اساطیر ایرانی

mandegar.tarikhema.org tarikhema.
org
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir
tarikhema.org
1 ‫بهمن انصاری‬
‫ن‬ ‫ی‬ ‫ط‬

‫اسا ر اریا ی‬
‫بهم‬
‫ن انصاری‬
mandegar.tarikhema.org
tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫‪tarikhema.org‬‬
‫اساطیر‬ ‫‪2‬‬
‫ایرانی‬
‫انصاری‪ ،‬بهمن‪1368 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫سرشناسه‬

‫اساطیر ايرانی‪ /‬تالیف‪ :‬بهمن انصاری‬ ‫‪:‬‬ ‫عنوان و نام پديدآور‬
‫تهران‪ ،‬آروَن‪.1397 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات نشر‬
‫‪ 194‬ص‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات ظاهری‬
‫‪978 - 964 - 231 – 591 – 8‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شابک‬
‫فیپا‬ ‫‪:‬‬ ‫وضعیت فهرستنويسی‬
‫اساطیر ايرانی‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫‪Mythology, Iranian‬‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫‪ 5 1397‬الف ‪ 8‬الف ‪BL 2270 /‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ردهبندی کنگره‬
‫‪291/ 130955‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ردهبندی ديويی‬
‫‪5235835‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شماره کتابخانه ملی‬
‫اساطیر اریانی‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬
‫‪tarikhema.ir‬‬
‫تالیف‪ :‬بهمن انصاری‬
‫ناشر‪ :‬انتشارات آروَن‬
‫چاپ اول‪1397 :‬‬
‫چاپ مدیران‪ 1100 :‬نسخه‬
‫‪ 22000‬تومان‬
‫نشانی‪ :‬میدان انقالب – خیابان ‪ 12‬فروردین – خیابان وحید نظری‬
‫نرسیده به خیابان منیری جاوید‪ -‬پالک ‪ – 105‬واحد ‪ 3‬تلفن‪66962850 – 51 :‬‬
‫ایمیل‪ Arvannashr@yahoo.com :‬وبسایت‪www.Arvannashr.ir :‬‬
‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
mandegar.tarikhema.org tarikhema.org
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir
‫‪3‬‬ ‫بهمن انصاری‬
‫بدین بوموبَر زنده یکتن مباد‬ ‫چو ایران نباشد‪ ،‬تن من مباد‬
‫میستاییم مردانِ اَشَوَن در سرزمینهای ایرانی را‪ ،‬میستاییم‬

‫زنانِ اَشَوَن در سرزمینهای ایرانی را‪.‬‬
‫(اوستا ‪ /‬فروردینیشت ‪ /‬بند‪)143‬‬
‫میستاییم «مهرِ» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمانهای‬

‫خوشِ سرشار از سازش و آرامش بخشید‪.‬‬
‫(اوستا ‪ /‬مهر یشت ‪ /‬بند‪)4‬‬
‫میستاییم «تیر» ستارة رایومَندِ فرّهمندِ زیبا و آشتیبخش را‪،‬‬

‫که بهسوی کشورها رویآورد تا آنها را از سالی خوش‪ ،‬بهرهمند‬
‫سازد‪ .‬تا سرزمینهای ایرانی از سالی خوش‪ ،‬برخوردار گردند؛ که‬
‫از یکسوی به سوی دیگر شتابان بتازد‪ ،‬همچون آن تیرِ در هوا‬
‫پرّان که "آرشِ کمانگیر" بیانداخت‪.‬‬
‫(اوستا ‪ /‬تیر یشت ‪ /‬بند‪6‬و‪)9‬‬
‫میستاییم این جایها را‪ ،‬روستاها را‪ ،‬چراگاهها را‪ ،‬خانمانها‬

‫را‪ ،‬آبشخورها را‪ ،‬آبها را‪ ،‬زمینها را‪ ،‬گیاهان را‪ ،‬این زمین را‪ ،‬آن‬
‫آسمان را‪ ،‬بادِ پاک را‪ ،‬ستاره را‪ ،‬ماه را‪ ،‬خورشید را‪ ،‬ایران جاودانه‬
‫را‪ ،‬همة آفریدگانِ را و همة مَردان و زنان را‪.‬‬
‫(اوستا ‪ /‬یسنا ‪ /‬هات‪ / 1‬بند‪)16‬‬
‫ارتباط با نویسنده‪:‬‬
‫‪@Ansari_Bahman :‬‬ ‫توییتر‬

‫‪@Bahman.AnsarY:‬‬ ‫اینستاگرام‬
‫‪@bahman_Ansari: :‬‬ ‫تلگرام‬
‫فهرست‬
‫‪007‬‬ ‫‪ ---‬دیباچه‬
‫‪011‬‬ ‫‪ ---‬کهنترین اساطیر اوستایی‬
‫‪015‬‬ ‫‪ ------‬فروردین یشت‬
‫‪043‬‬ ‫‪ ------‬مهر یشت (میترا یشت)‬
‫‪067‬‬ ‫‪ ------‬آبان یشت‬
‫‪083‬‬ ‫‪ ------‬خْوَرنَه یشت (زامیاد یشت)‬
‫‪095‬‬ ‫‪ ------‬تیر یشت‬
‫‪105‬‬ ‫‪ ------‬بهرام یشت‬
‫‪115‬‬ ‫‪ ------‬رام یشت‬
‫‪121‬‬ ‫‪ ------‬یسنا‬
‫‪129‬‬ ‫‪ ------‬وندیداد‬
‫‪147‬‬ ‫‪ ---‬ماتیکان "یوشت فریان"‪ ،‬اسطوره فراموش شده ایرانی‬
‫‪161‬‬ ‫‪ ---‬اسطوره "رستم" در منابع سغدی‬
‫‪169‬‬ ‫‪ ---‬اسطوره عاشقانه "زریادرس و اوداتیس" (زریر و آتوسا)‬
‫‪175‬‬ ‫‪ ---‬تاریخچه و پیشینه الفبای فارسی‬
‫‪191‬‬ ‫‪ ---‬کتابنامه‬
tarikhema.org
‫اساطیر ایرانی‬ 6
tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫دیباچه‬
‫مطالعه و بررسی تاریخ در ایران‪ ،‬دارای قدمتی بسیار طوالنی است‪ .‬از دیرباز‪ ،‬ایرانیان‬
‫تاریخ نیاکان و پدران خود را چون میراثی مهم نگاهداری کرده و با تکرارِ مداوم‪ ،‬نسل به‬
‫نسل از فراموشیِ آن‪ ،‬پیشگیری کردهاند‪ .‬این روحیة گذشتهنگری‪ ،‬فرهنگشناسی و‬
‫ت جاودانگیِ ایران و یادآوریِ برخاستنهای مداوم‬
‫تاریخدوستی‪ ،‬باعث گردید تا با تکرارِ ذهنی ِ‬
‫پس از شکستها و مصائب‪ ،‬یک امید دائمی میان ایرانیان در هنگام گذر از گذرگاههای‬
‫تاریک و صعبالعبور‪ ،‬همواره وجود داشته باشد‪ .‬جدای از آن‪ ،‬بازگویی و تکرار جوانمردیها‬
‫و پیشرفتهای نیاکانی که در اخالقیات‪ ،‬هنر و دانش همواره سرآمدِ دیگر ملل بودهاند‪،‬‬
‫دارای لذتی بود که ایرانی را از یک سو ترغیب به مطالعة تاریخ و از سوی دیگر تشویق به‬
‫ثبت و ضبط رویدادهای عصر خود مینمود‪ .‬از همین روی است که «علمِ شریفِ تاریخ»‪،‬‬
‫همواره در ایرانزمین مورد توجه اقشار گوناگون بوده و بزرگترین اندیشمندان ایرانی را‬
‫مورّخان و آگاهانِبهتاریخ تشکیل دادهاند‪.‬‬
‫امروز اما با دگرگونیِ زندگی در تمامِ زمینههای اجتماعی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬علمی‪،‬‬
‫فرهنگی و فکری؛ تاریخ و مطالعة تاریخ دیگر نه یک سرگرمی برای افتخار به گذشته‪ ،‬بلکه‬
‫دانشی مهم برای بررسیِ رویدادهای پیشین و بهرهگیری از تجربیات تلخ و شیرین شکستها‬
‫و پیروزیها برای ساختِ فردایی بهتر است‪ .‬بهگونهایکه نقد و بررسیِ دقیقِ وقایعِ فرهنگی‬
‫ی آیندة یک ملت‪ ،‬از مهمترین‬ ‫و بازخور ِد نتایح منفی یا مثبتِ هر کنشِتاریخی بر زندگ ِ‬
‫وظایف «موّرخِ عصرِ تکنولوژی» است‪ .‬فرهنگِ امروزِ ما با وجود یورشهای متعدّ ِد‬
‫فرهنگهای نامانوسِ بیگانه‪ ،‬هزاران سال است که معجزهآسا سراپا مانده و همچنان باوقار‬
‫ایستاده است‪ .‬این بهدلیل ریشة بسیار نیرومندِ فرهنگِ اصیل ایرانی است و آگاهیِ ما از این‬
‫فرهنگ نیز مرهونِ همان نیاکانی است که با عشق و اشتیاق؛ نه فقط رویدادهای تاریخی‪،‬‬
‫که آداب و رسوم و سنّتها و خلقیاتِ زمانة خویش را مکتوب کرده و برای ما به یادگار‬
‫گذاشتهاند‪.‬‬
‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪8‬‬
‫کوشش نگارنده در نگارش این کتاب بر آن بود تا با نگرشی بر ریشههای کهنسالِ‬

‫ب ایرانزمین‪ ،‬پارههای مهمی از تاریخ و تمدنِ فراموششدة نیاکان را بازیابی‬ ‫گ نا ِ‬
‫فرهن ِ‬
‫ل جوان امروزی‪ ،‬سهمی داشته باشد‪ .‬برای نگارش این پژوهش‬ ‫ل آن به نس ِ‬‫نموده و در انتقا ِ‬
‫در گام نخست از «اوستا»؛ کهنترین یادگارهای بازمانده از نیاکانمان‪ ،‬بهره بردیم‪« .‬اوستا»‬
‫این یادگارِ گرانبهایی که ایرانیان آن را در گذرِ هزارهها‪ ،‬چونان شناسنامهای ارزشمند ‪-‬در‬
‫بردارندة فرهنگ و تمدن و هنرِ اجدادی‪ -‬با دقت حفظ نموده‪ ،‬نسلبهنسل مطالبی بر آن‬
‫ن‬‫افزودند و چون مشعلی فروزان‪ ،‬برای نسلهای بعدی به یادگار گذاشتند تا فرزندا ِ‬
‫ایرانزمین‪ ،‬در کورهراههای تاریکِ تاریخ‪ ،‬از آن بهرهمند گشته و نگاهبانِ مامِ میهن باشند‪.‬‬
‫جدای از «اوستا»‪ ،‬پارهای از منابع‪ ،‬کتیبهها و کتبباستانیِ بازمانده از دوران هخامنشیان تا‬
‫ساسانیان ‪-‬که به نوعی مکمّلِ «اوستا» محسوب میشوند‪ -‬نیز با دقت وارسی شده و برای‬
‫ب پیشِروی‪،‬‬ ‫ن این اثر سترگ‪ ،‬مورد بهرهبرداری قرار گرفتهاند‪ .‬درواقع کتا ِ‬ ‫هرچهپربارتر شد ِ‬
‫ش مجزا اما به هم پیوسته تشکیل یافته است‪ .‬تمام مجموعة فوق‪ ،‬یک گنجینه‬ ‫از چند بخ ِ‬
‫گ ایرانزمین است که حاصل سالها‬ ‫ارزشمند از مهمترین باورها و کهنترین بخش از فرهن ِ‬
‫ب قدی ِم ایرانی است‪.‬‬
‫پژوهش و تحقیق در متن «اوستا» و کت ِ‬
‫از دشواریهای مطالعة چنین اثری‪ ،‬برخورد با نامها‪ ،‬عبارات‪ ،‬مفاهیمِ کهنه و سنتهایی‬
‫ن غبارِ فراموشی بر روی آنها‪ ،‬با ذهنِ فر ِد امروزی نامنوس بوده و‬

‫است که به دلیل برنشست ِ‬
‫ت بسیار‬
‫درکِ آنها مشکل میباشد‪ .‬نگارنده برای جبرانِ این معضل‪ ،‬ناگزیر به ارائة توضیحا ِ‬
‫ی مطالعة کتاب منجر گردیده‪ ،‬اما به فهم‬ ‫در پاورقیها بوده و این امر‪ ،‬همچنانکه به دشوار ِ‬
‫ن‬
‫ک بیشترِ مطالب کمک شایانی نموده است‪ .‬جدای از آن‪ ،‬برای هرچه روانترشد ِ‬ ‫و در ِ‬
‫مطالعة این سطورِ کهنسال‪ ،‬از عالئم نگارشیِ موجود در ادبیات پارسی استفاده شده است‬
‫که در اینجا توضیحاتی داده خواهد شد‪:‬‬
‫ص مردان و زنانی که در متنِ کتاب آمده است در‬
‫همة اسامی خا ِ‬
‫میانِ " " قرار گرفته است‪.‬‬
‫ص غیرانسانی اعم از نام سرزمینها‪ ،‬کشورها‪،‬‬ ‫همة اسامی خا ِ‬
‫شهرها‪ ،‬کوهها‪ ،‬دریاها‪ ،‬رودها‪ ،‬ایزدان‪ ،‬خدایان‪ ،‬امشاسپندان‪ ،‬دیوها‪،‬‬
‫اهریمنان‪ ،‬خاندانها و دودمانها در میانِ « » قرار گرفته است‪.‬‬
‫در ترجمة متون‪ ،‬هر جایی که برای درکِ بهترِ مفاهیم از واژگانی‬
‫استفاده شده که در متنِ اصلی وجود نداشته؛ اما برای حفظ‬
‫ن پارسی و رساندنِ مفهومِ کالم‪ ،‬به مت ِ‬

‫ن‬ ‫جملهبندی با شیوة کنونیِ زبا ِ‬
‫ت اضافی را در میانِ [ ]‬‫ترجمهشده افزوده گردیده است‪ ،‬واژة یا عبار ِ‬
‫قرار دادیم‪.‬‬
‫ن متن را که نیازی به انتقال آن به‬
‫ی درو ِ‬‫ت اضاف ِ‬
‫و نهایتا توضیحا ِ‬
‫پاورقی نبود‪ ،‬در میان ( ) آوردیم‪.‬‬
‫ل سالها‬ ‫در پایان الزم به ذکر است که یادآوری شود‪ ،‬این مجموعة ارزشمند حاص ِ‬
‫ل ایرانی بوده و شایسته است که‬ ‫تحقیق و پژوهشِ نگارنده در اساطیر و افسانههای کهنسا ِ‬
‫مخاطبین گرامی‪ ،‬در حفظِ کتاب و رساندنِ آن به دستِ دیگرهممیهنان‪ ،‬کوشا باشند؛ که‬
‫ن ما ‪ -‬در طی هزارانسال‪-‬‬ ‫این متون‪ ،‬میراثی است غنی و پربار از آنچه که در اندیشة نیاکا ِ‬
‫جاری گشته و پس از گذر از پیچ و خمهای بسیار‪ ،‬امروز به دست ما رسیده است‪ .‬ضمنا باید‬
‫توجه داشت که در هنگا ِم انجامِ این پژوهشِ گرانسنگ؛ برای هرچه پربارشدنِ مفاهیم و‬
‫مطالب‪ ،‬از آرا و افکار و نظراتِ صاحبنظران‪ ،‬پژوهشگرانِ تاریخ‪ ،‬ایرانشناسان و اساتی ِد‬
‫ی ایرانی بهرهبرداریها گردید که جا دارد از این بزرگان‪ ،‬مراتبِ قدردانی و‬ ‫اسطورهشناس ِ‬
‫سپاسگزاری را داشته باشم‪.‬‬
‫بهمن انصاری‬
‫بهار ‪ 1397‬خورشیدی‬
tarikhema.org
tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫کهنترین اساطیر اوستایی‬
‫پیشگفتار‬
‫«کتاب اوستا»‪ ،‬کهنترین و دیرینهترین یادگار ایرانیانباستان و قدیمیترین سرودهها و‬
‫نوشتارهای ایرانی است‪ .‬این کتاب مجموعهای از باورهای کهنسال آریاییان است که تا دورة‬
‫ساسانیان‪ ،‬بارها در کشاکشِ حوادثِ تاریخی پراکنده شد و دگرباره گردآوری گردید؛ و‬
‫پیوسته مطالبی نیز بدان افزوده شد‪ .‬منابع تاریخی میگویند که «اوستای دستنویسِ‬
‫زرتشت» بر روی دوازدههزار پوستِ گاو نرِ دباغیشده‪ 1‬مکتوب و تا پایان «دوران هخامنشی»‬
‫نیز به صورت یکپارچه باشنده بود و ظاهرا در سالهای واپسینِ حکومت «هخامنشیان»‪ ،‬به‬
‫«کاخ شاهی» (تختجمشید) یا «آتشکدة استخر» منتقل گردید و به خوبی از آن نگهداری‬
‫میشد‪ .‬اما با یورش "اسکندر مقدونی"‪ 2‬و به زیر کشیده شدنِ «دودمان هخامنشی» از‬
‫ن یونانیان و مقدونیان سوزانده شد‪ 3.‬با اینحال‪،‬‬
‫قدرت‪« ،‬اوستای یکپارچه» در آتشِ کی ِ‬
‫ث ارزشمند به صورت پراکنده هنوز در آتشکدههای گوشه و‬ ‫بخشهای گوناگونِ این میرا ِ‬
‫کنار ایران موجود بود و برخی از موبدان نیز پارههای مهم «اوستا» را حفظ کرده و‬
‫سینهبهسینه به نسلهای بعدی منتقل میکردند‪ .‬در زمان «اشکانیان» و بههنگامة‬
‫ی‬‫ن "بالش یکم" بیست و دومین شاه اشکانی‪ ،‬کوششی فراگیر برای گردآور ِ‬ ‫برتختنشست ِ‬
‫ن‬ ‫‪4‬‬
‫بخشهای پراکندة «اوستا» به عمل آمد اما این کوشش ناتمام ماند‪ .‬با روی کارآمد ِ‬
‫«ساسانیان» و اعالم دینِ زرتشتی به عنوان تنها دین رسمی کشور‪ ،‬یک عزم ملی برای‬
‫‪ -1‬حتی اگر رقم «دوازدههزار» مبالغه آمیز نیز باشد‪ ،‬اما به هر صورت کتاب اوستا آنقدر بزرگ بوده است که‬
‫نویسندگان و مورخان ایرانی و اسالمی‪ ،‬بدون ابراز تردید‪ ،‬این رقم را پذیرفته و مکتوب کردهاند‪.‬‬
‫‪ -2‬زادة ‪ 356‬و متوفی در ‪ 323‬قبل از میالد‪ .‬وی پس از فتح تمام یونان و مقدونیه‪ ،‬وارد آسیا شد و با‬
‫شکست دادن "داریوش سوم" آخرین پادشاه هخامنشی‪ ،‬شاهنشاهی هخامنشیان را برانداخت و تا هند را‬
‫متصرف گردید‪.‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به‪« :‬ارداویرافنامه»‪ :1382 ،‬مقدمه ؛ « بندهشن»‪ 140 :1369 ،‬؛ «مسعودی»‪ 224/1 :1374 ،‬و‪...‬‬
‫‪ -4‬این مطلب به وفور در کتب بازمانده از دوران ساسانیان منعکس شده است‪ .‬برای نمونه بنگرید به‬
‫کتابهای «دینکَرد»‪« ،‬بندهشن»‪« ،‬ارداویرافنامه» و‪...‬‬
‫بازسازی «اوستا» به وجود آمد‪ .‬در این دوره با کوشش موبدان و حمایت شاهان ساسانی‪،‬‬
‫سرانجام هرآنچه که از «اوستای زرتشت» و «دیگرمطالب مذهبی و غیرمذهبی ایرانی»‬
‫باقیمانده بود‪ ،‬گردآوری و در قالب یک کتابِ جامع‪ ،‬مدوّن گردید‪.‬‬
‫رویداد بسیار مهمی که باید بدان توجه شود آن بود که پنج قرن حکومت اشکانیان بر‬
‫پایة آزاداندیشی و آزاددینی‪ ،‬شرایطی را فراهم آورد تا افزونبر دین زرتشتی‪ ،‬شاخههای‬
‫ن آریایی‪ 1‬نیز به آرامی رشد یافته و در میان پیروان خود ابقا شوند‪ .‬از‬‫ن که ِ‬
‫گوناگونِ ادیا ِ‬
‫ی دوبارة‬
‫همینروی ناخواسته زمینة مناسبی مهیا گشت تا موبدان زرتشتی در هنگام گردآور ِ‬
‫«اوستای پراکندة زرتشت»‪ ،‬سهوا بسیاری از باورهای غیرزرتشتی ‪ -‬اما آریایی‪ -‬را درون‬
‫ن ارزشمند از خطر نابودی‪ ،‬نجات یابند‪ .‬این‬ ‫«اوستا» جایداده و بدینترتیب این متو ِ‬
‫خ اساطیرِ باستانی‪،‬‬
‫مستندات ارزشمند که امروز در دل «اوستا» باقی ماندهاند ‪ -‬شامل تاری ِ‬
‫انواعِ سنّتها‪ ،‬آداب و رسومهای ملی‪ ،‬باورهای مذهبی‪ ،‬جشنها و بسیاری از افسانههای‬
‫قدیمی ‪ -‬بعضا دارای ریشهای بسیار کهنتر از "زرتشت" و «آیینِ زرتشتی» هستند‪.‬‬
‫این مجموعة بینظیر که در ‪ 21‬نسک‪ 2‬منظّم و مدوّن گردید‪ ،‬دربرگیرنده آداب و رسووم‬
‫و مراسم و مناسک و ادعیه زرتشتی‪ ،‬بازنویسی ِتاریخ کهن و اساطیر چنودهزار سوالة ایرانوی‪،‬‬
‫برخی مناسکِ مهرپرستی‪ ،‬آیینِ کهنِ مغان باستان‪ ،‬باورهای زُروانی‪ ،‬نوشتارهای فقهویِ دوره‬
‫ساسانی و‪ ...‬بودند که با کنار هم قرار گرفتنِ همة این موارد‪ ،‬کتابی شکل گرفوت کوه از ایون‬
‫پس در حکم شناسنامه و هویتِ مکتوبِ فرهنگِ ایرانی‪ ،‬قلمداد گردید‪.‬‬
‫اما از بخت بد‪ ،‬طی سلسولهرویدادهای نواگوار تواریخی همچوون یوورش اعوراب‪ ،‬خوزش‬
‫تُرکووان‪ ،‬تاختوتازهووای مغوووالن و قتلعامهووای تیموریووان‪ ،‬هشتاددرصوود از «اوسووتای‬
‫گردآوریشده در زمانِ ساسانیان» در گذر زمان از میان رفته و امروزه تنهوا بیسوتدرصود از‬
‫آن برای ما باقی مانده است‪.‬‬
‫آنمقدار از «اوستا» که امروز باقیمانده اسوت‪ ،‬از لحواز زموانی بوه سوه بخوش تقسویم‬
‫میشود‪:‬‬
‫‪ -‬بخش نخست را «اوستای کهن» مینامیم‪ .‬مضامین آن بسویار‬

‫کهنسال بوده و متعلق به «باورهای غیرزرتشوتیِ آریاییهایباسوتان»‬
‫ی غیرزرتشتی‪ ،‬به فصل نخستِ کتاب «زرتشت و زرتشتیان» از‬

‫‪ -1‬برای آگاهیِ بیشتر نسبت به ادیانِ آریای ِ‬
‫همین نگارنده‪ ،‬مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪ 21 -2‬دفتر‪ 21 ،‬بخش‬
‫میباشد‪ .‬این مطالب اکثرا در بخشهای «یشتها» و پارههایی نیوز در‬

‫البالی «یسنا» و یکی دو فقره از «وندیداد»‪ ،‬باقیمانده است‪.‬‬
‫‪ -‬بخش دوم‪ ،‬را «اوستای زرتشت» مینامیم‪ .‬آن شوامل مطوالبی‬

‫است که به وسیله "زرتشت" و یا توسوط نخسوتین پیوروان او ثبوت و‬
‫ضبط گردیده است‪ .‬این مطالب شامل تمام «گاهوان»‪« ،‬هفتهوات» و‬
‫چند هاتِ کوتاه از «یسنا» میباشد‪ .‬چنود عبوارتِ کوتواه در برخوی از‬
‫«یشتها» نیز یا وجودی که به سبب بازنویسی شدن در دوران میانه‪1‬‬
‫از لحاز دستور زبان‪ ،‬در شمار «اوستای نو» قورار میگیورد‪ ،‬اموا اصول‬
‫آن‪ ،‬مربوط به دوران "زرتشت" یا نزدیک به دورانِ زندگانیِ اوست‪.‬‬
‫‪ -‬بخش سوم که آن را «اوستای جدیود» مینوامیم‪ ،‬دربرگیرنودة‬

‫مطالب فقهوی و آیینوی اسوت کوه توسوط موبودان زرتشوتی در دورة‬
‫ساسانیان تحریر یافته است‪ .‬عمدة این موارد در بخشهای «وِندیداد»‪،‬‬
‫«ویسپَرَد»‪« ،‬هادخت نسک» و مجموعة نمازهوا و نیایشهوای آیینویِ‬
‫کوتاهی که به «خُرده اوستا» معروف هستند‪ ،‬باقیمانده است‪.‬‬
‫مبنای این پژوهش‪ ،‬بازیابی «اوستای کهن» و درکنار آن برخی از «کهنترین‬
‫یادگارهای مربوط به اوستای زرتشت» میباشد‪ .‬کوشش نگارنده بر آن بود تا کهنترین‬
‫ی‬
‫مضامین و مطالب باقیمانده در اوستای موجود ‪ -‬یعنی مطالب مربوط به بازماندههای قدیم ِ‬
‫غیرزرتشتی تا کهنترین بازماندههای مکتوب شده نزدیک به دوران "زرتشت"‪ -‬را شناسایی‬
‫و آنها را از «افزودههای جدید موبدانِ مزدیسنا»‪ 2‬تفکیک نماید‪.‬‬
‫باید توجه داشت که این متون کهن‪ ،‬ما را از گذر هزارهها عبور داده و با اندیشههای‬
‫نیاکانِ دورهنگا ِم خود‪ ،‬آشنا خواهد ساخت‪ .‬هرچند احتمال به خطا رفتن در انجام این‬
‫پژوهشِ بسیارمهم‪ ،‬کم نیست اما نگارنده کوشیده است تا حداالمکان تحقیق فوق را به‬
‫نحواحسن انجام داده و این وظیفة تاریخی را بهدقت به انجام برساند‪ .‬الزم به یادآوری است‬
‫ن اوستاشناس و ایرانشناسانِ شهیرِ‬‫که برای انجام این تحقیق‪ ،‬از پژوهشهای ارزندة بزرگا ِ‬
‫‪ -1‬از آغاز حکومت اشکانیان (پارتیان) تا پایان حکومت ساسانیان را «دوران میانه» و زبان این دوره را «زبان‬
‫پهلوی» (=پرثوی=پارتی) مینامند‪.‬‬
‫‪ -2‬موارد اضافه شده در حدفاصلِ نیمةدومِ حکومت اشکانیان تا پایانِ دوران ساسانیان‪.‬‬
‫وطنی و غربی‪ ،‬بهرهبرداری شده است که نگارنده صمیمانه کوششها و پژوهشهای این‬
‫بزرگواران را ارج نهاده و در پاورقیها به این موارد اشاره نموده است‪.‬‬
‫فروردین یشت‬
‫«یشت» واژهای کهن به معنای «نیایشکردن» است‪« .‬یشتها» سرودهایی بودن که‬
‫برای نیایشِ «ایزدانِ آریایی» خوانده میشدند‪ .‬در «اوستای باقیماندة امروز»‪ 21 ،‬یشت‬
‫وجود دارد‪ .‬احتماال یشتهای بیشتری در «اوستای ساسانی» وجود داشته (؟)‪ ،‬اما تنها‬
‫همین تعداد توانستهاند از پیچو خمِ تاریخ خود را به سالمت تا به امروز برسانند‪« .‬یشتها»‬
‫به لحاز مضمون‪ ،‬کهنترین بخش از «اوستا» بوده و قدیمیترین منبع برای بازشناسی‬
‫ز زبانشناسی از «گاهان» (سرودههای‬ ‫اساطیر ایرانی‪ ،‬محسوب میشوند‪ .‬با اینحال‪ ،‬به لحا ِ‬
‫منتسب به زرتشت) جدیدترند و این بهآندلیل است که در در دورة ساسانی‪ ،‬در متن‬
‫یشتها ‪ -‬برای فهمِ عموم ‪ -‬دست بردهشده و این متونِ کهن را بازنویسی کردهاند‪.‬‬
‫«فروردین یشت» یا «فْورَوَشی یشت»‪ ،‬سیزدهمین یشت از «یشتهای بیستویکگانة‬
‫اوستا» است و از لحاز درونمایه و محتوا در میان یشتهای دیگر‪ ،‬کهنترین یشت به شمار‬
‫میرود‪ .‬این یشت در ستایش «فَروَهَرِ بزرگان» و «اَشَوَنان»‪ 1‬سروده شده است‪.‬‬
‫«فَروَهَر» یا «فَورَوَشی» بنابر باورِ ایرانیانباستان‪ ،‬یکی از نیروهای مینُویِ وجودِ آدمی و‬
‫همة دیگرآفریدگان است که پیش از آفریدهشدنِ جسم و تن‪ ،‬وجود داشته و پس از مرگ‬
‫نیز همچنان به زندگی در جهانِ دیگر‪ ،‬ادامه میدهد‪ .‬ظاهرا در باورهای کهن‪« ،‬فَروَهَر»‬
‫معادل «روان نیاکان» بوده و در دورههای بعدی‪ ،‬شخصیتی جداگانه یافته است‪.‬‬
‫ی کهنترین اساطیر و افسانههای ایرانی و نامبردن از‬ ‫این یشت به دلیل یادآور ِ‬
‫قدیمیترین پهلوانان و سرشناسانِ آریایی‪ ،‬بسیار مورد توجه است‪.‬‬
‫«فروردین یشت» دارای ‪ 31‬کَرده و ‪ 158‬بند است‪ .2‬اما بسیاری از این بندها از‬
‫افزودههای دورههای پارتی و ساسانی هستند‪ .‬در ادامه به معرفی کهنترین بندهای‬
‫«فروردین یشت» پرداخته خواهد شد اما باید توجه داشت که بعید نیست در این یشت‪،‬‬
‫بندهای قدیمی دیگری نیز وجود داشته باشند که از چشم نگارنده دور مانده است‪.‬‬
‫‪ -1‬پاکان‪ ،‬مقدسان‪ ،‬انسانهای نیکوسرشت‪ .‬از ریشة «َاشه»‪ .‬معنای فلسفی این واژه بسیار گسترده است و از‬
‫آن به عنوان «نظم هستی» و «نظم کیهانی» و حتی معادل اصطالحات «سامان» و «نظام» و «قواعد حاکم و‬
‫ناظر بر هستی» نیز تعریف شده است‪ .‬متضاد این واژه «دُرْوَنْد» است به معنای گناهکار‪ ،‬بدکردار و‬
‫بدسرشت‪.‬‬
‫‪ -2‬هر یشت به چند «کَرده» ‪ -‬به معنای «بخش»‪ -‬و هر «کَرده» به چند «بند» تقسیم میشود‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫متن کهنترین بخشهای «فروردین یشت»‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة چهارم‬

‫بند ‪ -30‬میستاییم «فَروَهَرهای نیکِ توانای پاکِ َاشَوَنان» را؛ که در دوستی‪،‬‬
‫نیککردارند و مردمان را نیازارند؛ مردمانی که شما نیکان‪ ،‬رازداران‪ ،‬تیزبینان‪ ،‬چارهبخشان‪،‬‬
‫نامداران و پیروزمندانِ در رزم را از این پیش‪ ،‬نیازرده باشند‪ ،‬نزد شما جای گزینند و‬
‫همنشینِ دیرپای شما گردند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة پنجم‬
‫ک توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که با ارادهای استوار و‬
‫بند ‪ -31‬میستاییم فَر َوهَرهای نی ِ‬
‫زورمندیِ بسیار با زبردستی سرگرمِ نبرد با دشمنانند و بازوانِ پرتوانِ آنبدخواهان را در‬
‫میدانِکارزار‪ ،‬از کار بیاندازند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة ششم‬
‫بند ‪ -32‬میستاییم فَروَهَرهای نیکِ توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که پیمانشناس‪ ،‬دالور و‬
‫ن بخشایشگرِ درمانبخش که‬ ‫نیرومندند و در برابر دشمنان‪ ،‬ما را پناه میبخشند؛ مینُویا ِ‬
‫ن فراخ‪ ،‬همانن ِد رودها دراز و همچون خورشیدْ در بلندا هستند‪.‬‬ ‫بهسانِ زمی ْ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة هفتم‬
‫ک توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که با چاالکی و دالوری و‬
‫بند ‪ -33‬میستاییم فَروَهَرهای نی ِ‬
‫کارآزمودگی و بسا هراسانگیز‪ ،‬ستیزة دشمنان را ‪-‬چه دیو و چه مردمانِ دُروند را‪-‬‬
‫درهممیشکنند و فرومیکوبند؛ فَروَهَرهایی که به خواستِ خود‪ ،‬هماوردان را در هنگا ِم‬
‫تاختوتاز‪ ،‬برمیاندازند‪.‬‬
‫بند ‪ -34‬شما ای تواناترین! میبخشایید بهترین نیکیهای خود را و پیروزمندی و‬
‫ی اهوراآفریدة‪ 2‬خود را به همه سرزمینهایی که در آن جایها‪ ،‬نیکیهای شما را به‬
‫چیرگ ِ‬
‫‪ -1‬نگارنده در جریان ترجمه این متون (همچون دیگر بخشهای این کتاب) کوشیده است تا جای ممکن‪ ،‬از‬
‫واژههای ایرانی و ریشهدارِ پارسی بهره جوید‪.‬‬
‫‪ -2‬عبارات «اهوراآفریده» و «مزداآفریده» از کهنترین صفاتی هستند که در میان جوامع آریایی برای اشاره‬
‫به آفریدههای نیکو‪ ،‬مورد استفاده قرار میگرفت (برای آگاهیِ بیشتر از قدمتِ باور به «اهوراها»‪ ،‬بنگرید به‬
‫پاورقی بند ‪ 45‬از همین یشت)‪ .‬اما درک این مهم که آی ا این عبارات در این بند و بندهای مشابه مربوط <<‬
‫بدی نکشاندند؛ آنجا که شما خشنودید و نرنجیدهاید و آزرده نشدهاید؛ آنجا که شما را‬
‫ستایش و شایسته نیایش میدانند و در آنجا را ِه برگزیدة خود را میپیمایید‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة هشتم‬
‫بند ‪ -35‬میستاییم فَر َوهَرهای نیکِ توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ آن نامآورانِ در نبردها‬
‫همیشهپیروزمند و سپردارانِ بسانیرومند که از راهِ درست به کژی نگرایند‪ .‬آنکه پیش‬
‫میتازد و آن که در پیِ او میتازد‪ ،‬فَروَهَرها را به یاری همیخوانند‪ .‬تازنده‪ ،‬دستیابی بر‬
‫پیشتاز را و پیشتاز‪ ،‬رهایی از تازنده را‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة نـهـم‬
‫بند ‪ -37‬میستاییم فَروَهَرهای نیکِ توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که سپاهی انبوه بیارایند با‬
‫ن برافراشته به پیکار شتابند‪ .‬آنانند که پیش‬ ‫رزمافزارهای به کمر بسته‪ ،‬با درفشهای درخشا ِ‬
‫از این و به هنگام نبردهای « ْخشْتاویهای دالور» با «دانوها» فرا میرسیدند‪.1‬‬
‫بند ‪ -38‬شمایید که از این پیش‪ ،‬تاختوتا ِز «دانوهای تورانی» را درهمشکستید‪ .‬پرت ِو‬
‫ی شما بودکه «کَرْشْنَزْها»‪ 2‬و «خْشْتاویهای دالور» و «سوشیانتهای‪ 3‬دلی ِر نام َو ِر‬ ‫یار ِ‬
‫پیروزمند»‪ ،‬بسیار نیرومند شدند و خانههای هراسانگیزِ بیش از دههزار تن از فرمانرواهای‬
‫«دانوها» را ویران کردند‪4.‬‬
‫>> به متن اصلی یشتها بوده‪ ،‬یا از افزودههای قدیم زرتشتیان هستند‪ ،‬و یا از الحاقات دورههای اشکانی و‬
‫ساسانی؛ کاری بس مشکل است که نیاز به نحقیق و پژوهشهای بیشتری دارد‪.‬‬
‫‪« -1‬خشتاوی» و «دانو» نام دو خاندان بسیار کهن و فراموششدة آریایی است که از بندِ بعدی مشخص‬
‫میشود «خشتاویها» دودمانی ایرانی و «دانوها» دودمانی تورانی بودند‪ .‬شوربختانه با وجود کوششهای‬
‫فراوان اما هنوز آگاهیهای بیشتری از آنها در دسترس نیست‪ .‬نگارنده در تالش است تا در پژوهشهای‬
‫بعدی‪ ،‬سرنخهای بیشتری از این اساطیرِ فراموششدة ایرانی ‪ -‬که به وفور در بندهای بعدی با آنها برخورد‬
‫خواهیم داشت ‪ -‬به دست آورد‪.‬‬
‫‪« -2‬کرشنزها» نیز نام خاندانی ایرانی است که اطالعات بیشتری از آنها باقی نمانده است‪.‬‬
‫‪" -3‬سوشیانت" یا "سوشیانس" در اینجا یادگاری از کهنترین باورهای آریایی است و گروهی از ایزدانِ‬
‫ایرانی را شامل میشود‪ .‬در افزودههای اوستاینو (نگارش دورهای اشکانی و ساسانی) واژة "سوشیانت" از‬
‫حالت عام خارج شده و به شکل خاص‪ ،‬منحصرا به عنوان لقبی برای هر سه منجیِ آخرالزمانِ زرتشتیان آمده‬
‫است‪ .‬معنی لغوی این واژه «رهاننده» میباشد‪ .‬همچنین بنگرید به متن و پاورقیهای کَردههای چهارده و‬
‫پانزده از «خوَرنَه یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫‪ -4‬دو بند ‪ 37‬و ‪ ،38‬یادگاری از کهنترین نبردهای ایرانیان و تورانیان است که در هیچکجای دیگرِ «اوستا»‬
‫و منابعِ اساطیرِ ایرانی‪ ،‬دربارة آن سخن رانده نشده است‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دهـم‬

‫بند ‪ -39‬میستاییم فَروَهَرهای نیکِ توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که هر دو بالِ سپاهِ آراستة‬
‫دشمن را درهممیشکنند و میانش را میشکافند؛ آنانکه به چاالکی‪ ،‬به یاری مردانِ نیک‬
‫میشتابند و بدکرداران را در تنگنا میافکنند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة یازدهم‬
‫ن دلیرِ‬‫ک َاشَوَنان را؛ آن توانایا ِ‬‫ک توانای پا ِ‬ ‫بند ‪ -40‬میستاییم فَروَهَرهای نی ِ‬
‫همیشهپیروزمند و کامیاب در جنگها را که گاه بخشندة آسایشاند و گاه تاختوتاز و تکاپو‬
‫کنند «سْرَوَ ِشمْنَه»(؟)؛ آن اَشَوَنانی که دادخواه را پیروزی دهند و آرزومندان را کامروا کنند‬
‫و بیماران را تندرستی بخشند‪ .‬آنانکه از پیکری برازنده و روانی واال برخوردارند‪.‬‬
‫ب نیرویاندیشه از فرازِ آسمان فرود‬
‫بند ‪ -42‬هنگامی که بانگِ دادخواه برآید‪ ،‬به شتا ِ‬
‫ی نیروی نیکساخته و پیروزیِ اهوراآفریده‪ 1‬و برتریِ چیرهشونده و سودی که‬ ‫آیند‪ .‬با همراه ِ‬
‫ن بهترین «اشه»‪،‬‬ ‫چیزهای گرانبها بخشد و شکوه پاک و فرخنده آورد و برای دربرداشت ِ‬
‫برازندة ستایش و شایستة نیایش است‪.‬‬
‫بند ‪ -43‬آنان در میان زمین و آسمان «سَتَویس»‪ 2‬را به گردش درمیآورند تا بان ِ‬
‫گ‬
‫یاریخواهان را شنیده و باران بباراند‪ .‬باران بباراند و گیاهان را برویاند؛ برای نگاهداریِ گاو و‬
‫ن پنجگانه‪ 4‬و برای‬ ‫ی جانورا ِ‬‫ی سرزمینهای ایرانی‪ ،3‬برای نگاهدار ِ‬ ‫مردمان‪ ،‬برای نگاهدار ِ‬
‫ن اَشَوَن‪.‬‬
‫یاریرساندن به مردا ِ‬
‫بند ‪ -44‬در میان زمین و آسمان‪ ،‬آن « َستَویس» زیبا و درخشان و پر فروغ‪ ،‬راه‬
‫گ یاریخواهان را میشنود و باران میباراند‪ .‬باران میباراند و گیاهان را‬
‫میپیماید‪ ،‬بان ِ‬
‫‪ -1‬بنگرید به پاورقی بند ‪.34‬‬

‫‪ -2‬احتماال «ستارة سهیل»‪.‬‬
‫‪ -3‬این بند کهنترین متنی است که آشکارا از «ایران» و «سرزمینهای ایرانی» نام برده شده است‪.‬‬
‫‪ -4‬جانوران پنجگانه که در اوستا به شکل «گِئوش پَنْچو» آمده است‪ ،‬عبارتند از‪ :‬آبزیان‪ ،‬خزندگان‪ ،‬پرندگان‪،‬‬
‫آزادصحرایی‪ .‬واژة «گِئوش» به معنای «گاو» در ترکیب «گِئوش پَنچو» نشان میدهد که‬ ‫چرندگان و جانورانِ ِ‬
‫این کلمه بجز گاو‪ ،‬نام عمومی همه جانوران نیز به شمار میرفته است‪ .‬گاو در اساطیر آریایی‪ ،‬نخستین‬
‫جانوری است که آفریده شد و مقدسترین حیوان اهلی نیز به شمار میرود‪ .‬این تقدس از آنجهت بود که‬
‫شیر و گوشت و پوست آن‪ ،‬مهمترین منبع تغذیه و پوشاک برای مردمان باستان بوده و از فضوالت آن نیز‬
‫ل بدویِ ساکن‬‫برای برپایی آتش بهره میبردند‪ .‬هنوز هم رگههایی از این تقدسگرایی در میان برخی از قبای ِ‬
‫در شبهقارة هند‪ ،‬مشاهده میشود‪.‬‬
‫میرویاند‪ ،‬برای نگاهداری چارپایان و مردمان‪ ،‬برای نگاهداری سرزمینهای ایرانی‪ ،‬برای‬
‫‪1‬‬
‫ن اَشَوَن‪.‬‬
‫نگاهداری جانوران پنجگانه‪ ،‬برای یاری رساندن به مردا ِ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دوازدهم‬
‫ک اَشَوَنان را؛ که با کالهخود و سپر و‬
‫بند ‪ -45‬میستاییم فَروَهَرهای نیکِ توانای پا ِ‬
‫رزمافزارهای ساخته شده از فلز‪ ،‬در میدانِ نبرد چه باشکوه رزم میکنند‪ ،‬آنانکه برای‬
‫ن هزاران «دیو»‪ ،2‬خنجر آختهاند‪.‬‬
‫فروکوفت ِ‬
‫بند ‪ -46‬اگر بادی وزیدن گیرد و بوی مردانِرزمآور را به میانِ آنان آورد‪ ،‬آنان بهسوی‬
‫ن‬
‫رزمآورانی رویآورند که پیروزی در سرنوشتِ آنهاست‪ .‬به آنسویی که پیش از برکشید ِ‬
‫ک اَشَوَنان‪ -‬نیاز آورند‪.‬‬
‫ک توانای پا ِ‬
‫شمشیرها و برآوردنِ بازوها‪ ،‬برای آنان ‪ -‬آن فَروَهَرهای نی ِ‬
‫بند ‪ -47‬هر یک از دو گروه که نخست به دُرُستباوری و راستاندیشی‪ ،‬آنان را نماز‬
‫ک توانای پاکِ اَشَوَنان با همراهی «مهر»‪ 3‬و «رَشْن»‪ 4‬و «داموئیش‬ ‫بَرَند‪ ،‬فَروَهَرهای نی ِ‬
‫اوپَمَنَه»‪ 5‬و با همراهی «با ِد پیروزمند»‪ ،6‬به یاری آنان میشتابند‪.‬‬
‫‪ -1‬این بند یکی از شاعرانهترین و پراحساسترین بندهای «اوستا» میباشد که حس میهندوستی‪،‬‬
‫وطنپرستی و طبیعتگرایی در آن بهگونة شگفتانگیزی نمود پیدا کرده است و مطالعة آن‪ ،‬مخاطب را به‬
‫هزاران سال پیش؛ به دلِ مراتع دلانگیز‪ ،‬سرسبز و خوشآبوهوای بخشهای شرقیِ فالتِ ایرانزمین‪،‬‬
‫بازمیگرداند‪.‬‬
‫‪ -2‬این بند نیز از کهنترین متونی است که در آن واژة «دیو» دیده میشود‪« .‬دیواها» و «اهوراها» دو دسته‬
‫و دو گروه از کهنترین خدایان و ایزدانِ آریایی (هندو‪-‬ایرانی) بودند‪ .‬در میان آریاییهای ایرانی‪« ،‬اهوراها»‬
‫خدایان خیر و «دیوها» خدایان شر محسوب میشدند‪ .‬اما در میان آریاییهای کوچنده به هند‪« ،‬دیوها»‬
‫خدایان خیر و «اهوراها» منبع شرارت بودند‪ .‬ظاهرا بعدها "زرتشت" به دنبال القای فلسفه و تفکرِ‬
‫یکتاپرستیِ خویش‪ ،‬باور به «اهوراها» را منسوخ کرده و تنها از یک «اهورای واحد»؛ که او را «اهورا مزدا»‬
‫به معنای «اهورای دانا» می نامید‪ ،‬به عنوان تنها خدای دین زرتشتی بهره برد‪ .‬البته باید توجه داشت که باور‬
‫به «اهورامزدا» از ابداعات "زرتشت" نبود و این ایزد‪ ،‬در میان ایرانیانِ پیش از وی نیز کامال شناخته شده‬
‫بود‪ .‬برای نمونه در کتیبههای متعدد "داریوش هخامنشی" و اخالفش‪ ،‬بارها از «اهورامزدا» به عنوان خدای‬
‫واحد نام برده شده است؛ در حالیکه هنوز در دوران پادشاهی هخامنشیان (به جز چند سالِ آخرِ این‬
‫دوران)‪ ،‬دین زرتشتی در غرب ایرانزمین فراگیر نگردیده بود‪ .‬برای اطالعات بیشتر بنگرید به‪ :‬انصاری‪ ،‬بهمن‬
‫(‪ ،)1396‬زرتشت و زرتشتیان‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬نشرآروَن)‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬میثره»‪« ،‬میثرا»؛ بنگرید به «مهر یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫‪ -4‬ایزد دادگری و دارنده ترازوی دادورزی‪.‬‬
‫‪ -5‬ایزدی از یاران «مهر» است‪ .‬معنیِ نامِ او «تواناییِ دور راندنِ نابکاران توسط خردمندان» میتواند باشد‪.‬‬
‫‪« -6‬ایزد وایو»؛ بنگرید به پیشگفتارِ بخش «رام یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫بند ‪ -48‬آنان سرزمینها[ی دشمن] را به سو ِد رزمآورانی که فَروَهَرهای نیکِ توانای‬

‫پاکِ اَشَوَنان با همراهی «مهر» و «رَشْن» و «داموئیش او َپمَنَه» و با همراهی «بادِ پیروزمند»‪،‬‬
‫بدیشان رویآورند‪ ،‬به یک زخم براندازند‪ :‬پنجاهها‪ ،‬صدها‪ ،‬صدهاهزارها‪ ،‬هزارهادههزارها‪،‬‬
‫دههزارهاصدهزارها‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سیزدهم‬
‫ک توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ آنان که در هنگام‬
‫«هَمَسَپْ ْتمَدَم»‪ 1‬از آرامگاههای خود به بیرون میشتابند و در دَه ش ِ‬
‫ب پیاپی در اینجا‪ ،‬برای‬
‫آگاهی یافتن به سر میبرند‪:‬‬
‫ش ما را خوانده و‬‫بند ‪ -50‬کدامین کَس‪ ،‬ما را خواهد ستود؟ کدامین کَس‪ ،‬سرودِ ستای ِ‬
‫ما را خشنود خواهد ساخت؟ کدامین کَس با دستِ بخشندگی‪ ،‬ما را با شیر و پوشاک و با‬
‫نیازهایی که بخشش آنها بخشنده را به [دَهِشِ] «اَشه» تواند رساند‪ ،‬پذیرا شود؟ نامِ‬
‫ن کدامیک از ما را بستاید؟ به کدامیک از ما این نیازها را‬‫کدامیک از ما را بستاید؟ روا ِ‬
‫پیشکش کند تا او را خوراکی جاودانی بخشند؟‬
‫بند ‪ -51‬مَردی که آنان را با دست بخشش و با شیر و پوشاک و با نیکیهایی که‬
‫ک‬
‫بخشنده را به «اَشه» میرساند‪ ،‬بستاید؛ از برای چنینکسی آن فَروَهَرهای نیکِ توانای پا ِ‬
‫اَشَوَنان؛ که خشنود و نیازرده و نرنجیدهاند‪ ،‬چنین آرزو میکنند‪:‬‬
‫بند ‪ -52‬بهرهمند باد این خانه از انبوهِ ستورانِ [سودمند] و مردمان! بهرهمند باد از‬
‫اسب تندتاز و گردونة استوار؛ برخوردار باد از مَر ِد پایدا ِر انجمنی‪ ،‬مَردی که همواره ما را با‬
‫دستِ دَهِش و با شیر و پوشاک و با نیکیهایی که بخشنده را به [دَهشِ] «اَشه» میرساند‪،‬‬
‫میستاید‪2.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة چهاردم‬

‫ک اَشَوَنان را؛ که آبهای مزداآفریده را‬
‫در جویبارهای زیبا روان ساختند؛ آبهایی که پیشتر‪ ،‬دیرگاهی در جای خود ایستاده و‬
‫روان نبودند‪.‬‬
‫‪ -1‬بنگرید به پاورقی پرسش سیزدهم از ترجمة «ماتیکان یوشت فریان» در همین کتاب‪.‬‬
‫‪ -2‬این بند یکی از دلچسبترین بندهای «اوستا» میباشد که روحیه نوعدوستی و تمایلِ ایرانیان به آسایش‬
‫در میان خانواده‪ ،‬به خوبی در آن نمود پیدا کرده است‪.‬‬
‫بند ‪ -54‬اینک آن آبها‪ ،‬خشنودیِ اهورامزدا و امشاسپندان را در جویبارهای‬

‫مزداآفریده به سوی جاهای برگزیدة فرشتگان‪ ،‬به سوی سرزمینهایی که در فرمان آمده‬
‫‪1‬‬
‫است‪ ،‬روانند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة پانزدهم‬
‫ن بارور را در‬
‫بند ‪ -55‬میستاییم فَر َوهَرهای نیکِ توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که گیاها ِ‬
‫پردیسهای زیبا بنشاندند؛ آن گیاهانی که پیش از این و پس از پایانِ آفرینش‪ ،‬دیرگاهی در‬
‫جای خود فرو ایستاده و رویان نبودند‪.‬‬
‫ی اهورامزدا و امشاسپندان را در راههای‬ ‫بند ‪ -56‬اینک آن گیاهان‪ ،‬خشنود ِ‬
‫مزداآفریده‪ ،‬در جایهای برگزیدة فرشتگان‪ ،‬به هنگامی که در فرمان آمده است‪ ،‬رویانند‪2.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة شانزدهم‬

‫ک اَشَوَنان را؛ که ستارگان و ماه و‬
‫خورشید و «اَنَغران»‪ 3‬را در راههایی پاک رهنمون شدند؛ آنان که پیش از این و از بیمِ ستیزه‬
‫و یورش دیوان‪ ،‬بر جایهای خود ایستاده و گردشی نداشتند‪.‬‬
‫بند ‪ -58‬اینک آنان به پایان راه گرائیدهاند تا در روزگارِ فرخندة تازه شدنِ جهان‪ ،‬به‬
‫واپسین جایگاه گردش خود در رسند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة هفدهم‬
‫ک توانای پاکِ َاشَوَنان را؛ که نودونههزار و‬
‫ت‪ 4‬درخشان»‪ ،‬پاسبانی میکنند‪.‬‬ ‫نهصدونودونه تَن از آنان از «دریای فَراخکَر ِ‬
‫‪ -1‬واژههای «اهورامزدا» (به احتمال) و «امشاسپندان» (به یقین) در این بند و بندهای مشابه‪ ،‬از افزودههای‬
‫دورهای اشکانی و ساسانی هستند‪ .‬همچنین درمورد عبارت «مزداآفریده» در این بند و بند پیشین‪ ،‬بنگرید‬
‫به پاورقی بند ‪ 34‬از همین یشت‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬اَنَغْرَ رَوچاو»؛ به معنای فروغِ بیپایان‪.‬‬
‫‪ -4‬بزرگترین و مقدّسترین دریای اساطیریِ ایرانزمین که بارها در اوستا از آن نام بردهشده است‪ .‬به عقیده‬
‫"پورداوود"‪« ،‬فراخکرت» همان «دریای مازندران» است‪ .‬اما "مهرداد بهار" آن را با «اقیانوس هند» یکی‬
‫دانسته است‪ .‬نگارنده معتقد است براساس مندرجاتِ بخشهای اوستاینو و با تکیه بر منابع متاخر زرتشتی‬
‫همچون کتاب «بندهشن»‪ ،‬باید منظور از «فراخکرت» در بخشهای جدیدترِ اوستا ‪-‬همانگونه که‬
‫"پورداوود" میگوید‪« -‬دریایمازندران» باشد‪ .‬اما در دورانِ کهن و زمانِ نگارشِ یشتهای اولیه؛ با توجه به‬
‫سکونت آریاییانِباستان در گوشههای شمالشرقیِ فالت ایران و «فرارود» و با علم به اینکه تمام نامهای <<‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة هجدهم‬

‫ک َاشَوَنان را؛ که نودونههزار و‬
‫نهصدونودونه تَن از آنان از «ستارة هَفْتورَنگ»‪ 1‬پاسبانی میکنند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة نوزدهم‬
‫ک توانای پاکِ َاشَوَنان را؛ که نودونههزار و‬‫بند ‪ -61‬میستاییم فَروَهَرهای نی ِ‬
‫پ‪ 2‬گیسوَر و گُرزبُدار» پاسبانی میکنند‪.‬‬
‫نهصدونودونه تَن از آنان از پیک ِر «سامگرشاس ِ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستو یکم‬
‫ن‬
‫بند ‪ -63‬میستاییم فَروَهَرهای نیکِ توانای پاکِ اَشَوَنان را؛ که اگر ساالرِ جنگاورا ِ‬
‫اَشَوَن باشد و آنان از او خشمگین نباشند‪ ،‬در سوی راستِ او میجنگند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستو دوم‬
‫ک اَشَوَنان را؛ آنان که بزرگتر‪ ،‬توانمندتر‪،‬‬
‫دالورتر‪ ،‬نیرومندتر‪ ،‬پیروزمندتر‪ ،‬درمانبخشتر و سودمندتر از آنند که در سخن بتوان گفته‬
‫آید‪ .‬دهها هزار تن از آنان در میانِ نیازآورندگان‪ ،‬فرود میآیند‪.‬‬
‫>> موجود در بخشهای قدیمیِ «اوستا» مربوط به ایرانشرقی است‪ ،‬این احتمال وجود دارد که منظور از‬
‫«دریای فراخکرت» اگر «دریای مازندران» نباشد‪ ،‬پس اشارهای است به «دریاچة خوارزم» (آرال کنونی) و‬
‫بنابراین تاکید "بهار" به تطبیق آن با «اقیانوس هند» نیز خطاست‪.‬‬
‫‪ -1‬احتماال همان صورتِفلکیِ «دُبِّ اکبر» است‪.‬‬
‫‪" -2‬گرشاسپ" بزرگترین پهلوان ایرانیِ در «اوستا»‪ ،‬از خاندان «سام»‪ ،‬از تبارِ "جمشید" و دارندة «فَرِّة‬
‫ایزدی» است‪ .‬او را اغلب با صفتهای «گیسوَر» (در ستایشِ موهای بلند و مجعدش) و «گُرزبُردار» (در‬
‫ستایشِ گُرزِ معروفش) در «اوستا» مییابیم‪ .‬در بخشهای گوناگون «اوستا» با روایات پراکنده و دلچسبی از‬
‫"گرشاسپ" مواجه خواهیم شد و داستانِ پیروزیِ او بر انواع «دیو» و «اژدها» را مشاهده خواهیم کرد‪.‬‬
‫افزون بر آن‪ ،‬در بیشتر کتب بازمانده از دوران ساسانی نیز اشاراتی به دالوریهای "گرشاسپ" آمده است که‬
‫احتماال ریشه در روایات اوستای گمشدة قدیم دارد‪" .‬گرشاسپ" در باورهای بعدیِ ایرانیان‪ ،‬در شمار یاران‬
‫ی زرتشتی) قرار گرفت‪ .‬او در دشت «پیشی َننْگْهْ»؛ واقع در جنوب افغانستانامروزی‪،‬‬ ‫"سوشیانت" (منجیِ دین ِ‬
‫بر اثر تیریمسموم که یک سرباز تورانی به نام "نوهین" بر پیکرش نشاند‪ ،‬اسیرِ «دیوِ بوشاسپ» (دیو‬
‫خوابهای طوالنی؛ بنگرید به پاورقی بند ‪ 97‬از مهر یشت) گردید و به خواب فرورفت (برای آگاهی از شرح‬
‫کامل این روایت‪ ،‬بنگرید به بند ‪ 39‬از خوَرنَه یشت)‪ .‬سپس پیکر او در سایة پاسبانیِ ‪ 99999‬فَروَهَر‪ ،‬در زیر‬
‫برف مدفون گردید‪ .‬بر پایة باورهای زرتشتی‪ ،‬هنگامیکه در آخرالزمان «اژیدهاک» ‪ -‬که توسط "فریدون"‬
‫دستگیر و در «کوه دماوند» در غاری به بند کشیده شده است ‪ -‬بند بگسلد و برخیزد‪" ،‬گرشاسپ" بیدار‬
‫شده و او را از بین خواهد بُرد‪.‬‬
‫بند ‪ -65‬آنگاه که آبها با «فَرّة مزداآفریده» از «دریای فراخکَرت» سرازیر شوند‪،‬‬

‫فَروَهَرهای توانای [پاکِ] اَشَوَنان برمیخیزند‪ :‬چندینچندینصدها‪ ،‬چندینچندینهزارها‪،‬‬
‫چندینچندیندههزارها‪...‬‬
‫بند ‪ -66‬تا هر یک از آنان برای خانواده خود‪ ،‬روستای خود‪ ،‬دهستان خود و کشور‬
‫خود‪ ،‬آب فراهم آورد و چنین گوید‪ :‬آیا کشور ما باید خشک و ویران شود؟‪1‬‬
‫بند ‪ -67‬آنان در هنگامة کارزار برای سرزمین و خانة خود میجنگند؛ در آنجایی که‬
‫خانه و کاشانه داشتهاند؛ به آنگونه که گویی دالورمردی با رزمافزارِ بهکمربسته‪ ،‬از‬
‫داراییهای فراهمآوردة خود‪ ،‬نگاهبانی میکند‪.‬‬
‫ن خود‬
‫بند ‪ -68‬هریک که در رساندنِ آب به خانواده و روستا و کشور و سرزمی ِ‬
‫کامیاب گردد‪ ،‬چنین گویند‪ :‬سرزمینِ ما باید خُرّم و سرسبز شود و ببالد‪2.‬‬
‫ن کینهور در بیم و هراس افتد‪،‬‬

‫بند ‪ -69‬آن هنگام که شهریارِ توانمندِ کشور‪ ،‬از دشم ِ‬
‫او فَروَهَرهای توانا را به یاری فرا میخواند‪.‬‬
‫بند ‪ -70‬فَروَهَرهای توانای اَ َشوَنان اگر از او خشمگین و ناخشنود و آزردهخاطر نباشند‪،‬‬
‫به سوی او پرواز میکنند‪ .‬چنان که گویی مرغی نیکشَهپَر به پرواز در میآید‪.‬‬
‫‪ -1‬فالت ایران با وجود داشتن رودهای بسیار‪ ،‬اما در شمار سرزمینهای خشک قرار گرفته است‪ .‬بهگونهای‬
‫که در طول تاریخ‪ ،‬خشکسالی و کمبودِ آب‪ ،‬معضلِ همیشگیِ مردمانِ ساکن در فالت ایران بوده است‪ .‬در‬
‫«اوستا» بارها از خشکسالی سخن به میان آمده و آن را به «اَپَوش دیو» (دیو خشکسالی؛ بنگرید به پاورقی‬
‫بند ‪ 21‬از تیر یشت) نسبت دادهاند‪ .‬در «اوستا» و دیگر متون زرتشتی‪ ،‬دعاهایی برای باران قابل مشاهده‬
‫است و در میان ایزدان فراوانِ آریایی‪ ،‬چند ایزد مشخصا در ارتباط با «آب» وجود دارد که از آندستهاند‪:‬‬
‫«اَرِدویسوَر آناهیتا» (بنگرید به آبان یشت در همین کتاب)‪« ،‬اَپامنَپات» (بنگرید به پاورقی بند ‪ 72‬از آبان‬
‫یشت) و «تِشتر» (بنگرید به تیر یشت در همین کتاب)‪ .‬مشکالتِ دائمیِ ایرانیان با خشکسالی‪ ،‬بیآبی‪ ،‬کمبودِ‬
‫آب و کمبودِ باران‪ ،‬تنها به متونِ اساطیری و اورادِ دینی محدود نمیشود‪ .‬بلکه در میان انواع کتیبهها و اسناد‬
‫تاریخی نیز این معضلِ الینحل‪ ،‬بارها قابل مشاهده است‪ .‬برای نمونه میتوان به یکی از کتیبههای "داریوش‬
‫بزرگ"؛ شاهنشاه هخامنشی‪ ،‬در «پارسه» (تختجمشید) اشاره کرد که وی از معضلِ «خشکسالی» در کنارِ‬
‫همیشگی بدبختی و مصیبت در ایرانزمین نامبرده و با واژگانی که‬
‫ِ‬ ‫«دشمنان» و «دروغ»‪ ،‬به عنوان سه عاملِ‬
‫در عین اقتدار‪ ،‬رنگوبویی ملتمسانه دارد‪ ،‬چنین میگوید‪« :‬اهورامزدا این کشور را از دشمن‪ ،‬از خشکسالی و‬
‫از دروغ نگهداری کناد‪( ».‬شارپ‪ ،‬بیتا‪.)81 :‬‬
‫‪ -2‬این از کهنترین آرزوها و نیایشهایی است که در متونِ آریایی باقیمانده است‪ .‬در این کهنترین خواستة‬
‫نیاکانِ ما‪ ،‬برای «خُرّمی و بالندگیِ میهن» دعا شدهاست‪ .‬باید توجه داشت که در جایجای «اوستا»‪ ،‬بارها با‬
‫عباراتی مواجه میشویم که سرشار از «عشقِ به ایرانزمین» است‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫بیستوچهارم‪1‬‬ ‫کَردة‬

‫ن‬ ‫بند ‪ )2...( -95‬میستاییم فَروَهَرِ "مَدیوماه"‪ 3‬پسر "آراستی" را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن راستی ِ‬
‫«اَشه»؛ [همو] نخستینکس [بود] که به گفتار و آموزشِ "زرتشت" گوش فراداد‪.‬‬
‫بند ‪ -96‬میستاییم فَروَهَرِ "اَسموخْوانوَنت"‪ 4‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم‬
‫ن راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "گَوَیْنَ"‪ 5‬را‪ ،‬از‬ ‫فَروَهَرِ "اَشنوخْوانوَنت"‪ 4‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "پرَشتْگَئو"‪ 6‬پسر "پَراتَه"را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن‬
‫ن «اَشه»؛‬‫«اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ " ُوهْوَستی"‪ 7‬پسر "سَنْئویه" را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "ایسونت"‪ 8‬پسر "وَرازَه" را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن «اَشه»؛‬
‫بند ‪ -97‬میستاییم فَروَهَرِ "سَئِنَه"‪ 9‬پسر "اَهوم" را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه» که [به‬
‫همراه] یکصد [تن] از پیروان خویش‪ ،‬در این زمین دیده گردید‪ .‬میستاییم فَروَهَ ِر‬
‫"پِرِئیدیذیه"‪ 10‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَوسَمانَرَه"‪ 11‬پسر "پَئشتَه"‬
‫ن‬ ‫را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "وَهورئوچَه"‪ 12‬پسر "فرانیه" را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫‪ -1‬تمام بندهای این کَرده از اضافات قدیم زرتشتی است که ظاهرا در دوران زندگانی "زرتشت" یا اندکی‬
‫پس از او‪ ،‬به متونِ کهنسالِ یشتها افزوده گردیده است‪ .‬در این کَرده‪ ،‬نام تعداد زیادی از نخستین‬
‫گروندگان به دین زرتشتی آمده است که ظاهرا در زمان زندگانی"زرتشت" و سالهای پس از آن‪ ،‬بسیار‬
‫مشهور بودهاند اما شوربختانه از بیشتر آنها اطالعاتی در دسترس نیست‪.‬‬
‫‪ -2‬در آغازِ این بند‪ ،‬عباراتی الحاقی آمده است که مربوط به افزودههای جدیدتر است‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬مَدیو مانگهه»؛ پسرعموی "زرتشت"‪ .‬بنابر سنت زرتشتی‪ ،‬او نخستینکسی بود که سخن‬
‫"زرتشت" را پذیرفت و به آیین وی گروید و تا زمان مرگ "زرتشت" در کنار او بود‪ .‬همچنین وی از‬
‫نخستین آموزگاران دینِ زرتشتی است‪ .‬بنابر این متن و سایر متون زرتشتی‪ ،‬نام پدر وی‪" ،‬آراستی" است‪.‬‬
‫‪ -4‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪« :‬فروغ آسمان» است‪ .‬آگاهی بیشتری از وی نیست‪.‬‬
‫‪ -5‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪« :‬دارندة گاومیش» است‪.‬‬
‫‪ -6‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪« :‬دارندة گاوهای سیاهوسفید» است‪ .‬در «بندهشن»‬
‫نام او در شمار جاودانان (افرادی که زنده هستند تا در آخرالزمان به یاری سوشیانت برخیزند) آمده است‪.‬‬
‫‪ -7‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪« :‬کسیکه استخوانهایش خوب و قوی است»‬
‫میباشد‪.‬‬
‫‪ -8‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪« :‬توانگر» است‪ .‬در «دینکرد» نام او در شمار‬
‫جاودانان آمده است‪.‬‬
‫‪ -9‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪« :‬سیمرغ» است‪ .‬در «دینکرد» آمده است که او‬
‫یکصد سال پس ز مرگ "زرتشت" زاده شد و یکصد سال نیز زندگی کرد و دارای یکصد یار وفادار بود‪.‬‬
‫‪ -10‬هیچ آگاهی از او و معنای نام او در دست نیست‪.‬‬
‫مورداحترامِهمه» است‪.‬‬
‫‪ -11‬از نخستین گروندگان به دین زرتشتی‪ .‬معنای نام او‪ِ « :‬‬
‫‪ -12‬فارسی نو‪« :‬بهروز»‪.‬‬
‫ن «اَشه»؛‬ ‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَر َوهَرِ "اَشورئوچَه"‪ 1‬پسر "فرانیه" را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن راستی ِ‬ ‫راستی ِ‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "وَرِسْمورئوچَه"‪ 2‬پسر "فرانیه" را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛‬
‫بند ‪ -98‬میستاییم فَروَهَرِ "ایسَتْواسّتَرَه"‪ 3‬پسر "زرتشت" را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن‬
‫ن «اَشه»؛‬ ‫«اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "اُوروَتتْنَره"‪ 4‬پسر "زرتشت" را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن راستینِ «اَشه»؛ میستاییم‬ ‫میستاییم فَروَهَرِ "هُورهچیثرَه"‪ 5‬پسر "زرتشت" را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫فَروَهَرِ "دَاِوُتِبیش‪ 6‬دلیر" را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "ثریمیثونت‬
‫اسپیتمان"‪ 7‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "دائونگه"‪ 8‬پسر "زَئیرِ ْیتَة" را‪ ،‬از‬
‫پیروانِ راستینِ «اَشه»؛‬
‫بند ‪ -99‬میستاییم فَروَهَرِ "کیگشتاسپ‪ 9‬دلیرِ اَشَوَنِ گُرزوَ ِر اهورایی" را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن‬
‫ت‬‫راستینِ «اَشه»؛ که با گُرزِ سختِ [خویش]‪ ،‬از برای «اَشه» برآمد؛ که با گُرزِ سخ ِ‬
‫[خویش]‪ ،‬از برای «اَشه» بهپاخاست؛ همو که بازو و پشتوپنا ِه این دینِ زرتشتی بود‪.‬‬
‫‪ -1‬به معنای‪« :‬کسیکه فروغِ اَشه با اوست»‪.‬‬

‫‪ -2‬به معنای‪« :‬کسیکه دارای فروغِ موثر است»‪.‬‬
‫‪ -3‬بزرگترین پسرِ "زرتشت" از همسر نخست او‪ .‬ظاهرا معنای نام او «کشتزارِ بزرگ» و یا «آباد کنندة‬
‫توانا» است‪« .‬بندهشن» میگوید که او صد سال پس از ظهورِ دینِ زرتشتی‪ ،‬درگذشت‪" .‬ایسَتْواسّتَرَه" در‬
‫سنت زرتشتی‪ ،‬نخستین «موبدموبدان» و اولین رهبر دینیِ زرتشتیان است‪.‬‬
‫‪ -4‬دومین پسرِ "زرتشت" و نخستین رئیسِ برزگران و کشاورزان‪ .‬او از جاودانان است و در «وَرِجَمکَرد»‬
‫زندگی میکند تا در آخرالزمان به یاری برادرش "سوشیانت" بهپاخیزد‪ .‬برای توضیحات بیشتر در مورد‬
‫«وَرِجَمکَرد» بنگرید به بخش «وندیداد» از همین کتاب‪.‬‬
‫‪ -5‬فارسی نو‪« :‬خورشید چهر»؛ به معنای «دارندة چهرهای به تابناکیِ خورشید»‪ .‬کوچکترین پسرِ "زرتشت"‬
‫و نخستین فرماندة ارتش‪ .‬او از جاودانان است و در «گنگدژ» فرماندهیِ لشگرِ "پشوتن" را برعهده دارد تا در‬
‫آخرالزمان به یاری برادرش "سوشیانت" بهپاخیزد‪" .‬پشوتن" پسر "گشتاسپ" و برادر "اسفندیار" است که‬
‫توسط "زرتشت" بیمرگ گردید و به همراه سربازانش در «گنگدژ» اقامت گزید تا در آخرالزمان همراه‬
‫دیگر جاودانان‪ ،‬یاور "سوشیانت" باشد‪.‬‬
‫‪ -6‬به معنی‪« :‬دشمن دیوها»‪.‬‬
‫ی نام او مشخص نیست و در هیچیک از منابعِ بعدیِ دیگر نیز نشانی از‬ ‫‪ -7‬آگاهی دقیقی از این فرد و معن ِ‬
‫وی باشنده نبود‪ .‬با این حال از نامخانوادگی وی‪« :‬اسپیتمان»‪ ،‬روشن است که این "ثریمیثونت" بایستی از‬
‫بستگانِ "زرتشت" باشد‪.‬‬
‫‪ -8‬از این فرد اطالعاتی در دست نیست‪.‬‬
‫‪ -9‬شهریار «بلخ»‪" .‬زرتشت" دین خود را بر وی پیشکش کرد و او آیینِ زرتشتی را دین رسمی سرزمین‬
‫خود نامید‪ .‬در اساطیرِ کهن‪ ،‬وی از «خاندان نوذری» است اما در منابع بعدی (برای قرار دادنِ نامش در شمارِ‬
‫شاهانِ کیانی) او را از نسل "کیپشین" نوة "کیکواد" (کیقباد) قلمداد کردهاند‪ .‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 98‬از‬
‫«آبان یشت» و پاورقی بند ‪ 33‬از «رام یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫بند ‪ -100‬همو که «دینِ در بند بسته» را از بند برهانید‪ ،‬آن را در جایگا ِه [بلندِ خویش]‬
‫گ استوارِ ورجاوند‪ ،‬که از ستور و چراگاه برخوردار است؛ که با‬ ‫بنشانْد؛ [دینِ] فرمان گزارِ بزر ِ‬
‫ستور و چراگاه آراسته شده است‪.‬‬
‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ‬ ‫ن راستی ِ‬‫بند ‪ -101‬میستاییم فَروَهَرِ "زریر"‪ 1‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَر َوهَرِ "سَریرَهاوخشن"‪ 3‬را‪ ،‬از‬ ‫"یوختوَری"‪ 2‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن «اَشه»؛‬ ‫ن راستی ِ‬ ‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "کِرِهسَاَوْخْشن"‪ 4‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬ ‫پیروانِ راستی ِ‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "وَنارَه"‪ 5‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "ویرازَه"‪ 6‬را‪ ،‬از‬
‫ن‬ ‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "نیَجْرَه"‪ 7‬پسر "سوه" را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬ ‫پیروانِ راستی ِ‬
‫«اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "بُوْجَسْرَوَه"‪ 8‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫ن‬ ‫"بِرزِیهارشتی"‪ 9‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "تیژبهارشتی"‪ 10‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن راستینِ «اَشه»؛ میستاییم‬ ‫راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَر َوهَرِ "پِرِتُوَهارشتی"‪ 11‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫فَروَهَرِ "وَئِژیهارشتی"‪ 10‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛‬
‫بند ‪ -102‬میستاییم فَروَهَرِ "نپتیه"‪ 12‬را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَ ِر‬
‫ن‬ ‫"وَژْاَسپَه"‪ 13‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "هباسپَه"‪ 14‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫‪ -1‬برادر "گشتاسپ" که در جنگ با ارجاسپ توسط سرداری به نام "بیدرفش جادو" کشته شد‪ .‬روایت‬
‫کشته شدنِ او و کینخواهیِ پسرش «بستور»‪ ،‬در کتابی بازمانده از دوران اشکانیان به نام «اَیاتگارِ زریران»‬
‫(یادگار زریر) باقی مانده است‪ .‬تعزیة کشتهشدنِ "زریر" در کنار تعزیه کشتهشدنِ "سیاوش"‪ ،‬موضوعِ دو‬
‫عزای عمومی و سوگواری در ایرانباستان بودند و سنت تعزیهخوانیِ اسالمی‪ ،‬دگرگونشدة این سنّتِ‬
‫کهنسالِ باستانی است‪.‬‬
‫‪ -2‬به معنای‪« :‬دارندة زره بر تن»‪.‬‬
‫‪ -3‬به معنای‪« :‬دارندة ورزاهای زیبا» (ورزا‪ :‬گاو نرِ مخصوص زراعت)‪.‬‬
‫‪ -4‬به معنای‪« :‬دارندة ورزاهای الغر»‪.‬‬
‫‪ -5‬از این فرد و معنای نام او‪ ،‬هیچ اطالعاتی در دسترس نیست‪.‬‬
‫‪ -6‬به معنای‪« :‬فرماندة مَردان» و همچنین «گراز»‪.‬‬
‫‪ -7‬معنی نام او نامشخص است‪ .‬نام پدر او "سوه" به معنای «سودرساننده» است‪.‬‬
‫‪ -8‬به معنای‪« :‬رهانندة نامور»‪.‬‬
‫‪ -9‬به معنای‪« :‬دارندة نیزة بزرگ»‪.‬‬
‫‪ -10‬به معنای‪« :‬دارندة نیزة تیز»‪.‬‬
‫‪ -11‬به معنای‪« :‬دارندة نیزهای با تیغة پهن»‪.‬‬
‫‪ -12‬به معنای‪« :‬ناف»‪« ،‬نژاد» و «تخمه»‪.‬‬
‫‪ -13‬به معنای‪« :‬دارندة اسبِ بزرگ»‪.‬‬
‫‪ -14‬به معنای‪« :‬دارندة اسبِ اصیل»‪.‬‬
‫ن‬ ‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "ویستوَرو"‪[ 1‬از «خاندانِ] نوذر» را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬ ‫راستی ِ‬
‫«اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "فَ ْرشْهَموَرِتْ"‪ 2‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫ن‬ ‫"فَرشوکَرَه"‪ 3‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "آتِرِوَنوش"‪ 4‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫ن راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَ ِر‬ ‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "آتِرِپاتَه"‪ 5‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬ ‫راستی ِ‬
‫ن‬ ‫"آتِرِداتَه" را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "آتِرِچیثرَه" را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ‬ ‫«اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "آتِرِخْوارنَه"‪ 8‬را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن‬ ‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "آتِرِزِنتو"‪ 10‬را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬ ‫"آتِرِسوه"‪ 9‬را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫«اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "آتِرِدَئینگهو"‪ 11‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛‬
‫بند ‪ -103‬میستاییم فَروَهَرِ "هوشیئوثنَه"‪ 12‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "پیشیشیئوثنَه"‪ 13‬را‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "اسفندیار‪ 14‬دلیر"‬
‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "بستور"‪ 15‬را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن «اَشه»؛‬ ‫ن راستی ِ‬
‫را‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫‪ -1‬در شاهنامه‪" :‬گستهم"‪ .‬برادر "توس" و پسر "نوذر" پادشاه پیشدادی‪ .‬در «شاهنامه» آمده است که‬
‫سران کشور این دو برادر را مناسب شاهی نیافتند‪ .‬پس "اوزو" پسر "تهماسپ" را به پادشاهی برگزیدند‪.‬‬
‫‪ -2‬در شاهنامه‪« :‬فرشیدوَرد»‪ .‬از پسران "گشتاسپ" که در جنگ با «خیونان» به دست "کُهرم" کشته شد و‬
‫شرح آن در کتاب «یادگار زریران» آمده است‪.‬‬
‫‪ -3‬به معنای‪« :‬کسیکه رستاخیز برانگیزد»؛ از پسران "گشتاسپ" که در جنگ با «خیونان» کشته شد و‬
‫شرح آن در کتاب «یادگار زریران» آمده است‪.‬‬
‫‪ -4‬به معنای‪« :‬دوستدار آتش»‪.‬‬
‫‪ -5‬در پهلوی‪« :‬آذرباد»؛ به معنای‪« :‬در پناه آتش»‪.‬‬
‫‪ -6‬در فارسی نو‪« :‬آذر داد»؛ به معنای‪« :‬هدیهای از آتش»‪.‬‬
‫‪ -7‬در فارسی نو‪« :‬آذر چهر»؛ به معنای‪« :‬با چهرهای به زیبایی آتش»‪.‬‬
‫‪ -8‬در پهلوی‪« :‬آذر خُره»؛ به معنای‪« :‬دارندة فرّة آتش»‪.‬‬
‫‪ -9‬به معنای‪« :‬سودرسان همچون آتش»‪.‬‬
‫‪ -10‬در پهلوی‪« :‬آذر زَند»؛ به معنای‪« :‬مفسّرِ ویژگیهای آتش»‪.‬‬
‫‪ -11‬به معنای‪« :‬از کشورِ آتش»‪.‬‬
‫‪ -12‬به معنای‪« :‬خوبکردار»‪.‬‬
‫‪ -13‬معنای این نام‪ ،‬مشخص نیست‪.‬‬
‫‪ -14‬اوستایی‪« :‬سپنتو دات»؛ به معنای‪« :‬هدیهای از سپندمینو»‪" .‬اسفندیار" پسر "گشتاسپ" از بزرگترین‬
‫پهلوانان دین زرتشتی و شخصیتی مهم در شاهنامه است‪ .‬او توسط "زرتشت" ظاهرا پس از شستشوی تن در‬
‫آب مقدس‪ ،‬روئینتن گردید‪ .‬سالها به دین زرتشتی خدمت کرد و در نبردهای گوناگون‪ ،‬به گسترش دین‬
‫پرداخت‪ .‬سرانجام در نبردی که "فردوسی" با هنرمندی تمام آن را به نظم کشیده است‪ ،‬با تیری که‬
‫"رستم" به چشمان او فرونشاند‪ ،‬کشته گردید‪.‬‬
‫‪ -15‬پسر "زریر" و برادرزادة "گشتاسپ"‪.‬‬
‫"فَرشوشتر"‪2‬‬ ‫میستاییم فَروَهَرِ "کوارَسمَن"‪ 1‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬

‫ن راستینِ «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَ ِر‬
‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "جامسپ"‪ 2‬از «خاندان‬ ‫از «خاندان هُووَه» را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن «اَشه»؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَوارَهاشتری" از «خاندان هُووَه» را‪،‬‬
‫‪3‬‬ ‫هُووَه» را‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن «اَشه»؛‬
‫از پیروانِ راستی ِ‬
‫بند ‪ -104‬میستاییم فَروَهَرِ "هوشیئوثنَه" را‪ ،‬از «خاندان فرشوشتر»؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"خوادِئَنَه" را‪ ،‬از «خاندان فرشوشتر»؛ میستاییم فَروَهَرِ "هنگهئوروَه" را‪ ،‬از «خاندان‬
‫جاماسپ»؛ میستاییم فَروَهَرِ "وَرْشنَه" را‪ ،‬از «خاندان هنگهئوروَه»؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"وُهوْمَنَه" (بهمن)‪[ ،‬پسرِ] "اَوارَهاُشتری" را از برای پایداری در برابر کابوسهای دهشتناک‪،‬‬
‫(‪ )...‬و پریهای بد؛‪4‬‬
‫بند ‪ -106‬میستاییم فَروَهَرِ " َاشَسْتو"‪ ،5‬پسرِ "مَدیوماه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَوَرِثْرَبَه"‪،‬‬
‫پسرِ "راشترِوغَنتی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "بْوذْرَه"‪ ،‬پسرِ "دازگراسپَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"زبئورونت" را؛ میستاییم َفروَهَرِ "کَرسْنَه"‪ ،‬پس ِر "زبئورونت"‪ ،‬آن دلیرِ فرمانبُردا ِر‬
‫سنگینافزارِ اهورایی را؛‪6‬‬
‫بند ‪ -108‬میستاییم فَروَهَ ِر "ویراسپَه"‪ ،‬از «خاندا ِ‬

‫ن کَرسْنَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫ن کَرسْنَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فَرایْئوذَه"‪ ،‬از «خاندانِ کَرسْنَه» را؛‬

‫"آزاتَه"‪ ،‬از «خاندا ِ‬
‫‪ -1‬در شاهنامه‪« :‬کرزم»؛ از بستگان "گشتاسپ"‪.‬‬
‫‪" -2‬فرشوشتر" (اوستایی‪ :‬فَرَاَشاشتَرَه؛ به معنای‪ :‬دارندة شترِ کارآمد) و "جاماسپ" دو برادر از «خاندان‬
‫هُووَه» (در گاهان‪ :‬هوگو) بودند که هر دو در دربار "گشتاسپ"‪ ،‬سِمَتِ وزارت داشتند‪" .‬فرشوشتر" پدرزنِ‬
‫"زرتشت" و "جاماسپ" دامادِ "زرتشت" بود‪" .‬جاماسپ" پس از مرگِ "زرتشت"‪ ،‬به عنوان جانشین او و‬
‫دومین موبدموبدان قلمداد شد‪( .‬نخستین موبدموبدان "ایسَتْواسّتَرَه" پسر بزرگتر "زرتشت" بود‪).‬‬
‫‪ -3‬اطالعاتی از او و معنای نامش در دسترس نیست؛ جز آنکه بخش دوم نام او‪ ،‬بایستی در معنای «دارندة‬
‫شتر» باشد‪ .‬در بند ‪ 104‬نام پسر وی را "بهمن" ثبت کردهاند‪ .‬گمان نگارنده بر این است که این فرد‬
‫فراموششده نیز بایستی برادر ‪ -‬یا پسرعموی ‪" -‬فرشوشتر"و "جاماسپ" بوده باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬اسامی یاد شده در این بند‪ ،‬بزرگان «خاندان هُووَه» و اکثرا‪ ،‬اخالف و نوادگان "فرشوشتر" و "جاماسپ"‬
‫هستند‪ .‬آخر این بند و در جایی که نقطهچین گذاشته شده است‪ ،‬عبارت اوستایی «اَاُایفْرَه» آمده است که‬
‫معنی آن مشخص نیست‪.‬‬
‫‪ -5‬نوهعموی "زرتشت"‪ .‬بنگرید به پاورقی بند ‪.95‬‬
‫‪ -6‬از دیگر اسامی یاد شده در این بند‪ ،‬آگاهیِ بیشتری در دسترس نیست‪ .‬گمان نگارنده بر این است که با‬
‫توجه به آوردهشدنِ نامِ پسرِ "مَدیوماه" در آغازِ این بند؛ بایستی باقیِ نامهای یاد شده نیز از بزرگانِ‬
‫دومیننسلِ زرتشتیان باشند‪ .‬در انتهای این بند از"کَرسْنَه" پسرِ "زبئورونت" نام برده شده است که با توجه‬
‫به محتویات بند ‪ ،108‬ظاهرا فرزندان و نوادگان وی در سالهای بعدی‪ ،‬نقش پررنگی در دین زرتشتی‬
‫داشتهاند‪.‬‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "ونگهو"‪ ،‬از «خاندانِ ارشیه» ‪ -‬آن "ارشیه" که در میانِ پیروان «آیی ِ‬
‫ن‬
‫بهی»‪ ،‬کوشاترین است‪ -‬را؛ میستاییم فَروَهَرِ "دارَیّتْرَثَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فرارَیّتْرَثَه"‬
‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ "سکارَیّتْ َرثَه" را؛‪1‬‬
‫بند ‪ -2109‬میستاییم فَروَهَرِ "اَرْشَوَنتْ" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "ویرْشَوَنتْ" را؛‬

‫میستاییم فَروَهَرِ "پَئیتیرْشَوَنتْ" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَمْرُ ْو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "چَمْرُوْ"‬
‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ "دَراثَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "پئیتیدَراثَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"پئیتیونگهَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فَرشاوَخشَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "نِمْوَهونگهو"‪ ،‬پس ِر‬
‫"وَئذَنگهه" را؛‬
‫بند ‪ -110‬میستاییم فَروَهَرِ "وَئسَذَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اشاونگهو"‪ ،‬پسرِ‬
‫"بیوندنگهه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "جرودنگهو"‪ ،‬پسرِ "پئیریشتُور" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"نِرِمیزدَنَه"‪ ،‬پسرِ "اَئیئویو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "بِرِزیشنو"‪ ،‬پسرِ "اَرَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"کسوپیتو"‪ ،‬پسرِ "اَرَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فِریه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَستْوَتاِرِته"‪ 3‬را؛‬
‫‪ -1‬سه نام آخرین که به ترتیب به معنای «دارندة ارّابة جنگی»‪« ،‬پیشرانندة ارّابة جنگی» و «دورگردانندة‬
‫ارّابة جنگی» میباشد‪ ،‬یقینا سه برادر از کهنترین سربازان و فرماندهانِ پیرو دین زرتشتی بودهاند‪.‬‬
‫‪ -2‬شوربختانه از هیچیک از اسامی نامبرده شده در بندهای ‪ 109‬و ‪ ،110‬آگاهیِ بیشتری نیست‪ .‬تردیدی‬
‫نیست که اسامی بند ‪ ،109‬از کهنترینگروندگان به دینزرتشتی (شاید نسل سوم‪ ،‬چهارم یا پنجم‬
‫زرتشتیان) هستند‪ .‬اما بند ‪ 110‬با توجه به آمدن نام "اَستْوَتاِرِته" در پایان آن‪ ،‬این شائبه را ایجاد میکند‬
‫که آیا اسامی فوق‪ ،‬از یاوران منجی آخرالزمان هستند؟ یا همچون بند پیشین‪ ،‬از کهنترین گروندگان به‬
‫کیش زرتشتی؟‬
‫‪ -3‬سومین "سوشیانت"‪ .‬او در پایان سومینهزاره پس از "زرتشت"‪ ،‬زاده میشود‪ .‬بنابر اساطیر زرتشتی‪،‬‬
‫"زرتشت" سهبار با سومین همسرش "هوُوِیْ" نزدیکی کرد و هر سهبار نطفة او از بدن همسرش خارج شده‬
‫و به اعماق «دریاچة کیانسیه» (دریاچة هامون) افتاد‪ 99999 .‬فَروَهَر از هر نطفه مواظبت میکنند‪ .‬در پایان‬
‫هزارههای اول و دوم و سومِ پس از "زرتشت"‪ ،‬سه دختر باکرة ایرانی در «کیانسیه» آبتنی میکنند‪ .‬نطفه‬
‫وارد رَحِمِ آنها شده و نُهماه بعد‪ ،‬منجیها متولد میشوند‪ .‬منجی اول با نام "اوشیدربامی" بایستی هزارسال‬
‫پس از مرگ "زرتشت" ظهور میکرد‪ .‬مهمترین یاورِ او "کیبهرام ورجاوند" از نسل پادشاهانِ کیانی بود که‬
‫عقیده داشتند در «هند» متولد شده است‪ .‬در پایانِ دومینهزاره پس از مرگ "زرتشت"‪ ،‬بایستی دومین‬
‫منجی با نام "اوشیدرماه" متولد شود‪ .‬در دوران او‪« ،‬آژیدهاک» پس از هزارانسال غل و زنجیر خود را پاره‬
‫کرده‪ ،‬از «دماوند» به پایین آمده و مشغولِ نابود کردنِ دنیا خواهد شد‪" .‬گرشاسپ" برای نابودی او از خواب‬
‫چندهزارساله بیدار شده و با گرز خویش‪ ،‬به نبرد با او میپردازد و وی را از بین میبرد‪ .‬نهایتا سههزار سال‬
‫پس از مرگ "زرتشت"‪" ،‬اَستْوَتاِرِته"‪ -‬آخرین "سوشیانت"‪ -‬ظهور خواهد کرد‪ .‬در اینهنگام بدبختی و دروغ‬
‫در تمام جهان سایه افکنده‪ .‬پس جاودانان زرتشتی به یاریِ "سوشیانت" خواهند شتافت‪" :‬پشوتن" و‬
‫سربازانش از «گنگدژ» خارج میشوند؛ "کیخسرو" از آسمان به زمین هبوط میکند و پهلوانانی چون‬
‫"توس" و "گیو" و "یوشتفریان" و "گوپدشاه"‪ ،‬هر یک از گوشهای برخاسته و برای نبرد با «اهریمن»‪ ،‬به <<‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستوششم‬

‫بند ‪ -111‬میستاییم فَروَهَرِ "گئوپیونگهو"‪ 1‬را؛ میستاییم فَروَهَرِ "هَمبَرِترونگهوَمْ"‪ 2‬را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "ستئوتر وهیشتهاشه"‪ 3‬را؛ میستاییم فَروَهَرِ "پئورو ذاخشتی"‪ ،‬از‬
‫«خاندان خشتاوَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "خشوِیوراسپَه"‪ ،‬از «خاندان خشتاوَه» را؛‬
‫بند ‪ -112‬میستاییم فَروَهَرِ "اَیواستی"‪ ،‬از «خاندان پئورو ذاخشتی» را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "وُهوَستی"‪ ،‬از «خاندان پئورو ذاخشتی» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "گیّهذاستی"‪ ،‬از‬
‫«خاندان پئورو ذاخشتی» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اشوزد"‪ ،‬از «خاندان پئورو ذاخشتی» را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "اُورُوذو"‪ ،‬از «خاندان پئورو ذاخشتی» را؛ میستاییم فَروَهَ ِر‬
‫"خشثروچینهه"‪ ،‬از «خاندان خشوِیوراسپَه» را؛‪4‬‬
‫بند ‪ -113‬میستاییم فَروَهَرِ "اَشاهورَه"‪ ،‬از «خاندان جیشتی» را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"فرایزنت" را؛ میستاییم فَر َوهَرِ "فرنه"‪ ،‬از «خاندان فرایزنت» را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"جروونگهو"‪ ،‬از «خاندان فرایزنت» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اشوزد" و "ثریتَه"‪ ،‬پسرانِ‬
‫"سایوژدری" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "وهورئوچه"‪ ،‬از «خاندان وَرَکَسَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"اَرِجهوتَه"‪ ،‬پس ِر "تور" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوْسینمه" را؛‬
‫بند ‪ -114‬میستاییم فَروَهَرِ "یوختاسپ" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اشهشیئوثْنَه"‪ ،‬از‬
‫«خاندان گیّهذاستی» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "وُهوْمَنَه" (بهمن) پسر "کتو"را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "وُهوَزدَهه"‪ ،‬پسرِ "کتو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَشه َسرِدَه" پسر "اشهسئیرینک"را؛‬
‫>> یاریِ "سوشیانت" می شتابند‪ .‬این نبرد‪ ،‬نبردِ آخرالزمان است که با پیروزی "سوشیانت" به انجام خواهد‬
‫رسید‪ .‬پس از آن «فرشگرد» (قیامت) آغاز شده و عدالت آسمانی بر همگان حکمفرما میگردد‪ .‬باید توجه‬
‫داشت که وقایع مربوط به هر سه منجی‪ ،‬در منابع گوناگون دچار اختالف است و این یقینا به دلیل کهنسال‬
‫بودن این اعتقادات است‪ .‬مثال نبرد "گرشاسپ" با "آژیدهاک" در برخی منابع در شمار وقایع مربوط به‬
‫منجی دوم و در برخی دیگر‪ ،‬به عنوان وقایع مربوط به منجی سوم آمده است‪ .‬ظاهرا به مرور زمان‬
‫رویدادهای مربوط به منجیان در حال ادغام با یکدیگر بود و اگر یورش اعراب و دگرگون شدنِ باورهای دینی‬
‫در ایرانزمین اتفاق نمیافتاد‪ ،‬احتماال تمام رویدادهای دورههای اول و دوم‪ ،‬به منجی سوم منتقل میگردید‪.‬‬
‫‪ -1‬به معنای‪« :‬فربهکنندة گاوها»‪.‬‬
‫‪ -2‬به معنای‪« :‬گردآورندة نیکیها»‪.‬‬
‫‪ -3‬به معنای‪« :‬ادا کنندة نیایشِ اشاوهیشتا (اردیبهشت)»‪.‬‬
‫‪" -4‬پئورو ذاخشتی" و "خشوِیوراسپَه" که در بند قبلی از آنها یاد شد و در این بند به فرزندان و نوادگان‬
‫آنها پرداخته شد‪ ،‬بایستی از بزرگان دین زرتشتی در سالهای پس از مرگ "زرتشت" بوده باشند‪.‬‬
‫شوربختانه آگاهی بیشتری از این دو بزرگوار و دودمانهایشان در دست نیست‪.‬‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "اَشهسَرِدَه" پسر "زئیرینک"را؛ میستاییم فَروَهَرِ "چاخشنی" را؛‬

‫میستاییم فَروَهَرِ "سیاوَسپی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "یئو روشتی"‪ ،‬پسرِ "کَوی" را؛‬
‫بند ‪ -115‬میستاییم فَروَهَرِ "وَرِسمَپا"‪ ،‬پس ِر "جَنَهنَرَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"نَئَزَاستی"‪ ،‬پسرِ "پَئشته" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "زَرزْداتی"‪ ،‬پسرِ "پَئشته" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "گَئِوَنی"‪ ،‬پسرِ "وُهومنهه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اِرِزُو" و "سُروَتوْسپادَه" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "زرینگهه" و "سپنتوخَرَتو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "وَرشَنی"‪ ،‬پس ِر‬
‫"واکِرِزَنْ" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فراچیه"‪ ،‬پس ِر "تَئُوْروَاِنی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"وهمئذاتَه"‪ ،‬پس ِر "منثرهواکَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوشتَرَه"‪ ،‬پسرِ " َسذَنَه" را؛‬
‫بند ‪ -116‬میستاییم فَروَهَرِ "دنگهوسروتَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "دنگهوفراده" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "سَپوَیَد"‪ ،‬پسرِ "مخشتی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "پینگهر"‪ ،‬پسرِ‬
‫"مخشتی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوشتازَنْتَه" را؛ میستاییم فَر َوهَرِ "اشهسَوَه" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "اشهاوروَاِثَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "هَئوْمَوْخوارنَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "وَرشنَه" را؛‬
‫بند ‪ -117‬میستاییم فَروَهَرِ "فرَوَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوسناکَه" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "خوانونت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "دَئِنا وَزَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ " َارِجَوَنْ" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "اَئیویخوارنه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "هوَیزَتَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"هرذاسپه" را؛ میستاییم فَروَ َهرِ "پازِینَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "خواخشثرَه" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "اَشَوپئوئیریّه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَستْوَتاِرِته"‪ 1‬را؛‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستو هفتم‬
‫بند ‪ -118‬میستاییم فَر َوهَرِ "هوگَئو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "انگهویو" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "گئَوْری" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "گئورینّه"‪ 2‬را؛ میستاییم فَروَهَرِ "مَزْدراوَنگهوْ" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "سریراونگهو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "آیْوَتَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"سوُرَوْیَزَتَه" را؛‬
‫بند ‪ -119‬میستاییم فَروَهَرِ " ِارِذْوَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "کَوِیْ" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"اُوْخشَنَه" پسرِ "وِیذْپسرَوَه" [و] "دُوْرَاسْروْتَة" پسرِ "بِرِزَوَنْت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬

‫‪ -2‬بنابر فصل ‪ 23‬از کتاب نهم «دینکرد» ‪ ،‬وی یکی از جاودانگان است که در آخرالزمان به یاری‬
‫"سوشیانت" برمیخیزد‪.‬‬
‫"وَنگهوْذاتَه" پسرِ "خواذات"‪ 1‬را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوزیه" از «خاندان وَنگهوْذاتَه» را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "فریه" را؛‬
‫بند ‪ -120‬میستاییم فَروَهَرِ "اشِمیِنگههرئوچَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اشِمیِنگههوَرِزَه"‬
‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَشمَیهمائیاُشتَه"‪ 2‬را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اشِمیِنگههرئوچَه" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "یوشت"‪ 3‬از «خاندان فریان» و "اُسمانَر" [پسرِ] "پَئِشتَه"‪ 4‬را‪ ،‬از برای‬
‫ایستادگی در برابر [آن] دشمنی که از خانواده[اش] برخاسته بود؛‬
‫بند ‪ -121‬میستاییم فَروَهَرِ "سپیتی" پسرِ "اُوسپسنُوْ" را؛ میستاییم فَروَهَ ِر‬
‫"اِرِزراسپ" پس ِر "اُوسپسنُوْ" را؛‪ 5‬میستاییم فَروَهَرِ "اوْسَذَن"‪ 6‬پسر «مَزدیسنا» را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "فرا َدتْونگهو" پسر "ستیونت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "رئوْچَسْچَئِشْمَن" را؛‬
‫شمَن" را؛‪ 7‬میستاییم فَروَهَرِ "وِیسْرُوتر" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬ ‫میستاییم فَروَهَرِ "هُوَرِچَئِ ْ‬
‫"بَرِمْنَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "وِیْسَروتَه" را؛‬
‫بند ‪ -122‬میستاییم فَروَهَرِ "هَوسپَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "چئوَرِسپَه"‪ 8‬را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "دَئورامَئیشی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فرئورئوس"‪ ،‬پسرِ "کَئوشَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫‪ -1‬به معنای‪« :‬خود داد»‪« ،‬خود رای» و «جاودانه»؛ این واژه در پهلوی به «خُتای» و در فارسیِنو به «خدا»‬
‫تبدیل شده است‪.‬‬
‫‪ -2‬بنابر فصل ‪ 29‬از کتاب «بندهش» ‪ ،‬وی یکی از جاودانگان است که در آخرالزمان به یاری "سوشیانت"‬
‫برمیخیزد‪.‬‬
‫‪" -3‬یوشت فریان" از کهنترین اساطیر ایرانی است که روزگاری همتراز با اساطیری نظیر "آرش کمانگیر" و‬
‫"گرشاسپ"‪ ،‬در ایران شناخته شده بود‪ .‬بنگرید به ترجمه «ماتیکان یوشت فریان» در همین کتاب‪.‬‬
‫‪" -5‬پورداوود" میگوید‪" :‬سپیتی" به معنای‪« :‬سپید» و "اِرِزراسپ" به معنای‪« :‬دارندة اسبِ راستقامت»‬
‫دو برادر هستند که بنابر مندرجات فصل ‪ 29‬از «بندهشن»‪ ،‬اولی ریاست روحانی کشور «فردذفش» (یکی از‬
‫هفتکشوری که به دنیای قدیم اساطیرِ آریایی را تشکیل میدادند) و دومی ریاست روحانی کشور «ویدفش»‬
‫(یکی دیگر از کشورهای هفتگانة اساطیری) را برعهده دارد‪.‬‬
‫‪ -6‬این نام‪ ،‬کهنترین شکل از نام "کیکاووس" میباشد که در اوستا ‪ -‬احتماال همچون دیگر بندهای اخیر‪-‬‬
‫و در دوران کوتاهی پس از مرگ "زرتشت"‪ ،‬ضبط شده است‪ .‬عبارت «پسر مزدیسنا» از الحاقات بعدی و‬
‫برای تقدس بخشیدن به وی‪ ،‬وارد متن اصلی شده باشد‪.‬‬
‫‪" -7‬رئوْچَسْچَئِشْمَن" به معنای‪« :‬روشنچشم» و "هُوَرِچَئِشْمَن" به معنای‪« :‬خورشیدچشم» است؛ بنابر‬
‫فصل ‪ 36‬از کتاب «دادستان دینیک» ‪ ،‬هر دو از جاودانگانی هستند که در آخرالزمان به یاری "سوشیانت"‬
‫برمیخیزند‪.‬‬
‫‪" -8‬پورداوود" میگوید‪" :‬هَوسپَه" به معنای‪« :‬دارندة اسبِخوب» و "چئوَرِسپَه" به معنای‪« :‬دارندة‬
‫چهاراسب و گردونه» میباشد که بنابر مندرجات فصل ‪ 29‬از «بندهشن»‪ ،‬اولی ریاستِ روحانیِ کشورِ <<‬
‫"فریناسپَه"‪ ،‬پسرِ "گئوَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فَرا َدتْنَرْ"‪ ،‬پسرِ "گرَوارَتو" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "وهوشتر"‪ ،‬پسرِ "اَخننگهه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "ویوارِشوَه"‪ ،‬پسرِ "ائینیاوَه" را‪،‬‬
‫بند ‪ -123‬میستاییم فَروَهَرِ "فرارازی"‪ ،‬پسرِ "تور" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "ستیپی"‪،‬‬
‫پسرِ "رَوَنت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "پْرِشینتَه"‪ ،‬پسرِ "گندرِوَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اویّه"‪،‬‬
‫پسرِ "سپنگه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَئِتْوَه"‪ ،‬از «خاندان ماُیوْ» را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"یَئتوشگاَوْ"‪ ،‬پسرِ "وَیاتَن" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "گَرْشتَه"‪ ،‬پسرِ "کَوی" را؛‬
‫بند ‪ -124‬میستاییم فَروَهَرِ "پُئوروینگهه"‪ ،‬پسرِ "زئوش" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"وُهوداتَه"‪ ،‬پسرِ "کاتَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "بَاَونگْهَهْ"‪ ،‬پسرِ "ساوَنَگْهَنگهَه" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرهای "هَوْرِز" [و] "اَنکسَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَرَوَئوشترَه"‪ ،‬پسرِ‬
‫"اِرِزَونتدئینگهئوش" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فراچیثر"‪ ،‬پسرِ " ِبرِزَونت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"وُهوپِرِسَه"‪ ،‬پسرِ "اَئینیاوَه" را؛‬
‫بند ‪ -125‬میستاییم فَروَهَرِ " َپرَوْدَسمَه"‪ ،‬پسرِ "داشتاغنیمُوْژِی" از سرزمین «موژ» را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "فراتورَه" [و] "اَسروتَه"‪ ،‬از «خاندان بئشتَستورَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"اَوَرِگَاَوْ"‪ ،‬پسرِ "اِرِزَونت"‪ ،‬پسرِ "اوئیغمتستوْرَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "گئومَنت"‪ ،‬پس ِر‬
‫"زوَنّرَئوژدی" از سرزمین «رَئوژ دیه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "ثَریت"‪ ،‬پسرِ "اَئِو سَرِذ" [و]‬
‫"فیوشتتنّی"‪ ،‬از سرزمین «تنیه» را؛‪1‬‬
‫بند ‪ -126‬میستاییم فَروَهَرِ "تِیرْوَنکشْوَه"‪[ ،‬از «خاندانِ] آوسپَئِشَتَه»‪[ ،‬از «دودمانِ]‬

‫سئینَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "آوْتیونی"‪ ،‬پسرِ "وِیْتکوِی" [و فروهرِ] "زِیْغزِی"‪ ،‬پسرِ "سَئنَه"‬
‫ن سَئنَه» را؛ میستاییم‬ ‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فرَوْهکفرَه" از «خاندان مِرِزِ ْیشَم»‪ ،‬از «دودما ِ‬
‫فَروَهَرِ "وَرِسموْرَئَوْچَه"‪ ،‬پس ِر "پرثوفسمن" را؛‬
‫>> «وروبرشت» (یکی از هفتکشوری که به دنیایقدیم اساطیرِ آریایی را تشکیل میدادند) و دومی‬
‫ریاستِروحانیِ کشور «وروجرشت» (یکی دیگر از کشورهای هفتگانة اساطیری) را برعهده دارد‪.‬‬
‫‪ -1‬سه سرزمین «موژ»‪« ،‬رَئوژ دیه» و «تنیه» مشخص نیست دقیقا در کجا قرارداشتهاند‪ .‬در یادداشتهای‬
‫"دکتر ابراهیم پورداوود" و "دکتر جلیل دوستخواه" نیز مکان دقیق این سه سرزمین نیامده است‪ .‬با اینهمه‬
‫نظر به این که تمام اسامی خاصی که در این بند آمده ‪ -‬همچون تمامیِ اسامیِ خاصی که در بندهای پیشین‬
‫ذکر آنها به میان رفته است‪ -‬همگی ایرانی هستند‪ ،‬سه سرزمین مذکور نیز قاعدتا باید در میان‬
‫سرزمینهای ایرانی؛ و با علم به شکلگیری اساطیرِ ایرانی در شرقِ فالتِ ایرانزمین‪ ،‬به احتمال بسیار باال در‬
‫حدفاصلِ نیمةشمالیِ افغانستانِ امروزی تا «ماوراءالنهر» بوده باشند‪.‬‬
‫بند ‪ -127‬میستاییم فَروَهَرهای "اَشهنِمَه" [و] "ویدتگاو" از سرزمین «انگهوی» را؛‬

‫میستاییم فَروَهَرهای "پَرْشَت َگاَو" [و] "دازگرَوْ َگاَو" از سرزمین «اپخشیرا» را؛‪ 1‬میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "هوْفرَوَخشَه"‪ ،‬از «خاندان کهَرْ َکنَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اکَیَّذَه"‪ ،‬از «خاندان پُوْذَه»‬
‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ "جاماسپِ دوم" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "مَدیوماهِ دوم" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "اُوروَتتْنَره دوم" را‪2،‬‬
‫بند ‪ -128‬میستاییم فَروَهَرِ "رئوْچَسْچَئِشْمَن" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "هُوَرِچَئِشْمَن"‬

‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فرادت خوارِنَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "ویذَتخووارِنَوه" را؛ میستاییم‬
‫فَروَهَرِ "وُئوورونِومَوه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "وئووْروْسَوَه" را؛‪ 3‬میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"اوخشیتاِرِت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوخشیتنِمه" را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ "اَستْوَتاِرِته" را‪4،‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستو نهم‬

‫بند ‪ -129‬آنکس که «سوشیانتِ پیروزگر» نامیده شده و [نا ِم درستِ وی]‬
‫"اَستْوَتاِرِته" خواهد بود‪ ،‬از این روی [بدیننامِ] «سوشیانت» خوانده شده است‪ ،‬که او به‬
‫سراسرِ جهانِ آفرینش‪ ،‬سودرسان خواهد بود‪ .‬از این روی [بدیننامِ] "اَستْوَتاِرِته" خوانده‬
‫‪ -1‬دو سرزمین «انگهوی» و «اپخشیرا» مشخص نیست دقیقا در کجا قرارداشتهاند‪ .‬اما اینجا نیز با توجه به‬
‫ایرانی بودن تمام اسامی خاص‪ ،‬هر دو سرزمین فوقالذکر بایستی در ایران شرقی بوده باشند‪ .‬سرزمین‬
‫«اپخشیرا» به معنای «جایی که در آن شیر وجود ندارد» میباشد‪.‬‬
‫‪" -2‬جاماسپ" داماد زرتشت‪" ،‬مَدیوماه" پسرعموی زرتشت (و بر پایه منابع موجود‪ ،‬نخستین گرونده به‬
‫آیینِ او) و "اُوروَتتْنَره" یکی از پسران زرتشت بود‪ .‬اما این اسامی در این بند‪ ،‬هیچیک از افراد توضیح داده‬
‫شده نیستند و نام کسانی هستند که دهها سال پس از مرگ زرتشت‪ ،‬زیستهاند‪ .‬شاید دلیل این نامگذاری آن‬
‫باشد که سه فرد متاخر‪ ،‬از نوادگان "جاماسپ" و "مَدیوماه" و "اُوروَتتْنَره" بوده باشند‪ .‬با اینحال قطعیتی‬
‫در این رای‪ ،‬نیست‪.‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی بند ‪ . 121‬هر شش فرد یادشده در این بند‪ ،‬بنابر مندرجات کتاب «داتستان دینیک»‪ ،‬از‬
‫یاورانِ «سوشیانتها» در آخرالزمان خواهند بود‪ .‬بنابر روایت فوقالذکر‪ ،‬در هنگام رستاخیز‪ ،‬این شش شهریار‬
‫از شش سرزمین‪ ،‬به یاری «سوشیانتها» خواهند شتافت‪.‬‬
‫‪ -4‬در این جا نام هر سه منجی دین زرتشتی که به فاصلة هزارسال از یکدیگر ظهور خواهند کرد‪ ،‬به دنبال‬
‫یکدیگر آمده است‪ .‬اولی در پهلوی با نام "اوشیدربامی"‪ ،‬دومی با نام "اوشیدرماه" و سومی با نام‬
‫"استوتارته" ثبت شدهاند‪ .‬هر سه نفر «سوشیانت» در معنای «سود رساننده»‪« ،‬رهاننده» و «منجی»‬
‫میباشند‪ .‬در «گاهانِ زرتشت» ‪ ،‬واژة سوشیانت دارای یک معنای عام بوده و به تمام یاوران و یاریرسانان‬
‫دین زرتشتی اطالق شده است‪ .‬باری در منابع بعدی‪ ،‬این واژه در معنای خاص و برای هر سه منجی (به ویژه‬
‫منجی سوم) بکار رفته است‪ .‬در پارهای از منابع‪« ،‬سوشیانس» نیز ضبط شده است‪ .‬برای آگاهی بیشتر از‬
‫زمان آخرالزمان و رویدادهایی که در پسِ ظهورِ هر یک از سوشیانتها به وقوع میپیوندد‪ ،‬بنگرید به پاورقی‬
‫بند ‪ 110‬از همین یشت و پاورقی بند ‪ 92‬از «خْوَرنَه یشت»‪.‬‬
‫شده است‪ ،‬که او از برای ایستادگی در برابر دروغ و دروغگویان‪ ،‬بیمرگی را به ارمغان خواهد‬
‫د [فرجامین با اهریمنان]‪1.‬‬
‫آورد‪ .‬از برای همراهی با پاکدینان در نبر ِ‬
‫بند ‪ -130‬میستاییم فَروَهَرِ "جم"‪ ،2‬از پیروا ِ‬
‫ن راستینِ «اَشه»‪ ،‬از «خاندان ویوَنْگْهان»‬
‫را‪ ،‬آن توانای دارندة رمههای فراوان را‪ ،‬برای پایداری در برابر کمبودهایی که از سوی دیوان‬
‫است‪ ،‬و برای پایداری در برابر کمبودِ گیاه که از خشکی است‪ ،3‬و برای پایداری در برابر آزار‬
‫«مَرْشونَه»‪.4‬‬
‫بند ‪ -131‬میستاییم فَروَهَرِ "فریدون"‪ ،5‬از پیروانِ راستینِ «اَشه»‪ ،‬از «خاندان آتبین»‬
‫را‪ ،‬از برای پایداری در برابر «پوریوون»‪ 6‬و «تب» و «نَوئِوزَه» (؟) و «تب و لرز» و «واوَرْشوا»‬
‫(؟)؛ از برای پایداری در برابر آزارِ مار‪ .7‬میستاییم فَروَهَرِ "اَئوشْنَرَه"‪ ،8‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن‬
‫‪ -1‬جملة آخر در متن اصلی اینچنین آمده است‪« :‬ستیزه که از پاکدینان برانگیخته شده باشد» که منطقی‬
‫نیست و بهنظر میرسد متن دچار آسیب شده است‪ .‬ظاهرا باید متن فوق در اصل بدینگونه بوده باشد‪:‬‬
‫«ستیزه که بر "ضد" پاکدینان برانگیخته شده باشد‪».‬؛ این بند تمام و کمال در ستایش سومین منجی‬
‫زرتشتی سروده شده است‪ .‬اوست که «اهریمن» را برای همیشه نابود خواهد کرد و جهان را به دورانی که‬
‫هنوز به آفت های اهریمن آلوده نشده بود‪ ،‬شبیه خواهد نمود‪ .‬باید توجه داشت که بخش اعظم باور به‬
‫منجیگرایی در ادیان ابراهیمی‪ ،‬برگرفته از دین زرتشتی است‪.‬‬
‫‪" -2‬جم" یا "جمشید" ‪ -‬معادل "ییمه" در اساطیر ودایی‪/‬هندی‪ -‬بنابر متون زرتشتی؛ پسر "ویونگهان"‪،‬‬
‫نوة "اَنگهت"‪ ،‬نبیرة "هوشنگ" و بنابر «شاهنامه»‪ ،‬پسر "هوشنگ" است‪" .‬جم" پس از نیای بزرگش‬
‫"هوشنگ" و برادرش "تهمورث" ‪ ،‬سومین پادشاهِ اساطیرِ ایرانی است‪ .‬در دوران او‪ ،‬فراوانی و برکت بر تمام‬
‫سرزمینها سایه افکند‪ .‬اما "جمشید" که از قدرت خود دچار غرور شده بود‪ ،‬از فرمان یزدان سرپیچید و‬
‫ادعای خدایی کرد‪ .‬در این هنگام «فرّة ایزدی» از او جدا شده و سایة سعادت از مُلکِ او رخت بربست‪ .‬پس‬
‫«آژیدهاکِ تازی» از سرزمین «بوْری» (این سرزمین بعدها با بابل یکی انگاشته شد؛ اما به نظر میرسد در‬
‫هنگام سرودن کهنترین یشتها‪ ،‬جایی در شرق ایران بوده باشد) برخاسته و ملک و تخت او را ربود‪.‬‬
‫‪ -3‬اشارهای به عصرِ یخبندان یا خشکسالیهای پایان عصر پادشاهی "جمشید" است‪ .‬بنابر مندرجات‬
‫«وندیداد»‪" ،‬جمشید" برای مقابله با یخبندان‪ ،‬دژی به نام «وَزِجَمکَرد» را ساخت و تمام مردمان را به درون‬
‫آن برد (بنگرید به ترجمه بخش «وندیداد» در همین کتاب)‪ .‬احتماال افسانههای «طوفان» در اساطیرِ‬
‫سومری و «کشتیِ نوح» در اساطیر یهود‪ ،‬اقتباسی از این اسطورة ایرانی باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬دیوِ زوال و نابودی‬
‫‪ -5‬یکی از بزرگترین پادشاهان پیشدادی‪ .‬او با یاریِ "کاوة آهنگر" علیه بیدادگریِ «آژیدهاک» شورید و به‬
‫شهریاریِ او پس از هزار سال پایان داده‪ ،‬خود بر تخت شاهیِ ایرانزمین بنشست‪.‬‬
‫‪ -6‬بیماری ریزشمو و گَری (؟)‬
‫‪ -7‬به گمان قوی‪ ،‬عبارت «پایداری در برابر آزارِ مار»‪ ،‬اشارهایاست کهن‪ ،‬به ماجرای نبرد "فریدون" با‬
‫«آژیدهاک» (در شاهنامه‪ :‬ضحّاک) که دو مار از شانههای او روییده بود‪.‬‬
‫‪" -8‬اوشنَر" وزیر دانشمند و بافراستِ "کیکاووس" بود‪ .‬رسالهای از دورة ساسانیان به نام «اندرزنامة اوشنَرِ‬
‫دانا» باقیمانده است که منتسب به این اسطورة خردمندِ ایرانی است‪.‬‬
‫«اَشه» و بسیار اندیشمند را‪ .‬میستاییم فَروَهَرِ "اُوْزَوَه"‪ ،1‬از پیروانِ راستینِ «اشه» و از‬
‫«خاندان تُوْماسپَه» را‪ .‬میستاییم فَروَهَرِ "اَغریرَث"‪ ،2‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫ن «اَشه» و دالور را‪.‬‬
‫ن «اشه»‪ ،‬از «خاندان ایرج» را‪.‬‬ ‫میستاییم فَروَهَرِ "منوچهر"‪ ،3‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫بند ‪ -132‬میستاییم فَروَهَرِ "کیکواذ"‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَ ِر‬
‫ن‬ ‫ن راستینِ «اشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ "کیکاووس"‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬ ‫"کیاَپیوَه"‪ ،‬از پیروا ِ‬
‫«اَشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ "کیآرش"‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ‬
‫ن «اَشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ "کیبیارَش"‪ ،‬از پیروانِ راستینِ‬ ‫"کیپَشین"‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫«اَشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ "کیسیاوش"‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ‬
‫ن «اَشه» را‪4.‬‬‫"کیخسرو"‪ ،‬از پیروانِ راستی ِ‬
‫بند ‪ -5133‬از برای تواناییهای خوبْ فراهمآمدهاش‪ ،‬از برای [پیروزمند بودنش و]‬
‫پیروزیِ اهوراآفریدهاش‪ ،‬از برای برتریِ پیروزمندانهاش‪ ،‬از برای فرمانهای بهخوبی‬
‫برگزارشدهاش‪ ،‬از برای ارادة [هرگز] دگرگوننشدهاش‪ ،‬از برای ارادة [همیشه]‬
‫شکستناپذیرش و از برای شکستِ زودهنگا ِم دشمنانِ او‪.‬‬
‫‪" -1‬اوزو" از خاندان «تهماسپ» یکی از پادشاهان اساطیریِ ایران است‪ .‬در «شاهنامه» او را با نام "زو‬
‫طهماسپ" میشناسیم که پس از "نوذر" مدتی بر اورنگِ پادشاهی بنشست‪.‬‬
‫‪ -2‬پسر "پشنگ" و برادر "افراسیاب" شهریار تورانزمین‪ ،‬که به دلیل ایراندوستی‪ ،‬توسط افراسیاب به قتل‬
‫رسید‪ .‬ماجرا چنین بود که در جنگی میان تورانیان و ایرانیان در زمان پادشاهی "نوذر"‪ ،‬ایرانیان شکست‬
‫یافته‪" ،‬نوذر" کشته شد و بزرگان و سردمداران ایرانی اسیر تورانیان گشتند‪ .‬اما به زودی"اغریرث" که مردی‬
‫پاکدل بود‪ ،‬اسیران ایرانی را با نیرنگی از بند اسارت آزاد ساخت و به همین دلیل نیز "افراسیاب" بر او خشم‬
‫گرفته و وی را به قتل رسانید‪ .‬همچنین بنگرید به پاورقیِ بند ‪ 77‬از «خْوَرنَه یشت»‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬مانوشچیثره»؛ پادشاه اساطیری ایرانی‪ .‬از نوادگان "ایرج" پسر "فریدون"‪.‬‬
‫‪" -4‬کیکواذ" (در شاهنامه‪ :‬کیقباد) از نسلِ "هوشنگ"‪ ،‬بنیانگذارِ اساطیریِ سلسلهپادشاهیِ «کیانیان»‬
‫است‪" .‬کیاپیوَه" پسر اوست و "کیکاووس"‪" ،‬کیآرش"‪" ،‬کیبیارش" و "کیپشین" پسران "کیاپیوَه"‬
‫هستند‪ .‬در میان این چهار پسر‪" ،‬کیکاووس" بهجای پدربزرگش "کیکواذ" بر تخت پادشاهی بنشست‪.‬‬
‫"سیاوش" پسر "کیکاووس" طی رویدادی بهگونة ناجوانمردانه در تورانزمین کشته شد‪" .‬کیخسرو" پسر‬
‫"سیاوش" جانشین "کیکاووس" گردید و به تورانزمین لشگر براند و تورانیان را در نبردی حماسی‪،‬‬
‫شکست داد‪" .‬کیخسرو" بزرگترین پادشاه اساطیریِ ایران است‪ .‬در سنّتِ زرتشتی‪ ،‬او در شمار جاودانان‬
‫قرار دارد‪ .‬منابع کهنِ ایرانی میگویند که "کیخسرو" نمُرده است‪ ،‬بلکه به آسمانها عروج کرده تا در روز‬
‫تن پسین (آخرالزمان) به همراه دیگر جاودانان و پهلوانانِ ایرانی‪ ،‬به زمین بازگشته و با اهریمنان به نبرد‬
‫بپردازد‪ .‬پس از پیروزیِ نهایی‪ ،‬او مجددا به عنوان پادشاه ایرانزمین‪ ،‬بر تخت خواهد نشست‪ .‬همچنین‬
‫بنگرید به کَردههای چهاردهم و پانزدهم از «خوَرنه یشت»‪.‬‬
‫‪ -5‬بندهای ‪ 133‬تا ‪ ،135‬دنبالة بند ‪ 132‬بوده و در ستایشِ کیخسرو میباشد‪.‬‬
‫بند ‪ -134‬برای توانایی‪ ،‬برای فَرّة مزداآفریده‪ ،‬برای تندرستی‪ ،‬برای فرزندانِ نیک و‬
‫هوشیار و دانا و سخنآرا و توانای با چشمهای درخشان و خویشتنداریِ دالورانه از‬
‫نیازمندیها‪ ،‬و برای آگاهی از آینده و آگاهی از بهترین زندگی‪.‬‬
‫ی دورهنگام‪ ،‬برای همة خوشبختیها‪،‬‬‫ی درخشان‪ ،‬برای زندگان ِ‬ ‫بند ‪ -135‬برای شهریار ِ‬
‫برای همة درمانها‪ ،‬برای پایداری در برابرِ جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپَنهای‬
‫ستمکار»‪ ،1‬برای پایداری در برابر آزار ستمکاران‪.‬‬
‫بند ‪ -136‬میستاییم فَروَهَرِ "سامگرشاسپ"‪ ،‬از پیروانِ راستینِ «اَشه» و گیسوبلندِ‬
‫ن دشمن؛ برای پایداری با سنگر فراخ‪،‬‬‫گُرزدار را؛ برای پایداری در برابر ستبربازوان و لشگریا ِ‬
‫ش گشوده؛ درفشی برافراشته برای پایداری‬ ‫ش گسترده‪ ،‬با درفشِ برافراشته‪ ،‬با درف ِ‬ ‫با درف ِ‬
‫دربرابرِ راهزنِ ویرانگرِ مردمکُش؛ برای پایداری دربرابرِ آزاری که از راهزنی سرمیزند‪.‬‬
‫بند ‪ -137‬میستاییم فَروَهَرِ "آخْرورَه"‪ ،2‬از پیروانِ راستینِ «اشه»‪ ،‬از«خاندانِ خسرو»‬
‫را‪ ،‬برای پایداری در برابر آن دشمنِ «اَشه» که دوستِ خود را میفریبد و برای پایداری در‬
‫ن «اَشه» و‬ ‫برابرِ فرومایة ویرانکنندة جهان‪ .‬میستاییم فَروَهَرِ "هوشنگ"‪ ،3‬از پیروا ِ‬
‫ن راستی ِ‬
‫‪ -1‬از «کَویها» و «کرپنها» در «گاهانِ زرتشت» نیز در شمارِ دشمنانِ اصلی دینِ زرتشت‪ ،‬نام برده‬
‫شدهاست‪ .‬احتماال «کَویها»‪ ،‬امرا و فرمانروایان دیواپرست و «کَرَپَنها»‪ ،‬روحانیون و پیشوایان آیینهای‬
‫دیواپرستی (یکی از شاخه های دینیِ آریایی) بوده باشند‪ .‬مشخص نیست که این دو نام از متنِ اصلی‬
‫باقیمانده است یا از افزودههای زرتشتیان است‪ .‬باری شواهد و اسناد مشخص میسازد که حتی اگر دو واژة‬
‫«کَوی» و «کرپن» از افزودههای زرتشتی به متنِ اصلی باشند؛ باز هم دارای قدمت بسیار دور و از افزودههای‬
‫قدیمِ زرتشتی هستند و نه از الحاقاتِ دورانِ اشکانیان و ساسانیان‪.‬‬
‫‪" -2‬آخروره" را برخی از محققین و پژوهشگران بر پایة کتاب «روایت پهلوی» که در نخستین سدههای‬
‫اسالمی نگاشته شده است‪ ،‬دوستِ "گرشاسپ" دانستهاند‪ .‬با این حال عبارت «آخروره از خاندانِ خسرو» نیز‬
‫میتواند دلیلی بر آن باشد که وی فرزند یا از نوادگانِ "کیخسرو" بوده باشد‪ .‬باید توجه داشت که به دلیل از‬
‫بینرفتنِ بسیاری از منابعِ کهن‪ ،‬یافتنِ حقیقت دربارة این اسطوره ‪ -‬همچون بسیاری از اساطیر فراموششدة‬
‫دیگر‪ -‬امری دشوار و نزدیک به ناممکن است‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪" :‬هَئوشینْگهَه"‪ ،‬پهلوی‪" :‬هَئوشَنگ" به معنای «سازندة خانههای خوب»؛ نخستین پادشاه‬
‫اساطیری ایرانزمین و پدر ایرانیان است‪ .‬او را با لقب «پیشداد» نیز خواندهاند؛ به همین دلیل پادشاهان پس‬
‫از او را پیشدادیان مینامند‪ .‬تبار وی چنین است‪" :‬هوشنگ" پسر "فرآوَگ"‪ ،‬پسر "سیامک"‪ ،‬پسر "مشیا"‪،‬‬
‫پسر "کیومرث"‪ .‬در برخی منابع‪ ،‬او را ‪ -‬و در برخی دیگر برادرش را‪ -‬نخستین پیامبر ایرانی قلمداد کرده و‬
‫کتبی را به او نسبت دادهاند‪ .‬از جمله کتاب «جاویدان خِرَد» (با نام دیگر پندنامة هوشنگ) که از مکتوبات‬
‫دورة ساسانیان است اما مردمان معتقد بودند که اصل کتاب را "هوشنگ" خود نگاشته است‪ .‬بخشهایی از‬
‫این کتاب تا امروز باقی مانده است‪.‬‬
‫دلیر را‪ ،‬برای پایداری در برابر «دیوان مَزَنْدَری»‪ 1‬و دشمنان «اَشه» در «وَرِنَ»‪ 2‬و برای‬
‫پایداری در برابر آزاری که از دیوان سرمیزند‪.‬‬
‫بند ‪ -138‬میستاییم فَروَهَرِ "فْرَزاخْشْتی" پسر "خونْبْیه"‪ 3‬از پیروانِ راستینِ «اشه» را؛‬
‫برای پایداری در برابر «دیو خشمِ خونینگرز»‪ ،‬و برای پایداری در برابر دشمنان «اَشه» که‬
‫خشم را بزرگ میدارند‪ ،‬برای پایداری در برابر آزاری که از خشم سرمیزند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سی ام‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "فرِنی" را؛ میستاییم‬ ‫بند ‪ -139‬میستاییم فَر َوهَرِ "هوُوِیْ"‬
‫را؛‪4‬‬
‫فَروَهَرِ "ثریتی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "پئوروچیستا" را؛‪ 5‬میستاییم فَروَهَرِ "هئوتوسا" را؛‪6‬‬
‫‪« -1‬مَزَندَر» همان کهنواژة «مازندران» است‪ .‬اما باید توجه داشت که این مازندران‪ ،‬با مازندرانِ فعلی‬
‫متفاوت است و احتماال بایستی منطقهای در دورترین بخش از مشرقِ فالتِ ایران بودهباشد‪ .‬این گمان از‬
‫آنجا قوت میگیرد که معنای تحتلفظیِ واژة مازندران‪« ،‬سرزمینهای میانِ دو کوه» است و با توجه به‬
‫وجود کوهستانهای زیاد و متعدد در مناطق شرقی ایران و آسیای میانه‪ ،‬میتوان «مازندرانِ باستانی» را‬
‫منطقهای در شرق فالت ایران تصور کرد‪ .‬در شاهنامه نیز با «سرزمین مازندران» برخورد میکنیم که با توجه‬
‫به موقعیت جغرافیایی و آبوهوایی آن‪ ،‬جدا از مازندران فعلی است‪.‬‬
‫‪ -2‬از کهنشهرهای ایرانی‪ .‬پژوهشگران در جایگاه دقیق آن اختالفنظر دارند اما اینطور مینماید که در‬
‫مرکز فالت ایران بوده باشد‪ .‬این شهر بنابر مندرجات «اوستا»‪ ،‬دارای چهار دروازه بوده و همواره با صفت‬
‫«وَرِنَة چهارگوش» آمدهاست‪ .‬اخیرا برخی از پژوهشگران «وَرِنَ» را با «ورامین» یکی دانستهاند که نمیتواند‬
‫درست باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬ظاهرا "فْرَزاخْشْتی" پسر "خونْبْیه" از پارسایان و نامدارانِ اساطیریِ ایرانی بود و به اندازهای اهمیت‬
‫داشته که سرایندگان «فروردین یشت» ‪ ،‬یک بند کامل را بدو اختصاص دادند‪ .‬اما شوربختانه آگاهی بیشتری‬
‫از او و پدرش در دسترس نیست‪.‬‬
‫‪" -4‬هوُوِیْ" (به معنای‪ :‬دارندة گاوهای خوب) دختر "فرشوشتر" و سومین همسر زرتشت میباشد‪ .‬سه پسرِ‬
‫زرتشت که با فرنام «سوشیانتها» در آخرالزمان قیام خواهند کرد (بنگرید به پاورقی بند ‪ 92‬از «خورنه‬
‫یشت») حاصل ازدواج زرتشت و "هوُوِیْ" هستند‪.‬‬
‫‪ -5‬سه نفر اسامی ذکر شده‪ ،‬سه دختر زرتشت میباشند‪ .‬سومی همسر "جاماسپ" است‪.‬‬
‫‪ -6‬در فارسیِنو‪" :‬آتوسا"‪ .‬نام همسر "کیگشتاسپ" و از شاهدختهای خاندان «نوذری» است که در‬
‫شاهنامه به اشتباه‪ ،‬نام وی "کتایون" ذکر شده است‪ .‬داستان عاشقانه "گشتاسپ" و "کتایون" در شاهنامه‪،‬‬
‫در اصل تحریف شدة روایتی کهنسال مربوط به دوران مادهاست که "خارس متلینی" (وقایعنگار دوران‬
‫اسکندر) آن را ثبت کرده است و آن‪ ،‬ماجرای عشق "زریادرس" (زریر) برادر "هستاپس" (گشتاسپ) به‬
‫"اوداتیس" (هوتوسا) شهدختِ سرزمین «مراثیها» است‪ .‬گناه این دگرگونیِ شخصیتها‪ ،‬البته متوجه فرد یا‬
‫افرادی مشخص نیست‪ .‬چرا که این دگرگونیها‪ ،‬بر اثر گذرانِ ادبیاتپارسی از پیچوخمهای دراز تاریخی‪ ،‬بر‬
‫این متون کهنسال پدیدار گشته است‪ .‬برای مطالعة متن کامل این کهناسطوره‪ ،‬بنگرید به «اسطورة عاشقانة‬
‫زریادرس و اوداتیس» در همین کتاب‪.‬‬
‫میستاییم فَروَهَرِ "همای" را؛‪ 1‬میستاییم فَروَهَرِ "زئیریچی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"تئوروشی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اوشتَهوئیتی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "توشنامتی" را؛‪2‬‬
‫بند ‪ -140‬میستاییم فَروَهَرِ "فِرنی"‪ ،‬زنِ "اوسپنمه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فِرنی"‪ ،‬زنِ‬
‫ن "خشوِپوراسْپَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فِرنی"‪،‬‬
‫"فرایزنت" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فِرنی"‪ ،‬ز ِ‬
‫زنِ "گیهذاستی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "اَسبنا"‪ ،‬زنِ "پئوروذاخشی" را؛ میستاییم فَروَهَرِ‬
‫"اوخشنتی"‪ ،‬زنِ "ستئوتروهیشتههاشهه" را؛‬
‫بند ‪ -141‬میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه‪" 3‬وَذُوتَه" را؛ میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه "جغروتْ"‬
‫را؛ میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه "فرنگهاد" را؛ میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه "اوْروْذَیَنت" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه "پئسنگهنو" را؛ میستاییم فَروَهَرِ [دوشیزه] "هوَرِذا" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ [دوشیزه] "هوچیثرا" را؛ میستاییم فَروَهَرِ [دوشیزه] "کنوکا" را؛‬
‫میستاییم فَروَهَرِ [دوشیزه] "سروتتفذری" را؛‬
‫بند ‪ -142‬میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه "ونگهوفِذری" را؛ میستاییم فَروَهَرِ دوشیزه‬
‫"اِرِدَتفِذری" را که "ویسپتئوروئیری" نیز نامیده [خواهد شد و این نامگذاری] از آن روی‬
‫است که از وی پسری زاده خواهد شد که همة دیوان و مردمانِ [دُروند] را از میان خواهد‬
‫برد؛‪ 4‬از برای ایستادگی در برابر آزارهایی که از «جَهی»‪ 5‬برسد‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫سیویکم‪6‬‬ ‫کَردة‬
‫ن اَشَوَن در سرزمینهای «ایرانی» را‪ ،‬میستاییم‬
‫بند ‪ -143‬میستاییم فَر َوهَرهای مردا ِ‬
‫‪ -1‬دختر "کیگشتاسپ"‪.‬‬
‫‪ -2‬چهار نام آخر‪( ،‬و نامهای زنان و دوشیزگانِ موجود در بندهای ‪ )142 ،141 ،140‬کهنترین زنانِ پارسای‬
‫زرتشتی بودند که شوربختانه آگاهی بیشتری از آنها در دسترس نیست‪ .‬باید توجه داشت که بندهای‬
‫فوقالذکر و نامبردن و تجلیل کردن از خیلِ زنانِ بزرگ؛ به همراه ایزدبانوهای متعددی که در سرزمینهای‬
‫ایرانی همواره مورد ستایش قرار داشتند‪ ،‬حکایت از برابریِ نسبیِ زنان و مردان در ایرانباستان دارد‪.‬‬
‫‪ -3‬واژهای که «دوشیزه» ترجمه شد‪ ،‬درمتن بهصورت «کَنْیا» آمده است و این واژه همانیاست که در پهلوی‬
‫تبدیل به «کنیک» و «کنیچَک» و در فارسی «کنیزک» و «کنیز» شده است‪ .‬امروزه این واژه در معنای‬
‫«دخترک خدمتگزار» مورد استعمال میباشد اما در پارسیباستان‪ ،‬به دخترکانِ شوهرناکرده اطالق میشد‪.‬‬
‫‪ -4‬دوشیزگانی که سه منجی زرتشتی از آنها زاده خواهند شد‪ .‬بنگرید به پاورقی بند ‪.110‬‬
‫‪ -5‬زن پتیارهای که از یاورانِ «اهریمن» است‪« .‬بندهشن» نامِ وی را با صفت «عفریتة حیض» آورده است‪.‬‬
‫‪ -6‬این کَرده یکی از پرافتخارترین متونی است که هزارانسالپیش‪ ،‬توسط نیاکان ما سروده شده است‪ .‬در‬
‫بندهای این کَرده همة مردان‪ ،‬همة زنان‪ ،‬همة ایرانیان‪ ،‬همة غیرایرانیان‪ ،‬همة گیاهان‪ ،‬همة آبها و همة‬
‫آفریدههای مادی و معنوی‪ ،‬به طور یکسان و برابر‪ ،‬مورد ستایش قرار گرفتهاند‪.‬‬
‫ن اَشَوَن در‬
‫ن اَشَوَن در سرزمینهای «ایرانی» را؛ میستاییم فَروَهَرهای مردا ِ‬ ‫فَروَهَرهای زنا ِ‬
‫ن اَشَوَن در سرزمینهای «تورانی» را؛‬ ‫سرزمینهای «تورانی» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرهای زنا ِ‬
‫‪1‬‬
‫ن َاشَوَن در سرزمینهای «سَئیریم» را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرهای‬ ‫میستاییم فَروَهَرهای مردا ِ‬
‫زنانِ اَشَوَن در سرزمینهای «سَئیریم» را‪.‬‬
‫بند ‪ -144‬میستاییم فَروَهَرهای مردانِ اَشَوَن در سرزمینهای «سائینی»‪ 2‬را‪،‬‬
‫ن‬
‫ن اَشَوَن در سرزمینهای «سائینی» را؛ میستاییم فَروَهَرهای مردا ِ‬
‫میستاییم فَروَهَرهای زنا ِ‬
‫اَشَوَن در سرزمینهای «داهی»‪ 3‬را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرهای زنانِ اَشَوَن در سرزمینهای‬
‫«داهی» را‪.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪ -145‬میستاییم فَروَهَرِ مردانِ اَشَوَن در همه سرزمینها را‪ ،‬میستاییم فَروَهَرِ زنا ِ‬
‫اَشَوَن در همه سرزمینها را؛ همه فَروَهَرهای نیرومند و پاکِ توانای اَشَوَن را از "گیومرث" تا‬
‫"سوشیانتِ پیروزمند" را میستاییم‪.4‬‬
‫بند ‪ -146‬بشود که به زودی فَروَهَرهای اَشَوَن در اینجا به دیدار ما شتابند؛ بشود که‬
‫آنان به یاریِ ما در آیند و آنگاه که در تنگنا درافتادهایم‪ ،‬ما را آشکارا یاری و نگاهبانی‬
‫کنند‪)5...( .‬‬
‫بند ‪ -147‬شما ای خوبان! ای آبها‪ ،‬ای گیاهان‪ ،‬شما ای فَروَهَرهای اَشَوَن! آرام به‬
‫پایین بخرامید‪ ،‬بمانید در این خانة شاد و خوب‪)6...( .‬‬
‫‪ -1‬در شاهنامه‪« :‬سلم»؛ منطبق با «روم» (اروپا)‪.‬‬

‫‪ -2‬بهگمان قوی‪ ،‬همان «چین» است‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬داهی»‪ ،‬در شاهنامه‪« :‬دَهستان»؛ بنابر اعتقاد "رضا مرادیغیاثآبادی"‪ ،‬احتماال کوههای‬
‫«کوپَت» (کوپَتداغ) در سوی جنوبشرقیِ «دریای مازندران» و پیرامون «رود اترک» باشد‪ .‬مورخان یونانی‬
‫نظیر "آریان" و "استرابو"‪« ،‬قومِ داهی» را گروهی از آریاییهای سکایی دانستهاند‪ .‬یکی از طوایف آنها‪،‬‬
‫«پَرَنیها» (پارتها) بودند که شاهان اشکانی از میان آنها برخاستند‪.‬‬
‫‪ -4‬جملة آخر‪ ،‬به ظنِّ قوی از افزودههای دورة ساسانی است‪.‬‬
‫‪ -5‬در ادامة این بند آمده است «با پشتیبانی بهمانندِ اهورامزدا و سروشِپارسایتوانا (اوستایی‪ :‬سْرَوَشَه؛‬
‫بنگرید به بند ‪ 1‬از هات ‪ 56‬یسنا) و مانثرة ورجاوندِ دانا ‪-‬آن پیکِ دشمنِ دیو‪ ،‬که از اهورامزدایدیوستیز‬
‫است‪ -‬که "زرتشت" را به پناهبخشیِ جهانِ اَستومند‪ ،‬فرستاد‪ ».‬که تمام آن از افزودههای جدیدترِ ادوارِ بعدی‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -6‬درادامة این بند آمده است‪« :‬ای توانایان! ای تواناترینان! در اینجا آذربانانِ کشور (موبدان‪ ،‬نگهبانان آتش)‬
‫که به اشه میاندیشند‪ ،‬دستهایشان را در ستایش شما و برای یاریِ ما‪ ،‬برآوردهاند‪ ».‬که از افزودههای‬
‫جدیدتر است‪.‬‬
‫بند ‪ -148‬اینک میستاییم فَروَهَرِ همه مردان و زنانِ اَشَوَن را؛ آنان که روانهایشان‬
‫برازنده ستایش و فَروَهَرهایشان شایستة یاریخواهی اسوت؛ فَروَهَرِ همه مردان و زنان اَشَوَن‬
‫را؛ (‪)1...‬‬
‫بند ‪ -149‬اینک ما میستاییم جان و دین‪ 2‬و هوش و روان و فَروَهَرِ «نخستین پیروان‬
‫آیین کهن»‪ 3‬و نخستین آموختگانِ آیین را؛ میستاییم آن مردان و زنان اَشَوَن را که بنیادگ ِر‬
‫ن‬‫پیروزیِ «اشه» بودهاند‪ .‬اینک ما میستاییم جان و دین و هوش و روان و فَروَهَرِ «پیامآورا ِ‬
‫ی «اشه» بودهاند‪.‬‬
‫ن اَشَوَن را که بنیادگرِ پیروز ِ‬
‫دین» را؛ آن مردان و زنا ِ‬
‫بند ‪ -150‬میستاییم آموزگارانِ کیش را که پیشتر‪ ،‬در خانمانها‪ ،‬روستاها‪ ،‬شهرها و‬
‫ن کیش را که هماکنون در خانمانها‪ ،‬روستاها‪،‬‬ ‫سرزمینها بودهاند‪ .‬میستاییم آموزگارا ِ‬
‫ن کیش را که زین پس در خانمانها‪،‬‬ ‫شهرها و سرزمینها هستند‪ .‬میستاییم آموزگارا ِ‬
‫روستاها‪ ،‬شهرها و سرزمینها خواهند بود‪.‬‬
‫ن کیش را که در خانمانها‪ ،‬روستاها‪ ،‬شهرها و سرزمینها‬‫بند ‪ -151‬میستاییم آموزگارا ِ‬
‫به ساختِ خانه و روستا و شهر و کشور کامیاب شدند‪ ،‬به «اَشه» کامیاب شدند‪ ،‬به «مانثرة‬
‫ورجاوند»‪ 4‬کامیاب شدند‪ ،‬به رهاییِ روان کامیاب شدند و به همة خوشیها کامیاب شدند‪.‬‬
‫بند ‪ -153‬میستاییم این زمین را؛ میستاییم آن آسمان را؛ میستاییم همة چیزهای‬
‫ن زمین و آسمان است؛ میستاییم هرآنچه که برازندة ستایش و شایستة نیایش‬ ‫که میا ِ‬
‫است و هرآنچه که در خو ِر پرستشِ مردمانِ اَشَوَن است‪.‬‬
‫‪ -1‬درادامة این بند آمده است‪« :‬فَروَهَرانی که اهورامزدا‪ ،‬ستایش آنان را پاداش بخشد‪ .‬ما از "زرتشت"‬
‫شنیدیم که او خود نخستین و بهترین آموزگارِ آیینِ اهورایی است‪ ».‬که تمام آن از افزودههای زرتشتیان در‬
‫ادوارِ بعدی است‪.‬‬
‫‪ -2‬در معنای این واژه باید توجه داشت که کهنواژة «دین» در پارسیباستان به معنای «وجدان» بهکار‬
‫میرفت و معادلِ آنچه که امروز در معنای «دین و آیین و مذهب» بهکار میبریم‪ ،‬در پارسیباستان‬
‫«تْکَئِشَه» (کیش) گفته میشد‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬پَئوئیریو تْکَئِشَه»‪ ،‬پهلوی‪« :‬پوریوتکیشان»؛ عبارت «پَئوئیریو» به معنای نخستین و اولین بوده‬
‫و بخش دوم آن «تْکَئِشَه» به معنای کیش و آیین است‪ .‬این عبارت در مجموع مفهوم «نخستینْ کیشِ‬
‫کهن» را میرساند‪.‬‬
‫ن کوچنده به هند)‬ ‫‪« -4‬مانثره» از کهنترین واژههای مقدس میان آریاییان (چه آریاییانِ ایران و چه آریاییا ِ‬
‫میباشد‪ .‬معنای این واژه «کالمِ اندیشهبرانگیز» است‪ .‬در دورانِ بعدی‪ ،‬به زمزمهکردنِ ادعیه و اورادِ دینی در‬
‫نوعی خلسه و حالتِمعنوی نیز گفته میشد‪ .‬همچنین واژة «ورجاوند» نیز در معنای «محترم»‪« ،‬مقدس» و‬
‫«جاودانه» است‪.‬‬
‫بند ‪ -154‬میستاییم روانهای جانوران سودمندِ دشتها را؛ میستاییم روانهای‬

‫مردانِ اَشَوَن و زنانِ اَشَوَن را‪ ،‬در هر سرزمینی که زاده شده باشند‪ .‬مردان و زنانی که برای‬
‫پیروزیِ «اشه»‪ ،‬کوشیدهاند‪ ،‬میکوشند و خواهندکوشید‪.‬‬
‫بند ‪ -155‬میستاییم جان و بوی و دین‪ 1‬و روان و فَروَهَرِ مردانِ اَشَوَن و زنا ِ‬
‫ن اَشَوَن را‪،‬‬
‫آنان که آگاه به آیین هستند؛ پیروز بودهاند‪ ،‬هستند و خواهند بود؛ آنان که برای «اَشه»‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫پیروزی به ارمغان آوردند‪.‬‬
‫بند ‪ -156‬بشود که فَروَهَرهای توانای بسیارنیرومن ِد پیروزگرِ اَشَوَن‪ ،‬و فَروَهَرهای‬
‫ن کیش‪ ،‬و فَروَهَرهای پیامآوران‪ ،‬در این خانه به خشنودی بخرامند‪.‬‬ ‫نخستین آموزگارا ِ‬
‫بند ‪ -157‬بشود که فَروَهَرها در این خانه خشنود گردند و ما را پاداش نیک و بخشایش‬
‫سرشار بخواهند؛ بشود که آنان از این خانه خشنود باز گردند‪ .‬بشود که آنان سرودهای‬
‫ورجاوند و آیینهای نیایشِ ما را به اهورامزدا و امشاسپندان برسانند؛ مبادا که آنان گلهمند‬
‫از ما مزداپرستان‪ ،‬از این خانه دور شوند‪3.‬‬
‫‪ -2‬بندهای اخیر همانگونه که در آغازِ این کَرده نیز گفته شد‪ ،‬از دلکشترین و دلچسبترین یادگارهای‬
‫نیاکان ماست که در قالب زیباترین واژگان‪ ،‬به ستایش همة آفریدگان پرداخته شده است‪ .‬مرد و زن و‬
‫جانوران و گیاهان و آبها و زمین و آسمان و‪...‬؛ بدون تبعیض‪ ،‬در این کَرده مورد ستایش قرار گرفته و به‬
‫نیکی یاد شدهاند‪ .‬بی گمان این متون موجب افتخار ماست و باید توجه داشت که نیاکان ما از هزاران سال‬
‫پیش به اصلِ برابریِ همة موجودات پایبند بودند؛ در حالیکه دنیای غرب‪ ،‬دستباال از حدود یکصد سال‬
‫پ یش به برابری زن و مرد و احترام به حقوق حیوانات و محیطزیست‪ ،‬اهتمام ورزید‪" .‬دکتر رضا‬
‫مرادیغیاثآبادی" در توضیح بندهای کَردة سی و یکم میگوید‪« :‬در این کهنترین منشور برابری بشری‬
‫(کهنترین منشور حقق بشر)‪ ،‬به درستی این باورِ کهن و ارجمندِ ایرانیان منعکس گشته است که برتریِ‬
‫انسانها نه با نژاد و تبار‪ ،‬نه با ملیت و قومیت و نه با جنسیت پیوندی ندارد؛ بلکه برتری مردمان نسبت به‬
‫یکدیگر تنها به «پیروی از نظام هستی» و «اشه» بستگی دارد‪ .‬ایرانیان از دیرباز‪ ،‬نهتنها فَروَهَرهای مردمان‬
‫ایرانی و غیرایرانی را‪ ،‬که حتی فَروَهَرهای مردمانِ کشورهای متجاوز به سرزمینِخود را نیز ستودهاند و این‬
‫نیکوترین خلق و خویی است که یک ملت باستانی‪ ،‬میتوانست داشته باشد‪».‬‬
‫‪ -3‬از عبارت «بشود که آنان سرودهای ورجاوند‪ »...‬تا پایان بند‪ ،‬دچار دستکاری و دگرگونیهایی شده است‪.‬‬
‫واژههای «اهورامزدا»‪« ،‬امشاسپندان» و «مزداپرستان» از افزودهها و اضافات جدیدتر به متن اصلی در دوران‬
‫میانه است‪.‬‬
‫مهر یشت (میترا یشت)‬
‫«مهر یشت» یا «میترا یشت»‪ ،‬دهمین یشت از «اوستا» است‪ .‬این یشت از لحاز‬
‫درونمایه و محتوا؛ پس از «فروردین یشت»‪ ،‬کهنترین و قدیمیترین متنِ باقیماندة ایرانی‬
‫به شمار میرود‪.‬‬
‫ل آریایی‪« ،‬مهر»‪ 1‬سروده شده است‪ .‬این‬ ‫«مهر یشت» در ستایش ایزد بزرگ و کهنسا ِ‬
‫یشت که یادگاری از کهنترین باورهای آریایی است‪ ،‬جدا از جنبة اساطیری‪ ،‬از نگا ِه‬
‫اشارههای نجومی و باورهای کیهانی نیز از نابترین بخشهای «اوستا» میباشد‪« .‬مهر‬
‫ن‬ ‫یشت»‪ ،‬پیماننامة کهنترین ایزدِ ایرانی و نیایشنامة فراگیرترین و تاثیرگذارترین آیی ِ‬
‫ایرانی است‪.‬‬
‫متن اصلی «مهر یشت» به نظم سروده شده و کهنترین شعر ایرانی است‪ .‬همچنین با‬
‫توجه به اشاراتی به مکانهای جغرافیایی که در این یشت از آنها نامرفته است‪ ،‬حکایت از‬
‫آن دارد که این سرودهها متعلق به سرزمینهایی حدفاصل «جیحون» تا شمال‬
‫افغانستانکنونی است‪.‬‬
‫ِ‬
‫«مهر یشت» دارای ‪ 35‬کَرده و ‪ 146‬بند است‪ .‬اما بسیاری از ایون بنودها از افزودههوای‬
‫دورههای پارتی و ساسانی هستند‪ .‬در ادامه به معرفوی کهنتورین بخشهوای «مهور یشوت»‬
‫پرداخته خواهد شد اما باید توجه داشت که بعیود نیسوت در ایون یشوت‪ ،‬بنودهای قودیمی‬
‫دیگری نیز وجود داشته باشند که از چشم نگارنده دور مانده است‪.‬‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬میثره»؛ سانسکریت‪« :‬میتر»؛ پهلوی‪« :‬میترَ»؛ فارسی‪« :‬مهر»؛ از مهمترین ایزدان آریاییِ پیش‬
‫از عصرِ "زرتشت" است‪« .‬مهر» ایزدِ نگهدار و نهگبانِ عهد و پیمان بود و نمادِ او خورشید است‪ .‬اهمیت او به‬
‫اندازهای بود که گروهی از آریاییان‪ ،‬مشخصا «مهرپرست» بودند‪" .‬زرتشت"‪ ،‬اما «مهر» را از جایگاه یک‬
‫خداوند مستقل پایین آورده و به عنوان یکی از «امشاسپندان» قلمداد کرد‪ .‬با اینحال در سالهای بعد‪ ،‬بار‬
‫دیگر این ایزدِ کهنسال‪ ،‬در باور عموم رشد یافته و به همراه «ایزدبانو آناهیتا»‪ ،‬اعتبارِ گذشته را بهدست‬
‫آوردد و در کنار «اهورامزدا» قرار گرفتند‪« .‬مهرپرستان» تا پایان حکومت اشکانیان در گوشه و کنار ایران‬
‫باشنده بودند و با روی کار آمدنِ حکومتِ مبتنی بر مذهبِ ساسانیان‪ ،‬به تدریج پراکنده گشتند‪ .‬با مهجور‬
‫ماندن مهرپرستی در ایران‪ ،‬این دین کهن سال به سوی غرب حرکت کرد و توانست تا قلب اروپا به پیش‬
‫برود‪ .‬به گونهای که «میتراییسم» تا یک قرن‪ ،‬دین غالب در امپراطوری روم بود‪ .‬با فراگیر شدن مسیحیت‪،‬‬
‫میتراییسم در اروپا با خشونتِ کلیسا‪ ،‬ظاهرا قلع و قمع گردید اما در عمل نهتنها از میان نرفت‪ ،‬که تاثیرات‬
‫شگرفی بر مسیحیت نهاد‪ .‬بهگونهای که بهزودی‪ ،‬بسیاری از عقاید و باورهای مسیحیتِ رومی‪ ،‬بر پایة‬
‫مهرپرستی بنیانگذاری گردید‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «مهر یشت»‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة نخست‬

‫ج‪ 1‬گناهکار»‪ ،‬سراسرِ کشور را ویران کند‪ .‬او همچون یکصدتن آلوده‬ ‫بند ‪« -2‬مهردُرو ِ‬
‫‪2‬‬
‫به گنا ِه « َکیَذَ» و کشندة مردان اَشَوَن است‪) ...( .‬‬
‫بند ‪« -3‬مهرِ فراخچراگاه»‪ ،3‬به آنکس را که «مهردُروج» نباشد‪ ،‬اسبا ِ‬

‫ن تیزتک خواهد‬
‫بخشید‪« .‬آذرِ مزدااهوره»‪ ،4‬آنکس را که «مهردُروج» نباشد‪ ،‬به راهِ راست‪ ،‬رهنمون کناد‪.‬‬
‫ک توانای اَشَوَنان‪ ،‬آنکس را که «مهردُروج» نباشد‪ ،‬فرزندان پاک بخشند‪.‬‬
‫فَروَهَرهای پاکِ نی ِ‬
‫ش بلند‪.‬‬
‫بند ‪ -4‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫میستاییم «مه ِر فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمانِ خوش و سرشار از سازش‬
‫و آرامش بخشد‪.‬‬
‫بند ‪ -5‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما‬

‫را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسا ِز کا ِر ما باد‪ ،‬بشود که او‬
‫ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن‬
‫نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی؛ که در سرتاس ِر جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن‬
‫«مهرِ فراخچراگاه»‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دوم‬

‫بند ‪ -7‬میستاییم «مه ِر فراخچراگاه» را؛ که از «مانثره» آگاه است‪ .‬آن زبانآو ِر‬
‫هزارگوشِ دههزارچشمِ بُرزمن ِد بلندباالیی که بر فرازِ بُرجی پهن‪ ،‬استوار ایستاده است‪.‬‬
‫نگاهبانِ زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪.‬‬
‫‪ -1‬در متن اوستایی‪« :‬میثَرو دُروج»؛ یعنی «دروغگوی به مهر»‪« ،‬پیمانشکن»‪.‬‬

‫‪ -2‬در ادامة این بند‪ ،‬آمده است‪« :‬ای [زرتشت]؛ مبادا که پیمان بشکنی؛ خواه پیمانی را با یک دُروند بسته‬
‫باشی و خواه با یک اَشَوَن ‪ »....‬که تماما از افزودههای جدیدترِ دورانِ ساسانی و اشکانی است‪.‬‬
‫‪« -3‬ایزد مهر» در «اوستا»‪ ،‬همواره با لقب «فراخچراگاه» به معنای «دارندة چراگاههای گسترده» آمده است‪.‬‬
‫‪ -4‬اوستایی‪« :‬آتُرَ»؛ به معنای «آتش»‪ .‬از کهنترین ایزدانِ زرتشتی است‪ .‬بر پایة سنتِ زرتشتیان‪« ،‬آذر» پسر‬
‫«اهورامزدا» است؛ بنابراین عبارت «اهورامزدا» در دنبالة نامِ «آذر»‪ ،‬از افزودههای قدیمِ زرتشتی به متن اصلیِ‬
‫«مهر یشت» است‪.‬‬
‫بند ‪ -8‬آن که بزرگان هر دو کشور[که آمادة جنگ با یکدیگرند]‪ ،‬هنگامِ درآمدن به‬
‫آوردگاه‪ ،‬در برابرِ دشمن و روبروی ردههای تازندة آنها‪ ،‬رزمکنان از او یاری خواهند‪.‬‬
‫بند ‪« -9‬مه ِر فراخچراگاه» با همراهی «بادِ پیروزمند»‪ ،1‬و «داموئیش اوپَ َمنَه» به آن‬
‫گروه از رزمآوران رویآورد که با خشنودیِ درون و دُرُستباوری و منشِ نیکو‪ ،‬او را نماز‬
‫گزارده باشند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪.‬‬
‫میستاییم «مه ِر فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش‬
‫و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او‬
‫ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کا ِر ما باد‪ ،‬بشود‬
‫که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن‬
‫نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن‬
‫«مهرِ فراخچراگاه»‪)2...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سوم‬

‫بند ‪ -10‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را؛ که از «مانثره» آگاه است‪ .‬آن زبانآو ِر‬
‫بند ‪ -11‬کسی که رزمآوران بر باالی پشتِ اسب به او نماز میبرند و برای توانایی اسب‬
‫و تندرستی خود‪ ،‬از او یاری میخواهند؛ تا بتوانند دشمنان را از دوردست بشناسند و‬
‫هماوردان را بازدارنده باشند و بر دشمن بدخواه چیره آیند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه»‬
‫را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که‬
‫سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را‬
‫یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او‬
‫ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که‬
‫او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که‬
‫در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)2...( .‬‬
‫‪« -1‬ایزد وایو»؛ بنگرید به «رام یشت»‪.‬‬


‫بند ‪ -13‬اوست نخستینْ ایزدِ مینوی که پیش از دَمیدنِ خورشیدِ جاودانة تیزاسب‪ ،‬بر‬
‫فراز «البرز کوه»‪ 1‬برآید‪ .‬نخستین ک سی که آراسته به زیورهای زرّین‪ ،‬از فرازِ آن کوهِ زیبا‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫سربرآورد‪ .‬از آنجاست که آن «مهرِ بسیارتوانا»‪ ،‬بر همة خانمانهای ایرانی بنگرد‪.‬‬
‫بند ‪ -14‬آنجا که شهریارانِ دالور‪ ،‬رزمآورانِ بسیار گردهَمآورند‪ .‬آنجایی که برای‬

‫ن بلند و چراگاههای فراوان باشنده است‪ .‬آنجا که دریاهای ژرف و‬ ‫چهارپایان‪ ،‬کوهسارا ِ‬
‫پهناور است‪ .‬آنجایی که رودهای فراخِ کشتیرو‪ ،‬بوا انبوهِ خیزابهای خروشان‪ ،‬به کوه و‬
‫سنگخارا برمیخورند و میشتابند به سوی «مَرو» و «هرات» و «سُغد» و «خوارزم»‪.‬‬
‫ِ‬
‫بند ‪ -15‬مهرِ توانا بر سرزمینهای «اَرزَهی»‪« ،‬سَوَهی»‪« ،‬فْرَدَذَفشو»‪« ،‬وی َدذَفشو»‪،‬‬

‫«وُاوروبَرشتی»‪« ،‬وُاوروجَرشتی» و بر این کشو ِر «خونیرَثِ» [همیشه]درخشان ‪ -‬پناهگاهِ‬
‫بیگزند و آرامگا ِه ستوران‪ -‬بنگرد‪3.‬‬
‫بند ‪ -16‬آن ایزدِ مینُویِ بخشندة «فَرّه»‪ ،‬به سوی همه کشورها روان میشود؛ آن ایز ِد‬
‫مینُویِ بخشندة شهریاری‪ ،‬به سوی همه کشورها روان میشود‪ )4...( .‬میستاییم «مه ِر‬
‫ش بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪،‬‬ ‫فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬هَرا»‪« ،‬هَرَیتی»‪« ،‬هَرابِرِزیتی»؛ «کوه البرز» در باورهای کهنِ ایرانی‪ ،‬نام سلسلهکوههایی‬
‫اساطیری بود‪ .‬در ادوارِ بعدی به کوههای بزرگ شرقِ فالتِ ایران اطالق شد و سپس تمام کوههای‬
‫سرزمینهای ایرانی به این نام‪ ،‬خوانده شدند‪ .‬در دورانِ جدید‪ ،‬هر یک از کوهها دارای نامهای خاص گردید و‬
‫نام «البرز»‪ ،‬تنها بر رشتهکوههای فعلیِ شمالِ ایران‪ ،‬باقی ماند‪.‬‬
‫‪ -2‬این بن ِد بسیارقدیمی‪ ،‬نشان میدهد که در باورهای کهنِ آریایی‪« ،‬ایزد مهر» از خورشید متمایز بود‪ .‬اما‬
‫در ادوارِ بعدی «مهر» نگهبان و نگهدارِ خورشید و خورشید نمادِ «مهر» قلمداد گردید‪.‬‬
‫‪ -3‬در جغرافیای ایرانیانِباستان (و هندوانباستان)‪ ،‬زمین به هفت بخش تقسیم میشده است که «خْوَنیرث»‬
‫در میانة آن قرار داشت و شامل ایران نیز میشد‪ .‬به باورِ آریاییانِ باستان‪ ،‬اینسرزمین بهترین و مقدّسترین‬
‫زمین در میان همة زمینهای آفریدهشدة «اهورامزدا» بود‪ .‬همچنین «اَرِزَهی» در سوی شرق‪« ،‬سَوَهی» در‬
‫سوی غرب‪« ،‬فْرَدَذَفْشو» در سوی جنوبشرق‪« ،‬ویدَذَفْشو» در سوی جنوبغرب‪« ،‬وُاوروبَرشتی» در سوی‬
‫شمالغرب‪ ،‬و «وُاوروجَرشتی» در سوی شمالشرقِ «خْوَنیرث» واقع بودهاند‪.‬‬
‫‪ -4‬در اینجا آمده است‪« :‬او کسانی را پیروزی بخشد و پارسایانِ دینْآگاهی را زبردستی که با زَور‬
‫بستایندش» که از افزودههای دورههای اشکانی و ساسانی است‪.‬‬
‫که سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما‬
‫را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که‬
‫او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود‬
‫که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیرو ِز نافریفتنی‪،‬‬
‫که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬

‫نگاهبانِ زورمندی که هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬او که هیچکس نتواند با او‪،‬‬
‫«مهردُروج» باشد‪ .‬نه «خانهخدا»‪ ،2‬نه «دهخدا»‪ ،3‬نه «شهربان»‪ ،4‬و نه «شهریار»‪.5‬‬
‫بند ‪ -18‬اگر «خانهخدا»‪ ،‬یا «دهخدا»‪ ،‬یا «شهربان»‪ ،‬یا «شهریار»‪« ،‬مهر ُدروج» باشد‪،‬‬
‫ن روستا و‬
‫ن خانواده و سرا ِ‬‫ن آزرده» ‪ ،‬خانه و روستا و شهر و کشور و بزرگا ِ‬ ‫«مهرِ خشمگی ِ‬
‫سرورانِ شهر و شهریارانِ کشور را تباه گرداند‪.‬‬
‫ن آزرده» به همانسویی رویآورَد که «مهردُروجان» در آن‬
‫بند ‪« -19‬مهرِ خشمگی ِ‬
‫جای دارند‪ .‬دُژآگاهی را در نهادِ او‪ ،‬جایی نیست‪.‬‬
‫ن «مهردُروجان» در زیرِ با ِر سوار‪ ،‬خیرهسری کنند و از جای خود بیرون‬‫بند ‪ -20‬اسبا ِ‬
‫نیایند و اگر بیرون آیند‪ ،‬به پیش نتازند و در تاخت‪ ،‬جَستوخیز نکنند‪ .‬از فراوانیِ گفتا ِر‬
‫ن «مهر» است‪ -‬نیزهای که دشمنِ «مهر» پرتاب کند‪ ،‬بازگردد‪.‬‬
‫زشت ‪-‬که شیوة دشم ِ‬
‫ن «مهر»‬ ‫بند ‪ -21‬از فراوانیِ گفتا ِر زشت ‪-‬که شیوة دشمن «مهر» است‪ -‬اگر هم دشم ِ‬
‫نیزهای را خوب پرتاب کند و آن نیزه به تن و پیکرِ یار و دوستدارِ «مهر» برسد‪ ،‬آسیبی بدو‬
‫ن «مهر»‬‫نرسد‪ .‬از فراوانیِ گفتا ِر زشت ‪ -‬که شیوة دشمن «مهر» است‪ -‬باد نیزهای را که دشم ِ‬
‫ش‬
‫پرتاب کند‪ ،‬بازگرداند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای َفرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از‬

‫‪ -2‬ریشسفید و بزرگ خانواده‬
‫‪ -3‬کدخدا‬
‫‪ -4‬شهردار‬
‫‪ -5‬پادشاه‬
‫سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود‬
‫که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کارِ ما باد‪،‬‬
‫بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس‬
‫باد؛ آن نیرومن ِد همواره پیرو ِز نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪.‬‬
‫آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬
‫نگاهبانِ زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬آن‬
‫که مَردان را؛ اگر «مهردُروج» نباشند‪ ،‬از نیاز و دشواری برهانَد‪.‬‬
‫بند ‪ -23‬ای «مهر»! ما را که از «مهردُروجان» نبودهایم‪ ،‬از نیازها بِرهان‪ .‬تو میتوانی‬
‫هراس را بر «مهردُروجان» چیزه کنی‪ .‬تو میتوانی بدانهنگام که خشمگین شوی‪ ،‬نیروی‬
‫ی چشمها و شنواییِ گوشهای «مهردُروجان» را بازسِتانی‪.‬‬ ‫بازوان‪ ،‬توانِ پاها‪ ،‬بینای ِ‬
‫بند ‪ -24‬یک نیزة بُرّان و یک تیرِ پَرّان‪ ،‬هرگز بدانکس را که «مهر» را به پاکنهادی‬
‫ن توانای ازهمهچیزآگاهِ نافریفتنی» را میستاییم‬ ‫یاوری کند نرسد‪[ .‬آن «مهرِ] دههزار دیدبا ِ‬
‫«مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مه ِر‬
‫فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪.‬‬
‫بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری‬
‫کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسا ِز کا ِر ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی‬
‫بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره‬
‫پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪.‬‬
‫(‪)1...‬‬

‫نگاهبانِ زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬آن‬
‫«مهرِ» ژرفبین را‪ .‬آن رَ ِد توانا‪ ،‬پاداشبخش‪ ،‬زبانآور‪ ،‬نیایشگزار‪ ،‬بلندپایگاه‪ ،‬بختیار و «تن‪-‬‬
‫مانثره» را‪ .‬آن پهلوانِ جنگاو ِر نیرومند را‪.‬‬
‫بند ‪ -26‬آنکه دیوان را سرکوب کناد‪ ،‬آنکه بر گنهکاران خشم گیراد‪ ،‬آنکه بر‬
‫«مهردُروجان» کینه ورزاد‪ ،‬آنکه پریان را در تنگنا نهاد‪ ،‬آنکه کشور را نیرویی سرشار‬
‫بخشاد‪ ،‬آنکه کشور را همواره پیروز گرداند‪.‬‬
‫بند ‪ -27‬آنکه کشور دشمن را ناکام میسازد؛ «فَرّه» را برمیگیرد و پیروزی را دور‬
‫میکند؛ آنکه از پی دشمنانِ بیتوانِ گریز‪ ،‬میتازد و دههزاربار آنان را مینوازد‪ .‬آن «مهرِ‬
‫دههزاردیدبانِ ازهمهچیزآگاهِ نافریفتنی»‪« .‬مهرِ فراخچراگاه» با همراهی «بادِ پیروزمند»‪ ،‬و‬
‫«داموئیش او َپمَنَه» به آن گروه از رزمآوران رویآورد که با خشنودیِ درون و دُرُستباوری و‬
‫منشِ نیکو‪ ،‬او را نماز گزارده باشند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با‬
‫نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان‬
‫خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را‬
‫گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او‬
‫چاره سا ِز کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود‬
‫که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ‬
‫ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬
‫بند ‪ -28‬میستاییم «مه ِر فراخچراگاه» را؛ که از «مانثره» آگاه است‪ .‬آن زبانآورِ‬
‫آنکه ستونهای خانههای بلند را نگاهداری کرده و تیرکهای آنها را استوار سازد‪ .‬آنکه‬
‫آن دودمانی را که از آن خشنود باشد‪ ،‬گلهای از گاوها و گروهی از مَردان [به آن دودمان]‬
‫ببخشد [و] دودمانهایی را که از آنها آزرده باشد‪ ،‬براندازد‪.‬‬
‫بند ‪ -29‬ای «مهر»! تو با کشورها‪ ،‬هم خوبی و هم بد! ای «مهر»! تو با مردمان‪ ،‬هم‬
‫خوبی و هم بد! ای «مهر»! از تو است آشتی و از تو است ستیزه در کشورها!‬
‫بند ‪ -30‬از تو است که خانههای سترگ‪ ،‬از زنانِ برازنده و بالشهای پهن و بسترهای‬
‫گسترده و گردونههای سزاوار‪ ،‬برخوردار است‪ .‬از تو است که خانههای بلند‪ ،‬از زنانِ برازنده و‬
‫بالشهای پهن و بسترهای گسترده و گردونههای سزاوار‪ ،‬برخوردار است‪ .‬آن خانههای‬
‫اَشَوَنان که [در آن‪ ،‬مَردمان] تو را در نماز نام برند و با نیایشی درخو ِر زمان و با زَور‪،1‬‬
‫بستایند‪.‬‬
‫ی در خورِ‬ ‫بند ‪ -31‬ای «مهر»! تو را با نمازی که در آن نا ِم تو بر زبان آید‪ ،‬با نیایش ِ‬

‫زمان و با زَور‪ ،‬میستایم‪ .‬ای «مهرِ تواناتر»! تو را با نمازی که در آن نا ِم تو بر زبان آید‪ ،‬با‬
‫نیایشیِ در خورِ زمان و با زَور‪ ،‬میستایم‪ .‬ای «مهرِ تواناترین»‪ ،‬ای «مهرِ نافرفتنی»! تو را با‬
‫نمازی که در آن نامِ تو بر زبان آید‪ ،‬با نیایشیِ در خورِ زمان و با زَور‪ ،‬میستایم‪.‬‬
‫بند ‪ -32‬ای «مهر»! به ستایشِ ما گوش فرا دِه! ستایشِ ما را بپذیر! خواهشِ ما را‬
‫برآور! نیازِ زَورِ ما را بنگر! بدین آیین‪ ،‬پای بنه! نیایشهای ما را در گنجینة آمرزش بگذار و‬
‫آنها را در «گَرْزْمان»‪ 2‬فرو آور‪.‬‬
‫بند ‪ -33‬ای تواناترین! به پایداریِ پیمانی که بسته شد‪ ،‬ما را کامیابی بخش! آنچه را‬
‫که از تو خواستاریم‪ ،‬به ما ارزانی دار‪ :‬توانگری‪ ،‬نیرومندی‪ ،‬پیروزی‪ ،‬خُرَّمی‪ ،‬بهروزی‪ ،‬دادگری‪،‬‬
‫نیکنامی‪ ،‬آسایشِ روان‪ ،‬توانِ شناخت‪ ،‬دانشِ مینُوی‪ ،‬پیروزیِ اهورهآفریده‪ ،3‬برتریِ‬
‫پیروزمندی که از بهترین «اَشه» باشد و دریافت «مانثره»‪.‬‬
‫بند ‪ -34‬تا ما دلیر و تازهروی و شاد و خُرّم‪ ،‬بر همة همرزمان پیروز شویم‪ .‬تا ما دلیر و‬
‫تازه روی و شاد و خُرَّم‪ ،‬بر همة بدخواهان چیره شویم‪ .‬تا ما دلیر و تازهروی و شاد و خُرَّم‪،‬‬
‫همة دشمنان را؛ چه دیوان‪ ،‬چه [دُروند]مَردمان‪ ،‬چه جادوان و پریان‪ ،‬چه «کَویها و‬
‫کَرَپنهای ستمکار»‪ ،4‬شکست دهیم‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة نهم‬

‫بند ‪ -35‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را؛ که از «مانثره» آگاه است‪ .‬آن زبانآورِ‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬زَوثْرَ»؛ پهلوی‪« :‬زَوهَر»‪ .‬پیشکشهای نوشیدنی مانند شراب هوم و شیر که در مناسک مذهبی‬
‫به آتش و آتشکده تقدیم میکردند‪ .‬در برابر «مْیَزْدَ» که پیشکشهای خوراکی نظیر گندم‪ ،‬نان‪ ،‬و گوشت بود‪.‬‬
‫«نذری دادن» و «قربانی کردن» در ادیان ابراهیمی‪ ،‬برگرفته از این سنت کهنسالِ ایرانی است‪.‬‬
‫‪ -2‬عرش اعلی؛ بهشت‬
‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 34‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫آنکه هر پیمانی را از گفتار به کردار درآورد‪ .‬آنکه سپاه بیاراید‪ .‬آنکه دارندة هزارگونه‬
‫چاالکی است‪ .‬آنکه شهریاری دانا و تواناست‪.‬‬
‫بند ‪ -36‬آنکه جنگ را برانگیزد‪ .‬آنکه جنگ را استواری بخشد‪ .‬آن استوار در جنگ‬
‫که دشمن را سخت بِدَرَّد‪ .‬آنکه رزمندگان را در هر دو سوی میدانِ نبرد‪ ،‬پرالکنده سازد و‬
‫از بی ِم او‪ ،‬در دلِ دشمنانِ خونخوار‪ ،‬لرزه درافتد‪.‬‬
‫بند ‪ -37‬اوستکه میتواند دشمن را پریشان کند‪ .‬اوست که سَرهای «مهردروجان» را‬
‫[از تنهایشان] جدا کند‪ .‬سَرهای «مهردروجان»‪[ ،‬از تنهایشان] جدا باد‪.‬‬
‫بند ‪ -38‬خانههای هراسانگیز‪ ،‬ویران شود و از مردمان تُهی مانَد‪ .‬هراسانگیز هستند‪،‬‬
‫ن اَشَوَنان» در آنها بهسر میبرند‪ .‬راهِ‬
‫خانههایی که «مهردُروجان»‪« ،‬دُروَندان» و «کشندگا ِ‬
‫گرفتاری از آنجا میگذرد که گاوِ آزا ِد چراگاه را‪ ،‬در خانههای «مهردُروجان» به گردونه‬
‫بستند و گاو ایستاد و اشکِ او روان شد‪.‬‬
‫بند ‪ -39‬تیرهای آراسته به َپرِّ شاهینِ «مهردُروجان» ‪ -‬هرچند که زِهِ کمان را خوب‬
‫بکشند و آنها را شتابان به پرواز درآورند‪ -‬به نشان نرسد؛ اگر که «مهرِ فراخچراگاه» از آنها‬
‫در خشم بوده و آزرده باشد و آنها برای خشنودی او نکوشیده باشند‪ .‬نیزههای نوکتیز و‬
‫بلنددستة «مهردُروجان» ‪-‬هرچند که آنها را با نیروی بازوان پرتاب کنند‪ -‬به نشان نرسد؛‬
‫اگر که «مهرِ فراخچراگاه» از آنها در خشم بوده و آزرده باشد و آنها برای خشنودی او‬
‫نکوشیده باشند‪ .‬سنگهای فَالخَنِ «مهردُروجان» ‪ -‬هرچند که آنها را با نیروی بازوان‬
‫پرتاب کنند‪ -‬به نشان نرسد؛ اگر که «مهرِ فراخچراگاه» از آنها در خشم بوده و آزرده باشد‬
‫و آنها برای خشنودی او نکوشیده باشند‪.‬‬
‫بند ‪ -40‬دشنهها و خنجرهای «مهردُروجان» ‪ -‬که بر سر مردم نشانه میگیرند ‪ -‬به‬

‫نشان نرسد؛ اگر که «مهرِ فراخچراگاه» از آنها در خشم بوده و آزرده باشد و آنها برای‬
‫خشنودی او نکوشیده باشند‪ .‬گُرزهای خوب پرتابشدة «مهردُروجان» ‪ -‬که بر سر مردم‬
‫نشانه میگیرند ‪ -‬به نشان نرسد؛ اگر که «مهرِ فراخچراگاه» از آنها در خشم بوده و آزرده‬
‫باشد و آنها برای خشنودی او نکوشیده باشند‪.‬‬
‫بند ‪« -41‬مهرِ فراخچراگاه» اگر خشمگین و آزرده شود و به خشنودی او نکوشیده‬

‫باشند‪ ،‬آنان را از پیش به هراس افکنَد‪« .‬رَشْن» آنها را از پس به هراس افکنَد‪)1...( .‬‬
‫بند ‪ -42‬آنگاه آنان «مهرِ فراخچراگاه» را [به اندوه و گالیه] چنین گویند‪ :‬ای «مهرِ‬
‫فراخچراگاه»‪ ،‬اینان اسبانِ تیزتکِ ما را ربودند‪ ،‬اینان بازوانِ نیرومندِ ما را با شمشیر‬
‫فروافکندند‪.‬‬
‫بند ‪ -43‬پس آنگاه‪« ،‬مه ِر فراخچراگاه» آنها را به خاک افکنَد‪ :‬پنجاههاصدها‪،‬‬

‫صدهاهزارها‪ ،‬هزارهادههزارها‪ ،‬دههزارهاصدهزارها؛ چرا که «مهرِ فراخچراگاه» خشمگین‬
‫ش بلند‪ .‬میستاییم‬‫است‪ .‬میستاییم «مه ِر فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫«مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش‬
‫بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را‬
‫دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او‬
‫ما را پیروزی بخشاد ‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دهم‬
‫ن استومَند‪ 3‬برپا گردیده است‪ :‬خانهای گسترده و‬ ‫آنکه خانهاش به پهنای زمین در جها ِ‬
‫ی نیاز‪ ،‬خانهای درخشان و دارای پناهگاههای بسیار‪.‬‬
‫آسوده از دشوار ِ‬
‫بند ‪ -45‬هشت تن از یارانِ او‪ ،‬بر فراز کوهها؛ همچون دیدهبانان «مهر» بر باالی برجها‪،‬‬
‫بنشستهاند و و نگران «مهردُروجانند»‪ .‬آنان بهویژه به کسانی چشمدوختهاند که برای‬
‫‪ -1‬در ادامة این بند آمده است‪« :‬سروشِ پارسا‪ ،‬آنان را بههم در افکنَد و‪ »...‬که به تقلید از عبارات پیشین‪ ،‬در‬
‫دورههای بعدی به متنِ کهن‪ ،‬الحاق شده است‪.‬‬
‫‪ -3‬این واژه را "صادق هدایت" در ترجمة کتاب «زند بهمن یشت»‪« :‬استخواندار»‪« ،‬جسمانی» و «مادی»‬
‫معنی کرده است‪.‬‬
‫نخستینبار پیمان شکنی کردند‪ .‬آنان کسانی را در پنا ِه خویش گیرند که به «مهردُروجان»‪،‬‬
‫ن «اَشَوَنان»‪ ،‬یورش بَرَند‪.‬‬
‫«دُروَندان» و کشندگا ِ‬
‫بند ‪« -46‬مهرِ فراخچراگاه» خود را آماده نگاهداری کند‪ :‬از پُشتِسَر پشتیبانی کند‪ ،‬از‬
‫روبرو یاری کند و همچون دیدهبانینافریفتنی‪ ،‬به هر سویی بنگرد‪ .‬اینچنین «مه ِر‬
‫ن دانای توانای نافریفتنی»‪ ،‬آمادة پشتیبانی از آنکسیاست که نیکاندیشانه او‬ ‫دههزاردیدهبا ِ‬
‫را یاری کند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَ ّر و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن‬

‫هزارگوشِ دههزارچشمِ بُرزمندِ بلندباالیی که بر فرازِ بُرجی پهن‪ ،‬استوار ایستاده است‪.‬نگاهبانِ‬
‫زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬نامآوری که‬
‫اگر در خشم شود‪ ،‬میان دو کشوری که به جنگ برخاستهاند و به زیان دشمنِ خونریز‪،‬‬
‫اسبانِ فرّاخسُم برمیانگیزد‪.‬‬
‫ن سپا ِه دشمنِ خونخوار‪ ،‬به ستیزه با ردههای به رزم‬ ‫بند ‪ -48‬اگر «مهر» به زیا ِ‬
‫ن فرّاخسُم برانگیزد‪ ،‬آنگاه‬
‫ن جنگاورانِ دو سرزمینِ جنگجو‪ ،‬اسبا ِ‬ ‫درآویختة دشمن در میا ِ‬
‫دستهای «مهردُروجان» را از پشت ببندد‪ ،‬چشمهای آنان را برآورَد‪ ،‬گوشهای آنها را کَر‬
‫ی پاهای آنان را بازپسگیرد‪ ،‬بدانگونه که کسی را یارای پایداری نماند‪ .‬چنین‬ ‫کند و استوار ِ‬
‫شود روزگارِ این سرزمینها و این جنگاوران‪ ،‬اگر از «مهرِ فراخچراگاه» روی برتابند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة چهاردهم‬

‫هزارگوشِ ده هزارچشمِ بُرزمندِ بلندباالیی که بر فرازِ بُرجی پهن‪ ،‬استوار ایستاده است‪.‬نگاهبانِ‬
‫زورمندی که هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬آنکه او را برازنده است‪ :‬نا ِم نیک‪ ،‬بُرزمندی و‬
‫ستایشِ نیک‪ .‬آنکه بهروزیِ دلخواه‪ ،‬بخشد‪ .‬آن دههزار دیدهبانِ دانای توانای نافریفتنی‪.‬‬
‫میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مه ِر‬
‫(‪)1...‬‬

‫ن بیدار‪ ،‬آن دلی ِر زبانآور که آبها را [به بخشندگی]‬‫آنکه همواره ایستاده است‪ .‬آن نگهبا ِ‬
‫بیافزاید؛ که بانگِ دادخواهی را بشنود؛ که باران بباراند و گیاهان برویاند‪ .‬که سرزمینمان را‬
‫داد گذارَد‪ .‬آن زبانآو ِر کاردان‪ ،‬آن نافریفتنیِ هوشمند‪.)2...( ،‬‬
‫بند ‪ -62‬آنکه هرگز «مهرِدُروج» را توانایی ندهد‪ .‬آنکه هرگز «مهرِ دُروج» را پاداشی‬
‫ندهد‪.‬‬
‫بند ‪ -63‬تو میتوانی بدانهنگام که بر آشفته شوی‪ ،‬نیروی بازوان‪ ،‬توانِ پاها‪ ،‬بینایی‬
‫چشمها و شنوایی گوشهای «مهردُروجان» را بازپسگیری‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه»‬
‫را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که‬
‫سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را‬
‫یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او‬
‫ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که‬

‫‪ -2‬در ادامة این بند آمده است‪« :‬آن آفریدة کردگار» که به نظر میرسد این عبارت‪ ،‬از اضافات دوران میانه‬
‫باشد‪.‬‬
‫او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که‬
‫در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬

‫ن نیک‪ ،‬در همهجا نمایان گردید و جای گزید و بر هفت کشور فروغ‬ ‫آنکه برای گسترش دی ِ‬
‫افشانید‪.‬‬
‫ن پیمانشناسان‪ ،‬دلیرترینِ‬ ‫بند ‪ -65‬آنکه چاالکترینِ چاالکان‪ ،‬پیمانشناستری ِ‬

‫دلیران‪ ،‬زبانآورترینِ زبانآوران و گشایشبخشترینِ گشایشبخشترینان است‪ .‬آنکه گَلّه و‬
‫رَمه میبخشد‪ .‬آنکه شهریاری میبخشد‪ ،‬آنکه پسران میبخشد‪ ،‬آنکه زندگی میبخشد‪،‬‬
‫آنکه بهروزی میبخشد‪ ،‬آنکه دَهشِ «اَشه» میبخشد‪.‬‬
‫ی‪ 2‬نیک» و «پارِن ِد‪ 3‬سَبُکگردونه»‪ ،‬نیروی مردانه‪ ،‬نیروی «فَرّة‬ ‫بند ‪ -66‬آنکه «اَش ِ‬
‫کیانی»‪ ،‬نیروی سپهرِ جاودانه‪ ،‬نیروی «دامویشْ اوپَمَنه»‪ ،‬نیروی فَروَهَرهای اَشَوَنان و آنکس‬
‫که گروهی از مزداپرستانِ اَشَوَن را گِردِهمآورده‪ ،‬یار و یاو ِر او هستند‪ .‬میستاییم «مهرِ‬
‫ش بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪،‬‬ ‫فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬


‫‪ -2‬پهلوی‪« :‬آرتا»؛ ایزدبانوی توانگری و پاداش‪.‬‬
‫‪ -3‬ایزدبانوی نگهبانِ گنج و دارایی‪ .‬نام او اغلب در کنار «اَشی» میآید‪.‬‬
‫نگاهبانِ زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز بهخواب فرونخواهدرفت‪ .‬آنکه با‬
‫گردونة بزرگچرخة مینُوی‪ ،‬از «اَرِزَهی» به سوی «خْوَنیرَث» میشتابد‪ .‬آنکه از نیروی‬
‫«زُروان»‪ 1‬و «فَرّه مزداآفریده» و «پیروزیِ اهوراداده»‪ ،‬برخوردار است‪.‬‬
‫ی نیک»‪ ،‬گردونهاش را بلندپایگاه میگرداند‪ .)2...( .‬اسبا ِ‬

‫ن «مهر»‪ ،‬در‬ ‫بند ‪« -68‬اَش ِ‬
‫ش اوپَمَنه» همواره گذرگا ِه او را آماده میکند‪.‬‬
‫فراخنای هوا‪ ،‬پَرّان به گردش درآیند‪« .‬داموی ْ‬
‫ن» به هراس افتند‪.‬‬ ‫در برابرِ او‪ ،‬همة دیوانِ پنهان و «دُروندانِ وَرِ َ‬
‫بند ‪ -69‬نشود که ما خود را دچا ِر ستی ِز آن سرورِ برآشفته کنیم؛ آنکه با هماوردش‪،‬‬
‫ن توانای ازهمهچیزآگاهِ نافریفتنی‪.‬‬ ‫هزارگونه سیز بکار خواهد بست؛ آن دههزار دیدبا ِ‬
‫میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مه ِر‬
‫(‪)3...‬‬
‫‪ -1‬از کهنترین ایزدان آریایی‪ .‬خدای «زمان»‪" .‬شهرستانی" در «ملل و نحل» از فرقهای از زرتشتیان با نام‬
‫«زروانیه» نام میبرد که مععتقد بودند «اهورامزدا» و «اهریمن»‪ ،‬هر دو فرزندان «زروان» هستند‪" .‬جلیل‬
‫دوستخواه" به نقل از "بهار" تاکید میکند که باور به «زروان»‪ ،‬از کهنترین باورهای ادیانِ آریایی بود که‬
‫پیش از "زرتشت" نیز وجود داشته اما در دوران ساسانی‪ ،‬با دین زرتشتی پیوند خورده و در قامت فرقهای از‬
‫دین زرتشتی درآمده است‪" .‬موسی خورنی" ‪ -‬مورخ ارمنی‪ -‬نیز از «زروان» به عنوان ایزدی آریایی و‬
‫غیرزرتشتی نام برده است‪ .‬به باور نگارنده‪ ،‬تردیدی نیست که «زروان» همچون «مهر»‪« ،‬اَرِدویسوَر آناهیتا»‪،‬‬
‫«بهرام» و دیگر ایزدان آریایی‪ ،‬در باورهای کهنسالِ ایرانی یکی از خدایان مستقل بوده است که در جریان‬
‫اصالحات "زرتشت"‪ ،‬مقام و جایگاه وی تنزل یافته و ایزدی درجهچندم قلمداد گشته است‪ .‬باری سالها پس‬
‫از مرگ "زرتشت"؛ به دلیل ریشهدار بودنِ عقاید قدیمی‪ ،‬همانگونه که دیگرایزدانِ تنزلیافتة آریایی ‪ -‬چون‬
‫«مهر» و «آناهیتا»‪ -‬رشد یافته و به جایگاه قدیمِ خود نزدیک شدند‪« ،‬زروان» نیز اندکاندک رشد کرده و‬
‫بهزودی به چنان نیرویی دست یافت که وی را تا جایگاه «پدرِ اهورامزدا» باال برده و مذهبی تحتنام‬
‫«زروانیه» را از «دین زرتشتی»‪ ،‬منشعب ساختند‪.‬‬
‫‪ -2‬در اینجا عبارتی آمده با این مضمون‪« :‬دینِ مزدا راهِ او را آماده میکند تا آن فروغِ سپیدِ مینُویِ‬
‫درخشان‪ ،‬آن پاکِ هوشیارِ بیسایه‪ ،‬بتواند آن راه را به خوبی بپیماید» که از افزودههای بعدیِ زرتشتیان‬
‫است‪.‬‬

‫آنکه «بهرامِ اهورهآفریده»‪ ،1‬همچون گرازِ نرینة تیزچنگال و تیزدندان و تکاوری پیشاپیش‬
‫او روان شود‪[ .‬گرازی] که به یک زخم بکشد‪[ ،‬گرازی] خشمگین که به او نمیتوان نزدیک‬
‫گردید‪[ ،‬گرازی] دلیر با چهرهای خالخال‪ ،‬گرازی نیرومند و آهنینپای و آهنین چنگان و‬
‫آهنین پِی و آهنین دُم و آهنین پوزه‬
‫ی مردانه‪،‬‬‫بند ‪ -71‬که در تاخت بر دشمن پیشی گیرد و سرشار از خشم‪ ،‬با دلیر ِ‬
‫دشمن را در جنگ به خاک افکنده و هنوز باور ندارد که او را کشته باشد؛ و چون هنوز او را‬
‫زنده می پندارد‪ ،‬زخمی دیگر بر او فرود آورده و مغزِ سرِ او را که سرچشمة نیروی‬
‫ت او را در هم بشکند‪.‬‬‫زندگیاست‪[ ،‬متالشی کند] و تیرة پُش ِ‬
‫بند ‪ -72‬بیدرنگ همه را تکّهتکّه کند و استخوانها و گیسوها و مغز و خونِ‬

‫«مهردُروج» را درهَم و بَرهَم بر زمین فروریزد‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَ ّر و‬
‫فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را‬
‫خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او‬
‫ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود‬
‫که او چارهسازِ کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪،‬‬
‫بشود که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪،‬‬
‫سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)2...( .‬‬

‫بند ‪ -75‬ما خواستاریم که پشتیبانِ کشورِ تو باشیم‪ .‬ما نمیخواهیم که از کشورِ تو‬
‫جدا شویم‪ .‬ما نمی خواهیم که از خانمان‪ ،‬روستا‪ ،‬شهر و کشور جدا شویم‪ .‬جز این مباد تا آن‬
‫«مهرِ نیرومندْبازوان»‪ ،‬ما را در برابر گزند [دُرواندان و] دشمنان‪ ،‬نگهداری کناد‪.‬‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬وِرِثرَغنَ»؛ پهلوی‪« :‬وَرَهران»؛ ایزدِ رزم و جنگاوری و پیروزی و یکی از کهنترین و قدیمیترین‬
‫ایزدان و خدایان هندوایرانی (آریایی) بود‪ .‬در مورد عبارت «اهورهآفریده» در این بند‪ ،‬بنگرید به پاورقی بند ‪1‬‬
‫از «بهرام یشت»‪.‬‬
‫بند ‪ -76‬تویی که این دشمن را ‪ -‬دشمنیِ مردِ بداندیش را‪ -‬نابود توانی کرد‪ .‬تویی که‬
‫کُشندة پارسا را نابود کنی‪ .‬تویی که دارندة اسبان و گردونههای زیبا هستی‪ .‬تویی که از‬
‫برای دادخواهی‪ ،‬یاو ِر توانای ما هستی‪.‬‬
‫بند ‪ -77‬من «مهر» را به یاری میخوانم‪ .‬بشود که او به میانجیِ نیازِ فراوان و خوبِ‬
‫زَور که پیشکش او کنیم ما را به یاری آید تا در پرتوِ یاری او در خانهای آسوده از گزند‪ ،‬به‬
‫سر بریم‪.‬‬
‫بند ‪ -78‬تویی که مردمان سرزمینها را –اگر که «مهرِ فراخچراگاه» را به نیکی‬
‫بنوازند‪ -‬نگهداری میکنی‪ .‬تویی که مردمان را ‪-‬اگر از سرزمینهای دشمن باشند‪ -‬نابود‬
‫خواهی کرد‪ .‬من تو را در اینجا به یاری همیخوانم‪ .‬بشود که او در اینجا به یاری ما آید؛‬
‫آن «مهرِ نیرومندِ در همهجا پیروزمند»‪ ،‬آن سزاوارِ ستایش‪ ،‬آن برازندة نیایش و آن سرورِ‬
‫شکوهمن ِد کشور‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫که او ما را پیروزی بخش اد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستم‬

‫هزارگوشِدههزارچشمِ بُرزمندِ بلندباالیی که بر فرازِ بُرجیپهن‪ ،‬استوار ایستاده است‪ .‬نگاهبانِ‬
‫زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬آنکه‬
‫«رَشْن»‪ ،2‬خانه بِدو پرداخت‪ .‬آنکه «رَشْن» ‪-‬همنشین دیرپای او را‪ -‬خانه بِدو واگذاشت‪.‬‬
‫ن خانمان‪ .‬تویی نگهدا ِر آنکس که از دروغ پرهیز میکند‪ .‬تویی‬

‫بند ‪ -80‬تویی نگهبا ِ‬
‫پاسدارِ دودمان و پشتیبانِ آنانکه دروغ را نکوهیدهاند‪ .‬در پرتوِ سروری همچون تو‪ ،‬من‬

‫‪ -2‬اوستایی‪« :‬رَشنو»؛ ایزد دادگری و دارنده ترازوی دادورزی‪ .‬در باورهای جدیدتر زرتشتیان‪« ،‬رَشن» پس از‬
‫«مهر» و «سروش»‪ ،‬سومین داورِ «روز پسین» (قیامت) محسوب میگردد‪ .‬در باورهای جدیدتر‪ ،‬وی را پسر‬
‫«اهورامزدا» و «سپندارمذ» نیز آوردهاند‪.‬‬
‫بهترین همنشینی و پیروزیِ آهورهآفریده را بهدست آورم‪ .‬در پیشگاه داوریِ او‪ ،‬دستهدسته‬
‫«مهردروجان» به خاک درافتند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز‬
‫و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان خوش و‬
‫سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را گشایش‬
‫بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسا ِز‬
‫کا ِر ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را‬
‫دادرس باد؛ آن نیرومن ِد هم واره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوا ِر ستایش و‬
‫نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستوچهارم‬

‫ن پهناو ِر‬
‫آنکه پس از فرورفتنِ خورشید‪ ،‬به فراخنای زمین پای نهد‪ .‬هر دو پایانة این زمی ِ‬
‫ر دورکرانه را دست زده و آنچه را در زمین و آسمان است مینگرد‪2.‬‬ ‫گویپیک ِ‬
‫بند ‪ -96‬گُرزی صدگره و صدتیغه به دست گیرد تا به سوی دشمنان تاخته و آنان را‬
‫نابود کند‪ .‬گُرزی از فلزِ زرد ‪ -‬از زَر‪ -‬که استوارترین رزمافزار است‪.‬‬
‫ن همهتنمَرگ»‪ ،‬در برابر او به هراس میافتد‪« .‬دیوِ خشمِ نیرنگبازِ‬ ‫بند ‪« -97‬اهریم ِ‬
‫پ درازدست» در برابر او به هراس‬ ‫‪3‬‬ ‫مرگْارزان» در برابر او به هراس میافتد‪« .‬بوشاس ِ‬
‫میافتد‪ .‬همة دیوانِ پنهان و «دُروَندانِ وَرِنَ» در برابر او به هراس میافتند‪.‬‬

‫‪ -2‬این بند دارای دو نکتة بسیار مهم است‪ .‬نخست آنکه همچون بند ‪ 13‬اثبات میکند که در کهنترین‬
‫باورهای آریایی‪« ،‬مهر» از خورشید جدا بوده است‪ .‬دیگر آنکه عبارتِ «زمینِ پهناورِ گویپیکر» نشان دهندة‬
‫آن است که ایرانیان از هزارانسالپیش‪ ،‬به «گرد بودنِ زمین» آگاه بودهاند‪.‬‬
‫‪ -3‬دیوِ خوابِ نابهنگامِ بامدادی است که به باور و اعتقاد نیاکان‪ ،‬از بیدار شدنِ آدمی در بامداد جلوگیری‬
‫کرده و او را به خوابیدنِ بیشتر ترغیب میکند‪ .‬در ایران باستان‪ ،‬عدمِسحرخیزی‪ ،‬تنپروری و تنبلی از‬
‫نکوهیدهترین و بدترین کردارهایی بود که یک فرد میتوانست بدان مبتال باشد‪ .‬امروزه ضربالمثلی چون‪:‬‬
‫«سحرخیز باش تا کامروا باشی» و خرافهای چون «رزق و روزیِ هر فرد را صبحِاولِوقت تقسیم میکنند»‬
‫جلوههایی از همان اهمیتِ به سحرخیزی در ایرانباستان است که بهگونة غریبی خود را تا به امروز رسانده‬
‫است‪.‬‬
‫ن فراخچراگاه» دچار کنیم‪ .‬ای‬ ‫بند ‪ -98‬مبادا که خود را به ستیز با «مهرِ خشمگی ِ‬
‫ن ایزدان‪،‬‬‫«مهرِ فراخچراگاه»! مبادا که خشمگینانه بر ما زخم فروآوری؛ تو که از نیرومندتری ْ‬
‫دلیرترینْ ایزدان‪ ،‬چاالک ترینْ ایزدان‪ ،‬تندترینْ ایزدان و پیروزمندترینْ ایزدانِ پدیدار بر این‬
‫زمین هستی‪ .‬ای «مهرِ فراخچراگاه»! میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با‬
‫نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمان‬
‫خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪ ،‬بشود که او ما را‬
‫گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را دلسوز باد‪ ،‬بشود که او‬
‫چاره سا ِز کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود‬
‫که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ‬
‫ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستوهفتم‬

‫ن بسیاربلندش‪« ،‬مهردُروج» را ‪ -‬اگرچه در خاورِ هندوستان یا در باختر یا در‬ ‫آنکه بازوا ِ‬
‫ل زمین باشد‪ -‬گرفتار کند و نابود سازد‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫کرانة رود «اَرَنگ» یا در د ِ‬
‫بند ‪ -105‬همچنین «مهر» با بازوانِ خویش‪ ،‬آن فرومایهای را که پای از راهِ «اَشه»‬
‫بیرون نهاده است‪ ،‬گرفتار کند؛ آن تیرهدرونِ فرومایهای را که با خود میگوید‪ :‬مهرْ‬
‫نابیناست‪ .‬کردار زشتی که از من سرزده و دروغی را که از دهانم جاری گشته است را‬
‫نمیبیند‪.‬‬
‫بند ‪ -106‬من در نها ِد خویش‪ ،‬چنین میاندیشم‪ :‬در همة جهان کسی نیست که بتواند‬
‫همچندِ نیکاندیشیِ «مهرِ مینُوی»‪ ،‬بداندیشی کند‪ .‬در همة جهان کسی نیست که بتواند‬
‫همچندِ نیکگفتاریِ «مهرِ مینُوی»‪ ،‬بدگفتاری کند‪ .‬در همة جهان کسی نیست که بتواند‬
‫همچندِ نیککرداریِ «مهرِ مینُوی»‪ ،‬بدکرداری کند‪.‬‬

‫‪ -2‬نام یکی از رودهای ورجاوند و مقدس در اساطیر آریایی که در بخشهای دیگرِ «اوستا» نیز بارها با آن‬
‫برخورد میکنیم و رویدادهای مهمِ بسیاری در کنار آن به وقوع میپیوندد‪ .‬محل دقیق این رود مشخص‬
‫نیست‪ .‬برخی آن را با «سیردریا» (سیحون) یکی میدانند‪.‬‬
‫بند ‪ -107‬در همة جهان کسی نیست که همچن ِد «مهرِ مینُوی»‪ ،‬از خِرَدی نهادینه‬
‫ی‬ ‫شده در سرشتِ خویش بهرهمند باشد‪ .‬در همة جهان کسی نیست که همچندِ «مهرِ مینُو ِ‬
‫تیزگوشِ آراسته به هزارگونهکاردانی»‪ ،‬از نیروی شنوایی برخوردار باشد‪« .‬مهر» هرکه را که‬
‫دروغ بگوید‪ ،‬میبیند‪« .‬مهرِ توانا» گام پیش میگذارد‪ .‬آن چیرهدست‪ ،‬روان میشود و نگا ِه‬
‫زیبای روشنِ چشمانِ تیزبینِ خویش را به هر کرانه میافکنَد [و زمزمه میکند]‪:‬‬
‫بند ‪ -108‬کدامین کس مرا میستاید؟ کیست آنکه دروغ میگوید؟ کدامین کس مرا‬
‫به نیکی میستاید؟ کیست آنکه با ستایشِ بد‪ ،‬میپندارد که مرا به نیکی میستاید؟‬
‫ک دامین کس را شکوه و بزرگواری و تندرستی بخشم؟ کدامین کس را توانگریِ‬
‫آسایشبخش‪ ،‬ارزانی دهم؟ کدامین کس را فرزندانی برازنده بپرورم؟‬
‫بند ‪ -109‬کدامین کس را بیآن که خود گمان بردهباشد‪ ،‬شهریاریِ نیرومندی با‬

‫افزارهای زیبا و ارتشتاران بسیار ارزانی دارم؟ شهریاریِ فرمانرواییِ توانا که همه [سرکشان]‬
‫را سَر بکوبد‪ .‬شهریارِ دلیرِ پیروزمندِ شکستناپذیری که گناهکار را فرمان پاداَفرِه‪ 1‬دهد و‬
‫فرمان او بیدرنگ روا گردد؛ همان دم که او خشمگینانه فرمانِ آن پاداَفرِه را بدهد‪.‬‬
‫اینچنین‪ ،‬نهادِ آزرده و ناخشنودِ «مهر» را آرامش بخشد و خشنود سازد‪.‬‬
‫بند ‪ -110‬کدامین کس را دچار ناخوشی و مرگ کنم؟ کدامین کس را به بینواییِ‬
‫شکنجهآور گرفتار کنم؟ فرزندانِ برازندة چهکسی را به یک زخم‪ ،‬نابود سازم؟‬
‫بند ‪ -111‬کدامین کس را بیآن که خود گمان بردهباشد‪ ،‬شهریاریِ نیرومندی با‬

‫افزارهای زیبا و ارتشتاران بسیار ارزانی دارم؟ شهریاریِ فرمانروایی توانا که همه [سرکشان]‬
‫را سَر بکوبد‪ .‬شهریارِ دلی ِر پیروزمندِ شکستناپذیری که گناهکار را فرمان پاداَفرِه دهد و‬
‫فرمان او بیدرنگ روا گردد؛ همان دم که او خشمگینانه فرمانِ آن پاداَفرِه را بدهد‪.‬‬
‫اینچنین نها ِد شاد و خشنو ِد «مهر» را اندوهگین و ناخشنود کند‪ .‬میستاییم «مه ِر‬
‫ش بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪،‬‬
‫فراخچراگاه» را‪ ،‬برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیای ِ‬
‫‪ -1‬کیفر‪ ،‬سزای گناهان‪ .‬متضادِ پاداش‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستوهشتم‬

‫آن که سپ ِر سیمین در دست‪ ،‬و زره زرّین بر تن کرده و با تازیانه‪ ،‬گردونه را به پیش میراند‪.‬‬
‫ل کارآزموده‪ .‬روشن است راههایی که «مهر» از برای دیدار با‬ ‫آن سرورِ نیرومندِ دلیر‪ ،‬آن یَ ِ‬
‫«سرزمینهای مهرستایان» میپیماید و از دشتهای پهناور و دورکرانهای میگذرد که‬
‫مردمان و چهارپایان آزادانه در آنها در گردش هستند‪2.‬‬
‫ی ما بشتابند؛ بدانگاه که‬‫بند ‪ -113‬بشود که هر دو بزرگ «مهر» و «اهوره»‪ 3‬به یار ِ‬

‫اسبان خروش برکشند و بانگِ بلندِ تازیانهها در هوا بپیچد و تیرهای تیزرو‪ ،‬از زِهِ کمانها‬
‫ن آنها که به همدلی و ناخوشدلیِ زَور نیاز کردند کشته شوند‬ ‫پرتاب شود‪ .‬پس آنگاه‪ ،‬پسرا ِ‬
‫و موی کَنده‪ ،‬به خاک درغلتند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سی و یکم‬
‫آنکه «اهورهمزدا»‪ 4‬او را در «گَرْزْمان» بستود‪.‬‬
‫بند ‪ -124‬بازوان خود را به نگاهبانیِ [اَشَوَنان] گشوده است‪ ،‬آن «مهرِ فراخچراگاه» از‬
‫ن درخشان» روان شود‪ .‬آنکه گردانندة گردونهای است سراسر زیبا و برازنده و زرّین‬ ‫«گَرْزْما ِ‬
‫و آراسته به زیورهای گوناگون‪.‬‬

‫‪ -2‬بندهای فوق‪ ،‬از کهنترین باورهای «مهرپرستان» است‪.‬‬
‫‪ -3‬واژة «اهوره» از الحاقاتِ جدیدتر است‪.‬‬
‫‪ -4‬بخشی از این بند‪ ،‬به دلیلِ داشتنِ نامِ «اهورامزدا»‪ ،‬میتواند از افزودههای زرتشتیان باشد‪ .‬با اینحال با‬
‫علم به این که کَردة ‪ 31‬از دستنخوردهترین و کهنترین بخشهای این یشت است‪ ،‬این شائبه را پیش‬
‫میآورد که این مورد‪ ،‬یکی از معدود مواردِ باقیمانده از دورانِ پیش از "زرتشت" باشد که دربرگیرندة نام‬
‫«اهورامزدا» است‪ .‬قضاوت در مورد این بند بسیار دشوار است‪.‬‬
‫بند ‪ -125‬این گردونه را چهار [اسبِ] تکاورِ مینویِ سپی ِد درخشانِ جاودانه میکشند‬
‫ن آنان از زر و سُمهای پسین آنان از‬
‫که خوراکشان از آبشخورِ مینوی است‪ .‬سُمهای پیشی ِ‬
‫سیم پوشیده است و همه را لگام و مالبند و یوغی پیوسته به چنگکی شکافدار و‬
‫خوشساخت از فلزی گرانبها به یکدیگر بسته است تا در کنار هم بایستد‪.‬‬
‫بند ‪« -127‬داموش اوپَ َمنَه»‪ ،‬دلیر [و] سواره؛ همچون گرازی تیزدندان‪ ،‬بهدرآید‪ .‬گرا ِز‬
‫نرینة تیزچنگالی که به یک زخم‪ ،‬بکشد‪ .‬گرازِ خشمگینی که به او نمیتوان نزدیک گردید‪.‬‬
‫گرازِ دلیر با چهرهای خالخال‪ ،‬گرازی دلیر و چاالک و تیزتک که از پیِ او (مهر) و «آذر‬
‫فروزان» و «فَرّه توانای کیانی» میتازد‪.‬‬
‫ن خوشساخت است که بسیاری از‬

‫بند ‪ -128‬در گردونة «مه ِر فراخچراگاه» هزار کما ِ‬
‫آنها به زهِ «گَوَسْنَ»‪ 1‬آراستهاند‪.‬‬
‫بند ‪ -129‬در گردونة «مهرِ فراخچراگاه» هزار تی ِر به پَ ِر کرکسنشاندة زرّین ناوَک با‬
‫سوفارهایی از استخوانِ خوشساخت است که بسیاری از چوبههای آنان‪ ،‬آهنین است‪ .‬این‬
‫ب نیروی خیال به سوی س ِر دیوان پرواز‬ ‫تیرها به شتابِ نیروی خیال پرتاب شوند و به شتا ِ‬
‫کنند‪.‬‬
‫بند ‪ -130‬در گردونة «مهرِ فراخچراگاه» هزار نیزة تیزتیغة خوشساخت است که به‬
‫ب نیروی خیال پرتاب شوند و به شتابِ نیروی خیال به سوی سرِ دیوان پرواز کنند‪.‬‬
‫شتا ِ‬
‫بند ‪ -131‬در گردونة «مه ِر فراخچراگاه» هزار خنج ِر دوس ِر خوشساخت است که به‬
‫ب نیروی خیال پرتاب شوند و به شتابِ نیروی خیال به سوی سرِ دیوان پرواز کنند‪ .‬در‬ ‫شتا ِ‬
‫ی خوشساخت است که به شتابِ نیروی خیال‬ ‫گردونة «مه ِر فراخچراگاه» هزار گُرزِ پرتاب ِ‬
‫پرتاب شوند و به شتابِ نیروی خیال به سوی سرِ دیوان پرواز کنند‪.‬‬
‫بند ‪ -132‬در گردونة «مهرِ فراخچراگاه» گُرزِ زیبای سَبُکپرتابِ صدتیغهایِ صدگره‬
‫است که آنان را به سوی دشمنان نشانه رَوَد و آنان را از پای درآوَرَد‪ .‬گُرزی از فل ِز زرد ‪-‬از‬
‫‪ -1‬نام جانوری است که از رودة آن زهِ کمان میساختند‪ .‬از این بند تا بند ‪ 132‬شماری از جنگافزارهای‬
‫کهنِ رایج در میان آریاییانِباستان معرفی شده است که نمونههای بسیاری از آنها در طی حفاریهای‬
‫باستانشناسان در دوران معاصر‪ ،‬به دست آمده است‪.‬‬
‫زر‪ -‬که استوارترین و پیروزبخشترین رزمافزاری است که به شتابِ نیروی خیال پرتاب شود‬
‫و به شتابِ نیروی خیال به سوی سرِ دیوان پرواز کند‪.‬‬
‫ن دیوان و پس از برانداختنِ «مهردُروجان»‪،‬‬ ‫بند ‪« -133‬مه ِر فراخچراگاه» پس از کشت ِ‬

‫سواره از فراز «اَرزَهی»‪« ،‬سَوَهی»‪« ،‬فْرَدَذَفشو»‪« ،‬ویدَذَفشو»‪« ،‬وُاوروبَرشتی»‪« ،‬وُاوروجَرشتی»‬
‫ث» بگذرد‪.‬‬ ‫ن «خونیرَ ِ‬
‫و این کشورِ درخشا ِ‬
‫بند ‪ -134‬بهراستی که «اهریمنِ همهتنمَرگ»‪ ،‬به هراس افتد‪ .‬بهراستی که «دیوِ خش ِم‬
‫نیرنگبازِ مرگْارزان» به هراس افتد‪ .‬بهراستی که «بوشاسپِ درازدست» به هراس افتد‪.‬‬
‫ن وَرِنَ» به هراس میافتند‪.‬‬
‫بهراستی که همة دیوانِ پنهان و «دُروَندا ِ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سی و دوم‬

‫هزارگوشِ دههزارچشمِ بُرزمندِ بلندباالیی که بر فرازِ بُرجی پهن‪ ،‬استوار ایستاده است‪.‬نگاهبانِ‬
‫ن‬‫زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪ .‬آنکه اسبا ِ‬
‫سفید‪ ،‬گردونهاش را میکِشند‪ .‬آنکه گردونهاش با چرخهای زرّین و پُر از سنگهای‬
‫ن فَالخَن روان شود و «زَورهای نیاز شده» را به سوی وی آورند‪.‬‬ ‫درخشا ِ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سی و سوم‬
‫نگاهبانِ زورمندی که [همواره بیدار و هوشیار بوده و] هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪)1...( .‬‬
‫من «مهر» را می ستایم‪ .‬آن نیک را‪ .‬آن نخستین دالورِ مینوی را‪ .‬آن بسیارمهربان را‪ .‬آن‬
‫ل کارآزموده را‪.‬‬
‫بیهمانن ِد بلندپایگاه را‪ .‬آن نیرومندِ دلیر را‪ .‬آن یَ ِ‬
‫بند ‪ -141‬آن پیروزمندی که رزمافزاری خوشساخت بر گرفته است‪ .‬آنکه در تیرگی‪،‬‬

‫نگاهبانی نافریفتنی است‪ .‬آن که زورمندترین زورمندان است‪ .‬آنکه دلیرترین دلیران است‪.‬‬
‫ن اوست‪ .‬آن هزارگوشِ‬‫آنکه داناترینِ بخشندگان است‪ .‬آن پیروزمندی که «فَرّة ایزدی» از آ ِ‬
‫‪ -1‬در اینجا عبارت «ای سپیتمان» آمده است که از الحاقات دورة ساسانی است‪« .‬سپیتمان» نامخانوادگی‬
‫"زرتشت" و برگرفته از نام جدِ بزرگ اوست‪ .‬نسب "زرتشت" بنابر کتاب «بندهشن» چنین است‪« :‬زرتشت‬
‫پسر پوروشَسپ پسر پیترَسپ پسر هَئِچَتاسپ پسر چاشْنوش پسر پیترَسپ پسر اَرغیداَرشن پسر هریتار پسر‬
‫اسپیتمان از نسل منوچهر پیشدادی‪».‬‬
‫دههزارچشمِ دههزار دیدبان‪ .‬آن نیرومندِ دانای نافریفتنی‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪،‬‬
‫برای فَرّ و فروغش‪ ،‬با نماز و نیایشِ بلند‪ .‬میستاییم «مهرِ فراخچراگاه» را‪ ،‬که سرزمینهای‬
‫ایرانی را خانمان خوش و سرشار از سازش و آرامش بخشد‪ .‬بشود که او ما را یاری دهاد‪،‬‬
‫بشود که او ما را گشایش بخشاد‪ ،‬بشود که او ما را دستگیری کناد‪ ،‬بشود که او ما را‬
‫دلسوز باد‪ ،‬بشود که او چارهسازِ کارِ ما باد‪ ،‬بشود که او ما را پیروزی بخشاد‪ ،‬بشود که او ما‬
‫را بهروزی دهاد‪ ،‬بشود که او ما را دادرس باد؛ آن نیرومندِ همواره پیروزِ نافریفتنی‪ ،‬که در‬
‫سراسرِ جهان‪ ،‬سزاوارِ ستایش و نیایش است‪ .‬آن «مهرِ فراخچراگاه»‪)1...( .‬‬
‫نگاهبانِ زورمندی که هرگز به خواب فرو نخواهد رفت‪« .‬مهر» را که در گردادگرد کشور‬
‫است‪ ،‬میستاییم‪« .‬مهر» را که در میانِ کشور است‪ ،‬میستاییم‪« .‬مهر» را که در کشور‬
‫ن کشور‬‫است‪ ،‬میستاییم‪« .‬مهر» را که بر فرازِ کشور است‪ ،‬میستاییم‪« .‬مهر» را که در پایی ِ‬
‫است‪ ،‬میستاییم‪« .‬مهر» را که در پیشِ کشور است‪ ،‬میستاییم‪« .‬مهر» را که در پسِ کشور‬
‫است‪ ،‬میستاییم‪.‬‬
tarikhema.org
tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫آبان یشت‬
‫«آبان یشت»‪ ،‬پنجمین یشت و یکی از کهنترین یشتهای «اوستا» است‪ .‬این یشتِ‬
‫دلکش و منحصربهفرد‪ ،‬مشخصا به ستایشِ «اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»‪ ،1‬ایزدبانوی آبها سروده‬
‫شده است‪.‬‬
‫«اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» یکی از مهمترین ایزدبانوهای آریایی است‪ .‬وی ایزدِ آبهاست و در‬
‫کنار «مهر» و «اهورامزدا»‪ ،‬سه ضلعِ مقدّسِ «آیینِ مزدیسنا» را در دوران ساسانی تشکیل‬
‫میدادند‪ .‬اهمیت این ایزدبانو به اندازهای بود که برخی از آتشکدههای ساسانیان‪ ،‬منحصرا‬
‫برای ستایش «ایزدبانو آناهیتا» برپاگردیده و به «معبد ناهید» یا «آتشکده آناهیتا» مشهور‬
‫بود‪« .2‬اَناهیتَه» از محبوبترین ایزدان ایرانی بود‪ .‬نام وی تداعیکنندة سرزندگیِ چشمههای‬
‫ن شستشودهندة آسمان‪ ،‬عشق و باروری و آبادانی و پاکدامنیِ بانوان ایرانی بود‪.‬‬
‫سرشار‪ ،‬بارا ِ‬
‫ع با اهمیت در‬‫«آبان یشت» یکی از زیباترین و دلکشترین یشتهای «اوستا» و از مناب ِ‬
‫بررسیِ نامهای پهلوانان و سرداران و پادشاهان در ایران باستان به شمار میرود‪ .‬در این‬
‫یشت میتوان بسیاری از کهنترین اساطیر ایرانی را مشاهده نمود‪ .‬اشارههای جغرافیایی‬
‫ش آن‪ ،‬سرزمینهای جنوبی‬ ‫موجود در «آبان یشت» نشان میدهد که محل سُرای ِ‬
‫آسیایمیانه و شمال افغانستانِامروزی و بهویژه نواحی پیرامون رود «آمو» (آمودریا) بوده‬
‫است‪.‬‬
‫ی کهنترین اساطیر و افسانههای ایرانی و نامبردن از‬ ‫این یشت به دلیل یادآور ِ‬
‫قدیمی ترین شهریاران‪ ،‬بزرگان‪ ،‬پهلوانان و سرشناسانِ آریایی‪ ،‬بسیار مورد توجه است و‬
‫ن نامهای خاص ‪ -‬که بعضا نامهایی فراموششده هستند ‪ -‬با‬ ‫ترجمة آن نیز به دلیل داشت ِ‬
‫دشواری انجام گردید‪.‬‬
‫«آبان یشت» دارای ‪ 29‬کرده و ‪ 133‬بند است‪ .‬اما بسیاری از این بندها از افزودههای‬
‫دورههای پارتی و ساسانی است‪ .‬در ادامه به معرفی کهنترین بندهای «آبان یشت» پرداخته‬
‫خواهد شد اما باید توجه داشت که بعید نیست در این یشت‪ ،‬بندهای قدیمی دیگری نیز‬
‫وجود داشته باشند که از چشم نگارنده دور مانده است‪.‬‬
‫‪ -1‬پهلوی‪« :‬آناهید»؛ ارمنی‪« :‬آناهیت»؛ فارسی‪« :‬ناهید»‪.‬‬

‫‪ -2‬چنانکه آتشکدههایی نیز منحصرا برای «مهر» ایجاد میگردید‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «آبان یشت»‬

‫بند ‪ )1...( -1‬اوست که در جهانِ استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوارِ نیایش است‪ .‬اوست‬
‫اَشَوَنی که جان افزاید و گله و رمه و دارایی و کشور را فزونی بخشد‪ .‬اَشَوَنی که فزایندة گیتی‬
‫است‪.‬‬
‫بند ‪ -2‬اوست که تخمة همة مردان را پاک کند و زهدانِ همة زنان را برای زایش‪،‬‬
‫ن باردار را [پس از زایش فرزند] شیر‬
‫بپاالید‪ .‬اوست که زایمانِ همة زنان را آسانی بخشد و ز ِ‬
‫در پستانِ او جاری سازد‪.‬‬
‫بند ‪ -3‬اوست برومندی که در همهجا بلندآوازه است‪ .‬اوست که در بسیار فَرَهمندی‪،‬‬
‫همچندِ همة آبهای روی زمین است‪ .‬اوست زورمندی که از «کوهِ هُکَر»‪ 2‬به «دریای‬
‫فَراخکَرت»‪ 3‬ریزد‪.‬‬
‫بند ‪ -4‬بدانهنگام که «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ آن دارندة هزار دریاچه و هزار رود که هر‬
‫یک به درازای هزار روزْ راهِ مَردی چابکسوار است‪ ،‬به سوی «دریای فَراخکَرت» روان شود‪،‬‬
‫سراسرِ کرانههای آن دریا به جوش درافتد و میانة آن بریزد‪.‬‬
‫ن استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوارِ نیایش است‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫بند ‪ ) ...( -14‬اوست که در جها ِ‬
‫اوست اَشَوَنی که جان افزاید و گله و رمه و دارایی و کشور را فزونی بخشد‪ .‬اَشَوَنی که‬
‫فزایندة گیتی است‪.‬‬
‫ن بلندباالی بُرزمَندی که روزان و شبان ‪ -‬در بزرگی‬
‫بند ‪ -15‬اوست آن زورمن ِد درخشا ِ‬
‫همچن ِد آبهای روی زمین‪ -‬به نیرومندی روان شود‪)4...( .‬‬
‫‪ -1‬در آغازِ این بند‪ ،‬یک گفتگوی کوتاه میان «اهورامزدا» و «زرتشت» آمده است که ساخته و پرداختة‬
‫موبدان زرتشتی در دورة ساسانیان است‪.‬‬
‫‪ -2‬اوستایی‪« :‬هوکَیریَه» به معنای‪« :‬خوبکُنش»؛ بلندترین قلة «کوهِ افسانهای البرز» است که «اردویسور‬
‫آناهیتا» (در اینجا یعنی رودِ بلندِ بیآالیش) از فراز آن جاری شده و به «دریای فراخکرت» فرومیریزد‪ .‬برای‬
‫آگاهیِ بیشتر از جایگاه «البرز کوه» و افسانههای آن‪ ،‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 12‬از «مهر یشت»‪.‬‬
‫‪ -4‬در دنبالة این بند‪ ،‬تکرارِ بند ‪ 9‬آمده است که از اضافات زرتشتی است‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫ششم‪1‬‬ ‫کَردة‬

‫بند ‪ )2...( -20‬اوست که در جهانِ استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوارِ نیایش است‪.‬‬
‫بند ‪" -21‬هوشنگ پیشدادی" در پای [کوه] البرز‪ ،‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار‬
‫گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫بند ‪ -22‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا این‬
‫کامیابی ارزانی گردان که من بزرگترین شهریا ِر همة جهان شوم‪ .‬که بر همة دیوان و‬
‫مَردمانِ [دُروَند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپنهای ستمکار»‪ ،3‬چیرگی یابم‪ .‬که دو‬
‫سوم از «دیوانِ مَزَندَری» و «دُروَندانِ وَرِنَ» را بر زمین افکنم‪.‬‬
‫بند ‪َ « -23‬ارِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬
‫پیشکشآورنده را کامروا کند‪ ،‬او را کامیابی بخشید‪)4...( .‬‬
‫بند ‪" -25‬جمشیدِ خوبرمه" در پای «کوه هُکَر»‪ ،5‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار‬
‫کامیابی ارزانی گردان که من بزرگترین شهریا ِر همة جهان شوم‪ .‬که بر همة دیوان و‬
‫‪ -1‬چند بند از جمالت مربوط به پیشکشآوردنِ پهلوانان و شهریاران ایرانی برای «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» که در‬
‫این یشت آمده است‪ ،‬با مختصر تغییری در «اَشه یشت» و «گِوش یشت» نیز تکرار شده است‪ .‬با این تفاوت‬
‫که در آنجا پهلوانان پیشکشیهای خود را بهجای «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»‪ ،‬به «اَشه» و «گِوش» (ایزدبانوی‬
‫نگهبانِ چارپایان و ستوران) پیشکش میکنند‪ .‬بنابر شواهد زبانشناختی‪ ،‬دو یشت ذکر شده‪ ،‬اصیل نیستند‪.‬‬
‫ن [دُروَند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپنهای ستمکار»‪ ،‬چیرگی یابم‪ .‬که من‬ ‫مَردما ِ‬
‫دیوان را از دارایی و سود و از فراوانی و رَمه و از خشنودی و سرافرازی‪ ،‬بیبهره نمایم‪.‬‬
‫بند ‪َ « -27‬ارِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستارِ زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬
‫بند ‪ )2...( -28‬اوست که در جها ِ‬
‫ن استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوارِ نیایش است‪.‬‬
‫بند ‪« -29‬آژیدهاکِ سهپوزه» در سرزمینِ «بَوری»‪ ،3‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و‬
‫دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫کامیابی ارزانی گردان که من هفت کشور را از مردمان‪ ،‬تُهی کنم‪.‬‬
‫بند ‪« -31‬اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»‪ ،‬او را کامیابی نبخشید‪)1...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫نهم‬ ‫کَردة‬
‫بند ‪" -33‬فریدون" پسر "آتبین" از «خاندان توانا»‪ ،‬در سرزمینِ چهارگوشة «وَرِنَ»‪،‬‬
‫او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫کامیابی ارزانی گردان که من بر «آژیدهاکِ سهپوزة سهکلة ششچشم» پیروز شوم‪ .‬آن‬

‫‪ -3‬یکی از اسرارآمیزترین سرزمینهایی است که در «اوستا» از آن یاد شده است و به نظر میرسد که برای‬
‫ایرانیان ‪ -‬به دلیل خروج «آژیدهاک» از آنجا‪ -‬مکانی نفرتانگیز بوده باشد‪ .‬این سرزمین بعدها در اساطیر‬
‫ایرانی‪ ،‬به اشتباه با «بابل» یکی انگاشته شد‪« .‬سرزمین بَوری» در هنگام سرودن کهنترین یشتها‪ ،‬نام جایی‬
‫در مشرقِ فالتِ ایرانزمین بوده است و ارتباطی با «بابل» یا سرزمینهای دیگرِ خاورمیانه‪ ،‬ندارد‪.‬‬
‫ن جهان و آن‬ ‫دارندة هزارگونة چاالکی‪ ،‬آن دیوِ بسیار زورمندِ «دُروج»‪ ،‬آن دُروَندِ آسیبرسا ِ‬
‫ن‬
‫ن جهانِ «اَشه»‪ ،‬به پتیارگی در جها ِ‬ ‫زورمندترین «دُروج» که «اهریمن» برای تباهکرد ِ‬
‫‪1‬‬
‫استومند بیآفرید‪[ .‬و پس از چیرگی بر او] آن دو «سَنگْهَوَکَ» و «اَرِنَوْکَ» را؛ که برازندة‬
‫نگاهداریِ خاندان و شایستة زایش و افزایش دودمانند را‪ ،‬از وی برُبایم‪.‬‬
‫بند ‪« -35‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬
‫بند ‪" -37‬گرشاسپ نریمان" در کرانة دریاچة «پیشینگَه»‪ ،4‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو‬
‫و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫بند ‪ -38‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَ ِردْویسو َر اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا این‬
‫کامیابی ارزانی گردان که بتوانم بر «گُندَرِوَی‪ 5‬زرّینهپاشنه» در کرانة «دریای پُر خیزا ِ‬
‫ب‬
‫ن‪ 6‬دورکرانه‪ ،‬تاختکنان به خانة‬ ‫فراخکرت» پیروز شوم؛ که من بر این زمینِ پهناورِ گویسا ِ‬
‫استوارِ دُروَند بِرسم‪.‬‬
‫‪ -1‬در شاهنامه‪" :‬شهرناز" و "ارنواز"‪ .‬دو دختر (یا خواهر) "جمشید" که «آژیدهاک» هر دو را به اسارت‬
‫برد‪" .‬فریدون" پس از چیرگی بر«آژیدهاک» و آزادسازی ایران‪ ،‬هر دو دختر را آزاد کرده و به زنی گرفت‪.‬‬
‫"فردوسی" میگوید‪:‬‬
‫برون آوریدند‪ ،‬لرزان چو بید‬ ‫دو پاکیزه از خانة جَمِّ شید‬
‫سر بانوان را چو افسر بُدند‬ ‫که جمشید را هردو دختر بُدند‬
‫دگر پاکدامن به نام "ارنواز"‬ ‫ز پوشیدهرویان یکی "شهرناز"‬
‫‪ -4‬در افغانستان امروزین‪.‬‬
‫‪ -5‬نام دیوی تباهگر که به دست "گرشاسپ" کشته شد‪ .‬در منابعِ بعدیِ زرتشتیان آمده است که او دیوی‬
‫غولپیکر بود و آب دریا تنها تا پاشنة پای او میرسید‪ .‬گرشاسپ با زخمی که بر پاشنة پای وی زد‪ ،‬او را نابود‬
‫کرد و پوستِ تنش را از همان پاشنة پا‪ ،‬برکشید‪.‬‬
‫‪ -6‬یکی دیگر از اسناد کهنسال‪ ،‬که اثبات میکند ایرانیان هزاران سال پیش از گِرد بودن و کُرَوی بودنِ‬
‫زمین آگاه بودند‪.‬‬
‫بند ‪َ « -39‬ارِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬

‫ن استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوارِ نیایش است‪.‬‬‫بند ‪ )2...( -40‬اوست ک ه در جها ِ‬
‫ی خویش»‪ ،‬او را صد اسب‪،‬‬ ‫ب‪ 3‬تورانیِ تبهکار" در «هن ِ‬
‫گ زیرزمین ِ‬ ‫بند ‪" -41‬افراسیا ِ‬
‫هزار گاو و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫کامیابی ارزانی گردان که به آن «فرّة شناور» در «دریای فراخکرت» دست یابم‪)4...( .‬‬
‫بند ‪« -43‬اَرِدْویسو َر اَناهیتَه»‪ ،‬او را کامیابی نبخشید‪)1...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة د وازدهم‬
‫بند ‪" -45‬کیکاووسِ توانا" در پای کوهِ «اِرِزیفیه»‪ ،5‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار‬

‫‪" -3‬افراسیاب" پسر "پشنگ" مهمترین شخصیت تورانی است‪ .‬نبردهای مکرّرِ او با ایرانیان ‪ -‬بهویژه با‬
‫"رستم"‪ -‬از مهمترین بخشهای تاریخ اساطیری‪/‬حماسی ایرانی است‪ .‬وی سرانجام پس از جنگهای بسیار با‬
‫ایرانیان و تباهکردن بزرگانی همچون "نوذر" (از پادشاهان و شهریاران بزرگ ایران) و "سیاوش" (پسر‬
‫"کیکاووس" و مهمترین شاهزادة ایرانی) در نبردی حماسی‪ ،‬بهدست "کیخسرو" (بزرگترین و مقدسترین‬
‫پادشاه ایرانی که در تمام بخشهای کهن و جدید اوستا تقدیس شده است) کشته شد‪ .‬عالقمندان به آشنایی‬
‫بیشتر با ریشة این اسطورة تورانی‪ ،‬به کردههای هفتم و هشتم از «خوَرنه یشت» رجوع کنند که کهنترین‬
‫داستان از "افراسیاب" را شامل میشود‪.‬‬
‫‪ -4‬در دنبالة این بند آمده است‪« :‬فرّهای که هماکنون و تا همیشه از آن تیرههای ایرانی و "زرتشتِ اَشَوَن"‬
‫است‪ ».‬که این بند از اضافاتِ جدیدترِ زرتشتیان است‪.‬‬
‫‪ -5‬از کوههای اساطیری ایران‪ .‬مشخص نیست منظور‪ ،‬کدام یک از کوههای شرقیِ فالت ایران بوده باشد‪.‬‬
‫بند ‪ -46‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَرِدْویسو َر اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا این‬
‫کامیابی ارزانی گردان که بتوانم بزرگترین شهریارِ همة کشورها باشم‪ ،‬که بر همة دیوان و‬
‫مَردمانِ [دُروَند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپنهای ستمکار»‪ ،‬چیرگی یابم‪.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪« -47‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستارِ زَورِ نیازکننده و به آیی ْ‬
‫بند ‪ )2...( -48‬اوست که در جهانِ استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوا ِر نیایش است‪.‬‬
‫بند ‪[" -49‬کی]خسرو" پهلوانِ سرزمینهای ایرانی و استواردارندة کشور‪ ،‬در کرانة‬
‫دریاچة ژرف و پهناو ِر «چئیچَست»‪ ،3‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار گوسفند پیشکش‬
‫نمود‪...‬‬
‫بند ‪ -50‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا این‬
‫کامیابی ارزانی گردان که بتوانم بزرگترین شهریارِ همة کشورها باشم‪ ،‬که بر همة دیوان و‬
‫مَردمانِ [دُروَند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپنهای ستمکار»‪ ،‬چیرگی یابم؛ که من‬
‫در درازنای راهِ تاختوتاز‪ ،‬همیشه در تکاپو‪ ،‬پیش از همة گردونهها برانم؛ که من و رزمآورانم‬
‫ن تبهکارِ بدخواه‪ ،‬سواره به رز ِم ما میآید‪ ،‬به دامِ او نیافتیم‪.‬‬
‫هنگامی که دشم ِ‬
‫ن‬
‫بند ‪« -51‬اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَو ِر نیازکننده و به آیی ْ‬

‫‪ -3‬به اعتقاد "کریستنسن"‪ ،‬با علم به اینکه در زمان ساسانیان‪« ،‬چئیچَست» را با «دریاچة ارومیه» یکی‬
‫میانگاشتند‪ ،‬پس این نام در این یشت در دورههای بعدی به متن اصلیِ یشتها اضافه شده است‪ .‬نگارنده‬
‫جدا از الحاقی بودن یا نبودن این واژه در این بند‪ ،‬معتقد است که اصلِ نام «دریاچة چئیچَست»‪ ،‬نامی جدید‬
‫نیست‪ .‬شاید این نام به «دریاچه خوارزم» (آرال کنونی) و یا جایی دیگر در شرق فالت ایرانزمین اطالق‬
‫میشد‪.‬‬
‫بند ‪" -53‬توس"‪ 1‬پهلوانِ جنگاور‪ ،‬بر پشتِ اسب او را بستود و خواهانِ نیرومند ِ‬
‫ی‬
‫ن کینهور را‬
‫ی خویش شد تا بتواند دشمنان را از دور بنگرد و همآوردا ِ‬‫ن خود و تندرست ِ‬‫اسبا ِ‬
‫به یک زخم‪ ،‬از پای درآورد‪.‬‬
‫بند ‪[ -54‬توس] از وی خواستار شد‪ :‬ای « َارِدْویسو َر اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین!‬
‫مرا این کامیابی ارزانی گردان که بر پسرانِ دلیرِ «خاندانِ ویسَه»‪ 2‬در گذرگا ِه‬
‫گ‪ 4‬بلند و اَشَوَن»‪ ،‬پیروز شوم؛ که من سرزمینهای تورانی را‬ ‫«خْشَثْروسوکَ»‪ 3‬بر فراز «گن ِ‬
‫براندازم‪ :‬پنجاهها صدها‪ ،‬صدها هزارها‪ ،‬هزارها دههزارها‪ ،‬دههزارها صدهزارها‪.‬‬
‫بند ‪« -55‬اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستارِ زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬
‫بند ‪ )6...( -56‬اوست که در جهانِ استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوا ِر نیایش است‪.‬‬
‫بند ‪ -57‬پسران دلیرِ «خاندانِ ویسَه»‪ ،‬در گذرگاهِ «خْشَثْروسوکَ» بر فراز «گنگِ بلند‬
‫و اَشَوَن»‪ ،‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫‪ -1‬پسر "نوذر" پادشاه پیشدادی‪ .‬او از بزرگترین شاهزادگان و پهلوانانِ اساطیریِ ایرانی و در منابع بعدی‪،‬‬
‫در شمار جاودانگان است‪ :‬پس از عروج "کیخسرو" به آسمانها‪" ،‬توس" نیز به همراه "گیو" (پسر "گودرز"‬
‫از دودمان "گشواد") پس از ماجرایی درکوهستان گیرافتاده و به زیر برف‪ ،‬مدفون گشتند‪ .‬بر پایة سنتهای‬
‫کهن‪ ،‬این دو در آخرالزمان زنده از زیر برف برخاسته و به یاوریِ "سوشیانت منجی" میشتابند‪.‬‬
‫‪ -2‬از دودمانهای بهنام و مشهور تورانی‪ .‬در شاهنامه بزرگترین فرد از این خاندان‪" ،‬پیران" نام دارد که‬
‫یکی از خردمندترین افرادِ تورانی است‪.‬‬
‫‪ -3‬به معنای‪« :‬روشنیِ شهر» یا «فروغِ شهریاری» است‪ .‬گذرگاهی بر بلندای کوهِ مقّدسِ «گنگ دژ»‪.‬‬
‫‪ -4‬دژی افسانهای در تورانزمین‪" .‬پشوتن" پسر "گشتاسپ" (و برادر اسفندیار) در این دژ به سر میبرد و‬
‫بنابر افسانههای زرتشتی‪ ،‬در آخرالزمان با یکصد و پنجاه تن از سربازانش که همگی جامهای از «پوستِ سمورِ‬
‫سیاه» بر تن دارند‪ ،‬از دژ خارج شده و به یاری "سوشیانت" میشتابد‪ .‬فرماندهایِ لشگرِ "پشوتن" بر عهدة‬
‫«هوروچیثرَ» (خورشید چهر) کوچکترین پسر "زرتشت" است‪.‬‬
‫کامیابی ارزانی گردان که ما بر "توس" ‪-‬پهلوانِ جنگاور‪ -‬پیروز شویم‪ .‬که ما سرزمینهای‬
‫ایرانی را براندازیم‪ :‬پنجاهها صدها‪ ،‬صدها هزارها‪ ،‬هزارها دههزارها‪ ،‬دههزارها صدهزارها‪.‬‬
‫بند ‪َ « -59‬ارِدْویسو َر اَناهیتَه»‪ ،‬آنها را کامیابی نبخشید‪)1...( .‬‬
‫ن نیرومند"‪ ،‬او را‬ ‫ن کاردان؛ هنگامی که "فریدو ِ‬
‫ن پهلوا ِ‬ ‫بند ‪" -61‬پا اوْروَه"‪ 3‬کشتیرا ِ‬
‫همچون «کرکسی» در هوا به پرواز واداشت‪« ،‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه» را ستود‪...‬‬
‫بند ‪... -62‬او سه شبانهروز پیاپی بهسوی خانة خویش در پرواز بود و نمیتوانست در‬
‫آن فرود آید‪ .‬چون سومین شبِ پروازِ او به سپیدهدمان رسید‪ ،‬به هنگامِ بامدادان به سوی‬
‫«اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» بانگ برآورد‪:‬‬
‫بند ‪ -63‬ای «اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه» زود به یاری من بشتاب! اینک مرا پناهبخش که اگر‬
‫به زمینِ اهورهآفریده‪ 4‬و به خانة خویش رِسَم‪ ،‬هر آیینه تو را در کرانة رود «اَرَنگ»‪ 5‬هزار‬
‫زَورِ‪ 6‬به آیینْ ساخته و پالوده‪ ،‬آمیخته به «هوم»‪ 7‬و آمیخته به شیر‪ ،‬نیاز آورم‪.‬‬
‫بند ‪ -64‬پس آنگاه «اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه» به پیکرِ دوشیزهای برومند‪ ،‬بُرزمند‪ ،‬کمر بر‬
‫میانبسته‪ ،‬راست باال‪ ،‬آزاده‪ ،‬نیکنژاد‪ ،‬بزرگوار‪ ،‬با کفشهایی درخشان که تا مچِ پا را پوشانده‬
‫و به استواری با بندهای زرّین محکم شده‪ ،‬روانه گردید‪.‬‬

‫‪ -3‬از شخصیتهای فراموششدة اساطیرِ ایرانی است‪ .‬داستان شگفتانگیز "پا اوْروَه" تنها همین یکبار در‬
‫«اوستا» آمده و کوششهای نگارنده برای یافتنِ اثری از این کهناسطورة ایرانی در دیگرمتون زرتشتی و‬
‫پهلوی‪ ،‬بینتیجه ماند‪ .‬ذکر نسبتا مفصل این روایت در «آبان یشت»‪ ،‬حکایت از محبوب بودنِ این داستان در‬
‫میان ایرانیانباستان دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬واژة «اهورهآفریده» از افزودههای بعدی است‪.‬‬
‫‪ -5‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 104‬از «مهر یشت»‪.‬‬
‫‪ -7‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 3‬از هات ‪« 9‬یسنا»‪.‬‬
‫بند ‪ -65‬بازوانش را به چاالکی بگرفت و دیری نپایید که او را بیهیچگزند و ناخوشی‬

‫به زمینِ اهورهآفریده‪ 1‬فرود آورد‪.‬‬
‫بند ‪« -66‬اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬
‫‪.‬‬ ‫هفدهم‪3‬‬ ‫کَردة‬
‫ن استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوا ِر نیایش است‪.‬‬
‫اوست که در جها ِ‬ ‫بند ‪-67‬‬ ‫(‪) 4...‬‬
‫بند ‪ -68‬هنگامیکه "جاماسپ"‪ 5‬از دور‪ ،‬سپاهِ دُروَندانِ دیوپرست را دید که با آرایشِ‬
‫رزم‪ ،‬به پیش میآیند‪ ،‬صد اسب‪ ،‬هزار گاو و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫کامیابی ارزانی گردان که من همچن ِد همة دیگرایرانیان‪ ،‬از پیروزیِ بزرگ بهرهمند شوم‪.‬‬
‫بند ‪« -70‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستارِ زَو ِر نیازکننده و به آیینْ‬
‫‪ -1‬واژة «اهورهآفریده» از افزودههای بعدی است‪.‬‬

‫‪ -3‬کَردة ‪ 17‬و کَردههای ‪ 24‬تا ‪ ،28‬در شمارِ یشتهای اصیل نیستن اما از الحاقاتِ قدیمِ زرتشتیان به متنِ‬
‫اصلیِ «آبان یشت» هستند (نگارش یافته در دورانی نزدیک به زندگیِ "زرتشت")‪ .‬به دلیل قدمتِ این‬
‫یشتها و دربرداشتنِ نکاتِ اساطیریِمهم‪ ،‬تمام این کَردهها را بدونِ کموکاست آوردهایم‪.‬‬
‫‪ -5‬از «دودمان هوگو»؛ داماد و نزدیکترین فرد به "زرتشت" و دومین موبد زرتشتی‪ .‬او وزیر دربار‬
‫"کیگشتاسپ"‪ ،‬پادشاه کیانی بود‪ .‬در کتاب «یادگار زریران»‪" ،‬گشتاسپ" رویدادهای آینده را از "جاماسپ‬
‫پرسیده و وی به دقت و درستی سلسلهوقایع آینده را پیشگویی میکند‪ .‬همچنین کتابی پهلوی به نام‬
‫«جاماسپنامه» از دوره ساسانیان باقی مانده است که ایرانیان معتقد بودند به دست وی تحریر یافته است‪.‬‬
‫برای اطالعات بیشتر بنگرید به پاورقی بند ‪ 103‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫بند ‪" -72‬اَشوَزْدَنگهه" پسر "پئورو ذاخشتی" و "اَشوَزْدَنگهه" پسر "سایوژْدْری"‪ 1‬نزدِ‬
‫ت‪ 2‬تیزاسب»‪ ،‬ایزدِ بزرگ و شهریارِ شیدوَر‪« ،‬اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» را صد اسب‪ ،‬هزار گاو‬
‫«اپامنَپا ِ‬
‫و دههزار گوسفند پیشکش آوردند‪...‬‬
‫بند ‪ -73‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَ ِردْویسو َر اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! ما را‬
‫ن جنگ‪ ،‬بر تورانیانِ «دانو» و بر "کَرَ" و "وَرَ" از‬ ‫این کامیابی ارزانی گردان که در میدا ِ‬
‫«دودمان اَسَبَنَ» و بر "دورَاِکَیتَ" چیره شویم‪3.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪« -74‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستارِ زَورِ نیازکننده و به آیی ْ‬
‫بند ‪" -76‬ویستوَرو"‪ 6‬از «خاندانِ نوذر»‪ ،‬بر کرانة آ ِ‬
‫ب «ویتَنگوهَیتی»‪ ،7‬اینچنین‬
‫گفتارِ راست بر زبان‪ ،‬او را پیشکش آورد‪:‬‬
‫‪ -1‬ظاهرا این چهار نفر‪ ،‬از بزرگان و سرشناسانِ تاریخِدورِ ایرانزمین بودهاند که در گرد و غبارِ تاریخ‪ ،‬گم‬
‫شده و آگاهی بیشتری از آنها باشنده نیست جز آنکه بنابر مندرجات برخی از متون پهلوی‪" ،‬اَشوَزْدَنگهه"‬
‫پسر "پئورو ذاخشتی" در شمار جاودانانی است که در آخرالزمان به یاری "سوشیانت" برمیخیزد‪ .‬از‬
‫«خاندان پئورو ذاخشتی» در «فروردین یشت» نیز در چندجا نام برده شده است‪.‬‬
‫‪« -2‬اَپامنَپات» یا «آبان» نام ایزد آبهاست که در اساطیرِ هندی نیز با همین نام آمده است‪ .‬در مورد این‬
‫ایزد در منابع کهن‪ ،‬آگاهیهای متناقضی یافت شده است‪ .‬برخی منابعِ پراکنده‪ ،‬برای «اَپامنَپات» و «آبان» دو‬
‫شخصیتِجداگانه قائلشدهاند‪ .‬بدینگونه که «اَپامنَپات» را ایزدی مستقل دانسته و «آبان» را صفتی برای‬
‫«اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» قلمداد کردهاند‪ .‬اما در دستهای دیگر از منابع‪« ،‬اَپامنَپات» تلفظِ کهنترِ «آبان» دانسته‬
‫شده و هر دو را صفتی برای «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» ثبت کردهاند که مورد اخیر به نظر درست میآید‪ .‬گاهی‬
‫«نپاتاَپام» نیز ضبط شده است‪.‬‬
‫‪ -3‬نامها و دودمانهای یادشده در این بند‪ ،‬ظاهرا از سرشناسترین دیوپرستان تاریخِ کهن بودهاند که‬
‫شوربختانه آگاهی بیشتری از آنها در دست نیست‪ .‬در جایجای بخشهای اصیلِ «یشتها»‪ ،‬بسیار اسامی و‬
‫نامهای قدیمی وجود دارد که به دلیل از بین رفتن منابع‪ ،‬از بیشتر آنها آگاهی نداریم‪.‬‬
‫‪ -7‬از رودهای کهن در ایرانباستان که از جایگاهِ آن آگاهی نداریم‪.‬‬
‫بند ‪ -77‬ای «اَرِدْویسو َر اَناهیتَه»! این سخن به [آیینِ] «اَشه» و به درستی گفته‬
‫می شود که من به شمارة موهای سرم‪ ،‬دیوپرستان را به خاک افکندهام‪ .‬پس تو مرا یک‬
‫گذرگاهی خشک‪ ،‬برای رسیدن به آنسوی «ویتَنگوهَیتی» پدید آور‪.‬‬
‫بند ‪ -78‬پس آنگاه «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» به پیک ِر دوشیزهای برومند‪ ،‬بُرزمند‪ ،‬کمر بر‬
‫میانبسته‪ ،‬راست باال‪ ،‬آزاده‪ ،‬نیکنژاد‪ ،‬بزرگوار‪ ،‬با کفشهایی درخشان که تا مچِ پا را پوشانده‬
‫و به استواری با بندهای زرّین محکم شده‪ ،‬روانه گردید‪ .‬یک رشته از آب را از رفتن بازداشت‬
‫و دیگر رشتهها را بدانسان که بود‪ ،‬به رفتن رها کرد‪ .‬بدینسان گذرگاهی خشک از یک‬
‫کرانه‪ ،‬به کرانة دیگرِ «ویتَنگوهَیتیِ نیکو»‪ ،‬پدید آورد‪1.‬‬
‫بند ‪َ « -79‬ارِدْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستارِ زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬

‫‪.‬‬ ‫بیستم‪3‬‬ ‫کَردة‬
‫بند ‪" -81‬یوشت" از «خاندا ِ‬
‫ن فریان» در کرانة رود «ارَنگ»‪ ،‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو‬
‫و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫بند ‪ -82‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا این‬
‫کامیابی ارزانی گردان که بر «اَختِ جادوی نیرنگباز» چیره گردم و نود و نُه پرسشی که‬
‫«اَختِ جادوی نیرنگبازِ خیرهسر» به دشمنی از من خواهد پرسید‪[ ،‬به درستی] پاسخ توانم‬
‫گفت‪.‬‬
‫‪ -1‬این بند بهگونة شگفتانگیزی به داستانِ یهودیِ «موسی و شکافتهشدنِ رود نیل» شباهت دارد‪ .‬به عقیده‬
‫ب «وَچِرکَرتِ دینی»‪-‬‬ ‫نگارنده‪ ،‬با علم بهاینکه چنین روایتی یکبار دیگر نیز منسوب به "زرتشت" ‪ -‬در کتا ِ‬
‫گزارش شده است‪ ،‬بایستی داستان «موسی و شکافتهشدنِ رود نیل» نیز همچون بسیاری دیگر از افسانهها و‬
‫باورهای عِبرانیان‪ ،‬ریشه در اساطیرِ ایرانی داشته و از این کهنداستانِ آریایی برگرفته شده باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬برای آگاهی از داستان کاملِ «اسطورة یوشت فریان»‪ ،‬بنگرید به ترجمة «ماتیکان یوشت فریان» در‬
‫همین کتاب‪.‬‬
‫بند ‪« -83‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه» ؛ که همیشه خواستارِ زَورِ نیازکننده و به آیینْ پیشکش‬
‫آورنده را کامروا کند‪ ،‬او را کامیابی بخشید‪)1...( .‬‬
‫بند ‪ -96‬میستایم «کوهِ زرّینِ در همهجا ستودة هُکِر‪ »2‬را که «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» از‬
‫آن؛ از بلندای هزار باالی آدمی‪ ،‬برای من فرود آید‪ .‬اوست که در بسیارفرّهمندی‪ ،‬همچن ِد‬
‫همة آبهای روی زمین است و به نیرومندی روان شود‪)1...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیست و دوم‬
‫بند ‪ -98‬اوست که مزداپرستان؛ بَرسَمبهدست‪ ،‬به گرداگردِ وی درآیند‪ .‬او را [بزرگانِ‬
‫ن «خاندان]‬ ‫«خاندان] هُووَه»‪ 3‬ستودند‪ .‬او را [بزرگانِ «خاندان] نوذری» ستودند‪[ .‬بزرگا ِ‬
‫هُووَه» از او دارایی و [بزرگانِ «خاندان] نوذری» از او اسبانِ تکاور خواستند‪ .‬دیری نپایید که‬
‫ن «خاندان]‬‫[بزرگانِ «خاندان] هُووَه» به دارایی فراوان‪ ،‬توانگر شدند‪ .‬دیری نپایید که [بزرگا ِ‬
‫ن تیزتک دست یافت‪4.‬‬ ‫نوذری» کامروا شدند و "گشتاسپ" در این سرزمینها بر اسبا ِ‬
‫‪.‬‬ ‫بیستوچهارم‪5‬‬ ‫کَردة‬
‫اوست که در جهانِ استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوارِ نیایش است‪.‬‬ ‫بند ‪-103‬‬ ‫(‪)6...‬‬
‫اوست اَشَوَنی که جان افزاید و گلْه و رمه و دارایی و کشور را فزونی بخشد‪ .‬اَشَوَنی که‬
‫‪« -4‬خاندان هوگو»؛ بنگرید به پاورقی بند ‪ 103‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫‪« -5‬خاندان نوذری» (اوستایی‪ :‬نئوتَری) دودمانی منسوب به "نوذر" پسر "منوچهر" (از نسل فریدون)‪،‬‬
‫پادشاه پیشدادیِ ایرانزمین بودند‪" .‬نوذر" بنابر «شاهنامه»‪ ،‬هفت سال پادشاه ایران بود و در جنگ با‬
‫تورانیان کشته شد‪" .‬توس" و "گستهم" دو پسر او بودند که بهسببِ نداشتن «فرّه ایزدی» نتوانستند بر‬
‫مسند پادشاهی بنشینند (بزرگان ایران‪" ،‬اوزو" پسر "تهماسپ" را به جانشینی نوذر برگزیدند)‪ .‬در سنّتِ‬
‫ایرانی‪ ،‬به اخالفِ "نوذر"‪« ،‬خاندان نوذری» میگویند‪ .‬سرشناسترین افراد این خاندان‪" ،‬طوس"‪" ،‬گستهم"‪،‬‬
‫"هئوتوسا" (بنگرید به پاورقی بند ‪ 139‬از فروردین یشت)‪" ،‬لهراسپ" و پسرش "گشتاسپ" هستند‪ .‬اما در‬
‫متون جدیدترِ زرتشتی؛ به دلیل کمکهای شایانی که "گشتاسپ" به دین زرتشتی نمود‪ ،‬برای وی‬
‫شجرهنامة جدیدی ساخته و او را که تنها شاه شهر «بلخ» بود‪ ،‬به عنوان شاهنشاه تمام ایران معرفی کردند‪.‬‬
‫بدینترتیب که اصل و نسب «نوذری» وی را حذف کرده و او را به "کیپشین" نوة "کیقباد" منتسب‬
‫نمودند‪ .‬بدینگونه وی به "کیگشتاسپ" ملقب گردیده و در ردیف پادشاهان کیانی‪ ،‬پس از "کیخسرو" قرار‬
‫گرفت‪.‬‬
‫‪ -6‬بنگرید به پاورقی کَردة هفدهم‪.‬‬
‫دایتی»‪2‬‬ ‫بند ‪ -104‬او را بستود "زرتشتِ اَشَوَن" در «ایرانویج»‪ 1‬در کرانة رودِ «نیکوی‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار‬
‫با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬با بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫[نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا‪...‬‬
‫بند ‪ -105‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَرِدْویسو َر اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا‬
‫این کامیابی ارزانی گردان که "کیگشتاسپِ دلیر" پسر "لهراسپ" را بر آن دارم که همواره‬
‫دینی بیاندیشد‪ ،‬دینی سخن گوید و دینی رفتار کند‪.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪َ « -106‬ارِدْویسو َر اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیی ْ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستو پنجم‬
‫پ گرانمایه" بر کرانة آبِ «فْرَزْدانَو»‪ ،5‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و‬‫بند ‪" -108‬کیگشتاس ِ‬
‫‪ -1‬کهنترین سرزمینی که ایرانیان در آن سکونت داشتند‪ .‬بایستی در حوالیِ «خوارزم» بوده باشد‪ .‬معنیِ‬
‫تحتاللفظیِ آن‪« :‬جایگاهِ ایرانیان» است‪ .‬با توجه به این مهم که تقریبا تمامی اسامی یاد شده در «یشتها»‪،‬‬
‫مربوط به ایرانی شرقی هستند‪ ،‬تکرر این واژه در «اوستا» نیز حکایت از آن دارد که آریاییها پیش از‬
‫مهاجرت‪ ،‬در بخشِ شرقیِ فالتِ ایرانزمین و به احتمال بسیار قوی در حوالی «خوارزم» میزیستهاند‪.‬‬
‫بدینترتیب فرضیاتِ موهوم مهاجرت آریاییها از «سیبری» یا از «اروپایشرقی» که توسط پژوهشگرانِ غربیِ‬
‫معاصر با تاکید در سالهای اخیر تکرار شده است‪ ،‬از ریشه بیاساس است‪ .‬همچنین بنگرید به پاورقی بند ‪4‬‬
‫از «وندیداد»‪.‬‬
‫‪ -2‬از مهمترین و مقدسترین رودهای اساطیریِ ایرانزمین‪ .‬در اواخر دورة ساسانی «رود دایتی» را با «رود‬
‫سند» یکی میپنداشتند‪ .‬حتی اگر نپذیریم که «دایتی»‪ ،‬همان «سند» است‪ ،‬بیگمان این رود بایستی یکی‬
‫از رودهای نیمةشرقیِ فالتِ ایرانزمین بوده باشد و فرضیاتِ مطروحة اخیر‪ ،‬که «دایتی» را با رودهای غربیِ‬
‫فالتِ ایران ‪-‬همچون «ارس»‪ -‬یکی دانستهاند‪ ،‬از ریشه خطاست‪.‬‬
‫‪ -5‬بنابر مندرجات «بندهشن» (یخش ‪ 22‬بند ‪ ،)5‬این دریاچه در «سیستان» قرار داشته است‪ .‬همچنین در‬
‫«بهمن یشت» آمده است که "اوشیدر" (نخستین سوشیانت از سوشیانتهای سهگانة زرتشتی) در کنار این‬
‫دریاچه زاده خواهد شد‪.‬‬
‫بند ‪ -109‬و از از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا‬
‫ت‪ 1‬دُژدین" و "پِشَنای‪ 1‬دیوپرست" و‬ ‫این کامیابی ارزانی گردان که در نبرد با "تَئریاوَن ِ‬
‫پ‪ 2‬دُروَند" پیروز شوم‪.‬‬
‫"ارجاس ِ‬
‫ن‬
‫بند ‪« -110‬اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیی ْ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستوششم‬
‫بند ‪" -112‬زریر"‪ 5‬رزمکنان بر پشتِ اسب‪ ،‬در کرانة آبِ «دایتی»‪ ،‬او را صد اسب‪ ،‬هزار‬
‫گاو و دههزار گوسفند پیشکش نمود‪...‬‬
‫بند ‪ -113‬و از از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَرِدْویسورَ اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا‬
‫ک‪ 6‬دیوپرستِ‬ ‫این کامیابی ارزانی گردان که در میدان کارزار و در نبرد با "هومَیَ ِ‬
‫گشودهچنگال" که در هشت خانه به سر میبرد‪ ،‬و همیدون بر "ارجاسپِ دُروَند" [شهریا ِر‬
‫خیونان] چیرگی یافته و به پیروزی دست یابم‪.‬‬
‫بند ‪« -114‬اَ ِردْویسو َر اَناهیتَه»؛ که همیشه خواستا ِر زَورِ نیازکننده و به آیینْ‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیست وهفتم‬
‫‪ -1‬از دیوپرستانی که آگاهی بیشتری از او در دسترس نیست‪.‬‬

‫‪ -2‬شهریار دیوپرستِ «خیونها» که شاخهای از تورانیان بودند‪ .‬او برای براندازی دین زرتشتی‪ ،‬به شهر «بلخ»‬
‫لشگر براند و با "گشتاسپ" به نبرد پرداخت‪ .‬اما سرانجام توسط "اسفندیار" پسر "گشتاسپ"‪ ،‬کشته شد‪.‬‬
‫‪ -6‬از دیوپرستانی که به دستِ "زریر" کشته شد‪ .‬از او آگاهی بیشتری در دست نیست‪.‬‬
‫بند ‪" -116‬وَندَرِمَینیش"‪ 1‬نزدیکِ «دریای فراخکرت» ‪ ،‬او را صد اسب‪ ،‬هزار گاو و‬
‫بند ‪ -117‬و از از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَرِدْویسو َر اَناهیتَه»! ای نیک! ای تواناترین! مرا‬
‫پ دلیر" و بر سوارِ جنگاور "زریر"‪ ،‬پیروز شوم‪.‬‬ ‫این کامیابی ارزانی گردان که بر "کیکشتاس ِ‬
‫که سرزمینهای ایرانی را براندازم‪ :‬پنجاهها‪ ،‬صدها‪ ،‬صدهاهزارها‪ ،‬هزارهادههزارها‪،‬‬
‫دههزارهاصدهزارها‪.‬‬
‫بند ‪« -118‬اَرِدْویسورَ اَناهیتَه» او را کامیابی نبخشید‪)2...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة بیست وهشتم‬
‫بند ‪ ) 3...( -119‬اوست که در جهانِ استومند‪ ،‬برازندة ستایش و سزاوا ِر نیایش است‪.‬‬
‫اوست اَشَ وَنی که جان افزاید و گله و رمه و دارایی و کشور را فزونی بخشد‪ .‬اَشَوَنی که‬
‫بند ‪ -120‬اهورامزدا او (اَ ِردْویسورَ اَناهیتَه) را چهار اسب از باد و باران و ابر و تگرگ‬
‫پدید آورد‪ .‬ای "زرتشت سپیتمان" ! همیشه برای من از این چهار اسب‪ ،‬باران و برف و ژاله و‬
‫تگرگ فرومیبارد به کسی که هزار و نهصد تیر بخشیده شده باشد‪4.‬‬
‫‪ -1‬در شاهنامه‪" :‬اندریمان"‪ .‬او برادر "ارجاسپ" است که در جنگ با "اسفندیار" کشته شد‪" .‬دکتر جلیل‬
‫دوستخواه" این نام را‪« :‬کسی که منش و خیالش در پیِ آوازه و ستایش است» معنی کرده است‪.‬‬
‫‪ -4‬به نظر میرسد این بند‪ ،‬یکی از کهنترین بندهای «آبان یشت» باشد که توسط زرتشتیان در ادوارِ بعدی‬
‫دستکاری شده و دو عبارت «اهورامزدا» و "زرتشت سپیتمان" را بدان افزوده باشند‪ .‬تفسیر و تاویلِ این بند‬
‫بسیار پیچیده است و بهخصوص مشخص نیست که منظور از عبارت‪« :‬هزار و نهصد تیر بخشیده شده باشد»‬
‫چیست‪.‬‬
‫خْوَرنَه‪ 1‬یشت‬
‫«خْوَرنَه یشت» یا «زامیاد یشت» یا «کیان یشت» نوزدهمین یشت از «اوستا» است و‬
‫در بزرگداشت و ستایشِ «فرّة کیانی» سروده شده است‪.‬‬
‫«فرّه» به باور نیاکانمان‪ ،‬فروغ و موهبتی است ایزدی که هرکس از آن برخوردار شود‪،‬‬
‫برازندة ساالری و شهریاری میگردد‪ .‬بنابر کهنترین اساطیرِ ایرانی‪ ،‬تمام پادشاهان‬
‫پیشدادی‪ ،‬کیانی و پهلوانان و بزرگانِ ایرانی‪ ،‬دارای «فرّه ایزدی» بودهاند‪ .‬بارها در البالی‬
‫ی اوستایی و پهلوی‪ ،‬به بسیاری از دشمنان ایرانزمین از جمله‬ ‫اساطیرِ کهن و قدیم ِ‬
‫«آژیدهاک» و "افراسیاب" برمیخوریم که در پی بهدستآوردنِ این «فرّه» بوده اما هرگز‬
‫موفق به این امر نشدند‪.‬‬
‫در «اوستا» ما با دوگونه «فرّه» مواجه هستیم‪« :‬فرّة کیانی» که ویژة شهریاران و‬
‫پهلوانان و بزرگزادگان است و «فرّة ایرانی» که متعلق به تمام مردان و زنان و جانوران و‬
‫گیاهان و سرزمینهای ایرانی است‪.‬‬
‫ن این یشت در‬ ‫ت جغرافیایی موجود در «خْوَرنَه یشت» نشان میدهد که سرایندگا ِ‬ ‫اشارا ِ‬
‫نواحی شرقی و جنوبشرقیِ فالتِ ایران میزیستهاند‪ .‬این یشت به دلیل داشتنِ نامهای‬
‫ص کهن‪ ،‬از مهمترین یشتهای «اوستا» است‪ .‬بندهای ‪ 1‬تا ‪( 8‬شامل نام کوههای بخش‬ ‫خا ِ‬
‫شرقی فالت ایرانزمین) و ‪ 66‬تا ‪( 69‬شامل نام رودهای بخش شرقی فالت ایرانزمین)‬
‫دارای اسامی و توضیحاتِ مهمی است‪ .‬هرچند که بندهای فوقالذکر از لحاز قدمت‪ ،‬در‬
‫شمار اضافات دورههای اشکانی و ساسانی محسوب میشوند و از موضوع این جستار خارج‬
‫است؛ وانگهی اطالعات جغرافیایی بکری را دربردارند که مخاطب کنجکاو‪ ،‬میتواند با مراجعه‬
‫به آنها‪ ،‬آگاهیهای تاریخی‪/‬جغرافیاییِ ارزندهای را بهدست آورد‪.‬‬
‫«خْوَرنَه یشت» دارای ‪ 15‬کَرده و ‪ 96‬بند است‪ .‬اما بسیاری از این بندها از افزودههای‬
‫دورههای پارتی و ساسانی است‪ .‬در ادامه به معرفی کهنترین بندهای «خْوَرنَه یشت»‬
‫پرداخته خواهد شد اما باید توجه داشت که بعید نیست در این یشت‪ ،‬بندهای قدیمی‬
‫‪ -1‬پهلوی‪« :‬فرّه»‬
‫متن کهنترین بخشهای «خْوَرنَه یشت»‬

‫ی نیرومندِ مزداآفریده» را میستاییم؛ [آن فرّة] بسیارستوده‪،‬‬ ‫بند ‪« -25‬فرّة کیان ِ‬
‫زبردست‪ ،‬پرهیزگار‪ ،‬کارآمد و چاالک را که برتر از دیگرآفریدگان است‪1.‬‬
‫بند ‪... -26‬که دیرزمانی از آنِ "هوشنگ پیشدادی" بود‪ .‬چنان که بر هفت کشور‬
‫شهریاری کرد و بر دیوان و مردمانِ [دُروند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپَنهای‬
‫ستمکار» چیره شد و دو سوم از «دیوان مَزَنْدَری» و «دُروندانِ َورِنَ» را برانداخت‪2.‬‬

‫بند ‪« -27‬فرّة کیانیِ نیرومندِ مزداآفریده» را میستاییم؛ [آن فرّة] بسیارستوده‪،‬‬
‫بند ‪... -28‬که از آنِ "تهمورث‪ 3‬زیناوَند" بود‪ .‬چنان که بر هفت کشور شهریاری کرد و‬
‫ن [دُروند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپَنهای ستمکار» چیره شد‪.‬‬
‫بر دیوان و مردما ِ‬
‫بند ‪... -29‬چنانکه بر دیوان و مردمانِ [دُروند] و جادوان و پریان و چیره شد و‬
‫«اهریمن» را به پیکرِ اسبی درآورد و سیسال سوار بر او به دوکرانة زمین‪ ،‬همیتاخت‪.‬‬
‫ن "جمشید خوبرمه" بود‪ .‬چنان که بر هفت کشور‬ ‫بند ‪... -31‬که دیرزمانی از آ ِ‬
‫شهریاری کرد و بر دیوان و مردمانِ [دُروند] و جادوان و پریان و «کَویها و کَرَپَنهای‬
‫ستمکار» چیره شد‪.‬‬
‫‪ -1‬بهنظر میرسد این بندِ کهنسال‪ ،‬از گزندِ دستکاریهای بعدی بیبهره نباشد‪.‬‬
‫‪ -3‬پسر "ویونگهان"و نبیرة "هوشنگ" (در شاهنامه‪ :‬پسر هوشنگ)‪" .‬تهمورث" پس از نیای بزرگش‬
‫"هوشنگ"‪ ،‬به پادشاهی رسید‪ .‬بنابر اساطیر‪ ،‬وی «اهریمن» را شکست داده‪ ،‬و به مدت سیسال بر پشت او‬
‫سوار گردید‪.‬‬
‫بند ‪ -32‬آن که هم دارایی و هم سود را از دیوان برگرفت‪ .‬آنکه هم فراوانی و هم گلّه‬

‫را از دیوان برگرفت‪ .‬آنکه هم خشنودی و هم سرافرازی را از دیوان برگرفت‪ .‬به [دورانِ]‬
‫شهریاریِ او‪ ،‬خوردنیها و آشامیدنیها‪ ،‬نکاستنی [بودند] و جانوران و مردمان‪ ،‬بیمرگ‬
‫[بودند] و آبها و گیاهان‪ ،‬نخشکیدنی بودند‪.‬‬
‫ک‬
‫ی او‪ ،‬نه سرما بود و نه گرما‪ ،‬نه پیری بود‪ ،‬نه مرگ‪ ،‬و نه رَش ِ‬
‫بند ‪ -33‬به شهریار ِ‬
‫ن [خود را] به‬
‫دیوآفریده‪ .‬اینچنین بود‪ ،‬پیش از آنکه او دروغ گوید؛ پیش از آنکه او دها ِ‬
‫دروغ [گفتن]‪ ،‬آلوده کند‪.‬‬
‫ن [خود را] به دروغ [گفتن]‪ ،‬آلوده کرد‪« ،‬فرّه» آشکارا به‬
‫بند ‪ -34‬پس از آنکه او دها ِ‬
‫پیکرِ مرغی از او به بیرون شتافت‪ .‬هنگامیکه "جمشید خوبرمه" دید که «فرّه» از وی‬
‫ی [دیوان]‪ ،‬فروماند و به زمین‬ ‫بگسست‪ ،‬افسرده و سرگشته همی گشت و در برابرِ دشمن ِ‬
‫پنهان گردید‪.‬‬
‫بند ‪ -35‬نخستینبار‪« ،‬فرّه» بگسست؛ آن «فرّة» "جمشید"‪« ،‬فرّة» "جَم" پس ِر‬
‫"ویوَنگهان" به کالب ِد «مرغِ وارِغَن»‪ 1‬به بیرون شتافت‪ .‬این «فرّة از "جَم" گسسته» را «مه ِر‬
‫ش دههزارچشم‪ -‬برگرفت‪« .‬مهر»‪ ،‬شهریارِ همة سرزمینها را‬ ‫فراخچراگاه» ‪[-‬آن] هزارگو ِ‬
‫میستاییم‪)2...( .‬‬
‫بند ‪ -36‬دومینبار‪« ،‬فرّه» بگسست؛ آن «فرّة» "جمشید"‪« ،‬فرّة» "جَم" پس ِر‬
‫"ویوَنگهان" به کالبدِ «مرغِ وارِغَن» به بیرون شتافت‪ .‬این «فرّة از "جَم" گسسته» را‬
‫«فریدون» پسرِ «آتبین» برگرفت که (‪ )3...‬پیروزمندترینِ مردمان بود‪.‬‬
‫بند ‪ -37‬آنکه «آژیدهاک» را فروکوفت‪[ .‬آژیدهاکِ] سهپوزة سهکلّة ششچشم را؛‬
‫ن جهان‬‫آن دارندة هزارگونه چاالکی را؛ آن دی ِو بسیارزورمن ِد «دُروج» را‪ ،‬آن دُروَن ِد آسیبرسا ِ‬
‫و آن زورمندترین «دُروج» که «اهریمن» برای تباهکردنِ جهانِ «اَشه»‪ ،‬بهپتیارگی در‬
‫جهانِاستومند بیآفرید‪.‬‬
‫بند ‪ -38‬سومینبار‪« ،‬فرّه» بگسست؛ آن «فرّة» "جمشید"‪« ،‬فرّة» "جَم" پس ِر‬
‫"ویوَنگهان" به کالبدِ «مرغِ وارِغَن» به بیرون شتافت‪ .‬این «فرّة از "جَم" گسسته» را‬
‫«گرشاسپ نریمان» برگرفت که (‪ )3...‬در دلیری و مردانگی‪ ،‬زورمندترینِ مردمان بود‪...‬‬
‫‪ -1‬مرغی اساطیری است‪.‬‬

‫‪ -2‬در ادامه آمده است‪« :‬که اهورهمزدا او را فرّهمندترینِ ایزدانِمینُوی بیآفرید‪ ».‬که از افزودههای بعدی است‪.‬‬
‫‪ -3‬در اینجا عبارت‪« :‬بهجز از زرتشت» آمده است که از افزودههای بعدی است‪.‬‬
‫بند ‪... -39‬که زور و دلیریِ مَردانه‪ ،‬بدو پیوست‪ .‬ما آن دلیریِ برپایایستاده‪ ،‬ناخفته‪ ،‬در‬
‫ی به "گرشاسپ" پیوسته را میستاییم‪.‬‬ ‫بستر آرمیده و بیدار‪ ،1‬آن دلیر ِ‬
‫بند ‪ -40‬آنکه «اژدهای شاخدار» را بکُشت؛ آن اسباوبارِ مرداوبار‪ 2‬را؛ آن زهرآلو ِد‬
‫زردرنگ را که زهرِ زردرنگش به بلندای نیزهای [بلندباال]‪ ،‬روان بود‪ .‬هنگامِ نیمروز‪،‬‬
‫"گرشاسپ" در دیگی آهنین‪ ،‬بر پشتِ او (=اژدها) خوراک میپخت‪ .‬آن تبهکار از گرما[ی‬
‫آتش] ناگهان از زیرِ [آن دیگِ] آهنین فراز آمد و آبِجوشان را بپراکند‪" .‬گرشاسپ نریمان"‬
‫هراسان به کناری شتافت‪.‬‬
‫ن‬‫بند ‪ -41‬آنکه «گُندَرِوَی‪ 3‬زرّینهپاشنه» را بکُشت که پوزهگشاد‪ ،‬به تباهکردنِ جها ِ‬
‫استومندِ «اَشه» برخاسته بود‪ .‬آنکه نُه پسرِ " َپثَنَیَه"‪ 4‬را و پسرانِ "نِیویک"‪ 4‬و پسرانِ‬
‫پ‪ 5‬زرّینهتاج» و "وَرِشَوَ"‪ 4‬از «خاندان دانی» و "پیتَئونة‪4‬‬
‫"داشْتَیانی"‪ 4‬را بکُشت‪ .‬که «هیتاس ِ‬
‫پریدوست" را بکُشت‪.‬‬
‫بکُشت‪6...‬‬ ‫بند ‪ -42‬آنکه «اَرزوشَمَنة‪ 4‬دارندة دلیریِ مردانه» را‬
‫بند ‪ -43‬آنکه «سَناویدْکه»‪ 4‬را بکُشت؛ آنشاخدارِسنگیندسترا کهدرانجمن میگفت‪:‬‬
‫من هنوز نابُرنا‪ 7‬هستم‪ .‬بدانهنگام که بُرنا شوم‪ ،‬زمین را چرخ و آسمان را گردونة خویش‬
‫خواهم کرد‪...‬‬
‫پ دلیر" مرا نکشد‪ ،‬من «سپندمینو» را از «گرَزمانِ درخشان»‬ ‫بند ‪... -44‬اگر "گرشاس ِ‬
‫فروکشم و «اَنگرهمینو» را از «دوزخِ تیره» برآورم تا آندو‪ ،‬گردونة مرا بکِشند‪[ .‬اما او کامیاب‬
‫‪« -1‬در بستر آرمیده و بیدار» اشارهای است به زنده بودن "گرشاسپ"‪ .‬بر پایة اساطیر ایرانی‪" ،‬گرشاسپ"‬
‫نمرده است بلکه بر اثر اصابت تیری زهرآگین که توسط یک تورانی بر پیکرش بنشسته‪ ،‬به خوابی طوالنی‬
‫فرو رفته و ‪ 99999‬فروهر از پیکرش محافظت میکنند تا در آخرالزمان هنگامی که «آژیدهاک» بندهای‬
‫خویش را پاره کرده و برای نابودی جهان‪ ،‬خود را آماده مینماید‪" ،‬گرشاسپ" دگرباره برخاسته به دفاع از‬
‫ایرانیان بپردازد‪ .‬در این نبرد حماسی وی بر «آژیدهاک» چیره خواهد گردید‪ .‬همچنین بنگرید به پاورقی‬
‫بند ‪ 61‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫‪ -2‬یعنی اژدهایی که اسبان و مردمان را میبلعید‪.‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 38‬از «آبان یشت»‪.‬‬
‫‪ -4‬از این اسطورة فراموششده‪ ،‬جز آنچه که در اینجا آمده است‪ ،‬آگاهیِ بیشتری در دست نیست‪.‬‬
‫‪« -6‬هیتاسپِ زرّینهتاج» دیوی است که "اورواخْشَیَه" برادر "گرشاسپ" را به قتل رساند‪" .‬گرشاسپ" نیز به‬
‫کین خواهیِ برادر‪ ،‬با او به مبارزه پرداخته و وی را از بین برد‪ .‬بنگرید به بند ‪ 28‬از «رام یشت»‪.‬‬
‫‪ -7‬در اینجا چندین واژة خراب و آشفته آمده است که معنیِ درستی از آنها برنمیآید‪.‬‬
‫‪ -8‬نابالغ‬
‫نگردید چرا که] "گرشاسپِ دلیر" او را بکُشت و جانش را بگرفت و زندگانیاش را تباه‬
‫گردانید‪1.‬‬
‫‪.‬‬ ‫هفتم‪2‬‬ ‫کَردة‬

‫زبردست‪ ،‬پرهیزگار‪ ،‬کارآمد و چاالک را که برتر از دیگرآفریدگان است‪.‬‬
‫بند ‪« -46‬سپندمینو» و «اَنگرهمینو» برای به چنگ آوردنِ این «فرّة ناگرفتنی»‬
‫کوشیدند و هر یک از آندو‪ ،‬چاالکترین پیکهای خویش را برای دستیابی به آن گسیل‬
‫نمود‪« .‬سپندمینو»‪ ،‬پیکهای خویش «بهمن»‪« ،3‬اردیبهشت»‪ 4‬و «آذرِ مزدااهوره»‪ 5‬را‬
‫فرستاد و «اَنگرهمینو» پیکهای خویش «اَکومَن»‪« ،6‬خش ِم خونیندرفش»‪« ،7‬آژیدهاک» و‬
‫"سْپیتْیوَر"‪ - 8‬همو که تنِ "جمشید" را با ارّه به دو نیم کرد‪ -‬فرستاد‪.‬‬
‫بند ‪ -47‬پس آنگاه‪« ،‬آذرِ مزدااهوره» اندیشهکنان اینچنین به پیش خرامید‪ :‬من این‬
‫«فرّة ناگرفتنی» را به چنگ خواهم آورد‪ .‬اما «آژیدهاکِ سهپوزة بدنهاد» اینچنین‬
‫پرخاشکنان از پیِ او بشتافت‪:‬‬
‫‪ -1‬عباراتِ کهنسالِ «سپندمینو» و «اَنگرهمینو» به خوبی قدمت و کهنگیِ این بند را نشان میدهد‪ .‬این هر‬
‫دو نام‪ ،‬تا زمان زندگانی "زرتشت" نیز هنوز به معنای دو مینوی «نیک» و «شر»‪ ،‬قلمداد میشدند (گاهان‪،‬‬
‫یسنا هات ‪ .)30‬اما در تحریفات بعدیِ زرتشتیان‪ ،‬با «اهورامزدا» و «اهریمن» یکی انگاشته شدند‪.‬‬
‫‪ -2‬کَردههای هفتم و هشتم‪ ،‬از کهنترین «یشتها» هستند که در ادوارِ بعدی به شدت دستکاری شدهاند‪.‬‬
‫برای نمونه در بند ‪ 46‬عبارت «مزدااهوره» در ادامة نامِ «آذر»‪ ،‬الحاقی است‪ .‬در همین بند در ترتیب‬
‫قرارگیریِ نام امشاسپندان و دیوان برای نبرد‪ ،‬باید تردید داشت‪ .‬در بندهای ‪ 48‬و ‪ 50‬عبارت «زمینِ‬
‫اهورهآفریده» از اضافات بعدی است و در بندهای ‪ 56‬تا ‪ ،64‬تمام مواردی که نام "زرتشت" و خطاب قرار‬
‫دادن او توسط «اهورامزدا» آمده است‪ ،‬از اضافات جدید زرتشتی است‪ .‬همچنین نام سه شاخابه در انتهای‬
‫بندهای ‪ 59 ،56‬و ‪ 62‬نیز الحاقی است‪ .‬جدا از دستکاریهای اخیر‪ ،‬روایت فوق ‪ -‬از لحاز محتوا‪ -‬از‬
‫اصیلترین و جذابترین کهنداستانهای ایرانی است‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬وُهوُمَن»؛ به معنای «منشِ نیکو»‪ .‬در سنت زرتشتیان‪ ،‬از امشاسپندان است‪.‬‬
‫‪ -4‬اوستایی‪« :‬اَشهوَهیشتا»؛ به معنای «بهترین اَشه»‪ .‬در سنت زرتشتیان‪ ،‬از امشاسپندان است‪.‬‬
‫‪ -6‬اوستایی‪« :‬اَکَمَنَ»؛ به معنای «منشِ پلید»‪ .‬نام یکی از دیوان‪( .‬در مقابلِ بهمن‪ :‬منشِ نیک)‪.‬‬
‫‪ -7‬از دیوان‪.‬‬
‫‪ -8‬بنابر اساطیر ایرانی‪ ،‬پس از گسستن «فرّه» از "جمشید" و چیرگی «آژیدهاک» بر سرزمین ایران‪،‬‬
‫"جمشید" متواری گردید‪« .‬آژیدهاک» لشگری برای یافتن او گسیل نمود و این لشگر سالها بعد‪ ،‬او را در‬
‫کنار دریای چین یافته و یکی از فرماندهانِ «آژیدهاک» به نام "سْپیتْیوَر"‪ ،‬با اره "جمشید" را به دو نیم‬
‫کرد‪ .‬در «بندهشن» (بند ‪ 5‬از بخش ‪ )31‬آمده است که این "سْپیتْیوَر" برادر "جمشید" بود که به او خیانت‬
‫کرده و به «آژیدهاک» پیوست‪.‬‬
‫بند ‪ -48‬ای «آذرِ مزدااهوره»! واپسرو که اگر تو این «فرّة ناگرفتنی» را به دست‬
‫آوری‪ ،‬هرآیینه من تو را به یکباره نابود کنم؛ بدانسان [که زینپس] نتوانی زمینِ‬
‫ن «اَشه»‪،‬‬
‫اهورهآفریده را روشنایی بخشی‪ .‬آنگاه «آذر» از بیمِ تباهی و برای نگاهداشتِ جها ِ‬
‫دستها را واپس کشید؛ چه «آژیدهاک» سهمگین بود‪.‬‬
‫ک سهپوزة زشتنهاد» اندیشهکنان اینچنین به پیش‬ ‫بند ‪ -49‬پس آنگاه‪« ،‬آژیدها ِ‬
‫خرامید‪ :‬من این «فرّة ناگرفتنی» را به چنگ خواهم آورد‪ .‬اما "آذرِ مزدااهوره" اینچنین‬
‫پرخاشکنان از پیِ او بشتافت‪:‬‬
‫بند ‪ -50‬ای «آژیدهاکِ سهپوزه»! واپسرو که اگر تو این «فرّة ناگرفتنی» را به دست‬
‫آوری‪ ،‬هرآیینه من تو را از پی بسوزانم و بر پوزههای تو آتش برافروزم؛ بدانسان [که‬
‫زینپس] نتوانی تباهکردنِ جهانِ «اَشه» را بر زمینِ اهورهآفریده گام نهی‪ .‬آنگاه‬
‫«آژیدهاک» از بیمِ تباهی و برای نگاهداشتِ جهانِ «اَشه»‪ ،‬دستها را واپس کشید؛ چه‬
‫"آذر" سهمگین بود‪.‬‬
‫ت تیزاسب»‪ ،‬دریافت و‬‫بند ‪« -51‬فرّه» به «دریای فراخکرت» جست‪ .‬آنگاه «اَپامنَپا ِ‬
‫آرزو کرد که آن را به چنگ آورد‪ :‬من این «فرّة ناگرفتنی» را به چنگ آورم از تکِ دریای‬
‫ک دریاهای ژرف‪.‬‬
‫ژرف؛ از ت ِ‬
‫س دادخواهان‬
‫بند ‪ -52‬رَ ِد بزرگوار‪ ،‬شهریارِ شیدوَر‪« ،‬اَپامنَپاتِ تیزاسب»‪ ،‬آن دلیرِ دادر ِ‬
‫را میستاییم‪ .‬آفریدگار را میستاییم که مردمان را بیآفرید‪ .‬ایزدِ آب را میستاییم که هرگاه‬
‫او را بستایند‪ ،‬میشنود‪.‬‬
‫ی نیرومن ِد مزداآفریده» را میستاییم؛ [آن فرّة] بسیارستوده‪،‬‬
‫بند ‪« -55‬فرّة کیان ِ‬
‫زبردست‪ ،‬پرهیزگار‪ ،‬کارآمد و چاالک را که برتر از دیگرآفریدگان است‪.‬‬
‫ب تورانیِ تبهکار" به آرزوی ربودنِ «فرّة ناگرفتنی» ‪-‬فرّهای که‬‫بند ‪" -56‬افراسیا ِ‬
‫ت اَشَوَن" است‪ -‬جامه از تن برگرفت و‬
‫ن تیرههای ایرانی و "زرتش ِ‬
‫هماکنون و از اینپس از آ ِ‬
‫برهنه به «دریای فراخ کَرت» بجست و شناکنان در پیِ «فرّه» شتافت‪« .‬فرّه» تاختن گرفت‬
‫و [از دسترس او] بهدررفت‪ .‬از آنجاست که شاخابهای به نام «خسرو» از «دریای فراخکرت»‬
‫پدید آمد‪.‬‬
‫ب تورانیِ بسیارزورمند" ناسزاگویان از «دریای فراخکرت» برآمد‪:‬‬ ‫بند ‪" -57‬افراسیا ِ‬

‫«اِیْثَ‪ ،‬اِیْثَ‪ ،‬یِثْنَ‪ ،‬اَهمایی!»‪[ 1‬و بگفت‪ ]:‬من نتوانستم که این «فرّه» را‪[-‬فرّهای] که هماکنون‬
‫ت اَشَوَن" است‪ -‬بربایم‪...‬‬
‫ن تیرههای ایرانی و "زرتش ِ‬‫و از اینپس از آ ِ‬
‫بند ‪... -58‬اینک همة تر و خشک و بزرگ و نیک و زیبا را بههَمدرآمیزم تا‬
‫ب تورانیِ بسیارزورمند" [دگرباره] خود را به‬
‫«اهورهمزدا» به تنگنا افتد! آنگاه "افراسیا ِ‬
‫«دریای فراخکرت» افکند‪.‬‬
‫ن «فرّة ناگرفتنی» ‪[-‬فرّهای] که‬ ‫بند ‪ -59‬پس دومینبار "افراسیاب" به آرزوی ربود ِ‬
‫ت اَشَوَن" است‪ -‬جامه از تن برگرفت و‬ ‫ن تیرههای ایرانی و "زرتش ِ‬
‫هماکنون و از اینپس از آ ِ‬
‫برهنه به «دریای فراخ کَرت» بجست و شناکنان در پیِ «فرّه» شتافت‪« .‬فرّه» تاختن گرفت‬
‫و [از دسترس او] بهدررفت‪ .‬از آنجاست که شاخابهای به نام «دریاچة وَنگهَزْداه» از «دریای‬
‫فراخکرت» پدید آمد‪.‬‬
‫ب تورانیِ بسیارزورمند" ناسزاگویان از «دریای فراخکرت»‬ ‫بند ‪ -60‬آنگاه "افراسیا ِ‬
‫برآمد‪« :‬اِیْثَ‪ ،‬اِیْثَ‪ ،‬یِثْنَ‪ ،‬اَهمایی‪ ،‬اَوَئِثَ‪ ،‬اِیْثَ‪ ،‬یِثْنَ‪ ،‬کَهمایی!»‪[ 1‬و دگربار بگفت‪ ]:‬من نتوانستم‬
‫که این «فرّه» را ‪[-‬فرّهای] که هماکنون و از اینپس از آنِ تیرههای ایرانی و "زرتش ِ‬
‫ت‬
‫اَشَوَن" است‪ -‬بربایم‪...‬‬
‫بند ‪... -61‬اینک همة تر و خشک و بزرگ و نیک و زیبا را بههَمدرآمیزم تا اهورهمزدا به‬
‫تنگنا افتد!‬
‫بند ‪ -62‬پس سومینبار "افراسیاب" به آرزوی ربودنِ [آن] «فرّة ناگرفتنی» ‪[-‬فرّهای]‬
‫که هماکنون و از اینپس از آنِ تیرههای ایرانی و "زرتشتِ اَشَوَن" است‪ -‬جامه از تن‬
‫ی «فرّه» شتافت‪« .‬فرّه»‬ ‫برگرفت و برهنه به «دریای فراخ کَرت» بجست و شناکنان در پ ِ‬
‫تاختن گرفت و [از دسترس او] بهدررفت‪ .‬از آنجاست که شاخابهای به نام «اَوْژْدانوَن»‪ 2‬از‬
‫«دریای فراخکرت» پدید آمد‪.‬‬
‫‪ -1‬تاکنون نه در گزارش های قدیم اوستا (زند و پازند و متون پهلوی) و نه در پژوهشهای جدید‪ ،‬معنی‬
‫مشخصی برای این عباراتِ کهنسال و بسیار قدیمی ‪ -‬که عینا با تلفظ متن اصلی در اینجا رونویسی شده‬
‫است‪ -‬ثبت نگردیده و تنها آن را با نام دشنامها و ناسزاهای "افراسیاب" شناختهاند‪.‬‬
‫‪ -2‬شاخابههای «خسرو»‪« ،‬اَوْژْدانوَن» و «دریاچة وَنگهَزْداه» که در این متن آمده است‪ ،‬نامهایی هستند که‬
‫در زمان بازنویسی «یشتها» (احتماال به جای سه واژة کهنتر و ناشناختهتر) به متنِ اصلی افزوده شدهاند‪.‬‬
‫ب تورانیِ بسیارزورمند" ناسزاگویان از «دریای فراخکرت»‬ ‫بند ‪ -63‬آنگاه "افراسیا ِ‬

‫برآمد [و فریاد برآورد]‪ « :‬اِیْثَ‪ ،‬اِیْثَ‪ ،‬یِثْنَ‪ ،‬اَهمایی‪ ،‬اَوَئِثَ‪ ،‬اِیْثَ‪ ،‬یِثْنَ‪ ،‬اَهمایی‪ ،‬آوُیهاِیْثَ‪ِ ،‬پثْنَ‪،‬‬
‫اَهمایی!»‪1‬‬
‫بند ‪ -64‬او نتوانست این «فرّه» را ‪[-‬فرّهای] که هماکنون و از اینپس از آنِ تیرههای‬
‫ت اَشَوَن" است‪ -‬بِرُباید‪ 2.‬برای ف ّر و فروغش‪ ،‬من او را ‪« -‬فرّة مزداآفریدة‬ ‫ایرانی و "زرتش ِ‬
‫ناگرفتنی» را‪ -‬با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪«- .‬فرّة مزداآفریدة ناگرفتنی» را با‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با‬
‫«هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫زَور و با سخن رسا میستاییم (‪)3...‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دهـ م‬

‫‪ -2‬این داستانِ قدیمی‪ ،‬یکی از کهنسالترین اساطیرِ ایرانی است که موضوع اصلیِ آن‪ ،‬نبرد خدایان است و‬
‫کاراکترهای قهرمانان آن‪ ،‬همگی از ایزدان هستند‪ .‬داستانِ موجود در این دو کَرده‪ ،‬از معدود روایات‬
‫اینچنینی ا ست که تا امروز باقی مانده است‪ .‬چرا که در اسطورههای بعدیِ آریایی‪ ،‬اینگونه از روایات به‬
‫تدریج رنگ باخته و پادشاهان و پهلوانان‪ ،‬تبدیل به قهرمانانِ داستانها شدند‪ .‬نمونه این نبردِ خدایان را در‬
‫کهنترین اسطورههای یونانی و هندی نیز میتوان مشاهده کرد که البته قدمت این روایتِ ایرانی از‬
‫نمونههای مشابه یونانی و هندی‪ ،‬بیشتر است‪ .‬در اینجا این موضوع مطرح میشود که با توجه به ذهنیت ما‬
‫از اساطیرِ متاخر‪ ،‬سه نام «آژیدهاک»‪" ،‬سْپیتْیوَر"و "افراسیاب" در میان کاراکترهای این روایت نمیتوانند‬
‫از خدایان باشند پس چگونه نبرد فوق را با قطعیت نبرد خدایان نامیدیم؟ نگارنده معتقد است که باید با علمِ‬
‫به کهنسال بودن این داستان‪ ،‬با تعمق بیشتری به این کهناسطورة ایرانی نگریست‪ .‬چنانکه بایستی در‬
‫کهن ترین باورهای آریایی هر سه نام یاد شده در شمار ایزدان و خدایانِ بوده باشند‪ .‬باری در ادوار بعدی و در‬
‫جریان کاراکترسازیهای اساطیری ‪ -‬که به مرور در طی هزاران سال در ایرانزمین شکلگرفت و در نتیجة‬
‫آن‪ ،‬اهمیت پادشاهان و پهلوانان از ایزدان و خدایان فزونی یافت‪ -‬به تدریج سه ایزدِ فوقالذکر نیز تبدیل به‬
‫ن اصلی این داستان‪ ،‬به جای‬ ‫شخصیتهای انسانی شده باشند‪ .‬فرضیة دیگرِ نگارنده این است که شاید در مت ِ‬
‫سه نام «آژیدهاک»‪" ،‬سْپیتْیوَر"و "افراسیاب" ‪ -‬و یا حتی شاید به جای برخی از دیگرایزدانِ نقشآفرین در‬
‫این داستان‪ -‬اسامی خدایان و ایزدانِ دیگری آمده باشد که بهدلیل کهنسال بودن و احتماال فراموشیِ آنها‪،‬‬
‫در هنگام بازنویسیِ یشتها‪ ،‬نامهای جدیدتر و مانوستر جایگزینِ آنها گردیدهاند‪ .‬حقیقت هرچه باشد‪ ،‬این‬
‫داستانِ اساطیری‪ ،‬از کهنترین نمونههای افسانههای ایرانی است که بایستی بدان با دیدة احترام نگریست‪.‬‬
‫ی ناشیانه از «آبان یشت» و «تِشتَر یشت» باشد‪ .‬با اینحال با قطعیت‬ ‫‪ -3‬این بخش به نظر یک رونویس ِ‬
‫نمی توان درمورد آن نظر داد‪ .‬متن فوق در این یشت چندبار دیگر نیز تکرار شده است‪ .‬همچنین در پایان‬
‫بند‪ ،‬یک دعای زرتشتی آمده که از اضافاتِ جدیدتر است‪.‬‬
‫ن "کیاَپیوَه"‪[" ،‬کی]کاووس"‪،‬‬
‫بند ‪[... -71‬فرّهای] که به "کیکواد" پیوست؛ که از آ ِ‬
‫"کیآرش"‪" ،‬کیپشین"‪" ،‬کیبیارش" و "کیسیاوش" بود‪...1‬‬
‫بند ‪... -72‬بدانگونه که همة آنان (=کیانیان) چاالک‪ ،‬پهلوان‪ ،‬پرهیزگار‪ ،‬بزرگمنش‪،‬‬
‫چُست و بیباک شدند‪.‬‬
‫بند ‪[... -74‬فرّهای] که از آنِ "کیخسرو" بود‪ .‬نیروی خوبِبههمپیوستهاش را‪ ،‬پیروز ِ‬
‫ی‬
‫ن‬‫ن خوبرواشدهاش را‪ ،‬فرما ِ‬ ‫اهورهآفریدهاش را‪ ،‬برتریاش در پیروزی را‪ ،‬فرما ِ‬
‫ن چیرگیناپذیرش را‪ ،‬شکستِ بیدرنگِ دشمنانش را‪...‬‬
‫دگرگونناشدنیاش را‪ ،‬فرما ِ‬
‫بند ‪... -75‬نیروی سرشار و «فرّة مزداآفریده» و تندرستی را‪ ،‬فرزندانِ نیکِ باهوش را‪،‬‬
‫ی‬
‫[فرزندانِ] توانای خوشسخن را‪[ ،‬فرزندانِ] دالو ِر از نیازرهانندة روشنچشم را‪ ،‬آگاه ِ‬
‫درست از آینده و بهترین زندگیِبیگمان را‪...‬‬
‫ی دیرپایْ را‪ ،‬همة بهروزیها را‪ ،‬همة درمانها‬

‫بند ‪... -76‬شهریارِ درخشان را‪ ،‬زندگان ِ‬
‫را‪...‬‬
‫ن نابکار چیره گشت [و او را شکست‬ ‫بند ‪... -77‬بدانسان که "کیخسرو" بر دشم ِ‬
‫داد] و در درازنای آوردگاه ‪ -‬هنگامیکه دشمنِ تبهکارِ نیرنگباز‪ ،‬سواره با او میجنگید‪ -‬به‬
‫نهانگاه گرفتار نیامد‪" .‬کیخسرو" سرورِ پیروز‪ ،‬پسرِ خونخواهِ "سیاوشِ دلیر" ‪ -‬که‬
‫ب تبهکار" و‬
‫ناجوانمردانه کشته شد‪ -‬و کینخواهِ "اَغریرثِ‪ 3‬دلیر"؛ [با دالوری] "افراسیا ِ‬
‫برادرش "گرسیوَز"‪ 4‬را به بند کشید‪.‬‬
‫‪ -1‬بنگرید به پاورقیِ بند ‪ 132‬از «فروردین یشت»‪.‬‬

‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 131‬از «فروردین یشت»‪ .‬در اساطیر جدیدترِ زرتشتی‪ ،‬از وی با نام «گوپدشاه» (با‬
‫پیکری که نیمی از آن «آدمیزاد» و نیم دیگرِ آن «گاو» است) در شمار جاودانان و یاورانِ "سوشیانت" نام‬
‫بردهاند‪« .‬بندهشن»‪« ،‬گوپدشاه» را پسر "اغریرث" نامیده است‪.‬‬
‫‪ -4‬برادر "افراسیاب" که در ماجرای قتلِ ناجوانمردانة "سیاوش"‪ ،‬نقش داشت‪ .‬همواره از وی در شمار‬
‫پلیدترین افراد در اساطیرِ ایرانی نامبرده شده است‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫سیزدهم‪1‬‬ ‫کَردة‬

‫ن "کیگشتاسپ" بود که دینی اندیشید؛ که دینی سخن‬ ‫بند ‪[... -84‬فرّهای] که از آ ِ‬

‫گفت؛ که دینی رفتار کرد‪ .‬بدانسان که او این دین را بستود‪ ،‬دیوانِ دشمنْ (=خیونان) را از‬
‫[سرزمینِ مردمانِ] اَشَوَن‪ ،‬براند‪.‬‬
‫بند ‪ -385‬اوست که با گر ِز سختِ خویش‪« ،‬اَشه» را راهِ رهایی جُست‪ .‬اوست که با‬
‫ی‬
‫گرزِ سختِ خویش‪« ،‬اَشه» را راهِ رهایی یافت‪ .‬اوست که بازو و پناهِ این «دینِ اهورای ِ‬
‫زرتشت» بود‪.‬‬
‫بند ‪ -86‬اوست که که این [دینِ] در بندبسته را برهانید و پایدار کرد و در میان نهاد؛‬
‫[این دینِ] فرمانگزارِ بزرگِ لغزشناپذیرِ پاک که از ستور و چراگاه برخوردار است؛ که با‬
‫ستور و چراگاه آراسته است‪.‬‬
‫پ دلیر" بر "تَئریاوَنتِ دُژدین" و " ِپشَنای دیوپرست" و‬‫بند ‪" -87‬کیگشتاس ِ‬
‫"ارجاسپِ دُروَند" و دیگر «خیونانِ تبهکا ِر بدکنش»‪ ،‬چیره گردید‪4.‬‬
‫ن اوست؛ بدانهنگام‬ ‫ن "سوشیانتِ‪ 5‬پیروزمند" و دیگر یارا ِ‬

‫بند ‪[... -89‬فرّهای] که از آ ِ‬
‫که گیتی را نو کنند‪ .‬تا آنان گیتی را نو کنند‪[ :‬گیتیِ] پیرناشدنی‪ ،‬نامیرا‪ ،‬تباهیناپذیر‪،‬‬
‫ن زنده‪ ،‬جاودانِ بالنده و کامروا‪" .‬سوشیانت" پدیدار شود؛ در آنهنگام که‬ ‫ناپژمردنی‪ ،‬جاودا ِ‬
‫‪ -1‬کَردههای سیزدهم و چهاردهم‪ ،‬در شمار متن اصلی و قدیمیِ «خوَرنه بشت» قرار ندارند‪ .‬با اینحال به‬
‫دلیل آنکه در زمانی نزدیک به روزگارِ "زرتشت" سروده شده و به متن اصلی الحاق گردیدهاند‪ ،‬دارای‬
‫اهمیتِ اساطیریِ فوقالعادهای هستند‪ .‬از همین روی‪ ،‬هر دو کَرده را بدون کموکاست‪ ،‬در اینجا آوردهایم‪.‬‬
‫‪ -3‬این بند و بند بعدی‪ ،‬اشارههای شاعرانهای به حمایتهای "گشتاسپ" از دین زرتشتی دارد که از لحاز‬
‫ادبی‪ ،‬بسیار جالب است‪.‬‬
‫‪ -5‬بنگرید به پاورقی بندهای ‪ 110 ،38‬و ‪ 129‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫ت خویش نو‬
‫مَردان‪ ،‬دگرباره برخیزند و بیمرگی به زندگان رویآورد‪ ،‬و جهان را به خواس ِ‬
‫کند‪.‬‬
‫بند ‪ -90‬پس جهانِ پیروِ «اَشه»‪ ،‬نیستیناپذیر شود و «دُروج»‪ ،‬دگربار به همانجایی‬
‫ی آنان‪ ،‬از آنجا آمده بود‪ .‬تباهکار‬ ‫رانده شود که [برای] آسیبرسانی به اَشَوَنان و تبار و هست ِ‬
‫ی نیرومن ِد مزداآفریده»‬‫و فریفتار نابود شود‪ .)1...( .‬برای ف ّر و فروغش‪ ،‬من او را ‪« -‬فرّة کیان ِ‬
‫را‪ -‬با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪« .‬فرّة کیانیِ نیرومندِ مزداآفریده» را با «هو ِم‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و‬ ‫آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫با سخن رسا میستاییم‪)2...( .‬‬
‫بند ‪ -92‬بدانهنگام که "اَس ْتوَتاِرِته"‪ 4‬پیکِ مزدااهوره ‪ -‬پسرِ "ویسْپَتَورْوَیری"‪ -‬از‬

‫آبِ «کیانسیه» برآید‪ ،‬گُرزی پیروزبخش برآورد؛ [همان گُرزی] که "فریدونِ دلیر" هنگا ِم‬
‫ن «آژیدهاک» داشت‪5.‬‬‫کشت ِ‬
‫ب تورانی"‪ ،‬هنگام کشتنِ "زِینگا ِو‪ 6‬دُروند"‬
‫بند ‪[ -93‬همان گُرزی] که "افراسیا ِ‬
‫ن "افراسیاب" داشت؛ که "کیگشتاسپ" آموزگار‬ ‫داشت؛ که "کیخسرو" هنگام کشت ِ‬
‫‪ -1‬در اینجا بخشی از ادعیة زرتشتیان آمده است که از افزودههای جدید دوران میانه است‪.‬‬
‫‪ -5‬همانگونه که پیشتر نیز گفته شد‪ ،‬بنابر اساطیر ایرانی‪« ،‬آژیدهاک» کشته نشده است‪ .‬بلکه "فریدون"‬
‫او را اسیر کرده‪ ،‬به بند کشیده و در غاری در «دماوند کوه» زندانی نموده است‪ .‬اشاره به کشتهشدن وی یا از‬
‫تحریفات سهوی کاتبان است و یا سرنخی است از کشتهشدن وی در کهنترین اساطیر ایرانی که در ادوار‬
‫بعدی دچار دستکاری شده و ماجرای به بند کشیدن او را ساختهاند‪.‬‬
‫‪ -6‬اوستایی‪" :‬زَینیگو"؛ به معنای «دارندة گاو[های بیشمارِ] زنده»‪ .‬در «بندهشن» آمده است که پس از‬
‫اسارتِ "کیکاووس" در «هاماوران»‪" ،‬زِینگاو" که از «تازیان» بود‪ .‬به ایران بتاخت و بر تخت و اورنگ‬
‫شاهی ایرانزمین دست یافت‪ .‬ایرانیان که بی پناه شده و سرزمین خود را بدون پادشاه و بزرگان میدیدند‪،‬‬
‫"افراسیاب" را به یاری خواستند‪ .‬پس "افراسیاب" با لشگری به ایران آمده و "زِینگاو" را شکست داد و خود‬
‫بر تخت شاهی ایرانیان بنشست‪ .‬مدتی پس از آن‪" ،‬افراسیاب" بر اساس خلق و خوی پلیدِ خویش‪ ،‬مشغول‬
‫آزار ایرانیان گردید و شهرها یکی پس از دیگری تباه شد‪ .‬پس مردم دست به دامن "رستم" شدند و پیکی به‬
‫«سیستان» فرستاده‪ ،‬از وی طلب یاری کردند‪" .‬رستم" در نخستین گام‪ ،‬به سوی «هاماوران» رفته و <<‬
‫«اَشه»‪ ،‬برای سپاهش داشت‪ .‬او (=اَستْوَتاِرِته) بدین گُرز‪« ،‬دُروج» را از اینجا ‪ -‬از جها ِ‬
‫ن‬
‫«اَشه»‪ -‬بیرون خواهد راند‪.‬‬
‫بند ‪ -94‬او همة آفریدگان را با دیدگانِ خِرَد‪ ،‬بنگرد‪ )1...( .‬آنچه زشتنژاد است‪ .‬او‬
‫سراسرِ جهانِ استومند را با دیدگانِ بخشایش بنگرد و با نگاهش سراسر جهان را جاودانگی‬
‫بخشد‪.‬‬
‫بند ‪ -95‬یارانِ "اَستْوَتاِرِتة پیروزمند" بهدرآیند‪ :‬آنان نیکاندیش‪ ،‬نیکگفتار‪،‬‬
‫ن دروغ به زبان نرانند‪« .‬خش ِم خونیندرفشِ نافرّهمند»‪،‬‬
‫نیککردار و نیکآییناند و هرگز سخ ِ‬
‫از برابر آنان بگریزد و «اَشه» بر «دُروجِ زشتِ تیرة بدنژاد»‪ ،‬چیره گردد‪.‬‬
‫بند ‪ -96‬منشِ بد شکست یابد و منشِ نیک بر آن چیره گردد‪[« .‬سخنِ]دروغگفته»‬
‫شکست یابد و «سخنِراستگفته» بر آن چیره گردد‪« .‬خرداد»‪ 2‬و «اَمُرداد»‪ 3‬بر گرسنگی و‬
‫تشنگی چیره گردند‪« .‬خرداد» و «اَمُرداد» بر گرسنگی و تشنگیِ زشت‪ ،‬چیره گردند‪.‬‬
‫«اهریمنِ ناتوانِ بدکُنش» بگریزد‪)5...( 4.‬‬
‫>> "کیکاووس" را آزاد نمود‪ ،‬سپس با لشگری به به پیکار با "افراسیاب" پرداخت و پس از پیروزی بر وی‪ ،‬او‬
‫را از ایرانزمین بیرون راند‪.‬‬
‫‪ -1‬در اینجا یک واژه ناخواناست‪.‬‬
‫‪ -2‬اوستایی‪« :‬هَوروَتاتَه»؛ به معنای «رسایی‪ ،‬بالندگی و کمال»‪ .‬ایزدبانوی آریایی‪ .‬در سنت زرتشتیان‪ ،‬در‬
‫شمار امشاسپندان جای دارد‪ .‬او ایزد نگهبانِ آبهاست‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬آمَرهتاتَه»؛ به معنای «جاودانگی و بیمرگی»‪ .‬ایزدبانوی آریایی‪ .‬در سنت زرتشتیان‪ ،‬در شمار‬
‫امشاسپندان جای دارد‪ .‬او ایزد نگهبانِ گیاهان است‪ .‬در مکتوبات زرتشتی‪« ،‬آمَرهتاتَه» و «هَوروَتاتَه» اغلب در‬
‫کنار هم نام برده میشوند‪.‬‬
‫‪ -4‬بندهای کهنسالِ ‪ 87‬تا ‪ ،96‬به خوبی کهنترین باورهای ایرانیان دربارة نبردهای آخرالزمان و رویدادهای‬
‫مربوط به قیامت را گزارش کرده است‪ .‬میتوان اینگونه پنداشت که بیشتر اعتقادات بعدی در میانِ ادیان‬
‫ابراهیمی و غیرابراهیمی در بابِ جنگهای آخرالزمان (=آرماگدون) و آمادهشدنِ زمین برای یک زندگیِ درازِ‬
‫در آرامش و صلح و عدالت؛ و سپس برپایی قیامت‪ ،‬از این باورهای کهنسالِ آریایی‪ ،‬برگرفته شده باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬در آخر ِاین بند‪ ،‬چند دعای معروف زرتشتی آمده است که از افزودههای جدیدتر است‪.‬‬
‫تیر یشت‬
‫«تیر یشت» (تِشتر یشت)‪ ،‬هشتمین یشت از «اوستا» است‪« .‬تیر»‪( 1‬تِشتر) در اساطیر‬
‫قدیمِ ایرانی‪ ،‬ایز ِد باران و یکی از مهمترین ایزدان آریایی است‪.‬‬
‫بنابر نظر "دکتر رضا مرادیغیاثآبادی"؛ «تیر» همان ستارة «شباهنگ» یا «شَعرای‬
‫یمانی»‪ ،‬پُرنورترین ستارة آسمان است و در صورت فلکی «سگ بزرگ» (کَلب اکبر) قرار‬
‫دارد‪ .‬امروزه نخستین طلوعِ بامدادیِ این ستاره در مردادماه اتفاق میافتد‪ .‬اما در زمان‬
‫سُرایش «تیر یشت»‪ ،‬نخستین طلوع بامدادی این ستاره در حدود اوایل تابستان بوده است‬
‫که نام ماهِ «تیر» نیز از همین واقعه گرفته شده است‪ .‬این ستاره مانند دیگر ستارههای‬
‫آسمان‪ ،‬هر شب مقداری باالتر میآمده است تا اینکه در میانههای بهار در افقِ غربی فرو‬
‫میرفته و از دیده پنهان میشده است‪ .‬به دلیل اینکه از لحاز فصلی‪ ،‬باال آمدن ستاره‬
‫«تیر» با افزایش بارندگی و پایین رفتن آن با کاهش بارندگی توأم بوده است‪ ،‬بین این ستاره‬
‫و بارندگیهای فراوان ارتباطی احساس شده است که در سراسر این یشت‪ ،‬به این باور اشاره‬
‫رفته است‪.‬‬
‫بنابر مندرجاتِ «تیر یشت»‪« ،‬تیر» ستارهای سپید و درخشان و از دور نمایان است که‬
‫سرشتِ آن از آب است و نژاد او به ایزد «اَپامنَپات»‪ 2‬برمیگردد‪ .‬از کهنترین دوران در‬
‫ی حیات مطرح بوده است‪ ،‬از‬ ‫سرزمینهای کم آبِ ایرانی‪ ،‬عنصر آب به عنوان عامل اصل ِ‬
‫همینروی‪ ،‬ایزد «تیر» به عنوان نگهبان و نگهدا ِر باران‪ ،‬همواره بهشدت مورد ستایش و‬
‫نیایش ایرانیان قرار داشته است‪ .‬بهگونهای که در «تیر یشت» میخوانیم‪ :‬اگر «تی ِر رایومند و‬
‫فرهمند» نبود‪ ،‬دی ِو خشکسالی‪ ،‬جهان را به تباهی میکشانْد‪.‬‬
‫«تیر یشت» دارای ‪ 7‬کرده و ‪ 33‬بند است‪ .‬اما بسیاری از این بندها از افزودههای‬
‫دورههای پارتی و ساسانی است‪ .‬در ادامه به معرفی کهنترین بندهای «تیر یشت» پرداخته‬
‫خواهد شد اما باید توجه داشت که بعید نیست در این یشت‪ ،‬بندهای قدیمی دیگری نیز‬
‫وجود داشته باشند که از چشم نگارنده دور مانده است‪.‬‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬تِشْتَریَه»؛ پهلوی‪« :‬تیشتر»؛ فارسی‪« :‬تِشتَر‪/‬تیر»؛ ایزد باران‪ .‬نام «ایزد‪-‬ستارهای» که او را با‬
‫«شعرای یمانی» یکی میدانند‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «تیر یشت»‬

‫بند ‪« -2‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم که خانة آرام و خوش بخشد‪ .‬آن‬
‫ی‬
‫ن درمانبخشِ تیزپروازِ بلن ِد ازدورتابان را میستاییم که روشنای ِ‬ ‫فروغِ سپیدافشانِ درخشا ِ‬
‫ی‪ 1‬نامآور» را‪« ،‬گِوشِ‪ 2‬مزداآفریده» را‪« ،‬فرّة‬‫ب دریای فرّاخ را‪« ،‬رودِ وَنگوه ِ‬‫پاک افشاند‪ .‬آ ِ‬
‫‪3‬‬
‫توانای کیانی» را (‪ ) ...‬میستاییم‪.‬‬
‫بند ‪ -3‬برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن‬
‫ن‬
‫ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَندِ فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا میستاییم‪)4...( .‬‬
‫بند ‪« -4‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم که تخمة آب در اوست‪ .‬آن‬
‫ن بلندپایة زبردست را‪ .‬آن بزرگواری را که از او نیکنامی آید و از‬ ‫توانای بزرگِ نیرومن ِد تیزبی ِ‬
‫ن «اَپامنَپات» است‪ .‬برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با‬ ‫نژاد و دودما ِ‬
‫زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَندِ فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن‬ ‫شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫رسا میستاییم‪)5...( .‬‬
‫ن خُرد و بزرگ و‬
‫بند ‪« -5‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم آن که چارپایا ِ‬
‫مردمانی که پیش از این ستمکار بودند‪ ،‬و «کَئِتَها»‪ 6‬که از این پیش به بدکرداری دست‬
‫‪ -1‬فارسی‪« :‬بِهتر»‪« ،‬نیکو»؛ در اینجا‪ ،‬این صفت بهطور خاص برای «رود دایتی» به کار رفته است‪ .‬بنگرید‬
‫به پاورقی بند ‪ 104‬از «آبان یشت»‪.‬‬
‫‪ -2‬کهنترین شکل از نام «گاو»‪ .‬نامِ کلّیِ همة چارپایانِ مفید از جمله گاو‪ ،‬گوسفند‪ ،‬بز و‪ ...‬که بعدها این نام‪،‬‬
‫به عنوانِ ایزدبانوی نگهبانِ چارپایان نیز اطالق گردید‪.‬‬
‫‪ -3‬در اینجا عبارتی با این مضمون آمده است‪« :‬و فَروَهَرِ سپیتمانزرتشتِ اَشَوَن را‪ »...‬که از افزودههای‬
‫جدیدتر است‪.‬‬
‫‪ -4‬در انتهای این بند‪ ،‬متنِ نمازِ زرتشتیِ «یِنگهه هاتَم‪ »...‬آمده است که از افزودههای بعدی است‪.‬‬
‫‪ -6‬گروهی از نابکاران که آکاهی بیشتری از آنها در دسترس نیست‪.‬‬
‫یازیدند‪ ،‬همه او را چشم به راهند [و میگویند]‪ :‬چه زمانی «تِشتَرِ رایومَن ِد فرّهمند»‪ ،‬برای ما‬
‫سربرآورد؟ چه زمانی چشمه های آب‪ ،‬به نیرومندیِ اسبی‪ ،‬دگرباره روان شوند؟ برای فرّ و‬
‫فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر»‬
‫[آن] ستارة رایومَن ِد فرّهمند را با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبانِ خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با‬
‫اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا میستاییم‪)1...( .‬‬
‫بند ‪« -6‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم که شتابان به سوی «دریای‬
‫ش تیرانداز"‪ - 2‬همو که بهترین‬ ‫فراخکرت» بتازد‪ ،‬همچون آن تی ِر در هوا پرّان که "آر ِ‬
‫تیراندازِ ایرانی است‪ -‬از کوهِ «اَیریوخْشوثَ»‪ 3‬به سوی کوهِ «خوانْوَنتْ»‪ 4‬بیانداخت‪...‬‬
‫ن آب و گیاه و «مهرِ فرّاخچراگاه» آن تیر‬ ‫بند ‪ -7‬آنگاه مزدااهورا بر آن دمید‪ 5‬و ایزدا ِ‬
‫را برای رس یدن به انجام‪ ،‬یاری کردند‪ .‬برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و‬
‫با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَن ِد فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن‬ ‫شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫رسا میستاییم‪)1...( .‬‬
‫‪ -2‬این بند‪ ،‬کهنترین اشاره در متون ایرانی به اسطورة «آرش کمانگیر» (اوستایی‪ :‬اِرِخشَه خْشویْویایشو؛‬
‫پهلوی‪ :‬آرخش شِپاکتیر؛ فارسی‪ :‬آرش شیواتیر) است‪" .‬ابوریحان بیرونی"‪" ،‬طبری"‪" ،‬بلعمی" و دیگر‬
‫مورخان‪ ،‬این داستان را با اندک جزئیاتی بدینگونه آوردهاند‪ :‬در روزگارِ پادشاهیِ "منوچهر پیشدادی"‪،‬‬
‫"افراسیاب" به ایران لشگر براند و "منوچهر" را در «طبرستان» محاصره کرد‪ .‬قرار بر این نهادند که یکی از‬
‫ایرانیان‪ ،‬تیری به سوی مشرق پرتاب کند و هرکجا تیر بر زمین بنشست‪ ،‬آنجا مرز ایران و توران باشد‪.‬‬
‫تورانیان خوشحال از اینکه تیر‪ ،‬نمیتواند بیش از مقدار معینی در هوا بماند‪ ،‬خود را برای گرفتنِ نیمی از‬
‫خاک ایران آماده میکردند‪" .‬آرش کمانگیر" از بزرگترین تیراندازان لشگر "منوچهر"‪ ،‬خود را برای پرتاب‬
‫تیر نامزد نمود‪ .‬وی کمان بر دست بگرفت و با چنان نیرویی تیر را پرتاب کرد که از شدت ضربه‪ ،‬در دم‬
‫پیکرش پاره پاره شد و جان داد‪ .‬تیر در هوا پرّان بود و هرکجا که در مسیر فرود قرار میگرفت‪« ،‬اهورامزدا»‬
‫باد را فرمان میداد تا از سقوط آن جلوگیری کند‪ .‬این تیر تا «رود جیحون» برفت و سرانجام بر تنة درختِ‬
‫گردویی برنشست و همانجا ‪ -‬چونان سابق‪ -‬مرز دو کشور باقی ماند‪ .‬بدینترتیب هیچ بخشی از خاک‬
‫ایرانزمین جدا نگردید‪« .‬جشن تیرگان» یادگاری از آن رویداد فرخنده است‪.‬‬
‫‪ -3‬مکان دقیق این کوه‪ ،‬مشخص نیست‪ .‬در منابع جدیدتر تیراندازی "آرش" را از «دماوند» دانستهاند که‬
‫مطمئنا در متن اصلی یشتها چنین نبوده و کوهِ «اَیریوخْشوثَ» بایستی یکی از کوههای ایران شرقی باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬مکان دقیق این کوه‪ ،‬مشخص نیست‪ .‬اما با توجه به منابع بعدی که مقصدِ تیرِ "آرش" را در حوالی‬
‫«جیحون» ثبت کردهاند‪ ،‬شاید این کوه نیز یکی از قلههای «ماوراءالنهر» باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬عبارت «مزدااهورا بر آن دمید» بیگمان از افزودههای زرتشتیان در دورههای بعدی است‪.‬‬

‫بند ‪« -8‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم که بر پریان چیره شود‪ .‬همو که‬
‫پریان را ‪-‬بدانهنگام که نزدیکِ «دریای نیرومندِ ژرفِ خوشدیدگاهِ فراخکرت» که آبش‬
‫ن زمین و آسمان پرت‬ ‫ن دنبالهدار در میا ِ‬
‫زمینِ پهناوری را فراگرفته است‪ ،‬به پیک ِر ستارگا ِ‬
‫شوند‪ -‬درهم شِکَنَد‪ .‬به راستی او به پیکرِ اسبِ پاکی درآید و از آب‪ ،‬خیزابها برانگیزد‪ .‬پس‬
‫بادِ‪ 1‬چاالک وزیدن آغاز کند‪.‬‬
‫بند ‪ -9‬آنگاه «سَتَویس»‪ ،2‬این آب را به هفت کشور برساند‪ .‬پس آنگاه «تِشتَرِ زیبا و‬
‫آشتیبخش»‪ ،‬بهسوی کشورها رویآورد تا آنها را از سالی خوش‪ ،‬بهرهمند کند‪ .‬اینچنین‬
‫«سرزمینهای ایرانی» از سالی خوش‪ ،‬برخوردار شوند‪ .‬برای ف ّر و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی‬
‫به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَندِ فرّهمند» را با‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با‬ ‫«هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫زَور و با سخن رسا میستاییم‪)3...( .‬‬
‫بند ‪« -12‬تِشتَر» را میستاییم‪« .‬تیشْتْریَئِینی»‪ 4‬را میستاییم‪ .‬آن [ستاره]‪ 5‬را که از‬
‫پیِ نخستین درآید‪ ،‬میستاییم‪« .‬پروین»‪ 6‬را میستاییم‪« .‬هفتورنگ»‪ 7‬را به شون ِد‪ 8‬پایداری‬
‫‪« -1‬ایزد وایو»؛ بنگرید به «رام یشت»‪.‬‬

‫‪ -2‬به نقل از "رضا مرادیغیاثآبادی"‪ :‬با بهرهگیری از دانش ستارهشناسی و نجوم‪ ،‬ستاره «سَتَویس» به‬
‫یقین همان ستاره «سهیل» است که در عرضهای جغرافیایی پایینتر از حدود ‪ 33‬درجه و تنها در فصل‬
‫زمستان و در ارتفاع کمی از افق جنوبی دیده میشود درحالیکه باالتر از آن ستاره «تِشتَر» جای گرفته‬
‫است‪ .‬به این ترتیب به دلیل شباهت خویشکاری «سَتَویس» یا «سهیل» با «تِشتَر»‪ ،‬این ستاره نیز در‬
‫باورهای ایرانیان باستان آورندة باران به شمار میآمده است‪« .‬سَتَویس» پس از «تشتر» پُرنورترین ستارة‬
‫آسمان است‪.‬‬
‫‪" -4‬شادروان پورداوود" به نقل از برخی مستشرقین همچون "اشپیگل" و "گلدنر"‪ ،‬این واژه را «جمعی از‬
‫ستارگان نزدیک به ستارة تشتر که در افسانههای ایرانی‪ ،‬یار و یاور او هستند» معرفی کرده است‪ .‬اما "بهار"‬
‫به نقل از "هنینگ" آن را «ستارة سگ کوچک» (کلباصغر) میداند‪.‬‬
‫‪ -5‬اشارهای به «سَتَویس» است‪.‬‬
‫‪ -6‬بنابر گزارش "دکتر جلیل دوستخواه"‪ :‬مجموعة چهار ستاره از برجِ ثور و دو ستارة دیگر‪.‬‬
‫‪ -7‬امروزه در اصطالح ستارهشناسی‪« :‬هفت برادر» (عربی‪ :‬بناتالنعشاکبر)‪.‬‬
‫‪« -8‬به شوندِ‪« = »...‬به دلیلِ‪»...‬‬
‫در برابر جادوان و پریان‪ ،‬میستاییم‪« .‬وَنَند»‪ 1‬ستارة مزداآفریده را به شوندِ نیرومند ِ‬
‫ی او‪،‬‬
‫پیروزیِ برازندة او‪ ،‬نیروی پَدافندِ اهورهآفریدة او‪ ،‬برتری او‪ ،‬چیرگیِ او بر نیاز و پیروزیِ او بر‬
‫دشمنان‪ ،‬میستاییم‪« .‬تِشتَرِ دُرُشتچشم» را میستاییم‪2.‬‬
‫بند ‪« )3...( -13‬تِشتَرِ رایومَندِ فرّهمند»‪ ،‬در نخستین دهشب‪ ،‬کالبدِ استومند پذیرد و به‬
‫پیکرِ مَردی پانزدهساله‪ ،‬درخشان‪ ،‬روشنچشم‪ ،‬بُرزمند‪ ،‬بسیار نیرومند‪ ،‬توانا و چابک در فروغ‬
‫پرواز کند‪.‬‬
‫بند ‪« )3...( -16‬تِشتَ ِر رایومَن ِد فرّهمند»‪ ،‬در دومین دهشب‪ ،‬کالب ِد استومند پذیرد و به‬
‫پیکرِ گاوی زرّینشاخ‪ ،‬در فروغ پرواز کند‪.‬‬
‫بند ‪« )3...( -18‬تِشتَرِ رایومَندِ فرّهمند»‪ ،‬در سومین دهشب‪ ،‬کالبدِ استومند پذیرد و به‬
‫ب سپیدِ زیبایی با گوشهای زرّین و لگامِ زرنشان‪ ،‬در فروغ پرواز کند‪.‬‬
‫پیکرِ اس ِ‬
‫بند ‪ )3...( -20‬آنگاه «تِشتَرِ رایومَندِ فرّهمند»‪ ،‬به پیکرِ اس ِ‬
‫ب سپیدِ زیبایی با گوشهای‬
‫زرّین و لگا ِم زرنشان‪ ،‬به «دریای فراخکرت» فرود آید‪.‬‬
‫بند ‪ -21‬در برابر او‪َ « ،‬اپَوش‪ 4‬دیو»‪ ،‬به پیکرِ اس ِ‬
‫ب سیاهی بهدرآید؛ اسبی کَل با‬
‫گوشهای کَل‪ ،‬اسبی کَل با گردنِ کَل‪ ،‬اسبی کَل با دُمِ کَل‪ ،‬یک اسبِ گَرِ سهمناک‪.‬‬
‫بند ‪ )5...( -22‬هر دو ‪« -‬تِش َترِ رایومَندِ فرّهمند» و «اَپَوش دیو» ‪ -‬بههم درآویزند‪.‬‬
‫سهشبانهروز با یکدیگر بجنگند و «اَپَوش دیو» بر «تِشتَرِ رایومَندِ فرّهمند» چیره شود‪.‬‬
‫براند‪7.‬‬ ‫بند ‪ -23‬از آنپس او را یک «هاسَر»‪ 6‬از «دریای فراخکرت» دور‬
‫‪ -1‬ستارة «نسرواقع» (؟)‬

‫‪ -2‬در این بند‪ ،‬عبارت «مزداآفریده» با یقین‪ ،‬و «اهورهآفریده» با تردید‪ ،‬از اضافات جدیدتر هستند‪.‬‬
‫‪ -3‬در آغازِ این بند‪ ،‬عبارت «ای سپیتمانزرتشت» آمده است که از افزودههای جدیدترِ زرتشتیان به متنِ‬
‫اصلی است‪.‬‬
‫‪ -4‬دیوِ خشکسالی‪ .‬همآوردِ «تِشتَر»‪ .‬نمادی از تابستانهای خشک و بیآبِ بیشترِ مناطقِ ایران‪.‬‬
‫‪ -6‬هزارگام (؟)‬
‫‪ -7‬در ادامة این بند آمده است‪« :‬پس تِشتَر با شیون و [نوای] اندوهگین بگوید‪ :‬وای بر من ای اهورامزدا! بدا‬
‫دین مزداپرستی! اکنون مردمان در نماز ‪ -‬چنانکه‬ ‫ِ‬ ‫به روزگار شما ای آبها! ای گیاهان! تیرهروزی بر تو ای‬
‫ایزدان دیگر را نام میبرند و میستایند‪ -‬مرا نام نمیبرند و نمیستایند‪ ».‬و در بند ‪ 24‬عنوان میکند که اگر‬
‫مردمان او را «همچون دیگرایزدان» نیایشکنند‪ ،‬نیرویش برای پیروزی بر دیوخشکسالی‪ ،‬دوچندان خواهد <<‬
‫بند ‪ )1...( -26‬آنگاه «تِشتَرِ رایومَندِ فرّهمند»‪ ،‬به پیکرِ اسبِ سپیدِ زیبایی با گوشهای‬
‫بند ‪ -27‬دربرابر او‪« ،‬اَپَوش دیو»‪ ،‬به پیکرِ اسبِ سیاهی بهدرآید؛ اسبی کَل با گوشهای‬
‫ن کَل‪ ،‬اسبی کَل با دُمِ کَل‪ ،‬یک اسبِ گَرِ سهمناک‪.‬‬
‫کَل‪ ،‬اسبی کَل با گرد ِ‬
‫بند ‪ )1...( -28‬هر دو ‪« -‬تِش َترِ رایومَن ِد فرّهمند» و «اَپَوش دیو» ‪ -‬بههم درآویزند‪ .‬تا‬
‫هنگامِ نیمروز که «تِشتَ ِر رایومَندِ فرّهمند» بر « َاپَوش دیو» چیره شود‪.‬‬
‫براند‪2.‬‬ ‫بند ‪ -29‬از آنپس او را یک «هاسَر» از «دریای فراخکرت» دور‬
‫بند ‪ )1...( -30‬آنگاه «تِشتَ ِر رایومَندِ فرّهمند»‪ ،‬به پیک ِر اس ِ‬
‫ب سپی ِد زیبایی با گوشهای‬
‫بند ‪ -31‬خیزابهای دریا‪ 3‬را برانگیزد‪ .‬دریا را به جوش و خروش بیاندازد‪ .‬در همة‬
‫کرانههای «دریای فراخکرت» جوش و خروش پدیدار شود و میانة دریا برآید‪.‬‬
‫بند ‪ )1...( -32‬آنگاه دگرباره «تِشتَرِ رایومَن ِد فرّهمند»‪ ،‬از «دریای فراخکرت» فراز آید‪.‬‬
‫«سَتَویسِ رایومَندِ فرّهمند» از «دریای فراخکرت» فراز آید‪ .‬آنگاه مِه از آنسوی «هیندَوَه»‪4‬‬
‫‪ -‬از کوهی که در میانة «دریای فراخکرت» جای دارد‪ -‬برخیزد‪.‬‬
‫ک پدیدآورندة ابر‪ ،‬به جنبش درآید‪ .‬با ِد نیمروزی‪ ،‬وزیدن‬
‫بند ‪ -33‬پس آن گاه مِهِ پا ِ‬
‫آغاز کند تا مِه را به سوی راهی که «هو ِم شادیبخش» از آن میگذرد‪ ،‬براند‪ .‬پس «با ِد‬
‫چاالکِ مزداآفریده»‪ ،‬باران و ابر و تگرگ را به کشتزارها و خانمانهای هفت کشور‪ ،‬برساند‪.‬‬
‫>> شد‪ .‬پس در بند ‪ 25‬اهورامزدا خود برای یاریرساندن بهاو واردعملشده و «تِشتَر» را میستاید‪.‬‬
‫تماممواردفوق‪ ،‬یا از الحاقیاتجدیدتر است و یا دستکاری درمتناصلی بهاندازهای است که تمیز متنکهن از‬
‫اضافاتجدیدتر را غیرممکن ساخته‪.‬‬
‫‪ -2‬در ادامة این بند آمده است‪« :‬تِشتَرِ رایومَندِ فرّهمند‪ ،‬خروشِ شادکامی برآورَد [و گوید]‪ :‬خوشا به روزگار‬
‫من ای اهورامزدا! خوشا به روزگار شما ای آبها! ای گیاهان! خوشا به روزگار تو ای دینِ مزداپرستی! خوشا‬
‫به روزگار شما ای همة کشورها! زینپس آب در جویهای شما با بذرهای درشتدانه به سوی کشتزارها و با‬
‫بذرهای ریزدانه بهسوی چراگاهها و به سوی همة جهان‪ ،‬روان گردد‪ ».‬تمام موارد فوق‪ ،‬یا از الحاقیات جدیدتر‬
‫است و یا دستکاری درمتناصلی بهاندازهای است که تمیز متنکهن از اضافاتجدیدتر را غیرممکن ساخته‪.‬‬
‫‪ -3‬موجهای دریا‬
‫‪" -4‬دکتر جلیل دوستخواه" این واژه را «هند» ترجمه کرده است که جای بسی تردید است‪.‬‬
‫ب‬
‫ک مزداآفریده» و «فرّة در آ ْ‬ ‫بند ‪« )1...( -34‬اَپامنَپات» به همراه «با ِد چاال ِ‬
‫آرامگزیده» و فَروَهَرهای اَشَوَنان‪ ،2‬هر کجا از جهانِ استومند را‪ ،‬بهرة ویژهای از آب ببخشند‪.‬‬
‫برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛‬
‫ن خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با‬
‫«تِشتَر ستارة رایومَن ِد فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫بند ‪« -35‬تِشتَر» ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم‪ .‬که (‪ )4...‬از سپیدهدَ ِم درخشان‬
‫ی پرآبی که «بَغان»‪ 5‬فرمان دادهاند‪ ،‬روان گردد‪ .‬برای فرّ و‬ ‫به راهی دور از باد‪ ،‬بدانجا ِ‬
‫فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر‬
‫ستارة رایومَن ِد فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبانِ خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با‬
‫بند ‪« -36‬تِشتَر» ستارة رایومَن ِد فرّهمند را میستاییم که در هنگا ِم بهسر رسیدنِ‬
‫سال‪ ،‬مَردم‪ ،‬فرمانروایانِ خِرَدمند‪ ،‬جانورانِ آزا ِد کوهساران و درّندگانِ بیاباننورد‪ ،‬همه‬
‫ن خویش‪ ،‬کشور را سالی خوش و یا سالی بد‬ ‫برخاستنش را چشم در راهند‪ .‬آنکه با سرزد ِ‬
‫آورَد‪ .‬آیا سرزمین های ایرانی از سالی خوش برخوردار خواهند گردید؟‪ 6‬برای ف ّر و فروغش‪،‬‬
‫من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة‬
‫رایومَندِ فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبانِ خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و‬
‫گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا میستاییم‪)3...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة نهم‬
‫بند ‪« -37‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَن ِد فرّهمند را میستاییم که شتابان به سوی «دریای‬

‫‪ -2‬بنگرید به پیشگفتار «خوَرنه یشت»‪.‬‬
‫‪ -4‬در این جا عبارت «به خواست خدایان و امشاسپندان» آمده است که از اضافات جدیدتر زرتشتیان‪ ،‬در‬
‫ادوار بعدی است‪.‬‬
‫‪ -5‬خدایان‬
‫‪ -6‬این بندِ پرابهام‪ ،‬ما را با فرضیهای دشوار مواجه میسازد که آیا هزارانسال پیش (پیش از ورود آریاییها‬
‫به ایرانغربی) و در زمانِ سُرایشِ این یشت‪ ،‬آغازِ سالِ نو‪ ،‬با شروعِ فصلِ تابستان و در تیرماه بوده است؟ فعال‬
‫پاسخ روشنی بدان نمیتوان داد‪.‬‬
‫فراخکرت» بتازد‪ ،‬همچون آن تیرِ در هوا پرّان که "آرشِ تیرانداز" ‪ -‬همو که بهترین تیراندا ِز‬
‫ایرانی است‪ -‬از کوهِ «اَیریوخْشوثَ» به سوی کوهِ «خوانْوَنتْ» بیانداخت‪1...‬‬
‫بند ‪ -38‬آنگاه مزدااهورا بر آن دمید‪ 2‬و «مهرِ فرّاخچراگاه» آن تیر را برای رسیدن به‬
‫ی آن روان‬ ‫ی‪ 3‬نیک و بزرگ» و «پارِندِ‪ 2‬سَبُکگردونه» با هم از پ ِ‬ ‫انجام‪ ،‬یاری کردند‪« .‬اَش ِ‬
‫شدند تا هنگامی که آن تیرِ َپرّان به کوهِ «خوانْوَنتْ» فرود آمد و در «خوانْوَنتْ» به زمین‬
‫برنشست‪ .‬برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة‬
‫ن خِرَد و‬
‫«تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَندِ فرّهمند» را با «هو ِم آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبا ِ‬
‫«مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا میستاییم‪)4...( .‬‬
‫بند ‪« -41‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَن ِد فرّهمند را میستاییم که آبهای ایستاده و روان و‬
‫چشمه و جویبار و برف و باران‪ ،‬همه او را آرزومند و چشم به راهند [و او را میخوانند]‪:‬‬
‫بند ‪ -42‬کِی «تِشتَرِ رایومَن ِد فرّهمند»‪ ،‬برای ما سربرآورد؟ کِی [آن] چشمههای آب ‪-‬‬
‫به نیرومندی اسبی‪ -‬دگرباره روان شوند؟ کِی [آن] چشمهها به سوی کشتزارهای زیبا و‬
‫خانمانها و دشتها روان شوند و ریشههای گیاهان را از نَمِ خویش‪ ،‬بهرهمند سازند؟ برای فرّ‬
‫و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور میستایم‪ .‬آن ستارة « ِتشتَر» را؛ «تِشتَر‬
‫ستارة رایومَن ِد فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪ ،‬بَرسَم‪ ،‬با زبانِ خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دوازدهم‬
‫ب جهندة خویش‪ ،‬بیم و‬ ‫بند ‪« -43‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم که با آ ِ‬
‫هراس را از دلِ همة آفریدگان فروشوید‪ .‬که اگر آن تواناترین را چنین بستایند و خشنودش‬
‫سا زند‪[ ،‬همه را] درمان بخشد‪ .‬برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور‬
‫میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَندِ فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪،‬‬
‫بَرسَم‪ ،‬با زبانِ خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا‬

‫‪ -2‬عبارت «مزدااهورا بر آن دمید» از افزودههای دورههای بعدی است‪.‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 66‬از «مهریشت»‪.‬‬

‫بند ‪« -48‬تِشتَر»‪ ،‬ستارة رایومَندِ فرّهمند را میستاییم‪ .‬آنکه همة آفریدگانِ‬
‫سپندمینو‪ ،‬آرزومن ِد دیدا ِر اویند‪ :‬آنها که در زی ِر زمین بهسر میبرند؛ آنها که در روی زمین‬
‫بهسر میبرند؛ آنها که در آبها و آنها که در خشکی میزیَند؛ آنها که پرنده و آنها که‬
‫خزندهاند؛ آنها که کُنامی آزاد دارند و آنها که در جهانِ زَبَریناند و از آفرینشِ بیآغاز و‬
‫انجامِ «اشه» به شمار میآیند‪ 1.‬برای فرّ و فروغش‪ ،‬من او را با نماز[ی به بانگِ] بلند و با زَور‬
‫میستایم‪ .‬آن ستارة «تِشتَر» را؛ «تِشتَر ستارة رایومَندِ فرّهمند» را با «هومِ آمیخته به شیر»‪،‬‬
‫بَرسَم‪ ،‬با زبانِ خِرَد و «مانثره»‪ ،‬با اندیشه و گفتار و کردار [نیک]‪ ،‬با زَور و با سخن رسا‬
‫‪ -1‬ظاهرا پارهای از عبارات این بند‪ ،‬دچارِ برخی دستکاریهای جزئیِ بعدی است‪.‬‬
tarikhema.org

tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫بهرام یشت‬
‫ن‬
‫«بهرام یشت»‪ ،‬چهاردهمین یشت از «اوستا» است که ویژة ستایش و نیایش ایزد که ِ‬
‫ی آریاییهاست‪.‬‬ ‫ایرانی‪« ،‬بهرام»‪ 1‬سروده شده است‪ .‬این یشت از مهمترین متو ِ‬
‫ن رزم ِ‬
‫«بهرام» ایزدِ جنگ و پیروزی و یکی از مهمترین ایزدانِ آریاییهایباستان است که هم‬
‫در «یشتهای کهنِ اوستا» و هم در «وداهای‪ 2‬کهنِ هندیان» از او یاد شده است‪ .‬در‬
‫«وداها»‪« ،‬بهرام» صفتی برای «ایندرا»‪ 3‬است اما در متون ایرانی‪ ،‬او خدایی مستقل و ایزدی‬
‫واالتبار است و روز بیستم هر ماه در تقویم قدیم ایرانی نیز به نام این ایزدِ بزرگ و فرهمند‪،‬‬
‫ن دور‪ ،‬نیاکانِ ما «سیارة مریخ» را به دلیل‬ ‫«بهرام روز» نامیده میشد‪ .‬همچنین از روزگارا ِ‬
‫گ سرخ‪ ،‬رنگ خشم و جنگ و نبرد و‬ ‫سرخرنگ بودن‪« ،‬بهرام» می نامیدند‪ .‬چرا که رن ِ‬
‫پیروزی است‪.‬‬
‫از مهمترین ویژگیهای «بهرام» یکی آن است که دارایی بینایی شگفتانگیزی است‪.‬‬
‫ی وی‪ ،‬نیرومندی بینهایتِ اوست‪ .‬بهگونهای که بارها در «اوستا» میخوانیم که‬
‫دیگر ویژگ ِ‬
‫«بهرام» یورش همة دیوان‪ ،‬جادوان‪ ،‬پریان‪« ،‬کَویها» و «کرپنها» را در هم میشکند و‬
‫جهان را آشتی میبخشد‪.‬‬
‫«بهرام یشت» دارای ‪ 22‬کرده و ‪ 64‬بند است‪ .‬اما بسیاری از این بندها از افزودههای‬
‫دورههای پارتی و ساسانی است‪ .‬در ادامه به معرفی کهنترین بندهای «بهرام یشت»‬
‫پرداخته خواهد شد اما باید توجه داشت که بعید نیست در این یشت‪ ،‬بندهای قدیمی‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬وِرِثْرَغنَ»؛ پهلوی‪« :‬وَرَهران» و «وَرَهرام»؛ فارسی‪« :‬بهرام» و همچنین در ارمنی‪« :‬واهاگَن» و‬
‫«ورام» و در سغدی‪« :‬وشن»‪.‬‬
‫‪ -2‬کتابهای چهارگانة هندوان با قدمتی حدود ششهزار سال‪ .‬کهنترین بخش از «وداها»‪« ،‬کتاب‬
‫ریگودا» (بهمعنای‪ :‬سرودهای ستایش خدایان) میباشد که گنجینهای از اساطیر کهن ایرانی‪/‬هندی (آریایی)‬
‫و دربردارندة بسیاری از باورهای باستانیِ آریایی میباشد‪.‬‬
‫‪ -3‬خدای آب و جنگ در «ریگودا»‪« :‬ایندرا» در میانِ آریاییهای کوچنده به هند‪ ،‬خدایی مقدس و‬
‫ورجاوند بود‪ .‬تقدس او بهاندازهای است که یک فصلِ کامل از «ریگودا» در ستایش او سروده شده است‪ .‬اما‬
‫وارونِ این اعتقاد‪ ،‬در میان آریاییهای ایران‪ ،‬او در شمارِ دیوان و نزدیکان «اهریمن» شناخته میگردید‪ .‬برای‬
‫آگاهی بیشتر نسبت به وارونگی اعتقاد به برخی از خدایان و ایزدان در میان ایرانیان و هندیان‪ ،‬بنگرید به‬
‫پاورقی بند ‪ 45‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «بهرام یشت»‬

‫بند ‪« -1‬بهرامِ اهورهآفریده»‪ 1‬را میستاییم‪ )...( .‬کدامیک از ایزدا ِ‬
‫ن مینُوی زیناوندترند؟‬
‫(‪ )...‬آن ایزدِ مینُوی‪« ،‬بهرامِ اهورهآفریده» است‪2.‬‬
‫بند ‪« -2‬بهرامِ اهورهآفریده» نخستینبار‪ ،‬به کالبدِ بادِ شتابانِ زیبای مزداآفریدهای‬
‫(‪ )3...‬وزید‪ ،‬و «فرّة مزداآفریده»‪« ،‬فرّة نیکِ مزداآفریده» و درمان و نیرو آورد‪.‬‬
‫بند ‪ -3‬آنگاه «بهرامِ اهورهآفریدة نیرومند» گفت‪ :‬من نیرومندترین‪ ،‬پیروزترین‪،‬‬
‫فرّهمندترین‪ ،‬نیکوترین‪ ،‬سودمندترین و درمانبخشترینم‪.‬‬
‫بند ‪« -6‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪ )...( .‬کدامیک از ایزدانِ مینُوی زیناوندترند؟‬
‫(‪ )...‬آن ایزدِ مینُوی‪« ،‬بهرامِ اهورهآفریده» است‪2.‬‬
‫بند ‪« -7‬بهرامِ اهورهآفریده» دومینبار‪ ،‬به صورت یک « َورزای زیبای زرّینشاخ» (‪)3...‬‬
‫آمد‪ .‬بر فرازِ شاخهای او‪« ،‬اَمَة‪ 4‬نیکآفریدة بُرزمند»‪ ،‬هویدا بود‪)5...( .‬‬
‫‪ -1‬عبارتهای «اهورهآفریده» و «مزداآفریده» بارها در این یشت مورد استفاده قرار گرفته و اینطور مینماید‬
‫که از افزودههای زرتشتیانِ دورههای بعدی باشد‪ .‬اما "پروفسور کریستنسن" پس از بررسیِ وزنِ متنِ اصلی‪،‬‬
‫اثبات کردند که این عبارات در این یشت‪ ،‬بسیار کهن بوده و مربوط به دورانِ پیش از "زرتشت" میباشد‪.‬‬
‫چرا که با حذف هر یک از این عبارات‪ ،‬وزنِ متنِ اصلی مخدوش شده و از حالتِ سروده‪ ،‬خارج میشود‪ .‬در‬
‫اینجا الزم به توضیح است که واژة «اهورامزدا» پیش از عصر زرتشت نیز در میانِ ایرانیان وجود داشته است‬
‫و صرفا یک واژة تمامزرتشتی نیست‪ .‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 45‬از «فروردین یشت»‪.‬‬
‫‪ -2‬در نخستین جایخالی که با نقطهچین نشان دادهایم آمده است‪« :‬زرتشت از اهورهمزدا پرسید که ای‬
‫اهوره مزدا‪ ،‬ای سپندترین مینو‪ ،‬ای دادارِ جهانِ استومند‪ ،‬ای اَشَوَن» و در جایخالی دوم آمده‪« :‬آنگاه‬
‫اهورهمزدا گفت که ای سپیتمانزرتشت» که تمامِ این عبارات توسطِ موبدانِ زرتشتی‪ ،‬در ادوار بعدی ساخته‬
‫و پرداخته و به متن اصلی الحاق گشته است‪.‬‬
‫‪ -3‬در اینجا عبارت «بهسوی او» آمده است‪ .‬در نگاهِ نخست‪ ،‬باتوجه به الحاقیاتِ بند ‪ 1‬و پرسش و‬
‫پاسخیکهمیان «اهورامزدا» و "زرتشت"‪ ،‬پیرامونِ «بهرام» ساخته شده است‪ ،‬اینطور به نظر میآید که‬
‫ن اوستایی‪« :‬اَهمائی»)‪ ،‬یک‬ ‫منظور از «او» همان "زرتشت" باشد‪ .‬اما در متنِ اصل ِ‬
‫ی اوستایی‪ ،‬واژة «او» (به زبا ِ‬
‫واژة اضافی در متن است که وزنِ سروده را بههم ریخته و با حذفِ آن‪ ،‬نظمِ این بند دگرباره استوار میگردد‪.‬‬
‫‪ -4‬ایزدِ «دلیری»‬
‫‪ -5‬در ادامة اینبند‪ ،‬تکرارِ بند ‪( 5‬که آن نیز بازنویسی بند ‪ 3‬تیر یشت میباشد) آمده است که الحاقی است‪.‬‬

‫(‪ )...‬آن ایزدِ مینُوی‪« ،‬بهرامِ اهورهآفریده» است‪1 .‬‬
‫بند ‪« -9‬بهرامِ اهورهآفریده» سومینبار‪ ،‬به کالبَدِ اسبِ سپیدِ زیبای زردگوش و‬
‫ی او‪« ،‬اَمَة نیکآفریدة بُرزمند»‪ ،‬هویدا بود‪)3...( .‬‬
‫زرّینلگامی (‪ )2...‬آمد‪ .‬بر پیشان ِ‬
‫(‪ )...‬آن ایزدِ مینُوی‪« ،‬بهرامِ اهورهآفریده» است‪1 .‬‬
‫ت گازگیرِ‬ ‫بند ‪« -11‬بهرامِ اهورهآفریده» چهارمینبار‪ ،‬به کال َب ِد شترِ سرمس ِ‬

‫جستوخیزکنندة تیزتکِ رهسپاری ‪-‬که پشمش جامة مردمان را بهکار آید‪ )2...( -‬آمد‪...‬‬
‫بند ‪[... -12‬شتری] که در میانِ نرانِ جُفتگیر [در هنگامِ آمیزش با مادهشتران] دارای‬
‫گرایشِ فراوانی به مادهشتران است‪[ .‬شتری] که شانههایش پرزور و کوهانهایش نیرومند‬
‫است و چشمان و سَری باهوش دارد‪[ .‬شتری] باشکوه و بلندباال و نیرومند‪...‬‬
‫ن تیزبینش در شبِتیره‪ ،‬از دور میدرخشد‪.‬‬ ‫بند ‪[ ... -13‬شتری] روشنرنگ که چشما ِ‬
‫که از دهانش کفِ سپید فروپاشَد‪ .‬که بر زانوان و پاهای خوبِ خویش ایستاده است و همچون‬
‫شهریارِ یگانة فرمانروایی‪ ،‬گرداگرد خویش را مینگرد‪[ .‬بهرامِ اهورهآفریده] اینچنین پدیدار‬
‫گردید‪)3...( .‬‬
‫بند ‪« -14‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪ )...( .‬کدامیک از ایزدانِ مینُوی‬
‫زیناوندترند؟ (‪ )...‬آن ایزدِ مینُوی‪« ،‬بهرامِ اهورهآفریده» است‪1.‬‬
‫بند ‪« -15‬بهرامِ اهورهآفریده» پنجمینبار‪ ،‬به کال َبدِ گرازِ نرینة تیزچنگال و تیزدندان و‬
‫تکاوری‪ ) 2...( .‬آمد‪[ .‬گرازی] که به یک زخم بکشد‪[ .‬گرازی] خشمگین که بدو نزدیک نتوان‬
‫گردید‪[ .‬گرازی] دلیر با چهرهای خال خال که آمادة جنگ است و از هر سویی بتازد‪[ .‬بهرامِ‬
‫اهورهآفریده] اینچنین پدیدار گردید‪)3...( .‬‬
‫‪ -1‬بنگرید به پاورقیهای بند ‪.1‬‬


‫بند ‪« -17‬بهرامِ اهورهآفریده» ششمینبار‪ ،‬به کال َبدِ مَردِ پانزدهسالة‪ 2‬تابنا ِ‬
‫ک‬
‫روشنچشمِ زیبارویی؛ با پاشنههایی کوچک‪ )3...( ،‬آمد‪[ .‬بهرامِ اهورهآفریده] اینچنین پدیدار‬
‫گردید‪)4...( .‬‬
‫زیناوندترند؟ (‪ )...‬آن ایزدِ مینُوی‪« ،‬بهرامِ اهورهآفریده» است‪1 .‬‬
‫بند ‪« -19‬بهرا ِم اهورهآفریده» هفتمینبار‪ ،‬به کالبَ ِد «وارِغَن»‪ ،‬که شکا ِر خود را با‬
‫چنگالهای تیزش بگیرد و با منقارِ تیزش پاره کند‪ )3...( ،‬آمد‪« .‬وارِغْنَه» که در میا ِ‬
‫ن‬
‫پرندگان‪ ،‬تندترین‪ ،‬و در میانِ بلندپروازان‪ ،‬سبکپروازترین است‪...‬‬
‫ن جانداران‪ ،‬تنها اوست که خود را از تی ِر پَرّان ‪ -‬اگرچه آن تیر‪ ،‬خوب‬
‫بند ‪... -20‬در میا ِ‬
‫‪3‬‬
‫پرتاب شده و در پرواز باشد‪ -‬میتواند برهاند‪ ) ...( .‬اوست که سپیدهدمان‪ ،‬شهپرْ آراسته و به‬
‫پرواز درآید و از بامدادان تا شامگاهان به جستجوی خوراک برآید‪...‬‬
‫بند ‪... -21‬اوست که در تنگههای کوهساران‪[ ،‬شهپر] بپساود؛ که بر ستیغِ کوهها‬
‫ن‬
‫[شهپر] بپساود؛ که در ژرفای درّهها و بست ِر رودها‪[ ،‬شهپر] بپساود؛ که بر شاخسارا ِ‬
‫درختان [شهپر] بپساود و به بانگِ مرغان‪ ،‬گوش فرادهد‪[ .‬بهرامِ اهورهآفریده] اینچنین‬
‫پدیدار گردید‪)4...( .‬‬
‫ن مینُوی‬
‫بند ‪« -22‬بهرا ِم اهورهآفریده» را میستاییم‪ )...( .‬کدامیک از ایزدا ِ‬

‫‪ -2‬در باور ایرانیان باستان‪15 ،‬سالگی سنِّ گذر از کودکی و رسیدن به بلوغ است‪ .‬این اعتقاد‪ ،‬در میان‬
‫زرتشتیان‪ ،‬کودک زرتشتی پس از رسیدن به ‪15‬سالگی‪« ،‬کُشتی» (پهلوی‪ :‬کُستیک) بر میان بسته و انجامِ‬
‫اعمالِ دینی‪ ،‬بر او واجب میگردد‪« .‬کُشتی» بند سفید و باریک و بلندی بود که از ‪ 72‬نخ پشم سفید‬
‫گوسفند بافته شده و هر فرد زرتشتی پس از پانزدهسالگی‪ ،‬آن را بر کمر میبست‪.‬‬
‫بند ‪« -23‬بهرامِ اهورهآفریده» هشتمینبار‪ ،‬به کال َبدِ قوچِ دشتیِ زیبایی‪ ،‬با شاخهای‬
‫پیچاپیچ (‪ )2...‬آمد‪[ .‬بهرامِ اهورهآفریده] اینچنین پدیدار گردید‪)1...( .‬‬
‫ن مینُوی‬
‫بند ‪« -24‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪ )...( .‬کدامیک از ایزدا ِ‬
‫ن‪ 3‬دشتیِ زیبایی‪ ،‬با شاخهای‬‫بند ‪« -25‬بهرا ِم اهورهآفریده» نهمینبار‪ ،‬به کال َبدِ بُز گُش ِ‬
‫سرتیز (‪ )4...‬آمد‪[ .‬بهرامِ اهورهآفریده] اینچنین پدیدار گردید‪)1...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دهـ م‬
‫بند ‪« -27‬بهرامِ اهورهآفریده» دهمینبار‪ ،‬به کالبَدِ مَر ِد رایومَندِ زیبای مزداآفریدهای‬
‫که دشنهای زرکوب ‪ -‬آراسته به زیورهای گوناگون‪ -‬در برداشت (‪ )4...‬آمد‪[ .‬بهرامِ‬
‫اهورهآفریده] اینچنین پدیدار گردید‪5)1...( .‬‬
‫بند ‪« -28‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم که دلیری بخشید [مردان را]؛ که مرگ‬
‫آورد [بدخواهان را]؛ که نو کرد [جهان را]؛ که آشتی بخشید و به کامیابی رسانید [مردان‬
‫را]‪)6...( .‬‬

‫‪ -3‬بُزِ نَر‬
‫‪ -5‬بنابراین «بهرام» ‪ 10‬بار خود را نمایان میکند‪ :‬بار نخست در پیکر باد‪ ،‬بار دوم در پیکر گاوی زرّینشاخ‪،‬‬
‫بار سوم در پیکر اسبی سپیدگوش‪ ،‬بار چهارم در پیکر شتری سرمست‪ ،‬بار پنجم در پیکر گرازی تیزدندان‪،‬‬
‫بار ششم در پیکر جوانی پانزده ساله‪ ،‬بار هفتم در پیکر مرغِ وارغن‪ ،‬بار هشتم در پیکر قوچی با شاخهای‬
‫پیچاپیچ‪ ،‬بار نهم در پیکر بزی تیزشاخ و بار دهم در پیکر مردی نیرومند‪.‬‬
‫‪ -6‬در ادامة این بند آمده است‪« :‬زرتشتِ اَشَوَن‪ ،‬پیروزی در اندیشه را و پیروزی در گفتار را و پیروزی در‬
‫کردار را و پیروزی در پرسشوپاسخ را‪ ،‬بدو نماز برد‪ ».‬که تمام این عبارات از اضافههای زرتشتیان به متنِ‬
‫اصلی «بهرام یشت» در ادوار بعدی است‪.‬‬
‫ی‬ ‫بند ‪« -29‬بهرامِ اهورهآفریده» او‪ 1‬را تخمة بارور‪ ،‬نیروی بازوان‪ ،‬تندرستی و پایدار ِ‬
‫تن و آنچنان نیروی بینایی بخشید که «ماهیِ کَرَ»‪ 2‬در آب داراست که خیزابی همچن ِد‬
‫مویی را در رود « َارَنگِ دورکرانه»‪ ،‬در ژرفای هزارباالیآدمی‪ ،‬میتواند ببیند‪)3...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة دوازد هم‬
‫بند ‪« -30‬بهرامِ اهورهآفریده» را می ستاییم که دلیری بخشید [مردان را]؛ که مرگ‬
‫را]‪)4...( .‬‬
‫ی تن‬‫بند ‪« -31‬بهرا ِم اهورهآفریده» او‪ 1‬را تخمة بارور‪ ،‬نیروی بازوان‪ ،‬تندرستی و پایدار ِ‬
‫و آنچنان نیروی بینایی بخشید که اسب داراست که در شبِتیره و بیستاره و پوشیده از‬
‫ابر‪ ،‬موی یال و دُ ِم اسبی که بر زمین افتاده است را میتواند بشناسد‪)3...( .‬‬
‫بند ‪« -32‬بهرا ِم اهورهآفریده» را میستاییم که دلیری بخشید [مردان را]؛ که مرگ‬
‫را]‪)4...( .‬‬
‫بند ‪« -33‬بهرامِ اهورهآفریده» او‪ 1‬را تخمة بارور‪ ،‬نیروی بازوان‪ ،‬تندرستی و پایداریِ‬
‫س زرّینطوق داراست که پارهگوشتی به اندازة‬‫تن و آنچنان نیروی بینایی بخشید که کَرکَ ِ‬
‫مُشتی را‪ ،‬از بلندایی به دوریِ نُه کشور میتواند بشناسد؛ اگر چه در بزرگی‪ ،‬چون تابشِ سَرِ‬
‫سوزنی درخشان‪ ،‬بنماید‪)3...( .‬‬
‫بند ‪« -34‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪ )5...( .‬اگر که [کسی] از جادوی مردما ِ‬
‫ن‬
‫بسیاربدکار آزرده شد‪ ،‬چاره چیست؟‬
‫‪ -1‬منظور از ضمیرِ «او»؛ با توجه به اضافات بند ‪ ،28‬اینطور مینمایاند که "زرتشت" باشد‪ .‬اما میتوان‬
‫حدس زد که در متنِ اصلی‪ ،‬احتماال این ضمیر اشاره به یکی از ایزدان‪ ،‬یا پهلوانان و یا اَشَوَنان داشته است‪.‬‬
‫‪ -2‬بر پایة اطالعات موجود در متون بازمانده از دورانِ قدیم‪ ،‬یک ماهی شگفتانگیز است که در «دریای‬
‫فراخکرت» سکونت داشته و دارای قوة بینایی باالیی میباشد‪" .‬مرادیغیاثآبادی" معتقد است که «ماه ِ‬
‫ی‬
‫کَرَ»‪ ،‬با نوعی سگماهیِ بلندقامت که در گذشته در «دریای مازندران» زندگی میکرده است‪ ،‬تطابق دارد‪.‬‬
‫‪ -5‬در اینجا عباراتی آمده است که از افزودههای جدیدتر است‪.‬‬
‫بند ‪[ )1...( -35‬چاره آن باشد که] پَری از شهپ ِر بزرگ‪« ،‬مرغِ وارِغَن» باید یافت و آن‬
‫را بر تن مالید تا [جادوی] دشمن‪ ،‬نابود گردد‪...‬‬
‫بند ‪... -36‬کسی که استخوانی یا پَری از این مر ِغ دلیر را با خود داشته باشد‪ ،‬هیچ مَردِ‬
‫نیرومندی نمیتواند او را از پای بهدرآورد‪ .‬آن پرِ «مرغَکانِ مرغ»‪ 2‬بدانکس پناه دهد و‬
‫بزرگواری و فرّه بسیار‪ ،‬بخشد‪...‬‬
‫بند ‪... -37‬پس فرمانروا و سردارِ کشور‪ ،‬آن «مَردِ جادو» را بکشد‪[ .‬اما] نه صدتن را‪ .‬او‬
‫آنان را بهیکباره نکشد‪ .‬او تنها یکتن را بکشد و بگذرد‪.‬‬
‫بند ‪ -38‬آنکس که این «پَر» با اوست‪ ،‬همگان از وی در هراسند‪)3...( .‬‬
‫بند ‪... -39‬آن پیروزی که [همة] فرمانروایان آرزومندِ آنند‪ .‬شاهزادگان آرزومن ِد آنند‪.‬‬
‫نامآوران آرزومن ِد آنند‪" .‬کیکاووس" آرزومن ِد آن بود‪ .‬آن پیروزی که [نیروی] اسبی را‬
‫دربردارد‪[ .‬نیروی] شترِ سرمَستی را دربردارد‪[ .‬نیروی] آبی ناوتاک را دربردارد‪...‬‬
‫بند ‪... -40‬آن پیروزی که "فریدونِ دلیر" داشت‪ .‬کسی که «آژیدهاک» را فروکوفت؛‬
‫[آن آژیدهاکِ] سهپوزة سهکلّة ششچشم را؛ آن دارندة هزارگونه چاالکی را؛ آن دی ِو‬
‫ن جهان را؛ آن زورمندترین «دُروج» را که‬ ‫بسیارزورمندِ «دُروج» را؛ آن دُروَندِ آسیبرسا ِ‬
‫‪4‬‬
‫ن استومَند آفرید‪) ...( .‬‬
‫«اهریمن» برای تباهکردنِ جهانِ «اَشه»‪ ،‬به پتیارگی در جها ِ‬
‫بند ‪« -41‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪ .‬بشود که پیروزی و فرّة [بهرام]‪ ،‬این خانه‬
‫و گلّة گاوان را فراگیرد؛ همانگونه که «سیمرغ»‪ 5‬و ابرِ بارور‪ ،‬جهان را فرا میگیرند‪)1...( .‬‬
‫‪ -1‬در آغازِ این بند آمده است‪« :‬آنگاه اهورامزدا به زرتشت پاسخ داد» که این جمله از افزودههای بعدی‬
‫است‪ .‬این سبک از گفتوگوی میان «اهورامزدا» و "زرتشت"‪ ،‬بارها به آغاز بندهای یشتهای گونهگون‪،‬‬
‫اضافه شده است‪.‬‬
‫‪ -2‬در پارسیِباستان‪ ،‬هرگاه یک نام دوبار پشتِهم تکرار شود‪ ،‬نشاندهندة بزرگیِ صاحبِنام بود‪ .‬نظیر‬
‫«موبدانِ موبد» که به رییس موبدان اطالق میشد؛ یا «شاهانِ شاه» که بعدها ترکیب «شاهنشاه» از آن‬
‫ساخته شد‪ .‬در اینجا نیز عبارت «مرغکانِمرغ» برای اشاره به جایگاه واالی «مرغ وارِغَن» به کار رفته است‪.‬‬
‫‪ -3‬در ادامة این بند آمده است‪« :‬بدانسان که همگان از من (اهورامزدا) در هراسند‪ .‬همة دشمنان از نیروی‬
‫من در هراسند‪ ».‬که تمام این جمله از افزودههای ادوار بعدی است‪.‬‬
‫‪ -5‬مرغی مقدس و اساطیری که بر فرازِ درختِ «ویسپوبیش» (که در بردارندة تخمة همهگیاهان است) در‬
‫میانِ دریای «فراخکرت» آشیانه دارد‪ .‬در اساطیرِ جدیدترِ ایرانی‪« ،‬سیمرغ» نقش بسیار پررنگی دارد‪ .‬او <<‬

‫بند ‪« -42‬بهرا ِم اهورهآفریده» را میستاییم‪« )1...( .‬بهرا ِم اهورهآفریده» را در کجا باید‬
‫نامبُرد و به یاری خواند؟ در کجا باید او را ستود و نیایش نمود؟‬
‫بند ‪ )2...( -43‬بدانهنگام که دو لشگر‪ ،‬دربرابر یکدیگر بایستند و آرایشِرزم گیرند؛ اما‬
‫پیشروان به پیروزیِ در سرانجامِ نبرد نرسند و شکستخوردگان [نیز] به شکستی سخت‪،‬‬
‫دچار نشوند‪...‬‬
‫بند ‪... -44‬چهار پَر [از وا ِرغَن] را بر سَرِ راهِ هر دو لشگر‪ ،‬بیافشانید‪ .‬هر یک از دو سپاه‬
‫که نخستینبار‪« ،‬اَمَة نیکآفریده و بُرزمَند» را‪ ،‬و «بهرا ِم اهورهآفریده» را‪ ،‬به نیاز‪،‬‬
‫پیشکشو[وی] آورد‪ ،‬پیروزی از آنِ او شود‪.‬‬
‫بند ‪« -45‬اَمَة» و «بهرامِ اهورهآفریده» ‪-‬هر دو پشتیبان‪ ،‬هر دو نگاهبان‪ ،‬هر دو‬
‫پاسدار‪ -‬را درود و آفرین میفرستم‪ .‬هر دو بدینجای و بدانجای به پرواز درآیند و به باال‬
‫پرواز کنند‪.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪« -47‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم که همگام با «مهر» و «رَشْن»‪ ،‬به میا ِ‬
‫ردههای آرایشِرزمگرفتة دشمنان برود و بپرسد‪ :‬کدامین کس‪« ،‬مهردُروج» است؟ کدامین‬
‫کس‪ ،‬از «رَشْن» روی برتابد؟ کدامین کس را بیماری و مرگ بخشم؟‬
‫>> پرندهای بزرگ و دانا و خردمند است که رازهای نهان را میداند‪ .‬هموستکه "زال" (پدر رستم) را پرورش‬
‫داده و در هنگام گرفتاریها به یاری او میشتابد‪ .‬در جریان تولد "رستم" با تدبیر «سیمرغ»‪" ،‬رودابه" مادر‬
‫"رستم" از مرگ نجات مییابد و بعدها نیز "رستم" را در نبرد با "اسفندیار" یاری میبخشد‪ .‬همچنین در‬
‫«هفتخوانِ اسفندیار» نیز به سیمرغی دیگر برمیخوریم که پرندهای اهریمنی است و به دست "اسفندیار"‬
‫کشته میشود‪ .‬مفهوم «سیمرغ» پس از اسالم نیز در میان اندیشة ایرانیان جایگاه واالی خود را حفظ کرد‪.‬‬
‫"شیخ عطّار نیشابوری" در «منطق الطیر» روایاتی ‪ -‬با رویکرد عرفانی‪ -‬از «سیمرغ» را بازگو کرده است که‬
‫از اتحاد سی پرنده‪« ،‬سیمرغ» متولد میگردد‪ .‬در دیگر آثار دانشمندان ایرانی دوره اسالمی نظیر "ابنسینا"‪،‬‬
‫"شهابالدین سهروردی" و "احمد غزالی" نیز اشاراتی به «سیمرغ» رفته است‪ .‬واژة «سیمرغ» در «اوستا»‬
‫به صورت «مرغو وسئن» آمده است که جزء نخستین آن همان واژة «مرغ» بوده که امروز نیز کاربرد دارد و‬
‫جزء دوم آن ‪ -‬با اندکی دگرگونی‪ -‬در پهلوی به صورت «سین» و در فارسیدری «سی» خوانده شدهاست که‬
‫به معنای «شاهین» است‪ .‬ظاهرا در دوران اسالمی و پس از ذکرِ روایتِ "عطار" از «سیمرغ»‪ ،‬این نام به‬
‫صورت «‪+30‬مرغ» بازتاب پیدا کرده است‪.‬‬
‫ن‬ ‫بند ‪ -54‬پس آنگاه او‪ ،1‬بانگ برآورد‪ 2:‬ای مردم! آیا در این هنگامه که دیوا ِ‬
‫«وَیامْبوَر»‪ 3‬و مردمانِ دیوپرست‪ ،‬خون میریزند و [سیلِ خون] روان میکنند‪« ،‬بهرا ِم‬
‫اهورهآفریده» و «گوشْوروَن»‪ 4‬شایستة ستایش و نیایش نیست؟‬
‫بند ‪ -55‬در این هنگامه که دیوانِ «وَیامْبوَر» و مردمانِ دیوپرست‪« ،‬گیاهِ هَپِرِسی»‪ 5‬و‬
‫«چوبِ نَمِذْکَه»‪ 5‬را در آتش میافکنند‪.‬‬
‫بند ‪ -56‬در این هنگامه که دیوانِ «وَیامْبوَر» و مردمانِ دیوپرست‪ ،‬پُشتِ [گاو] را خَم‬
‫میکنند و کمر[ش] را درهَممیشکنند و اندامها[یش] را دراز میکنند؛ بدانگونه که گویی‬
‫[او را] میکشند‪ ،‬اما نمیکشند (‪ .)6...‬در این هنگامه که دیوانِ «وَیامْبوَر» و مردمانِ‬
‫دیوپرست‪ ،‬گوشها[ی گاو] را میپیچانند و چشمهایش را بیرون میکشند‪)7...( .‬‬
‫بند ‪« -857‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪« .‬هَومِ دوردارندة مرگ» را در آغوش‬
‫میگیرم‪« .‬هَومِ پیروز» را در آغوش میگیرم‪ .‬نگاهبانِ خوب را در آغوش میگیرم‪ .‬نگاهدا ِر‬
‫تن را در آغوش میگیرم‪ .‬کسی که [شاخهای از] «هَوم» را با خود نگاهدارد‪ ،‬در جنگ از بن ِد‬
‫[دشمن]‪ ،‬رها خواهد گردید‪.‬‬
‫‪-1‬اهورامزدا؟‬
‫‪ -2‬ظاهرا جملة اخیر‪ ،‬از اضافاتِ بعدی است‪.‬‬
‫‪ -3‬این نام تنها در همین کَرده آمده است و اثری از آن در بخشهای دیگر اوستا یا متون بازمانده از دورة‬
‫ساسانیان باقی نمانده‪ .‬بهنظر میرسد؛ این اسطورة بسیارکهن‪ ،‬بایستی حتی در دورانِ اشکانیان و ساسانیان‬
‫نیز یک نامِ فراموششده و مُرده باشد‪.‬‬
‫‪« -4‬گوشْوروَن» به معنای «روانِ گاو» و مقصود از آن‪ ،‬روانِ همة چارپایان است‪" .‬دکتر جلیل دوستخواه"‬
‫معتقد است که «گوشْوروَن» در «گاهان»‪ ،‬یکی از فروزههای آفرینش اهورامزدا بوده و در اوستای جدید‪،‬‬
‫ایزدبانوی نگاهبانِ چارپایان تفسیر شده است‪ .‬بنابر عقیدة "پروفسور کریستنسن"‪ ،‬این واژه در این بند‪،‬‬
‫بعدها برای توجیهِ بندِ تازهنوشتة ‪ ،61‬واردِ متن اصلی گردیده است‪.‬‬
‫‪« -5‬چوبِ نَمِذْکَه» و «گیاهِ هَپِرِسی»‪ ،‬گونههایی از هیزم بودند که آریاییهای دیوپرست (آریاییهای کوچنده‬
‫به هند) آن را درآتش میانداختند‪" .‬دکتر ابراهیم پورداوود" عقیده داشت‪ ،‬با علم به آنکه در باور ایرانیانِ‬
‫آریایی‪ ،‬از هیزمِ تر و نامرغوب ‪ -‬به سبب تقدس آتش‪ -‬هرگز برای برافروختنِ آتش استفاده نمیگردید و‬
‫آتشکدهها همواره از بهترین چوبها و بهترین هیزمها برای برافروختنِ آتشِمقدس بهره میبردند؛ بنابراین‪،‬‬
‫«چوبِ نَمِذْکَه» و «گیاهِ هَپِرِسی» بایستی هیزمی بوده باشند که خوب نمیسوخته و یا بدبو بوده است‪.‬‬
‫‪ -6‬در اینجا در متن اصلی‪ ،‬چند واژه تباه گردیده و ناخواناست‪.‬‬
‫‪ -8‬ظاهرا باید در یشتهای قدیم‪ ،‬بندهای ‪ 57‬تا ‪ 60‬بیدرنگ پس از بند ‪ 45‬یا ‪ 47‬آمده باشد که به دلیل‬
‫دستکاریهای بعدی‪ ،‬این نظم دچار پریشانی گردیده است‪.‬‬
‫بند ‪ -58‬تا من این سپاه را شکست دهم‪ .‬تا من این سپاه را یکسره شکست دهم‪ .‬تا‬
‫من این سپاه را که از پیِ من میتازد‪ ،‬درهَمشکنم‪)1...( .‬‬
‫بند ‪« -59‬بهرامِ اهورهآفریده» را میستاییم‪ .‬سنگی را که به «سیغویرِ»‪ 2‬وابسته است‪،‬‬
‫شاهزادهای در آغوش گیرد؛ دههزار از شاهزادگان‪ ،‬آن نامآو ْر به نیرومندی و پیروزی را در‬
‫آغوش گیرند‪...‬‬
‫بند ‪... -60‬تا من ‪ -‬همچون همة ایرانیان‪ -‬از پیروزیِ بزرگ برخوردار شوم؛ تا من این‬
‫سپاه را شکست دهم‪ .‬تا من این سپاه را که از پیِ من میتازد‪ ،‬درهَمشکنم‪)1...( .‬‬
‫‪ -2‬سرزمینی دارای سنگهای معدنی که سنگهایی با خاصیت درمانبخشی داشته است‪ .‬محل دقیق آن‬
‫مشخص نیست‪.‬‬
‫رام یشت‬
‫«رام یشت»‪ ،‬پانزدهمین یشت از «اوستا» است که ویژة ستایش و نیایشِ «رام» یا‬
‫«وایو»‪ ،‬ایزد باد و هوا سروده شده است‪.‬‬
‫«رام»‪ 1‬و «وایو»‪ 2‬برپایة کهنترین منابع و اسنادِ موجود‪ ،‬دو ایزدِ آریایی بودهاند‪« .‬رام»‬
‫ایزد آرامش و شادی و «وایو» ایزد آشوب و طوفان است‪ .‬در برخی از منابع جدیدتر این دو‬
‫به اشتباه‪ ،‬یکی انگاشته شده و شخصیتی واحد پیدا کردهاند‪ .3‬با این حال از لحاز عملکرد و‬
‫ویژگیها‪ ،‬این دو جدا از یکدیگرند‪ .‬نکته جالب توجه درمورد این یشت آن است که اگرچه‬
‫عنوان یشتِ فوق‪« ،‬رام یشت» است اما بیشتر در اوصاف و احوال «وایو» (اندروای) سخن‬
‫رفته است‪.‬‬
‫«وایو» از مرموزترین ایزدان آریایی است‪ .‬نماد وی «باد» است و از همینروی‪ ،‬او را‬
‫گاهی ایزدی نیکو و گاهی ایزدی شرور دانستهاند‪ .‬این از آن جهت است که وزش باد زمانی‬
‫که به صورت نسیم باشد‪ ،‬موجب آرامش و تسالی روح آدمی است اما زمانی که به صورت‬
‫طوفان ظاهر شود‪ ،‬موجبات ترس و پریشانی را فراهم آورده و بر طبیعت و زندگانی مردمان‬
‫خساراتی وارد میکند‪ .‬همچنین در هنگام مطالعة این یشت‪ ،‬باید توجه داشت که «رام‬
‫یشت» به لحاز مفهومِ زبانی ‪ -‬به دلیل کهنگی و قدمت آن‪ -‬یکی از سختترین «یشتها»‬
‫بوده و ترجمة آن‪ ،‬با دشواریِ بسیار انجام یافته است‪.‬‬
‫«رام یشت» دارای ‪ 11‬کَرده و ‪ 57‬بند است‪ .‬اما بسیاری از این بندها از افزودههای‬
‫دورههای پارتی و ساسانی است‪ .‬در ادامه به معرفی کهنترین بندهای «رام یشت» پرداخته‬
‫خواهد شد اما باید توجه داشت که بعید نیست در این یشت‪ ،‬بندهای قدیمی دیگری‬
‫نیز وجود داشته باشند که از چشم نگارنده دور مانده است‪.‬‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬رامَه» و «رامَن»؛ پهلوی‪« :‬رامِشْنْ» فارسینو‪« :‬آرامش»‪ .‬در تقویم ایران باستان‪ ،‬روز بیست و‬
‫یکم هر ماه نیز به نام او‪« ،‬رام روز» خوانده میشد‪.‬‬
‫‪ -2‬نامهای دیگر‪« :‬وَیو» و «اندروای»‪ .‬در اساطیر ایران «وایو» نماد بیطرفی است و در خال میان دنیای نور و‬
‫ظلمت جاری است‪ .‬هم آفرینندهٔ مرگ است و هم زندگیبخش و هم برای «اهورامزدا» و هم برای‬
‫«اهریمن» قربانی میکند‪ .‬در ادبیات پهلوی وی دارای دو نیمة بد و خوب است‪« .‬اوستا» نیمة نیک او ستوده‬
‫‪ -3‬مثال "دامستتر" معتقد است که «رام» و «وایو» دو نام برای یک خدا هستند‪ .‬اما "پورداوود" این نظر را‬
‫رد کرده و این دو را دو ایزد مستقل میداند‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «رام یشت»‬

‫بند ‪.)1...( -1‬‬
‫بند ‪" -7‬هوشنگ پیشدادی" در پای «کوه البرز» به فلز پیوسته (؟)‪ ،‬بر تخ ِ‬
‫ت زرّین‪ ،‬بر‬
‫ن سرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬
‫ش زرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستا ِ‬
‫بالشِ زرّین‪ ،‬بر فر ِ‬
‫بند ‪... -8‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَندَروای زبردست»! مرا این کامیابی ارزانی گردان‬
‫که دو سوم از «دیوانِ مَزَندَری» و «دُروَندانِ وَرِنَ» را برافکنم‪.‬‬
‫بند ‪« -9‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "هوشنگ پیشدادی"‬
‫کامروا گردید‪)2...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫کَردة سـ وم‬
‫ث‪ 3‬زیناوند" بر تخ ِ‬
‫ت زرّین‪ ،‬بر بالشِ زرّین‪ ،‬بر فرشِ زرّین‪ ،‬در برابرِ‬ ‫بند ‪" -11‬تهمور ِ‬
‫بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستانِ سرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬
‫که بر همة دیوان و مردمانِ [دُروند و] بر همة جادوان و پریان پیروز شوم؛ که «اهریمن» را‬
‫به پیکرِ اسبی درآورده و سیسال [سوار بر او] تا دو کرانة زمین‪ ،‬تاخت آورم‪.‬‬
‫بند ‪« -13‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "تهمورث" کامروا‬
‫گردید‪)2...( .‬‬
‫بند ‪" -15‬جمشیدِ خوبرَمه" در پای «کو ِه بلندِ سراسردرخشان و زرّینِ ُهکِر‪ »4‬بر‬
‫تختِزرّین‪ ،‬بر بالشِزرّین‪ ،‬بر فرشِزرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَمِگسترده‪ ،‬با دستانِسرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬
‫‪ -1‬در بند یک جز عبارت بسیارکهنِ‪« :‬تِم وَئْم چیت یَزَمَئید» مابقیِ آن از جمله اضافاتِ دورة میانه است‪.‬‬
‫‪ -2‬در ادامه‪ ،‬تکرار بند ‪ 5‬آمده است که از اضافات جدیدتر زرتشتی است‪.‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 28‬از «خورنه یشت»‪.‬‬
‫ن مردمان‪ ،‬هورچهر‪ 1‬باشم‪ .‬که به شهریارِ خویش‪،‬‬ ‫ن مردمان باشم‪ .‬که در میا ِ‬‫که فرّهمندتری ِ‬
‫جانوران و مردمان را بیمرگ‪ ،‬و آبها و گیاهان را نخشکیدنی و خوراکها را نکاستنی سازم‪.‬‬
‫(‪)2...‬‬
‫بند ‪« -17‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "جمشید" کامروا‬
‫گردید‪)3...( .‬‬
‫ش‬ ‫بند ‪« -19‬آژیدهاکِ سهپوزه» در «کْویرینْتای‪ 4‬سختراه» بر تخ ِ‬
‫ت زرّین‪ ،‬بر بال ِ‬
‫ش زرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستانِ سرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬
‫زرّین‪ ،‬بر فر ِ‬
‫که همة هفتکشور را از مردمان تُهی گردانم‪.‬‬
‫بند ‪« -21‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را به ستایشگر‪ ،‬به آرزومند و به ناجوانمردِ‬
‫نیازکنندة زَور‪ ،‬ارزانی نگردانید‪)3...( .‬‬
‫بند ‪" -23‬فریدون" پسر "آتبین" از «دودمان توانا» در «سرزمینِ چهارگوشة وَرِنَ» بر‬
‫تختِ زرّین‪ ،‬بر بالشِ زرّین‪ ،‬بر فرشِ زرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستانِ سرشار‪ ،‬او را‬
‫ستود‪...‬‬
‫بند ‪... -24‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَندَروای زبردست»! مرا این کامیابی ارزانی‬
‫گردان که من بر «آژیدهاک» ‪« -‬آژیدهاکِ سهپوزة سهکلّة ششچشم»‪ ،‬آن دارندة‬
‫‪ -1‬یعنی چهرهام به مانندِ خورشید‪ ،‬تابناک باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬در ادامه‪ ،‬بند پنجم از یسنای نهم عینا تکرار شده است‪« :‬به هنگامِ شهریاریِ "جمِ دلیر"‪ ،‬نه سرما بود و‬
‫نه گرما‪ ،‬نه پیری بود‪ ،‬نه مرگ‪ ،‬و نه رَشکِ دیوآفریده‪».‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به پارقی بند ‪.9‬‬
‫‪ -4‬این نام را "دکتر ابراهیم پورداوود" با تردید منطقهای در میانِ «رشتهکوههای زاگرس» دانسته است‪.‬‬
‫"پروفسور آرتور کریستنسن" نیز بر این باور است که نام فوقالذکر‪ ،‬در ایران غربی بوده است‪ .‬باری در ادامه‬
‫آورده است که بیگمان در دستکاریهای بعدی این نام به جای نام دیگری قرار گرفته است؛ چرا که اساسا‬
‫به دلیل سرایش یشتهای قدیم در شرق ایران‪ ،‬نمیتواند در کهنترین یشتها نامی از مناطق غربیِ فالت‬
‫ایرانزمین وجود داشته است‪.‬‬
‫هزارگونه چاالکی‪ ،‬آن دیوِ بسیارزورمن ِد «دُروج»‪ ،‬آن دُروَندِ آسیبرسانِ جهان‪ ،‬آن‬
‫ن‬
‫ن «اَشه» به پتیارگی‪ ،‬در جها ِ‬ ‫زورمندترین «دُروج» که «اهریمن» برای تباکردنِ جها ِ‬
‫‪1‬‬
‫اَستومَند بیآفرید‪ -‬پیروز شوم و [پس از چیرگی بر او] آن دو «سَنگْهَوَکَ» و «اَرِنَوْکَ» را که‬
‫برازندة نگاهداریِ خاندان و شایستة زایش و افزایش دودمانند را از وی برُبایم‪.‬‬
‫بند ‪« -25‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "فریدون" کامروا‬
‫گردید‪)2...( .‬‬
‫پ دلیر" در «[کرانة] گو َذ» [در کنارِ] آبشارِ «اَرَنگِ مزداآفریده‪ »3‬بر‬
‫بند ‪" -27‬گرشاس ِ‬
‫تختِ زرّ ین‪ ،‬بر بالشِ زرّین‪ ،‬بر فرشِ زرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستانِ سرشار‪ ،‬او را‬
‫ستود‪...‬‬
‫شم و‬‫گردان که بتوانم کینِ "اورواخْشَیَه"‪ 4‬برادرِ خویش را از "هیتاسْپ"‪ 5‬گرفته و او را بِکُ َ‬
‫تنِ او را بر گردونة خود‪ ،‬بِ ِکشَم؛ همانگونه که با "اَشْتی َگفْیَة‪ 6‬سرور" با "اَئو َگفْیَة‪ 6‬بزرگ" و‬
‫با "گُندَروَ"‪ 7‬که در آب میزیست‪ ،‬کردم‪.‬‬
‫بند ‪« -29‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "گرشاسپ" کامروا‬
‫گردید‪)2...( .‬‬
‫‪ -1‬بنگرید به پارقی بند ‪ 34‬از «آبان یشت»‪.‬‬

‫‪ -2‬بنگرید به پارقی بند ‪.9‬‬
‫‪ -3‬عبارت «مزداآفریده» احتماال از اضافاتِ بعدی است‪.‬‬
‫‪ -4‬برادر "گرشاسپ" (هر دو پسر "ثریته")‪ .‬او «قاضی» بود و در بند ‪ 10‬از هات ‪ 9‬یسنا از او با صفت «داورِ‬
‫دادگستر» نام برده شده است‪" .‬اورواخْشَیَه" به دست موجودی به نام «هیتاسْپِ زرّینهتاج» کشته شد و‬
‫"گرشاسپ" نیز به انتقامِ خونِ ریختهشدة برادر‪ ،‬به نبرد با «هیتاسْپ» پرداخته و او را از میان برد‪.‬‬
‫‪ -6‬از مبارزانی که به دست "گرشاسپ" کشته شده بود‪ .‬آگاهی بیشتری از این دو اسطوره در دسترس‬
‫نیست‪ .‬نکتة جالبتوجه درمورد "اَشْتیگَفْیَه" و "اَئوگَفْیَه"‪ ،‬صفتهای «سرور» و «بزرگ» است که به دنبال‬
‫نامِ این دو دشمنِ ایرانیان آمدهاست‪ .‬این دو صفت به خوبی نشان میدهد که ایرانیان‪ ،‬حتی در هنگام‬
‫خطاب قرار دادنِ دشمنانشان‪ ،‬از واژگان محترمانه استفاده میکردند‪ .‬کمتر ملتی را میتوان یافت که‬
‫بدین گونه با استفاده از زیباترین واژگان‪ ،‬از دوست و دشمنِ خویش نام برده باشد‪ .‬اوج این خلق و خوی‬
‫پسندیده‪ ،‬در منشِ"کوروش بزرگ" و احترامِ او به عقاید و باورهای ملل مغلوب‪ ،‬نمود پیدا کرده است‪.‬‬

‫بند ‪" -31‬اَورْوَسارای‪ 1‬بزرگ" در «جنگل سپید»؛ در برابرِ «جنگل سپید»؛ درمیانة‬
‫ش زرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَ ِم گسترده‪ ،‬با‬
‫ش زرّین‪ ،‬بر فر ِ‬
‫ت زرّین‪ ،‬بر بال ِ‬‫«جنگل سپید» ؛ بر تخ ِ‬
‫ن سرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬
‫دستا ِ‬
‫بند ‪... -32‬و از وی خواستار شد‪ :‬ای «اَندَروای زبردست»! مرا این کامیابی ارزانیگردان‬
‫که ["کی]خسرو" ‪-‬پهلوا ِ‬
‫ن سرزمینهای ایرانیِ استواردارندة کشور‪ -‬ما را نَکُشَد‪ .‬و بتوانیم از‬
‫چنگِ "کیخسرو" خود را برهانیم‪".‬کیخسرو" او را برافگند در همة جنگ ِ‬
‫ل ایرانیان‪.2‬‬
‫بند ‪« -33‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "کیخسرو" کامروا‬
‫گردید‪)3...( .‬‬
‫ت زرّین‪ ،‬بر‬
‫ن نذری»‪ ،‬بر تخ ِ‬ ‫بند ‪" -435‬هَئوتوسا"‪ 5‬دارندة برادرانِ بسیار‪ ،‬از «دودما ِ‬
‫ن سرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬ ‫ش زرّین‪ ،‬در برابرِ بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستا ِ‬
‫بالشِ زرّین‪ ،‬بر فر ِ‬
‫‪ -1‬سردار و فرمانروایی که از "کیخسرو" شکست خورد‪ .‬شوربختانه آگاهی بیشتری از این کهناسطوره‪ ،‬در‬
‫دسترس نیست و کوششهای نگارنده برای یافتنِ نشانههایی از وی‪ ،‬بینتیجه ماند‪.‬‬
‫‪ -2‬این بند بسیار آشفته است‪ .‬بیگمان پیش از جملة آخر‪ ،‬مواردی بوده که در طول زمان افتاده و از بین‬
‫رفته است و جملة فوق الذکر‪ ،‬با جملة مربوط به رویدادِ بعدی به اشتباه در کنار هم نشسته و این ترکیب‬
‫نامتوازن و پریشان را ساخته است‪ .‬بدینصورت که بعد از عبارت‪ ...« :‬و بتوانیم خود را از چنگ کیخسرو‬
‫برهانیم» ‪ -‬اگر موارد دیگری وجود نداشته‪ -‬بایستی روایت در بندِ بعدی با عبارتِ تکرارشوندة‪« :‬اَندَروای‬
‫زبردست او را کامیاب نکرد» به اتمام میرسید و سپس بندِ جدید به صورت درخواستِ "کیخسرو" از‬
‫«اندروای زبردست» برای پیروزی بر "اَورْوَسارای بزرگ" آغاز میشد‪ .‬بنابراین جملة نامنظمِ‪« :‬کیخسرو او را‬
‫برافگند در همة جنگلِ ایرانیان» نیز از باقیماندههای این بندِ گمشده است‪ .‬سپس در بند بعدی (بند ‪33‬‬
‫فعلی) همانگونه که مشاهده خواهید کرد‪« ،‬اندروای زبردست» این کامیابی را به "کیخسرو" ارزانی‬
‫مینماید‪.‬‬
‫‪ -4‬این کَرده در شمار یشتهای اصیل نبوده اما با اینحال از قدیمیترین اضافات زرتشتیان است و دارای‬
‫نکات اساطیری بسیار جالب و دلچسبی است‪ .‬این بند در زمان زندگی "زرتشت" یا نزدیک به زندگی او‬
‫سروده شده و به متن اصلی افزوده گردیده است‪ .‬در اینجا تمامِ بندهای این کَرده ‪ -‬به دلیل قدمت باال و‬
‫دربرداشتن نکات اساطیریِ بکر ‪ -‬بیکم و کاست آورده شده است‪.‬‬
‫‪ -5‬شاهدختی از «خاندان سرشناسِ نوذری» که به همسری "گشتاسپ" درآمد (بنگرید به پاورقی بند ‪139‬‬
‫از فروردین یشت‪ ،‬پاورقی بند ‪ 98‬از آبان یشت و پیشگفتار بخش «اسطورة عاشقانة زریادرس و اوداتیس»‬
‫در همین کتاب)‪" .‬گشتاسپ" نیز در اساطیرِ قدیمی از بزرگانِ «خاندان نوذری» بود که پس از پدرش‬
‫"لهراسپ"‪ ،‬پادشاهی «بلخ» را در دست داشت (بنابر مندرجات پراکندة اساطیری در اوستا و متونپهلوی؛ <<‬
‫گردان که در خانة "کیگشتاسپ"‪ ،‬گرامی و دوستداشتنی و خوب پذیرفته باشم‪.‬‬
‫بند ‪« -33‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدو ارزانی داشت و "هَئوتوسا" کامروا‬
‫گردید‪)1...( .‬‬
‫بند ‪ -235‬دوشیزگانِ شویناگزیده‪ ،‬بر تخ ِ‬
‫ت زرّین‪ ،‬بر بالشِ زرّین‪ ،‬بر فرشِ زرّین‪ ،‬در‬
‫برابرِ بَرسَمِ گسترده‪ ،‬با دستانِ سرشار‪ ،‬او را ستود‪...‬‬
‫گردان که شوهرانی بُرزمَند و جوان بیابیم که در همة روزگارِ زندگی‪ ،‬با ما خوشرفتار بوده و‬
‫فرزندانی دانا و هوشیار و خوشسخن از ما پدید آیند‪.‬‬
‫بند ‪« -33‬اَندَروای زبردست»‪ ،‬این کامیابی را بدانان ارزانی داشت و آن دوشیزگان‬
‫کامروا گردیدند‪)1...( .‬‬
‫>> شاخهای دیگر از نوذریان از نسل توس پسر نوذر‪ ،‬در خراسان حکومتی داشتند)‪ .‬بعدها به دلیل خدمات‬
‫"گشتاسپ" به دین زرتشتی‪ ،‬شجرهنامهای برای وی ساخته و او را از نسل "کیپشین" نوة "کیکواذ"‬
‫(کیقباد) قلمداد کردند‪ .‬سپس نام وی را پس از "کیخسرو" به عنوان یکی از پادشاهانِ مهمِ کیانی آوردند‬
‫تا بدینترتیب مقام و جایگاه این «نخستین حامیِ دینِ زرتشتی» را ارتقا بخشند‪.‬‬
‫‪ -2‬در اصیل بودنِ این کَرده‪ ،‬جای بسی تردید است‪.‬‬
‫یسنا‬
‫«یسنا»‪ 1‬از ریشة «یَز» درمعنای پرستش و نیایش است و واژههای «ایزد» و «جشن» و‬
‫همینطور نام شهر «یزد»‪ ،‬برگرفته از آن میباشند‪.‬‬
‫«یسنا» یکی از بخشهای «اوستای کنونی» است‪ .‬اما باید توجه داشت که چنین نسکی‬
‫در «اوستای دورة ساسانی» موجود نبودهاست‪ .‬پس از پراکندگی «اوستا» در سدههای اخیر‪،‬‬
‫هرآنچه از نیایشهایی نسکهای گونهگون «اوستا» برجایماندهبود را در کنار هم ردیف‬
‫کرده و نام «یسنا» را بر آن نهادند‪ .‬در پاورقیهای این بخش توضیحاتی در باب جایگیری‬
‫برخی از بندهای «یسنا» در «اوستای ساسانی» ‪ -‬تا آنجا که آگاهیهای تاریخی وجود‬
‫دارد‪ -‬آورده شده است‪.‬‬
‫ت «یسنا» شامل ادعیه و اورا ِد روزانهای است که بنابر ادعای "پدرام‬‫بیشتر موضوعا ِ‬
‫سروشپور"‪ 2‬مندرجاتِ این بخش از «اوستا» از روحانیترین نیایشهای دینیِ زرتشتیان‬
‫میباشد‪ .‬همچنین نمازها و نیایشهای روزمره و مناسبتی‪ ،‬ستایش «اهورامزدا»‪،‬‬
‫ل دینی و‬ ‫ن آریایی و البته آداب و رسومی در باب برخی از اعما ِ‬‫«امشاسپندان» و ایزدا ِ‬
‫مذهبیِ زرتشتیان‪ ،‬از مهمترین مباحثی است که در «یسنا» باشنده است‪.‬‬
‫امروزه بیشتر مناسک و مراسمِ عبادیِ زرتشتیان که «یسنا خوانی» نیز شامل آن‬
‫میباشد‪ ،‬به شیوهای منحصربفرد اجرا میگردد ‪ -‬تا حدود زیادی دستنخورده و بدونتغییر‪،‬‬
‫همچون اجرای آن در دوران ساسانیان و پیش از آن‪.‬‬
‫«یسنا» دارای ‪ 72‬هات‪ 3‬میباشد که هر «هات» به چند «بند» تقسیم میشود‪ .‬این‬
‫بندها تلفیقی از بازماندههای کهن‪ ،‬نوشتارهای زرتشتی و اضافات اشکانی و ساسانی است‪ .‬در‬
‫ادامه به معرفی کهنترین بندهای «یسنا» پرداخته خواهد شد اما باید توجه داشت که‬
‫بعید نیست در «یسنا» ‪ ،‬بندهای قدیمی دیگری نیز وجود داشته باشند که از چشم نگارنده‬
‫دور مانده است‪.‬‬
‫‪ -1‬از ریشة ایرانیِ «یَز» (‪ ،)yaz‬و به معنای پرستش است‪ .‬واژة «یَشْتَن» (‪ )Yashtan‬در زبان پهلوی و‬
‫«جشن» در فارسی نیز از همین ریشه است‪.‬‬
‫‪ -2‬از موبدان زرتشتی معاصر‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬هائیتی»؛ پهلوی‪« :‬هات»‪ .‬معادل واژة «فصل» در ادبیاتِ فارسیِ امروز‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «یسنا»‬
‫‪.‬‬ ‫هات نخست‬

‫بند ‪ -16‬میستاییم این جایها را‪ ،‬روستاها را‪ ،‬چراگاهها را‪ ،‬خانمانها را‪ ،‬آبشخورها را‪،‬‬
‫آبها را‪ ،‬زمینها را‪ ،‬گیاهان را‪ ،‬این زمین را‪ ،‬آن آسمان را‪ ،‬بادِ پاک را‪ ،‬ستاره را‪ ،‬ماه را‪،‬‬
‫خورشید را‪ ،‬انیرانِ جاودانه را‪ ،‬همة آفریدگانِ سپندمینو را‪ ،‬مَردانِ اَشَوَن را و زنان اَشَوَن را‬
‫که رَدان و جوانمردانِ اَشوَن هستند‪.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪ -18‬میستاییم فَروَهَرهای نیرومندِ پیروزِ اَشَوَنان را‪ ،‬فَروَهَرهای نخستینآموزگارا ِ‬
‫کیش را‪ ،‬فَروَهَرهای نیاکان را و فَروَهَرهای خویش را‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫نهم‪1‬‬ ‫هات‬
‫ن استومند‪ ،‬کدامین کَس تو را‬ ‫بند ‪ -23‬ای «هوم»!‪ 3‬نخستینبار در میانِ مردما ِ‬
‫ن جها ِ‬
‫افشرهای‪ 4‬برگرفت؟ کدام پاداش بدو داده شد و کدام بهروزی بدو اندر رسید؟‬
‫بند ‪« -4‬هومِ اَشَوَنِ دوردارندة مرگ» پاسخ داد‪ :‬نخستینبار در میانِ مردمانِ جهانِ‬
‫استومند‪" ،‬ویوَنگهان" از من افشرهای برگرفت و به پا ِ‬

‫س این کار‪ ،‬بدو پسری پاداش داده‬
‫شد؛ "جمشیدِ خوبرمه"‪ ،‬آن فرّهمندترینِ مردمان‪ ،‬آن هورچهر‪ ،5‬آن که به [دورانِ]‬
‫شهریاریِ او‪ ،‬خوردنیها و آشامیدنیها‪ ،‬نکاستنی [بودند] و جانوران و مردمان‪ ،‬بیمرگ‬
‫[بودند] و آبها و گیاهان‪ ،‬نخشکیدنی بودند‪.‬‬
‫‪ -1‬این بخش از «یسنا»‪ ،‬به «هوم یشت» معروف است‪ .‬در «یشتها» نیز یشتی ناقص و کوتاه به نام «هوم‬
‫یشت» داریم‪ .‬تصور میشود پیش از آشفتگی و پریشانی «اوستا»‪ ،‬هر دو پارة فوقالذکر؛ احتماال بههمراه‬
‫برخی بندهای دیگر که از میان رفته است‪ ،‬یک متن کامل را تشکیل میداده و در دل «یشتها» جای داشته‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -2‬از دستکاریهای «هوم یشت»‪ ،‬افزودن نام "زرتشت" به عنوان پرسشکننده در آغاز برخی از بندهاست‪.‬‬
‫‪ -3‬سانسکریت‪« :‬سئومه»؛ اوستایی‪« :‬هئومَه»؛ ایزدِ نگهدار و نگهبانِ «گیاه هوم»‪« .‬گیاه هوم»‪ ،‬گیاه مقدسی‬
‫بود که از آن نوعی شراب تهیه میکردند‪ .‬این شراب در تمام تاریخ ایران باستان‪ ،‬نوشیدنیِ لذیذِ ایرانیان بود‪.‬‬
‫در «گاهانِ زرتشت» میخوانیم که نوشیدنِ «شراب هوم» بهدلیل سکرآور بودن‪ ،‬توسط "زرتشت" ممنوع‬
‫اعالم گردید‪ .‬باری پس از مرگ "زرتشت"‪ ،‬مجددا ایرانیان آن را محترم شمردند‪ ،‬بهگونهای که «شراب هوم»‬
‫در بخشهای جدیدتر «اوستا» نیز ‪ -‬همچون بخشهای کهنسالی که بازمنده از متونِ مکتوبِ پیش از‬
‫"زرتشت" است‪ -‬مکرر ستایش شده است‪.‬‬
‫‪ -4‬یعنی‪« :‬چه کسی نخستین بار توانست که از گیاه هوم‪ ،‬شراب تهیه کند؟»‬
‫‪ -5‬یعنی‪« :‬با رخساری به درخشندگیِ خورشید‪».‬‬
‫ی "جمِ دلیر"‪ ،‬نه سرما بود و نه گرما‪ ،‬نه پیری بود‪ ،‬نه مرگ‪،‬‬
‫بند ‪ -5‬به هنگامة شهریار ِ‬
‫ک دیوآفریده‪ .‬پدر و پسر هر یک [به چش ِم دیگری] پانزدهساله مینمود‪[ .‬چنین بود]‬ ‫و نه رَش ِ‬
‫به هنگامی که "جمو[وشیدِ] خوبرمه" پسرِ "ویوَنگهان"‪ ،‬شهریاری میکرد‪.‬‬
‫ن استومند‪ ،‬کدامینکَس تو را‬‫ن جها ِ‬
‫بند ‪ -6‬ای «هوم»! دومینبار در میانِ مردما ِ‬
‫افشرهای برگرفت؟ کدام پاداش بدو داده شد و کدام بهروزی بدو اندر رسید؟‬
‫ن‬
‫ن جها ِ‬
‫بند ‪« -7‬هو ِم اَشَوَنِ دوردارندة مرگ» پاسخ داد‪ :‬دومینبار در میانِ مردما ِ‬
‫س این کار‪ ،‬بدو پسری پاداش داده شد؛‬‫استومند‪" ،‬آتبین" از من افشرهای برگرفت و و به پا ِ‬
‫"فریدون"‪ ،‬از «خاندان توانا»‪...‬‬
‫بند ‪... -8‬آنکه «آژیدهاک» را فروکوفت؛ [آژیدهاکِ] سهپوزة سهکلّة ششچشم را‪،‬‬
‫ن جهان‬‫آن دارندة هزارگونه چاالکی را‪ ،‬آن دی ِو بسیارزورمندِ دُروج را‪ ،‬آن دُروَن ِد آسیبرسا ِ‬
‫را‪ ،‬آن زورمندترین دُروجی را که «اهریمن» برای تباهکردنِ جهانِ «اَشه»‪ ،‬به پتیارگی در‬
‫جهانِ استومند بیآفرید‪..‬‬
‫ن استومند‪ ،‬کدامینکَس تو را‬‫ن جها ِ‬
‫ن مردما ِ‬
‫بند ‪ -9‬ای «هوم»! سومینبار در میا ِ‬
‫افشرهای برگرفت؟ کدام پاداش بدو داده شد و کدام بهروزی بدو اندر رسید؟‬
‫ن جهانِ‬ ‫ن مردما ِ‬
‫ن دوردارندة مرگ» پاسخ داد‪ :‬سومینبار در میا ِ‬ ‫بند ‪« -10‬هو ِم اَشَوَ ِ‬
‫استومند‪" ،‬ثریتَه" ‪ -‬تواناترین [فردِ «خاندانِ] سام»‪ -‬از من افشرهای برگرفت و و به پاسِ این‬
‫کار‪ ،‬بدو دو پسر پاداش داده شد؛ "اورواخْشَیَه" و "گرشاسپ"؛ [که] نخستینفرزند‪ ،‬داور ْ‬
‫ی‬
‫دادگذار بود و دومینفرزند‪ ،‬جوانی زبردست‪ ،‬گیسوَر و گُرزبُردار‪...‬‬
‫بند ‪... -11‬که «اژدهای شاخدار» را بکشت‪ ،‬آن اسباوبارِ مرداوبار را؛ آن زهرآلودِ‬
‫زردرنگ را که زهرِ زردرنگش به بلندای نیزهای [بلندباال]‪ ،‬روان بود‪ .‬هنگامِ نیمروز‪،‬‬
‫ت او (اژدها) خوراک میپخت‪ .‬آن تبهکار از گرما[ی‬ ‫"گرشاسپ" در دیگی آهنین‪ ،‬بر پش ِ‬
‫آبجوشان را بپراکند‪" .‬گرشاسپ نریمان"‬ ‫آتش] ناگهان از زیرِ [آن دیگِ] آهنین فراز آمد و ِ‬
‫هراسان به کناری شتافت‪.‬‬
‫بند ‪ -16‬میستاییم «هوم» را‪« ،‬هومِ نیک»‪« ،‬هومِ خوبآفریده»‪[« ،‬هومِ]‬
‫ک درمانبخش»‪[« ،‬هومِ] بُرزمند»‪[« ،‬هومِ] خوب ُکنِش و‬‫راستآفریده»‪[« ،‬هومِ] نی ِ‬
‫ن نرمشاخه» که افشرهاش‪ ،‬بهترین و شادیبخشترین آشامیدنی از‬
‫پیروزمند»‪[« ،‬هومِ] زرّی ِ‬
‫برای روان است‪.‬‬
‫بند ‪ -17‬ای «[هومِ] زرّین»! سرخوشیِ تو را [بدینجای] فراخوانم‪ .‬دلیری‪ ،‬درمان‪،‬‬

‫ی تن و هرگونه فرزانگی را [بدینجای] فراخوانم‪ .‬تو را‬ ‫افزایش‪ ،‬بالندگی‪ ،‬نیرومند ِ‬
‫ن شهریاری [همیشهپیروز و] کامروا‪ ،‬درهَمشکنندة ستیزه و‬ ‫[بدینجای] فراخوانم تا بهسا ِ‬
‫ن آفریدگان درآیم‪.‬‬
‫شکستدهندة دُروج به میا ِ‬
‫بند ‪ -18‬تو را [بدینجای] فراخوانم تا ستیزة همة بدخواهان را درهَمشکنم‪[ :‬چه]‬
‫دیوان و [مردمانِ] دُروَند را‪[ ،‬چه] جادوان و پریان را‪[ ،‬چه] «کَویها و کَرَپَنهای ستمکار»‬
‫ن‪ 1‬دوپا» و گرگهای چهارپا را‪[ ،‬و چه] سپاهِ گستردة دشمن‬ ‫را‪[ ،‬چه] تبهکاران و «آشموغا ِ‬
‫را که بهفریب‪ ،‬بتازد‪.‬‬
‫بند ‪« -24‬هوم» [بود] آنکه "کِرِسانی"‪ 2‬را از شهریاری برانداخت؛ همو که از سرِ‬
‫آزمندی به شهریاریِ خویشتن‪ ،‬نالهکنان میگفت‪ :‬زینپس «آذربان» برای گسترش دین‪ ،‬در‬
‫سرزمینِ من راه نخواهد یافت‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫دهم‪3‬‬ ‫هات‬
‫بند ‪ -3‬ای«هوم»! میستایم ابرها و بارانها را که پیکرِ تو را بر بلندای کوه[ها]‪،‬‬
‫میرویانند‪ .‬میستایم ستیغِ کوهی را که تو بر آن روییدی‪.‬‬
‫بند ‪ -4‬ای«هومِ پاک»! میستاییم زمینِفرّاخِبارورِبخشندةدربرگیرندة تو را‪ .‬میستاییم‬
‫سرزمینی را که تو در آن همچون پهلوانِ گیاهانِ خوشبو (‪ ،)4...‬میرویی‪ .‬ای«هوم»! [تو‬
‫باید] بر فراز کوه[ها] برویو[وی] و در همهجا ببالو[وی]‪ .‬سرچشمة «اَشه» تو هستی‪.‬‬
‫بند ‪ -11‬پس آنگاه مُرغی پاک و آزموده تو را به هر سویی بپراکند‪ :‬در [میانِ]‬
‫ستیغهای [کوهِ] «اوپایْری َس ْینَه»‪ ،‬بر فراز [کوهِ] «سْتَروسارَه»‪ ،‬در تُهیگاهِ [کوهِ]‬
‫«کوسْروپَتَه»‪ ،‬در پرتگاهِ [کوهِ] «ویشپَتَه» و در کوهِ «سپیتَگونَ»‪5.‬‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬اَشهموغه»؛ به معنای‪« :‬برهمزنندة اَشه»‪ .‬در اوستای نو اغلب در معنای «کافر» مورد استفاده‬
‫قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪ -2‬از شهریارانِ دیواپرست که با اهورهپرستان به دشمنی میپرداخت‪ .‬از کهنترین اساطیرِ زرتشتی است که‬
‫آگاهی بیشتری از وی در دسترس نیست‪.‬‬
‫‪ -3‬بنگرید به پاورقی «هات نهم»‪.‬‬
‫‪ -4‬در اینجا عبارت‪« :‬گیاهِ خوبِ مزدا» آمده است که از اضافات جدید است‪.‬‬
‫‪ -5‬بنابر عقیده "دکتر جلیل دوستخواه"‪ ،‬جایگاه کوههای نامبرده شده در این بند‪ ،‬مشخص نیست‪" .‬ابراهیم‬
‫پورداوود" و "جیمز دارمستتر" معتقدند که این کوهها‪ ،‬کوههایی است که «گیاه هوم» در آن نواحی خوب <<‬
‫‪.‬‬ ‫هات چـهـاردهـم‬

‫بند ‪ -11‬ای «امشاسپندان»! آمدهام که شما را زَوت‪ ،‬ستاینده‪ ،‬خواننده‪ ،‬پرستنده‪،‬‬
‫چاووش و سرودخوان باشم‪ .‬اینک ستایش و نیایش شما «امشاسپندان» را‪ ،‬اینک بهروزی و‬
‫پارساییِ «سوشیانتهای اَشَوَن» را‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫هات پنجاهوششم‬
‫بند ‪ -1‬بشود که «سروش»‪ 2‬در اینجا باشد ستایش «اهورهمزدا» را تواناترین اَشَوَنی را‬
‫که میپرستیم‪ ،‬در آغاز همچنان که در انجام‪ .‬ایدون بشود که «سروش» در اینجا باشد‬
‫ستایش «اهورهمزدا» را‪ ،‬تواناترین اَشَوَنی را که میپرستیم‪.‬‬
‫بند ‪ -2‬بشود که «سروش» در اینجا باشد ستایش آبهای نیک و فَروَهَرهای اَشَوَنانی‬
‫را که ستودة روانهای ما هستند‪ ،‬در آغاز همچنان که در انجام‪ .‬ایدون بشود که «سروش»‬
‫در اینجا باشد ستایش آبهای نیک و فَروَهَرهای اَشَوَنانی را که ستودة روانهای ما هستند‪.‬‬
‫بند ‪ -3‬بشود که «سروش» در اینجا باشد ستایش آبهای نیک ‪ -‬آن نیکان‪ -‬را و‬
‫ن نیک»‪ ،‬آن شهریارانِ خوبِ نیککُنش را و ستایش پاداشِ نیکی را که درخورِ‬ ‫«امشاسپندا ِ‬
‫ک پاداشبخش» در اینجا باشد‬ ‫اَشَوَنی است و ما را ارزانی شود‪ .‬بشود که «سروشِ نی ِ‬
‫ستایش آبهای نیک را‪ ،‬در آغاز همچنان که در انجام‪.‬‬
‫>> میروییده است‪" .‬دکتر رضا مرادیغیاثآبادی"‪« ،‬اوپایْریسَیْنَه» را با کوههای «هندوکش» یکی دانسته و‬
‫«سپیتَگونَ» را همان «سفید کوه» (واقع در جنوب افغانستانِ امروزی) میداند که هر دو فرضیة وی به نظر‬
‫درست میآید‪.‬‬
‫‪ -1‬بند ‪ 1‬از هات ‪ ،14‬بهاضافة تمام بندهای هاتهای ‪ 56‬و ‪ ،58‬با «لهجة گاهانی» سروده شدهاند و از لحاز‬
‫قدمت‪ ،‬با «گاهان» و «هفتهات» برابری میکند‪ .‬این بدانمعناست که بندهای فوقالذکر‪ ،‬بیگمان در روزگار‬
‫زندگیِ "زرتشت" یا کمی پس از آن سروده شده است‪ .‬ترجمة این بندها کاری بس دشوار بوده و یقینا‬
‫بینقص نیست‪.‬‬
‫‪ -2‬اوستایی‪« :‬سْرَوَشَه»؛ از ریشة «سْروَ» به معنای «شنوایی و فرمانبُرداری»‪ .‬از بزرگترین و مهمترین‬
‫ایزدانِ آیینِ زرتشتی است که گاه حتی پایگاهِ او را تا جایگاهِ «ایزد مهر» نیز باال آوردهاند‪ .‬او در کنار «ایزد‬
‫نَریوْسنگ» (اما باالتر از او) حاملِ پیکِ «اهورامزدا» است و از همینروی در اغلب متون اسالمی‪« ،‬سروش»‬
‫را همتراز با «جبرائیل» دانستهاند‪ .‬از دیگر وظابف او‪ ،‬داوری و سنجشِ ثواب و گناه مردمان در «تنپسین»‬
‫(آخرالزمان) است‪ .‬در باورهای باستانی‪ ،‬اغلب «سروش» را با نماد «خروس» مجسم میکردند‪ .‬در «شاهنامه»‬
‫هنگامی که "فریدون"‪« ،‬آژیدهاک» را به بند کشیده و آهنگِ کشتنِ او را دارد‪« ،‬سروش» از راه رسیده و‬
‫رازی را در گوش وی بازگو میکند‪ .‬سپس "فریدون" از کشتن «آژیدهاک» صرفنظر کرده و او را در غاری‬
‫در «البرز کوه» زندانی مینماید‪.‬‬
‫بند ‪ -4‬ایدون بشود که «سروش» در اینجا باشد ستایش آبهای نیک ‪ -‬آن نیکان‪ -‬را‬
‫ش نیکی را که درخورِ‬
‫ب نیککُنش را و ستایشِ پادا ِ‬
‫و «امشاسپندانِ نیک»‪ ،‬آن شهریارانِ خو ِ‬
‫ک پاداشبخش» در اینجا باشد‬ ‫اَشَوَنی است و ما را ارزانی شود‪ .‬بشود که «سروشِ نی ِ‬
‫ستایش آبهای نیک را‪.‬‬
‫بند ‪ )...( -15‬میستاییم «سروشِ پارسای بُرزمندِ پیرو ِز گیتیافزای اَشَوَن»‪[ ،‬آن] َردِ‬
‫«اَشه» را‪)...( .‬‬
‫‪.‬‬ ‫هات پنجاهوهشتم‬
‫بند ‪ -1‬این نمازِ نیکبنیادِ به «اَشه» و به «آرمئیتی»‪ 2‬پیوسته‪ ،‬این نیایشی را که‬
‫بنیادش اندیشة نیک و گفتار نیک و کردار نیک است‪ ،‬رزمافزار پیروزی میدانیم‪.‬‬
‫بند ‪ -2‬بشود که این نماز و نیایش‪ ،‬ما را از ستیزة دیوان و مَردمانِ [دُروَند]‪ ،‬پناه بخشد‪.‬‬
‫ی خود را به این نماز و نیایش میسپاریم‪ ،‬تا ما را پناه و نگاهبانی و پاسداری‬ ‫دارایی و هست ِ‬
‫بخشد‪.‬‬
‫بند ‪ -3‬ای «اهورهمزدا»! ما در نماز و نیایشِ «تو» شادمانیم‪ .‬ما خواستاریم که نمازگزا ِر‬
‫[تو] باشیم‪ .‬ما [از برای] ستایشِ [تو] بر پای ایستادهایم‪ .‬دارایی و هستیِ خویش را به این‬
‫نماز و نیایش میسپاریم‪ ،‬تا ما را پناه و نگاهبانی و پاسداری بخشد‪ .‬ای «اهوره»! این را از تو‬
‫میپرسم‪ .‬من را [بهدرستی] پاسخ گوی‪ :‬چگونه [باید باشد] نیایشِ فروتنانة دلدادگانِ تو؟‬
‫بند ‪ -4‬رهبرِ اَشَوَن‪ ،‬پیروزمند است‪ .‬بهترین رهبر را بزرگ میدانیم‪ .‬پدرِ آفرینشِ‬
‫«اَشه» و هرآنکس که از آفرینشِ «اَشه» است‪ ،‬هموست؛ چه مرد و چه زن‪ .‬بیگمان او‬
‫‪ -1‬در آغاز و پایانِ این بند‪ ،‬چند دعای مرسومِ زرتشتی آمده است که از اضافات جدیدتر است‪.‬‬
‫‪ -2‬اوستایی‪« :‬سِپَند آرمَئیتی»‪ ،‬پهلوی‪« :‬سپندارمذ»‪ ،‬فارسی نو‪« :‬اسفند»؛ او از مهمترین امشاسپندان و‬
‫ایزدبانوی نگهبانِ زمین است‪ .‬زمینی که همچون بانوان‪ ،‬زاینده و پرورنده است‪ .‬در تقویم ایرانی‪ ،‬پنجمین روز‬
‫از هر ماه به نام «ایزدبانو سپندارمذ» مُزَیَّن بود و پنجم اسفندماه‪« ،‬جشن سپندارمذگان» برگزار میشد‪.‬‬
‫"ابوریحان بیرونی" در «آثارالباقیه» آورده است که «سپندارمذ» فرشتة موکل بر زنان عفیف و درستکار و‬
‫شوهردوست است و از همینروی «جشن سپندارمذگان» نیز جشن زنان بوده و در این روز‪ ،‬مردان به زنانِ‬
‫خود هدایایی پیشکش میکردند‪ .‬نام دیگر این روز «مردگیران» بود‪ .‬دلیل این نامگذاری شاید به همان سنت‬
‫هدیه گرفتنِ زنان از مردان در این روز بازگردد‪ .‬باید توجه داشت که این جشن ایرانی نیز همچون بسیاری‬
‫دیگر از سنتهای کهنسال آریایی‪ ،‬خود را به خارج از مرزهای ایرانزمین رسانده و امروزه در غرب‪« ،‬جشن‬
‫ولنتاین» که به جشن عشّاق نیز معروف است‪ ،‬سراسر برگرفته شده از جشن «سپندارمذگانِ» ما ایرانیان‬
‫است‪.‬‬
‫ک زیبا را یاد همیکنیم و بزرگ همیداریم‪ .‬آن که با «اَشه» و‬‫نیککُنش است‪ .‬آن بزرگِ نی ِ‬
‫‪1‬‬
‫ی «آتشِ اهورهمزدا» ‪-‬‬ ‫فراوانی و رَدی و دَهِش و مهربانی‪ ،‬جهان را بپرورد ‪ -‬به دستیار ِ‬
‫پرستار و پاسدار ماست‪.‬‬
‫بند ‪ -5‬ای «امشاسپندان»! آنچنان که ما را آفریدید‪ ،2‬ما را در پنا ِه خویش برگیرید‪.‬‬
‫ای نیکان!‪ 3‬ما را پناه بخشید‪ .‬ای نیکان!‪ 4‬ما را پناه بخشید‪ .‬ای «امشاسپندان»! ای شهریارا ِ‬
‫ن‬
‫خوبکُنش! پناهبخشِ ما باشید‪ .‬ای «مزدا»! من جز تو کسی را نمیشناسم پس در پرتو‬
‫«اَشه»‪ ،‬ما را پناه بخش‪.‬‬
‫ن «سپندمینو»‪ 5‬دانیم‪[ .‬از‬‫بند ‪ -6‬اندیشه‪ ،‬گفتار‪ ،‬کردار‪ ،‬ستوران و مردمان را از آ ِ‬
‫اوست] که چهارپایانِ رسا‪ ،‬چهارپایانِ درست‪ ،‬زندگیِ درست و پسرانِ درست همیداریم‪[ .‬از‬
‫ش «دادارْ‬
‫اوست] توانایی و رسایی و برخورداریِ ما از پاکی[ها]‪ .‬بشود که ما در آفرین ِ‬
‫اهورهمزدا»‪ ،‬فروغِ آفریدگار را بتوانیم ببینیم‪.‬‬
‫ش‬
‫بند ‪ -7‬ای «آذ ِر اهورهمزدا»! تو را نماز و نیایش میکنیم‪ .‬به هنگامِ بزرگترین آزمای ِ‬
‫ایزدی‪ ،‬به سوی ما فرازآی و بخشش و شادمانی بزرگ ‪« -‬خرداد» و «اَمُرداد»‪ -‬را به ما ارزانی‬
‫گردان‪.‬‬
‫‪ -2‬منسوب کردن آقرینش به «امشاسپندان»‪ ،‬نشان از روزگاری دارد که هنوز باورهای آریایی‪ ،‬به طور تمام و‬
‫کمال تحتتاثیر وحدانیتِ زرتشتی قرار نگرفته بود‪ .‬آریاییانِ باستان‪ ،‬ایزدانی که مظهر و نماد طبیعت بودند را‬
‫مورد پرستش قرار میدادند‪ .‬از آنجملهاند‪« :‬مهر» ایزد خورشید‪« ،‬آناهیته»‪ :‬ایزد آبها‪« ،‬اندروای»‪ :‬ایزد هوا‪،‬‬
‫«آذر»‪ :‬ایزد آتش‪« ،‬تِشتَر»‪ :‬ایزد باران‪« ،‬واته»‪ :‬ایزد بادها و دهها ایزد دیگر‪ .‬درواقع "زرتشت" آورندة دین‬
‫جدیدی نبود‪ .‬بلکه وی میکوشید تا با زدودن خرافات‪ ،‬چهارچوبی مشخص و عقالنی به باورهای ایرانی بدهد‪.‬‬
‫وی اعتبارِ تمام ایزدان را پایین آورد تا «اهورامزدا» به عنوان تنها خدای واحد مورد باور ایرانیان قرار گیرد‪ .‬از‬
‫این پس مهمترین ایزدان گذشتة ایرانی‪ ،‬به عنوان «امشاسپندان» شناخته شدند‪« .‬امشاسپندان» در آغازِ‬
‫پیدایش دین زرتشتی‪ ،‬به عنوان القابی برای «اهورامزدا» بهکار رفتند‪ .‬اما قدمتِ باورهای کهنسال بهاندازهای‬
‫بود که فراموشیِ این ایزدان را غیرممکن مینمود‪ .‬لذا رفتهرفته درطول زمان «امشاسپندان» مجددا دارای‬
‫شخصیتهایی مستقل گردیده و در نهایت در جایگاه ایزدان و ‪ -‬به زبان امروزیتری‪ -‬فرشتگانِ «اهورامزدا»‬
‫قلمداد شدند‪ .‬برای آگاهی بیشتر در باب دین زرتشتی و چگونگی پیوستگیِ آن با ادیان غیرزرتشتیِ آریایی‪،‬‬
‫بنگرید به کتاب «زرتشت و زرتشتیان» از همین نگارنده‪.‬‬
‫‪ -3‬در متنِ اوستا از لحاز دستوری ساختارِ مذکر داشته و اشارهای است به «امشاسپندانِ مذکر»‪« :‬بهمن»‪،‬‬
‫«اردیبهشت»‪« ،‬شهریور» ‪ -‬و در پارهای از منابع‪« -‬سروش»‪.‬‬
‫‪ -4‬در متنِ اوستا از لحاز دستوری ساختارِ مونث داشته و اشارهای است به سه «امشاسپندِ مونث»‪:‬‬
‫«سپندارمذ»‪« ،‬خرداد» و «اَمُرداد»‪.‬‬
‫‪ -5‬بنگرید به بند ‪ 44‬از «خورنه یشت»‪.‬‬
‫بند ‪ -8‬سراسرِ «ستود یسن»‪ 1‬را با برترین بندهای آن میستاییم‪ .‬ای «مزدااهوره»!‬
‫زیباترین پیکر را در میان پیکرها‪ ،‬از آنِ تو میدانیم‪ :‬آن بلند[پایگاه]ترین [فروغِ جهانِ]‬
‫زَبَرین را که او را خورشید میخوانند‪.‬‬
‫بند ‪ -9‬میستاییم «ستود یسن» را که نخستین دا ِد جهان است‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫هات هفتادودوم‬
‫بند ‪ -11‬راه [در جهان] یکی [است و] آن [راهِ] «اَشه» [است]؛ همة دیگر [راهها]‬
‫بیراهه [است]‪2.‬‬
‫‪ -1‬اوستایی‪« :‬ستئوت یَسنیه»؛ به معنای «نیایشهای ستودهشده»‪ .‬نام یکی از ‪ 21‬نسکِ «اوستای دورة‬
‫ساسانی» و مقدسترین بخش از «اوستا» بود‪« .‬اوستایکنونی» که شامل یکپنجم از «اوستایساسانی»‬
‫است‪ ،‬دچار نابسامانی و آشفتگی شده است و «ستود یسن» نیز همچون دیگر بخشهای «اوستا» دچار‬
‫پریشاناحوالی گردیده است‪ .‬در اینکه «ستود یسن» شامل کدام بخش از «اوستا» بوده و چهمقدار از آن در‬
‫«اوستایکنونی» باقیمانده است‪ ،‬تا مدتها میانِ پژوهشگران اختالفنظر بود‪ .‬سرانجام "دکتر علیاکبر‬
‫جعفری" پس از پانزدهسال پژوهش مستمر‪ ،‬موفق گردید تا تمام «ستود یسن» را در میان بازماندههای‬
‫«اوستایفعلی»‪ ،‬بازشناسی کند‪« :‬ستود یسن شامل گاتها‪ ،‬هفتهات‪ ،‬بند اول از هاتِ چهاردهِ یسنا‪ ،‬تمام‬
‫هاتِ پنجاهوششِ یسنا‪ ،‬تمام هاتِ پنجاهوهشتِ یسنا‪ ،‬فشوتومانثره و چند پارة کوتاه دیگر بوده است»‪ .‬برای‬
‫آگاهی بیشتر بنگرید به‪ :‬جعفری‪ ،‬علیاکبر(‪ ،)1359‬ستوت یسن‪ ،‬نوبت نخست (تهران‪ :‬انتشارات فروهر)‪.‬‬
‫‪ -2‬این آخرین بند از «یسنا» است و تمام نسخههای موجودِ «یسنا»‪ ،‬با این بند به پایان میرسد‪ .‬جزدر یک‬
‫نسخةدستنویس بهتاریخ ‪1379‬میالدی که دردنبالة این بند‪ ،‬آمدهاست‪« :‬بیراههای که [تو را] یکسره به‬
‫کیشِ زیانبخشِ اهریمن‪ ،‬و به زندگی و کردارِ دیوپرستان میکشاند‪».‬‬
‫وندیداد‬
‫«وندید» نوزدهمین نسک از «اوستای دورة ساسانیان» میباشد‪ .‬شکلِ پهلویِ این نام‬
‫«وی دَیْ َو دادَ» به معنای «دادِ دوردارندة دیو» و به معنای جامعتر و روانتر‪« :‬قوانین ضد‬
‫دیوها» است‪.‬‬
‫این نسک‪ ،‬در کنار «گاهان»‪ ،‬تنها بخش از «اوستای ‪ 21‬گانة ساسانیان» میباشد که‬
‫تقریبا دست نخورده و سالم به دست ما رسیده است‪ .‬محتوای اصلی وندیداد‪ ،‬شرح آیینها و‬
‫دادگزاریها و قوانین جزایی و حقوق افراد و اصناف و شرح برخی مسائل شرعی پاسخ به‬
‫ت «مغانِ زرتشتیشده» میباشد که‬ ‫پرسشهای دینی است که بیشترِ آنها‪ ،‬بازماندة اعتقادا ِ‬
‫ن دین زرتشتی گردیده و در آن حل گشته است‪.‬‬ ‫ن قدی ِم آریایی‪ ،‬درو ِ‬
‫از ادیا ِ‬
‫«وندیداد» دارای ‪« 22‬فرگرد»‪ 1‬میباشد که هر «فرگرد» به چند «بند» تقسیم میشود‪.‬‬
‫دو «فرگرد» نخست و چهار «فرگرد» واپسینِ «وندیداد»‪ ،‬دارای سبکِ نگارش و محتوایی‬
‫متفاوت از دیگر «فرگردها» هستند‪ .‬یقینا چهار «فرگرد» از شش «فرگر ِد فوقالذکر»‪،‬‬
‫ن‬
‫بازماندهای از کهنترین اساطیرِ آریایی هستند که ریشة برخی از آنها هم در «گاها ِ‬
‫زرتشت» و هم در کهنترین مکتوباتِ هندیان نظیر «وداها» و «مهابهارات»‪ 2‬قابل مشاهده‬
‫است‪ .‬دو «فرگرد» نوزدهم (به صورت کامل) و بیستودوم (با دستکاریهای بسیار) نیز از‬
‫افزودههای کهن زرتشتیان میباشد که قدمت آن به دورانِ قبل از اشکانیان بازمیگردد‪.‬‬
‫همچنین برخی آگاهی های بسیار مهم جغرافیایی به صورت مبسوط در فرگرد نخست آمده‬
‫که بسیار ارزشمند است‪.‬‬
‫در ادامه به معرفی کهنترین بندهای «وندیداد» پرداخته خواهد شد اما باید توجه‬
‫داشت که بعید نیست در «وندیداد» ‪ ،‬بندهای قدیمی دیگری نیز وجود داشته باشند که از‬
‫چشم نگارنده دور مانده است‪.‬‬
‫‪« -1‬فرگرد» = «فصل»‬

‫‪ -2‬یکی از دو حماسة بزرگ هندیان است که در حدود قرن پنج و شش پیش از میالد به زبان سانسکریت‬
‫نگاشته شد و شامل بیش از صدهزار بیت سروده میباشد‪« .‬مهابهارات» همتراز با «شاهنامه» در زبان فارسی‬
‫و «ایلیاد و اودیسه» در ادبیات یونانی است‪ .‬پژوهشگران معتقدند که ریشة جنگها و نبردهایی که‬
‫درونمایة این اثرِ بینظیر را تشکیل داده است‪ ،‬به درون شدنِ آریاییان به هند و شرح تقابلِ آنها با‬
‫«دراویدیها» (ساکنین قدیمیِ شبهجزیره هندوستان)؛ در حدود هزارة دومِ پیش از میالد‪ ،‬بازمیگردد‪.‬‬
‫متن کهنترین بخشهای «وندیداد»‬
‫‪.‬‬ ‫فرگرد یکم‬

‫بند ‪ -3‬نخستین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬ایرانویچ» بر کرانة «رو ِد نیکوی‬
‫دایتی» بود‪ 2.‬پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬اژدها»‪ 3‬را در‬
‫«رود دایتی» بیآفرید و «زمستانِ دیوآفریده» را بر جهان چیره ساخت‪.‬‬
‫بند ‪ -4‬در آنجا ده ماه زمستان است و دو ماه تابستان؛ آن دو ماه نیز هوا برای آب و‬
‫خاک و درختان‪ ،‬سرد [و آسیبزا]ست‪ .‬زمستان بدترین آسیبها را در آنجا فرود میآورد‪4.‬‬
‫بند ‪ -5‬دومین سرزمین و کشوری که من‪ 5‬آفریدم‪« ،‬جلگة سُغد» بود‪ .‬پس آنگاه‬
‫«اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪ ،‬خْرَ ْفسْتْری‪ 6‬به نام «سْکَیتْیَه»‪ 7‬را بیآفرید که‬
‫مرگ در گلة گاوان افکند‪.‬‬
‫‪ -1‬اشاره به «اهورامزدا» است‪ .‬این بندها بسیار کهنسال هستند اما در دوران ساسانی در آنها دست برده‬
‫شده است‪ .‬نقلِ این مناطقِ جغرافیایی از زبان «اهورامزدا»‪ ،‬محتمال حاصل دستکاریهای متاخر است‪.‬‬
‫‪ -3‬واژة فوق را «مارهای سرخ» نیز ترجمه کردهاند (جلیل دوستخواه)‪.‬‬
‫‪ -4‬این دو بند‪ ،‬یکی از بکرترین و کهنترین بخشهای بازمانده از تاریخِ فراموششدة آریایی است که در‬
‫دیگر متونِ ایرانی و هندیِ کهنسال نیز به صورت پراکنده اشاراتی بدان رفته است‪ .‬ظاهرا «سرزمین‬
‫ایرانویچ» ‪ -‬خاستگاه نخستینِ آریاییان در حوالیِ خوارزم(؟)‪ -‬در آخرین عصر یخبندان دچار سرما و‬
‫زمستانهای طوالنی گردید‪ .‬این اتفاق‪ ،‬زمینهسازِ مهاجرتِ آریاییها از وطن به سرزمینهای دیگر شد‪.‬‬
‫بدینسان آریاییها «ایرانویچ» را رها کرده‪ ،‬به درونِ ایران مهاجرت نمودند (و بهزودی یک دستة فرعی از‬
‫آنها نیز به هند کوچیدند)‪ .‬از این روی در بیشترِ متونِ بعدی‪ ،‬از «ایرانویچ»؛ سرزمین مادریِ آریاییها‪ ،‬با‬
‫حسرت یاد شده و خاطراتِ آن را توام با هالهای از اساطیر مکتوب کردند‪ .‬ظاهرا این سرما و یخبندان و‬
‫مهاجرتِ اجباری‪ ،‬چنان در روحیة آریاییها تاثیر منفی گذاشت که سرما را آفریدة «اهریمن» قلمداد کرده‪،‬‬
‫منطقة «اَپاختر» (= شمال) را به دلیل وجود سرما و یخبندان به محل زندگیِ اهریمنان و دیوان تشبیه‬
‫کردند و حتی بعدها در هنگامِ تحوّل و تکاملِ باورهای مذهبیِ خود‪ ،‬دوزخ (جهنم) را به شکلِ مکانی سرد و‬
‫یخزده بهتصویر کشیدند‪ .‬این نوع نگرش به سرما و نفرت از یخبندان‪ ،‬بهزودی در شاخههای دیگرِ ادیانِ‬
‫آریایی ‪ -‬از جمله دین زرتشتی‪ -‬نیز نهادینه شد‪ .‬برای آگاهی از این باورهای زرتشتی‪-‬آریایی و آشنایی با‬
‫چگونگیِ تصوّرِ بهشت و دوزخ در باورِ زرتشتیان‪ ،‬بنگرید به کتاب‪« :‬ارداویرافنامه»‪.‬‬
‫‪ -6‬یک نام عام برای تمام موجودات مضرّ اعم از گونههای مختلفِ حشرات و بندپایان و‪...‬‬
‫‪ -7‬مشخص نیست این نام اشاره به چه موجودی باشد‪ .‬اما آشکار است که منظور از آن حشرهای موذی و‬
‫آفتزاست که با زدنِخسارت‪ ،‬موجباتِ زیانرسانی و ناراحتیِمردمان را فراهم میکردهاست‪" .‬دارمستتر" <<‬
‫بند ‪ -6‬سومین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬مَروِ نیرومند و پاک» بود‪ .‬پس‬
‫ن همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬خواهشهای به گناهآلوده» را‬ ‫آنگاه «اهریم ِ‬
‫بیآفرید‪.‬‬
‫بند ‪ -7‬چهارمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬بلخِ زیبای افراشتهدرفش» بود‪.‬‬
‫ن همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪ْ « ،‬برَوَرَه»‪ 2‬را بیآفرید‪.‬‬
‫پس آنگاه «اهریم ِ‬
‫بند ‪ -8‬پنجمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬نِسایه» ‪ -‬در میا ِ‬
‫ن بلخ و مرو ‪-‬‬
‫بود‪ .‬پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬گناهِ سُستباوری» را‬
‫بند ‪ -9‬ششمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬هرات» ‪ -‬و دریاچهاش‪ -‬بود‪.‬‬
‫پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬سرشک و اشکِدیده»‪ 3‬را‬
‫بند ‪ -10‬هفتمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬وَئِهکِرِتَة بد سایه»‪ 4‬بود‪ .‬پس‬
‫آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪ ،‬پریِ «خْنَئیتی» را بیآفرید که به‬
‫"گرشاسپ" پیوست‪5.‬‬
‫>> با توجه به محتوای کلّیِ بند‪« ،‬سْکَیتْیَه» را حشره ای موذی فرض کرده است که در میانِ غلّه و علوفة‬
‫چهارپایان پنهان شده و گاوها با نشخوار کردنِ آن‪ ،‬دچار بیماری و مرگ میشدند‪ .‬به طور کلی این بند به‬
‫احتمال بسیارقوی‪ ،‬اشارهای اساطیری به همهگیرشدنِ نوعی بیماریِ حیوانی در «سغد» است که هزاران سال‬
‫پیش‪ ،‬شاید موجب مرگ گاوهای زیادی در منطقه گردید‪ .‬گاو مهمترین حیوان اهلیِ جماعتِ آریایی بود؛ چرا‬
‫که شیر و گوشت آ ن برای تغزبه‪ ،‬پوست آن برای ساخت پوشاک‪ ،‬استخوان آن برای ساخت سالح و فضله و‬
‫اضافات آن برای روشنکردن آتش استفاده میشد‪ .‬از همین روی‪ ،‬کیفیتِ زندگی اقوام قدیم ایرانی بهشدت‬
‫به گاو بستگی داشت‪ .‬این وابستگی به اندازهای بود که در کهنترین اساطیر آریایی‪ ،‬گاو دومین آفریده پس از‬
‫"کیومرث" تعبیر گردید و «روان گاو» (=گوشورون) یکی از نخستین نمادهای آفرینش و ‪ -‬بعدها‪ -‬به عنوان‬
‫نگهبان و نگهدارِ چارپایان و ستوران قلمداد گشت‪ .‬امروزه نیز تقدس گاو در میانِ برخی قبایلِ آریاییتبار‬
‫قابل مشاهده است که یقینا بازماندهای از این سابقة کهنسالِ تاریخی و اساطیری است‪ .‬این خرافه در برخی‬
‫از اقوامِ بدویِ هندی همچنان رواج داشته و در سرزمینهای فوقالذکر‪ ،‬گاو مورد پرستش قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪" -2‬اسفندیار جی" آن را «مورچه» ترجمه کرده اما "نیبرگ"‪" ،‬دوستخواه" معنی آن را ناروشن دانستهاند‪.‬‬
‫‪ -3‬در ترجمة واژة دوم اختالفنظر است‪ .‬برخی آن را اشک‪ ،‬برخی شیون و زاری و برخی معانی دیگر ضبط‬
‫کرده اند‪ .‬در کل در سنت ایرانیان باستان‪ ،‬گریه و زاری و غم و اندوه‪ ،‬فعلی ناپسند محسوب میشد‪.‬‬
‫‪ -4‬احتماال «کابل»‪.‬‬
‫‪ -5‬پریِ شهوت‪ .‬بنابر اساطیر‪ ،‬او "گرشاسپ" را فریفت و "گرشاسپ" برای کام گرفتن از وی‪ ،‬به «آتش»‬
‫اهانت کرد‪« .‬اهورامزدا» از همینروی‪" ،‬گرشاسپ" را وعدة دوزخ داد‪ .‬اما پس از پشیمانی "گرشاسپ" و <<‬
‫بند ‪ -11‬هشتمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬اوژوَی دارای چراگاههای‬

‫ی‬
‫سرشار» بود‪ .‬پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬فرمانروای ِ‬
‫ستمگرانه» را بیآفرید‪.‬‬
‫بند ‪ -12‬نهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬خْنِ ْنتَه» در «گرگان» بود‪ .‬پس‬
‫ن همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬کونمرزی»‪ 2‬را بیآفرید‪.‬‬
‫آنگاه «اهریم ِ‬
‫بند ‪ -13‬دهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬هَرَهوَئیتیِ زیبا» بود‪ .‬پس آنگاه‬
‫«اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬گناه خاکسپاریِ مُردگان»‪ 3‬را بیآفرید‪.‬‬
‫بند ‪ -14‬یازدهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬هیرمندِ رایومندِ فرهمند» بود‪.‬‬
‫پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬جادوی زیانبارِ جادوان» را‬
‫بند ‪ -16‬دوازدهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬ری» بود که سه رَد در آن‬
‫فرمانروایند‪ 4.‬پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬گنا ِه برانگیخت ِ‬
‫ن‬
‫سُستباوری» را بیآفرید‪.‬‬
‫>> میانجیگریِ «روانِ زرتشت»‪« ،‬اهورامزدا» یک فرصت دیگر به "گرشاسپ" داد‪ .‬بدینگونه که وی پیش از‬
‫مرگ‪ ،‬به خوابِ عمیقی فرو رفت و این خواب تا زمانِ برآمدنِ "اوشیدرماه" (و در برخی منایع تا روزگار‬
‫برآمدنِ "سوشیانت سوم") ادامه مییابد تا در آن زمان با کشتن «آژیدهاک»‪ ،‬گناه خود را جبران نماید‪.‬‬
‫برای آگاهی بیشتر بنگرید به پاورقی بند ‪ 92‬از «خورنه یشت» و داستان «روان گرشاسپ» از کتاب «روایات‬
‫پهلوی» ‪.‬‬
‫‪ -2‬لواط‬
‫‪ -3‬در باورهای کهنسالِ آریایی و متعاقب آن در آموزههای دین زرتشتی‪ ،‬چهار عنصر «آب»‪« ،‬خاک»‪،‬‬
‫«آتش» و «هوا» مقدس بوده و آلودهکردنِ هر یک از آنان‪ ،‬گناهی بزرگ و نابخشودنی قلمداد میگشت‪ .‬در‬
‫عینحال نیز مُردارِ انسانها و حیوانات‪ ،‬ناپاک دانسته میشد‪ .‬از همینروی‪ ،‬دفن کردنِ مُردارِ آدمیزاد یا هر‬
‫موجود دیگری در خاک را توهین به خاک و گناهی عظیم میدانستند‪ .‬این تقدس بهاندازهای بود که سنت‬
‫تدفینِ اموات در خاک‪ ،‬در ایرانباستان رایج نبود و آنها اموات را در طبیعت رها میکردند تا جانورانِ درّنده‪،‬‬
‫گوشت مُرده را بخورند‪ .‬سپس استخوانهای باقیماندة میّت را به صورت دستهجمعی در دخمههایی که‬
‫«استودان» (=استخواندان) نامیده میشد‪ ،‬قرار میدادند‪.‬‬
‫‪ -4‬در بند ‪ 18‬از هات ‪« 19‬یسنا» آمده است که هر سرزمینی پنج رَد (بزرگ‪ ،‬سرور) دارد‪« :‬خانهخدا»‬
‫(سرپرست خانوار)‪« ،‬دهخدا» (کدخدا و ریشسفید روستا)‪« ،‬شهربان» (فرماندار شهر)‪« ،‬شهریار» (پادشاه‬
‫کشور) و سرور و بزرگِ تمام اینها نیز "زرتشت" است (به پاورقی بند ‪ 17‬از «مهر یشت» نیز توجه کنید)‪.‬‬
‫اما در «ری» تنها سه رَد فرمانروایی میکنند‪.‬‬
‫بند ‪ -17‬سیزدهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬چَخرَة نیرومند وپاک» بود‪.‬‬
‫پس آنگاه «اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬گناهِ نابخشودنیِ مُردارسوزان»‬
‫را بیآفرید‪.‬‬
‫بند ‪ -18‬چهاردهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪َ « ،‬ورِنَة چهارگوشه» بود که‬
‫"فریدون" ‪ -‬فروکوبندة «آژیدهاک»‪ -‬در آن[جا] زاده شد‪ .‬پس آنگاه «اهریمنِ‬
‫ن نابهنجارِ زنان‪ »2‬و «گرمایسخت» را بیآفرید‪.‬‬
‫همهتنْمرگ» سررسید و بهپتیارگی‪« ،‬دشتا ِ‬
‫بند ‪ -19‬پانزدهمین سرزمین و کشوری که من‪ 1‬آفریدم‪« ،‬هفت رود»‪ 3‬بود‪ .‬پس آنگاه‬
‫ن نابهنجارِ زنان‪ »2‬و «گرمای سخت»‬
‫«اهریمنِ همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬دشتا ِ‬
‫را بیآفرید‪.‬‬
‫بند ‪ -20‬شانزدهمین سرزمین و کشوری که من آفریدم‪« ،‬سرزمینِ گرداگردِ سرچشمة‬
‫رودِ اَرَنگ»‪ 4‬بود؛ [همان]جایی که «مردمانِ بیسَر»‪ 5‬زندگی میکنند‪ .‬پس آنگاه «اهریم ِ‬
‫ن‬
‫همهتنْمرگ» سر رسید و به پتیارگی‪« ،‬زمستانِ دیوآفریده» را بیآفرید‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫فرگرد دوم‬
‫‪.‬‬ ‫بخش نخست‪6‬‬
‫بند ‪ -8‬به [هنگام] شهریاری "جم"‪ ،7‬سیصد زمستان بهسر آمد و این زمین پر از‬
‫رمهها و چارپایان و مردمان و سگان و پرندگان و آتشهای سرخِ فروزنده گردید؛ و [چون‬

‫‪ -2‬عادت حیض ماهانة زنان که خارج از موعد معمول؛ مثال بر اثر استرس یا دالیل دیگر‪ ،‬جاری شود‪.‬‬
‫‪ -3‬پنجابِ کنونی‪.‬‬
‫‪" -5‬دارمستتر" این عبارت را «مردمانی که فرمانروایانی برای خود نمیپذیرند» ترجمه کرده است که صحیح‬
‫به نظر میآید‪ .‬اما "جلیل دوستخواه" آن را با افسانههای اوایل قرونِ اسالمی که صحبت از «مردمانی در مرز‬
‫ایران و چین که سر ندارند و چشمهایشان روی شانههایشان قرار داشته است» یکی دانسته است‪.‬‬
‫‪ -6‬بندهای ‪ 1‬تا ‪ 7‬از این فرگرد‪ ،‬دربرگیرندة گفتوگویی میان "زرتشت" و «اهورامزدا» است‪ .‬خالصة این‬
‫بندها بدین صورت است که "زرتشت" از «اهورامزدا» میپرسد‪« :‬آیا پیش از من کسی را برای پیامبری و‬
‫دینآوری برگزیدی؟» و «اهورامزدا» پاسخ میدهد‪« :‬جمشید پیشدادی را برای این کار برگزیدم اما او‬
‫نپذیرفت؛ چرا که برای دینبُرداری و دینآگاهی آموخته نشده بود‪ .‬او تنها پذیرفت که زمین را برای آسایشِ‬
‫آفریدهها‪ ،‬گسترده و بالنده سازد‪ ».‬مطمئنا این مقدمه نسبتا طوالنی (به همراه بندهای ‪13 ،9‬و ‪ 17‬از همین‬
‫فرگرد) از اضافاتِ جدیدترِ زرتشتیان در دورة میانه (هنگام تدوین اوستای نو) به متنِ اصلی بوده است‪ ،‬تا‬
‫بدینترتیب به این روایتِ کهنسال‪ ،‬هرچهبیشتر رنگ و بوی دینی دهند‪.‬‬
‫شمار آفریدهها افزون گشت] رمهها و چارپایان و مردمان بر این [زمین] جای [برای زیستن]‬
‫نیافتند‪.‬‬
‫بند ‪ -10‬آنگاه "جم" به روشنی‪ ،‬به سوی نیمروز به راهِ خورشید فراز رفت‪ .‬او این‬
‫زمین را به «سوْورای زرّین»‪ 1‬و به «اَشْتْرا»‪ ،2‬بسایید و بنواخت و چنین گفت‪ :‬ای‬
‫«سپندارمذ»!‪ 3‬به مهربانی فراخ رو و بیش فراخ شو که رمهها و چارپایان و مردمان را‬
‫برتابی‪».‬‬
‫بند ‪ -11‬پس "جم" این زمین را یکسوم‪ ،‬بیش از آنچه که پیشتر بود‪ ،‬فراخی بخشید‬
‫و به خواست و به کامِ خویش‪ ،‬رمهها و چارپایان و مردمان بدانجا فراز رفتند؛ چونان که کا ِم‬
‫هرکس بود‪.‬‬
‫ی "جم"‪ ،‬ششصد زمستان بهسرآمد و این زمین پر از رمهها‬
‫بند ‪ -12‬آنگاه به شهریار ِ‬
‫و چارپایان و مردمان و سگان و پرندگان و آتشهای سرخِ فروزنده گردید؛ و [چون شمار‬
‫آفریدهها افزون گشت] رمهها و چارپایان و مردمان بر این [زمین] جای [برای زیستن]‬
‫بند ‪ -14‬آنگاه "جم" به روشنی‪ ،‬به سوی نیمروز به را ِه خورشید فراز رفت‪ .‬او این‬
‫زمین را به «سوْورای زرّین»‪ 1‬و به «اَشْتْرا»‪ ،2‬بسایید و بنواخت و چنین گفت‪ :‬ای‬
‫«سپندارمذ»!‪ 3‬به مهربانی فراخ رو و بیش فراخ شو که رمهها و چارپایان و مردمان را‬
‫برتابی‪».‬‬
‫بند ‪ -15‬پس "جم" این زمین را دو سوم‪ ،‬بیش از آنچه که پیشتر بود‪ ،‬فراخی بخشید‬
‫‪" -1‬شهرام هدایتی" و "مهرداد بهار" آن را سازی همچون شیپور و کرنا و نفیر ترجمه کردهاند‪ ،‬که اگر با‬
‫مندرجات کتاب «گزیدههای زادسپرم» تطبیق دهیم‪ ،‬میتوان گفت که احتماال نظر دو پژوهشگر‪ ،‬درست‬
‫‪ -2‬افزاری ناشناخته است‪" .‬دارمستتر" آن را شمشیر ترجمه کرده است که به نظر نمیآید صحیح باشد‪.‬‬
‫"بارتولومه" و "ولف" آن را تازیانه دانستهاند که احتمال درستیِ آن بیشتر است‪ .‬همچنین "پورداوود" واژة‬
‫فوق را چوبدستی تعبیر کرده است‪.‬‬
‫‪ -3‬از کهنترین ایزدان آریایی و ایزدبانوی نگهبانِ زمین‪« .‬سپندارمذ» در کنار «آناهیته»‪« ،‬امرداد»‪« ،‬خرداد»‬
‫و‪ ...‬از ایزدان مونثِ ایرانی بودند‪ .‬همچنین بنگرید به پاورقی بند ‪ 1‬از هات ‪« 56‬یسنا»‪.‬‬
‫بند ‪ -16‬آنگاه به شهریاریِ "جم"‪ ،‬نهصد زمستان بهسرآمد و این زمین پر از رمهها و‬
‫خ فروزنده گردید؛ و [چون شمار‬ ‫چارپایان و مردمان و سگان و پرندگان و آتشهای سر ِ‬
‫آفریدهها افزون گشت] رمهها و چارپایان و مردمان بر این [زمین] جای [برای زیستن]‬
‫بند ‪ -18‬آنگاه "جم" به روشنی‪ ،‬به سوی نیمروز به راهِ خورشید فراز رفت‪ .‬او این‬
‫زمین را به «سوْورای زرّین» و به «اَشْتْرا»‪ ،‬بسایید و بنواخت و چنین گفت‪ :‬ای «سپندارمذ»!‬
‫به مهربانی فراخ رو و بیش فراخ شو که رمهها و چارپایان و مردمان را برتابی‪».‬‬
‫بند ‪ -19‬پس "جم" این زمین را سهسوم‪ ،‬بیش از آنچه که پیشتر بود‪ ،‬فراخی بخشید‬
‫بند ‪... -20‬و به کامِ خویش‪ ،‬رمهها و چارپایان و مردمان بدانجا فراز رفتند؛ چونان که‬
‫م هرکس بود‪1.‬‬ ‫کا ِ‬
‫‪.‬‬ ‫دوم‪2‬‬ ‫بخش‬
‫‪ .‬بند ‪" -21‬جمشید خوبرمه" بر کرانة «رودِ نیکوی دایتی» در «ایرانویچ»‪3‬؛ با برترین‬
‫مردمان‪ ،‬انجمن فراز برد‪" .‬جمشید خوبرمه" بر کرانة «رودِ نیکوی دایتی» در «ایرانویچ»؛‬
‫ن گرانمایه بدان انجمن درآمد‪.‬‬
‫همگام با مردما ِ‬
‫‪ -1‬این روایت جذاب و دلچسب که از بند ‪ 8‬آغاز شده و در بند ‪ 20‬به پایان رسید‪ ،‬یکی از شگفتانگیزترین‬
‫و کهنسالترین اساطیر ایرانی است که در «وندیداد» به یادگار باقی مانده است‪ .‬این داستان‪ ،‬بایستی‬
‫خاطره ای مبهم و غبارآلود از زمانی باشد که آریاییها دچار پیشرفتهای مادیِ چشمگیری شده‪ ،‬ثروتمند‬
‫گشتند‪ .‬تعداد نفوسشان زیاد گردید و به پیشرفتهای مهمی در زمینة کشاورزی دست یافتند‪.‬‬
‫‪ -2‬این بخش شرحِ ساختِ دژی است که "جمشید" برای محافظت از مردمان در برابر یک زمستان سخت و‬
‫هولناک برپا کرد‪ .‬این بندها‪ ،‬یکی از مهمترین و کهنترین داستانهای اساطیریِ ایرانی هستند‪ .‬از دلِ همین‬
‫اسطوره است که بعدها‪« ،‬سومریهای باستان» اسطورة "اوئناپیشتیم" و شرحِِِ کشتیسازیِِِ او برای نجاتِ‬
‫بشریت را ساخته‪ ،‬و قرنها بعد‪ ،‬یهودیان آن اسطوره را مصادره کرده و داستانِ عبریِ "نوحِ کشتیساز" را‬
‫ساختند‪ .‬این بخش از «وندیداد» از کهنسالترین و قدیمیترین اساطیرِ ایرانی است‪ .‬باری باید توجه داشت‬
‫که در زمانِ تالیفِ «اوستا» در دورة ساسانی‪ ،‬پارهای عبارات که اکثرا به صورت پرسش و پاسخ میانِ‬
‫"زرتشت" و «اهورامزدا» است‪ ،‬توسطِ موبدانِ زرتشتی به متنِ اصلی الحاق شده است تا روایت موجود رنگ و‬
‫بوی زرتشتی گیرد‪ .‬این الحاقات شامل پارهای از عبارات بندهای ‪ 39 ،22 ،21‬و ‪ ،40‬به همراه تمامیِ بندهای‬
‫‪ 32 ،31‬و ‪ 43‬میباشد‪.‬‬
‫بند ‪ )1...( -22‬ای « َج ِم هورچهر» پسر «ویونگهان»! بدترین زمستان بر جها ِ‬

‫ن استومند‬
‫ن‬
‫فرود آید که آن زمستانی سخت[ دراز و] مرگآور است‪ .‬آن بدترین زمستان بر جها ِ‬
‫استومند فرود آید که پربرف است‪ .‬برفها ببارند بر بلندترین کوهها به بلندای اَرِدوَی‪.2‬‬
‫بند ‪ -23‬از سه [جای]‪ ،‬گاوها برسند‪ :‬آنها که در هراسآمیزترین جایها هستند‪،‬‬
‫آنها که بر بلندای کوهها هستند و آنها که بر ژرفای روستاها هستند بدان کندهمانها‪.‬‬
‫بند ‪ -24‬پیش از [آن] زمستان‪ ،‬در پیِ تازشِ آب‪ ،‬این سرزمینها بارآورِ گیاهان باشند‬
‫[اما پس از آن زمستان و] از آن پس که برفها [همهجا را] بپوشانند‪ ،‬اگر جای پای رمهای‬
‫در جهانِ استومند دیدهشود‪ ،‬جای شگفتی خواهد بود‪.‬‬
‫بند ‪ -25‬پس آن «وَر»‪ 3‬را بساز؛ هر یک از چهار برش به درازای اسپْریسی‪ ،4‬و‬
‫خ فروزنده را‬‫تخمههای رمهها و چارپایان و مردمان و سگان و پرندگان و آتشهای سر ِ‬
‫بدانجا ببر‪ .‬پس آن «وَر» را بساز؛ هر یک از چهار برش به درازای اسپْریسی برای زیستگا ِه‬
‫مردمان؛ هر یک از چهار برش به درازای اسپْریسی برای آخورِ گاوان و گوسپندان‪.‬‬
‫بند ‪ -26‬و بدانجای‪ ،‬آبها را روان ساز در آبراهههایی به درازای یک هاسَر‪ .5‬و‬
‫بدان جای‪ ،‬گیاهان برویان همیشه سبز و خُرَّم‪ ،‬همیشه خوردنی و نکاستنی‪ .‬و بدانجای‪،‬‬
‫خانه[ها] را بر پا ساز‪ ،‬خانه[هایی] بلندمرتبه‪ ،‬دلنواز با پیرامونِ دلنواز[تر]‪.‬‬
‫ن‬
‫بند ‪ -27‬و بدانجای‪ ،‬بزرگترین و برترین و نیکوترین تخمههای نرینگان و مادینگا ِ‬
‫ن‬‫روی زمین را فراز بر‪ .‬و بدانجای‪ ،‬بزرگترین و برترین و نیکوترین تخمههای چارپایا ِ‬
‫گوناگونِ روی زمین را فراز بر‪.‬‬
‫‪-1‬با توجه به مندرجات بند پیشین‪ ،‬در انجمنی که میان بزرگانِ ایرانی برگزار گردید‪ ،‬بزرگان از "جمشید"‬
‫درخواستهایی مبنیبر اتخاذ تدبیر‪ ،‬برای نجات از آفتِ زمستانِ سهمگینِ پیشروی را دارند‪ .‬اما در آغازِ این‬
‫بند‪ ،‬عبارتِ‪« :‬آنگاه اهورامزدا به جم گفت» آمده است که حاصل دستکاریهای دورة ساسانی است‪ .‬احتماال‬
‫به جای عبارت فوق‪ ،‬عبارتی شبیه به‪« :‬آنگاه آن مردمانِ گرانمایه به جم گفتند» در متنِ اصلی آمده بود‪.‬‬
‫‪ -2‬مشخص نیست این واژه‪ ،‬واحد اندازهگیری بوده باشد و یا مقصود همان «رودِ اساطیریِ اَرِدویسوَر» است‬
‫که در اینجا به عنوانِ مثالی برای بلندی قرار گرفته است (دوستخواه)‪.‬‬
‫‪ -3‬دژ و پناهگاه‪.‬‬
‫‪ -4‬به نقل از "جلیل دوستخواه"‪ ،‬در لغت به معنای «میدان اسبدوانی» است اما در اینجا و در معنای‬
‫جمله‪ ،‬واحدی است برای مسافت‪ .‬در ایرانباستان‪ ،‬واحدهای اندازهگیریِ راهها‪ ،‬با فاصلههای میدان‬
‫اسبدوانی مرتبط بود‪ .‬ظاهرا اندازة آن بایستی ‪ -‬هم در درازا و هم در پهنا‪ -‬دو فرسنگ بوده باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬از واحدهای اندازهگیری‪ .‬در دوران ساسانیان این واحد برابر بود با یک فرسنگ یا کمی کمتر از آن‪ .‬اما در‬
‫متن فوق که قدمتِ محتوای آن کهنتر از دوران ساسانیان است‪ ،‬این واحد احتماال برابر با دو فرسنگ است‪.‬‬
‫بند ‪ -28‬و بدانجای‪ ،‬بذ ِر همة رُستنیهایی که بر این زمین‪ ،‬بلندترین و خوشبوترینند‬
‫را فراز بر‪ .‬و بدانجای‪ ،‬تخمِ همة خوردنیهایی که بر این زمین‪ ،‬بلندترین و خوشبوترینند را‬
‫ن‬
‫فراز بر‪ .‬و [آنها را] برای ایشان جفتجفت کن و ازمیاننارفتنی؛ برای ایشان که مردما ِ‬
‫ماندگار در آن «وَر» هستند‪.‬‬
‫بند ‪ -29‬مباد که گوژپشت‪ ،‬گوژسینه‪ ،‬بیپشت‪ ،‬خُل‪ ،‬دْریَوَکَه‪ ،1‬فریفتار‪ ،‬کَسوْیش‪،2‬‬
‫ن اهریمن‪ 4‬بدانجای [راه‬ ‫س جداکردهتن و هیچیک از داغخوردگا ِ‬‫ویزْباریش‪ ،3‬تباهدندان‪ ،‬پی ِ‬
‫یابند]‪.‬‬
‫بند ‪[ -30‬پس] در بلندترین جا[ی «وَر»] نُه [گذرگاه]‪ ،‬در میانة [«وَر»] شش‬
‫[گذرگاه] و در پایینِ [«وَر»] سه گذرگاه بساز‪ .‬هزار تخمة نرینگان و مادینگان را در‬
‫گذرگاههای بلند [بگذار‪ ]،‬ششصد [تخمة نرینگان و مادینگان را] در گذرگاههای میانه‬
‫[بگذار‪ ]،‬و سیصد [تخمة نرینگان و مادینگان را] در گذرگاههای پایین بگذار‪ .‬آنها را به‬
‫«سووْرای زرّین»‪ ،‬بدان «وَر» بران و بدان «وَر» دری و پنجرهای بساز‪.‬‬
‫بند ‪ -32‬آنگاه "جم" این زمین را به پاشنه بسپَرد و به دست بورزید؛ بدانگونه که‬
‫ک شفته را نرم میکنند‪.‬‬
‫اکنون مردمانْ خا ِ‬
‫بند ‪ -33‬آنگاه "جم" آن «وَر» را بساخت‪ :‬هریک از چهار برش بهدرازای اسپْریسی‪ ،‬و‬
‫خ فروزنده را‬
‫تخمههای رمهها و چارپایان و مردمان و سگان و پرندگان و آتشهای سر ِ‬
‫بدانجا ببرد‪ .‬آنگاه "جم" آن «وَر» را بساخت‪ :‬هریک از چهار برش بهدرازای اسپْریسی‬
‫برایزیستگاهِمردمان؛ هریک از چهار برش بهدرازای اسپْریسی برای آخورِ گاوان و گوسپندان‪.‬‬
‫بند ‪ -34‬پس بدانجای‪ ،‬آبها را روان ساخت در آبراهههایی به درازای یک هاسَر‪ .‬و‬
‫بدان جای‪ ،‬گیاهان برویانید همیشه سبز و خُرَّم‪ ،‬همیشه خوردنی و نکاستنی‪ .‬و بدانجای‪،‬‬
‫خانه[ها] را بر پا ساخت‪ ،‬خانه[هایی] بلندمرتبه‪ ،‬دلنواز با پیرامونِ دلنواز[تر]‪.‬‬
‫بند ‪ -35‬و بدانجای‪ ،‬بزرگترین و برترین و نیکوترین تخمههای نرینگان و مادینگانِ‬
‫روی زمین را فراز برد‪ .‬و بدانجای‪ ،‬بزرگترین و برترین و نیکوترین تخمههای چارپایانِ‬
‫گوناگونِ روی زمین را فراز برد‪.‬‬
‫‪ -1‬زنازاده (؟)‬
‫‪" -2‬پورداوود" آن را «دیو کین و کیفر» ترجمه کرده است‪.‬‬
‫‪ -3‬معنای آن نامشخص است‪.‬‬
‫‪ -4‬یعنی افرادی که دچار نقص جسمی یا روانی هستند‪.‬‬
‫بند ‪ -36‬و بدانجای‪ ،‬بذرِ همة رُستنیهایی که بر این زمین‪ ،‬بلندترین و خوشبوترینند‬
‫را فراز برد‪ .‬و بدانجای‪ ،‬تخمِ همة خوردنیهایی که بر این زمین‪ ،‬بلندترین و خوشبوترینند‬
‫ن‬
‫را فراز برد‪ .‬و [آنها را] برای ایشان جفتجفت کرد و ازمیاننارفتنی؛ برای ایشان که مردما ِ‬
‫ماندگار در آن «وَر» هستند‪.‬‬
‫بند ‪ -37‬و بدانجای‪[ ،‬راه]نو[ویافتند] گوژپشت‪ ،‬گوژسینه‪ ،‬بیپشت‪ ،‬خُل‪ ،‬دْریَ َوکَه‪،‬‬
‫ن‬
‫س جداکردهتن و هیچیک از داغخوردگا ِ‬ ‫فریفتار‪ ،‬کَسوْیش‪ ،‬ویزْباریش‪ ،‬تباهدندان‪ ،‬پی ِ‬
‫اهریمن‪.‬‬
‫بند ‪[ -38‬سپس] در بلندترین جا[ی «وَر»] نُه [گذرگاه]‪ ،‬در میانة [«وَر»] شش‬
‫ن [«وَر»] سه گذرگاه بساخت‪ .‬هزار تخمة نرینگان و مادینگان را در‬ ‫[گذرگاه] و در پایی ِ‬
‫گذرگاههای بلند [بگذاشت‪ ]،‬ششصد [تخمة نرینگان و مادینگان را] در گذرگاههای میانه‬
‫[بگذاشت‪ ]،‬و سیصد [تخمة نرینگان و مادینگان را] در گذرگاههای پایین بگذاشت‪ .‬آنها را‬
‫به «سووْرای زرّین»‪ ،‬بدان «وَر» براند و بدان «وَر» دری و پنجرهای بساخت‪.‬‬
‫بند ‪[ -140‬بدان جای] پدیدار شدن و پنهان گشت ِ‬
‫ن ستارگان و ماه و خورشید‪ ،‬یک بار‬
‫[در سال] دیده میشود‪.‬‬
‫بند ‪ -41‬و ایشان [هر] روز را چون سالی میپندارند‪ .‬و [بدانجای] از [آمیزشِ] جفتی‬
‫ن‬
‫نرینه و مادینه به چهل زمستان‪ ،‬نرینهای و مادینهای زاده شوند‪ ،‬همچنین است از چارپایا ِ‬
‫گوناگون‪ .‬و این مردمان در آن خانههای «وَرِ جَمکَرد»‪ 2‬نیکوزیستترین زندگانند‪.‬‬
‫‪..‬‬ ‫فرگرد نوزدهم‬
‫‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫بخش نخست‬
‫بند ‪« -1‬اهریمنِ مرگآفرین»‪ ،‬ساالرِ دیوان‪ ،‬از «سرزمینِ اَپاختر»‪ ،4‬از «سرزمینهای‬
‫‪ -1‬بندهای ‪ 40‬و ‪ 41‬شرحِ زندگانیِ جاودانة مردمانی است که در «وَ ِر جَمکَرد» زندگی میکنند‪ .‬بنابر اعتقاد‬
‫نیاکان‪ ،‬این افراد همواره زنده بوده و در تندرستی کامل میزییَند‪.‬‬
‫‪ -2‬به معنای‪« :‬دژی که جمشید بنا کرد»‪.‬‬
‫‪ -3‬این بخش بازگو کنندة یکی از کهنترین روایات زرتشتیان است که به ظنِّ قوی در نخستین سالهای‬
‫پس از مرگِ "زرتشت" سروده شده است‪ .‬متن اصلی داستان در «اوستای تدوینشده در دورة ساسانی»‬
‫دچار دستکاریهایی شده است‪ .‬این تحریفات شامل‪ :‬دعای «اَهونَ وَیرْیَه» و تکرار یک بند از فرگرد هشت‬
‫در بند ‪ 2‬به همراه تمام بندهای ‪ 8‬تا ‪ 10‬میباشد‪.‬‬
‫‪ -4‬چهار جهتِ اصلی در ادبیات باستانی ما‪« :‬اَپاختَر=شمال»‪« ،‬نیمروز=جنوب»‪« ،‬خاور=شرق» و‬
‫«باختر=غرب»‪ .‬در باورهای آریایی‪« ،‬اَپاختَر» (شمال) محلِ «دوزخ» و جایگاه «دیوان» قلمداد میشد‪<< .‬‬
‫اَپاختر» به پیش تاخت‪« .‬اهریمنِ مرگآفرینِ نیرنگبازِ تباهکار» چنین گفت‪ :‬ای «دُروج»! به‬
‫سوی "زرتشتِ اَشَوَن" بتاز و او را تباه کن‪« .‬دُروج»‪ 1‬و «بویتی»‪ 2‬و «مَرِشَونَه»‪ ،3‬تاختکنان‬
‫بیامدند‪.‬‬
‫ی نیک»‬ ‫بند ‪" -2‬زرتشت" به بانگِ بلند (‪ )4...‬نیایشی برخواند‪ ،‬آبهای نی ِ‬
‫ک «رو ِد دایت ِ‬
‫ن خستو شد‪« .‬دُروج» و «بویتی» و «مَرِشَونَه»‪،‬‬ ‫را بستود و به پیروی از دا ِد مزداپرستا ِ‬
‫هراسان بگریختند‪.‬‬
‫بند ‪« -3‬دروجِ نیرنگباز»‪« ،‬اهریمن» را چنین گفت‪ :‬ای «اهریمنِ تباهکار»! «فرّة‬
‫زرتشت» چنان بزرگ است که من کشتن وی را از هیچ راهی شدنی نمیدانم‪[ .‬در این‬
‫هنگام] "زرتشت" در نها ِد خویش‪ ،‬دیوان و دُروندانِ تباهکار را دید و با خود اندیشید [که]‬
‫آنان از برای کشتنِ من‪ ،‬به همسخنی نشستهاند‪.‬‬
‫بند ‪" -4‬زرتشت" از جای برخواست و بیهیچ ترسی از بیمِ «اهریمن» و دشواریِ‬
‫چیستانهای بدخواهانة او‪ ،‬سنگی به اندازة خانهای را که از «اهورهمزدای آفریدگار» گرفته‬
‫ن خویش به چرخش در آورد‪« .‬اهریمن» پرسید‪ :‬تو که بر فرا ِز کوهی در کرانة‬ ‫بود‪ ،‬در دستا ِ‬
‫«رودِ َدرِجا»‪ 5‬در خانة "پورو َشسْپ" (پدر زرتشت) ایستادهای‪ ،‬این سنگ را از کجای این‬
‫زمینِ پهناو ِر گویسان ِ‪ 6‬دورکرانه برگرفته و برای چه آن را به چرخش درآوردهای؟‬
‫بند ‪" -5‬زرتشت" به «اهریمن» پاسخ داد‪ :‬ای «اهریمنِ تباهکار»! من آفرینشِ دیو را‬
‫ی‪ 8‬دیوآفریده» را‬
‫فرومیکوبم‪ .‬من «نسوی‪ 7‬دیوآفریده» را فرومیکوبم‪ .‬من «پریِ خَنَثَیت ِ‬
‫>> این اعتقاد‪ ،‬احتماال به همان ماجرای شیوعِ یخبندان در سرزمینهای شمالی که منجر به مهاجرت‬
‫آریاییان گردید‪ ،‬بازمیگردد‪.‬‬
‫‪ -1‬پلیدی؛ در اینجا «دیوِ آفرینندة پلیدی»‪.‬‬
‫‪« -2‬بویتی» در شمار دستهای بزرگ از دیوان قرار دارد که «دیوآساترین دیوان» خوانده شدهاند‪" .‬پورداوود"‬
‫آن را «دیو بُتپرستی» دانسته است و "دوستخواه" ضمن تایید نظر "پورداوود"‪ ،‬معتقد است که این واژه‪،‬‬
‫سرمنشاءِ واژههای «بوت» (پهلوی) و «بُت» (فارسی) است‪" .‬مهرداد بهار" اما ارتباطِ «بویتی» با «بُت» و‬
‫«بُتپرستی» را قاطعانه رد میکند‪.‬‬
‫‪ -3‬دیو زوال و فراموشی‪.‬‬
‫‪ -4‬در اینجا یک دعای زرتشتی و سپس بخشی از بند ‪ 19‬از فرگرد ‪ 8‬آمده که از افزودههای جدید است‪.‬‬
‫‪ -5‬اوستایی‪« :‬دَرِجْیَه پَیتی زْبَرَهه»؛ پهلوی‪« :‬دَرْجِنْ زْبار» به معنای‪« :‬دَرِجای آنسوی تپه»؛ رودی که‬
‫"زرتشت" برفرازِکوهی درکرانة آن‪ ،‬نخستینبار دینِ «اهورامزدا» را پذیرفت و پیامآورِ آن گردید‪.‬‬
‫‪ -6‬یک سند کهنسالِ دیگر مبنی بر آگاهیِ ایرانیان باستان از گِرد بودنِ زمین‪.‬‬
‫‪ -7‬نام دیوی که بر پیکرِ مُردگان فرمان میراند و اگر کسی به مُردار نزدیک شود یا به آن دست بزند‪« ،‬نسو»‬
‫از همة سوراخهای تنِ او به درونِ پیکرِ وی راه یافته و او را میآالید‪.‬‬
‫‪ -8‬پریِ (=دیو ماده) شهوت که «اهریمن» آن را برای گمراه کردن آفریدههای اهورایی بیافرید‪ .‬بنابر برخی‬
‫روایات‪ ،‬همین پری بود که "گرشاسپ" را به همخوابگی با خویش ترغیبکرد و در اینمیان‪ ،‬او را وادار به <<‬
‫فرومیکوبم‪ .‬تا بدانروز که "سوشیانتِ پیروز و دیوافکن" از «دریای کیانسیه» از سرزمین‬

‫نیمروز‪ ،‬از سرزمینهای نیمروز‪ ،‬پا به پهنة گیتی بگذارد‪.‬‬
‫بند ‪« -6‬اهریمنِ نیرنگباز» ؛ آفریدگارِ جهانِ بدی‪ ،‬دگرباره به او گفت‪ :‬ای "زرتش ِ‬
‫ت‬
‫اَشَوَن"! آفریدههای مرا نابود مکن‪ .‬تو پسرِ "پورو َشسْپ" هستی و از ماد ِر خویش زاده‬
‫ک مزداپرستان رویبگردان تا از آن کام روایی که آن کشندة مردمان‪2‬‬ ‫شدهایِ‪ .1‬تو از دی ِ‬
‫ن نی ِ‬
‫‪ -‬فرمانروای جهان‪ -‬از آن برخوردار بود‪ ،‬بهرهمند شوی‪.‬‬
‫بند ‪" -7‬اِسپیتمان زرتشت" در پاسخ به «اهریمن» چنین گفت‪ :‬نه! من هرگز از دینِ‬
‫نیکِ مزداپرستان رویبرنگردانم‪ .‬اگرچه تن و جان و روانم از هم بگسلد‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫دوم‪3‬‬ ‫بخش‬
‫ی کسی سپری شود و بمیرد‪ ،‬دیوانِ بدکا ِر‬ ‫بند ‪ )4...( -28‬بدان هنگام که روزگا ِر زندگ ِ‬
‫دوزخی بر او میتازند‪ .‬چون سومین شب بگذرد و بامداد‪ ،‬پگاه پدیدار گردد و روشنایی برآید‬
‫و «ایزد مهر»؛ [آن] دارندة بهترین رزمافزارها‪ ،‬کوهسارانِ سراسر شادیبخش را سرشار کند‬
‫و خورشید سر بزند‪...‬‬
‫بند ‪... -29‬دیوی که او را «وی َزرِشَه»‪ 5‬خوانند‪ ،‬روانهای دُروَندانِ تباهکارِ درگناهزیسته را‬
‫فروبسته میبرد‪ .‬روانِ دُروندانِ تباهکار و نیکوکار‪ ،‬هر دو از «راهِ زُروانساخته» که به‬
‫>> اهانت و خاموش کردنِ آتش نمود و بدینترتیب وی را گناهکار ساخت‪ .‬همچنین بنگرید به پاورقی بند‬
‫‪ 10‬از فرگرد ‪« 1‬وندیداد»‪.‬‬
‫‪ -1‬در گزارش پهلویِ (=زند) «وندیداد» این نیز جمله آمده است‪« :‬نیاکانِ تو مرا میپرستیدند؛ [پس] تو نیز‬
‫مرا پرستش کن‪.».‬‬
‫‪ -2‬اشاره به «آژیدهاک»‪.‬‬
‫‪ -3‬بیشترِ بندهای این بخش شامل پرسش و پاسخهایی است میان "زرتشت" و «اهورامزدا» که بیشتر جنبة‬
‫فقهی دارد‪ .‬به نظر میرسد که از دیگر فرگردهای فقهیِ «وندیداد» اندکی کهنسالتر باشد اما با اینحال باز‬
‫هم نمیتوان قدمت آن را خیلی کهنه دانست‪ .‬تنها بندهای ‪ 28‬تا ‪ 34‬که دارای باورهایی کهن؛ مبنی بر‬
‫چگونگیِ احوالِ روانِ مردم پس از مرگ میباشند‪ ،‬به احتمال قریب به یقین از فقرههای قدیمیِ این بخش‬
‫هستند‪.‬‬
‫‪ -4‬در ابتدای این بند برای ایجاد پیوند با بندهای قبلی ‪ -‬که از بندهای جدیدتر هستند‪ -‬عبارت‪« :‬اهورامزدا‬
‫پاسخ داد» اضافه شده است‪.‬‬
‫‪ -5‬به معنای‪« :‬کسی که چیزی یا کسی را به هر سویی میکِشَد»؛ وظیفة او آن است که روانِگناهکاران را با‬
‫زنجیر تا «چینوَتپُل» بِکِشَد‪ .‬در مقابل او‪« ،‬نَریوْسَنگ» است که روان پاکان و مردمان نیکوسرشت را با‬
‫احترام تا «چینوَتپُل» همراهی میکند‪.‬‬
‫«چینوَتپُل»‪ 1‬میپیوندد‪ ،‬میگذرند‪ .‬بر سرِ «چینوَتپُل»‪ ،‬آنان پاداشِ کردارهای نیکِ جهانی‬
‫را که پیش از آن برای جان و روانِ خویش بهجای آوردهاند‪ ،‬میجویند‪.‬‬
‫بند ‪ -30‬پس آنهنگام‪ ،‬دوشیزهای خوشاندام‪ ،‬نیرومند‪ ،‬بلندباال‪ ،‬بازشناسنده‪ ،‬آراسته و‬
‫برازنده‪ ،‬کارآمد و چیرهدست و بسیارزیرک ‪ -‬با سگهایی در دو سوی او‪ -‬فرامیرسد‪ .‬او روانِ‬
‫نیکوکار را از فرازِ «البرز کوه» و از «چینوَتپُل» میگذراند و در برابر ایزدانِ مینُوی جای‬
‫میدهد‪.‬‬
‫بند ‪« -31‬وُهوْمَنَه»‪ 2‬از سریرِ زرّینِ خویش برمیخیزد و بانگ برمیآورد‪ :‬ای اَشَوَن!‬
‫چگونه از آن جهانِ پرآسیب به این جهانِ جاودانه درآمدهای و به سوی ما میآیی؟‬
‫ک اورنگِ زرّینِ «اهورهمزدا»‪ ،‬به‬
‫بند ‪ -32‬روان های نیکوکاران به شادکامی به نزدی ِ‬
‫نزدیکِ تختهای زرّینِ «امشاسپندان»‪ ،‬به «گَرزْمان»‪ ،‬به سرای «اهورهمزدا»‪ ،‬به سرای‬
‫ن اَشَوَن میرسند‪.‬‬
‫«امشاسپندان»‪ ،‬به سرای همة دیگر مینُویا ِ‬
‫بند ‪ -33‬دیوانِ تباهکارِ بدکردار پس از مرگِ اَشَوَنمَردی که خود را از آالیش پالوده‬
‫باشد‪ ،‬چنان از بوی خوشِ روانِ او میهراسند که گوسفندی گرگزده‪.‬‬
‫بند ‪ -34‬روانهای نیکوکاران در آنجا با «ایزد نَریوسَنگ»‪ - 3‬دوستِ «مزدااهوره» ‪-‬‬
‫همنشینی میکنند‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫بخش سوم‪4‬‬
‫بند ‪« -43‬اهریمن مرگآفرین»‪ ،‬ساالر دیوان‪« ،‬ایندَر‪ 5‬دیو»‪« ،‬سَوْر َو‪ 6‬دیوْ»‪،‬‬
‫‪ -1‬پلی که روانِ مردمان پس از گذر از آن؛ بنا به ثوابها یا گناههایی که در زندگی کردهاند‪ ،‬راهی بهشت‬
‫(در آن سوی پل) یا دوزخ (در زیر پل) میشود‪ .‬در «کتاب نهم دینکَرد» آمده است‪ :‬هنگامی که فردی‬
‫نیکوکار از روی این پل عبور میکند‪ ،‬پهنای پل به اندازة ‪ 9‬نیزه گسترده شده تا او به آسانی از آن بگذرد‪ .‬و‬
‫هنگامی که فردی بدکردار از آن میگذرد‪ ،‬پهنای آن به اندازة لبة تیغی محدود میگردد تا وی از آنجا به‬
‫پایین (به دوزخ) بیافتد‪ .‬این روایت‪ ،‬در اسالم با عنوان «عبور از پل صراط» مطرح شده است‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬نَریوسَنگهه»؛ پهلوی‪« :‬نَریوسَنگ»؛ فارسی‪« :‬نَرسی»؛ ایزدِ پیامآور و پیکِ «اهورامزدا» است‪.‬‬
‫«نَریوسَنگ»و «سروش» همکار و خویشکارِ یکدیگرند‪.‬‬
‫‪ -4‬این بخش‪ ،‬شرحِ داستانی کهنسال از زادهشدنِ "زرتشت" است که به نظر میرسد ناقص باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬بنابر کهنترین باورهای هندوایرانی‪ ،‬او یکی از نزدیکترین یاران «اهریمن» و هماوردِ «امشاسپند‬
‫اردیبهشت» است‪ .‬در «ریگودا» وی همان «ایندرا» خدای بزرگِ هندوان است که از وی به عنوان «خدای‬
‫آب» و «خدای جنگ» نام برده شده است‪.‬‬
‫‪ -6‬از نزدیکترین یاران «اهریمن» و هماوردِ «امشاسپند شهریور» است‪.‬‬
‫«اَکَ َتشَه‪5‬‬
‫«نانگهَیثَیه‪ 1‬دیو»‪« ،‬توروی‪ 2‬دیو»‪« ،‬زَیریچ‪ 3‬دیو»‪« ،‬دیوِ خشمِخونیندرفش‪،»4‬‬
‫دیو»‪« ،‬زاوْرون‪ 6‬دیو کشندة پدران»‪« ،‬بویتی‪ 7‬دیو»‪« ،‬دْریوی‪ 8‬دیو»‪« ،‬دَیوی‪ 9‬دیو»‪« ،‬کَسْوی‪5‬‬
‫دیو»‪« ،‬پَیتیشه‪ 5‬دیو» و « َمرِشَوَنَه‪ »10‬دیوآساترینِ همة دیوان‪ ،‬نگران و اندیشناک‬

‫بدینسوی و آنسوی میرفتند‪.‬‬
‫ن نیرنگبا ِز تباهکا ِر مرگآفرین» چنین گفت‪ :‬چرا درنگ کردیم؟‬ ‫بند ‪« -44‬اهریم ِ‬
‫دیوانِ تباهکا ِر بدسرشت بر فرا ِز «اَرِزوَر»‪ 11‬گردآیند‪.‬‬
‫بند ‪ -45‬دیوانِ تباهکا ِر بدسرشت‪ ،‬دویدند و گریختند‪ .‬دیوانِ تباهکارِ بدسرشت‪ ،‬دیودند‬
‫و به بدچشمی نگریستند‪ .‬دیوانِ تباهکا ِر بدسرشت‪ ،‬دویدند و بانگ برآوردند‪ :‬بر فرازِ «اَ ِرزوَر»‬
‫گردآییم‪...‬‬
‫بند ‪... -46‬هماکنون "زرتشتِ اَشَوَن" در خانة "پوروشَسْپ" زاده شد‪ .‬چگونه کشتنِ او‬
‫ی او‪ ،‬خود رزمافزاری دیوافکن است‪ .‬اوست که با دیوان و دُروجان و‬‫را به انجام رسانیم؟ هست ِ‬
‫دیوپرستان و «نسوی دیوآفریده» بستیزد و دروغِ دروغگویان را ناچیز کند‪.‬‬
‫بند ‪ -47‬دیوانِ تباهکارِ بدسرشت‪ ،‬دویدند و گریختند‪ .‬دیوانِ تباهکارِ بدسرشت‪ ،‬به‬
‫ژرفای تاریکی‪ ،‬به دوزخ سهمناگ گریختند‪)12...( .‬‬
‫فرگرد بیسـتم‪13‬‬
‫‪.‬‬
‫بند ‪ -2‬نخستین پزشکِ خردمندِ [کاردانِ] فرخندة توانگرِ فرهمن ِد رویینتنِ پیشداد‪،‬‬
‫‪ -1‬دیوِ ناخشنودی و خیرهسری و غرور‪ .‬هماوردِ «ایزدبانو سپندارمذ» است‪.‬‬

‫‪ -2‬دیوِ تشنگی که آب را زهرآگین میکند‪ .‬هماوردِ «ایزدبانو خرداد» است‪.‬‬
‫‪ -3‬به معنای «زرد رنگ» یا «سبز رنگ»‪ .‬او دیو گرسنگی است و هماوردِ «ایزدبانو اَمُرداد» میباشد‪.‬‬
‫‪ -4‬دیوِ خشم و از بیرحمترین و پلشتترین دیوان‪ .‬هماوردِ «ایزد سروش» است‪.‬‬
‫‪ -5‬از دیوان‪.‬‬
‫‪ -6‬دیوِ آورندة پیری‪.‬‬
‫‪ -7‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 1‬از فرگرد ‪« 19‬وندیداد»‪.‬‬
‫‪ -8‬دیوِ دریوزگی و گدایی‪.‬‬
‫‪" -9‬پورداوود" این نام را «دیوِ فریب» ترجمه کرده است‪.‬‬
‫‪ -10‬دیو زوال و نابودی‪.‬‬
‫‪ -11‬دروازة دوزخ‪.‬‬
‫‪ -12‬در اینجا دعای معروف «اَشِم وُهو» آمده است که از افزودههای جدیدترِ زرتشتیان است‪.‬‬
‫‪ -13‬در این «فرگرد»‪ ،‬تمام بند ‪ 1‬و عباراتی در البالی بندهای ‪( 2‬گفتگوی اهورامزدا و زرتشت) و ‪( 3‬نسبت‬
‫دادنِ بیماریها به اهریمن) و ‪( 4‬ضمیر «من» که منتسب به اهورامزداست) و تمام بندهای ‪ 5‬تا ‪( 14‬یه جز‬
‫بند ‪ ،)12‬از اضافاتِ جدیدترِ واردشده به متنِ اصلی است‪ ،‬تا به این روایتِ کهنسال‪ ،‬رنگ و بوی دینی دهند‪.‬‬
‫"ثریتَه"‪ 1‬بود که بیماری را به بیماری بازگرداند‪ ،‬که مرگ را به مرگ بازگرداند‪ ،‬که‬
‫ن مردمان دور براند‪2.‬‬
‫نخستینبار‪ ،‬نوکِ دشنه و آتشِ تب را از ت ِ‬
‫بند ‪ -3‬او بود که به جستجوی داروها و شیوههای درمان برآمد و «امشاسپند‬
‫شهریور»‪ 3‬برای پایداری در برابر بیماری‪ ،‬در برابر مرگ‪ ،‬در برابر درد و تب‪ ،‬در برابر ناخوشی‬
‫و پوسیدگی و گندیدگی ‪ -‬که اهریمن به پتیارگیِ خویش برای آسیبرسانی به تنِ مردمان‬
‫آفرید‪ -‬داروها و شیوههای درمان را بدو بخشید و آموخت‪...‬‬
‫ت‬
‫بند ‪ -4‬و من گیاهان دارویی را که صدها و هزارها و دههزارها‪ ،‬گرداگر ِد «درخ ِ‬
‫گوکِرِنَه»‪ 4‬روییده است‪ ،‬بدو فرو فرستادم‪.‬‬
‫بند ‪ -12‬بشود که «اَیرْ َیمَنَة‪ 5‬گرامی» همة گونههای بیماریها و مرگها را‪ ،‬همة‬
‫جادوان و پریها را و همة «جَینیهای‪ 6‬تباهکار» را فروکوبد‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫فرگرد بیستویکم‬
‫بند ‪ -1‬درود بر «گاوِ پاک»‪ .7‬درود بر تو ای «گاوِ نیکوکار»‪ .‬درود بر تو که افزونیبخشی‪.‬‬
‫درود بر تو که میرویانی‪ ،‬درود بر تو که بهترین اَشَوَن و اَشَوَنِهنوززادهنشده را بهروزی‬
‫میبخشی‪ .‬درود بر تو که «جهی» و «آشموغِ نااَشَوَن و فرمانروای ستمگر» را نابود میسازی‪.‬‬
‫ن هوا به سوی زمین‪ ،‬هزار‬‫بند ‪ -2‬ای «ابر» بیا! شتابان بیا! در درازنای آسمان‪ ،‬از میا ِ‬
‫دانه [و] دههزار دانه باران بباران‪ )8...( .‬چنین گوی تا همة بیماریها را به یکباره نابود‬
‫‪ -1‬پدرِ "گرشاسپ"‪ ،‬پهلوان بزرگ ایرانی است‪ .‬او نخستین کسی بود که به فراگیریِ «دانش پزشکی»‬
‫پرداخت و به مبارزه با بیماریها بهپاخاست‪.‬‬
‫‪ -2‬یعنی وی نخستین کسی بود که فردِ زخمی و شمشیرخورده؛ و همینطور فردی که دچار تب و لرز شده‬
‫بود را درمان کرد‪.‬‬
‫‪ -3‬اوستایی‪« :‬خْشَثرَوَیرْیَه»؛ ایزدِ نگهبانِ فلزات‪ .‬واژة «امشاسپند» از افزودههای بعدی است‪.‬‬
‫‪« -4‬هوم سپید» که در اساطیر ایرانی و هندی‪« ،‬شهریارِ گیاهانِ دارویی» خوانده شدهاست‪ .‬این واژه بسیار‬
‫قدیمی است‪ .‬در ابتدای این بند‪ ،‬ضمیر «من» (اشاره به اهورامزدا) برای ارتباطیافتنِ این بند با بندِ الحاقیِ‬
‫نخست‪ ،‬به متن اصلی اضافه شده است‪.‬‬
‫‪ -5‬ایزد دوستی و پیوند و آرامش‪ .‬او را نخستین پزشکِ مینُوی شمردهاند که درمانِ ناخوشیها در دست‬
‫اوست‪ .‬در «ریگودا»‪« ،‬اَریَمَن» ایزدی است بزرگ که نام او همواره در کنار «مهر» و «وَرونا» آمده است‪.‬‬
‫‪" -6‬جلیل دوستخواه" میگوید که «جَینی» نام موجودی است که گَندِ بیماریهای گوناگونِ برآمده از‬
‫دخمههای آلوده را در اندامهای مردمان به اندازة یکسوم نیرومندتر میکند‪" .‬دارمستتر" این نام را با‬
‫«جَهی» یکی میداند‪ .‬برخی نیز آن را معادل «جنهای کافر» نوشتهاند که از ریشه خطاست‪.‬‬
‫‪ -8‬در اینجا عبارت «ای زرتشتِ اَشَوَن» آمده است که از اضافات جدیدتر است‪.‬‬
‫سازی‪ ،‬تا مرگ را به یکباره نابود سازی‪ ،‬تا همة بیماریهای پدیدآورندة «جَینی» را به‬
‫یک باره نابود سازی‪ ،‬تا همة مرگِ پدیدآورندة «جَینی» را به یکباره نابود سازی‪ ،‬تا «گَذَه»‪1‬‬
‫و «اَپَه َگذَه»‪ 1‬را نابود سازی‪.‬‬

‫بند ‪ -3‬اگر بیماریِمرگزا‪ ،‬شامگاهان فراز آید‪ ،‬درمان آن در بامدادان است‪[ .‬همچنین]‬
‫اگر بیماریِمرگزا‪ ،‬بامدادان فراز آید‪ ،‬درمان آن در شامگاهان است‪[ .‬همچنین] اگر‬
‫بیماریِمرگزا‪ ،‬شب هنگام فراز آید‪ ،‬درمان آن در بامدادان است‪ .‬بشود که باران‪ ،‬آبهای تازه‬
‫فروبارد‪ ،‬خاک را نو سازد‪ ،‬درختان را سرسبز کرده و نوتندرستی و نوتوانمندی در کارِ درمان‬
‫پدید آورد‪.‬‬
‫بند ‪ -4‬ای «ابر»! «دریای فراخکرت» جای گردآمدنِ همة آبهاست‪ .2‬تو نیز بر آ و به‬
‫باال فراز رو و به زمین فرود آی‪ .‬به زمین فرود آی و به باال فراز رو‪)3...( .‬‬
‫بند ‪ -5‬ای «خورشیدِ تیزاسب»! بر آ از فرا ِز «البرز» و در درازنای آسمان بچرخ و بر‬
‫جهان فروغ بیافشان‪ )4...( .‬در درازنای راهی که ایزدان ساختهاند‪ ،‬راهی آبی که آنان‬
‫گشودهاند‪5.‬‬
‫ن همة آبهاست‪ .‬تو نیز بر آ و به‬ ‫بند ‪ -8‬ای «ابر»! «دریای فراخکرت‪ »6‬جای گردآمد ِ‬
‫باال فراز رو و به زمین فرود آی‪ .‬به زمین فرود آی و به باال فراز رو‪)7...( .‬‬
‫‪ -1‬نام نوعی بیماری است که از چند و چونِ آن آگاهیِ بیشتری در دست نیست‪ .‬به دلیل نبودِ نمونة مشابهِ‬
‫این واژه در متون دیگر و نبودِ توضیحات در باب این واژه در «زند اوستا» تطبیق آن با بیماریهای شناخته‬
‫شده عمال غیرممکن است‪.‬‬
‫‪ -2‬ایرانیان بر این باور بودند که سرچشمة «آب» و «روشنایی» یکیاست‪ .‬دلیل این اعتقاد از آنجایی بود که‬
‫روشنایی (خورشید) از فرازِ «البرز» (برای دانستن جایگاه البرز بنگرید به پاورقی بند ‪ 13‬از مهریشت) برآمده‬
‫و رودها نیز از «قلّههای البرز» سرازیر میگردند‪ .‬ریشة ضربالمثل متداولِ «آب‪ ،‬روشنایی است» ‪ -‬که‬
‫همچنان تا امروز نیز بر زبانها جاریاست‪ -‬از همینجاست‪.‬‬
‫‪ -3‬در پایان این بند عبارتی آمده است با این مضمون‪« :‬ای آن که اهورامزدا راهی در بلندا را برای برآمدن و‬
‫بالیدنِ تو پدید آورده است! بر آی و به چرخش در آی» که بایستی از افزودههای جدیدتر دوران ساسانی‬
‫‪ -4‬در اینجا عبارت‪« :‬در درازنای راهِ اهورامزدا» آمده است که بایستی از افزودههای جدید باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬منظور از «راهی آبی» چشمانداز نقاط مرتفع کوهستانی است که در ترکیبی از «مِه» و «باران»‪ ،‬منظرهای‬
‫چشمنواز را بهوجود میآورد‪.‬‬
‫‪ -7‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 4‬از فرگرد ‪.21‬‬
‫بند ‪ -9‬ای «ماهِ دربرگیرندة تخمة گاو»!‪ 1‬بر آ از فرا ِز «البرز» و در درازنای آسمان‬
‫بچرخ و بر جهان فروغ بیافشان‪ )2...( .‬در درازنای راهی که ایزدان ساختهاند‪ ،‬راهی آبی که‬
‫آنان گشودهاند‪2.‬‬
‫بند ‪ -17‬ای «خورشید»! ای «ماه»! ای «ستارگان»! با خروش برآیید! [از برای] دور‬
‫ی به جادو خو گرفته» را‪.‬‬ ‫ن «اَیِهی»‪ 4‬را‪ ،‬دور راند ِ‬
‫ن «جَه ِ‬ ‫راندنِ «کَخوژی»‪ 3‬را‪ ،‬دور راند ِ‬
‫‪ -1‬برپایة اساطیر ایرانی‪ ،‬در آغاز خلقت‪ ،‬هنگامی که "کیومرث" و «گاوِ نخستین» پس از یورش «اهریمن»‬
‫از بین رفتند‪« ،‬اهورامزدا» نطفههای درونِ بدنِ «گاو» را که بسیار درخشان بودند‪ ،‬به «ماه» برد‪ .‬درخشندگیِ‬
‫«ماه» در نیمهشبها از همین روی است‪ .‬سپس از آن نطفهها‪« ،‬گاوی نر» و «گاوی ماده» زاده شدند که‬
‫اینان با یکدیگر جفتگیری کرده و ‪ 270‬نوع از جانوران و حیوانات را پدید آوردند‪ .‬برای آگاهی بیشتر بنگرید‬
‫به کتاب «بندهشن»‪.‬‬
‫‪ -2‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 5‬از فرگرد ‪« 21‬وندیداد»‪.‬‬
‫‪ -3‬به معنای‪« :‬کسی که از روشنایی میکاهد»؛ صفتی است برای «اهریمن»‪.‬‬
‫‪ -4‬به معنای‪« :‬نازایی»؛ صفتی است برای «اهریمن»‪.‬‬
tarikhema.org

tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫ماتیکان یوشت فریان؛ اسطورة فراموششدة ایرانی‬
‫کتاب ارزشمند «ماتیکان یوشت فریان» از شگرفترین و دلچسبترین یادگارهای‬
‫نیاکان ماست که به زبان پارسیِمیانه (پهلوی) و در زمان ساسانیان نوشته شده است‪.‬‬
‫"یوشت" پسر ‪ -‬و یا شاید از نوادگان‪ -‬بزرگزادهای به نام "فریان" بود که در شهر‬
‫«پرسشگزاران» زندگی میکرد‪ .‬در اساطیر ایرانی‪" ،‬فریان" بزرگمردی بود از‬
‫«تورانزمین» که به حمایت از "زرتشت" برخاست و از همینروی‪" ،‬زرتشت" در «گاهان»‪1‬‬
‫‪ -‬دستنخوردهترین بخش از «اوستا»‪ -‬او را در شمار یاران خویش نام برده و از «اهورامزدا»‬
‫خواهان برکت و بزرگی این شخص و اخالفِ او گردید‪ .‬همچنین در کهنترین «یشتها»‪2‬‬
‫ت بسیارباالی این افسانه‬

‫نیز به اختصار ذکری از این کهنداستان رفته است که اصالت و قدم ِ‬
‫در میان ایرانیان را آشکار میسازد‪ .‬کتاب پهلوی «داتستان دینیک»‪" ،3‬یوشت فریان" را‬
‫فردی غیرزرتشتی اما در شمار ارادتمندان به دین زرتشتی نام برده است‪ .‬در کتاب «زند‬
‫س آن‪" ،‬زرتشت" به درگاه «اهورامزدا»‬ ‫بهمن یشت»‪ 4‬نیز ذکر ماجرایی آمده است که در پ ِ‬
‫نماز برده و از وی میخواهد تا "یوشت فریان"‪" ،‬گوپدشاه"‪ 5‬و "پشوتن"‪ 6‬را فناناپذیر و‬
‫بیمرگ گرداند‪.‬‬
‫این ماجرای جذاب‪ ،‬از جایی آغاز میشود که جادوگری به نام «اَخت» در طمع یورش‬
‫به شهر «پرسشگزاران»‪ ،‬میکوشد تا با لشگریانش که متشکل از دیوان و بدخویان بودند‪،‬‬
‫شهر را چپاول کند‪ .‬اما از آنجا که این شهر ‪-‬ظاهرا بنابر دعای "زرتشت" برای «خاندان‬
‫‪ -1‬گاهان؛ یسنا هات ‪ ،46‬بند ‪12‬‬

‫‪ -2‬آبانیشت‪ ،‬کردة ‪ ،20‬بندهای ‪ 81‬تا ‪83‬‬
‫‪ -3‬فصل ‪90‬؛ بندهای ‪3 -1‬‬
‫‪ -4‬فصل ‪2‬؛ بند ‪1‬‬
‫‪ -5‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 77‬از «خوَرنَه یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫‪ -6‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 98‬از «فروردین یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫فریان»‪ -‬تحت حمایت فرّهایزدی و «امشاسپندان» است‪ ،‬هیچ نیرویی توان نابودی آن را‬
‫ندارد مگر نیروی جهل و نادانی‪ .‬پس «اَختجادو» با آگاهی از این موضوع‪ ،‬درون شهر شده‬
‫و میکوشد تا برای دور راندنِ فرّهایزدی از شهر‪ ،‬نادانی را بر آنجا حاکم سازد‪ .‬از همینروی‬
‫نوجوانان پانزده ساله را به حضور خویش فراخوانده و شروع به پرسیدن سواالتی علمی از هر‬
‫یک آنها مینماید‪ .‬سپس هرکس که پاسخ را نمیدانست‪ ،‬در شمار نادانان قرار گرفته و‬
‫فرّهایزدی از او دور گردیده و «اَخت» در دَم او را میکشت‪ .‬در این میان‪ ،‬فردی به نام‬
‫"مهراسپند" که از پیران و خردمندان شهر است؛ جوانی دانا به نام "یوشت فریان" را برای‬
‫این مباحثه معرفی میکند‪ .‬در همان آغاز کار‪" ،‬یوشت" خردمندی خود را نشان داده و دو‬
‫طلسمی را که «اَخت» با خود به همراه دارد باطل میسازد‪« .‬اَختجادو» آگاه میشود که‬
‫"یوشت فریان" با دیگران تفاوت دارد‪ ،‬پس خود را برای یک مبارزة طوالنی آماده میکند‪.‬‬
‫بدین منظور ‪ 33‬پرسشِ پیچیده را مطرح کرده و برای پیروزی در این مبارزة علمی‪ ،‬از تمام‬
‫توانایی خویش بهره میگیرد‪ .‬این پرسشها گاه فلسفی‪ ،‬گاه دینی‪ ،‬گاه اخالقی‪ ،‬گاه اطالعات‬
‫عمومی‪ ،‬گاه از ستارهشناسی‪ ،‬گاه از ریاضیات و گاه سواالتی بچهگانه است‪" .‬یوشت" اما با‬
‫نیروی خِرَد و یاری «امشاسپندان»‪ ،‬به تمام ‪ 33‬پرسش پاسخ داده و سپس ابتکار عمل را در‬
‫دست گرفته و سه سوال پیچیده از «اَختجادو» میپرسد‪« .‬اَخت» برای یافتن پاسخ‬
‫سواالت‪ ،‬نیرنگی به کار بسته و به دوزخ میرود تا از «اهریمن» یاری بخواهد‪« .‬اهریمن» اما‬
‫خ این سه‬ ‫از یاری رساندن به او خودداری میکند؛ چه در صورت آگاهی «اَختجادو» از پاس ِ‬
‫پرسش‪ ،‬وی بهگونة فزایندهای نیرومند گشته و تهدیدی برای «اهریمن» خواهد شد‪.‬‬
‫«اَخت» ناکام و مضطرب به میدان مبارزه بازگشته و با ناامیدی از دادن پاسخ به سه پرسش‬
‫"یوشت"‪ ،‬اعالم ناتوانی میکند‪ .‬پس "یوشت فریان" دعایی خوانده و با کمک یک کاردِ‬
‫مقدس‪ ،‬به «اَختجادو» یورش برده و او را از بین میبرد‪ .‬با این پیروزیِ بزرگ‪ ،‬افزونبر‬
‫نجاتیافتن شهر از یورش دیوان‪" ،‬یوشت فریان" نیز در شمار مهمترین شخصیتهای‬
‫زرتشتی قرار گرفته و بنابر دیگر کتب زرتشتی ‪-‬از جمله کتاب سترگ «بندهشن»‪ -‬از مرگ‬
‫رهایی یافته و در شمار جاودانان قرار میگیرد تا در «پَسین روز» (آخرالزمان) در کنار‬
‫"پشوتن"‪" ،‬گرشاسپ"‪" ،‬کیبهرام ورجاوند" و دیگر جاودانان زرتشتی‪ ،‬در شمار لشگریان‬
‫"سوشیانت" ‪ -‬منجی دین زرتشتی‪ -‬برای پاکسازی جهان از پلشت ِ‬
‫ی اهریمنان‪ ،‬بکوشد‪.‬‬
‫با تطبیق مندرجات رساله «ماتیکان یوشت فریان» با دیگر کتب زرتشتیِ بازمانده از‬
‫دوران ساسانیان‪ ،‬میتوان تخمین زد که ماجرای مباحثه "یوشت" و «اَختجادو»‪ ،‬در حدود‬
‫هشتاد سال پس از مرگ "زرتشت" روی داده است‪ .‬همچنین در بخشِ «یشتها» از‬
‫«اوستا»‪ 1‬اشاراتی «مثلگونه» به این داستان رفته است‪ .‬این اشارات گواه بر آن است که‬
‫ماجرای مبارزة "یوشت فریان" و «اَختجادو»‪ ،‬از روزگاران باستان تا پایان دوران ساسانیان‬
‫میان ایرانیان بسیار سرشناس و معروف بوده است‪ .‬اما مهمترین تفاوتی که میان روایت‬
‫مندرج در «اوستا» و روایت مستقل «ماتیکان یوشت فریان» به چشم میآید‪ ،‬این نکته است‬
‫که در «یشتهای اوستا» شمار سواالت «اَختجادو» از "یوشت"‪ 99 ،‬پرسش ذکر شده‬
‫است اما در «ماتیکان یوشت فریان» تنها ‪ 33‬پرسش آمده است‪ .‬این شاید به خاطر آن باشد‬
‫که در درازنای گذر زمان و بازگویی شفاهی و سینهبهسینة این روایت‪ ،‬بسیاری از پرسشها‬
‫به دست فراموشی سپرده شده و نویسنده یا نویسندگان رساله «ماتیکان یوشت فریان» تنها‬
‫به پرسشهای باقی مانده اکتفا کرده و نخواستند چیزی از خود بدان بیافزایند‪.‬‬
‫درمورد اسطوره "یوشت فریان" هرگز حق مطلب ادا نگشته است‪" .‬یوشت فریان" که‬
‫روزگاری در مقام اعتبار‪ ،‬در کنار اساطیری چون "آرش کمانگیر"‪" ،‬گرشاسپ پهلوان"‪،‬‬
‫"جمشید"‪" ،‬هوشنگ" و‪ ...‬قرار داشت‪ ،‬امروزه ناشناخته باقی مانده و ایرانیان او را در گرد و‬
‫غبار تاریخ‪ ،‬به دست فراموشی سپردهاند‪ .‬باشد که این ترجمه از «ماتیکان یوشت فریان»‪،‬‬
‫بهانهای برای بازشناسی و احیای این اسطوره فراموششدة ایرانی باشد‪.‬‬
‫الزم به توضیح است که نگارنده برای ترجمه این متن‪ ،‬از تلفیق دو روش «ترجمه واژه‬
‫به واژه» و «ترجمه آزاد» بهره برده است‪ .‬بدین معنا که تمرکز اصلی بر روی ترجمه واژه به‬
‫واژه و نقل هر عبارت‪ ،‬عین متن پهلوی آن بوده است‪ .‬اما با این حال‪ ،‬در برخی از بندها به‬
‫دلیل کهن بودن متن‪ ،‬با عبارات و جمالتی نامنوس مواجه هستیم که در میان گذر هزارهها‬
‫منسوخ گردیده و با گوشِ انسانِ امروزی‪ ،‬ناآشناست‪ .‬لذا در هنگام مواجهه با چنین بندهایی‪،‬‬
‫از ترجمه روان و آزادتری استفاده شده ‪ -‬و به جهت آسانتر شدن فهم محتوا و مطالب برای‬
‫مخاطب ‪ -‬کوشش شده است تا جمالت به شیوه امروزیتری منعکس گردند‪ .‬همچنین باید‬
‫توجه داشت که تالش نگارنده در هنگام ترجمه این اثر بر این بود که تا جای ممکن‪ ،‬از‬
‫واژگان اصیل پارسی بهرهبرداری شده و از ورود واژگانی با ریشة بیگانه در این ترجمه‪،‬‬
‫جلوگیری به عمل آید‪.‬‬
‫نگته آخر آنکه در هنگام مطالعة متنِ «ماتیکان یوشت فریان» با مفاهیمی کهن و‬
‫نسبتا فراموششده برخواهیم خورد که همه ریشه در فرهنگ کهنسال ایرانی دارند‪ .‬نگارنده‬
‫کوشیده است تا برای روشنشدنِ این مفاهیم‪ ،‬توضیحاتی را در پاورقیها عنوان کند‪ .‬با‬
‫اینحال برای درکِ بهترِ مفاهیمِ مربوط به باورهای قدیمی و مناسکِ کیشِ زرتشتی‪،‬‬
‫‪ -1‬آبان یشت بند ‪ 81‬تا ‪ 83‬و فروردینیشت بند ‪120‬‬
‫پیشنهاد میشود تا کتاب «زرتشت و زرتشتیان» از همین نگارنده ‪ -‬طبع «انتشارات آروَن»‪-‬‬
‫را مطالعه نمایید‪.‬‬
‫ترجمه متن کامل ماتیکان یوشت فریان‬
‫به نام یزدان دادار‬

‫این ماتیکان یوشت فریان فرخباد‪ ،‬به یاریِ یزدان‪.‬‬
‫چنین گویند که در آن زمان که "اَختجادو" با هفتاد هزار سپاهی درون شهر‬
‫ن‪ 1‬تنومن ِد‬
‫«پرسشگزاران» گردید‪ ،‬او بانگ برآورد‪« :‬شهر پرسشگزاران را در زیر پاهای پیال ِ‬
‫خویش‪ ،‬لگدمال خواهم کرد‪».‬‬
‫و هنگامیکه به درون شهر آمد‪ ،‬مردمی را فراخواند که پانزدهساله‪ 2‬باشند‪ .‬پس از هر‬
‫یک از آنها پرسشهایی کرد و هرکه توان پاسخ دادن را نداشتی‪ ،‬او را بکشت‪.‬‬
‫و در شهر پرسشگزاران بزرگمردی بود به نام "مهراسِپَند"‪ .‬او اَختجادو را گفت‪:‬‬
‫ل پیالن مکن و مرد ِم بیگناه را مَکُش که اندر این شهر‪ ،‬جوانی‬ ‫«شهر پرسشگزاران را لگدما ِ‬
‫پانزدهساله باشد به نام "یوشت فریان" میزییَد و هر پرسشی که او را پرسیدی‪ ،‬تو را پاسخ‬
‫خواهد گفت‪».‬‬
‫پس اَختجادو به یوشت فریان پیغام فرستاد‪« :‬بسوی من آی که سیوسهپرسش از تو‬
‫پرسم و اگر پاسخ ندانی یا بگویی نمیدانم‪ ،‬همانزمان تو را خواهم کشت‪».‬‬
‫‪3‬‬
‫پس یوشت فریان به درگاه اَختجادو آمدی‪ .‬ولی از آنروی که اَخت‪ ،‬الشة آدمی را از‬
‫برای طلسم و جادو در زیر بستر خود پنهان کرده بود‪ ،‬یوشت فریان درون آنجا نشد‪ .‬او به‬
‫اَخت پیغام فرستاد‪« :‬شما الشة آدمی را در زیر بستر خود دارید و از آنروی که در‬
‫آنجاییکه الشة آدمی است‪ ،‬امشاسپندان‪ 4‬درون نشوند‪ ،‬من نیز درون نخواهم شد تا آن‬
‫الشه از آنجا دور شود که من نیازمند یاری و پشتیبانی امشاسپندان هستم‪ .‬و اگر‬
‫امشاسپندان درون نشوند‪ ،‬آنگاه پرسشهای تو را پاسخ نتوانم داد‪».‬‬
‫‪ -1‬فیلها‬
‫‪ -2‬در سنّتِ زرتشتی‪ ،‬پانزدهسالگی‪ ،‬سنِّ رسیدن به رشدِ کامل و بلوغ است‪.‬‬
‫‪ -3‬یعنی جمجمه و اسکلت آدمیزاد‪ .‬در روزگاران دور‪ ،‬ساحران و جادوگران برای انجامِ طلسم و جادو‪،‬‬
‫استخوان آدمیزاد و حیوانات را همراهِ خود نگاه میداشتند‪.‬‬
‫‪« -4‬امشاسپندان» در کهنترین باورهای دین زرتشتی‪ ،‬القابی برای «اهورامزدا» بودند‪ .‬اما رفته رفته درطول‬
‫زمان دارای شخصیتهایی مستقل گردیده و در نهایت در جایگاه ایزدان و ‪ -‬به زبان امروزیتری‪ -‬فرشتگانِ‬
‫درگاهِ «اهورامزدا» قلمداد گردیدند‪ .‬باید توجه داشت که هر یک از این «امشاسپندان» در باورهای قدیم‬
‫ایرانی (پیش از زرتشت) نمایندة یکی از عناصر طبیعت قلمداد میگشتند‪ .‬همچنین برای آگاهی بیشتر‪،‬‬
‫بنگرید به پاورقی بند ‪ 5‬از هات ‪« 56‬یسنا» در همین کتاب‪.‬‬
‫ن آن نهفته بود‪،‬‬ ‫پس اَختجادو دستور داد تا آن تخت و بستر را که الشة آدمی درو ِ‬
‫بیرون بردند و سپس تخت و بستری نو افکندند‪.‬‬
‫پس او یوشت فریان را دگرباره اندر خواست و گفت‪« :‬بیا و بر این جامه و بالش بنشین‬
‫و پرسشهایم را به درستی پاسخ ده‪».‬‬
‫یوشت فریان گفت‪« :‬ای تبهکا ِر دُروند‪ !1‬بر این بالش میننشینم‪ .‬چه این بالش نَسای‪2‬‬
‫مُردگان است‪ ،‬و ایزدان و امشاسپندان ‪-‬که یاور و جانپناه من هستند‪ -‬اگر بر این بالش‬
‫بنشینم‪ ،‬از یاری و پشتیبانی من بازخواهند ایستاد و آنگاه پرسشهای تو را پاسخ نتوانم‬
‫داد‪».‬‬
‫پس اَختجادو فرمان داد تا بالش را بردند و بالشی نو آوردند‪.‬‬
‫ش نو‪ ،‬بنشست‪.‬‬‫اینبار یوشت فریان درون شد و بر آن بال ِ‬
‫نخستین پرسش را اَختجادو از یوشت فریان چنین پرسید‪« :‬بهشت به گیتی بهتر است‬
‫یا به مینو؟»‪3‬‬
‫یوشت فریان پاسخ داد‪« :‬زندگی را در تنگدستی باشی ای مَردِ تبهکارِ دُروندِ ستمگر و‬
‫پس از مرگ به دوزخ بیافتی! چه بهشت به گیتی بهتر است‪ .‬از اینروی که کسی که در‬
‫گیتی کار و کرفه‪ 4‬نکردی‪ ،‬در مینو او را فریادرسی نخواهد بود‪ .‬و نشان دیگر آنکه اگر به‬
‫گیتی کاری نیکو نکنی به آن جهان نیکی نرسد‪».‬‬
‫اَختجادو چون آن پاسخ را شنید‪ ،‬شگفتزده گردید و به اندازهای که مردی یَشتی‬
‫کند‪ ،5‬در گیجی ماند‪ .‬سپس چون به خود آمد‪ ،‬او را چنینگفت‪« :‬بدبختیِمن ‪ -‬اَختجادو‪-‬‬
‫از تو ‪ -‬یوشت فریان‪ -‬این است که بر من چیره هستی‪ .‬همچون مَر ِد دلیر بر دلیرترین مَرد‪،‬‬
‫اسبِ دلیر بر دلیرترین اسب‪ ،‬گا ِو دلیر بر دلیرترین گاو و همچون آسمان که بر زمین‬
‫فرمانروایی میکند‪ .‬چرا که من با این پرسش نهصد مُغ‪ 6‬را کشتهام‪ ،‬که آنان چندان یزشِ‬
‫‪ -1‬بددین‪ ،‬کژکردار‪ ،‬بدسرشت‬

‫‪ -2‬اوستایی‪« :‬نَسو»‪ ،‬پهلوی‪« :‬نَسا»؛ پارههای گوشت یا استخوانِ انسان یا حیوان ِمُرده‪ .‬بنابر باورهای‬
‫زرتشتیان‪ ،‬به محض خروج روح از بدن‪ ،‬جسم آدمی تبدیل به عنصری نجس میگردید که باید از دست زدن‬
‫بدان پرهیز نمود‪ .‬در صورت تماس با پیکر مُرده‪ ،‬طی آدابی مذهبی‪ ،‬فرد را تطهیر میکردند‪.‬‬
‫‪ -3‬معنی تحتاللفظی آن چنین است‪« :‬با آباد ساختنِ زمین‪ ،‬زمین را همچون بهشت کردن بهتر است‪ ،‬یا به‬
‫انتظارِ مرگ نشستن برای دستیابی به بهشتِ اُخروی؟»‬
‫‪ -4‬کار و کوشش‬
‫‪ -5‬عبادت کردن‪ .‬زمزمهکردنِ سرودههای دینی در آیینِ زرتشتی‪.‬‬
‫‪ -6‬پهلوی‪« :‬موبد»؛ روحانیون و پیشوایان دین زرتشتی‪.‬‬
‫یزدان‪ 1‬کردهاند که به خاط ِر نوشیدنِ پراهوم‪ ،2‬زرد شده بود‪ 3.‬و همچنین نُه دختر از‬
‫«دودمان سپیتمان»‪ 4‬را کشتم که هر یک از ایشان دینستایی را افسری به زر و مروارید از‬
‫پادشاهان نستاندهاند‪ .5‬هنگامی که من از اینان پرسیدم که بهشت به گیتی بهتر است یا به‬
‫مینو؟ پاسخ دادند که بهشت به مینو بهتر است‪ .‬پس من گفتم اینچنین که بهشت به مینو‬
‫برای شما نیکوتر است‪ ،‬همیدون بهتر آن باشد که به بهشتِ مینو درون شوید‪ .‬پس آنها را‬
‫بکشتم‪».‬‬
‫‪6‬‬
‫اکنون دوم پرسش من از تو این است که‪« :‬از آفریدههای اورمزد کدام است که اگر‬
‫بنشیند‪ ،‬بلندتر باشد از زمانی که ایستاده است؟»‬
‫یوشت فریان پاسخ داد‪« :‬زندگی را در تنگدستی باشی ای مَردِ تبهکارِ دُروندِ ستمگر و‬
‫پس از مرگ به دوزخ بیافتی! چه پاسخ تو سگ باشد‪».‬‬
‫سوم پرسش این بپرسید که‪« :‬از آفریدههای اورمزد آن چیست که برَوَد اما گام نَنَهَد؟‪»7‬‬
‫یوشت فریان بگفت‪« :‬زندگی را در تنگدستی باشی ای مَردِ تبهکارِ دُروندِ ستمگر و پس‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه پاسخ آن گنجشک است که برود اما گام نَنَهَد‪».‬‬
‫چهارم پرسش این بپرسید که‪« :‬از آفریدههای اورمزد‪ ،‬آن چیست که دندانش از شاخ و‬
‫شاخش از گوشت باشد؟»‬
‫ش پرهیزگار‪ .‬و چون آن خروس‬ ‫از مرگ به دوزخ بیافتی! پاسخ آن خروس است‪ ،‬مرغِ سرو ِ‬
‫بانگ کند‪ ،‬پتیاره از آفریدههای اورمزد باز دارد‪8».‬‬
‫‪ -1‬یَزِش (یا یَزِشْن) = نیایش کردن؛ عبادت کردن‪.‬‬

‫‪« -2‬پراهوم» فشردة «گیاهِ هوم» است که با آبزور و شیر و فشردهٔ ساقهٔ «هذانَئپَتا» (شاخه درخت انار)‬
‫آمیخته شده باشد‪ .‬نوعی نوشیدنی مقدس بود که از روزگاران کهن‪ ،‬در میان آریاییان رواج داشت‪.‬‬
‫‪ -3‬معنی تحتاللفظی این بند چنین است‪« :‬من پیش از این با طرح این پرسش‪ ،‬توانسته بودم گمراه کنم‬
‫نهصد نفر از روحانیون مومنی را که از شدت اخالص در عبادت به خلسة معنوی رسیده و رنگِ رخسارشان‬
‫پریده بود ‪ -‬به مانند کسی که بر اثر استعمال شرابِ پراهوم زرد شده باشد‪ -‬و سپس با دور شدن فرّهایزدی‬
‫از آنها‪ ،‬همة آنها را به قتل رساندم‪».‬‬
‫‪ -4‬دودمانی مقدس بودند و "زرتشت" نیز از این خاندان بود‪ .‬بنگرید به بند ‪ 140‬از «مهر یشت»‪.‬‬
‫‪ -5‬یعنی به اندازهای پایبند به دین بودند که با زر و سیم شاهان نیز دینگریز نمیگردیدند (؟)‪.‬‬
‫‪ -6‬اوستایی‪« :‬اهورامزدا»؛ پهلوی‪« :‬اورمزد»‪« ،‬هرمزد»؛ در معنای امروزیِ «خداوند»‪.‬‬
‫‪ -7‬یعنی‪ :‬آن چیست که بدون گام برداشتن و قدم زدن‪ ،‬راه میرود؟‬
‫‪ -8‬اشاره ای به آوازِ سحرگاهیِ خروس که پایان شب و آغاز روز را مژده میدهد‪ .‬به باور ایرانیان‪ ،‬خروس در‬
‫پیوند با «ایزد سروش» بود‪.‬‬
‫پنجم پرسش این بپرسید که‪« :‬کار ِد کوچک بهتر است یا خورشِ‪ 1‬کمتر؟»‬
‫د کوتاه بَرسَم‪2‬‬
‫ش اندک است‪ .‬چه با کار ِ‬ ‫از مرگ به دوزخ بیافتی! کار ِد کوتاه بهتر از خور ِ‬
‫بریدن و چیدن‪ ،‬ولی خورشِ اندک به شکم نرسد و چون رسد باد انگیزد‪».‬‬
‫ششم پرسش این بپرسید که‪« :‬چیست پُر و چیست نیمهپُر و چیست آنکه هرگز پُر‬
‫نباشد؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! آنچه که پُر است مَردِ دارای توانایی است که چون بمیرد پرهیزگار‬
‫باشد؛ آنچه که نیمهپُر باشد درویشِ بینوای بدزیست است که چون بمیرد روانش پرهیزگار‬
‫باشد؛ و آنچه که تُهی است‪ ،‬مَردِ بدبختِ بدزندگانیست که چون بمیرد دُروند و ناپرهیزگار‬
‫بمیرد‪».‬‬
‫هفتم پرسش این بپرسید که‪« :‬آن چیست که مردمان خواهند نهانکردن اما آن را‬
‫نهانکردن نتوانند؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن زُروان‪ 3‬است که کس نهان کردنش نتوان؛ چه زمان‪ ،‬خود‬
‫پیدا بُوَد‪».‬‬
‫هشتم پرسش این بپرسید که‪« :‬کدام است آن مرد ِم زنده که "استیویهات" را ببیند و‬
‫‪4‬‬
‫بمیرد و او را ایدون کام باشد که باز زنده شود و نیز اگر دوباره او را ببیند و بمیرد‪ ،‬برایش‬
‫آسان آید؟»‪5‬‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن مردمی است که یَشت نکرده باشد و پراهوم نخورده باشد‪ .‬و‬
‫دیگر آن مَرد که به گاهِ زناشویی رسیده باشد و زن نگرفته باشد‪ .‬و سهدیگر آن مردمی که‬
‫‪ -1‬خوراک‪ ،‬غذا‬
‫‪ -2‬شاخههای مقدسِ بُریدهشده از درخت هوم یا گز که زرتشتیان در نیایشها به دست گرفته و مناسکی را‬
‫اجرا میکنند‪.‬‬
‫‪ -3‬ایزدِ زمان‪ .‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 67‬از «مهر یشت»‪.‬‬
‫‪ -4‬نام دیوِ مرگ در اعتقاداتِ کهنِ آریاییان‪.‬‬
‫‪ -5‬یعنی‪« :‬چه کسانی هستند که پس از مرگ‪ ،‬آرزو دارند تا مجددا زنده شوند تا کارهایی نیمهتمام را تمام‬
‫کنند و سپس به آسودگی بمیرند؟»‬
‫ن زنده بودن‪ ،‬یَشت نکرده است و اشوداد‪ 1‬نداده است و یزش نکرده باشد و گفته باشد‬ ‫در زما ِ‬
‫که اشوداد به مردم بدهم اما [پیمانشکنی کرده و] نداده باشد‪ .‬پس آنکس هنگامی که‬
‫بمیرد کامِ او اینگونه است که باز زنده شود و دوباره بمیرد و استیویهات ببیند و مرگ‬
‫برایش آسان شود‪».‬‬
‫نهم پرسش این بپرسید که‪« :‬پیل و اسب و شتر و خر و گاو و گوسفند و زن و سگ و‬
‫خوک و گربه به چند ماه زایند؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه پیل به سهسال زاید و اسب و اشتر و خر به دوازدهماه زایند و‬
‫گاو و زن به نهماه زایند و گوسفند به پنجماه زاید و سگ و خوک به چهارماه زایند و گربه به‬
‫چهلروز زاید‪».‬‬
‫دهم پرسش این بپرسید که‪« :‬مردم کدام به رامشتر و آسانتر زیَد؟»‪2‬‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن مردمی به رامشتر و آسانتر زیَد که در زندگی بیبیمتر‪ ،‬و‬
‫به آنچه دارد خرسندتر و داراتر است‪».‬‬
‫یازدهم پرسش این بپرسید که‪« :‬چیست آنکه در گیتی به اورمزد و امشاسپندان‬
‫همانند است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه در گیتی دهبُد‪ 3‬به اورمزد و امشاسپندان همانند است و جای‬
‫دهبُد همانند گرزمان‪ 4‬روشن است و دستیاران دهبُدان همانند امشاسپندانند‪ .‬و دهبُدان اندر‬
‫دربار؛ همانند آن ستاره است که پرویز خوانند؛ دیگر مردم هنگامی که خویشکار و‬
‫استوارند‪ ،‬همانند دیگر ستارگان کوچکند که در آسمانند‪».‬‬
‫دوازدهم پرسش این بپرسید که‪« :‬کدام خورش خوشتر و خوشمزهتر است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن خورش خوشمزهتر و بامزهتر است در میان مردمان که مَرد‬
‫آن را از راهِ کوششِ ُدرُست‪ ،‬به دست آورده‪ ،‬اندوخته و پرداخته شده باشد و آن را از را ِه کار‬
‫و کرفه باز خورند و بدارند‪».‬‬
‫‪ -1‬خیرات‪ ،‬صدقه‬
‫‪ -2‬یعنی‪« :‬چه کسانی در آرامش زندگی میکنند؟»‬
‫‪ -3‬کدخدا ‪ /‬شاه‬
‫‪ -4‬بهشت‪ ،‬عرشاعلی‬
‫سیزدهم پرسش این بپرسید که‪« :‬یک چه؟ و دو چه؟ و سه چه؟ و چهار چه؟ و پنج‬
‫چه؟ و شش چه؟ و هفت چه؟ و هشت چه؟ و نه چه؟ و ده چه؟»‪1‬‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه یک‪ ،‬خورشید بی‪ 2‬که همة جهان را روشن دارد‪ .‬دو‪ ،‬برآوردن و‬
‫فروبردن دَم‪ 3‬است‪ .‬سه‪ ،‬پندار نیک‪ ،‬کردار نیک و گفتار نیک است‪ .‬چهار‪ ،‬آب و زمین و گیاه‬
‫و ستور است‪ .‬پنج‪ ،‬همان پنج "کِی"‪ 4‬است‪ .‬شش‪ ،‬همان شش گاهنبار‪ 5‬است‪ .‬هفت‪ ،‬هفت‬
‫امشاسپند است‪ .‬هشت‪ ،‬هشتیِ نامیبِه است‪ .6‬نه‪ ،‬همان نه سوراخ در تن مردمان است و ده‪،‬‬
‫همان ده انگشتِ دست است‪».‬‬
‫بیست و سوم پرسش این بپرسید که‪« :‬چه سردتر؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! نه چنان چون که تو اندیشی‪ ،‬بلکه چنان چون که من میدانم‪ :‬تو‬
‫چنان اندیشیدی که برف سردتر است که اندر کوه نشیند و خورشید هرگز بر آن برنتابد؛‬
‫ولی آنچنان که تو اندیشیدی نیست‪ ،‬زیرا مَنِشِ مَردِ دُروند‪ ،‬سردتر است؛ و آن را نشان‬
‫اینکه تو را برادری است دُروند‪ ،‬او را چندی زهر به دل جای دارد که تو آن را نه با خورشید‬
‫و نه با آتش نتوان گداختن‪ ،‬و چون من آن زهر را به مُشت گیرم بگدازد‪7».‬‬
‫‪ -1‬این پرسش به تنهایی شامل ‪ 10‬سوال از ‪ 33‬سوال است‪.‬‬
‫‪« -2‬بی» = «است»‪ .‬هنوز در شاخههایی از گویش لُری‪ ،‬لکی و برخی از گویشهای دیگر‪ ،‬به جای فعل‬
‫«است» از فعل «بی» استفاده میشود‪" .‬باباطاهر" میگوید‪:‬‬
‫همه زیبا به چشمِ دیگران بی‬ ‫هزاران الله و گل در جهان بی‬
‫‪ -3‬نفس‬
‫‪ -4‬پنج شاه بزرگ کیانی‪" :‬کیقباد"‪" ،‬کیکاووس"‪" ،‬کیخسرو"‪" ،‬کیلهراسپ" و "کیگشتاسپ"‪.‬‬
‫‪ -5‬گاهنبار در اسطورههای زرتشتی و آریایی‪ ،‬نام شش «گاه» یا شش روزی است که اهورامزدا جهان را‬
‫آفرید و به نشانة آن‪ ،‬ایرانیانِ باستان جشنهای ششگانة گاهنبار را پدید آوردند که بنابر مندرجات «اوستا»‬
‫‪.‬‬ ‫بدینگونه است‪:‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪« -‬میدیوزَرِیم» که در روز پانزدهم اردیبهشتماه‪ ،‬به نشانه آفرینش آسمان‪ ،‬جشن گرفته میشد‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪« -‬میدیوشوِیم» که در روز پانزدهم تیرماه‪ ،‬به نشانه آفرینش آب‪ ،‬جشن گرفته میشد‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪« -‬پَویتهشَوهیم» که در روز سیام شهریورماه‪ ،‬به نشانه آفرینش زمین‪ ،‬جشن گرفته میشد‪.‬‬
‫‪ « -‬اَیاسرِم» که در روز سیام مهرماه‪ ،‬به نشانه آفرینش گیاهان‪ ،‬جشن گرفته میشد‪.‬‬
‫‪« -‬میدیارِم» که در روز بیستم دیماه‪ ،‬به نشانه آفرینش جانوران‪ ،‬جشن گرفته میشد‪.‬‬
‫‪« -‬هَومَوسپَوتمَدُم» که در آخرین روز سال‪ ،‬به نشانه آفرینش مردمان‪ ،‬جشن گرفته میشد‪.‬‬
‫‪ -6‬مضمون این جمله مشخص نیست‪.‬‬
‫‪ -7‬در این بند اختجادو می پرسد که چه چیزی در جهان از همه سردتر است؟ یوشت فریان پاسخ میدهد‬
‫که من میدانم پاسخ مدنظر تو آن برفی است که در قلة کوهستانها مینشیند و حتی تابشِ خورشید نیز <<‬
‫پس اَختجادو فرمان داد که برادر خویش را آوردند و بکشتند و زهر را از دل او بیرون‬
‫ی گداختن نبود‪ .‬پس یوشت فریان آن را‬ ‫آوردند‪ .‬ولی نه خورشید و نه آتش‪ ،‬آن زهر را توانای ِ‬
‫اندر مُشتِ خویش بگرفت و آن زهر‪ ،‬بیدرنگ بگداخت‪.‬‬
‫بیست و چهارم پرسش این بپرسید که‪« :‬چه گرمتر؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه مُشتِ مَر ِد پرهیزگار گرمتر است‪ .‬و آن را نشان این که زه ِر‬
‫ت من آن را گداخت‪».‬‬ ‫برادرت را نه خورشید و نه آتش نتوانست گداختن ولی مُش ِ‬
‫بیست و پنجم پرسش این بپرسید که‪« :‬از آنها که فرو شود‪ ،‬کدام بهتر است؟ و از‬
‫آنها که سرد شود‪ ،‬کدام بهتر است؟ و از آنها که بمیرد‪ ،‬کدام بهتر است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! از آنچه فرو شود‪ ،‬آب بهتر است‪ .‬و آنچه سرد شده باشد‪ ،‬آتش‬
‫بهتر است‪ .‬و آنچه بمیرد‪ ،‬مَر ِد تبهکا ِر دُروندِ ستمگری چون تو باشد‪ ،‬بهتر است! چه اگر آب‬
‫فرو نشود و آتش سرد نشود و تبهکارِ دُروندِ ستمگری چون تو نمیرد؛ آنگاه همة‬
‫[چهارگوشة] جهان پُر از آب و آتش و تبهکارِ دُروندِ ستمگری چون تو شود و نگهداری‬
‫جهان نتوان کرد‪».‬‬
‫‪1‬‬
‫بیست و ششم پرسش این بپرسید که‪« :‬چه از کوه‪ ،‬گرانتر است؟ و چه از کار ِد‬
‫پوالدین‪ ،‬تیزتر است؟ و چه از انگبین‪ ،2‬شیرینتر است؟ و چه از دنبة میش‪ ،‬چربتر است؟ و‬
‫از رادان‪ ،3‬که رادتر است؟ و از راستان‪ ،‬که راستتر است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! [نخست آنکه] دروغ و ناراستی از کوه‪ ،‬گرانتر است؛ و [دوم‬
‫آنکه] زبانِ مردمان از کاردِ پوالدین‪ ،‬تیزتر است؛ و [سوم آنکه] برای پدر و مادر‪ ،‬همانا‬
‫ذ‪4‬‬ ‫فرزند نیکو از انگبین شیرینتر است؛ و [چهارم آنکه] از دنبةمیش چربتر‪« ،‬سپندارم ِ‬
‫>> توانایی آب کردن آن را ندارد اما بدان که اشتباه میکنی و از برف کوهستانها سردتر هم وجود دارد و‬
‫آن سردیِ بدذاتیِ انسانهای گناهکار و پلید است‪ .‬چنانچه بدذاتیِ درونِ دلِ برادر تو‪ ،‬اکنون شبیه به‬
‫ماده ای زهرآلود و سرد است که نه با تابش خورشید و نه با افروختن آتش‪ ،‬گرم نخواهد شد اما اگر من آن را‬
‫به دست گیرم‪ ،‬ذوب میشود!‬
‫‪ -1‬سنگینتر‪ ،‬مستحکمتر‪.‬‬
‫‪ -2‬عسل‪.‬‬
‫‪ -3‬جوانمردان‪.‬‬
‫‪ -4‬ایزدبانوی نگهبانِ زمین‪ .‬بنگرید به پاورقی بند ‪ 1‬از هات ‪« 56‬یسنا»‪.‬‬
‫زمین و باران» است؛ و [پنجم آنکه] از رادان رادتر‪« ،‬ایزدِ تیشتر»‪ 1‬است؛ و [ششم آنکه] از‬
‫راستان راستتر‪« ،‬وایو»‪ 2‬است چرا که از هیچکس شرم و آزرم ندارد و رشوه نستاند و خدای‬
‫و بنده‪ 3‬را یکی به دیگری به راستی دارد‪.4‬‬
‫بیست و هفتم پرسش این بپرسید که‪« :‬کدام پای نیکتر و نیکوتر است؟ چه بسیار‬
‫ن من‬‫پاهایی که من در زندگانی دیدهام ولی از میان آنها‪ ،‬پای "هوفریا" ‪ -‬که خواهرِ تو و ز ِ‬
‫است‪ -‬نیکوتر و چشمنوازتر است‪».‬‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه پای آب نیکتر و نیکوتر است‪ .‬و تو را نشان آن که هرجای که‬
‫آب پای نَهاد‪ ،‬در آنجا سبزه بِرَست‪ .‬ولی هرجای که هوفریا پای نهاد‪ ،‬آنجا خشک‬
‫گردید‪5».‬‬
‫بیست و هشتم پرسش این بپرسید که‪« :‬بزرگترین رامش زنان چیست؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! نه چنان چون که تو اندیشی‪ ،‬بلکه چنان چون که من میدانم‪ .‬تو‬
‫ایدون اندیشیدی که زنان را بزرگترین رامش از جامههای گوناگون و کدبانوییِ سزاوار است‬
‫که دارند؛ ولیکن زنان را بزرگترین رامش‪ ،‬بودن کنارِ شوی خویش است‪».‬‬
‫اَختجادو گفت که‪« :‬دروغ بگویی و من تو را به این پرسش بکشم‪ .‬اکنون بیا نزد هوفریا‬
‫رهسپار شویم؛ او که خواهرِ تو و زنِ من است‪ .‬او که هرگز دروغ نگفته و نگوید‪».‬‬
‫یوشت فریان همداستان بود‪ .‬پس به نزد هوفریا شدند‪ .‬پس ایشان گفتند بنشین و این‬
‫پرسش به راستی بگذار‪ .‬سپس یوشت فریان پرسید که‪« :‬زنان را بزرگترین رامش‪ ،‬از‬
‫جامههای گوناگون و کدبانوییِ سزاوار است که دارند؟ یا زنان را بزرگترین رامش‪ ،‬بودن‬
‫کنا ِر شوی خویش است؟»‬
‫‪« -1‬تیر»؛ ایزد باران و یکی از بزرگترین و مهمترین خدایان قدیمِ آریایی که مورد احترام آریاییان بود‪.‬‬
‫بنگرید به «تیر یشت»‪.‬‬
‫‪ -2‬ایزد باد‪ .‬نام دیگر او «اندروای» است و بیشتر با لقب «زبردست» در «اوستا» از او نام برده شده است‪.‬‬
‫«وایو» یکی از اسرارآمیزترین خدایان هندو‪-‬ایرانی است که هم در متون کهن ایرانی و هم در متون هندی از‬
‫او یاد شده است‪ .‬او بر گردونهای برنشسته که صد اسب آن را میکشند و نسیم و باد و طوفان و آذرخش از‬
‫اوست‪ .‬بنگرید به «رام یشت» در همین کتاب‪.‬‬
‫‪ -3‬ارباب و رعیت‪.‬‬
‫‪ -4‬زیرا باد برای همة آدمیان؛ چه دارا و چه ندار‪ ،‬به یکسان میوزد‪.‬‬
‫‪ -5‬اشاره به لگدمال کردنِ گیاهان که دستمایة نابودیِ آنها میشود‪.‬‬
‫هوفریا با خویش اندیشید که‪« :‬چه بدبختی به سرم آمده است که این تبهکارِ دُروندِ‬
‫ستمگر‪ ،‬اگر دروغ بگویم هم برادرم را میکشد و هم من دُروند میشوم‪ .‬ولیکن ایدون بهتر‬
‫که راست بگویم‪ .‬چه اگر دروغ بگویم خود دُروند شوم و داد و دین را از دست دهم ولی‬
‫چون مرا به راستگویی بکشد‪ ،‬پرهیزکار خواهم گردید‪».‬‬
‫پس پوششی بر سر انداخت و گفت که‪« :‬زنان را بزرگترین رامش‪ ،‬از بودن کنارِ شوی‬
‫خویش است‪».‬‬
‫اَخت با شنیدن این پاسخ با دشنهای هوفریا را بکشت‪ .‬روان هوفریا به گرزمان‪ 1‬رفت‪.‬‬
‫آنگاه روان او بانگ برآورد که‪« :‬نکوکاری پرهیزکار بودم‪ ،‬اکنون پرهیزکارترم‪ .‬اما ای‬
‫اَختجادو‪ ،‬تو دُروند بودی‪ ،‬اکنون دُروندتر گشتهای‪».‬‬
‫بیست و نهم پرسش این بپرسید که‪« :‬آن چیست که ده پا و سه سر و شش چشم و‬
‫شش گوش و دو دُم و سه خایه و دو دست و سه بینی و چهار شاخ و سه پشت دارد و‬
‫زندگی و خوراک جهان از اوست؟»‬
‫یوشت فریان پاسخ آن ندانست پس از اورمزد یاری خواست‪ .‬پس اورمزد برای یاری او‬
‫ایزد «نَریوْسَنگ»‪ 2‬را فرستاد و نَریوْسَنگ پاسخ را در اندیشة یوشت فریان گماشت‪ .‬پس‬
‫یوشت فریان بگفت‪« :‬زندگی را در تنگدستی باشی ای مَر ِد تبهکا ِر دُروندِ ستمگر و پس از‬
‫مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن یک جفت گاو نر و مرد برزیگری است که زمین را شخم‬
‫میزند‪ .‬از کوشش آن برزیگر و شخ ِم آن دو گاو‪ ،‬زمین باروَر گشته و روزی و خوراکِ مردمانِ‬
‫جهان را به بار میآورد‪».‬‬
‫اَختجادو که میپنداشت یوشت فریان این پرسش را نتوان پاسخ داد‪ ،‬شگفتزده گردید‬
‫و پیدرپی فریاد برآورد و سه شبانهروز در بیهوشی به سر برد‪ .‬پس از سه شبانهروز‪،‬‬
‫هنگامی که به هوش آمد‪ ،‬پرسشها را دنبال کرد‪.‬‬
‫سیام پرسش این بپرسید که‪« :‬کدام اسب بهترین است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! آن اسبِنَرِ پاکنژاد و آموزشدیده که بتوان آن را با اسبانِ شاهی‬
‫نگاه داشت‪ ،‬آن اسب بهترین است‪».‬‬
‫سی و یکم پرسش این بپرسید که‪« :‬آن چیست که خشک است و بِوَزَد؛ و آن چیست‬
‫که تَر است و بسوزَد؟»‬
‫‪ -1‬عرش اعلی‪ ،‬بهشت‪.‬‬

‫‪ -2‬پیکِ «اهورامزدا»‪ .‬در ادیان آریایی‪ ،‬دو ایز ِد «نَریوْسَنگ» و «سروش»؛ همترا ِز «جبرائیل» در ادیان‬
‫ابراهیمی قلمداد میشدند‪.‬‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن که خشک است و بِوَزَد‪ ،‬باد است؛ و آن که تر است و بسوزد‪،‬‬
‫پیه است‪».‬‬
‫سی و دوم پرسش این بپرسید که‪« :‬کدام پادشاه بهتر است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه آن پادشاه بهتر که بخشایندهتر و خِرَد و دانشِ او نیکتر باشد‪».‬‬
‫سی و سوم پرسش این بپرسید که‪« :‬تو را دارایی چند است؟»‬
‫از مرگ به دوزخ بیافتی! چه مرا دارایی سه است‪ :‬یکی آنکه خورَم‪ ،‬دیگر آنکه پوشم‪ ،‬و‬
‫سهدیگر آنکه به درویشان دهم‪».‬‬
‫چون یوشت سراسر سی و سه پرسش اَختجادو را پاسخ داد؛ آنگاه گفت‪« :‬تو را سه‬
‫پرسش کنم که آن را نتوانی پاسخ کنی‪ .‬نخست آنکه ارزشِ یک مُشت تخ ِم زمین‪ 1‬به چند‬
‫ن زمین بپردازد به چند ارزد؟‬ ‫ارزد؟ دوم آنکه ارزشِ کسی که با "گاو ورزا"‪ 2‬به شخمزد ِ‬
‫سهدیگر آنکه ارزشِ خُوَیدوده‪ 3‬را کار و کرفه به چند ارزد؟»‬
‫اَخت در شگفت ماند و پاسخ را ندانست‪ .‬پس به بهانه‪ ،‬زمان خواست تا پیشاب‪ 4‬کند‪.‬‬
‫ی دوزخ شد و از اهریمن یاری خواست‪.‬‬ ‫یوشت فریان پذیرفت و اَخت با نیروی جادو‪ ،‬راه ِ‬
‫اهریمن پاسخ داد که پاسخ این هر سه پرسش را دانم اما نگویم‪ .‬چه اگر پاسخ آن را به تو‬
‫گویم‪ ،‬نیرو و توانایی تو افزون گردیده و همآوردِ من خواهی شد‪ .‬اَخت اندوهگین گردید و‬
‫بازگشت‪ .‬ایدون به یوشت فریان گفت‪« :‬آنچه ندانستی را اورمزد و امشاسپندان به تو‬
‫گفتند‪ ،‬و من که امید به اهریمن داشتم او مرا ناکام گذارد و پاسخم نگفت‪».‬‬
‫د بَرسَمچین‪ ،5‬با نیرنگِدینی‪ 6‬اَختجادو را کشت؛ و «دروج»‪7‬‬ ‫آنگاه یوشت فریان با کار ِ‬
‫را که اندر تنِ او بود ناکار کرد‪.‬‬
‫‪ -1‬بذر‪.‬‬
‫‪ -2‬در اساطیر ایران باستان‪ ،‬نخستین موجود آفریده شده "کیومرث" بود که نیای تمام انسانهاست و‬
‫دومین موجود آفریده شده «گاو ورزا» بود که نیای تمام ستوران و چارپایان است‪.‬‬
‫‪ -3‬ازدواج با خویشانِ نزدیک‪.‬‬
‫‪ -4‬ادرار‪.‬‬
‫‪ -5‬کاردی که با آن شاخههای «بَرسَم» را برای انجام اعمالِ مذهبی‪ ،‬میبُرند‪.‬‬
‫نیرنگدینی» به معنیِ زمزمهکردنِ سرودهها و خواندنِ دعاهای مقدسِ دینی است‪.‬‬‫ِ‬ ‫‪« -6‬‬
‫‪ -7‬پلیدی‪.‬‬
‫اسطورة رستم‪ ،‬در منابع سغدی‬
‫"رستم" جهانپهلوان ایرانی و قهرمان «شاهنامه» است‪ .‬دربارة کهناسطورة رستم‪،‬‬
‫پژوهشگران و محققانِ تاریخ‪ ،‬آرای گوناگونی دارند‪ .‬گروهی او را از اساطیرِ «سکایی» و‬
‫گروهی دیگر او را متعلق به سنّتِ ادبی‪/‬بومیِ «پیشسکایی» میدانند‪ .1‬برخی نیز اسطورة‬
‫رستم را ساخته و پرداختة ایرانیان شرقی در دوران «اشکانیان» دانستهاند که صحیح نیست‪.‬‬
‫با این همه هرچه که باشد‪ ،‬رستم یکی از مهمترین و درخشانترین اساطیر و افسانههای‬
‫ملّیِ ایرانی و متعلق به فرهنگ کهنِ ایرانزمین است‪.‬‬
‫ن ایرانیان رواج داشته است‪ .‬در البالی کتب‬ ‫افسانة رستم از کهنترین روزگاران در میا ِ‬
‫قدیمِ ایرانی‪ ،‬همچون «بندهشن»‪« ،‬درخت آسوریک»‪« ،‬روستخم و سپنددات»‪،‬‬
‫«سکسیران» ‪-‬و احتماال کتب دیگری که در پیچ و خمِ روزگار از میان رفته و نامی از آنها‬
‫ت پراکنده‪ ،‬به دست‬ ‫به دست ما نرسیده است‪ -‬از وی یاد شده است‪ .‬مجموعِ این روایا ِ‬
‫توانمندِ دانای طوس‪" ،‬حکیم ابوالقاسم فردوسیطوسی" به نظم درآمده و برای همیش‬
‫حفظ گشته است‪.‬‬
‫اما در میان روایات متعدد دربارة رستم‪ ،‬داستانی کهن و بکر نیز در دسترس است که‬
‫"فردوسی" از وجود آن بیخبر بوده و در هیچیک از منابع دیگر نیز ثبت نشده است و آن‬
‫روایتی از رستم است که در کشور چین یافت گردیده‪.‬‬
‫‪" -1‬نولدکه" معتقد است هنگام یورش سکاها به ایاالت «زرنگ» و «رخج»‪ ،‬افسانة "رستم" در آن‬
‫سرزمینها رواج داشته و بنابراین نمیتوان اصل و ریشة اسطورة "رستم" را یک اسطورة سکایی دانست‪ .‬رایِ‬
‫اخیر "نولدکه" را میتوان برای بازیابیِ یکی از حلقههای مهم اساطیرِ ایرانی بهکار برد‪ .‬با توجه به آنکه در‬
‫سنتهای جدیدتر‪" ،‬رستم" را از تبار "گرشاسپ" دانستهاند و علم به آنکه "گرشاسپ" اسطورهای از‬
‫ایرانیان شرقی است‪ ،‬اگر بپذیریم "رستم" به سنّتِ پیشسکاییِ بومیِ «زرنگ» مربوط است‪ ،‬پس میتوان‬
‫پذیرفت که؛ برخالف آنچه که اخیرا برخی از پژوهشگران بازگو کردهاند‪« ،‬شجرهنامة رستم و انتساب او به‬
‫گرشاسپ»‪ ،‬نه از باورهای جدیدتر‪ ،‬که دارای ریشهای بسیارکهنسال است‪.‬‬
‫در حوالی سال ‪ 1900‬میالدی‪ ،‬باستانشناسان در نزدیکی شهر «توئن هوانگ» در‬
‫کشور چین‪ ،‬غارهایی را یافتند که در اصل‪ ،‬کتابخانههایی ارزشمند از دورانِ باستان بود‪ .‬این‬
‫س بوداییان بوده و دهانة غارها‬ ‫کتابها اغلب بودایی و حاویِ اوراقِ مربوط به کتابهای مقد ِ‬
‫نیز نزدیک به ‪ 900‬سال بسته و دستنخورده باقی مانده بود‪ .‬هفت سال پس از کشف این‬
‫ل تبعة بریتانیا در جریان بازدید از‬ ‫غارها‪" ،‬سر اورل استین" باستانشناس مجارستانیاالص ِ‬
‫ی یافتشده را‬ ‫یکی از این غارها به نام «غا ِر موگای» (غار هزاربودا)‪ ،‬برخی از متونِ بودای ِ‬
‫برای تحقیق و پژوهش با خود به انگلستان برد‪ .‬مدتی بعد‪" ،‬پلیو" دانشمندِ چینشنا ِ‬
‫س‬
‫فرانسوی نیز از غار بازدید به عمل آورد و بخشی دیگر از متونِ باستانی را با خود به کتابخانة‬
‫ملّیِ فرانسه برد‪ .‬بعدها در جریان ترجمة این اوراق و در البالی متون بودایی‪ ،‬نسخهای بکر از‬
‫داستانی مربوط به رستم پیدا شد که بخش بزرگِ آن در میان اوراقِ کتابخانة ملّیِ فرانسه و‬
‫ق موزة بریتانیا قرار داشت‪ .‬این داستانِ شگفتانگیز از رستم‪ ،‬به‬ ‫بخشِ کوچکتر در میان اورا ِ‬
‫زبان سُغدی مکتوب گردیده و حکایت از آوازة اسطورة رستم تا دورترین نقاط فالت ایران در‬
‫مرز با چین را دارد‪ .‬شوربختانه این داستانِ یافت شده‪ ،‬ناقص است‪ .‬آغاز و پایان آن افتاده و‬
‫گمان میرود که بخشی از یک داستان بزرگتر باشد‪ .‬موضوع داستان نیز نبردِ رستم با‬
‫دیوان است‪.‬‬
‫پیدا شدنِ چنین داستانی از رستم در آسیایمیانه‪ ،‬البته شگفتانگیز نیست‪ .‬چرا که‬
‫بنابر یافته های باستانی‪ ،‬داستان رستم در فرارود بسیار سرشناس بوده است‪ .‬برای نمونه در‬
‫ف سُغد‪ ،‬در «پنجکنت»؛ مربوط به سدة هشت هجری‪،‬‬ ‫ویرانههای کاخهای اشرا ِ‬
‫دیوارنگارههایی از رستم سوار بر «رخش» در نبرد با دیوان‪ ،‬در کنار «سیمرغ» و‬
‫"بانوگشنسپ"‪ 1‬حکاکی شده است‪ .‬این دیوارنگارهها به اندازه مشهور است که این بخش از‬
‫کاخِ فوقالذکر را به نام «اتاق رستم» نامگذاری کردهاند‪.‬‬
‫جدا از موارد باال‪ ،‬در میان اوراقِ غار هزاربودا‪ ،‬تکهای دیگر از متون غیربودایی نیز یافت‬
‫س شهیر‪ ،‬در پژوهشی که‬ ‫شده است که بسیار حاثز اهمیت است‪" .‬ایلیا گریشویچ" ایرانشنا ِ‬
‫بر روی این متون به عمل آورده‪ ،‬دعای معروفِ زرتشتیِ « َاشِم وُهو» را در این نوشته‬
‫تشخیص داده است‪ .‬با توجه به یکسان بودنِ خط و کاغذِ دعای «اَشِم وُهو» با خط و کاغ ِذ‬
‫ن رستم‪ ،‬بی گمان هر دو متن باید مربوط به یک مجموعه باشند‪ .‬از طرفی‬ ‫قطعهداستا ِ‬
‫اطالعات تاریخی‪ ،‬وجودِ اقلیتی بسیار کهن از زرتشتیان در حوالیِ سُغد ‪ -‬در واپسین‬
‫‪ -1‬دخترِ رستم‪.‬‬
‫سالهای پیش از سقوط امپراطوری هخامنشی‪ -‬را به اثبات رسانده است‪ .1‬همچنین باید‬
‫ق غارهای هزاربودا‪ ،‬متونی نیز از «مانویان» به دست آمده و‬
‫توجه داشت که در میانِ اورا ِ‬
‫بعید نیست که داستان رستم توسط مانویان در سُغد‪ ،‬مکتوب گردیده باشد‪.‬‬
‫در ترجمة فارسیِ این متن‪ ،‬از بازسازیها و بازخوانیهای «سیمز ویلیوامز» ‪ -‬کوه او نیوز‬
‫متاثر از راهنماییهای «هنینگ» و «گرشویچ» است‪ -‬بهرهبورداری شوده و همچنوین برخوی‬
‫تغییراتِ کهنِ «بنونیست» که نسبت به بازسازیهای توازه بورای فهومِ موتن‪ ،‬بهتور بوه نظور‬
‫می آمد‪ ،‬محترم شمرده شده است‪ .‬همچنین کوشش نگارنوده بور ایون بووده اسوت توا موتن‬
‫ترج مه‪ ،‬هرچه بیشتر به اصلِ متنِ سُغدی نزدیک باشد‪ .‬همچنین برای پاس داشوتنِ زبوان و‬
‫ادبیاتِ شیرینِ پارسی‪ ،‬در ترجمة متنِ اصلی از واژگانی با ریشوة اصویلِ پارسوی بهرهبورداری‬
‫شده است و تالش این نویسنده بر آن بود تا از ورود واژگان بیگانوه بوه موتن‪ ،‬جلووگیری بوه‬
‫عمل آید‪ .‬همچنین برای درک بهتر این روایت‪ ،‬در هرکجایی از متن که بوا سونگینی محتووا‬
‫مواجه شدیم‪ ،‬در پاورقی تفسیر و توضیحاتی از بند مربوطه نگارش یافت که توجوه بودان در‬
‫فهم متن بسیار موثر است‪.‬‬
‫‪ -1‬با علم به اینکه دینِ زرتشت تا پایان دوران هخامنشیان و حتی تا دهها سال بعد‪ ،‬هنوز به بخشهای‬
‫غربی فالت ایران نرسیده بود‪ ،‬استقرار این اقلیت زرتشتی در اواخر دوران هخامنشی در دورترین نقاط ش ِ‬
‫رقی‬
‫فالتِ ایران‪ ،‬دلیلی است برای اثباتِ ظهور "زرتشت" در شرقِ فالت ایران‪.‬‬
tarikhema.org

tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫ترجمة متن اسطوره رستم در منابع سغدی‬
‫اول‪1‬‬ ‫ترجمة تکة‬

‫(‪ )2...‬دیوان در هماندَم به شهر گریختند‪" .‬رستم" همچنان تا نزدیک ِ‬
‫ی دروازههای شهرِ‬
‫آنها به دنبال شان بود‪ .‬بسیاری از دیوان [در هنگا ِم گریز] در شلوغی‪ ،‬پایمال شدند و‬
‫مُردند‪ .‬اما نزدیک به هزار [تن] از دیوان‪ ،‬توانستند به شهر درون شده و زنده بمانند‪ .‬سپس‬
‫دروازهها را بستند‪.‬‬
‫رستم [پس از این پیروزی]‪ ،‬با استواری و نیکنامی بازگشت‪ .‬به چراگاهی رسید‪ .‬در‬
‫همان جا ایستاد و زین را از اسب برداشته‪ ،‬او را در سبزهزار رها کرد‪ .‬سپس جامة [رزم] را از‬
‫تن درآورد‪ ،‬خوراکی خورد‪ .‬چون سیر گردید‪ ،‬بستری گسترد و دراز کشیده و به خواب‬
‫فرورفت‪.‬‬
‫[از آنسوی] دیوان در انجمن به شور ایستادند و [یکی از آنها] بگفت‪« :‬این رویداد‪،‬‬
‫مایة شرمساری بود از برای ما که از یک تن سوار شکست خورده و چنین پُر بیم گریختیم و‬
‫به شهر پناه آوردیم‪ .‬چرا نزنیم؟ یا همگی [شکست خورده‪ ]،‬نابود شده و میمیریم‪ ،‬و یا‬
‫ن خدایان را از او بازمیستانیم‪».‬‬
‫[پیروز میشویم و] کی ِ‬
‫گ پیشین‪ ،‬جان بهدر برده بودند‪ -‬خود را به ساز و بر ِ‬
‫گ‬ ‫[پس] دیوان ‪ -‬آنانکه از جن ِ‬
‫ب فراوان‪ ،‬دروازههای شهر را گشودند‪ .‬چه بسیار کمانگیر‪،‬‬
‫گرانِ جنگی‪ ،‬بیاراستند و با شتا ِ‬
‫‪3‬‬
‫چه بسیار گردونهسوار [و ارّابهران]‪ ،‬چه بسیار پیلسوار‪ ،‬چه بسیار (‪ ،) ...‬چه بسیار‬
‫خوکسوار‪ ،‬چه بسیار روباهسوار‪ ،‬چه بسیار سگ سوار‪ ،‬چه بسیار مارسوار و سوسمارسوار‪ ،‬چه‬
‫بسیار پیاده‪ ،‬چه بسیار در پرواز همانند الشخور و خفاش میرفتند و چه بسیار واژگون‪ :‬سر‬
‫به پایین و پاها به باال‪.‬‬
‫غرّشی برکشیدند [و] زمانی دراز باران و برف و تگرگ و تندر برانگیختند‪ .‬دهان را‬
‫بازگشودند و آتش و شعله و دود رها ساختند و به جستجوی رستمِ دلیر‪ ،‬رهسپار گشتند‪.‬‬
‫‪ -1‬این متن در کتابخانة ملّیِ فرانسه نگهداری میشود‪.‬‬

‫‪ -2‬همانگونه که پیشتر نیز گفته شد‪ ،‬آغازِ این داستان در میانِ اوراقِ به دست آمده از «غار هزاربودا»‪ ،‬پیدا‬
‫نشده است‪.‬‬
‫‪ -3‬در اینجا یک واژه ناخوانا و مخدوش است‪.‬‬
‫ش‪ 1‬دارندة‬
‫[چون دیوان به چراگاهی که رستم در آن آرمیده بود‪ ،‬نزدیک شدند‪« ]،‬رخ ِ‬
‫شامة تیز» بیامد و رستم را بیدار کرد‪ .‬رستم از خواب برخاست‪ .‬جامة پوستِپلنگِ [خویش‬
‫را] بر تن کرد‪ .‬ترکشدان‪ 2‬را بر پُشت ببست‪[ .‬سپس] بر رخش سوار شد و به سوی دیوان‬
‫شتافت‪.‬‬
‫هنگامیکه رستم [به لشگر دیوان نزدیک شد و] از دور [لشگرِ] دیوان نمایان گردید‪،‬‬
‫رخش را بگفت‪« :‬بیا ای سرور‪ ،‬از دیوان بگریزیم‪ .‬و کاری کنیم که دیوان را به سوی جنگل‬
‫[بکشانیم]» ‪...‬‬
‫دوم‪3‬‬ ‫ترجمة تکة‬

‫‪ ...‬رخش [نیز] این کار را بپسندید‪ .‬پس در دَم‪ ،‬رستم [لگامِ اسب را برکشید و] به پشت‬
‫بازگشت‪.‬‬
‫ب بیشتری هم سپا ِه سواره و هم سپاهِ پیاده به پیش‬ ‫چون دیوان چنین دیدند‪ ،‬با شتا ِ‬
‫تاختند و [یکی از آنها به دیگران] بگفت‪« :‬اکنون ارادة سردار شکسته است و دیگر در‬
‫ن او؛ چه باید زنده‬
‫ا ندیشة پیکار با ما نیست‪ .‬هرگز رهایش نکنید‪ .‬اما بپرهیزید از اوبارید ِ‬
‫دستگیر شود تا شکنجهای سخت و دردناک نشانش دهیم‪».‬‬
‫‪« -1‬رخش» اسب مشهور رستم است‪ .‬بر پایة «شاهنامه»‪« ،‬رخش تنها مادیانی بود که توانست پیکر تنومند‬
‫رستم را حمل نماید و رستم او را از میان دهها مادیان دیگر برگزید‪" .‬فردوسی" چنین نقل میکند که چون‬
‫رستم رخش را برای خویشتن برگزید‪ ،‬قیمت آن را از چوپان بپرسید‪:‬‬
‫به چندست و این را که خواهد بها ؟‬ ‫ز چووپوان بپرسید کهاین اژدهوا‬
‫و چوپان پاسخ داد که بهای این اسب‪ ،‬بوم و برِ ایرانزمین است‪:‬‬
‫بدینبر‪ ،‬تو خواهی جهان کرد راست‬ ‫مر این را بر و بومِ ایران ‪ ،‬بهاست‬
‫رخش همپای رستم در صیانت از مرز و بومِ ایرانزمین گامها برداشت‪ .‬در نخستین خوان از هفتخوان‪،‬‬
‫شیری را از بین برد و در نبردهای بیشمارِ با تورانیان‪ ،‬پایهپای رستم دالوریها کرد‪ .‬رخش وفادارانه در تمام‬
‫طول عمر رستم درکنار او بود و سرانجام نیز در کنارِ رستم در چاهی که "شغاد" ‪ -‬نابرادریِ رستم‪ -‬برکند‪،‬‬
‫برافتاد و در کنار جهانپهلوان رستمدستان‪ ،‬کشته شد‪ .‬پیکر رستم را در سیستان‪ ،‬در گوردخمهای قرار داده‬
‫و در روبروی آرامگاه وی نیز رخش را ایستاده دفن کردند‪( .‬توجه کنید که این شیوة تدفین‪ ،‬آشکارا یک‬
‫روشِ تدفینِ مرسومِ سکایی است‪).‬‬
‫‪ -2‬ابزاری که تیرهای کمان را در آن میگذاشتند و همچون کولهپشتی‪ ،‬به پشتِ خود میآویختند‪.‬‬
‫‪ -3‬این متن در موزة بریتانیا نگهداری میشود‪.‬‬
‫دیوان یکدیگر را سخت برانگیختند و همگی به شادمانی و پیروزی فریاد برکشیدند و از‬
‫پیِ رستم روان گشتند‪.‬‬
‫ی‬
‫در آن هنگام [ناگهان] رستم بازگشت و به سوی دیوان تاخت‪ .‬همچون شیری در پ ِ‬
‫نخچیر؛ و یا کفتاری در پیِ رمة گوسپندان؛ و یا شاهینی در پیِ خرگوش؛ و یا خارپشتی در‬
‫پیِ اژدها (‪)1...‬‬
‫‪ -1‬همانگونه که در پیشگفتارِ این مبحث عنوان گردید‪ ،‬داستان فوق‪ ،‬داستانی ناقص است و شوربختانه‬
‫انتهای آن نیز همچون آغازِ آن‪ ،‬از بین رفته است‪ .‬با اینحال میتوان حدس زد که در اینجا نیز همچون‬
‫دیگر داستانهای رستم‪ ،‬دشمن تارومار گشته و جهانپهلوان یکبارِ دیگر با پیروزی از آوردگاه بازمیگردد‪.‬‬
tarikhema.org

tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫اسطورة عاشقانة زریادرس و اوداتیس (زریر و آتوسا)‬
‫روایت عاشقانة "زَریادَرِس"‪ 1‬و "اوداتیس"‪ 2‬یکی از کهنترین افسانههای عاشقانة ایرانی‬
‫ن خود را تا به امروز رسانیده است‪.‬‬
‫است که علیرغم تحریفات بسیار‪ ،‬اصلِداستا ْ‬
‫این روایت‪ ،‬روزگاری از مشهورترین داستانهای ایرانی بود‪ .‬بهگونهای که بنابر شواهد و‬
‫اسنا ِد تاریخی‪ ،‬در دوران مادها و هخامنشیان‪ ،‬نگارههایی از این اسطوره را بر روی دیوارههای‬
‫ن نقاشی میکردند‪ 3‬و بنابر‬ ‫معابد‪ ،‬کاخهای اشراف و حتی خانههای شخصیِ مردما ْ‬
‫بژوهشهای "مری بویس"‪ ،‬در برههای از تاریخ‪ ،‬بهدلیل عالقهای که مردم به کاراکترها و‬
‫شخصیتهای این افسانه داشتند‪ ،‬بسیاری از ایرانیان نامِ دخترانِ خویش را "اوداتیس"‬
‫(آتوسا) مینهادند‪.4‬‬
‫میتلینی"‪5‬‬ ‫کهنترین روایتِ بازمانده از این داستان مربوط به یادداشتهای "خارس‬
‫تاریخنگار و روایتنگارِ دربا ِر "اسکندر مقدونی" است‪.‬‬
‫اما نقل این داستان از زبان یک رویدادنگارِ یونانی‪ ،‬این پرسش را مطرح میسازد که‬
‫اسامی یاد شده در این داستان‪ ،‬در کجای تاریخ و فرهنگِ ایرانی قرار داشتهاند؟ آیا این‬
‫روایت‪ ،‬اصالتا ایرانیاست؟ یا ساخته و پرداختة ذهن یونانیان است؟‬
‫برای پاسخ به این پرسش‪ ،‬بهتر است اسامی برخی از شخصیتهای نامبرده در این‬
‫کهنداستان را واکاوی کنیم‪ :‬اگر نامهای یونانیشدة دو شخصیت محوری و یک شخصیت‬
‫مکمّلِ داستان‪ ،‬یعنی "زَریا َدرِس"‪" ،‬اوداتیس" و "هیستاسْپِس"‪ 6‬را مجددا از زبان یونانی به‬
‫‪1 -Zariadres‬‬
‫‪2 -Odatis‬‬
‫‪ -3‬تفضلی‪19-18 :1378 ،‬‬
‫‪4 -Boyce, 1955: 463-477‬‬
‫‪5 -Chares of Mytilene‬‬
‫‪6 -Hystaspes‬‬
‫اصلِ پارسیِ خود بازگردانیم‪ ،‬بهترتیب با این اسامی مواجه خواهیم شد‪" :‬زریر"‪" ،1‬هوتوسا"‬
‫(آتوسا)‪ 2‬و "گشتاسپ"‪.3‬‬
‫پس تا اینجا با توجه به داشتنِ ریشة ایرانیِ نامهای شخصیتهای داستان‪ ،‬در اصلِ‬
‫ایرانیبودنِ روایت‪ ،‬جای تردیدی باقی نمیماند‪ .‬اکنون باید دید که آیا اثری از این داستان؛‬
‫ع ایرانی باقی مانده است یا خیر؟ برای‬‫که روزگاری از مشهورترین روایات ایرانی بود‪ ،‬در مناب ِ‬
‫پاسخ به این پرسش‪ ،‬در گا ِم نخست باید اندکی با روایتِ موجود‪ ،‬آشنایی پیدا کنیم‪:‬‬
‫"هیستاسْپِس" شا ِه بخشی از «سرزمینهای ماد»‪ 4‬است و "زَریادَرِس" برادر کوچکترِ‬
‫وی نیز در بخشهای شمالیِ این سرزمین‪ ،‬فرمانروایی میکند‪ .‬شبی "زَریادَرِس" در عالم‬
‫رویا‪" ،‬اوداتیس" شهدختِ سرزمینِ «مراثیها»‪ 5‬را دیده و دلباختة او میگردد‪ .‬باقیِ روایت‪،‬‬
‫ن "اوداتیس" و ازدواج با اوست‪.‬‬
‫داستان مسافرتها و کوششهای "زَریادَرِس" برای یافت ِ‬
‫با کندکاوی در اساطیر ایرانی‪ ،‬متوجه خواهیم شد که این خطِّ سیرِ داستان‪ ،‬برای ما‬
‫ع پس از آن‪ ،‬با تغییراتی‬ ‫ق رویاگونة "زَریادَرِس" به "اوداتیس" و وقای ِ‬‫ناآشنا نیست‪ .‬عش ِ‬
‫جزیی در «شاهنامة فردوسی»‪ 6‬قابل مشاهده است‪ .‬با این تفاوت که در روایتِ شاهنامه‪ ،‬این‬
‫"گشتاسپ" است که عاظم سرزمین روم شده و در عال ِم رویا‪ ،‬دلباختة "کتایون"‪ 7‬دخت ِر‬
‫«قیصر روم» میگردد و نهایتا پس از رویدادهای بسیار‪ ،‬با او ازدواج میکند‪.‬‬
‫‪ -4‬گمان نگارنده بر آن است که قدمتِ این داستان مربوط به پیش از تاسیسِ سلسلة پادشاهیِ ماد توسط‬
‫"دیاکو" باشد‪.‬‬
‫‪5 -Marathi‬‬
‫‪ -6‬باید توجه داشت که "فردوسی"‪« ،‬شاهنامه» را از روی نسخة منثوری به نظم کشیده است که توسط‬
‫چهارتن از آگاهانِبه اساطیرِ ایرانی‪ ،‬از روی بازماندههای «خداینامههای ساسانی» بهرشته تحریر درآمده بود‪.‬‬
‫بنابراین روایتِ «شاهنامه»‪ ،‬در واقع منظومِ روایتی ملی است که از هزاران سال پیش در میان ایرانیان مشهور‬
‫بوده و در دورة اشکانی و سپس ساسانی با نام «خداینامه» مکتوب گردید و پس از اسالم‪ ،‬اگر "فردوسی"‬
‫اقدام به منظوم کردن آن نمینمود‪ ،‬چه بسا ما امروز از بخشهای بزرگی از اساطیرِ کهنسال ایرانی‪،‬‬
‫نمیتوانستیم آگاهی داشته باشیم‪.‬‬
‫‪ -7‬در «اوستا» و دیگر کتابهای بازمانده از دورانِ ساسانی‪ ،‬نام همسر "گشتاسپ"‪" ،‬هئوتوسا" (آتوسا) ذکر‬
‫شده است‪« .‬کتایون» یک نام خاص نیست بلکه لقبی در معنای «جهانبانو» میباشد‪ .‬احتماال پس از اسالم و‬
‫با گسترش زبان عربی‪ ،‬به دلیل کمرنگ شدن زبان فارسی ‪-‬که حدودا دو قرن به طول انجامید‪ -‬ایرانیان در‬
‫شناسایی معانیِ برخی واژگان دچار مشکالتی گردیدند‪ .‬از همین روی «کتایون» که پیشتر لقبی برای‬
‫"هئوتوسا" (آتوسا) قلمداد میشد‪ ،‬به اشتباه به عنوان یک اسم خاص فرض گردید‪.‬‬
‫به راحتی قابل فهم است که روایت "گشتاسپ" و "کتایون" در «شاهنامه»‪ ،‬یک‬
‫بازنویسیِ جدیدتر از داستانِ عاشقانة "گشتاسپ" و "هوتوسا" (آتوسا) در منابع پهلوی بوده‬
‫و آن نیز تحریف شدة روایتِ کهنسالِ عشقنامة "زریادرس" (زریر) و "اوداتیس" (هئوتوسا)‬
‫است‪ .‬پس روایت فوقالذکر‪ ،‬همان کهنداستانی است که "خارس میتلینی" آن را در اواخر‬
‫دوران هخامنشیان یادداشت کرده و برای ما به یادگار گذاشته است‪ .‬با این تفاوت که بر اثرِ‬
‫گذرِ زمان‪ ،‬جای شخصیت های داستان و مناطقِ جغرافیاییِ وقوعِ رویدادها‪ ،‬دچارِ تغییراتی‬
‫بیگمان گناهِ این دگرگونیها و تحریفات‪ ،‬البته متوجه فرد یا افرادِ مشخصی نیست‪ .‬این‬
‫دگرگونیها‪ ،‬از یکسوی بهدلیل انتقالِ شفاهی از نسلی به نسلِ بعدی و از سویدیگر بر اثر‬
‫قدمتِ باالی روایات و گذرانِ ادبیاتِ پارسی از پیچوخمهای درازِ تاریخی‪ ،‬پدیدار گشته است‪.‬‬
‫ن‬
‫ی ایرانی را میتوان بارها در متو ِ‬
‫ی روایات اساطیر ِ‬
‫نمونههایی از ایندستتغییرات در بازگوی ِ‬
‫ل ایرانی مشاهده کرد که در بخشهای دیگرِ همینکتاب‪،‬‬ ‫پارسی و باورهای کهنسا ِ‬
‫نمونههای آن قابل مشاهده است‪.‬‬
‫در این جا الزم به یادآوری است که نگارنده در این کتاب‪ ،‬برای نخستینبار است که‬
‫ن "زَریادَرِس" و "اوداتیس" را ‪-‬به صورت جامع و کامل‪ -‬به زبانِ فارسی‬ ‫ترجمة کهنداستا ِ‬
‫منتشر میکند‪ .‬شایسته است اکنون که این روایتِ اساطیریِ فراموششده‪ ،‬احیا گردیده‬
‫است؛ دوستداران و دلسوزانِ فرهنگِ کهنسالِ ایرانی نیز در جهتِ انتقالِ متنِ فوقالذکر به‬
‫ن‬
‫دیگر هموطنان کوشا باشند تا در کنار یکدیگر‪ ،‬از گوشهای دیگر از یادگارهای نیاکا ِ‬
‫اهوراییمان‪ ،‬نگهداری و نگهبانی نماییم‪.‬‬
tarikhema.org

tarikhema.ir
pdf.tarikhema.org
‫آتوسا‪1‬‬ ‫ترجمة متن داستان زریر و‬
‫"گشتاسپ"‪ 2‬و برادر کوچکترش "زریر"‪ ،3‬دو پسرِ «آفرودیت»‪ 4‬و «آدونیس»‪ 5‬بودند که‬
‫بر بخشهایی از سرزمینهای ایرانی پادشاهی میکردند‪" .‬گشتاسپ" بر «ماد» و‬
‫سرزمینهای پایینترِ آن چیرگی داشت و "زریر" در سرزمینهای میا ِ‬
‫ن «دریای مازندران»‬
‫تا «تنائیس»‪ 6‬فرمانروایی میکرد‪.‬‬
‫"اومارتِس"‪8‬‬‫ن مراثیها»‪ 7‬بود که بزرگزادهای به نام‬ ‫آنسوی «تنائیس»‪« ،‬سرزمی ِ‬
‫پادشاه آن بود‪" .‬اومارتِس" دختری داشت به نام "آتوسا" که در زیبایی و آراستگی بیهمتا‬
‫‪9‬‬
‫بود‪ .‬وی را به عنوان زیباترین بانوی آسیا میشناختند‪.‬‬
‫‪ -1‬به دلیل ایرانی بودنِ این روایتِ قدیمی‪ ،‬کوشش نگارنده بر این بوده است تا در متنِ ترجمهشده‪ ،‬افزونبر‬
‫بکارگیری واژگانی با ریشة پارسی‪ ،‬حداالمکان از تلفّظِ پارسیِ نامهای شخصیتهای داستان استفاده کرده و‬
‫تلفّظِ یونانیِ اسامی را که در متنِ "خارس میتلینی" آمده است‪ ،‬تنها در پاورقیها عنوان نماید‪.‬‬
‫‪ -2‬در متن یونانی‪" :‬هیستاسْپِس"‬
‫‪ -3‬در متن یونانی‪" :‬زَریادَرِس"‬
‫‪Aphrodite -4‬؛ الهة عشق و زیبایی در یونان باستان‪ .‬در میان ایزدان ایرانی‪« ،‬آناهیتا» شبیهترین ایزد به‬
‫«آفرودیت» میباشد‪.‬‬
‫‪ Adonis -5‬؛ نماد طبیعت و نوزایی و تجدیدحیاتِ ساالنه‪ .‬در میان ایزدانِ ایرانی‪« ،‬اَمُرداد» (بنگرید به بند‬
‫‪ 46‬از خوَرنه یشت)‪« ،‬زامیاد» (ایزد نگهبانِ زمین) و «اَرْشتاد» تا حدودی شبیهترین ایزدان به «آدونیس»‬
‫هستند‪ .‬البته «آدونیس» برخالفِ «اَمُرداد» و «اَرْشتاد»‪ ،‬ایزدی مذکر است‪ .‬باید توجه داشت این که "خارس‬
‫میتلینی"‪ ،‬دو شاهزادة ایرانی یعنی "هیستاسْپِس" و "زَریادرِس" را فرزندان دو خدای یونانی عنوان کرده‬
‫است‪ ،‬ریشه در باورهای یونانیِ او دارد و از تحریفات وی به این روایتِ ایرانی است‪ .‬نگارنده بر این گمان است‬
‫که این شیوة انتساب دو شاهزادة ایرانی به خدایان‪ ،‬از آنجهت است که همواره در باورِ ایرانیانیاستان‪،‬‬
‫پادشاهان دارای «فرّة ایزدی» (بنگرید به فصل «خورنه یشت» در همین کتاب) بودند و از همینروی‬
‫"خارس میتلینی" و هم وطنانِ وی‪ ،‬در درکِ این باور و اعتقاد‪ ،‬دچار اشتباه شده و این باورِ ایرانی را به مثابه‬
‫«خدازادگیِ پادشاهان ایرانی» قلمداد کردهاند‪.‬‬
‫‪Tanais -6‬؛ شهری در گوشة شمالِشرقیِ دریای سیاه میباشد که امروز بخشی از خاک روسیه است‪ .‬بر پایة‬
‫این گزارش‪ ،‬منطقهای که "زریر" در آن فرمانروایی میکرد حدفاصلِ «دریای مازندران» تا «دریای سیاه»؛‬
‫شامل گوشههای شرقیِ ترکیه‪ ،‬بخشهای از جنوبِغربیِ روسیه و تمامِ کشورهای آذربایجان‪ ،‬ارمنستان و‬
‫گرجستانِ امروزی است‪.‬‬
‫‪Marathi -7‬؛ ظاهرا شاخهای از اقوامِ «سکایی» بودند‪.‬‬
‫‪Omartes -8‬؛ در پارسیباستان «مَرد» (؟) یا شاید «اَمَرت» در معنای «نامُردنی» و «جاودانه» (؟)‬
‫‪ -9‬در متن یونانی‪" :‬اوداتیس"‬
‫یکشب "آتوسا" خوابی شگفتانگیز دید‪ .‬او در خواب‪ ،‬شاهزادهای را دید که از‬
‫ب شیرین‪ ،‬زندگیِ "آتوسا" را دگرگون‬
‫سرزمین های ایرانی به سراغِ او آمده است‪ .‬این خوا ِ‬
‫ساخته و این دخت ِر شاداب را گوشهنشین ساخت‪.‬‬
‫در همین زمان‪" ،‬زریر" نیز شبی در خواب‪ ،‬شاهدختِ «سرزمینِ مراثیها» را دیده و‬
‫دلباختة او گردید‪.‬‬
‫ن‬‫ت شاهی را رها کرده و برای یافتن "آتوسا"‪ ،‬روانة «سرزمی ِ‬ ‫پس "زریر" ‪ ،‬تاج و تخ ِ‬
‫ت‬
‫مراثیها» گردید‪ .‬او پس از تحمّلِ سختیهای بسیار‪ ،‬سرانجام کامیاب به یافتنِ شاهدخ ِ‬
‫زیبا شد و با شادمانی وی را از پدرش خواستگاری نمود‪ .‬اما از بختِواژگون‪" ،‬اومارتِس"‬
‫درخواستِ "زریر" را رد کرد زیرا خواهانِ آن بود که یگانهدخترش با مَردی از تبار‬
‫«مراثیها» پیمان زناشویی بندد‪ .‬این رویداد "آتوسا" را بیش از پیش اندوهگین نمود‪.‬‬
‫روزگاری از این زمان سپری شد‪" .‬اومارتِس" برای یافتنِ شوهری شایسته از بزرگا ِ‬
‫ن‬
‫«مراثی» برای دخترش‪ ،‬برنامهریزی میکرد‪ .‬از همینروی جشن بزرگی برپاساخت و‬
‫ن شهر را به این جشن‪ ،‬فراخواند‪.‬‬
‫خویشان‪ ،‬نزدیکان و بزرگا ِ‬
‫پیش از آغا ِز جشن‪" ،‬آتوسا" با یاریِ یکی از دوستانِ درباریاش‪ ،‬پیکی برای "زریر"‬
‫فرستاده و او را از این رویداد آگاه ساخت‪" .‬زریر" که زمان را برای بهدستآوردنِ «شاهدخ ِ‬
‫ت‬
‫مراثیها» شایسته میدید‪ ،‬بیدرنگ جامهای سکایی بر تن کرد و بر گردونهای بنشست‪ ،‬از‬
‫ن مراثیها» رساند‪ .‬جشن آغاز شده بود که "زریر"‬
‫«تنائیس» بگذشت و خود را به «سرزمی ِ‬
‫بهگونة ناشناس‪ ،‬درونِ کاخ گردید‪.‬‬
‫اکنون زمانِ ازدواجِ "آتوسا" فرارسیده بود‪" .‬اومارتِس" ‪ -‬همانگونه که از پیش‪ ،‬زمینه‬
‫را مهیا ساخته بود‪ -‬جامی از مِی به دستِ "آتوسا" داد و از وی خواست تا به میانِ بزرگان‬
‫رفته و مِی را به جا ِم کسی که خواهانِ پیوند با اوست‪ ،‬بریزد‪.‬‬
‫"آتوسا" اندکی در تاالر گام برداشت و چشم به هر سویی نهاد‪ .‬سرانجام "زریر" را‬
‫شناخت و با شادکامی به سوی وی شتافت‪ ،‬و جامِ او را پر کرد‪ .‬بدینگونه در آنرو ِز‬
‫خجسته‪" ،‬زریر" شاهزادة ایرانی و "آتوسا" شاهدختِ مراثی‪ ،‬به فرخندگی با یکدیگر پیمان‬
‫زناشویی بستند‪.‬‬
‫تاریخچه و پیشینة الفبای فارسی‬
‫الفبای امروز ما‪ ،‬یک الفبای عربی است یا فارسی؟‬
‫اخیرا سخنی در میان هممیهنان عزیز مطرح گردیده است که الفبای امروزینی که به‬
‫آن مینویسیم‪ ،‬الفبایی عربی است و بر این باورند که پس از فروپاشی شاهنشاهی ساسانیان‬
‫و چیرگی اعراب بر ایران‪ ،‬دبیره و الفبای اعراب بر ایرانیان تحمیل گشته و دبیره پهلوی ‪-‬که‬
‫الفبای گذشته ایرانیان بود‪ -‬فراموش شد‪.‬‬
‫این باور به اندازهای فراگیر گردید که بسیاری از ما ایرانیان ‪-‬پا به پای غیرایرانیان‪-‬‬
‫دبیره و الفبای فارسی را منشعب از الفبای عربی میپنداریم‪ .‬نگارندة این پژوهش کوشیده‬
‫است تا با بررسی دقیق تاریخ خط و الفبا در میان ایرانیان و اعراب‪ ،‬به این پرسش پاسخ‬
‫دهد که آیا اساسا الفبای فعلی‪ ،‬متعلق به اعراب بوده یا یک رسمالخط اصیل ایرانی میباشد؟‬
‫در گام نخست؛ با فرض به این که الفبای فعلی‪ ،‬الفبایی عربی است‪ .‬پرسشی را مطرح‬
‫میکنیم؛ آیا ریشة این الفبا‪ ،‬به اعرابِ شبهجزیره عربستان (حجاز) بازمیگردد یا خیر؟ و اگر‬
‫پاسخ خیر است‪ ،‬اعراب این دبیره را از کجا آوردهاند؟‬
‫به گواهِ تاریخ و دستاوردهای باستانشناسی‪ ،‬تا پیش از اسالم‪ ،‬نشانی از وجود دبیره و‬
‫الفبا و خط و دیوان و آموزش در میان اعراب ‪-‬بهویژه در میان اعراب حجاز‪ -‬دیده نشده‬
‫است‪ .‬تنها از اعراب شمالیِ حجاز (نواحیِ حیره و غسان که یکی زیر فرمان شاهنشاهی ایران‬
‫و دیگری زیر فرمان امپراطوری روم اداره میشد) چند سند باستانشناسی بهدست آمده‬
‫است‪ ،‬که کهنهترین آنها به هزاروپانصد سال پیش باز میگردد‪ .‬همچنین از وجود خط و‬
‫ب بیابان سینا نیز نشانههایی بدست آمده است که پیوند با مردم یمن دارد و‬
‫الفبا در جنو ِ‬
‫آنان نیز همانند مردم حیره‪ ،‬زیر فرمان شاهنشاهی ساسانیان اداره میشدند ‪.‬‬
‫"دکتر همایونفرخ" در کتاب «سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان»‬
‫آورده است‪« :‬مردم حجاز به سبب بیاباننشینی‪ ،‬از نوشتن و خط بیبهره یودهاند‪ .‬مگر شمار‬
‫اندکی از آنها که کمی پیش از اسالم‪ ،‬به حیره و غسان در عراق و شام رفت و آمد داشته و‬
‫ن عربیِ خود را با الفبای نَبَطی یا سُریانی یا عِبرانی مکتوب‬

‫نوشتن را آموخته و زبا ِ‬
‫میکردند‪».‬‬
‫"زیگموند فرنکل" نیز در باب نبودِ خط و دبیری و کتابت در میان اعراب میگوید‪:‬‬
‫«کمابیش تمام واژگانی که در زبان عربی با نگارش‪ ،‬پیوستگی دارند؛ از زبانهای بیگانه‬
‫گرفته شدهاند‪ .‬از آن جمله است‪ :‬قلم که تا دیرزمانی از واژههای اصیل سامی انگاشته‬
‫میشد؛ اما در حقیقت واژهای یونانی از ریشة ‪ Khalamos‬بوده و اصل آریایی دارد‪ ».‬چنانچه‬
‫واژه دوات نیز بنابر گفتههای "الگارد"‪ ،‬از زبانهای ایرانی گرفته شده است‪ .‬همچنین‬
‫واژههای حِبر دارای ریشة سُریانی و سِفر ‪-‬به معنی کتاب‪ -‬نیز دارای ریشة آرامی است‪.‬‬
‫از سوی دیگر در منابع دستاولِ تاریخی همچون «تاریخ طبری» به کرّات تکرار شده‬
‫است که پس از چیرگی اعراب بر ایرانیان‪ ،‬از آن روی که اعراب خواندن و نوشتن‬
‫نمیدانستند‪ ،‬همواره برای کارهای دیوانی و دبیری‪ ،‬ایرانیان را برمیگزیدند‪ .‬حال باید‬
‫اندیشید که چگونه است‪ ،‬رسمالخطی را که امروزه با قاطعیت «الفبای عربی» میخوانند‪،‬‬
‫اعراب ‪-‬چه در دوران جاهلی و چه در صدراسالم‪ -‬آن را نمیدانسته و نمیشناختند و‬
‫نمیتوانستند بدان بنویسند و بخوانند اما دبیران و دیوانساالرانِ ایرانی آن را به نیکی‬
‫میشناختند؟‬
‫از مجموعِ پژوهشهای مورّخین و یافتههای باستانشناسی‪ ،‬چنین برمیآید که اعراب‬
‫حجاز نه الفبایی داشتند و نه خواندن و نوشتن میدانستند؛ زیرا هیچ نوشتهای ‪ -‬حتی یک‬
‫نمونه خشتنبشته‪ ،‬گلنبشته‪ ،‬سنگنبشته‪ ،‬استخواننبشته‪ ،‬پوستنبشته‪ ،‬پاپیروس و امثال‬
‫آن‪ -‬در سرزمین آنها یافت نشده و هیچ نشانهای تا امروز از وجودِ دبیره و خط و سواد‪ ،‬از‬
‫اعراب حجاز به دست نیامده است‪ .‬مگر در میان قبایل حیره و غسان در شمال؛ و ساکنان‬
‫یمن در جنوب که تحتتاثیر فرهنگ ایرانی و رومی قرار داشتند‪.‬‬
‫اکنون باید پرسید که عقیدة خودِ اعراب در باب ریشة الفبای بهاصطالح عربی‪ ،‬چگونه‬
‫است؟ اعراب خود بر این باورند که الفبای کنونیشان‪ ،‬از «الفبای نَبَطی» برگرفته شده است‬
‫و الفبای نبطی نیز وامدار «الفبای آرامی» و آن نیز از «فنیقیها» منشعب گشته است ‪.‬‬
‫واژه نبطی اشاره به «قوم نبط» دارد که از حدود ‪ 150‬سال پیش از میالد‪ ،‬در نبطیه‬
‫میزیستند‪ .‬نبطیان ‪ -‬همچون اعراب ‪ -‬سامینژاد بوده و در اوج قدرتشان از سوریه و اردن‬
‫تا بیابان سینا در حجاز را تحت تسلط خود داشتند‪ .‬در میان یافتهها و اسناد بهدست آمده از‬
‫این قوم در شمال حجاز‪ ،‬آثاری از خط و الفبا نیز دیده میشود که دارای قدمتی دوهزار‬
‫ساله است‪ .‬از آنجمله میتوان از سنگنبشته «النّماره» نام برد که به زبان عربی خالص بوده‬
‫و با الفبای نبطی مکتوب گردیده است‪ .‬این که آیا الفبای فعلی بهدرستی ریشه در الفبای‬
‫نبطی دارد یا خیر‪ ،‬در ادامه این پژوهش بدان خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫با کمک کند و کاوهای باستانشناسی‪ ،‬دو سنگنبشته از منطقه «حرّان» (در مرز ترکیه‬
‫و سوریة فعلی) و «زَبَد» (ویرانهای در نزدیکی رود فرات) به دست آمده است که هر دو‬
‫متعلق به فاصله زمانی کمی قبل از پیدایش اسالم است‪ .‬هر دو کتیبه شباهت بسیاری به‬
‫الفبای امروزین ما و اعراب دارند‪ .‬استاد "ملکالشعرای بهار" در دفتر یکم از کتاب‬
‫«سبکشناسی» این دو نمونه سنگنبشته را آورده است‪ .‬متن و ترجمة کتیبة حرّان که‬
‫متعلق به سال ‪ 568‬میالدی ‪-‬همزمان با شاهنشاهی خسرو انوشیروان ساسانی‪ -‬است‪،‬‬
‫بدینگونه است که در زیر آورده شده است‪:‬‬
‫متن سنگنبشته‪« :‬اَنا "شُرَحیل بن ظَلُمو" بَنَی ُ‬

‫ت ذا المرطول سنه ‪ 463‬بعد مَفسد خیبر‬
‫بعم‪».‬‬
‫ترجمه‪« ::‬من "شرحیل پسر ظالم" این مرطول را به سال ‪ ،463‬پس از ویرانی خیبر‪ ،‬در‬
‫یک سال ساختم‪».‬‬
‫متن و ترجمه سنگنبشتة زَبَد نیز که ظاهرا متعلق به سال ‪ 511‬میالدی است‪ ،‬از قرار‬
‫زیر میباشد‪:‬‬
‫متن سنگنبشته‪« :‬به نصر االله "شرحو بر امت منفو" و "ظبی بر مر القیس" و "شرحو‬
‫بر سعد" و "وستریحو (بتمیمی)"‪».‬‬
‫ترجمه‪« ::‬به یاری خدا‪" ،‬شرحو پسر امت منفو" و "ظبی پسر امرءالقیس" و "شرحو‬
‫پسر سعد" و "وستریحو بتمیمی‪».‬‬
‫این دو کتیبه که به زبان عربی و با الفبایی که پدر الفبای کنونی قلمداد میشود‪،‬‬
‫مکتوب گردیدهاند‪ ،‬از مناطقی یافت شدهاند که همواره و در تمام دوران حکومت ‪1200‬‬
‫سالة مادها‪ ،‬هخامنشیان‪ ،‬اشکانیان و ساسانیان بخشی از خاک ایران و امپراطوری ایرانی‬
‫محسوب میشد‪ .‬ضمن آنکه باید توجه داشت که از "ابنعباس" (عموی پیامبر اسالم) نیز‬
‫در روایتی نقل شده است که‪« :‬خط عربی را نخستین بار در شهر انبار (از شهرهای ایرانی در‬
‫دوران ساسانی) ساختند‪ ».‬که این نیز گواهی و سندی است‪ ،‬گویای آن که دبیره امروزین‬
‫که به دروغ خط عربی نامیده میشود‪ ،‬دنبالهرو و پیرو دبیرههای ایران باستان است و به‬
‫دست ایرانیان و در خاک ایران بزرگ‪ ،‬آفریده شده است‪ .‬در واقع الفبای موسوم به نبطی‪،‬‬
‫یک الفبای ایرانی است که نبطیان به دلیل نداشتن خط برای نگارش‪ ،‬از آن برای مکتوب‬
‫کردن زبانشان بهره میبردند و برخی به اشتباه؛ یا شاید غرضورزانه‪ ،‬آن را الفبای نبطیان‬
‫نامیدهاند‪.‬‬
‫همانگونه که ذکر گردید‪ ،‬اعراب خود بر این باورند که الفبا و خط امروزینشان‪،‬‬
‫منشعب شده از الفبای نبطی است و همو نیز ریشه در الفبای آرامی دارد‪ .‬از همینروی‪،‬‬
‫اغلب الفبای آرامی را مادر الفبای عربی میپندارند‪ .‬حال باید پرسید که آرامیها که بودند؟‬
‫ب میانرودان زندگی میکردند‪.‬‬ ‫آرامیها اقوامی بودند که در حدفاصل شمال حجاز و جنو ِ‬
‫سپس به میانرودان رهسپار شده و در آنجا ساکن گردیدند‪ .‬آنها در هزارة نخست پیش از‬
‫میالد‪ ،‬برای خود یک فرمانروایی مستقل برپا کردند ولی دوامی نیافته و بهزودی باجگزار‬
‫ل گستردگی جغرافیایی مردمانی که به زبان آرامی سخن‬ ‫کشور آشور شدند‪ .‬به دلی ِ‬
‫میگفتند؛ از آسیایصغیر تا میانرودان و همینطور در مناطقی از بخشهای باختری فالت‬
‫ایران‪ ،‬بسیاری از سنگنبشتهها و کتیبههای یافت شده‪ ،‬به «زبان» آرامی است‪.‬‬
‫اما ذهن هوشمند‪ ،‬از خود خواهد پرسید که برپایة کدامین گواهی و سند‪ ،‬این دبیره را‬
‫«خط آرامی» میخوانند؟! تنها به این انگیزه که نوشتههایی به زبان آرامی با این الفبا نبشته‬
‫شده است؟! پس با پروا به اینکه سنگنبشتههایی به زبانهای خوزی‪ ،‬انشانی‪ ،‬پارسی‪،‬‬
‫هندی‪ ،‬قِبطی و حتی یونانی نیز که با این خط مکتوب گردیدهاند یافت شده است‪ ،‬چرا این‬
‫الفبا را الفبای خوزی یا انشانی یا هندی نمیخوانیم؟!‬
‫ن آرامی با کمک دبیره فوقالذکر را دلیلی‬‫اگر این سخن را صحیح دانسته و مکتوباتِ زبا ِ‬
‫بر آرامی بودن این خط بدانیم‪ ،‬پس امروز که برخی از ایرانیان‪ ،‬گاه با الفبای التین‪ ،‬در‬
‫شبکههای اجتماعی و وبگاههای اینترنتی نوشتههای خود را یادداشت میکنند‪ ،‬چرا دبیره‬
‫و الفبای التین را الفبای فارسی ننامیم؟! مگر نه اینکه زبان فارسی را گاهی با این الفبا‬
‫مینویسیم؟!‬
‫ن دبیرة التین‪ ،‬بیپایه و مضحک است‪،‬‬ ‫به هماناندازه که ادعای ما مبنیبر فارسی نامید ِ‬
‫ل آنکه چند سنگنبشته به زبان‬ ‫ی خاورمیانه نیز تنها بهدلی ِ‬
‫آرامی خواندن دبیرة باستان ِ‬
‫آرامی را با این رسمالخط مکتوب گردیده است؛ بیپایه و مضحک است‪ .‬دبیره و زبان دو‬
‫مقولة جدا از هم هستند و وجود نگارش به یک زبان‪ ،‬دلیلی بر نامیدن آن خط به نام آن‬
‫زبان نیست‪ .‬همانگونه که امروز اگرچه زبانهایی به نامهای فرانسوی و آلمانی داریم‪ ،‬اما‬
‫دبیرهای به نام الفبای فرانسوی یا ژرمنی باشنده نیست و همه متفقالقول‪ ،‬دبیرههای نامبرده‬
‫را با نام الفبای التین میشناسند‪.‬‬
‫اکنون باید پرسید که این الفبایی که به دروغ‪ ،‬خط و الفبای آرامی نامیدهاند؛ بهراستی‬
‫چه خطی بوده و چه نامی داشته است؟‬
‫سند مهمی که اکنون در دست ماست‪ ،‬کتیبة سهزبانهای است که "داریوش بزرگ" در‬
‫«کوه بیستون» از خود به یادگار گذاشته و رویدادهای سالهای نخستِ پادشاهیِ خویش را‬
‫مکتوب کرده است‪ .‬گره کار ما‪ ،‬در بند بیستم از ستون چهارم این سنگنبشته‪ ،‬باز میشود‪.‬‬
‫در این بند داریوش شاه چنین میگوید‪:‬‬
‫«به خواست اهورامزدا این [که تو میخوانی]‪ ،‬خطی است که من ساختم (منظور خط‬
‫میخی است)‪ .‬به جز این‪[ ،‬دستور دادم تا این متن را] به "زبان و خط آریایی" هم بر روی‬
‫لوح و هم روی چرم نوشته شود‪[ .‬همچنین] جز آن‪ ،‬پیکر خود را هم بساختم و جز آن‪،‬‬
‫تبارنامة خود را نوشتم‪ .‬در پیش من این نوشته خوانده شد‪ .‬پس از آن‪ ،‬من این نوشتهها را‬
‫همهجا در میان کشورها فرستادم‪».‬‬
‫همچنین رونوشتی از سنگنبشته بیستون در جزیره الفیل مصر یافت شده است که‬
‫دستواژههای آن‪ ،‬عینا از روی کتیبه بیستون نوشته شده است و نیکنژادی و اصالت‬
‫تاریخی سنگنبشته بیستون را استوار میسازد‪.‬‬
‫این سنگنبشته و رونوشت آن از اینروی ارزشمند است که در آن آشکارا داریوش شاه‪،‬‬
‫دبیره و خطی را که امروزه غرضورزانه خط آرامی نامیدهاند‪« ،‬دبیره و الفبای آریایی»‬
‫میخواند و سپس بر این پافشاری میورزد که به دستور او الواح نوشته شده با این دبیره به‬
‫تمام سرزمینهای تحتحاکمیت هخامنشیان از شرق تا غرب امپراطوری ایران‪ ،‬ارسال شده‬
‫است‪.‬‬
‫آشکار است دبیرة مکتوب به روی چرم‪ ،‬بیگمان خط میخی نبوده است‪ .‬این خط نرم‬
‫که به روی پوست نوشته میشد‪ ،‬دبیرهای بوده که در زمان داریوش آن را «خط آریایی»‬
‫مینامیدند و امروزه آن را به نادرستی و اشتباه ‪-‬و شاید آگاهانه و تعمدا‪« -‬آرامی»‬
‫میخوانند‪.‬‬
‫پیدایش دبیره و دیوانساالری و نوشته و الفبا و خط ‪-‬همانگونه که پیشتر نیز گفته‬
‫شد‪ -‬در ایران به روزگاران کهن بازمیگردد‪ .‬در «شاهنامه فردوسی» آغاز پیدایش خط و‬
‫نوشته در ایران به دورانی بسیار دور و به روزگاران پادشاه اساطیری ایرانی‪" ،‬طهمورث"‬
‫بازمیگردد‪:‬‬
‫دلوش را به دانوش برافروختند‬ ‫نبشتن به خوسورو بیاموختند‬
‫چه رومی‪ ،‬چه تازی و چه پارسوی‬ ‫نبشتن یکی ‪ ،‬نوه! که نزدیک سی‬
‫ز هر گونهای کآن همیبشنوی‬ ‫چه سُغدی‪ ،‬چه چینی و چه پهلوی‬
‫دبیره آریایی میتواند پیش از هخامنشیان و در روزگار مادها و شاید پیش از مادها در‬
‫ایران ابداع شده و زمانی که مادها بر دولت ویرانگر آشور چیره شدند‪ ،‬در میانرودان نیز‬
‫پراکنده شده باشد‪ .‬چنین است که با نابودی آشوریان به دست مادها و یکپارچه شدن‬
‫سرزمین ایران‪ ،‬خط آریایی در تمام فالت ایران و میانرودان رواج یافته و به مرور زمان‪،‬‬
‫نوشتههایی به زبانهای آرامی‪ ،‬پارسی‪ ،‬خوزی‪ ،‬انشانی‪ ،‬قِبطی و هندی‪ ،‬به این خط نگاشته‬
‫شد‪.‬‬
‫الفبای آریایی که به دروغ نام آرامی را بر آن نهادهاند‪ ،‬نه تنها در میان بخشهای‬
‫ن سرزمین ایران و خاورمیانه؛ بسا همانگونه که گفته شد‪ ،‬در سراسر سرزمین‬ ‫آرامینشی ِ‬
‫ایران یافت شده است و باید این پرسش را پیش آوریم که بهراستی چرا این دبیره را با‬
‫پافشاری خط آرامی میخوانند؟ همانگونه که پیشتر گفته شد سنگنبشتههایی به زبانهای‬
‫خوزی‪ ،‬انشانی‪ ،‬پارسی‪ ،‬هندی‪ ،‬قبطی و یونانی با این دبیره در دست است ولی بیگمان این‬
‫دبیره‪ ،‬دبیرهای هندی‪ ،‬قبطی‪ ،‬یونانی و‪ ...‬نیست؛ همانگونه که آرامی هم نیست و آرامی‬
‫نامیدن این خط با قطعیت‪ ،‬کمی شکبرانگیز و قابل تامل است‪.‬‬
‫حقیقت امر چیست؟ از چه روی پژوهشگرانِ معلومالحال در جهان عرب و غرب‪ ،‬خط و‬
‫الفبای فارسی را عربی‪ ،‬الفبای ایرانی را نَبَطی و الفبای آریایی را آرامی نامیدهاند؟ چه‬
‫ی‬
‫میتواند باشد مگر کژکردن حقیقت و تحریف تاریخ برای نهادسازی و هویتساز ِ‬
‫سرزمینهای بیتاریخ اما ثروتمندِ نفتخیز و سپس چیستیزدایی و هویتزدایی از ایرانیان‬

‫که وارثان بنیادین و اصلی آن هستند؟ این اولین و آخرین تاریخسازی نبوده و نیست‪.‬‬
‫نگاهی بیاندازید به تغییر نام خلیج فارس در مجامع بینالملل‪ ،‬هویتسازیِ مجعول در‬
‫ن شمالی و دزدیدن مفاخر ایرانی توسط کشورهایی نظیر ترکیه و‬ ‫ایرانی آذربایجا ِ‬
‫ِ‬ ‫مناطق‬
‫ارمنستان؛ و یا پراکندن تخم تفرقه و استقاللطلبی در مناطق کردنشین و بلوچنشین برای‬
‫ساخت ملتهایی نوین و پارهپاره کردن بدنة ایرانِ بزرگ‪.‬‬
‫شگفتانگیزتر آن که ما نیز بدون اندیشه‪ ،‬این باور را پذیرفته و گسترش دادهایم و‬
‫ی یادگارِ نیاکانمان را الفبای عربی میخوانیم و همسو با‬‫خودمان دبیره و خط باستان ِ‬
‫بداندیشانِ مغرضِ بیگانه‪ ،‬یادگا ِر پدرانمان را دو دستی به آنها پیشکش کردهایم!‬
‫تا آنجا که تاریخ گواه است‪ ،‬اعراب هرگز دبیره و خطی برای نوشتن نداشتهاند و حتی با‬
‫هنرِ خواندن و نوشتن نیز بیگانه بودهاند‪ .‬دبیرهای که از حمیر و انبار به حجاز رفته و در‬
‫زمان پیدایش اسالم گسترش یافته است‪ ،‬خط عربی نیست بلکه دبیرة پارسی است که زبان‬
‫عربی را نیز ‪-‬در کنار زبانهای قِبطی و خوزی و هندی و دیگر زبانهای رایج در گوشه و‬
‫کنارِ منطقه‪ -‬با آن مینوشتند‪ .‬اما پس از سقوط ساسانیان و تاراج منطقه به دست اعراب‪ ،‬از‬
‫آنجهت که تا چند قرن زبان عربی زبان رایج تمام آسیایغربی گردید‪ ،‬طبیعتا تمام‬
‫ن عربی نگارش یافته و دبیرهای که با آن‪ ،‬زبان عربی را تحریر میکردند‪،‬‬ ‫مکتوبات نیز به زبا ِ‬
‫به نام «خط عربی» رایج گردید و به همین آسانی چیستی‪ ،‬هویت و ریشة این دبیرة باستانی‬
‫دگرگون گشت و سپس در زمانِ کنونی‪ ،‬کوشش شد تا برای این دبیرة ایرانی که اکنون‬
‫عربی نامیده میشد‪ ،‬شناسنامهای ساخته و آن را نه دگرگون شده از الفباهای رایج در ایران‬
‫باستان‪ ،‬بلکه بازمانده از دبیره َنبَطی و نَبَطی را نیز بازمانده از دبیرهای دروغین به نام آرامی‬
‫که هرگز در درازای تاریخ باشنده نبوده و وجود خارجی نداشته است‪ ،‬بنامند‪.‬‬
‫«خط آریایی» که بر پایة گفتة داریوش بزرگ در بیستون‪ ،‬الفبایی نرم بود که به روی‬
‫چرم نوشته میشد‪ ،‬دبیرهای بود که در درازنای تاریخ ایران‪ ،‬دبیران ایرانی در آن‬
‫دگرگونیهایی پدید آورده و به یاری آن‪ ،‬دبیرههای پارتیِاشکانی‪ ،‬سُغدی‪ ،‬مانوی‪ ،‬سُریانی‪،‬‬
‫پهلویکتیبهای‪ ،‬پهلویکتابی‪ ،‬اوستایی (دین دبیره)‪ ،‬هامدبیره و بسیاری خطوط دیگر را‬
‫پدیدآوردند‪ .‬الفبای فارسی نیز که امروزه با آن سرگرم نوشتن هستیم و از روی ناآگاهی آن‬
‫را خط عربی میخوانیم‪ ،‬در راستای همین روند فَرگَشت و تکاملِ دبیره در ایران پدید آمد‪.‬‬
‫قدمتِ هنرِ نویسندگی و عالقة ایرانیان به ثبت و ضبط عقاید و باورها و اساطیر و تاریخ و‬
‫فرهنگِ قومی و ملّی‪ ،‬دلیل محکمی بود تا ایرانیان از قدیمترینروزگاران‪ ،‬همواره در پی‬
‫ساخت و ابداع الفباهایی جدید و کاملتر از دبیرههای پیشین باشند تا بدینترتیب با دقت‬
‫بیشتری بتوانند به ثبت و ضبط باورهای دینی و رویدادهای ملّی بپردازند‪ .‬این پیشرفت تا‬
‫بدانجا پیش رفت که در نیمةدوم حکومت ساسانیان کاملترین و دقیقترین الفبای تاریخ‬
‫بشریت ‪-‬همانگونه که در ادامه توضیحات الزم داده خواهد شد‪ -‬با نام «دین دبیره» ساخته‬
‫ن دانشمند و هوشمندِ ایرانی که معمو ًال با یک یا چند دبیره و الفبای زمان خود‬
‫شد‪ .‬دبیرا ِ‬
‫س دیگری‪ ،‬دبیره‬
‫مانند پهلوی‪ ،‬مانوی و اوستایی آشنایی داشتهاند‪ ،‬میتوانستند بهتر از هر ک ِ‬
‫و خط فارسی امروز را پدید آورده و آیینمند سازند‪ .‬بنابراین خطی که ما امروز به آن‬
‫مینویسیم‪ ،‬دنبالة خطهای پهلوی و اوستایی و مانوی و‪ ...‬میباشد‪.‬‬
‫اما در اینجا باید به یک نکتة مهم دیگر نیز اشاره کرد‪ .‬واژة «الفبا» که به دروغ یک‬
‫واژة عربی میپندارند‪ ،‬در اصل یک واژة صددرصد ایرانی است‪ .‬نخستین کسانی که «دبیره»‬
‫را «الفبا» نامیدند‪ ،‬مانویان بودند‪ .‬از آنروی که نخستین حرف از این دبیره با نام «الف» و‬
‫حرف دوم با نام «با» تلفظ میشد (چونانکه امروز نیز الفبای فارسی بدینگونه آغاز‬
‫میشود) از همینروی‪ ،‬مانویان به جای واژة دبیره از الفبا بهره بردند و این نام تا امروز برای‬
‫ما به یادگار مانده است‪.‬‬
‫در ادامه‪ ،‬چند تصویر برای اثبات مطالب باال آورده شده و سپس با نگرشی نوین بر‬
‫ریشة هر یک از حروف الفبای فارسی و مقایسة آن با نمونههای باستانی خود‪ ،‬ثابت خواهیم‬
‫کرد که تکتک حروف الفبای فارسی‪ ،‬منشعب از سه دبیرة ایرانیِ «پهلوی»‪« ،‬اوستایی» و‬
‫«مانوی» است‪.‬‬
‫تصویر‪ -2‬شباهت آشکارِ برخی از حروفِ الفبای‬ ‫تصویر‪ -1‬حروف الفبای پهلوی؛ الفبای رسمی‬
‫اوستایی با کوفی‪.‬‬ ‫دوران ساسانیان‪.‬‬
‫تصویر‪ -4‬خطی که به دروغ نَبَطی میخوانند‪.‬‬ ‫تصویر‪ -3‬الفبای آریایی که به دروغ آن را آرامی‬
‫نامیدهاند‪ .‬به شباهت این الوفوبوا با دبیرههای‬
‫پهلوی‪ ،‬اوستایی و میخی پارسی توجه کنید‪.‬‬
‫تصویر‪ -5‬الفبای اوستایی (دیندبیره) که در زمان ساسانیان‪« ،‬اوستا» را به آن مینوشتند‪.‬‬
‫الفبای پهلوی‬
‫خط پهلوی نخستینبار در دوره اشکانیان از الفبای آریایی منشعب گردید و در دوره‬
‫ساسانیان‪ ،‬خط رسمی ایرانیان بود‪ .‬این الفبا به دلیل بهکاربردن چند آوای گوناگون با حروف‬
‫همانند‪ ،‬دبیرهای پُر کاستی و ناقص است‪ .‬با این حال پُرکاربردترین دبیرة ایرانی بود و کتب‬
‫بسیاری از دورة ساسانیان تا سدههای نخست اسالمی‪ ،‬به این زبان نگارش یافت که اکثرا تا‬
‫امروز نیز باقی مانده است‪ .‬بخشی از حروف الفبای فارسیِ امروزین‪ ،‬برگرفته شده از دبیرة‬
‫پهلوی است‪.‬‬
‫الفبای مانوی‬
‫"مانی" چهرة فرهیختة ایرانباستان بود‪ .‬او به دلیل پُرکاستی بود ِ‬

‫ن دبیرة پهلوی‪ ،‬برای‬
‫ن خود‪ ،‬نیازمند الفبایی دقیقتر بود‪ .‬بنابراین با یاری جستن از دبیرههای‬ ‫نگارش کتبِ دی ِ‬
‫کهنترِ ایرانی و اندکی نوآوری‪ ،‬الفبایی روان را ابداع کرد که به نامِ او و آییناش‪ ،‬الفبای‬
‫مانوی نامیده میشود‪.‬‬
‫الفبای اوستایی (دیندبیره)‬
‫در زمان حکومت ساسانیان‪ ،‬دبیران و موبدان زرتشتی با مشکلی بزرگ مواجه شدند‪ .‬به‬
‫ت واژهها سلب گشته و میرفت که در طول‬ ‫ن تلفظِ درس ِ‬
‫دلیل ناقص بودن دبیرة پهلوی‪ ،‬امکا ِ‬
‫زمان متون «اوستا»‪ ،‬با تحریف و دگرگونی مواجه شود‪ .‬بنابراین دانشمندان و دبیرهنویسان‬
‫بزرگ ایرانی گردهم آمده و با تغییراتی در الفبای پهلوی‪ ،‬دبیرهای را ساختند که تا امروز‪،‬‬
‫کاملترین‪ ،‬آراستهترین و موشکافانهترین خط جهان است‪.‬‬

‫این الفبا به اندازهای دقیق است که میتوان با کمک آن‪ ،‬حتی نُتهای موسیقی را ثبت‬
‫کرد‪ .‬در این الفبا حروف به صورت منقطع و کنارهم نوشته میشوند‪ .‬بعد از پایان هر واژه‬
‫یک نقطه گذاشته می شود و اغلب در پایان هر جمله‪ ،‬سه نقطه به حالت مثلثگونه قرار‬
‫میگیرد‪.‬‬
‫ن‬‫نکته جالب توجه در این دبیره آن است که برای هر آوای صدادار؛ متناسب با نوع بیا ِ‬
‫آن آوا‪ ،‬یک حرف وجود دارد‪ .‬برای نمونه‪ ،‬آوای «اُ» اگر به صورت کشیده تلفظ شود‪ ،‬متفاوت‬
‫از زمانی که به صورت کوتاه تلفظ شود ثبت خواهد شد‪ .‬بخشی از حروف الفبای فارسیِ‬
‫امروزین‪ ،‬برگرفته شده از دبیرة اوستایی است‪.‬‬
‫اکنون با آگاهی از نوع نگارش سه دبیرة مهم ایرانباستان‪ ،‬به روند تکامل این دبیرهها و‬
‫چگونگیِ پدید آمدن الفبای فارسی‪ ،‬خواهیم پرداخت‪ .‬در اغلب این حروف‪ ،‬با تغییراتی جزئی‬
‫مثل حذف برخی خطوط‪ ،‬چرخش حرف و یا اضافه شدن نقطه‪ ،‬حرف موردنظر در الفباهای‬
‫ایرانیقدیم‪ ،‬به حرف امروزین در الفبای فارسی تبدیل خواهد شد‪.‬‬
‫آ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬

‫و در الفبای اوستایی و پهلوی‪:‬‬ ‫ب‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫پ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای اوستایی و پهلوی‪:‬‬ ‫ت‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ث‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ج‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫چ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ح‪-‬‬
‫خ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای پهلوی‪:‬‬ ‫د‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ذ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای پهلوی‪:‬‬ ‫ر‪ -‬در الفبای اوستایی‪:‬‬
‫و در الفبای اوستایی و پهلوی‪:‬‬ ‫ز‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ژ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫س‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای پهلوی‪:‬‬ ‫و‬ ‫و در الفبای اوستایی‪:‬‬ ‫ش‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ص‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ض‪-‬‬
‫ط‪-‬‬
‫ظ‪-‬‬
‫ع‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای اوستایی‪:‬‬ ‫غ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ف‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬

‫ق‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ک‪-‬‬
‫و در الفبای اوستایی‪:‬‬ ‫گ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای پهلوی‪:‬‬ ‫ل‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫م‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ن‪-‬‬
‫و در الفبای اوستایی‪:‬‬ ‫و‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫و در الفبای اوستایی‪:‬‬ ‫هـ‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫ی‪ -‬در الفبای مانوی‪:‬‬
‫اکنون و پس از بررسی یکایکِ حروف الفبای فارسی‪ ،‬به خوبی روشن گردید که الفبای‬
‫امروزینِ ما ‪ ،‬یک الفبای صددرصد ایرانی است که از الفبای مانوی برگرفته شده است‪.‬‬
‫ی آن بتوان قرآن را‬‫ت الفبای جدیدی که بهیار ِ‬
‫ی پس از اسالم‪ ،‬برای ساخ ِ‬
‫دبیره نویسان ایران ِ‬
‫به خوبی نوشته و مکتوبات فارسی و عربی را به سادهترین و بهترین شکلِممکن تحریر نمود‪،‬‬
‫دست به ساختِ الفبایی زدند که اساس آن بر پایة دبیرة مانوی شکل گرفت‪ .‬همچنین آنها‬
‫برای هرچه بهتر و روانتر ساختنِ این الفبای نو‪ ،‬از دو دبیرة اوستایی و پهلوی نیز بهره‬
‫جسته و بدینترتیب دبیرهای را ابداع کردند که حدود سیزدهقرن ‪ -‬از صدر اسالم تا امروز‪-‬‬
‫پابرجا بوده و تمام مردمان خاورمیانه؛ اعم از فارس و تُرک و کُرد و عرب‪ ،‬مکتوبات خود را‬
‫بدان نوشته و ثبت میکنند‪.‬‬
‫ی‬‫حال پس از بهرهگیری از دادههای تاریخی و استناد به اسناد باستانشناسی و با یار ِ‬
‫علم زبانشناسی‪ ،‬اثبات گردید که الفبای فارسی نهتنها برگرفته از الفبای عربی نیست‪ ،‬که‬
‫یک دبیرة صددرصد ایرانی و در ادامة روندِ تکامل الفباهای باستانی ایران است‪ .‬اما‬
‫ی فرهنگ ایرانی و هویتزدایی‬ ‫دستهای پشتپردة استعمار و استثمار‪ ،‬در ادامة روندِ نابود ِ‬
‫از ایران و ایرانی؛ طی ساختوپاختی هوشمندانه‪ ،‬الفبای فارسی را الفبای عربی نامیده و‬
‫برای آن شناسنامهای جعلی نیز ساختند‪ .‬شوربختانه ما نیز به دلیل ناآگاهی و نبودِ دانشِ‬
‫ش‬‫کافی‪ ،‬ناخواسته با بیگانگان همگام گشته و میراث ارزشمند نیاکانمان را دو دستی پیشک ِ‬
‫ن ایران نمودهایم‪.‬‬
‫دزدانِ فرهنگ و دشمنا ِ‬
‫باری اکنون که حقیقتِ این امر را دانسته و از پیشینه و تاریخچة یکی از مهمترین‬
‫دستاوردهای نیاکانمان آگاهی یافتهایم‪ ،‬برماست که بکوشیم تا هر یک به اندازة توانمان‪،‬‬
‫در بازپسگیری این میراثِ به یغما رفته‪ ،‬کوشش نماییم‪.‬‬
‫کتابنامه‬
‫(به ترتیب حروف الفبا)‬
‫منابع پهلوی‪:‬‬
‫‪ -1‬ارداویرافنامه (‪ ،)1382‬به کوشش ژالهآموزگار‪ ،‬نوبت دوم (تهران‪ :‬معین)‬
‫‪ -2‬اوستا‪ ،‬کهنترین متنها و سروههای ایرانی (‪ ،)1371‬گزارش جلیل دوستخواه‪ ،‬نوبت دوم (تهران‪:‬‬
‫انتشارات مروارید)‬
‫‪ -3‬بندهشن (‪ ،)1369‬به کوشش مهرداد بهار‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬توس)‬
‫‪ -4‬دینکرد‪ ،‬کتاب پنجم (‪ ،)1386‬به کوشش ژالهآموزگار و احمدتفضلی‪ ،‬نوبت دوم (تهران‪ :‬معین)‬
‫‪ -5‬روایت پهلوی (‪ ،)1367‬به کوشش مهشید میرفخرایی (تهران‪ :‬موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی)‬
‫‪ -6‬زند بهمن یشت (‪ )1385‬به کوشش صادق هدایت‪( ،‬تهران‪ :‬نشر جامهدران)‬
‫‪ -7‬شهرستانهای ایران (‪ ،)1391‬ناشناس‪ ،‬به تصحیح بهمن انصاری‪( ،‬تهران‪ :‬پرتال جامع کتاب تاریخ)‬
‫‪ -8‬گاهان (‪ ،)1384‬به کوشش ابراهیم پورداوود‪ ،‬نوبت دوم (تهران‪ :‬اساطیر)‬
‫‪ -9‬گزارش گمانشکن ‪ /‬شکند ویمانیگ ویچار (‪ ،)1322‬به کوشش صادق هدایت‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬
‫نشر جاویدان)‬
‫‪ -10‬گزیدههای زاتسپرم (‪ ،)1366‬به کوشش راشد محصل (تهران‪ :‬موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی)‬
‫‪ -11‬مینوی خرد (‪ ،)1354‬به کوشش احمد تفضلی (تهران‪ :‬انتشارات بنیاد فرهنگ ایران)‬
‫‪ -12‬یادگار زریران (‪ ،)1374‬به کوشش یحیی ماهیارنوایی (تهران‪ :‬اساطیر)‬
‫منابع فارسی‪:‬‬
‫‪ -13‬آموزگار‪ ،‬ژاله و تفضلی احمد (‪ .)1370‬اسطورهٔ زندگی زردشت‪( .‬تهران‪ :‬انتشارات بابل)‬
‫‪ -14‬ابناثیر‪ ،‬عزالدینعلیابنمحمد (‪ ،)1371‬الکامل فی التاریخ‪ ،‬ترجمه ابوالقاسمحالت‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬
‫موسسهمطبوعاتیعلمی)‬
‫‪ -15‬ابنمسکویه‪ ،‬ابوعلی (‪ ،)1376‬تجارب األمم و تعاقب الهمم‪ ،‬تصحیح علینقیمنزوی‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬
‫توس)‬
‫‪ -16‬اردشیر آذرگشسب (‪ ،)1352‬مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان‪.‬‬
‫‪ -17‬اصفهانی‪ ،‬حمزهابنحسن (‪ ،)1346‬سنی ملوکاالرض و االنبیا‪ ،‬ترجمه شعار‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬
‫انتشاراتبنیادفرهنگایران)‬
‫‪ -18‬انصاری‪ ،‬بهمن (‪ ،)1395‬شهریاران طبرستان از قرن دو تا چهار هجری‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬
‫منشورسمیر)‬
‫‪ -19‬انصاری‪ ،‬بهمن (‪ ،)1396‬زرتشت و زرتشتیان‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬آروَن)‬
‫‪ -20‬بلعمی‪ ،‬ابوعلی (‪ ،)1368‬تاریخنامه طبری‪ ،‬تصحیح محمد روشن‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬نشرنو)‬
‫‪ -21‬بویس‪ ،‬مری (‪ ،)1381‬زرتشتیان باورها و آداب دین آنها‪ ،‬ترجمه عسکر بهرامی‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬
‫ققنوس)‬
‫‪ -22‬بهار‪ ،‬ملکالشعرا (‪ ،)1385‬سبکشناسی‪ ،‬نوبت دوم (تهران‪ :‬توس)‬
‫‪ -23‬بهار‪ ،‬مهرداد (‪ ،)1375‬ادیان آسمانی‪ ،‬نوبت پنجم (تهران‪ :‬نشرچشمه)‬
‫‪ -24‬بیرونی‪ ،‬محمد بن ابوریحان (‪1923‬م)‪ ،‬آثارالباقیه عن القرون الخالیه (الیپزیگ‪ :‬چاپ زاخاو)‬
‫‪ -25‬تاریخ سیستان (‪ ،)1381‬تصحیح محمدتقیبهار‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬نشرمعین)‬
‫‪ -26‬تفضلی‪ ،‬احمد (‪ ،)1378‬تاریخ ادبیات ایران پیش از اسالم‪ ،‬بهکوشش ژاله آموزگار‪ ،‬نوبت سوم‬
‫(تهران‪ :‬نشر سخن)‬
‫‪ -27‬پورداوود‪ ،‬ابراهیم (‪1927‬م)‪ ،‬سوشیانس موعود مزدیسنا (بمبئی‪ :‬چاپخانه هور؟)‬
‫‪ -28‬پورداوود‪ ،‬ابراهیم (بی تا)‪ ،‬ادبیات مزدیسنا یشتها (بمبئی‪ :‬انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی)‬
‫‪ -29‬توفیقی‪ ،‬حسین (‪ ،)1385‬آشنایی با ادیان بزرگ‪ ،‬نوبت هشتم (تهران‪ :‬نشرلیلی)‬
‫‪ -30‬جعفری‪ ،‬علیاکبر (‪ ،)1359‬ستوت یسن‪ ،‬نوبت نخست (تهران‪ :‬انتشارات فروهر)‬
‫‪ -31‬حکمت‪ ،‬علیاصغر (‪ ،)1387‬تاریخ ادیان بدوی‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬پژواک)‬
‫‪ -32‬حمداهللمستوفی‪ ،‬ابیبکر (‪ ،)1364‬تاریخ گزیده‪ ،‬بهاهتمام نوایی (تهران‪ :‬امیرکبیر)‬
‫‪ -33‬خدایی‪ ،‬محبوبه (‪ ،)1388‬فرهنگ و زبانهای باستانی ایران (تهران‪ :‬نشر پازینه)‬
‫‪ -34‬رضی‪ ،‬هاشم (‪ ،)1352‬راهنمای دین زرتشتی (تهران‪ :‬انتشارات فروهر)‬
‫‪ -35‬شارپ‪ ،‬رَلف نارمن (بیتا)‪ ،‬فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی (تهران‪ :‬شورای مرکزی جشنهای‬
‫شاهنشاهی)‬
‫‪ -36‬شهمردان‪ ،‬رشید (‪ ،)1360‬تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬راستی)‬
‫‪ -37‬صفا‪ ،‬ذبیحاهلل‪ )1332( ،‬تاریخ ادبیات در ایران‪ ،‬نوبت اول‪.‬‬
‫‪ -38‬طبری‪ ،‬محمدبنجریر (‪ ،)1352‬تاریخ الرسل و الملوک‪ ،‬ترجمه پاینده‪ ،‬نوبت اول (تهران‪ :‬بنیاد‬
‫فرهنگ ایران)‬
‫‪ -39‬کریستنسن‪ ،‬آرتور (‪ ،)1332‬ایران در زمان ساسانیان‪ ،‬به ترجمه رشید یاسمی‪ ،‬نوبت دوم (تهران‪:‬‬
‫نشر ابنسینا)‬
‫‪ -40‬کریستن سن‪ ،‬آرتور (‪ ،)1393‬کیانیان‪ ،‬ترجمهٔ ذبیحاهللصفا‪ ،‬نوبت هشتم‪( .‬تهران‪ :‬انتشارات علمی و‬
‫فرهنگی)‬
‫‪ -41‬کریستن سن‪ ،‬آرتور (‪ ،)1357‬مزداپرستی در ایران قدیم‪ ،‬ترجمهٔ ذبیحاهللصفا‪ ،‬نوبت سوم‪( .‬تهران‪:‬‬
‫شرکت مؤلفان و مترجمان ایران)‬
‫‪ -42‬کیخسرو اسفندیار (‪1292‬ق)‪ ،‬دبستانالمذاهب (ببمئی‪ ،‬مطبعه هروی)‬
‫‪ -43‬گردیزی‪ ،‬ابوسعید عبدالحیابنضحاک (‪ ،)1363‬زیناالخبار‪ ،‬تصحیح حبیبی‪ ،‬نوبت اول (تهران‪:‬‬

‫دنیایکتاب)‬
‫‪ -44‬گریشمن‪ ،‬رومن (‪ ،)1372‬ایران از آغاز تا اسالم‪ ،‬ترجمه محمدمعین‪ ،‬نوبت نهم (تهران‪:‬‬
‫انتشاراتعلمیوفرهنگی)‬
‫‪ -45‬مرادیغیاثآبادی‪ ،‬رضا (‪ ،)1390‬تمدن هخامنشی‪ :‬سیزده گفتار در بررسیهای هخامنشی‪ ،‬نوبت‬
‫دوم (تهران‪ :‬نوید شیراز)‬
‫‪ -46‬مسعودی‪ ،‬علیابنحسین (‪ ،)1381‬التنبیه و االشراف‪ ،‬ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران‪ :‬انتشارات علمی‬
‫فرهنگی)‬
‫‪ -47‬مسعودی‪ ،‬علیابنحسین (‪ ،)1374‬مروج الذهب و المعادن الجوهر‪ ،‬ترجمه پاینده‪ ،‬نوبت پنجم‬
‫(تهران‪ :‬انتشارات علمی فرهنگی)‬
‫‪ -48‬ناس‪ ،‬جان (‪ ،)1370‬تاریخ جامع ادیان‪ ،‬ترجمه حکمت‪ ،‬نوبت چهارم (تهران‪ :‬مازیار)‬
‫‪ -49‬ویلیامز‪ ،‬سیمز (‪ ،)1388‬آشنایی با زبان سغدی‪ ،‬مترجم ویدا نداف و رستم وحیدی (تهران‪ :‬فروهر)‬
‫‪ -50‬همایون فرخ‪ ،‬رکنالدین (‪ ،)1384‬سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان (تهران‪:‬‬
‫اساطیر)‬
‫‪ -51‬یاحقی‪ ،‬محمد جعفر (‪ ،)1369‬فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی (تهران‪ :‬نشر‬
‫سروش)‬
‫مقاالت‪:‬‬
‫‪ -52‬ایرجی‪ ،‬سارا‪" ،‬رستم در متون باستانی ایران" فصلنامة پژوهشنامة ادبیات و زبانشناسی دانشگاه‬
‫آزاد اسالمیسال اول‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار ‪.1391‬‬
‫‪ -53‬رحیم عفیفی‪" ،‬اندرز اوشنردانا"‪ ،‬مجله دانشکده ادبیات و علومانسانی مشهد‪ ،‬شماره‪4‬‬
‫‪ -54‬گلنار قلعهخانی و سید مهدی فاطمی‪" ،‬بررسی متن پهلوی روایات آذرفرنبغ فرخزادان"‪ ،‬مجله‬
‫مطالعات ایرانی مرکز تحقیقات فرهنگ و زبانهای ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان‪ ،‬سال سوم‪ ،‬شماره‪،6‬‬
‫پاییز ‪.1383‬‬
‫‪ -55‬مرادیغیاثآبادی‪ ،‬رضا (‪ )1386/11/03‬زمان زرتشت بر پایه گزارشهای ایرانی‪ ،‬سایت‬
‫پژوهشهای ایرانی‪ ،‬تاریخ استخراج‪ ،1393/02/12 :‬از اینترنت‪:‬‬
‫‪http://ghiasabadi.com/zamane_zartosht.html‬‬
‫‪ -56‬محمد کریمی و ابراهیم رحیمیزنگنه‪" ،‬ادبیات داستانی پیش از پیدایش خط"‪ ،‬فصلنامه ادبیات‬
‫داستانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه رازی کرمانشاه‪ ،‬شماره ‪ ،5‬زمستان ‪1392‬‬
‫منابع عربی‪:‬‬
‫‪ -57‬حدودالعالم من المشرق الی المغرب (‪1423‬ق)‪ ،‬به اهتمام یوسفالهادی (قاهره‪ :‬الدار الثقافیه)‬
‫‪ -58‬الشهرستانی‪ ،‬ابیالفتح محمد بن عبدالکریم (‪1372‬ق)‪ ،‬الملل والنحل (بیروت‪ :‬دارالمعرفة للطباعة‬
‫والنشر)‬
tarikhema.org
:‫منابع التین‬
59- Anklesaria. B. The Holy Gathas of Zarathushtra. Bombay 1953.
60- Bahramgore Tahmuras Anklesaria, Zand-Ākāsīh: Iranian or Greater Bundahišn,
Transliteration and Translation in English, Bombay, 1956.
61- Benveniste. E, Les Mages dans I’Ancien Iran.
62- Bonyad-e Farhang-e Iran, The Bondahesh, Bein
63- Boyce, M, 1954: “Zariadres and Zareer”, BSOAS, 17,463-77.
64- Christensen. A, Le Premier du Vendidad et I’histoire Primitive des tributs
Iraniennes (D. Vid. Slesk. Hist-fil. Medd. XXIX. 4)
65- Darmesteter. J. Le Zend-Avestam iraduction nouvelle avec commentaire
historique et philologique. Vol. I-III. Paris,1892-1893. 2nd ed.: Paris, 1962.
66- Emile Benveniste, “Le mémorial de Zarir: poème pehlevi mazdéen,” JA 220,
1932, pp. 245-93.
67- Geldner. Karl F, Codies Avestici et Pahlavici Bibliothecae Universitatis
Hafnenisis. Vol. VII-IX. K-5 (1937. 1938. 1939): Vol. X-XI, K.3a, K3b, K-I, (1941,
1942): XII, K-7, K-25, (1944)
68- Hinnels. J.R. Persian Mythologym The Hamlin Publishing Group Limitted.
London. NewYork. Sydney. Toronto. 1973.
69- Nyberg. H.S. Texte zum mazdyasnischen kalender, Upsala Universitets Arsskrift.
1934.
70- Pearson, L, The Lost Histories of Alexander the Great, Philological Monographs
tarikhema.ir
20, n.p., 1960, pp. 50-61.
71- Pritchard, James B., Ancient Near Eastern texts relating to the Old Testament,
3rd., Princeton University Press, 1969, 305- 307 (First edition 1950).
72- Reichet. K.E. Avesta Reader, Texts, Nootes, Glossary and Index. Strassburg
1911.
73- Robinson, C.A. Jr, The History of Alexander the Great, 2 vols., Providence,
1953.
Spiegel. F, Avesta. die heiligen Bucher der Parsen. Bd I-III. Stuttgart, 1886-1895.
74- Walker, C.B.F. “Babylonian Chronicle 25: A Chronicle of the Kassite and Isin
Dynasties”, in G. van Driel: Zikir Šumim: Assyriological Studies Presented to F.R.
Kraus on the Occasion of His Seventieth Birthday, 1982.
75- Vendidad, Awesta Text with Pahlavi Translation by Dastour Houshang Jamasp.
Vol. I-The Texts. Vol. II-Glossarial, Bolbay 1907.
pdf.tarikhema.org
mandegar.tarikhema.org tarikhema.org
pdf.tarikhema.org
tarikhema.ir

اساطیر ایرانی

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

اساطیر ایرانی

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mandegar.tarikhema.org tarikhema.

‫ن‬ ‫ی‬ ‫ط‬

‫انصاری‪ ،‬بهمن‪1368 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫سرشناسه‬

‫‪3‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫میستاییم مردانِ اَشَوَن در سرزمینهای ایرانی را‪ ،‬میستاییم‬

‫میستاییم «مهرِ» را‪ ،‬که سرزمینهای ایرانی را خانمانهای‬

‫میستاییم «تیر» ستارة رایومَندِ فرّهمندِ زیبا و آشتیبخش را‪،‬‬

‫میستاییم این جایها را‪ ،‬روستاها را‪ ،‬چراگاهها را‪ ،‬خانمانها‬

‫را‪ ،‬همة آفریدگانِ را و همة مَردان و زنان را‪.‬‬

‫‪@Ansari_Bahman :‬‬ ‫توییتر‬

‫‪5‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫‪115‬‬ ‫‪ ------‬رام یشت‬

‫‪7‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪8‬‬

‫کوشش نگارنده در نگارش این کتاب بر آن بود تا با نگرشی بر ریشههای کهنسالِ‬

‫ن غبارِ فراموشی بر روی آنها‪ ،‬با ذهنِ فر ِد امروزی نامنوس بوده و‬

‫‪9‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫ن پارسی و رساندنِ مفهومِ کالم‪ ،‬به مت ِ‬

‫‪11‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫کهنترین اساطیر اوستایی‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪12‬‬

‫‪ -‬بخش نخست را «اوستای کهن» مینامیم‪ .‬مضامین آن بسویار‬

‫ی غیرزرتشتی‪ ،‬به فصل نخستِ کتاب «زرتشت و زرتشتیان» از‬

‫‪13‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫میباشد‪ .‬این مطالب اکثرا در بخشهای «یشتها» و پارههایی نیوز در‬

‫‪ -‬بخش دوم‪ ،‬را «اوستای زرتشت» مینامیم‪ .‬آن شوامل مطوالبی‬

‫‪ -‬بخش سوم که آن را «اوستای جدیود» مینوامیم‪ ،‬دربرگیرنودة‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪14‬‬

‫‪15‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪16‬‬

‫‪1‬‬ ‫متن کهنترین بخشهای «فروردین یشت»‬

‫‪.‬‬ ‫کَردة چهارم‬

‫‪17‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪18‬‬

‫‪.‬‬ ‫کَردة دهـم‬

‫‪ -1‬بنگرید به پاورقی بند ‪.34‬‬

‫‪19‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫‪ -1‬این بند یکی از شاعرانهترین و پراحساسترین بندهای «اوستا» میباشد که حس میهندوستی‪،‬‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪20‬‬

‫بند ‪ -48‬آنان سرزمینها[ی دشمن] را به سو ِد رزمآورانی که فَروَهَرهای نیکِ توانای‬

‫‪.‬‬ ‫کَردة چهاردم‬

‫‪21‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫بند ‪ -54‬اینک آن آبها‪ ،‬خشنودیِ اهورامزدا و امشاسپندان را در جویبارهای‬

‫‪.‬‬ ‫کَردة شانزدهم‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪22‬‬

‫‪.‬‬ ‫کَردة هجدهم‬

‫‪23‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫بند ‪ -65‬آنگاه که آبها با «فَرّة مزداآفریده» از «دریای فراخکَرت» سرازیر شوند‪،‬‬

‫ن کینهور در بیم و هراس افتد‪،‬‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪24‬‬

‫‪.‬‬ ‫بیستوچهارم‪1‬‬ ‫کَردة‬

‫‪25‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫‪ -1‬به معنای‪« :‬کسیکه فروغِ اَشه با اوست»‪.‬‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪26‬‬

‫‪27‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫شرح آن در کتاب «یادگار زریران» آمده است‪.‬‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪28‬‬

‫"فَرشوشتر"‪2‬‬ ‫میستاییم فَروَهَرِ "کوارَسمَن"‪ 1‬را‪ ،‬از پیروا ِ‬

‫بند ‪ -108‬میستاییم فَروَهَ ِر "ویراسپَه"‪ ،‬از «خاندا ِ‬

‫ن کَرسْنَه» را؛ میستاییم فَروَهَرِ "فَرایْئوذَه"‪ ،‬از «خاندانِ کَرسْنَه» را؛‬

‫‪29‬‬ ‫بهمن انصاری‬

‫بند ‪ -2109‬میستاییم فَروَهَرِ "اَرْشَوَنتْ" را؛ میستاییم فَروَهَرِ "ویرْشَوَنتْ" را؛‬

‫اساطیر ایرانی‬ ‫‪30‬‬

‫‪.‬‬ ‫کَردة بیستوششم‬