Uvod u lingvistiku

1. Šta je lingvistika?

- Lingvistika je nauka o jeziku. Jezik je vredan naučnog proučavanja zato što predstavlja jedno
od temeljnih obeležja ljudskih bića: čovek bez jezika ne bi bio - čovek.

2. Grane lingvistike

- Opsta lingvistika – proučava zajednicka obeležja svih jezika;

- sociolingvistika i psiholingvistika - proučavaju veze između jezičkih i društvenih, odnosno

psihičkih pojava;

- mikrolingvistička - usredsređena na jezičke podatke u užem smislu (struktura samih jezika);

- makrolingvistička - usredsređena na podatke u širem sociološkom (psihološkom,

komunikacijskom i kulturnom kontekstu);

- deskriptivna ili sinhronijska lingvistika - bavi se proučavanjem pojedinih jezika i jezičkih grupa;

- istorijska ili dijahronijska lingvistika – bavi se proučavanjem istorije jezika;

- uporedna ili komparativna lingvistika – bavi se upoređivanjem I klasifikacijom jezika;

- torijska I primenjena lingvistika – bavi se opisivanjem pojedinačnih jezika.

3. Bitna svojstva jezika

- Jezik je sistem znakova koji čoveku omogućuje razvijen društveni i duševni život, i koji se
ostvaruje u opštenju među ljudima. Svi ljudi imaju jezik, ali nemaju svi isti jezik. Zato treba
razlikovati jezik u opštem smislu i pojedine jezike (opšti smisao jezika – moć govora).

Jezik je sistem zato što nije skup nepovezanih elemenata, nego je organizovana celina čiji delovi
stoje u određenim međusobnim odnosima, obrazujući jednu strukturu.

Jezik je sistem znakova zato što počiva na principu simbolizacije. Razlikujući sredstvo
označavanja i predmet označavanja. Dok se druga živa bića samo služe znakovima, jedino ih
čovek i proizvodi.

Četiri obeležja jezika:

1) Jezik je višeslojna, hijerarhijski ustrojena struktura, u kojoj jedinice nižeg reda svojim
kombinovanjem obrazuju jedinice višeg reda. U njemu uvek razlikuju plan sadržaja i plan izraz.

Stvari o kojima se u nekom jeziku govori otelovljene su u njegovim rečima (prva artikulacija), ali
su same te reči dobijene slaganjem jedinica druge vrste - glasova (druga artikulacija). Ovo jezik
čini jako ekonomičnim sistemom.

2) Opisani formalni principi čine jezik jako produktivnim. Oni omogućuju prirodno i neprekidno
straranje novih iskaza, kojima se izražava i saopštava neograničeno mnoštvo novih misaonih
sadržaja.

3) Jezik poseduje izvanredno važno svojstvo dislokacije ili «izmeštanja» u prostoru i vremenu.
On nije vezan za ono što se dešava «ovde» i «sada», pa se njime može govoriti ne samo o
stvarima koje su u datom trenutku prisutne nego i o stvarima prostorno i vremenski udaljenim
ili čak nepostojećim.

4) Jezik se prenosi i usvaja kulturnim putem. On mora iznova da se uči u svakoj generaciji; jedna
od posledica ovoga je neprekinuti lanac promena u jeziku od jednogpokoljenja do drugog.

U najširem smislu, jezikom se može nazvati svaki sistem znakova koji služi komunikaciji između
ljudi, životinja i mašina. Opšta nauka o tipovima, strukturi i funkcionisanju znakovnih sistema n
aziva sc semiotika ili semiologija, pa se otuda govori o različitim semiotičkim jezicima.

Pojam jezika u užem, osnovnom i lingvističkom smislu odnosi samo na prirodne jezike. Samo
tako shvaćen jezik čini predmet lingvistike.

4. Jezik i govor

- Za verbalnu konverzaciju je neophodno da se jezik materijalizuje (tj. Učini dostupnim čulima).

Realizacija jezika jeste govor.

Jezik i govor stoje u odnosu kada i poruke, sistema i procesa; govor je jezik u akciji.

Jezik podrazumeva određenu sposobnos, zato je apstraktan i opštiji. Govor podrazumeva

delatnost, zato je konkretan I pojedinačan.

Jezik je izrastao kao organizacija govora, govor se razvio na bazi jezika.

Analogni oblici govora kao ostvarenja jezika su govorenje (usmeni govor), pisanje (pismeni
govor) i gestikuliranje (gestovni govor).

Švajcarskog lingviste Ferdinanda de Sosira, utemeljivača modeme lingvistike, prema kojoj se

celokupno područje ljudskog jezika, dakle jezik u opštem smislu (langage), deli na jezik kao
sistem znakova koji pripada određenoj društvenoj zajednici, tj. neki poseban jezik (langue), i
govor kao sumu individualnih ostvarenja tog sistema (parole).

5. Jezik i komunikacija

Jezik sačinjava osnovnu sponu među ljudima. Ta veza, koja omogućuje da skup jedinki obrazuje
društvenu celinu, zasniva se na mogućnosti opštenja među njima, a to je, glavni zadatak zbog
kojeg jezik postoji. Jezikom se služe svi ljudi. Ne postoje primitivni jezici. Jezik ide u korak sa
vremenom. Naš današnji jezik ima neuporedivo više reči za apstraktne pojmove, na primer,
nego jezik Vukovog doba (bogatiji rečnik). Neki jezici se razvijaju (zbog društvenih potreba), a
drugi ostaju isti. Jezik ističe sličnosti i služi kao sredstvo raspoznavanja. Preko jezika ističu se i
razlike, zato što postoje različiti načini izražavanja i različiti jezici.

Društvena komunikacija putem jezika ima dva glavna vida: izraživanje i saopštavanje. Jezik nam
omogućuje da oblikujemo i izral.imo svoje misli, kao i svoja osećanja, želje. Njima upućujemo i
pitanja ili molbe, dajemo savete ili uputstva, izričemo pohvale ili pokude. Pri tome se jezikom
može uticati na ljude. Ali važnija je naša sposobnost da svoje misli uz pomoć jezika
organizujemo.

Evolucija razvija čoveka, zajedno sa jezikom, komunikacijom itd.

6. Jezik i misao

Odnos između jezika i mišljenja se pokazuje veoma složenim. Ponekad nam se čini da tačno
znamo šta mislimo, ali da nam nedostaju reči da to iskažemo. Postoje i aktivnosti koje
podrazumevaju mišljenje, ali uglavnom, bez posredstva jezika. Ovo važi za rešavanje nekih
problema (igranje šaha) i estetsko uživanje (slušanje muzike). Nekad osećamo da nešto nismo u
punoj meri doživeli ili razumeli ako nismo u stanju da to pretočimo u reči. Snove brzo
zaboravljamo, u koliko ih ne zapišemo ili nekom ne ispričamo.

Brojevi nisu odraženi u našim mislima, ovo je jezička operacija. Neko ko nikad nije video kita,
može da govori o dva kida, o desetinama, stotinama kitova. Ovo je moguće zahvaljujući
postojanju brojeva u jezicima.

Petnaestougao je malo ko video, a stougao sigurno niko, ali o ovim oblicima mi imamo jasnu
predstavu, zahvaljujući jeziku.

Silna moć koju jezik poseduje je kada reč postaje zamena za misao.

Gomila reči moze da prikrije siromaštvo misli, dok se sa malo reči može reći mnogo. Može se
govoriti jedno, a misliti drugo.
Odnos između jezika i logike, jezik kao osnovni instrument mišljenja omogućuje logično
rasuđivanje, ali sam on nije nikakva logička šema - ogičnost je atribut mišljenja, a ne jezika.

Svaki jezik ima svoju sopstevnu logiku.

7. Jezik i stvarnost

Odnos između jezika i stvarnosti takođe je složen. Različiti jezici imaju različite nazive za iste
stvari.

Svačiji maternji jezik utiče na viđenje sveta. Jedan primer pružaju nazivi za boje. Opažanje boja
kod svih ljudi je isto, jer čovek razlikuje osnovne i prelazne boje (crveno, plavo), ači da ima
poteškoća sa ostalim bojama (nije jasno sta bi sve neko nazvao ljubičastim, purpurnim itd.)

Afazije – delimično gubljenje moći govora usled bolesti.

Jezik olakšava orijentisanje u stvarnosti. Da nema jezika, ne bismo mogli saznavati o svetu, pa
tako ne bismo imali sta da pričamo drugima. Različiti jezici – različiti pogledi na svet (jer svi ljudi
ne žive u isto vreme, na istom mestu, pod istim uslovima).

Hipoteza jezičke relativnosti, po kojoj specifična struktura maternjeg jezika svakog čoveka bar u
nekim tačkama utiče na njegovo viđenje sveta.

Odnos jezika prema mišljenju i stvarnosti zanimljiv je za opštu lingvistiku, psiholingvistiku i

etnolingvistiku ili antropološku lingvistiku, ali I za filozofiju jezika.

8. Podela jezičkih funkcija

- Komunikativna – osnovna i najšira funkcija, koja zapravo obuhvata većinu drugih, u njoj
utemeljenih jezičkih uloga;

- Kognitivna (saznajna) – pomaže u uobličavanju pojedinih vidova jezika, time što ih izdvaja,
imenuje i dovodi u medjusobne odnose;

- Kulturna – služi za beleženje dogadjaja, za usmeno predanje, za istorijske zapise;

- Simbolička – povezuje ljude unutar i izmedju generacija, u savremenom životu, ali i u sklopu
istorije, tradicije;

- Estetska – jezik je široko i rado upotrebljavan izvor estetskog zadovoljstva;

- Magijska – zasnovana na verovanju u suštinsku i sudbinsku vezu izmedju reči i onoga što one
označavaju;
- Održavanja kontakta – primenjujemo kada zastanemo da proverimo da li nas neko razume ili
da li uopšte prati šta govorimo;

- Metajezična funkcija – kada tražimo ili dobijamo objašnjenje za neku nama nepoznatu reč;

- Funkcija olakšanja/izražavanje emocija – kada jezik služi kao ventil za otpuštanje suvišne
emocionalne ili nervne energije.

- Izvođačka funkcija – kada se samim jezičkim iskazom izvodi čin koje se njime označuje.

Jezičke funkcije u odnosu na elemente govorne situacije?

9. Poreklo jezika

- Pitanje porekla jezika obavijeno je maglinama davne preistorije. Glavne teškoće ovog
problema proističu iz nedostatka dovoljne istorijske perspektive. Snažan podsticaj naučnom
pristupu ovom problemu dala je tek biološka teorija evolucije živog sveta, a posebno čoveka.
Pokazalo se da se ni evolucija ljudskog bića ni razvoj jezika ne mogu objasniti jedno bez drugog.
Nastanak jezika nerazdvojno je povezan sa postankom čoveka i mora se razmatrati u sklopu
drugih sposobnosti ljudskih bića. Mora se pretpostaviti da je Homo sapiens tokom celog svog
postojanja posedovao jezik. Mora se pretpostaviti da je razvoj jezika tekao naporedo sa drugim
evolucionim procesima u razvitku čoveka (silazak čovekolikog pretka sa drveta na zemlju I
prelazak na dvonožni hod – vilica I ruke su oslobođene za druge radnje). Posebnu ulogu imao je
mozak kao kordinatortelesnih promena. Razvoj opšte simboličke funkcije vodio je evoluciji
jezika. A jezik se i razvio zato što su komunikacijske potrebe, prevazišle sve što se moglo izraziti
gestom ili krikom; one su tražile nov instrument - i našle su ga u ljudskom govoru.

Pretpostavlja se da je čovekov jezički razvoj najkasnije pre trideset hiljada godina već doveo ne
do kakvog-takvog jezika, nego upravo do potpuno artikulisanog i izgrađenog sistema verbalne
komunikacije.

Da li je filogeneza jezika, tj. njegova evolucija u okviru vrste, imala više paralelnih izvorišta ili je
pak potekla od jednog jedinstvenog izvora. Prva mogućnost podrazumeva da je ona ostvarena
nezavisno i manje-više istovremeno u različitim grupacijama čovekolikih bića (kao poligeneza), a
druga da se ona najpre začela kod jedne od njih (kao monogeneza) pa tek potom, međusobnim
dodirima i prenošenjem, i kod ostalih. Ne može se isključiti ni treća, kompromisna mogućnost,
po kojoj se prvobitna poligeneza vremenom preobratila u praktičnu monogenezu, tako što bi iz
nekog razloga već u pradavna vremena bez traga iščezli svi naporedni praizvori osim jednog, od
koga bi u tom slučaju poticali, svi danas postojeći I nauci poznati izumrli jezici.

Zajednička svojstva svih jezika označavaju se terminom jezičke univerzalije.

10. Nastanak i razvoj pisma

- Pisanje je oblik govora. govor kao ostvarenje jezika može se odvijati u medijumu zvuka (to je
govorenje) ili pak putem grafičkih znakova na čvrstoj površini (to je pisanje). Govoru pripada
prvenstvo, čovek govori od kad postoji, a piše tek pet milenijuma. Na svim se jezicima može
govoriti, ali najveći broj njih još uvek nema svog pisma. Svaki pojedinac najpre nauči da govori,
pa tek onda nauči (ili nikad ne nauči !) da piše. Na pismu počiva svekolika civilizacija na našoj
planeti. Prvi sistemi pisanja obeležavaju granicu između preistorije čovečanstva i njegove
istorije, a život u savremenom svetu teško bi se mogao zamisliti bez upotrebe pisma. Govor i
pismo su dva ravnopravna sredstva jezičkog izražavanja. Vazna uloga pisma je njegova trajnost
i prenosivost. Govorni iskaz traje samo dok ga proizvodimo i ne čuje se daleko; ali jednom
zapisan, taj iskaz može da traje godinama ili vekovima, a često i da se prenosi na velike daljine.

Početak cilivizovanog čoveka se može povezati sa pronalaskom pisma. Pismo je nastalo iz

potrebe da se neke stvari zabeleže. U bliže preteče pisma mogu se ubrojati slike i crteži
preistorijskog čoveka na zidovima pećina (npr. slike lova).

Na šta se odnosi pisani znak: prvu fazu predstavlja piktografsko ili slikovno pismo, u suštini samo
nizanje stilizovanih crteža. Za ovim sledi ideografsko ili pojmovno pismo, koje beleži i apstraktne
poj move. Tako krug, koji najpre označava sunce, kasnije stoji kao simbol svetlosti, toplote, dana
(princip po kome znak više nije slika, već simbol). Ideogram -  znak koji izražava određenu reč ili
pojam. Kada pisani znaci počnu da simbolizuju jedinice određenih jezika – logografsko pismo.
Daljom stilizacijom, odnosno fonetizacijom, dolazi do predstavljanja glasovnih skupova u
pojedinim rečima nekog jezika, na principu rebusa. Sledeću fazu u procesu konvencionalizacije
pisma čini silabičko ili slogovno pismo, u kome simboli predstavljaju slogove određenog jezika,
presudan oblik pisanja - alfabetsko ili glasovno pismo, u kome jedan znak predstavlja jedan glas
datog jezika.

Najvažnija pisma starog sveta, kao sumersko klinasto (čij i su potezi ličili na klinove), egipatsko
hijeroglifsko (sa urezanim slikama i fonetskim dodacima) i kinesko.

Alfabetski princip prvi put je ostvaren u sevemosemitskom konsonantskom pismu, a usavršen je

u grčkom, dodavanjem znakova za vokale; odatle se, najčešće posredstvom latinskog. Sva
moderna pisma su u načelu alfabetskog tipa.

Prve slovenske azbuke izradili su prema grčkom uzoru Ćirilo i Metodije i njihovi učenici u IX i X
veku. Na delovima naše teritorije korišćena su i druga pisma - glagoljica (verovatno prvo
slovensko pismo), bosančica (vrsta ćirilice) i arabica (varijanta arapskog pisma prilagođena
srpskohrvatskom) - ali su danas u upotrebi samo dva najvažnija, ćirilica i latinica. Latinica je, i
najraširenije svetsko pismo. U većini pisama znakovi teku sleva nadesno, ali su korišćene i druge
mogućnosti : obrnuto (semitska pisma), naizmenično (najstariji grčki i latinički spomenici), ili
odozgo nadole (kinesko pismo). U ranim fazama starih pisama (grčko, latiničko, indijsko pismo
devanagari kojim je pisan sanskrit) pisalo se i kontinuirano.

11. Istorijske promene u jezicima

- Današnji su jezici potomci jezika kojima su ljudi govorili u davna vremena. Ovi daleki preci
davno su izumrli kao jedinstveni jezici, ali mnogi od njih i dalje žive u oblicima govora koji su se
iz njih razvili. U svakom jeziku najbrže se menja rečnik, jer reči najneposrednije odražavaju
promene u životu date zajednice. Leksičke promene lako se uočavaju već u rasponu od dve
generacije. Gramatički i naročito glasovni sistemi menjaju se znatno sporije.

Jezici se menjaju u korak sa ljudskim promenama. Evolucija pojedinih jezika pod okriljem
društvenih zajednica naziva se jezičkom sociogenezom. Pored spoljnih ima i unutrašnjih jezičkih
promena. Ova veza je najočiglednija u rečniku, u koji neke reči ulaze dok se druge iz njega
povlače. Među novijim rečima su tzv. internacionalizmi - reči koje u sličnom obliku a istom
značenju postoje u većini modernih jezika (npr. još radio, atom, antibiotik, laser) Ovakve reči po
pravilu su izgrađene na bazi grčkog ili latinskog, ili su direktno preuzete iz nekog savremenog
jezika, danas najčešće engleskog. Neke nove reči sadrže i domaće tvorbene elemente (kafić), a
neke su opet u potpunosti domaće (nesvrstanost, samoupravljanje). Nove reči se većinom crpu
iz evropskog kulturnog kruga, i to najviše u domenima nauke i tehnike, politike. Nasuprot tome,
reči koje se gube iz srpskohrvatskog jezika (kao avlija, doksat) često pripadaju orijentalnom
nasleđu. Umesto drum sve vise se kaže put, cesta itd. Uz sve promene jezici ipak čuvaju svoj
identitet.

Jezici se tokom svog života menjaju pa i prožimaju, i u nekom obliku izražavaju. Ovo pokazuje da
jezičkim promenama, ipak upravljaju neke čvrste zakonitosti.

Jezici ostaju u ravnoteži kroz sve svoje promene. Jezik se stvara, održava i menja u saobraćaju
između ljudi, i tako će uvek biti.

Delatne su dve suprotno usmerene, ali suštinski komplementarne tendencije - diferencijacija i

integracija. U pojedinim jezicima razvijaju se svojevrsni podjezici različitih teritorijalnih, socij
alnih ili funkcionalnih obeležja vezanih za različite grupe nj ihovih govornika. Procesi
standardizacije u savremenim jezicima i maju objedinjujuće dejstvo na stepenu celih govornih
zajednica.

12. Jezički razvoj pojedinca

- Sposobnošću govora od prirode je obdareno svako normalno dete. Ovu sposobnost ono će da
i spolji uz pomoć ljudi koj i ga okružuju naučiće jezik svoje sredine, ma koji to jezik bio. Prvi krici
novorođenčeta isti su svugde u svetu. Razlike se pokazuju tek nekoliko meseci kasnije, kada
dete, počne da vezuje zvučne celine sa određenim značenjima, kad počne da uči specifični jezik
te sredine. dete se rado poigrava jezikom da bi se zabavlj alo, ali tim putem mnogo i nauči,
često kažu konjovi, čoveci ili nećem.

Deca najpre usvajaju najopštija gramatička pravila, a potom posebno uče izuzetke.

Polazeći od onoga što je čulo, ono uči kako se na i sti kalup mogu napraviti novi iskazi, koje ono
nikada nije čulo a koje neprekidno stvara. Ono zapravo usvaja, sistem pravila koji leži u osnovi
svih iskaza mogućih u datom jeziku, to jest, njegovu gramatiku.

Dete već pre polaska u školu u velikoj meri ovladava gramatikom svoga jezika i poseduje prilično
bogat rečnik. U školskom periodu, a i kasnije, dete dograđuje svoju gramatiku, a nove reči i i
zrazi često se uče do kraja života. Sa daljim rastom i zrazitije su i razlike između pojedinih
govornika istog jezika. Sposobnost usvajanja i upotrebe jezika, bar jednim delom čoveku
urođena. Postoji optimalni period za ostvarivanje ove sposobnosti, koji pada između druge i
sedme godine života.

Dete koje bi odraslo bez dodira sa drugim ljudima, ne bi uopšte moglo da progovori.

Svi jezici kao maternji usvajaju s podjednakom lakoćom - iako u svakom jeziku. Usvajanje jezika
dete tokom svoje rane socijalizacije razvija u nužnom i bitnom međudejstvu sa neposrednom i
širom okolinom. U određenim okolnostima dete može istovremeno da usvaja dva, ređe i više
jezika, što je najčešće slučaj kod dece iz mešovitih brakova - ako se npr. jedan roditelj detetu
redovno obraća na jednom, a drugi na drugom jeziku.

Afazija – gubljenje sposobnosti upotrebe I razumevanja jezika, do kojeg može doći pri oštećenja
mozga.

Agrafija – gubljenje sposobnosti pisanja.

Aleksija – gubljenje sposobnosti čitanja.

Anomija – teškoće sa upotrebom vlastitih imena.

Agramatizam – teškoće za gramatičkim rečima.

Dok je usvajanje jezika jedna od oblasti psiholingvistike, neuroJošku bazu jezika, tj . odnos
između jezika i mozga, proučava neurolingvistika.

13. Jezici u svetu.

- Po naučnim procenama danas postoji blizu 5 .000 jezika, ali se tačan broj ne može utvrditi iz
više razloga. Naime, fenomen jezika se ispoljava u mnogobrojnim vremenskim, prostornim,
strukturalnim i funkcionalnim varijacijama. O jezičkom statusu odlučuju i drugi činioci - etnički,
kulturni i politički, pri čemu je važno i šta sama društvena zajednica smatra svojim jezikom i
kako ga naziva.

Mnogi jezici nestaju sa lica zemlje, sa izumiranjem zajednica koje su njima govorile ili njihovim
prelaskom na neki drugi jezik radi društvenog napretka. lako su mnogi jezici već davno iščezli
bez traga, dešava se i da neki jezik, pošto izumre kao govorni, zadrži određene verske, kulturne
ili naučne funkcije (starogrčki, latinski), pa čak i da posle dužeg vremena doživi reinkarnaciju kao
živi jezik (hebrejskogi). Neki jezici nastaju, dok drugi nestaju.

Dok su neki jezici svedeni na šačicu predstavnika, na drugom kraju skale ima jezika kojima
govore desetine, pa i stotine miliona ljudi širom sveta. Apsolutno naj veći broj govornika ima
kineski - danas već celu milijardu, engleski sa 300 I španski sa 250 miliona.

Mnogi ljudi upotrebljavaju i druge jezike (strane).

Masovno pomeranje, pa i desetkovanje stanovni štva usled ratova, etničkih sukoba ili gladi
može u kratkom vremenskom rasponu drastično da izmeni broj govornika nekog jezika.

Pred naukom su jednaki svi jezici – stariji i noviji, pisani i nepisani, veliki i mali, elitni i egzotični.
Za lingvistiku svi su jezici pojednako vredni predmeti proučavanja.

Postoje četiri glavne naučne klasifikacije jezika. Prva je genetska, zasnovana na vremenu, čiji su
proizvod jezičke porodice. Druga je arealna, utemeljena u prostoru, koja proučava jezičke
saveze. Treća je tipološka, zaokupljena sličnostima i razlikama u jezičkoj strukturi, iz koje
proističu jezički tipovi. Čevrta je funkcionalna, koja upoređuje jezike s obzirom na njihove
komunikacijske i društvene uloge, utvrđujući tako jezičke varijetete. (sociolingvističke).

14. Jezička srodnost

Jezici mogu da budu srodni na više načina, ali se pojam srodstva u doslovnom smislu vezuje
samo za genetsku povezanost, koja ukazuje na zajedničko porekta. Ako pogledamo reči goreti,
gar, zgarište, granuti, grejati, žar i žeravica, mi i bez nekih posebnih stručnih znanja možemo da
pretpostavimo da one, zapravo čine jednu porodicu reči koja ima zajednički koren. (Za
utvrđivanje tog korena, koristi se grana lingvistike etimologija – proučava poreklo reči u jednom
ili više jezika, nastojeći da otkrije nj ihove prvobitne oblike i značenja, tj . njihove etimone).
Narodna etimologija predstavlja davanje jasnijeg značenja odgovarajućih termina. Reči mogu da
potiču od zajedničkog korena ne samo u jednom nego i u više jezika; upor. npr. sh. mati, rus.
manro, polj . matka, nem. Mutter, engl. mother, ital. madre, franc. mere, šved. mor. Lingvisti
utvrđuju da su jezici genetski srodni, što znači da vode poreklo od zajedničkog pretka. Taj
predak, rekonstruiše se metodama istorijske i uporedne lingvistike, na osnovu podataka iz jezika
koji su od njega potekli. Takav prvobitni izvor naziva se prajezikom, a skupina jezika koji su se iz
njega razvili jezičkom porodicom. Do danas je u nauci utvrđeno oko dvadeset jezičkih porodica.
Jezičke porodice se dele na grane i rodove.

Danas se indoevropska jezička porodica deli na više grana i ogranaka. Glavne preživele grane
indoevropskog prajezika su germanska, balta-slovenska, italska, keltska, helenska, albanska,
jermenska i indo-iranska. Među važnijim jezicima Evrope, engleski i nemački sa holandskim
pripadaju zapadnom ogranku germanske grane, dok njen severni ogranak čine švedski, danski i
norveški. Slovenski ogranak balto-slovenske grane obuhvata tri grupe jezika: zapadnu, južnu i
istočnu. Romanski jezici (francuski, italijanski, španski, portugalski, rumunski). Keltskoj grani
pripadaju irski, škotski gelski i velški.

Uz indoevropsku porodicu, u Evropi je značajnije zastupljena još samo ugro-finska (sa

mađarskim i finskim). U bližem susedstvu su turski iz turkijske i arapski i hebrejski iz semitske
porodice. Drugde u svetu ima još velikih porodica, kao bantu u Africi, kinesko-tibetska i
dravidska u Aziji ili uto-astečka u Severnoj i Srednjoj Americi.

Arealne klasifikacije jezika proističu iz kontaktne srodnosti. Jezički savez - jezici koji su
zahvaljujući međusobnom kontaktu i geografskoj blizini stekli brojne zajedničke osobine (npr.
balkanski jezici).

15. Jezički tipovi

- Jezici mogu da budu povezani u vremenu (genetski) ili u prostoru (arealno). Na primer,
petočlani sistem vokala ima srpskohrvatski, ali I španski, novogrčki, japanski, havajski, ali
nijedan od ovih jezika nije srodan ni genetski ni arealno. Na osnovu teološke srodnosti
uspostavljaju se jezički tipovi.

Lingvistička tipologija se bavi sličnostima i razlikama u jezičkoj strukturi, uz pomoć kontrastivne

metode.

Morfološka klasifikacija:

1) korenski tip - reči su nepromenljive, nema nastavaka, gramati čki odnosi se izražavaju redom
re či – kineski, vijetnamski;

2) aglutinativni tip - gramatičke kategorije izražavaju se nastavcima dodatim osnovi reči prostim
“nalepljivanjem”, tako da svaki ima svoj zasebni identitet i funkciju – turkijski, ugro-finski jezici,
japanski;

3) flektivni tip - gramatički odnosi izražavaju se promenom unutrašnje strukture reči, nastavci
istovremeno imaju po nekoliko gramatičkih značenja – srpski, latinski, gr čki, arapski;
4) inkorporativni tip - reči su često vrlo duge i komplikovane, predstavljaju mešavinu flektivnih i
aglutinativnih obeležja – eskimski, aboridžinski jezici.

Pod jezičkim varijetetom podrazumeva se oblik jezika određen teritorijalno, socijalno ili
funkcionalno. U svojim zajednicama jezici ili varijeteti mogu da budu od lokalnog, regionalnog ili
nacionalnog značaja.

Nacionalni jezici (zvanični jezik; standardni jezik; književni jezik) – po pravilu nisu samo pisani,
nego su izgrađeni kao komunikacijski instrumenti savremenog jezika;

Koine – naddijalektski govorni tip koji služi široj komunikaciji u nekoj oblasti;

Lingua franca - teritorijalno rasprostranjen jezik kojim komuniciraju predstavnici razli čitih
jezika:

– kontaktni jezik (pidžin), kreol;

– jezik šire komunikacije (svahili, malajski; svetski jezici).

16. Jezičke univerzalije

- Zajednička obeležja svih jezika nazivaju se jezičkim univerzalijama. Postoje različite vrste
univerzalija:

- supstantivne – u vezi s vrtama jezičkih jedinica;

- formalne – u vezi sa kombinovanjem jezičkih jedinica u govoru;
- sinhronijske – tiču se jezičkih stanja u datom vremenoskom preseku;
- dijahronijske – iskazuju zakonitosti evolucije jezičkih sistema u vremenskom sledu;
- neograničene – važe za sve jezike bez izuzetka;
- ograničene – dopuštahu izuzetke;
- implikacione – ako neki jezik poseduje osobinu x,poseduje i osobinu y.

Ako posmatramo odnos ismeđu duala i plural u sistemu gramatičkog broja, logički su
moguće četiri kombinacije: da neki jezik nema ni jedno ni drugo, da ima oboje,da ima plural
bez duala, i da ima dual bez plural. Dual podrazumeva plural, ali ne i obrnuto.

Jezici sveta veoma razlikuju u svojim površinskim strukturama, dok su veoma slični u
dubinskoj strukturi.

Nosioci jezika su ljudi, pa se univerzalije mogu otkriti i u promenama u govornoj sposobnosti

pojedinaca tokom njihovog života. Istaknuti ruski lingvist savremene epohe Roman
Jakobson dao je objašnjenje
 Može se reci da se jezici razlikuju zato što se razlikuju ljudske grupe koje njima govore, ali su
slični zato sto ih govore ljudi. Pri tome se jezičke univerzalije ne mogu pripisati jednom
izvoru.

Jezik je deo čovekovog genetskog nasleđa, ali se ostvaruje kulturnim putem, treba tražiti
korene kako sličnosti tako i razlika među jezicima.

17. Jezik i druge društvene kategorije

- Jezik, rasa i kultura:

Rasa kao pojam je podrazumevao biološke osobine, antropološke, etničke i geografske, pa se

govorilo o arijevskoj, dinarskoj, mediteranskoj i alpskoj rasi. Jezik je ranije bio dovođen u vezu
sa rasom, pa se smatralo da je on izraz nekih tipoloških osobina jedne rase, tj. da sve što
karakteriše rasu nalazi mesto u jeziku.

Moderna nauka to odbacuje i smatra da jezik i rasa nisu povezani (dete iz Nigerije, odraslo u
Beogradu, pripada određenoj rasi i nosi i čuva njena obeležja, ali govori jezikom sredine koji nije
u direktnoj vezi sa tom rasom).

Pojam kulture uključivao je materijalni aspekt, društvene ustanove i duhovna stanja. Smatralo
se da je jezik odgledalo kulture.Ne postoji unutrašnja povezanost između kulture i jezika. Može
više jezika da učestvuje u oblikovanju jedne kulture, kao npr. u orjentalnoj kulturi u kojoj
učestvuju 3 raznorodna jezika: arapski, turski i persijski. A ima i obrnutih slučajeva: da u jednoj
kulturi učestvuje više ejzika, kao npr. na Balkanu. 

- Jezik, nacija i država:

Kada je u pitnaju odnos nacije i jezika, nema uzročne povezanosti. Mnoge nacije imaju jezik koji
je samo njihov (mađarska, kineska, japanska), ali ima slučajeva kada jedna nacija ima više jezika
(Švajcarci - nemački, italijanski i francuski). Može i obrnuto - jedan jezik, a više nacija: nemački
jezik - Austrijanci, Nemci, deo Švajcaraca.

Jezik i nacionalnost nisu usko povezani, mada ima zabluda da tako i treba. Zato što se jezik
uzima kao važan simbol nacionalne pripadnosti, zbog čega dolazi do nesporazuma, u prvom
redu, političkih (Muslimani bi hteli svoj jezik - bošnjački; Crnogorci - crnogorski).

Kada je u pitanju odnos jezika i države, onda se može reći da nema nikavih podudarnosti.
Mnogo je više jezika nego država. Jedna društvena zajednica koju jezik podrazumeva jeste
jezička zajednica. Jezička zajednica je kolektiv koji govori datim jezikom. Jezik je važan simbol
nacionalne pripadnosti.

18. Višejezičnost
- Jezička karta sveta stalno se menja, zbog seoba, ratova i osvajanja, trgovačkih i turističkih veza,
zbog naučno-tehnološkog razvoja i masovnih medija. Dodir među jezicima je neprestan i stalno
se uvećava. Tome doprinosi činjenica da se u pojedinim zemljama ljudi služe sa dva ili više
jezika, naročito u mešovitim sredinama.

Naporedna upotreba dva jezika označava se kao dvojezičnost ili bilingvizam. Ako je upotreba
vezana za više jezika, onda je reč o višejezičnosti ili multilingvizmu.

U pojedinim sredinama jedan jezik je maternji, a u upotrebi je i neki drugi jezik, da bi

komunikacija bila svestranija. Takve primere imamo na Kosovu i Vojvodini.

Višejezičnost sve više poprima zamah, jer sve veći broj mladih ljudi uči po neki strani jezik.

Diglosija je pojava da u jednom društvu postoje dva blisko povezana jezika, kada jedan jezik
služi za svakodnevnu komunikaciju, a drugi za neko više opštenje, za neku kulturnu
angažovanost.

U pogledu društvenog statusa i formalnog položaja zastupljeni jezici mogu biti u raznim vrstama
odnosa. Oni mogu da budu ravnopravni, kao u bivšoj Jugoslaviji. Može da postoji neki oblik
zvaničnog ili državnog jezika, ovakvu privilegiju ima jedan ili dva jezika, ređe više jezka.

Organizovana stručna i društvena nastojanja u ovom pravcu nazivaju se jezičkim planiranjem, a

ovo se obavlja u širim okvirima jezičke politike.

Za čovečanstvo u celini svakako je velika dobit što čovek raspolaže mnogim glasovima, što
postoje toliki jezici u kojima su nataložena duhovna blaga raznih naroda, starih i savremenih,
velikih i malih. Ali ta raznolikost ima i negativnih posledica, jer otežava komunikaciju u jednom
svetu. Da bi neko višejezično društvo uistinu funkcionisalo kao celina, a ne samo kao manje-više
mehanički zbir nezavisnih i samodovoljnih delova, neophodno je da što veći broj njegovih
članova bude i pojedinačno dvojezičan.

19. Jezički znak

20. Foneme

- Fonologija se bavi glasovnim sistemima pojedinih jezika. Svi ljudi poseduju iste govorne
organe, i sa artikulaciono-akustičke strane u stanju su da proizvedu svaki od mnoštva glasova
koji se javljaju u bilo kom jeziku sveta. Svi jezici imaju različite fonološke sisteme. Svaki jezik ima
svoju sopstvenu artikulacionu bazu - skup navika da se spontano izgovaraju glasovi upravo tog,
a ne nekog drugog jezika..
Plan funkcionalnih jedinica te strukture (fonološki ili, uže, fonemski plan) razlikuje od plana
fizičke realizacije takvih jedinica (fonetski plan).

Fonema – najmanja distinktivna jedinica; bez značenja; ima distinktivnu funkciju, a to znači da
se

pomoću foneme razlikuju značenja viših jedinica (više jedinice su značenjske, jedinice prve
artikulacije…). Fonema se realizuje kao fon ili glas, a različite kontekstualne varijante fona zovu
se alofoni - varijacija fonema, najmanje apstraktne jedinice govora. Fonema je u suštini
apstraktna jedinica, jer nije neposredno čulne, pojavne prirode.

Grafema - jedinica koje u pisanju odgovaraju fonemama.

Reći da su foneme distinktivne jedinice znači istaći njihovu opozitivnu funkciju u razlikovanju
većih jedinica u čiji sastav ulaze.

Identifikacija fonema podrazumeva korišćenje metode tzv. minimalnih parova - takvih kod kojih
se dve po značenju odelite reči formalno razlikuju samo u jednoj fonemi.

Na primer: Ruma – ruma – [R] uvularni / [r] alveolarni.

Fonemske opozicije koje učestvuju u razlikovanju mnoštva reči imaju visok funkcionalni naboj i
stabilne su u sistemu, dok one sa slabijom funkcionalnom podlogom mogu da budu nestabiln.
Pojedini jezici najčešće imaju između 20 i 40 fonema, ali ih ima i sa svega 11, kao i sa 70 i više.

21. Gramatički odnosti

- Gramatika je sistem pravila za povezivanje jezickih jedinica. Ona u svom užem značenju
obuhvata morfologiju i sintaksu, a u širem još i fonologiju i semantiku. Dve glavne i najšire vrste
gramatičkih odnosa čine tzv. sintagmatski i paradigmatski odnosi. Sintagmatski odnosi
(sintagma - označava ostvarenu kombinaciju reči u nekom nizu) su odnosi između jedinica
zajednički prisutnih u jednom iskazu, koje obrazuju niz. Paradigmatski odnosi (paradigm -
označava skupa srodnih reči ili skupa gramatičkih oblika neke reči) su odnosi između u jednom
iskazu prisutnih i iz njega odsutnih jedinica, koje obrazuju skup.

Gramatička kategorija je sistem od najmanje dva člana kojim se izražava neki gramatički odnos -
npr. rod, broj, padež, lice, vreme itd. A gramatička konstrukcija je kombinacija dveju ili više reči
između kojih postoji neka gramatička veza.

Gramatička pravila:

- Preskriptivna pravila :
 Šta je pravilno? Samo ono što je propisano kao pravilno! Na primer: u vezi toga х, u vezi s
tim ✓;

- Deskriptivna pravila:

Šta je pravilno? Sve ono što je gramatično! Na primer: u veza s to, u vezi time.

22. Morfema

- Morfologija se bavi strukturom, oblicima i građenjem reči. Može se podeliti na tlektivnu

morfologiju, vezanu za obličke promene u okviru pojedinih vrsta reči kao izraz gramatičkih
kategorija, i tvorbenu (leksičku, derivacionu) morfologiju, koja proučava procese građenja
leksičkih jedinica. Osnovna jedinica morfologije je morfema – najmanja jedinica jezičke
strukture.

Odnos između reči i morfeme. A taj odnos je takav da jedna reč može da sadrži samo jednu
morfemu (plav, pod, krov) ili više morfema plav-o-kos. Reč ne može da sadrži manje od jedne
morfeme, jer je morfema najmanja jedinica. Broj morfema u nekom jeziku se ne može tačno
odrediti u bilo kojem trenutku, ali se u modernim jezicima meri hiljadama – njihovim
kombinacijama se dobija veći broj. Morfema je apstraktnog karaktera, njen fonološki izraz -
jeste morf. Izvedeni oblik neke morfeme je alomorf (npr. sto – stolnjak). Morfofonema – oblik
morfeme koja sadrži gramatičke razlike (npr. junak – junače – junaci).

Morfeme se izražavaju putem fonema, ove dve vrste jedinica se bitno razlikuju: foneme nemaju
samostalnog značenja nego služe za izražavanje i međusobno razlikovanje morfema.

Osnovna podela morfema jeste na slobodne i vezane. Slobodne su one koje mogu da stoje
samostalno (kao na, kod, sunce, Sanja, rad, krov, korak). Vezane su one koje ne mogu da se
upotrebljavaju samostalno, nego samo u kombinaciji sa drugim morfemama (pev-a, u-rad-i-ti,
grad-ov-i, sunc-o-kret, mir-o-ljub-iv). Postoji još jedna podela na leksičke morfeme, sa izrazitim
leksičkim značenjem, i gramatičke morfeme, kod kojih preteže gramatička funkcija.

23. Sintaksičke jedinice

- Sintaksa proučava pravila kombinovanja reči u rečenice. Kombinovanjem samih rečenica i

ustrojstvom nadrečeničnih celina bave se analiza diskursa i lingvistika teksta. Najmanja jedinica
sintakse je reč.

Sintagma – skup dve ili više reči od kojih je jedna glavna reč, a ostale zavise od nje. Sintagme se
dele na imeničke (npr. mlada devojka, čaj i kafa), glagolske (npr. će doći, napisati pismo),
pridevske (npr. veoma mlada, bogat znanjem), priloške (npr. vrlo brzo, malo lakše), predloške
(npr. na stolu, iznad svega). A prema sintaksičkoj funkciji mogu se deliti na subjekatske,
predikatske, objekatske, odredbene. Klauza – predikatska rečenica, tj. jedinica koja izražava
predikaciju.

Klauze se dele na nezavisne, koje mogu da stoje samostalno, i zavisne, koje nisu samostalne.

Najviša jedinica sintakse, a time i gramatičke organizacije jezika, jeste rečenica. Rečenica obično
sadrži jednu ili više klauza. Ako sadrži samo jednu klauzu, ona je prosta, ako rečenica sadrži dve
ili više klauza, ona je složena. Rečenice se mogu klasifikovati i prema funkciji - na izjavne
(potvrdne ili odrične), upitne, zapovedne i uzvične.

Kongruencija je slaganje u gramatičkim kategorijama (rod, broj, padež, lice...). Upravljanje

(rekcije) - upotreba jedne reči nameće izbor oblika druge reč. Različiti elementi rečenice često
se izostavljaju radi izbegavanja ponavljanja ili isticanja onog što je u iskazu novo; ovo se zove
elipsa, a tako skraćene rečenice su eliptične.

24. Sintaksičke konstrukcije

- Sintaksička konstrukcija je kombinacija dveju ili više sintaksičkih jedinica izmedju kojih postoji
neka gramatička veza.

25. Reči i lekseme

- Reč je celovita i samostalna jezička jedinica, nastala u konvencionalnom spregu zvuka i

značenja time što je pojedinim fonemama ili kombinacijama fonema pridružen određen i
srazmerno stalan pojmovni sadržaj. Plan izraza u reči kao jezičkom znaku može biti ostvaren i
grafički, dakle grafemama umesto fonemama; tada govorimo o pisanoj reči nasuprot govorenoj.
Reč je samostalna u odnosu na veće jedinice. Dužina reči može izraziti na razne načine - kroz
broj fonema/grafema, morfema ili slogova, pa tako reči mogu da sadrže jednu ili više
fonemalgrafema, da budu jednomorfemske ili višemorfemske, jednosložne ili višesložne.

Aktivna i pasivna leksika - reči koje sami upotrebljavamo i one koje razumemo, tačno ili
približno, iako se njima ne služimo.

Leksema – jedna reč, koja obuhvata svaki mogući oblik te reči i nastavke , npr. raditi.

Skup svih oblika jedne lekseme čini njenu paradigmu. Lekseme su često duže od jedne reči.
Izrazi kao snaći se, odreći se, razići se i sl. čine leksičke jedinice. Frazeologizmi su
ustaljene jezičke jedinice sastavljene od najmanje dve reči koje imaju jedinstveno značenje.

Idiomi – izrazi koje imaju svi jezici.

Kolokacije – uobičajene fraze (Srdačan pozdrav, hemijska olovka).

Proučavanjem leksičkih jedinica i leksičkog sastava jezika bavi se leksikologija. Grane
leksikologije:

1) etimolgija – proučava poreklo i istorijski razvoj leksičkih jedinica;

2) onomastika - proučava vlastita imena;

3) terminologija – bavi se stručnim nazivima;

4) frazeologija - proučava kombinacije leksičkih jedinica;

5) leksikografija - proučava teorijsko znanje o rečniku i bavi se sastavljanjem rečnika.

Rečnik je publikacija koja sistematski registruje i tumači veći ili manji, opštiji ili poseban deo
ukupnog fonda reči jednog ili više jezika.

26. Značenje reči

- Semantika proučava plan sadržaja u jeziku, posebno značenje reči i rečenica, pa se tako deli na
leksičku semantiku (značenje reči I značenjski odnos među rečima) i rečeničnu semantiku
(značenje rečenica). Kod reči, mogu se razlikovati određene dimenzije značenja:

1) Leksičko i gramatičko značenje. Leksičke reči kao knjiga ili čitati imaju leksičko značenje s
obzirom na pojmove koje označavaju, ali one imaju i gramatičko značenje - 'imenica ženskog
roda u nominativu jednine' , odnosno ' glagol u infinitivu' . A gramatičke reči kao ako ili bez
imaju gramatičko značenje kao veznici odqosno predlozi i s obzirom na svoje dominantne
sintaksičke funkcije, ali one imaju i izvesnu meru leksičkog značenja.

2) Predmetno i emotivno značenje. Predmetno (referencijalno) ne uključuje emotivni odnos –

kuća, baba, zemlja, emotivno uključuje emotivni odnos – dom, baka, domovina.

3) Konkretno i apstraktno značenje. Konkretno označava nešto određeno opipljivo - sto, knjiga,
vrata, a apstraktno nešto što je zamišljeno – dobrota, likavost, šarm.

4) Osnovno i preneseno značenje.

5) Denotcija i konotacija. Denotacija označava - primarno, neutralno, eksplicitno značenje

-policajac - pripadnik snaga reda. Konotacija - izvedeno, emotivno, implicitno značenje -
policajac – njuškalo.

Komponencijalna analiza - proučava značenje reči. Komponencijalna analiza se može definisati

kao rastavljanje značenja na osnovne jedinice. Komponente značenja nekada se nazivaju
semantičkim distinktivnim obeležjima, a skupovi takvih oheležja kao jedinice značenja zovu se
sememe. Može se napraviti podela na semantički proste (minimalne, primitivne –imati, živeti)
izvedene reči (dati, ubiti).

27. Značenjski odnosi među rečima

- Paradigmatski odnosi:

1) Homonimija - pojava postojanja reči istih po glasovnom sklopu, često istih i u pisanju, a
različitih po značenju; takve reei zovu se homonimi ( grad – grad)

2) Sinonimija - pojava reči istog značenja, a različitog oblika; takve reči zovu se sinonimi (debeo
– punačak).

3) Antonimija - pojava reči suprotnih po značenju; takve reči zovu se antonimi (lep – ružan).
Postoje tri vrste antonima:

a) pravi – najčešće pridevski parovi (mlad/star; dobar/loš);

b) dopunski – često takodje pridevi, ali koji se normalno ne stepenuju (živ/mrtav;

muško/žensko; oženjen/neoženjen);

c) relacioni – parovi predloga (kao iznad/ispod), glagola (kao kupiti/prodati) ili imenica (kao
muvžena).

4) Hiponimija - pojava svrstavanja reči u hijerarhijski ustrojene značenjske klase sa nadređenim

članovima (hiperonimima) i podređenim članovima (hiponimima) (cvet – ruža, lala, karanfil).

Oko nekog leksičkog jezgra mogu se okupiti iz njega izvedene ili samo po značenju srodne reči,
obrazujući leksički skup (kuća -kućica, kućerina, kućište itd.). Širi skupovi ove vrste nazivaju se i
leksička ili semantička polja to su grupe srodnih reči koje ožnačavaju npr. boju, rodbinske veze,
odeću, hranu, piće.

Deminutiv – reč koja označava nešto umanjeno (dete – detence).

Augmentativ – reč koja označava nešto uvećano (knjiga – knjižurina).

28. Značenje rečenica

- Rečenice stoje u raznim vrstama značenjskih odnosa. Neke ilustruju odnos ekvivalentnosti ili
parafraze (što je sinonimija na nivou rečenice: potpisali su ugovor – ugovor je potpisan), druge,
odnos logičke kontradikcije (npr. Ovaj neženja je oženjen) ili pak tautologije (npr. Ovaj neženja
je neoženjen); a neke su sintaksički dvosmislene.

29. Govorni činovi

- Treba da razlikujemo rečenicu kao jedinicu jezičkog sistema od iskaza kao realizacije te
jedinice u govoru. Rečenicu treba razumeti kao tip, a iskaz kao ostvarenje tog tipa u
komunikaciji. Ostvarenje rečenice u govoru može biti potpuno ili nepotpuno, ispravno ili
neispravno, nejasno ili dvosmisleno.

Pragmatika – disciplina koja proučava upotrebu jezika. Značenjem rečenice bavi se semantika, a
iskazom – pragmatika.

Pragmatika je određena teorijom govornih činova:

1) asertivi - tvrđenja, izveštaji, gde je važna istinitost (npr. Zemlja je okrugla, Inspektor je
došao);

2) direktivi - uputstva, naredbe, kojima se postiže određeni učinak (npr. Uzimajte ovaj lek tri
puta dnevno)

3) komisivi - obećanja, pretnje, sa obavezujućom snagom u budućnosti (npr. Obećavam da ću se

javiti čim stignem);

4) ekspresivi - izvinjenja, zahvaljivanje, čestitike, sa ukazivanjem na psihološka stanja govornika

(npr. Od srca vam zahvaljujem, Srdačno čestitam);

5) deklarativi - iskazi koji izazivaju trenutnu promenu nekog stanja stvari (npr. Otpušteni ste s
posla, Objavljujemo vam rat).

Preformativni glagoli – oni kojima se izvodi radnja o kojoj je reč ( obećavam, tvrdim,
zahvaljujem se, kladim se, molim, preklinjem…)

30. Struktura razgovora i teksta

- Dikurs – realizacija jezika u vezanom govoru posmatrana kao proces.

Tekst – realizacija jezika u vezanom govoru posmatranja kao proizvod.

Svaki razgovor predstavlja vezani govor i čini jedan diskus. Strukturu razgovora čine:

1) kvalitet - proverenost, iskrenost, istinitost;

2) kvantitet - znati šta reći i koliko pričati; ni malo ni mnogo;

3) odnos prema temi - govoriti direktno o onome što je predmet razgovora, a ne o nečemu
"desetom";

4) način govorenja - jasno, bez okolišenja i dvosmislenosti, sređeno, dinamično;

Podrazumevana, pretpostavljena informacija nekada se zove pretpostavka (tehnički termin je
presupozicija), a nova informacija - fokus (ono što se osvetljava, izdvaja u prvi plan).

Tekst je proizvod, ishod ostvarenog diskusa: To je nadrečenična celina, veća ili manja, koja se
ostvarjuje uvek iznova u procesu jezučke komunikacije.

31. Jezik, dijalekt i sociolekt

- Fenomen jezika ispoljava se u mnogobrojnim prostornim, društvenim i funkcionalnim

varijacijama. Pojedini jezici nisu kompaktne i stalne celine nego se u različitim pravcima
raslojavaju: teritorijalno raslojavanje na dijalekte, socijalno raslojavanje na sociolekte, i
funkcionalno raslojavanje na funkcionalne stilove.

Teritorijalno raslojavanje manifestuje se u činjenici da isti jezik različito upotrebljavaju ljudi koji
potiču sa različitih delova njegovog govornog područja: ako je reč o srpskohrvatskom, mi
najčešće bez teškoća prepoznajemo da li je neko iz Vojvodine, Dalmacije, Bosne, Crne Gore i
slično. Ne može se reći koliko tačno ima dijalekata u nekom jeziku. Dijalekt može da obuhvati
više govora i izgovora. Jedan jezik se iz raznih razloga (ratna osvajanja ili ekonomske migracije)
cepa na dijalekte usled razbijanja prvobitne zajednice govornika; ovi se vremenom razilaze i
dobijaju status zasebnih jezika. Tako su npr. svi današnji slovenski jezici u istorijskom smislu
dijalekti nekadašnjeg pretpostavljenog slovenskog prajezika. Lingvistički gledano, svaki dijalekt
je potpun komunikacijski sistem koji ima sva obeležja jezika.

Socijalno raslojavanje jezika je raslojavanje prema društvenim grupama - tako nastaju sociolekti
ili socijalni dijalekt. Tako dolazi do delimično zatvorenih, pa i svesno tajnih govornih tipova,
poznatih samo članovima uže grupe, koji se tim putem namerno ili nenamerno razgraničavaju
prema drugim članovima zajednice (obredni i esnafski jezici, šatrovački govor, kriminalni argoi,
omladinski sleng, žargoni pojedinih struka ili urbanih subkultura, naučna terminologija itd.).
Primeri sociolekta: keva (majka), som (hiljadarka), koža (odelo), tintara (glava).

Idiolekt – lični jezik.

32. Jezička norma i standardizacija

- Jezička norma predstavlja sveukupnost propisanih i obaveznih pravila dobre upotrebe jezika,
koja služe kao merilo jezičke ispravnosti i uzor svima koji se datim jezikom služe ili ga uče. Ovo
je područje normativne lingvistike. Norma srpskohrvatskog predviđa da se dosledno razlikuju č i
ć, dž i đ, kao i akcenti i dužine, da se piše predsednik, a ne pretsednik, da se na određenim
mestima upotrebljavaju velika slova, da se kaže gledalac a ne gledaoc itd.Normiranost je po
pravilu čvršća u pisanom nego u govornom jeziku. Jezik je po svojoj prirodi normativan, ali su
samo neki jezici uz to i normirani merama koje svesno preduzimaju neke jezičke zajednice.
Proces izgrađivanja jezičkih normi naziva se jezička standardizacija, a njegov rezultat je
standardni ili književni jezik.

Žargon – reči, fraze, i izrazi koji se koriste u specifičnoj profesiji (lekarski, pravnički žargon,
žargon automehaničara). Npr. bakandže – ružne cipele.

Sleng – koristi se u malim grupama ljudi u neformalnom kontekstu. Pošto ga koristi određen sloj
društva, često se meša i sa dijalektom. Npr. gari – druže.

33. Književni jezik

- Standardni jezik drukčije se obeležava i kao normativni ili književni jezik. To je jezik koji se
koristi u književnosti, naučni, u administraciji i školi, u svakodnevnoj komunikaciji (porodica,
trgovina, saobraćaj). Obuhvata govornu i pisanu reč, a podrazumeva jezički sistem koji je
određen normama i pravilima. Književni jezici po pravilu se javljaju najpre kao medijumi religije,
svetovne književnosti , nauke i visoke kulture, još u starim civilizacijama, a potom, sa dolaskom
modernog doba, sve izrazitije i kao sredstva savremene komunikacije u svim domenima javnog
života. Književni jezici najčešće izrastaju na podlozi jednog dijalekta ili grupe dijalekata datog
jezika. Književni jezik je funkcionalno raslojen. Književni jezik je jedintven i autonoman. Kada je
kolektiv koji se služi jednim književnim jezikom podeljen teritorijalno, nacionalno ili
sociokulturno tada se govori o varijantama književnog jezika.