik
kuramının esiri iĢaret ettiği dü-
Ģünülmekteydi. Young, ıĢığı;
Newton‘un aksine daha genç yaĢta sudaki dalgalar olarak
tanımlamıĢtı.
19. yy‘ın ilk yarısında Maxwell‘in kuramı berabe-
rinde ıĢığın uzayı kaplayan esnek bir ortamda yayılıyor
olabilme ihtimalini getirdi. IĢığın enine dalgalar Ģeklinde
yayıldığı görüĢü esirin katı olması gerektiğini söylüyordu.
Çünkü enine dalgalar katı bir ortamda yayılabilirdi. Katı
ortam gerekliliği esire olan güveni az da olsa sarsmıĢtı.
Aynı zamanda bazı bilimsel gerçekliklerin esirin
varlığını iĢaret ettiği düĢünülüyordu. Gerçekliklerden bazı-
larının Newton‘un ünlü yasalarında olduğu esire inanlar
tarafından kabul görmüĢtü. Newton‘un mekanik evreni
Galileo değiĢmezi denilen matematiksel bir ilkeye sahiptir.
Newton‘un hareket yasaları, göreli hızları ne olursa olsun
her cisim için geçerlidir ve böylece bir cismin mutlak ha-
reketini hesaplamak için mekanik bir yol bulunamaz.
Newton Yasaları, uygulanan sistemlerin hareketle-
ri nasıl olursa olsun her zaman aynı ise galaksimizin hare-
ketli mi, durağan mı olduğunu saptayamayız. Ancak ıĢık
durağan esirdeki titreĢimler ise esiri hareketli cisimlerin
ölçülmesine olanak sağlayan sabit bir zemin olarak düĢü-
nebiliriz. Bir Newton Yasası daha esirin olması gerektiğini
söyler: Kütleçekimi.
―Eğer bir kütle, uzayda kendisinden uzak mesafe-
lere çekim alanı oluĢturabiliyorsa, alanı kaplayan ve çeki-
min iletilmesini sağlayan bir esir olmalı.‖
Esirin özelliğini bir kez daha vurgulayacak olursak;

ıĢık esirde sabit bir hızla ilerler; eğer ıĢıkla aynı yönde
gidiyorsak ıĢığın hızı daha düĢük, ıĢıkla ters yönde gidili-
yorsa ıĢık hızı bize (gözlemciye) daha hızlı görünür.
Edward Williams Morley:
Morley, New Jersey‘de 1838 (29 Ocak)‘de doğdu.
Western Reserve Üniversitesi‘nde profesör ve bilim ada-
mıydı.
Amerika‘daki bir iç savaĢta donanmada sağlık ko-
misyonu için çalıĢtı. 1882‘de Cleveland‘da Uygulamalı
Bilimler Okulu‘nda çalıĢmaya baĢladı. Bundan itibaren
E.Morley çalıĢmalarını profesör olarak Batı Üniversite-
si‘nde sürdürdü. Michelson ve Morley 1884‘te tanıĢtı.
Morley tanıĢmalarından önce 1878 ile 1882 yılları arasında
atmosferdeki oksijen deriĢimi üzerine çalıĢtı. Oksijenin
fiziksel ve kimyasal özelliklerinin kesin olarak belirlenmesi
ile ilgili kimyasal ve meteorolojik sorunlara eğildi. Kimya-
ya ilgisi nedeniyle spektroskopiye ve parazit olgusuna
ağırlık verdi. 1882 ile 1883 yıllarında hidrojen ile oksijen
atom ağırlıklarını saptamaya çalıĢtı. Albert Abraham
Michelson ile giriĢimölçer (interferometre) üzerine çalıĢtı-
lar ve sonuca baĢarıyla ulaĢtılar.
Albert Einstein‘ın sonraki çalıĢmalarını beraber
yürütmek üzere vakıf düzenlediler. A.A Mıchelson ile
yaptığı meĢhur deneyi Einstein‘ın Özel Görelilik teorisi
üzerinde önemli bir rol teĢkil etmiĢtir.
1895 yılında bilimsel ilerlemeyi sağlamak için
Amerikan Derneği‘ne ve Amerikan Kimyasal Toplulu-
ğu‘nda (1899) baĢkanlık yaptı. 1902‘de kura ile belirlene
Kimya dalında Nobel Ödülü‘nü 2.olarak aldı. 1906‘da
profesörlüğünden emekliye ayrıldı. 1907‘de Kraliyet Top-
luluğu‘ndan Londra‘da Rumford Madalyası‘nı aldı.
1906 yılında emekli olduktan sonra yaĢamını
Connecticut‘ta geçirmeye karar verdi.
Albert Abraham
Michelson:
Albert Abraham Michelson,
19 Aralık 1952‘de Prusya‘da,
Strelno‘da doğdu. Michelson daha
bebekken ailesi ile birlikte BirleĢik
Devletler‘e göçtü. Orta Öğrenimi‘ni
tamamlamak için San Francisco‘ya
yerleĢti. GiriĢte sorun yaĢamasına
rağmen Annopolis‘teki BirleĢik Dev-
letler Deniz Akademisi‘ne BaĢkan
Grant‘ın özel adayı olarak girebildi.
Donanmadayken çıktığı bir açık de-
niz seyahatinden döndükten sonra
bilimsel araĢtırmaya yöneldi ve fizik
bilimleri dalında öğretim görevlisi
olarak çalıĢmak üzere Akademi‘ye
döndü.
1878‘de ıĢık hızını ölçmek
için deney yaptığı sanılmaktadır. 1880
ile 1882 yılları arasında çeĢitli Avrupa
Üniversiteleri‘nden lisansüstü eğitim
aldı. Bunlardan en önemli görüleni Albert Michelson (1852 - 1931)
33
Berlin‘deki Hemholtz‘dur. IĢık ile ilgili deneylerinden
birinin teçhizatını Alexader Graham Bell‘in karĢılaması ile
ıĢık dalgalarından oluĢan parazitlerin optik etkilerini araĢ-
tırmaya koyuldu.
1887‘de ıĢık dalgasını uzunluk ölçüsü olarak gös-
terdi. Paris‘teki Uluslar arası Ağırlıklar ve Ölçüler Büro-
su‘na ayar metresinin uzunluğunun, Cadmium
(Kadmiyum) tayfındaki dalgaların fonksiyonu olduğunu
kabul ettirdi. 1889-1891 yılları arasında Jüpiter‘in uydula-
rının çapını ölçtü. Daha sonraları geliĢmiĢ teknikleri de
kullanarak dev kırmızı yıldızların çapını ölçmeye çalıĢtı.
Michelson‘un çalıĢmaları hep takdir aldı. Kraliyet
Topluluğu tarafından Copley Madalyası ile ödüllendirildi.
Amerikan Fizik Derneği BaĢkanlığı‘na seçilir, 1907‘de ise
Nobel Ödülü‘nü alır. Bu ödül Michelson‘a ilk Nobel
Ödüllü Amerikan vatandaĢı unvanını getirir.
Michelson-Morley Deneyi:
Bilimde bir teoriyi çürütmek için ona karĢı bir
kanıtınız olmalı. Kanıt yoksa teori geçerliliğini sürdürür.
Ġki bilim adamının yaptığı deneyden ölçülebilir fakat is-
tenmeyen sonuçlar ortaya çıktı.
Esir, daha önce de bahsettiğimiz gibi iki bilim
adamından çok daha önce de varlığı kabul görülmüĢtü.
ĠĢin ilginç yanı, deneyin Michelson ve Morley tarafından
esir kanıtlanmak için yapılmasıdır. Ancak veriler gösterir
ki esire ihtiyaç yok. Michelson ve Morley esirde hareket
eden bir nesnenin onu dalgalandıracağını düĢündüler.
Deneyleri için, Dünya‘nın GüneĢ etrafındaki eliptik hare-
ketinden faydalandılar. Dünya esir içinde hareket ediyor-
du ve esirde dalgalanmalar olacaktı. Dünya‘nın hareket
yönünde gönderilen ıĢığın hızının azalması gerekirdi.
Deney, daha önce konusu geçen interferometre
(giriĢimölçer) kullanılarak yapılmıĢtır. IĢık kaynağında
çıkan ıĢınlar 450‘lik açıyla duran yarı gümüĢlenmiĢ ayna
tarafından ikiye ayrılır. Ġki
ıĢından biri dünyanın hareket
doğrultusunda, diğeri ise hare-
ket doğrultusuna dik açı yapa-
rak ilerliyor. Esirin varlığının
kanıtlanması için iki ıĢın ara-
sında hız farkı olmalıydı. Çün-
kü Dünya‘nın GüneĢ etrafında
ortalama hızı 30km/sn, dola-
yısıyla Dünya‘nın hareketi
doğrultusunda gönderilen
ıĢığın hızı (300.000-30)
299.970km/sn olarak ölçül-
meliydi. Hareket doğrultusuna
dik gönderilen ıĢık ise esirdeki
dalgalanmalardan etkilenme-
yecek ve aralarında hız farkı
olacaktı. Ancak Michelson ve
Morley deney sonuçlarında
günlük veya yıllık hiçbir fark
bulamadı.
Deney sonuçlarına dayanarak
ısrarla esir vardır dersek karĢı-
mıza 2 seçenek çıkar:
NetBilim | Aralık 2007
34

-“Dünya hareket etmiyor.” Ki bundan

Ģüphelenen yoktur.
-“Esir, Dünya ile birlikte hareket içeri-
sindedir.‖
Esirin bir gezegenin hareketini izleme-
si tatmin edici bulunmadığından esirden vaz-
geçilmiĢtir. Buna rağmen esirin kanıtlanması
için hem Michelson hem de diğer bilim adam-
ları araĢtırmalarını yıllarca sürdürdü.
Esirden vazgeçilmeli, Ģeklindeki yargı-
yı bir kez daha düĢünmek için ortaya bir fikir
daha atıldı. Ġrlandalı fizikçi Geoege
FitzGerald ve Hollandalı fizikçi Hendrik
Lorentz, Michelson-Morley deneyinden yola
çıkarak esir içinde hareket eden cisimlerin
hızlarıyla doğru orantılı olarak boylarının kı-
saldığını ve saatlerin yavaĢlayacağını matema-
tiksel olarak gösterdiler. KiĢi esirde hangi
yönde hareket ederse etsin ıĢık hızının aynı
ölçüleceğini öne sürdüler. Fitz Gerald ve
Lorentz esirin Michelson-Morley deneyi ile Michelson—Morley Deney Düzeneği
yanlıĢlanmadığını, bunun sadece esirin bir
sonucu olduğunu düĢündüler ve esiri somut
bir nesne olarak kabul ettiler.
ġimdiye kadar anlatılanlar sadece esirin
olup olmadığı hakkındaymıĢ gibi görülse de
tüm bu deneyler ilerleyen yıllarda bir devrim-
de yer alacaktır. Lorentz dönüĢümleri fizikte
yeni bir dönem açacaktı. Fiziğin temellerini
sarsan ve bilinen birçok Ģeyi değiĢtiren kiĢi;
Albert Einstein oldu. Ġlk olarak ―Hareketli
Cisimlerin Elektrodinamiği Üzerine‖, daha
sonra Özel ve Genel Görelilik Teorisi ile fi-
zikte yeni bir çağ açtı. Tabii bu köklü değiĢim
esiri de etkiledi. Einstein 1905 haziranında
yayınladığı makalesinde, bir kiĢinin uzayda
hareket edip etmediğini belirleyememesi du-
rumunda, esir görüĢünün gereksiz olduğunu
ileri sürdü. Bu görüĢ yerini,‖Bilim kanunları-
nın, serbest biçimde hareket eden gözlemciler
tarafından aynı görünmesi gerekir‖ varsayımı-
na bıraktı. IĢık hızı hareketten bağımsız ve her
yönde aynı olmalı sonucu ortaya çıktı. Göz-
lemcilerin hızı ıĢık hızını etkilemeyecekti. Michelson—Morley Deneyi
Einstein‘ın sözüne göre esir yoktur diyemeyiz,
çünkü Einstein esirin tespit edilebilir sonuçları olmadığın-
dan onu lüzumsuz gördü. Einstein‘ın Ģu sözleri yukarıdaki
esirin olması gerekmediğini belirten düĢüncesiyle örtüĢ-
müyor:‖Esir olmaksızın Genel Görelilik Kuramı düĢünü-
lemezdir.‖

Kaynaklar
Büyük Bilimsel Deneyler, Rom Hare, TÜBĠTAK Yayınları
Ceviz Kabuğu'ndaki Evren, Stephan Hawking
Modern Fiziğe GiriĢ-1: ―Yeni bir dünya doğuyor!‖, Gökhan ATMACA-Talha ZAFER, KBT Yayın
http://ee.uludag.edu.tr/~burakpolat/bilima...glar_gunduz.pdf

NetBilim | Nisan 2007

 35

Siz de
Yazabilirsiniz...
NetBilim’de
yayınlanmasını
istediğiniz tüm
yazılarınız için

netbilim@gmail.com

Adresinden bizimle
iletişime geçebilirsiniz.

NetBilim | Aralık 2007

36

VERİ TABANLARI
Her gün farkında olarak ya
da olmayarak birçok veri
tabanı ile etkileĢime
giriyoruz. Bankamatik
cihazından para çekerken,
hastanede sıra alırken, T.C.
Kimlik numaramızla iĢlem
yaptığımız her yerde. Peki
veri tabanları hakkında ne
kadar bilgimiz var?

NetBilim | Nisan 2007

 37

Cankat AKDEMĠR
Gazi Üniversitesi

Bu yazı dikkatinizi çektiğine göre zaten az çok veri tabanı

kavramını biliyorsunuzdur. Fakat biz iĢe temelden baĢlayalım.
Önce temel veri tabanı bilgilerimizi bir gözden geçirelim.

Neden veri tabanı?

Önceki yazılarımdan birinde belirtmiĢtim Excel‘in kullanı-
cılar arasında görevi en çok karıĢtırılan yazılım olduğunu. ġu an
birçok Ģirket çeĢitli verilerini Excel ile tutuyor. Küçük veri küme-
lerinde bir sorun çıkmazken çok büyük veri kümeleri söz konusu
olduğunda Excel ya da diğer bir hesap tablosu programı yetersiz
kalabilir. Mesela okullarda kullanılan yönetim programlarının veri-
leri Excel‘de sakladığını hiç görmedim.
Yüzlerce öğrencinin notları, devamsızlık bilgileri ve kimlik
bilgileri gibi verileri saklamak ve farklı zamanlarda farklı iĢlemler
için çağırmak Excel ile oldukça zordur. Üstelik Excel‘de her say-
fada 65,000 kayıt ile sınırlısınız ama veri tabanının sınırları çalıĢtı-
ğınız bilgisayara göre değiĢir. Örnekleri artırabiliriz ama iĢin özü
Ģudur: Mutlaka düzenli Ģekilde saklamak ve çeĢitli Ģekilde tekrar
ulaĢmak istediğimiz verilerimiz vardır.
Mutlak güvenlik hiçbir zaman mümkün olmasa da veri
tabanları uygun programlarla beraber kullanılınca etkin yedekleme
teknikleri sayesinde çok daha güvenli hale gelirler. Buna ek olarak
veri tabanı üzerindeki farklı veri kümeleri için farklı kullanıcılara
ya da kullanıcı gruplarına yetkiler atayarak istediğiniz kiĢilerin eri-
Ģimini kısıtlayabilirsiniz.

Hangi veri tabanı?

Microsoft‘un Office paketi ile beraber gelen Access yazılı-
mı Ģu an kullanılan en popüler veri tabanı yönetim programıdır.
Gerek Office paketine ödediğiniz dıĢında baĢka bir para ödeme
zorunluluğunuzun olmaması gerekse kolay kullanımı Access‘e
baĢarıyı getiren etmenler olmuĢtur. Birçok küçük ve orta ölçekli
iĢletmeler, web siteleri ve programlar Access ile oluĢturulmuĢ veri
tabanı yapısı ile çalıĢmaktadır. Ġyi yönlerine rağmen Access‘in çok
büyük ölçekli projelerle baĢa çıkacak özelliklere sahip olmaması
onun bu iĢlerde tercih edilmemesinin sebebidir. Fakat baĢlangıç
için en iyi seçim Access olacaktır.
Bir diğer çok ileri seviye olmayan veri tabanı sistemi de
MySql‘dir. MySql aslında Microsoft‘un Access‘ine karĢı olarak
piyasaya sunulmuĢtur. Özellikle web tasarımında nasıl Access ile
ASP kullanılıyorsa, MySql ile de PHP kullanılarak etkin sonuçlar

NetBilim | Aralık 2007

38
elde edilebilir. MySql bazı eksilerine
rağmen Linux ile beraber ve ücret-
siz olarak temin edilebilmesi ile
popülerlik kazanmıĢtır.
ġimdi gelelim ―babayiğit‖
veri tabanı yönetim sistemlerine.
Tabi ki burada da ilk söze Micro-
soft baĢlıyor ve bizi SQL Server
yazılımı ile tanıĢtırıyor. SQL Server
en küçükten en büyüğe kadar bü-
tün kurumsal tabanlı isteklere yanıt
verebilecek baĢarılı bir veri tabanı
yöneticisi. Farklı sürümleri ile farklı
bütçelere hitap ediyor. ġu an piya-
sada en sık rastlanan program ol-
ması sanırım Microsoft tabanlı
olmasında yatıyor.
SQL Server‘dan sonra sah-
neye hemen Oracle‘ı alıyoruz.
Oracle güçlü yapısı ile en ileri veri
tabanı taleplerini bile karĢılayabili-
yor. Özellikle ―Grid Computing‖
ile yönetim sayesinde veri tabanının
yükü farklı sunucu bilgisayarlarına
yayılabiliyor.
Peki, bunların hangisi en iyi? Bu soruya kimse
yanıt veremez. Hepsinin farklı kullanım alanları var ve
hepsi alanlarında çok iyi. Benim önerim Access ile baĢla-
manız. Böylece hem bütçeniz bir veri tabanı yüzünden
sarsılmaz hem de iĢlerinizi Access ile halledebilirsiniz.
Veri tabanı Yapısı
Veri tabanı aslında tek baĢına bir Ģey ifade etmez.
Veri tabanı, içerisindeki parçalar sayesinde iĢe yarar bir
kavramı oluĢturur. Bu kavramların en baĢında da ―tablo‖
gelir. Access ile Excel‘in karıĢtırılmasının yegane sebebi
de zaten budur. Her iki program da tablolarla uğraĢır.
Tabloların içerisinde ise alanlar bulunur.
Excel‘deki sütunları veri tabanının alanlarına benzetebili-
riz. Alanlar tek tip veriyi kaydetmek için kullanılır. Alanlar
bir veri tabanında verileri süzmek için en etkili araçlardır.
Mesela kiĢilerin kimlik bilgilerinin tutulduğu bir tabloyu
açtığımızda herhangi bir kiĢinin doğum tarihini öğrenmek
için ilgili alana bakmamız yeterlidir. Böylece alanlar farklı
veri tiplerinin karıĢmasını da engeller.
Gelelim Tasarıma
Buraya kadar biraz iĢin masal kısmını anlattık.
ġimdi en çok soru gelen bölüme, etkin veri tabanı tasarı-
mına geçebiliriz. Veri tabanı tasarımında da sizi baĢarıya
götürecek altın kurallar var.
Normalleştirme: Veri tabanı dilinde
―normalization‖ olarak geçen kavram Türkçe için nor-
malleĢtirme olarak çevrilebilir. NormalleĢtirmede temel
amaç veri tabanı ruhuna uygun tablolar tasarlamaktır.
Ġsterseniz daha detaylı anlatayım.
Çok çok basit bir örnek vereyim. Diyelim ki çalıĢ-
NetBilim | Nisan 2007
tığınız yazılım Ģirketi bir ajanda
programı geliĢtiriyor ve sizden
kiĢi bilgilerini tutmak için bir
veri tabanı tasarlamanız istendi.
Öncelikle sadece kendi iĢinize
odaklanın. Verilerin veri taba-
nından nasıl çekileceğini hiç
düĢünmeyin çünkü o program-
cıların iĢi. Siz sadece verilen
saklanabileceği bir veri tabanı
oluĢturacaksınız.
OluĢturmanız istenen veri taba-
nında kiĢiler için adı, soyadı,
doğum tarihi ve e-posta adresle-
ri saklanacak olsun. Burada
önemli yapılacakları sayarken
hangi verileri çoğul eki kullana-
rak saydığınızdır. Dikkat ettiyse-
niz ben yukarıda adı, soyadı,
doğum tarihi ve e-posta
―adresleri‖ dedim. KiĢinin adı,
soyadı ve doğum tarihi tek ola-
bilir ama e-posta adresi de tek
olacak diye bir kural yok. Bu
durumda ne yapacağız? KiĢi
tablosuna posta1, posta2, posta3 diye alanlar eklemek
sadece geçici bir çözüm olur. Belki ileride 10 e-posta ad-
resine sahip bir kiĢi eklemeniz gerekecek.
Burada normalleĢtirmenin ilk adımını atmalısınız.
Tekrarlanabilecek veriler için ayrı bir tablo oluĢturmak.
Veri tabanınıza KĠSĠ_POSTA isimli yeni bir tablo koy-
malı ve kiĢilerin ID numaralarını buradaki posta adresleri
ile iliĢkilendirmelisiniz. ġimdi de iki yeni kavramla karĢı-
laĢtık. ID ve iliĢkilendirme.
Benzersiz Tanımlama: Veri tabanı normalleĢtir-
me sürecinde en önemli duraklardan biri de ―unique
identification‖ yani benzersiz tanımlamadır. Bunu da bir
örnekle açıklayayım.
Az önce bahsettiğim gibi bir veri tabanınız var. Bu
veri tabanındaki Cankat Akdemir kiĢisinin doğum tarihini
yanlıĢ girdiğinizi fark ettiniz ve değiĢtirmeniz gerekti.
Ama bir baktınız ki iki tane Cankat Akdemir var. Olamaz
mı? Tabi sadece eĢ dost kaydettiğiniz bir veri tabanı oluĢ-
turduysanız aradığınız kiĢiyi hemen bulabilirsiniz ama
eğer ülkesel bazda çalıĢan bir kurumun adres defterini
tutuyorsanız kimin kim olduğunu kestirmek zor olur.

Bu durumda herkese iĢin en baĢındayken benzer-
siz bir numara vermek çok iyi olur. Mesela T.C Kimlik
Numarası aynı sebepten doğmuĢtur. Herkes kendini tek
bir numara ile gösterebilmektedir.
Veri İlişkilendirme: Veri iliĢkilendirme (data
relation) de bir veri tabanının normalleĢtirilmesi sürecinde
atılan önemli bir adımdır.
Okul örneğine dönersek, bir sınıftaki öğrencileri
baĢka bir sınıfa gönderdiğinizi varsayalım. Bilgisayar baĢı-
na geçip sınıftaki tüm öğrencilerin kayıtlarını tek tek de-
ğiĢtirmek iĢkence olur. Bunun yerine SINIF_ODA isimli
bir tablo yaratmalı ve hangi sınıfın hangi odada bulundu-
ğunu buraya iĢlemelisiniz. Öğrenciler zaten oda olarak
değil sınıf olarak kayıtlı olduğundan SINIF_ODA tablo-
sunda istediğiniz sınıfın oda numarasını değiĢtirince öğ-
renciler de o odada görünürler.
Veri tabanı tasarlamak çok kolay olmasa da çok da
zor değildir. Esas olan veri tabanı tasarımınızı yıllar sonra
çalıĢacak Ģekilde tasarlamaktır.
Bilgisayar programcılığı ve veri tabanı tasarımcılı-
ğında iĢe asla bilgisayar ile baĢlanmaz. ĠĢin yüzde 60‘ı kâ-
ğıt üzerinde halledilir. Özellikle veri tabanı tasarlarken ―X
Veri tabanı tasarımı sırasında ilk adımlardan biri olan tablo ilişkileri şeması.
39
için Y‖ formülü normalleĢtirme kısmını kolaylaĢtırır. Me-
sela yukarı söz ettiğim, kiĢi listesi veri tabanı için Ģöyle bir
―X için Y‖ formülü uygulayabilirsiniz:
KiĢi için Ad
KiĢi için Soyad
KiĢi için Doğum Tarihi
E-Posta için KiĢi
Yapacağınız bu listede ―için‖ sözcüğünden önceki
sözcük değiĢince yeni tablo yaratacaksınız demektir. Bir
diğer deyiĢle ―için‖ sözcüğünden önceki kısım çok veri
içerebilir fakat sonrası tektir. ―E-Posta için KiĢi‖ örneğine
baktığımızda görüyoruz ki birden çok e-posta adresi ola-
bilir ama bunlar tek kiĢiye aittir. Bunlara ek olarak aynı
isimli kiĢiler de olabilir bunları ayırt etmek için benzersiz
tanımlama kullanıyoruz.
Ben temel veri tabanı kavramlarını en basit Ģekilde
anlatmaya çalıĢtım. ĠĢler aslında bu kadar da kolay değil.
ĠliĢkisel veri tabanında bir-çok, çok-çok gibi iliĢkilendir-
meler sağdan ve soldan eklemeli tablolar derken insanın
kafası karıĢıyor. DüĢünüyorum da, kendi yarattığımız
Ģeyleri öğrenmek için ne kadar çok uğraĢıyoruz.
NetBilim | Aralık 2007
40
ATIK SU ARITMA
Selçuk ARSLAN / Gaziantep Üniversitesi Biyoloji Bölümü
Atık su arıtma nedir?
Atık Su Arıtma, gün geçtikçe hızlı bir Ģekilde kirlen-
mekte olan temel yaĢam kaynağı suyun ıslah edilmesi iĢidir.
Bu arıtım iĢlemi kimyasal, fiziksel veya biyolojik yollarla yapı-
labilmektedir. Kimyasal arıtma, atık su çökeltme havuzundan
geçtikten sonra karıĢtırma ünitesinde çeĢitli kimyasallar ekle-
nerek, bu kimyasalların suyun içindeki kirleticiler ile reaksi-
yona girerek çökelmesi ile oluĢur. Biyolojik arıtma; evsel veya
endüstriyel atık suların çeĢitli bakteriler yardımı ile biyolojik
olarak parçalanması ile gerçekleĢir. Fiziksel arıtma; hiçbir
kimyasal veya bakteri kullanmadan fiziksel yollarla ve cazibe
ile atık suyun içindeki yağ ve kaba atıkların ızgara ve benzeri
düzenekler ile uzaklaĢtırılmasıdır.
Atık Su Arıtma Süreçleri
Dünyada yılda 40.000 km³ tatlı su okyanuslardan
karalara transfer olmaktadır. Bu suyun büyük bir kısmı taĢkın
vb. nedenlerle kaybolurken kullanılabilir su miktarı yıllık
olarak 9.000 km³ olmaktadır. Dünya nüfusunun yıllık su
gereksinimi kiĢi baĢına ortalama 350 m³ civarındadır. Ancak
su kirlenmesi nedeni ile su gereksinim kiĢi baĢına 700 m³
değerine ulaĢmaktadır. ġuan dünya üzerindeki suyun ancak
13 milyar insana yeteceği düĢünülmektedir. Dünya nüfusu-
nun zaman içinde artıĢı ve su kaynaklarının dünya üzerinde
eĢit olarak dağılmaması (Afrika ve Ortadoğu vb.) gibi ne-
denlerle su kirliliği önemli bir sorun olarak karĢımıza çık-
maktadır.
Atık su arıtma sistemlerinde kullanılan atık su arıtma
üniteleri dört ana baĢlık; Fiziksel arıtma sistemleri, Biyolojik
arıtma sistemleri, Kimyasal arıtma sistemleri, Ġleri arıtma
sistemleri...
NetBilim | Nisan 2007
Fiziksel Arıtma Sistemleri
Atık su içerisindeki kirletici maddelerin fiziksel iĢlemlerle atık
sudan alınması amacı ile kullanılan süreçlerdir. Uygulamaları; ızgara-
lar, elekler, kum tutucular, yüzdürme sistemleri, çöktürme havuzları,
dengeleme havuzlarıdır.
Izgaralar: Büyük hacimli maddelerin atık sudan ayrılarak
pompa ve diğer teçhizata zarar vermelerini önlemek ve diğer arıtma
ünitelerine gelecek yükü hafifletmek amacı ile kullanılan arıtım ünite-
leridir. Ġnce ve kaba ızgaralar olmak üzere aralık miktarlarına bağlı
çeĢitleri bulunmakta ve elle veya otomatik temizlemeli olarak dizayn
edilebilmektedirler
Elekler: Atık su içerisindeki katı maddelerin tutulması ve
arıtma sistemine giriĢ kirlilik yüklerinin azaltılması amacı ile kullanı-
lırlar.
Dengeleme Havuzları: Atık suyun debi ve kirlilik yüklerinin
dengelenmesi amacı ile kullanılırlar.
Kum Tutucular: Atık su içerisinde bulunan kum, çakıl vb.
ayrıĢmayan maddeleri sudan ayırarak makine ve teçhizatın aĢınmasını
önlemek, çöktürme havuzlarında kum ve çakıl birikiminin önüne
geçmek amacı ile kullanılırlar.
Yüzdürme Sistemleri: Yüzdürme iĢlemi, çökeltme iĢleminin
tersidir ve sudan daha düĢük özgül ağırlığa sahip taneciklerin yüksel-
mesi esasına dayanır. Yüzdürme sistemleri, atık su içerisinde bulunan
yağ, sabun, gres, ahĢap parçaları gibi sudan hafif maddeleri tutmak
için kullanılırlar.
Çöktürme Havuzları: Sudan daha fazla yoğunluğa sahip katı
maddelerin durağan koĢullarda yer çekimi etkisi ile çöktürülerek
uzaklaĢtırılması amacı ile kullanılırlar. Çöktürme havuzları, ön çök-
türme veya biyolojik ve kimyasal arıtım iĢlemi ardından son çöktür-
me amacı ile kullanılabilirler.
 41

NetBilim | Aralık 2007

42

Askıda büyüyen mikroorganizmalar suyun içeri-

Biyolojik Arıtma Sistemleri
Biyolojik arıtma, atık su içerisindeki çözünmüĢ
organik maddelerin bakteriyolojik faaliyetlerle ayrıĢtırıla-
rak giderilmesi iĢlemidir. Bakterilerin arıtma iĢlemini ger-
çekleĢtirebilmeleri için pH, sıcaklık, çözünmüĢ oksijen,
toksik maddeler gibi parametrelerin kontrol altında tutul-
ması gerekmektedir. Uygulamaları; aktif çamur sistemleri,
biyofilm sistemleri, stabilizasyon havuzları, havalandırmalı
lagünler ve damlatmalı filtrelerdir.
Aktif çamur: Aktif çamur sistemi dengeleme,
havalandırma, çöktürme ve dezenfeksiyon ünitelerinden
oluĢmaktadır. Aktif çamur tekniğine göre çalıĢan sistemler
uygulamada en çok kullanılan sistemlerdir. Aktif çamur
kolloidal çözünmüĢ maddelerin mikroorganizmalar ile
çökebilir biyolojik floklara dönüĢtürüldüğü prosestir ve
bu proseste havalandırma havuzu içindeki mikroorganiz-
maların askıda tutulması esastır. Biyolojik arıtma ünitesi
havalandırma sonucu, organik maddelerin askıda büyüyen
mikroorganizmalar tarafından parçalanması prensibiyle
çalıĢır.
sinde bulunan organik maddeleri parçalayarak H2O ve
CO2‘e çevirirler. Mikroorganizmaların organik maddeleri
oksitlemesi sonucu organik maddeler ya okside olur, ya
da biokütleye dönüĢür. Havalandırma havuzunda gereken
arıtma veriminin sağlanması amacıyla havuz içerisinde
faaliyet gösteren mikroorganizma sayısını (MLSS) sabit
bir değerde tutmak gerekmektedir. Bu nedenle biokütle-
nin bir kısmı çöktürme kademesinde fazla çamur olarak
sistemden atılırken diğer kısmı havalandırma bölümüne
geri devrettirilir. Aktif çamur sistemlerinde bakteriler en
önemli mikroorganizmalardır. Çünkü organik maddelerin
parçalanmasından sorumludurlar. Aktif çamur sistemleri-
nin dizaynında çeĢitli parametreler kullanılır. Bu paramet-
relerden bazıları çamur yükü, çamur yaĢı ve bekletme
süresidir.
Biyofilm: Damlatmalı filtre sistemlerinde üst
kısımdan verilen atık sular damlatmalı filtre içine yerleĢti-
rilen dolgu malzemelerinin arasından aĢağı doğru akar.
Dolgu malzemeleri üzerinde mikroorganizmalar oluĢur.
Damlatmalı filtre tabanından verilen hava mikroorganiz-
maların yaĢamı için gereklidir. Mikroorganizmalar da atık
sudaki organik maddeleri tüketirler. Filtre malzemesi taĢ

Kimyasal Arıtma Sistemleri

Kimyasal arıtma sistemleri suda çözünmüĢ veya askıda halde bulunan maddelerin fiziksel durumunu değiĢtirerek
çökelmelerini sağlamak üzere uygulanan arıtma prosesleridir. Kimyasal arıtma iĢleminde, uygun pH değerinde atık suya
kimyasal maddeler (koagülant, polielektrolit vb.) ilave edilmesi sonucu, çöktürülmek istenen maddeler çökeltilerek ça-
mur halinde sudan ayrılır. Uygulamaları; nötralizasyon, flokülasyon ve koagülasyondur.
Nötralizasyon: Asidik ve bazik karakterdeki atık suların uygun pH değerinin ayarlanması amacı ile yapılan asit
veya baz ilavesi iĢlemidir.
Koagülasyon: Koagülant maddelerin uygun pH‘da atık suya ilave edilmesi ile atık suyun bünyesindeki kolloidal
ve askıda katı maddelerle birleĢerek flok oluĢturmaya hazır hale gelmesi iĢlemidir.
Flokülasyon: Flokülasyon (yumaklaĢtırma), atık suyun uygun hızda karıĢtırılması sonucunda koagülasyon iĢlemi
ile oluĢturulmuĢ küçük taneciklerin, birbiriyle birleĢmesi ve kolay çökebilecek flokların oluĢturulması iĢlemidir.

NetBilim | Nisan 2007

 43

dolgu ya da plastik dolgu malze-

mesidir. Biodisk sistemleri seri
olarak yerleĢtirilmiĢ dairesel disk-
lerden oluĢur. Disklerin malze-
mesi polystrene veya polyvinyl
kloriddir. Diskler atık suya bat-
mıĢtır ve yavaĢ olarak dönerler.
Mikroorganizmalar disklerin
yüzeyine tutunup tabaka oluĢtu-
rurlar. Disklerin dönmesi bio-
kütleyi atık sudaki organik mad-
delerle temas ettirilir. Diskler
sonra da atmosferdeki oksijenle
temas eder. Disklerin dönmesi
ile aerobik şartlar sağlanır.
Stabilizasyon Havuzla-
rı: Stabilizasyon havuzlarının
iĢletilmesi basittir ve fazla meka-
nik ekipmana ihtiyaç göstermez-
ler. Bu sistemler aerobik, anaero-
bik ve fakültatif stabilizasyon Adana ASKĠ - Atık Su Arıtma Tesisi
havuzları olarak sınıflandırılır. azot gazı halinde sudan uzaklaĢtırılır.
Havalandırmalı Lagünler: Alıcı ortam standart- Fosfor Giderme: Fosfor bileĢiklerini gidermek
larının daha katı olması durumunda, stabilizasyon havuzu için kimyasal ve biyolojik metotlar ayrı ayrı veya birlikte
çıkıĢ suyunun kalitesini yükseltmek için havalandırıcılar kullanılır. Kimyasal arıtmada kimyasal maddeler kullanıla-
kullanılmaktadır. Bu durumda, stabilizasyon havuzları rak yüksek pH değerinde fosfor, fosfat tuzları halinde
mekanik havalandırmalı lagünler haline geçerler. çöktürülür. Biyolojik metotlarla fosfor arıtımı, biyolojik
arıtma sırasında fosfatın mikroorganizmalarca alınması ile
sağlanır.
Anaerobik Arıtma Sistemleri
Filtrasyon: Biyolojik ve kimyasal arıtma iĢlemle-
Anaerobik arıtma sistemleri havasız ortamda rinde yeterince giderilemeyen askıda katı maddelerin ve
gerçekleĢtirilen arıtma prosesleridir. kollidlerin tutulması amacıyla uygulanır.
Uygulamaları; sürekli karışımlı reaktörler, anae- Adsorbsiyon: Suda çözünmüĢ maddelerin elveriĢ-
robik filtreler, akışkan yataklı sistemlerdir li bir ara yüzeyde toplanması iĢlemidir.
Sürekli Karışımlı Tank Reaktörü: Sürekli karıĢ- İyon Değiştirme: Endüstriyel atık su arıtımında
tırılan tank tipinde olan bu reaktör atık suların anaerobik kullanılan atık su bünyesinde istenmeyen anyon ve kat-
arıtılmasında kullanılan ve katı resirkülasyonu olmayan ilk yonların uygun bir anyon ve katyon tipi iyon değiĢtirici
kuĢak reaktörlerden birisidir. kolonda tutulması iĢlemidir
Anaerobik Filtre (Yukarı akışlı dolgu sütunu): Ters Osmoz: Atıksuyun yeniden kullanılabilmesi-
Hareketsiz hücre reaktörlerinin bir uyarlaması olarak ge- ni sağlamak amacıyla, genellikle endüstriyel atık su arıtı-
liĢtirilen anaerobik filtre tipinde kullanılan dolgu malze- mında kullanılan çözünmüĢ anorganik ve organik madde-
mesi biyofilm geliĢmesi için gerekli olan temas yüzeyini lerin sudan uzaklaĢtırılması yada geri kazanılması amacıyla
sağlar. yüksek basınç uygulanan bir sistemdir.
Akışkan Yataklı Sistemler: Bu sistemde yukarı Ultrafiltrasyon: Yarı geçirgen membranların kul-
akıĢlı reaktör, kısmen bir taĢıyıcı malzeme (genellikle lanıldığı ters osmoz iĢlemine benzeyen basınçlı membran
kum) ile doldurulur. Söz konusu reaktörde kum tanecikle- filtrasyon metodudur. Bu yöntemde yağ/su emülsiyonu
ri üzerinde biyofilm oluĢturularak arıtmanın gerçekleĢtiril- içerisinde disperse olan yağ damlacıkları ince bir
mesi amaçlanır. membran yardımı ile filtre edilerek su fazından ayrılır.
Ultrafiltrasyondan önce arıtılması düĢünülen emülsiyonun
bir ön arıtma iĢlemine tutulmasında fayda vardır. Bu iĢlem
İleri Arıtma Sistemleri emülsiyon kırma maddeleri ile gerçekleĢtirilir ve yağ su
Dezenfeksiyon: Arıtma tesisi çıkıĢ suyu alıcı orta- fazı ayrılır.
ma verilmeden önce, suda bulunan bakteri ve virüslerin Kaynaklar
uzaklaĢtırılması iĢlemidir.
http://www.etcaritma.com.tr
Azot Giderme: Atık suyun içerdiği amonyum
iyonları azot bakterileri yardımıyla nitrifikasyon kademe- http://www.gaski.gov.tr
sinde önce nitrite ve sonra nitrata dönüĢtürülür. Daha
sonra denitrifikasyon kademesinde anoksik Ģartlar altında http://www.yukselinsaat.com.tr

NetBilim | Aralık 2007

44

KOZMĠK
HAMAMBÖCEKLERİ
Açlıktan öldü. Garip Ģekilde dans etti. onlar hâlâ hayattalar.‖
(Radyasyon) Yaydı. Zehirledi. O tüm gün ortak olarak ev
Astronomlar PAH‘ın sadece dünyada bol olma-
halkı için çalıĢtı; hamamböceği. Bu kötü yaratıklar, di- dıklarını buldular ama kozmos boyunca – onlar kurklu
rençleri ile bizleri ĢaĢırtıyorlar. yıldızların tozunda, meteorlarda ve soğuk yıldızlar arası
Ama astronomlar bir Ģeyi biraz daha sert buldular bulutlarda bulundular- ama onların sert olduğunu kim
– ―Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar‖, Harvard Astro- bildi? ―Bu bizim süpernova patlamalarına dayanan ilk
fizik Merkezi‘nden Achim Tappe dedi ki ―Onlar süperno- kanıtımızdır‖ dedi o.
va patlamalarından bu yana hayatta kaldılar.‖. Onarlın hayatta kalma yetenekleri dünyaya yaĢam
Polisiklik Aromatik Hidrokarbonlar (kısaca PAH), anahtarı oldu. Birçok astronom, bir süpernovanın kendi-
Ģekillerine bakıldığında karbon ve hidrojenden yapılmıĢ sinde, sadece bizim güneĢ sistemimizin öncesinde, ilkel
oldukları görülmektedir. PAH, arabanın egzoz gazının yıldızlar arasında ki gazların bütünleĢmesi ile 4-5 milyar
içinde kirletici maddeye, sigara dumanına veya yağ çözer yıl önce galaksinin bir köĢesinde patladığı bulunur. YaĢa-
gibi bir yapıya benzemektedirler. EPA, PAH‘ın insanı mın kaynağına dair bir senaryoda, PAHlar hayatta kaldı
etkileyen kanserojenler arasında yedinci sınıfta olduğunu ve sonra onlar bizim gezegenimizde yaĢamın oluĢumunda
belirtti. rol oynadılar. PAHlar suda oluĢabilir –düĢün, baĢlangıçta
denizler var- nasıl ki RNA ve DNA‘nın yapısını nükleik
Fakat düzenli olan Polisiklik Aromatik Hidrokar- asitler oluĢturuyor ise PAH da nükleik asitlerin yapısını
bonların avantajları da vardır: Halka Ģekilli benzer oluĢturuyor.
PAH‘ler DNA‘da bulunurlar ve onların aslında 4,5 mil-
yon yıl önce dünyadaki yaĢamın baĢladığı zaman geliĢebil- Sona geldik, PAHlar kendi baĢlangıcından bu yana
diklerini biyologlar kendi aralarında anlaĢarak bilim dün- dayanıklıydılar.
yasına duyurdular. Öyle ki yaĢamın büyük moleküllerin Nasa / Çeviri
yapısında bulunmaktalar, PAH kimyasal süreçlerin baĢ-
langıcında etkin rol oynamıĢ olabilirler.
Tappe‘nin yakın zamandaki bu keĢfinde asıl
önemli olan neden bu Ģekilde yapılabildiğidir?
Hikaye 3000 yıl önce büyük Magellan bulu-
tunun bir yıldızındaki büyük patlama ile baĢlar. O
diğerleri gibi saygın bir tipik süpernova patlaması
idi, sadece az bir kısmı gündüzleri bizim GüneĢ‘in
10 milyar yıl civarında bıraktığı enerjiye tekabül
ediyor. Sıcak gaz ve ölümcül radyasyon, yıldızlara
yakın olan sistemleri baĢtan sona patlattı, kendi
patlayan yıldıza kadar muhtemelen tamamı yok
oldu.
Süpernovanın geniĢleyen kabuğu, astronom-
lar tarafından "N132D" kategorisine koyuldu, bü-
tün bu yıllardan sonra kalıntıları dünyayı ziyaret etti.
80 ıĢık yılı uzaklığında ve 600 güneĢ kütlesi değerin-
deki her Ģeyi temizledi. Resim Chandradan...
Geçtiğimiz yıl bizim Spitzer Uzay Teleskopu
N132D‘ yi tararken, Spitzer‘in kızıl ötesi teleskopu
ve onun hassas spektrometresi kızıl ötesi emisyon-
ları için PAH‘ı buldu. Süpernovanın etrafında geniĢ-
leyen kabukta herkes PAH‘ı buldukdan sonra Ģunla-
rı söyledi ―Onlar 8 milyon derecelik Ģok dalgasının
içinde süpürüldüler resmen. Bu durum çoğu mole-
küller için zararlı ama PAH için zararlı değil çünkü

NetBilim | Nisan 2007

 45

Siz de
Yazabilirsiniz...
NetBilim’de
yayınlanmasını
istediğiniz tüm
yazılarınız için

netbilim@gmail.com

Adresinden bizimle
iletişime geçebilirsiniz.

NetBilim | Aralık 2007

46

MÜKEMMEL
SAYILAR

Orhan GÖKÇE / Matematik Öğretmeni

K uark.Org‘un forum köĢesinde bir yazı okumuĢtum.―Çözemezsin KardeĢim!‖ isimli

yazı ―TÜBĠTAK‖ kaynaklıydı ve matematikte çözülememiĢ problemlerden oluĢu-
yordu. Sizlere o yazıda geçen teoremlerden birini, ―mükemmel sayıları‖ tanıtmaya çalıĢacağım. Mükem-
mel sayıların tarihi geliĢimini, ilginç detaylarını, teoremlerini anlatmaya çalıĢacağım. Bu gizemli sayıların
çözülememiĢ yanlarını inceleyip bazı küçük ispatlar yapacağım.
Mükemmel sayı kavramı kiĢiye göre değiĢebilir. Uğurlu sayı gibi düĢünebilirsiniz. Bana göre bir
baĢka sayıdır mükemmel size göre bir baĢkası. Fakat matematik literatüründe tek bir tanım ve sayısı
belli olmayan mükemmel sayılar vardır.
Mükemmel sayı
Öncelikle insanların aklındaki mükemmel sayı kavramını bir kenara koyarak matematikteki mü-
kemmel sayının tanımını yapalım:
Tanım: Kendisi hariç bütün pozitif çarpanları toplamı kendisine eşit olan sayılara
“Mükemmel sayı” denir. Örneğin 6-28-496-8128-33550336-8589869056-137438691328-
2305843008139952128

NetBilim | Nisan 2007

 47

Ġlk baĢta dediğim gibi mükem-

mellik kiĢilere göre değiĢir. Mükemmel
ÖSS‘de MÜKEMMEL SAYILAR
sayıların geliĢimi henüz bu aĢamada
Mükemmel sayı ÖSS’de sorularak tüm öğrencilere
devam ediyor. En son 44. mükemmel ulaştı.
sayı bulundu. Bu sayılar üzerindeki
bazı teoremler hala çözülemedi. Çok 1993-ÖSS
basit gibi görünse de “tek mükem- Kendisinden farklı pozitif çarpanların toplamı kendi-
mel sayı var mıdır?” sorusuna hala sine eşit olan pozitif tamsayıya, mükemmel tam sayı denir.
cevap veremiyoruz. Bu sayıların Buna göre, aşağıdakilerden hangisi mükemmel sayıdır?
sonu var mı? Yoksa sonsuz tane A) 7 B) 18 C) 28 D) 35 E) 37
mi? İspatlayamıyoruz.
Deneme-yanılma ile çözülebilen bu sorunun ardın-
Bu konu ile uğraĢan matematik- dan “mükemmel sayı”lara olan ilgi arttı ve bu ilginin sonun-
çiler arasında Pisagor, Öklid, Euler yer da mükemmel sayıların göründüğü kadar basit olmadığı
alıyor. Pierre de Fermat, Rene anlaşıldı. Mükemmel sayılar öyle hemen bulunacak kadar
kolay sayılar değilmiş. Mesela genel formülleri henüz bulu-
Descartes ve Marin Mersenne unutma- namamıştır. Nasıl bir sıraya göre devam ettikleri bilinmiyor.
yalım. MÖ 200-300‘lü yıllarda Pisagor
mükemmel sayının tanımını yaptı. Mü-
kemmel bir sayının, ardıĢık rasyonel sayıların bir dizisinin toplamı olduğunu buldu: (Ne yazık ki ilk
dört mükemmel sayıları ilk kimin bulduğunun kaydı yoktur.*)
6=1+2+3
28 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7
496 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 ... 30 + 31
8,128 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 ... 126 + 127
Öklid de çeĢitli çalıĢmalarda bulundu. Yukarıdaki ilk dört mükemmel sayıyı veren bir formül bul-
du:
Eğer herhangi bir k>1 için 1+2+4+...+2k-1 =2k-1 asal sayı ise; o zaman 2k-1(2k-1) bir mü-
kemmel sayıdır.
O devirlerde pek önemsendi mi bilmiyorum. Bugün bile bilgisayarlarla ispatını zorlandığımız
Ģeyler bunlar. Yüzyıllar süren çalıĢmaların sonucunda anlıyoruz ki bunlar basit gibi görünse de önemli
buluĢlar. Ġlk dört mükemmel sayının ardından 5.sinin bulunuĢu 1500‘lü yıllara denk geliyor. Arada epey
bir zaman var değil mi? Bir de Öklid‘in bulduğu formülü düĢünürsek ne denli zor bir iĢi baĢardığını
anlarız.
Bu formülle elde edilen 8. mükemmel sayı 1772 yılında Euler tarafından bulunan 19 basamaklı
bir sayı: 2305843008139952128‘dir.**
Euler‘e geçmeden Öklid‘ten son kez alıntı yapmalıyım. Elements adlı 13 ciltlik dev eserinin 9.
cildinin önermeler bölümünün 36.sı Ģu Ģekilde:
―If as many numbers as we please beginning from a unit are set out continuously in double proportion until the
sum of all becomes prime, and if the sum multiplied into the last makes some number, then the product is perfect.‖***
Ġstediğimiz kadar sayıyı 2'ye katlayarak toplayalım. Elde edilen toplam asal sayı ise, bu asal sayıyı
son sayıyla çarpalım. Sonuç: mükemmel sayıdır. Bakın bir örnekle netleĢtirelim: (baĢlangıç sayımız çift
olursa toplamın sonucu da çift yani asal olmayacağından tek sayı alıyoruz.)
Sayımız 1 olsun.2‘ye katlayarak ilerleyelim:2-4
1+2+4=7 asal olduğundan son sayımızla çarpalım: 7x4=28 ĠĢte mükemmel sayımız.
1+2+4+8+16=31 asal sayı; 31x16=496 mükemmel sayı.

NetBilim | Aralık 2007

48

Faydalı sayı
n‘den küçük her doğal sayı n‘nin pozitif bölenlerinin bazılarının toplamı (bir toplamı) Ģeklinde
yazılabiliyorsa n sayısına faydalı sayı denir.
k bir doğal sayı olmak üzere 2k sayısının bir faydalı sayı olduğunu gösterelim:

(1000..0)
 2
k tane 0
2k sayısının ikilik tabandaki yazılıĢı Ģeklindedir. Bu yazılıĢın k+1 basamaklı olduğuna
(a a a ..a )
dikkat edelim.O halde 2k sayısından küçük herhangi bir a sayısının ikilik tabanda yazılıĢı 1 2 3 k 2
Ģeklindedir.Hali ile bu da k basamaklıdır.

(a1a2 a3 ..ak ) 2 a1.2k 1  a2 .2k 2  ...  ak ak  0 ak  1

a= ise i=1,2,3…k için ya da dir. Yani
a sayısının 2k sayısının pozitif bölenlerinin bir toplamı Ģeklinde yazabiliyoruz. 2k faydalı bir sayıdır.

k  1 ve 2k  1
Peki her mükemmel sayı aynı zamanda bir faydalı sayı mıdır? Bence evet! asal
olmak üzere her mükemmel sayı 2k-1(2k-1) biçimindedir. Bizim elimizde yukarıdaki koşulu sağlayan 2k-1
2k  1
(2k-1)
olsun. Önce bu sayının kendisi dışındaki pozitif bölenlerini açık olarak yazalım. asal oldu-
ğunu unutmuyoruz.

1, 2, 22..., 2k 1 , 2 k  1, 21 (2 k  1), 2 2 (2 k  1), 23 (2 k  1)...2 k 2 (2 k  1)

ġimdi adım adım ilerleyelim

1  2  22  ...  2k 1  2k 1

olduğundan 2  1 e kadar olan her doğal sayı pozitif bölenlerin bir toplamı olarak yazılabilir.
k

Aynı mantıkla

(2k  1)  (1  2  22  ..  2k 1  21.(2k  1)

21.(2k  1)
Olduğundan 2  1 den
k
e kadar olan doğal sayılar pozitif bölenlerin bir toplamı ola-
rak yazılabilir. Ġyice anlaĢılması için bir adım daha

21.(2k  1)  (2k  1)  (1  2  2 2  ..  2 k 1 )  2 2.(2 k  1)

21.(2k  1) 2 2.(2 k  1)
olduğundan den e kadar olan doğal sayılar pozitif bölenlerin bir toplamı
olarak yazılabilir….

2k  2.(2k  1)  2k 3.(2 k  1)  ..  21.(2 k  1)  (2 k  1)  (1  2  2 2  ..  2 k 1 )  2 k 1.(2 k  1)

2k  2.(2k  1) 2k 1.(2k  1)
olduğundan den e kadar olan doğal sayılar pozitif bölenlerin toplamı
olarak yazılabilir.****
Tahminen MS 100 yıllarında Nicomachus sayıları sınıflandırdığı ―Introductio Arithmetica‖ ese-
rinde mükemmel sayılar hakkında Ģunları yazdı:
1- n.ci. mükemmel sayının n basamağı vardır. (1. Sayı 6, 2. sayı 28, 3.sayı 496, 4. sayı 8128) dikkat
edelim ki o yıllarda 5. mükemmel sayının kaç olduğu bilinmiyor.)
2- Bütün mükemmel sayılar çifttir (ġu an bile tek olan mükemmel sayı bulunamadı, olmadığı ispatlan-

NetBilim | Nisan 2007

 49

madı.).
3- Bütün mükemmel sayılar, sırasıyla 6 ve 8 ile biterler.
4- Herhangi bir k>1 için 2k-1 asal ise 2k-1(2k-1) bir mükemmel sayıdır ve mükemmel sayıların hepsini
üreten bir algoritmadır.
5- Sonsuz sayıda mükemmel sayı vardır.
Ama bunları ispatlamak gibi bir derdi yoktu. (Eh matematiğin de bir Nostradamus‘u var elbette)
Nicomachus‘un ortaya attığı önermelere günümüzde daha rahat bakabiliyoruz:
1-Maalesef mükemmel sayıların basamakları sıraları ile gitmiyor:
1. mükemmel sayı 1 basamaklı,2. mükemmel sayı 2 basamaklı ve bu kural sadece 4. sayıya kadar
sürüyor.5.sayı 8,6.sayı 10,7.sayı 12 basamaklı.
2- Nicomachus bu konuda haklı. En azından Ģu ana kadar.
3-Doğru *****
4-Bundan biraz önce bahsetmiĢtik.
5-Henüz kaç tane mükemmel sayı olduğu bilinmiyor.******
Ben de 6. bir madde daha ilave edeyim;
Mükemmel sayıların altı hariç hepsi ardıĢık tek sayıların toplamı Ģeklinde yazılabiliyorlar:
28 = 13 + 33 = 13 + (2(3+1)/2-1)3
496 = 13 + 33 + 53 + 73 = 13 + 33 + 53 + (2(5+1)/2-1)3
8128 = 13 + 33 + ... + 153 = 13 + 33 + ... + (2(7+1)/2-1)3 (diğerleri için *******)
Genel olarak 2(n-1)(2n-1) şekli ile verilmiş bir mükemmel sayının küpler toplamını şu şekilde yaza-
biliriz: 13 + 33 + ... + (2(n+1)/2-1)3
1772 yılına gelindiğinde Euler 8. mükemmel sayıyı buluyordu. O yıllar için 19 basamaklı bu sayı-
yı bulmak ve doğruluğunu ispatlamak hayli zor olsa gerek.
Bugün bile mükemmel sayılarda ispatlanamayan teoremler aklıma gelince, mükemmel sayıya mü-
kemmel diyemiyorum. Sanki ilk ve tek bir sayı olacak. Tek ve kusursuz. Yani mükemmel. Ama insa-
noğlu sayılar ilminde dahi bir eksiklik görüyor. Aradığı mükemmelliği bulamıyor.
DüĢündüğü, görmek istediği, kendini daha ĢaĢırtan o mükemmelliği sayılarda bulabilecek mi?
Ona aradığını verecek bir mükemmellik. ĠĢte bu…Tam aradığım bu…
Mükemmel sayılar da dahil olmak üzere sayılar ilmi bize sadece bir yön gösterici. Mükemmel
sayılar son bulsaydı mükemmel olurlar mıydı? Çift mükemmel sayılardan baĢka tek bir mükemmel sayı-
nın bulunması mükemmelliği nasıl etkilerdi? Yani tek mükemmel sayının olup olmadığını bilemememiz
mükemmelliğe bir Ģeyler katmıyor mu?
Yön göstericidir mükemmel sayılar. DüĢündürücüdür. Yazımı, benim çok hoĢuma giden Ģu
cümle ile bitirmek istiyorum. Evinin bahçesinde çimlerin üzerine sırt üstü yatmıĢ, bulutlara bakan ma-
tematikçiye oğlu pencereden seslenir: ―Baba, çok çalıĢtın, artık içeri gel.‖********

Kaynaklar: ****** http://mathforum.org/dr.math/faq/faq.perfect.html (Soru

2)
* http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/HistTopics/
Perfect_numbers.html ******* http://www-users.cs.york.ac.uk/susan/cyc/p/perfect.htm

** http://amicable.homepage.dk/perfect.htm ******** http://www.muzikdersi.com/portal/index.php?

option=com_content&task=view&id=120&Itemid=119
*** http://aleph0.clarku.edu/~djoyce/java/elements/toc.html
**** saygindincer@gmail.com
***** http://mathforum.org/library/drmath/view/51516.html

NetBilim | Aralık 2007

50

NetBilim | Nisan 2007

 51

Mona Lisa
Yunan Tapınakları
Ayçiçeği
İnsan Yüzü
Hepsinin ortak özelliği:

ALTIN ORAN

NetBilim | Aralık 2007

52

Leonardo Fibonacci ve
Altın Oran Leonardo Fibonacci’nin 1170‘li yıllarda Pisa‘da doğduğu sanılmaktadır. Adı
Kaan TOKDEMĠR
ortaçağın en büyük matematikçileri arasında geçmesine rağmen hayatıyla ilgili
Marmara Üniversitesi Matematik Bölümü
pek fazla bilinen bir Ģey yok. Fibonacci henüz çocuk yaĢtayken, Pisa'lı bir tüccar
olan babası Guglielmo, Pisalı tüccarların yaĢadığı Bugia adlı Kuzey Afrika lima-
nına Konsül olarak atanır. Babası burada oğluna hesap öğretmesi için bir Arap hoca tutar. Avrupa‘da henüz Roma rakamla-
rı kullanılırken Fibonacci Arap rakamlarını ve sıfırı bu sayede öğrenir. Daha sonra da öğrendiklerini Liber Abaci adlı kita-
bıyla yayınlar (bu nedenle kendisine "Matematik'i Arap‘lardan alıp, Avrupa'ya aktaran kiĢi" denilir). Bugün kendisinin bu
kadar ünlü olmasının arkasında da bu kitapta verdiği bir soru ve bu sorunun cevabı olarak ortaya çıkan dizi vardır. Liber
Abaci'de yer alan problem Ģöyledir;
―Adamın biri dört yanı duvarlarla çevrili bir yere bir çift tavĢan konmuĢtur. Her çift tavĢanın bir ay içinde yeni bir
çift (diĢi ve erkek) tavĢan yavruladığı, her yeni çiftin de erginleĢmesi için bir ay gerektiği ve tavĢanların ölmediği varsayılırsa,
100 ay sonunda dört duvarın arasında kaç çift tavĢan olur?‖
Biraz düĢününce tavĢan çiftleri aylara göre Ģu sıralamayı ortaya koymaktadır: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, ... Bu
diziye de dikkatlice bakıldığında ilk iki sayı hariç her sayı kendinden önce gelen iki sayının toplamına eĢit.
Fibonacci sayılarının ilginç bir özelliği vardır. Dizideki bir sayıyı kendinden önceki sayıya böldüğünüzde birbirine
çok yakın sayılar elde edersiniz. Örneğin;
8/5 = 1,6
13/8 = 1,625
21/13 = 1,6153846153846153846153846153846
34/21 = 1,6190476190476190476190476190476
55/34 = 1,6176470588235294117647058823529
89/55 = 1,6181818181818181818181818181818
144/89 = 1,6179775280898876404494382022472
233 / 144 = 1,6180555555555555555555555555556
377 / 233 = 1,6180257510729613733905579399142
610 / 377 = 1,6180371352785145888594164456233
Dizinin ardıĢık terimlerinin birbirine oranı bu Ģekilde bir artarak bir azalarak ilerler ama asla bir sabit değere eĢit
olmaz. Peki, bu dizinin limiti nedir?

an 1
lim
n   a n  ?

a n 1
 a n  a n 1
Elimizdeki diziye göre dir(Her n>1 için). Bu durumda;

a  an 1
lim n 1
 lim an  lim 1  an 1  1  lim an 1
n   a n n   a n n   a n n   a n
olur.

NetBilim | Nisan 2007

 53

a n 1 an 1
2
lim lim
(
a n
) dizisi artan bir dizi olduğundan
n   a n
< 1 olur. Bu durumda
n   a n
olduğundan biz
bunu ―k‖ diye bir sabite eĢitleyebiliriz.

a n 1
 lim
a n dir.
lim a n 1
n   a n a n 1 lim
n   a n   n
=k değerini

a n 1
 1  lim an 1 1
lim
n   a n n   a n
eĢitliğinde yerine koyarsak elimize k=1+
k eĢitliği geçer. Bu denklemin iki çö-
zümü vardır.

1 5 1 5
k 1
 k 2

2 ,
2 .

1 5 1 5
k 2
 k 1

2 <0 olduğundan aradığımız limit olamaz. Bu durumda cevap 2 ‘dir.

1 5
Fibonacci dizisinin ardıĢık terimlerinin birbirine oranı sonsuzda
2 oranına eriĢir ki bu orana altın oran adı
verilir.

Altın Oran
Herhangi bir AB doğru parçası üzerinde bir C noktası için AB:AC oranına eşit oran, AC:CB oranına ortalama
oran denir.
Eğer AB doğru parçası üzerinde bir C noktası için eĢit oran ile ortalama oran birbirine eĢit oluyorsa, yani; AB:AC
1 5
=AC:CB ise bu orana altın oran adı verilir. Altın oranın
2 ‘ye eĢit olduğunu söylemiĢtik. Bakalım öylemiymiĢ?

Yukarıda çizdiğimiz AB doğru parçasında AC = ve VB = y olsun. ġimdi AB:AC ve AC:CB oranlarını x ve y cinsin-
den hesaplayıp bu oranları eĢitleyelim. ġekilden hemen;
AB:AC = (x+y)/x,
AC:CB = x/y
eĢitlikleri çıkar. Bu iki oran birbirine eĢit ise (x+y)/x = x/y dir. Paydaları eĢitlersek;

y2 x 2 y2
xy + = olur. Denklemi ‘ye bölersek;

NetBilim | Aralık 2007

54

(x/y) 2
(x/y) + 1 = olur. Aradığımız oran zaten x/y oranı olduğundan(ya da (x+y)/x oranı) bu orana ―k‖ dersek

denklem k + 1 =
k 2 Ģekline dönüĢür. Bu denklemin de iki çözümü vardır;

1 5 1 5
k 1
 k 2

2 ,
2

k 2
, oranı sıfırdan küçük olduğundan ve geometrik bir oran negatif değer alamayacağından çözüm olamaz. Bura-
1 5

dan altın oran,
2 ‘dir.

Altın Noktanın Belirlenmesi

AB doğru parçası verilmiĢse, sadece pergel ve cetvelle C altın noktasını bulabiliriz. B‘den AB uzunluğunun yarısı
kadar bir dik çıkalım(bunu pergel ve cetvel kullanarak nasıl yaparız? A noktasını merkez kabul eden AB yarıçapında bir
çember çizelim. Bu çembere B noktasındaki teğet AB‘ye dik olur).
Böylece Ģekildeki gibi bir ABX dik üçgeni elde ederiz. X merkezli XB yarıçaplı çember AX hipotenüsünü Y‘de kes-
sin. A merkezli AY yarıçaplı çemberin AB doğru parçasını kestiği C noktası AB‘nin altın noktasıdır.

a 5a 5a  a 2a  ( 5a  a) 3a  5a
Kanıt: BX = XY = , AX = , AY = AC = , CB = = ol-

duğundan C eğer altın nokta ise AB:AC ve AC:CB oranları birbirine eĢit olup altın oranı vermelidir.

AC ( 5  1)a ( 5  1) ( 5  1)(3  5 ) 3 5  5  3  5 2 5  2 5 1
      
CB (3  5 )a (3  5 ) (3  5 )(3  5 ) 95 4 2

AB 2a 2 2( 5  1) 2( 5  1) 5 1
     
AC ( 5  1)a ( 5  1) ( 5  1)( 5  1) 5 1 2

olduğundan C noktası altın nokta olur.

Doğada Fibonacci Sayıları ve Altın Oran

Fibonacci sayılarına özellikle doğada çok sık rastlamaktayız. Bu sayılar bitki yaprakları, bitki tohumları, çiçek yaprak-
ları ve kozalaklarda sıkça karĢımıza çıkmaktadır.
Bitkiler âlemine genel bir bakıĢla yaklaĢıldığında ise, bitki sapları üzerindeki yaprakların diziliĢinin Fibonacci dizisine
uygun olduğu görülür. Bu yargı; kavak, elma, muz, armut, karaağaç gibi birçok bitki için geçerlidir.
Tütün bitkisi yapraklarının diziliĢindeki Fibonacci dizisi ise, bitkinin güneĢten ve havadaki karbondioksitten opti-
mum düzeyde faydalanmasını sağlayarak, yüksek düzeyde fotosentez yapmasına olanak verir. Bu özellik eğrelti otunda da

NetBilim | Nisan 2007

 55

gözlemlenmektedir.
Ayçiçeğinin üstündeki spiral Ģeklinde dizilmiĢ tohumları saat yönünde ve tersi yönde saydığımızda ardıĢık iki Fibonacci
sayısına ulaĢırız. Papatya çiçeğinde de aynı Fibonacci dizisi gözlenmektedir. Benzer bir durum çam kozalağı üzerindeki ta-
nelerde de mevcuttur. Bu taneler kozalağın alt kısmındaki sabit bir noktadan baĢlayarak, tepe noktasındaki baĢka bir sabit
noktaya doğru eğriler çizerek geliĢirler ve bu geliĢim sonunda taneleri soldan sağa ve sağdan sola doğru sayarsak baĢka bir
Fibonacci dizisi elde ederiz.
Doğada Altın Oran ve Fibonacci Dizisi bu Ģekilde ortaya çıkmıĢken, insanların bu duruma kayıtsız kalması beklene-
mezdi. Ünlü ressam Picasso'nun tablolarında da bu oran vardır. Leonardo da Vinci'nin Mona Lisa tablosunda da bu oran
vardır. Tabloların enlerinin boylarına oranı altın oranı verir. Tıpkı Mısır piramitlerinin tabanlarının yüksekliklerine oranının
verdiği
gibi.

Kaynaklar:
Baykut, V. ve Kıvanç, F.E. (2004). Fibonacci sayıları. PiVOLKA, 3(13), 3-4.
Matematik Dünyası 2005-3

NetBilim | Aralık 2007

56

"Dünyada herĢey için, hayat için, baĢarı için en hakiki mürĢit ilimdir, fendir.
Ġlim ve fennin dıĢında mürĢit aramak gaflettir, cehalettir, doğru yoldan çıkmadır.
Yalnız, ilim ve fennin yaĢadığımız her dakikadaki safhalarının geliĢimini
anlamak ve ilerlemelerini takip eylemek Ģarttır." (Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri,
Cilt II, s. 194)

"Evet, milletimizin siyasi, sosyal hayatında, milletimizin fikri terbiyesinde de

rehberimiz ilim ve fen olacaktır… Ġlim ve fen nerede ise oradan alacağız ve
her millet ferdinin kafasına koyacağız. Ġlim ve fen için kayıt ve Ģart yoktur."
(Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Cilt II, s. 44)

"Türk milletinin yürümekte olduğu ilerleme ve medeniyet yolunda, elinde ve

kafasında tuttuğu meĢale müspet ilimdir." (Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri,
Cilt II, s. 275)

NetBilim, ulu önder Mustafa Kemal Atatürk‘ün fikirlerini

benimsemiĢ gençler tarafından hazırlanmaktadır

NetBilim | Nisan 2007