Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών
Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία
Διπλωματική Εργασία
«Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής

οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ
μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin»
Αμαλία Μαυρογένη
Επιβλέπων καθηγητής: Μιχάλης Πέτρου
Λέρος, Ιούνιος 2021

Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την
εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη
αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης
στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για
διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων
πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’
οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε
επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση,
διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση,
τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη
έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και
περιουσιακών του δικαιωμάτων.
«Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής
οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ
μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin»
Αμαλία Μαυρογένη
Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας
Επιβλέπων Καθηγητής: Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:

Μιχάλης Πέτρου Κάρολος Ιωσήφ Καβουλάκος
ΣΕΠ - ΕΑΠ ΣΕΠ - ΕΑΠ
Λέρος, Ιούνιος 2021

Μαυρογένη Αμαλία, «Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών
κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η
σχέση τους με την ΚΑΟ μέσα από το έργο των Owen, Landauer,
Proudhon και Kropotkin»
«Σε όσους οραματίζονται έναν όμορφο κόσμο»
Διπλωματική Εργασία iv
Περίληψη
Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η ανάδειξη κλασικών προσεγγίσεων για
τον ρόλο των εναλλακτικών μορφών κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης στην
επίτευξη κοινωνικής αλλαγής και οι κοινές αξίες αυτών των εναλλακτικών μορφών
οργάνωσης με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία. Πιο συγκεκριμένα, αντικείμενο
της εργασίας είναι η σύντομη διερεύνηση και σύνδεση των εννοιών της κοινωνικής αλλαγής,
του κοινοτισμού και της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η εκδήλωση τους στις
ουτοπικές κοινότητες των κλασικών θεωρητικών του 18 ου, 19ου και 20ου αιώνα Robert Owen,
Pierre-Joseph Proudhon, Gustav Landauer και Pyotr Alexeyevich Kropotkin, που
υποστηρίζουν ότι η διαμόρφωση εναλλακτικών κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών
χώρων μπορούν να συντελέσουν πολύ περισσότερο από επαναστατικές ανατροπές και βίαιες
συγκρούσεις σε μια καθολική κοινωνική αλλαγή. Αυτή η καθολική κοινωνική αλλαγή
αναφέρεται στον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων εξουσίας, στην αλλαγή του
καπιταλιστικού παραγωγικού μοντέλου και αξιακού συστήματος και τελικά σε ριζικές
αλλαγές στην κοινωνική δομή και την καπιταλιστική πολιτική και οικονομική οργάνωση. Η
κοινωνικοποίηση της οικονομίας, η ανατροπή της υποταγής του κοινωνικού στο οικονομικό
και η κοινωνική και πολιτική ισότητα αποτελούν κοινές βασικές προϋποθέσεις για την νέα
κοινωνία στο έργο των τεσσάρων θεωρητικών, ενώ τις ίδιες προϋποθέσεις συναντάμε και
στην οργάνωση και λειτουργία των ποικίλων εγχειρημάτων της ΚΑΟ.
Τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της μελέτης περιλαμβάνουν την ανάδειξη της σύνδεσης
καθολικών αλλαγών στην κοινωνική οργάνωση και νοοτροπία με ριζοσπαστικές κοινωνικές
μορφές, που ακολουθούν εναλλακτικούς του καπιταλισμού τρόπους οργάνωσης της
εργασίας, της παραγωγής, του εμπορίου και ευρύτερα της οικονομίας. Με την παρουσίαση
των χαρακτηριστικών της νέας κοινωνικής οργάνωσης και του τρόπου να επιτευχθεί η
μετάβαση στο έργο κάθε θεωρητικού, θα αναδείξουμε τις αξίες που μοιράζεται η μεταβατική
και η νέα οικονομική και πολιτική οργάνωση με τις αξίες οργάνωσης, λειτουργίας και
διακυβέρνησης της ΚΑΟ. Η σύνδεση αυτή επιβεβαιώνει την σχέση της ΚΑΟ με την
κοινωνική αλλαγή και τον κοινοτισμό και αναδεικνύει την προεικονιστική λειτουργία των
εγχειρημάτων της και τον πολιτικό τους χαρακτήρα.
Λέξεις – Κλειδιά
Διπλωματική Εργασία v
Κοινωνική αλλαγή, Αυτοοργάνωση, Επανάσταση, Κοινότητα, Συνεταιρισμός, Κοινωνική και

Αλληλέγγυα Οικονομία
Διπλωματική Εργασία vi
«The contribution of alternative forms of socio-economic organisation

to social change and their relationship with the SSE through the work
of Owen, Landauer, Proudhon and Kropotkin»
Amalia Mavrogeni
Abstract
The aim of the work is to highlight classic approaches to the role of alternative social forms
in achieving social change and the common values of these alternative forms of organisation
with the Social and Solidarity Economy. More specifically, the object of the work is the brief
exploration and connection of the concepts of social change, communityism and the Social
and Solidarity Economy and their manifestation in the imaginary communities of the classical
theorists of the 18th, 19th and 20th century Robert Owen,Pierre-Joseph Proudhon, Gustav
Landauer andPyotr Alexeyevich Kropotkin, who argue that the formation of alternative
social, political and economic spaces can contribute much more than revolutionary reversals
and violent conflicts to a total social change. Τhe reversal of the social's subordination to
economic and social equality are common basic conditions for the new society in the work of
the four theorists, while the same conditions are met in the organization and operation of the
various projects of the SSE.
The expected results of the survey include highlighting the link between global changes in
social organisation and attitudes to radical social forms, which follow alternative ways of
organising work, production, trade and the economy more broadly. By presenting the
characteristics of the new social organization and how to achieve the transition to the work of
each theorist, we will highlight the values shared by the transitional and the new economic
and political organization with the values of organization, operation and governance of the
SSE. This link confirms the relationship of the SSE with social change and communityism
and highlights the pre-imaging function of its projects and their political character.
Διπλωματική Εργασία vii

Keywords
Social change, Self-organization, Revolution, Community, Cooperative, Social and Solidarity

Economy
Διπλωματική Εργασία viii

Περιεχόμενα
Περίληψη...............................................................................................................................v
Abstract................................................................................................................................vii
Περιεχόμενα..........................................................................................................................ix
Κατάλογος Εικόνων..............................................................................................................xi
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια...........................................................................................xii
Εισαγωγή..............................................................................................................................1
1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής και η σχέση της με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα
Οικονομία και τον κοινοτισμό..............................................................................................5
1.1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής..........................................................................5
1.2 Η έννοια της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η λειτουργία της ως
φορέας κοινωνικής αλλαγής.............................................................................................8
1.2.1 Χαρακτηριστικά της ΚΑΟ......................................................................................8
1.2.2 Η ΚΑΟ ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.............................................................11
1.3 Η έννοια της κοινότητας και η λειτουργία της ως φορέας κοινωνικής αλλαγής 16
1.3.1 Τα χαρακτηριστικά της κοινότητας...............................................................16
1.3.2 Η κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής και το κίνημα του κοινοτισμού
…………………………………………………………………………………………………………………18
2. Η αυτόνομη κοινότητα του Robert Owen.......................................................................21
2.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Owen...........................................................21
2.2 Η κοινωνική μεταρρύθμιση στο έργο του Owen......................................................22
2.3 Η αυτόνομη κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.........................................24
i. Πληθυσμός και εγκαταστάσεις............................................................................25
ii. Εργασία.................................................................................................................27
iii. Διακυβέρνηση και σωφρονισμός.....................................................................27
iv. Εκπαίδευση και ψυχαγωγία.............................................................................28
2.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κοινότητα του Οwen.............................................................29
3. Η μουτουαλιστική κοινότητα του Pierre-Joseph Proudhon............................................32
3.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Proudhon....................................................32
3.2 H επανάσταση στο έργο του Proudhon....................................................................33
3.3 H μουτουαλιστική φεντεραλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής....36
i. Λαϊκή Τράπεζα......................................................................................................36
ii. Ιδιοκτησία.............................................................................................................37
iii. Εργασία.............................................................................................................38
iv. Εξουσιαστικοί θεσμοί.......................................................................................40
3.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην μουτουαλιστική κοινότητα του Proudhon..........................41
4. Η σοσιαλιστική κοινότητα του Gustav Landauer...........................................................44
4.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Landauer.....................................................44
4.2 Η επανάσταση στο έργο του Landauer.....................................................................45
4.3 Η σοσιαλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής...................................47
4.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην σοσιαλιστική κοινότητα του Landauer.................................49
5. Η κομμούνα του Pyotr Alexeyevich Kropotkin..........................................................52
5.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Kropotkin................................................52
Διπλωματική Εργασία ix
5.2 Η επανάσταση στο έργο του Kropotkin...............................................................53

5.3 Η κομμούνα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.........................................................55
5.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κομμούνα του Kropotkin......................................................61
Συμπεράσματα............................................................................................................63
Βιβλιογραφικές Αναφορές..................................................................................................70
Ηλεκτρονικές Πηγές............................................................................................................72
Διπλωματική Εργασία x
Κατάλογος Εικόνων
Εικόνα 1 Υπολογισμός του κόστους ζωής ανά τάξη στις μεταβατικές κοινότητες.
Διπλωματική Εργασία xi
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια
ΚΑΟ Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία

SSE Social and Solidarity Economy
WISEs Work Integration Social Enterprises
Διπλωματική Εργασία xii

Εισαγωγή
Ο Διαφωτισμός και στην συνέχεια η Γαλλική και η Βιομηχανική Επανάσταση διαμόρφωσαν

μια νέα ιδιαίτερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης στην Δύση, την νεωτερικότητα, η οποία έχει
σαφείς διαφορές από την προηγούμενη φεουδαλιστική και παραδοσιακή οικονομική,
πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Η νεωτερικότητα υπήρξε αποτέλεσμα ενός συνδυασμού
ζυμώσεων πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών, οι οποίες προκλήθηκαν
από εσωτερική ή εξωτερική επιρροή και σύγκρουση και οδήγησαν στην εκκοσμικεύση του
κράτους και του πολιτισμού και στην διαμόρφωση του παγκόσμιου καπιταλιστικού
συστήματος. Η νεωτερικότητα οργανώνεται γύρω από το έθνος-κράτος και την
καπιταλιστική οικονομία, η οποία βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και οικοδομείται πάνω
στον ορθολογισμό, τον ατομικισμό και τον διαχωρισμό ιδιωτικού και δημοσίου[CITATION
Stu10 \t \l 1032 ].
Βασικές αξίες του Διαφωτισμού, που συνδιαμόρφωσαν την νεωτερικότητα είναι ο
ορθολογισμός, ο εμπειρισμός και η επιστήμη, που θεωρήθηκαν μέσο κοινωνικής προόδου
και επίτευξης κοινωνικής ευημερίας. Ταυτόχρονα, αναδείχθηκε ο ατομικισμός και η πίστη
στην ομοιογένεια της ανθρώπινης φύσης, η ατομική ελευθερία και η ανοχή στην πολιτιστική
διαφορετικότητα. Η νέα θεώρηση της κοινωνίας, ως άθροισμα ατομικοτήτων, η
συνειδητοποίηση ότι η υπάρχουσα μορφή ευρωπαϊκής κοινωνικής οργάνωσης δεν είναι η
ανώτερη και η πίστη ότι οι κοινωνικές μεταβολές μπορούν να μελετηθούν με επιστημονικά
εργαλεία έθεσαν τα θεμέλια για την μελέτη της κοινωνίας και την ανάπτυξη της κοινωνικής
επιστήμης. Παράλληλα, η Γαλλική επανάσταση και οι άλλες πολιτικές επαναστάσεις του
18ου και 19ου αιώνα διεκδίκησαν την αναδιαμόρφωση της πολιτικής οργάνωσης με βάση την
λογική και όχι την συνήθεια, την λαϊκή συμμετοχή στην εξουσία και το τέλος της μοναρχίας,
τονίζοντας την πολιτική υπόσταση του ατόμου και την ανάγκη για ελευθερία. Οι κοινωνικές
και πολιτικές αλλαγές, που ακολούθησαν οδήγησαν μεταξύ άλλων και στην δημιουργία μιας
οικονομικά ισχυρής μεσαίας τάξης, η οποία μπορούσε πλέον να συμμετάσχει στην εξουσία.
Η Βιομηχανική επανάσταση, μεταξύ των μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών,
που έφερε, δημιούργησε την αστική εργατική τάξη, μετατρέποντας τον γεωργικό πληθυσμό
σε εργάτες εργοστασίων, που συνέρρεαν στα αστικά κέντρα για να βρουν εργασία, ενώ η
χρήση των μηχανών δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μαζική παραγωγή και ανάπτυξη του
καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. Ο συνδυασμός αυτών των επιρροών δημιούργησε
Διπλωματική Εργασία 1
την κοινωνία της νεωτερικότητας, όπου το άτομο έρχεται σε προτεραιότητα από το σύνολο
και ο ορθολογισμός διαμορφώνει το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα[CITATION Stu03
\t \l 1032 ].
Μέσα σε αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο και αντιλαμβανόμενοι την κοινωνική ανισότητα και τα
προβλήματα διαβίωσης της εργατικής τάξης, κοινωνικοί και πολιτικοί θεωρητικοί του 18 ου
και 19ου αιώνα προσπάθησαν να βρουν λύσεις για την εξισορρόπηση της κοινωνικής και
οικονομικής ανισότητας. Το καπιταλιστικό σύστημα αντιμετωπιζόταν ήδη ως ένα
προβληματικό οικονομικό σύστημα με αρνητικές επιπτώσεις στην ατομική ζωή και νέα
κοινωνικοπολιτικά ρεύματα, όπως του σοσιαλισμού και του αναρχισμού, δημιουργήθηκαν
από την ανάγκη διαμόρφωσης προτάσεων εναλλακτικής του καπιταλισμού κοινωνικής,
πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης. Ο καπιταλισμός και η ελεύθερη αγορά επικρίνονταν
λόγω της προώθησης ωφελιμιστικών ατομικιστικών αξιών, που δεν μπορούν να
ανοικοδομήσουν μια δίκαιη και συνεκτική κοινωνία, ενώ αναπτύχθηκε ο συνεταιρισμός και
πολλαπλασιάστηκαν οι ενώσεις εργατών και καταναλωτών, σε μια προσπάθεια υπεράσπισης
των συμφερόντων τους. Ο Max Weber [CITATION Max10 \n \t \l 1032 ] αναλύοντας το
πνεύμα του καπιταλισμού αναφέρει ως βασικά χαρακτηριστικά του τον ωφελιμισμό, την
σύνδεση του ατομικού οφέλους με το οικονομικό κέρδος και την οικονομική επιβίωση του
ικανότερου, την μετατροπή της εργασίας από μέσο συντήρησης σε αυτοσκοπό και την
αναγκαστική προσαρμογή στις αξίες αυτές για μια επιτυχημένη κοινωνικά και οικονομικά
πορεία. Το πνεύμα του καπιταλισμού βρήκε την έκφραση του στην καπιταλιστική
επιχείρηση, η οποία μπορεί να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί μόνο μέσα σε αυτό το αξιακό
πλαίσιο. Η αναζήτηση μοντέλων αντικατάστασης του καπιταλιστικού συστήματος έφερε στο
επίκεντρο την οικονομία και την σχέση της με την κοινωνική και πολιτική οργάνωση και
έθεσε ως ζητούμενο την κοινωνικοποίηση των λειτουργιών της και την προτεραιοποίηση του
κοινωνικού, έναντι του οικονομικού.
Ο 20ος και 21ος αιώνας δεν έφεραν την ζητούμενη κοινωνική αλλαγή, αντιθέτως
χαρακτηρίζονται από μια αντίληψη παντοδυναμίας του καπιταλισμού και αναγνώρισης του,
ως την ανώτερη και μόνη ορθολογική και δυνατή μορφή οικονομικής οργάνωσης. Ήδη από
τα τέλη του 19ου αιώνα επίκεντρο της οικονομικής σκέψης δεν είναι το σύνολο, αλλά ο homo
economicus, ο οποίος δρα με βάση τον ορθολογισμό και έχει ως μοναδικό στόχο την
επίτευξη του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους με το μικρότερο δυνατό κόστος. Ο ίδιος ο
καπιταλισμός εξελίχθηκε, επηρεάστηκε ιδιαίτερα και από την ψηφιακή επανάσταση του 20 ου
αιώνα, και χαρακτηρίζεται από μια όλο και πιο αυστηρή ορθολογικότητα και αυξανόμενη
αυτονομία από την κρατική ρύθμιση, οδηγώντας στον φιλελευθερισμό και στην αποθέωση
του εγωϊσμού. Η οικονομική σκέψη επικεντρώθηκε στην παραγωγή σωστών οικονομικών
προβλέψεων, μέσω της βελτιστοποίησης μαθηματικών τεχνικών, δίνοντας στην μελέτη της
οικονομίας ένα φορμαλιστικό και αριθμητικό χαρακτήρα, που εξοβέλισε το κοινωνικό
στοιχείο από την οικονομία και επέφερε την αντικατάσταση της κλασικής πολιτικής
οικονομίας1 με την νεοκλασική οικονομική. Ωστόσο, η εξέλιξη και η επικράτηση του
καπιταλισμού δεν εμπόδισε την εμφάνιση μεγάλων οικονομικών κρίσεων κατά τον 20 ο και
τον 21ο αιώνα. Οι κρίσεις αυτές δημιούργησαν ρωγμές στο γόητρο του καπιταλισμού και
ανησυχία για το μέλλον, καθώς η αγορά απέτυχε να αυτορυθμιστεί και να διατηρήσει τις
ισορροπίες και οδήγησε σε μεγαλύτερες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, σε αύξηση
της ανεργίας και σε φτωχοποίηση μεγάλου μέρους της εργατικής και μεσαίας τάξης. Το
κράτος στάθηκε ανίκανο να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες και νέες κοινωνικές ανάγκες, οι
οποίες βρήκαν ως ένα βαθμό ικανοποίηση μέσα από την ανάπτυξη εγχειρημάτων ΚΑΟ. Το
αίτημα για κοινωνικοποίηση της οικονομίας και κοινωνική ισότητα παραμένει
ανικανοποίητο μέχρι και σήμερα και αναδεικνύει την αναγκαιότητα ανάπτυξης
εναλλακτικών προτάσεων κοινωνικής οργάνωσης[CITATION Μυλ12 \l 1032 ].
Η μελέτη των προτάσεων για την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής μέσω της κοινότητας,
των κλασικών θεωρητικών Robert Owen, Pierre-Joseph Proudhon, Gustav Landauer και
Pyotr Alexeyevich Kropotkin και η σύνδεση των κοινοτήτων τους με τις αξίες της ΚΑΟ,
αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Στο πρώτο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά
στην έννοια της κοινωνικής αλλαγής και την ιστορική εξέλιξη της, καθώς και του ρόλου που
διαδραματίζει η επανάσταση σε αυτήν. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε στις αξίες της ΚΑΟ
και στον ρόλο της ως φορέα κοινωνικής αλλαγής, καθώς και στα χαρακτηριστικά της
κοινότητας και τον ρόλο της, ως φορέα κοινωνικής αλλαγής μέσα από το κίνημα του
κοινοτισμού. Στα επόμενα κεφάλαια, θα επικεντρωθούμε σε ένα θεωρητικό ανά κεφάλαιο,
αναλύοντας την θέση του σχετικά με την κοινωνική αλλαγή και την επανάσταση και
περιγράφοντας την μεταβατική κοινότητα, που προτείνει ως μέσο για την αλλαγή και θα
αναδείξουμε τα κοινά σημεία της οικονομικής οργάνωσης των τεσσάρων μορφών κοινότητας
με τις αξίες της ΚΑΟ, όπως αυτές εκδηλώνονται και σε σύγχρονα εγχειρήματα κοινωνικής
οικονομίας.
1
Η πολιτική οικονομία υπήρξε μια θεωρία γύρω από την βιομηχανική κοινωνία και τον καπιταλισμό με βασικό
εκπρόσωπο τον Adam Smith (1723-1790). Βασικές θέσεις της είναι η αναγνώριση της εργασίας ως πηγής κάθε
πλούτου και η αντίληψη της αγοράς ως αυτορρυθμιζόμενης και ανεξάρτητης από την κοινωνία λειτουργίας, που
ελέγχει την συμπεριφορά των ατόμων. Η αγορά θεωρείται μια θετική δύναμη, που προσφέρει κοινωνική τάξη
και συνοχή και πρέπει να μελετηθεί, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τις κυβερνήσεις με τον βέλτιστο
τρόπο[ CITATION Geo12 \l 1033 ].
Το ερευνητικό ερώτημα που τίθεται είναι ποια χαρακτηριστικά έχουν οι εναλλακτικές
κοινότητες των τεσσάρων θεωρητικών και ποιες αξίες της ΚΑΟ εκδηλώνονται στις
κοινότητες τους, καθώς και ποιες είναι οι δυνατότητες αυτών των μορφών κοινωνικής και
οικονομικής οργάνωσης, ως φορέων κοινωνικής αλλαγής. Στόχος της εργασίας είναι η
διερεύνηση των αξιών της ΚΑΟ στην σοσιαλιστική και αναρχική σκέψη του 18 ου και 19ου
αιώνα και η ανάδειξη της ως απαραίτητο συστατικό μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας,
εναλλακτικής του καπιταλισμού, που επιθυμεί την κοινωνικοποίηση της οικονομίας. Η κοινή
πίστη των τεσσάρων θεωρητικών στην αναγκαιότητα αλλαγής του οικονομικού συστήματος,
τα κοινά τους αιτήματα για μια κοινότητα αυτάρκη, αυτόνομη και δίκαιη και οι κοινές αξίες
της οικονομικής τους θεώρησης με την ΚΑΟ, αναδεικνύουν την ΚΑΟ ως μια σταθερή στον
χρόνο εναλλακτική λύση, που εξελίσσεται ταυτόχρονα με τον καπιταλισμό, ως προς την
μορφή των εκδηλώσεων της, μένοντας, όμως, σταθερή στις αξίες, που πρεσβεύει.
Η μεθοδολογία έρευνας που θα βασιστεί η εργασία είναι η έρευνα δευτερογενών
βιβλιογραφικών πηγών με την μέθοδο της βιβλιογραφικής ανασκόπησης με εστίαση στο
έργο κλασικών θεωρητικών και την κριτική προσέγγιση αυτών. Αντικείμενο μελέτης θα
αποτελέσει το βιβλιογραφικό έργο των κλασικών θεωρητικών Robert Owen, Pierre-Joseph
Proudhon, Gustav Landauer και Pyotr Alexeyevich Kropotkin. Παράλληλα, θα μελετηθεί
βιβλιογραφία από το πεδίο της κοινωνιολογίας, του κοινοτισμού και της ΚΑΟ, ώστε να
συνδεθεί η έννοια της κοινωνικής αλλαγής με την λειτουργία της κοινότητας και τις
εκδηλώσεις της ΚΑΟ. Τέλος, θα χρησιμοποιηθούν ηλεκτρονικές πηγές για την αναφορά σε
σύγχρονα εγχειρήματα της ΚΑΟ, τα οποία ακολουθούν κοινές αξίες, με τις διερευνώμενες
κοινότητες.
1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής και η σχέση της με την
Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και τον κοινοτισμό
1.1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής
Η κοινωνική αλλαγή αποτελεί ένα νεωτεριστικό όρο, που αναφέρεται σε μια σκόπιμη και
συνειδητή μεταβολή στην δομή, την οργάνωση και λειτουργία μιας κοινωνίας. Η έννοια της
κοινωνικής αλλαγής αντικατέστησε την έννοια της κοινωνικής εξέλιξης, η οποία
διαμορφώθηκε κάτω από την επιρροή της Δαρβινικής εξελικτικής θεωρίας και αναφέρεται σε
μια γραμμική εξελικτική κοινωνική πορεία, από πιο απλές κοινωνικές μορφές σε πιο
σύνθετες, η οποία οφείλεται στην συνένωση όλο και περισσότερων ομάδων και στην αύξηση
του μεγέθους της κοινωνίας. Η εξελικτική θεωρία αποδέχεται ότι η κοινωνία συνεχώς
προοδεύει χωρίς να χρειάζεται εξωτερικές παρεμβάσεις και ότι ισχύει και στο κοινωνικό
πεδίο η επιβίωση του ισχυρότερου και η λειτουργία της φυσικής επιλογής[ CITATION
Geo12 \l 1032 ].
Η εξελικτική θεωρία έδωσε επιστημονικό κύρος στην προϋπάρχουσα παραδοσιακή έννοια
της προόδου, η οποία κυριαρχούσε στην κοινωνική σκέψη από τον 16 ο αιώνα και συνδεόταν
με την κοινωνική ωφέλεια της ανάπτυξης της γνώσης. Η θεωρία της προόδου
αντιλαμβανόταν ως ενιαία την φύση του ανθρώπου, την εξελικτική πορεία του και τον χώρο,
που δραστηριοποιείται και ως βήμα καθολικής προόδου την μεμονωμένη πρόοδο ενός
τμήματος του συνόλου. Οι φυσικοί νόμοι θεωρείτο, επίσης, ότι καθορίζουν την πορεία του
ανθρώπου, τους οποίους είμαστε ικανοί να γνωρίζουμε και να ελέγχουμε μέσω της νοητικής
λειτουργίας και της ανάπτυξης της επιστήμης. Η ικανότητα εφαρμογής γνώσεων προς το
κοινωνικό όφελος και την αντιμετώπιση των δυσκολιών επιβίωσης είναι αυτή που ανέδειξε
ως πρόοδο την πορεία προς κατάκτηση μεγαλύτερης γνώσης. Σήμερα η έννοια της
οικονομικής ανάπτυξης, έχει δώσει στην κοινωνική εξέλιξη μια νέα νοηματοδότηση, που
επικεντρώνεται στην επίτευξη ενός μεγαλύτερου ορθολογισμού στην οικονομική και
κοινωνική οργάνωση και στοχεύει στην αύξηση του ατομικού οικονομικού οφέλους
[CITATION Τσα99 \l 1033 ].
Η κοινωνική αλλαγή θέτει κοινωνικά αιτήματα και διεκδικήσεις και τα βασικά
χαρακτηριστικά της είναι η επιρροή κοινωνικών συνόλων, μέσω δομικών μεταβολών της
κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης, οι οποίες σταθεροποιούνται για ένα
χρονικό διάστημα δημιουργώντας ένα νέο κατεστημένο σύστημα και ήρθαν ως αποτέλεσμα
κάποιας σταδιακής ή απότομης διαδικασίας μεταβολής. Η κοινωνική αλλαγή μπορεί να είναι
αποτέλεσμα εσωτερικών διεργασιών, δηλαδή επιμέρους εσωτερικών μεταβολών, που τελικά
επηρεάζουν ολόκληρο το σύστημα, ή εξωτερικών μεταβολών, που επιβλήθηκαν στο
εσωτερικό της κοινωνίας από εξωτερικούς παράγοντες ή που είναι αποτέλεσμα επιρροής
επαφών με διαφορετικής οργάνωσης κοινωνίες ή, τέλος, συνδυασμός εσωτερικών και
εξωτερικών παραγόντων. Οι μεταβολές, που μπορεί να συμβάλουν στην επίτευξη κοινωνικής
αλλαγής, είναι είτε πολιτισμικές και συνδέονται με την ιδέα της Προόδου, είτε μεταβολές
στην παραγωγική διαδικασία, είτε επιμέρους μεταβολές των διαδικασιών και του
συστήματος, όπως η εκβιομηχανισμός, είτε, τέλος, μεταβολές, που επιτυγχάνονται από την
δράση ατόμων ή ομάδων, φορέων της αλλαγής, όπως μια κοινωνική τάξη.[CITATION
Τσα99 \l 1032 ].
Η κοινωνική αλλαγή, λοιπόν, μπορεί να είναι αποτέλεσμα σταδιακών μεταβολών επιμέρους
κοινωνικών δομών και λειτουργιών, αλλά μπορεί να είναι και μια απότομη καθολική αλλαγή,
που δημιουργεί μια ιστορική τομή, και συνδέεται με την εκδήλωση ριζοσπαστικών δράσεων,
όπως η πολιτική επανάσταση. Η επανάσταση αποτελεί μια κοινωνική δράση, που
εκδηλώνεται από ένα μαζικό κοινωνικό κίνημα, ικανό να κυβερνήσει και να φέρει
διαρθρωτικές αλλαγές στο υπάρχον σύστημα, προϋποθέτοντας την απειλή ή και την χρήση
βίας και θέτοντας ως στόχο την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας. Η επανάσταση είναι
πάντοτε συνδεδεμένη με κοινωνικά κινήματα μετασχηματισμού, τα οποία επιδιώκουν βίαιες
και συνολικές αλλαγές, μέσω μιας συλλογικής προσπάθειας προώθησης κοινών
συμφερόντων. Τα μεταρρυθμιστικά κοινωνικά κινήματα, από την άλλη, επιδιώκουν την
μερική κοινωνική αναδιαμόρφωση και την εξισορρόπηση συγκεκριμένων
ανισοτήτων[CITATION Ant02 \l 1032 ].
Οι πολιτικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα κατέλυσαν την φεουδαλιστική οργάνωση
και διεκδίκησαν την πολιτική ισότητα και την νομιμοποίηση της εξουσίας μέσω ενός
κοινωνικού συμβολαίου. Στην συνέχεια η βιομηχανική επανάσταση έφερε διαρθρωτικές
αλλαγές στην οικονομική οργάνωση και δημιούργησε τις συνθήκες για την ανάπτυξη του
καπιταλιστικού συστήματος. Η νέα βιομηχανική κοινωνία διαφέρει ριζικά από την
φεουδαλιστική και οργανώνεται γύρω από το οικονομικό ιδεώδες της ελεύθερης αγοράς. Η
μετατροπή της φεουδαλιστικής κοινωνίας σε βιομηχανική και καπιταλιστική δημιούργησε
μια σειρά κοινωνικών προβλημάτων και ανισοτήτων και οδήγησε στην δημιουργία της
εργατικής τάξης και στην αναζήτηση λύσεων για την βελτίωση των άθλιων συνθηκών
διαβίωσης της, που χαρακτηρίζονταν από μεγάλη θνησιμότητα, ελλιπή ιατροφαρμακευτική
περίθαλψη, πολύωρη εξαντλητική εργασία, παιδική εργασία και υποβαθμισμένες συνθήκες
στέγασης. Στις συνθήκες αυτές αναπτύχθηκε το ρεύμα του σοσιαλισμού, το οποίο επιδιώκει
την αντικατάσταση του καπιταλιστικού από το σοσιαλιστικό σύστημα, ενώ, παράλληλα,
εμφανίστηκαν και πιο συντηρητικά ιδεολογικά ρεύματα, αντίθετα στον σοσιαλισμό του Marx
και στην κοινωνική επανάσταση, που επιδίωκαν την κοινωνική μεταρρύθμιση εντός του
καπιταλιστικού συστήματος, αποφεύγοντας την κοινωνική επανάσταση και επιθυμώντας την
διατήρηση της τάξης και της ασφάλειας. Παράλληλα, μια ακόμα προσέγγιση της κοινωνικής
αλλαγής αποτελεί η θεωρία της βελτίωσης, που υποστηρίζει ότι η αλλαγή δεν θα έρθει μέσω
άμεσων και καθολικών ή σταδιακών και επιμέρους δομικών μεταβολών, αλλά μέσω της
αναμόρφωσης των ανθρώπων. Η θεωρία της βελτίωσης επιρρίπτει τις ευθύνες για τα
κοινωνικά προβλήματα στα άτομα, τα οποία εκδηλώνουν προβληματικά χαρακτηριστικά,
όπως η ανηθικότητα, η ροπή στην εγκληματικότητα και ο αλκοολισμός. Τα άτομα μπορούν
να αναμορφωθούν μέσω της εκπαίδευσης και να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία, χωρίς να
επηρεαστεί η κατεστημένη κοινωνική δομή. Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε σαν αντίδραση στις
σοσιαλιστικές ιδέες και την διεκδίκηση μιας ριζικής συστημικής αλλαγής, η οποία απειλεί
την κοινωνική σταθερότητα και ασφάλεια[ CITATION Geo12 \l 1032 ]. Ταυτόχρονα με την
ανάπτυξη των θεωριών για την κοινωνική μεταμόρφωση, επισημάνθηκε από τους
σοσιαλδημοκράτες ένα χαρακτηριστικό της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας, που
αποτελεί εμπόδιο στην ριζική άμεση κοινωνική αλλαγή. Αυτό αφορά σε θεσμούς, όπως οι
κοινοβουλευτικοί αντιπροσωπευτικοί μηχανισμοί, οι μηχανισμοί ελέγχου και καταστολής, τα
συνδικαλιστικά όργανα κ.λπ., οι οποίοι περιορίζουν την πιθανότητα μιας γενικευμένης
εξέγερσης και λειτουργούν ως μέσα διαχείρισης, διαπραγμάτευσης και εκτόνωσης των
κοινωνικών συγκρούσεων[CITATION Mic01 \l 1032 ].
Μέσα στα πλαίσια αυτά, λοιπόν, και κατά την διάρκεια του 19 ου αιώνα η ιδεολογία του
σοσιαλισμού διαμορφώνεται κυρίως στην Αγγλία, την Γαλλία και την Γερμανία και οδηγεί
σε ρεύματα, όπως ο ουτοπικός σοσιαλισμός2 και ο αναρχισμός, που προσπαθούν να δώσουν
την δική τους λύση στα κοινωνικά προβλήματα. Κοινός στόχος είναι η καθολική ριζική
κοινωνική αλλαγή προς μια κοινωνία, που θα χαρακτηρίζεται από κοινωνική ισότητα,
δικαιοσύνη και κοινωνικοποίηση της οικονομίας, χωρίς να διακυβευτεί η κοινωνική
ασφάλεια και η τάξη. Η νέα κοινωνία θα δημιουργηθεί μέσω της οικειοθελούς οργάνωσης σε
κοινότητες, που θα λειτουργούν με βάση την συνεργατικότητα και την αλληλεγγύη και θα
2
Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές υποστηρίζουν ότι η οικειοθελής καθολική συμμετοχή στην δημιουργία κοινοτήτων
βασισμένων σε θετικές αξίες, όπως η συνεργατικότητα, μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα κοινωνία,
απορρίπτοντας την ταξική πάλη και την πολιτική επανάσταση ως μέσο για την επίτευξη του
σοσιαλισμού[ CITATION wik21 \l 1032 ].
ακολουθούν μια νέα θεώρηση της αξίας, που θα βασίζεται στην κοινωνική
ωφελιμότητα[ CITATION Mic01 \l 1032 ].
.
1.2 Η έννοια της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η

λειτουργία της ως φορέας κοινωνικής αλλαγής
1.2.1 Χαρακτηριστικά της ΚΑΟ
Η σύγχρονη έννοια της κοινωνικής οικονομίας έχει τις ρίζες της στον 18ο και 19ο αιώνα ,
οπότε και εμφανίστηκαν και πολλαπλασιάστηκαν ενώσεις εργατών με την μορφή
αλληλασφαλιστικών ταμείων, ενώσεων αλληλοβοήθειας και συνεταιρισμών σαν αντίδραση
στην βιομηχανοποίηση και την εφαρμογή του καπιταλιστικού μοντέλου, τα οποία οδήγησαν
στην φτωχοποίηση των αγροτών, την δημιουργία της εργατικής τάξης και την εμφάνιση
μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων[CITATION Διε08 \t \l 1032 ]. Ο όρος κοινωνική οικονομία
σήμερα αντικατοπτρίζει ένα υβριδικό οικονομικό μόρφωμα, το οποίο τοποθετείται ανάμεσα
στην αγορά, το κράτος και την κοινότητα και συνδυάζει τις τρεις βασικές οικονομικές αρχές,
της αγοράς, της αναδιανομής και της αμοιβαιότητας. Σύμφωνα με τον Polanyi [CITATION
Pol07 \n \t \l 1032 ] οι αρχές της αμοιβαιότητας και της αναδιανομής εξασφαλίζουν μια
παραγωγή, που επικεντρώνεται στην συντήρηση της οικογένειας και της κοινότητας και σε
ηθικές απολαβές κοινωνικής αναγνώρισης και όχι στο ατομικό οικονομικό κέρδος, όπου
στοχεύει ο καπιταλισμός, καθώς εντάσσουν το οικονομικό σύστημα στις κοινωνικές σχέσεις.
Η αμοιβαιότητα και η αναδιανομή σε συνδυασμό με την αρχή της οικιακής οικονομίας,
δηλαδή της παραγωγής για την ικανοποίηση των μελών της παραγωγικής μονάδας,
αποτελούσαν την βάση της οικονομικής οργάνωσης μέχρι το τέλος του φεουδαλισμού στην
δυτική Ευρώπη, οπότε και η αρχή του κέρδους και η λειτουργία της αγοράς, ως
προϋποθέσεις παραγωγής αντικατέστησαν την μέχρι τότε επικρατούσα αρχή της χρήσης και
την αυτονομία της παραγωγικής μονάδας.
Η έννοια της κοινωνικής οικονομίας περιλαμβάνει συλλογικά εγχειρήματα τα οποία

ακολουθούν συγκεκριμένες αρχές: βασικός τους στόχος δεν είναι το οικονομικό κέρδος,
αλλά η εξυπηρέτηση των μελών τους ή ολόκληρης της κοινότητας, είναι διοικητικά
αυτόνομες, εφαρμόζουν την αρχή «ένα μέλος-μια ψήφος» στην λήψη αποφάσεων και το
πλεόνασμα διανέμεται κατά προτεραιότητα στα μέλη και τους εργαζομένους. Εκδηλώνεται
με πλήθος μορφών, όπως οι συνεταιρισμοί, οι ενώσεις αλληλοβοήθειας, οι μη κερδοσκοπικοί
οργανισμοί και οι κοινωνικές επιχειρήσεις. Η έννοια της αλληλέγγυας οικονομίας προέρχεται
από την εμπειρία των ριζοσπαστικών κινημάτων της Λατινικής Αμερικής και περιλαμβάνει
εγχειρήματα που συνδυάζουν οικονομικούς στόχους, βασισμένους στην αμοιβαιότητα, και
πολιτικούς στόχους, καθώς δημιουργούν αυτόνομους δημόσιους χώρους συζήτησης, όπως
συμβαίνει με τα απαλλοτριωμένα από τους εργάτες εργοστάσια και την ελληνική ΒΙΟΜΕ 3. Η
επικοινωνία των εμπειρικών εκδηλώσεων της κοινωνικής και της αλληλέγγυας οικονομίας
οδήγησε στην ενοποίηση τους και την χρήση του όρου κοινωνική και αλληλέγγυα
οικονομία[CITATION Αδά14 \t \l 1032 ].
Η έννοια της ΚΑΟ είναι, λοιπόν, πολυδιάστατη. Είναι δύσκολο να της αποδοθούν σαφείς
ορισμοί λόγω της πληθώρας των χαρακτηριστικών που υιοθετεί, ανάλογα με το πού, πότε,
πώς και γιατί εκδηλώνεται. Για το λόγο αυτό συναντάμε πολλές διαφορετικές ερμηνείες και
τρόπους προσέγγισης της, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά στα οποία δίδεται βαρύτητα. Ο
όρος ‘κοινωνική οικονομία’ εμπεριέχοντας τον όρο ‘κοινωνική’ σηματοδοτεί την έντονη
κοινωνική διάσταση, η οποία συνοδεύει την παραγωγική λειτουργία της. Η δημιουργία
κοινωνικού αντικτύπου είναι εγγενές χαρακτηριστικό των εγχειρημάτων της ΚΑΟ, και αυτός
δεν αφορά μόνο στην κάλυψη ανικανοποίητων αναγκών, αλλά και στην ευρύτερη
ευαισθητοποίηση, την ενημέρωση και την καθολική αναδιαμόρφωση της επικρατούσας
καπιταλιστικής νοοτροπίας, όπου ζητούμενο είναι το οικονομικό κέρδος και βάση ο
ατομικισμός και ο ορθολογισμός, προς μια νέα κοινωνική αντίληψη της αξίας και του
κέρδους και προς την καλλιέργεια της κοινωνικής αλληλεγγύης και της οικονομικής
αμοιβαιότητας. Η σημασία της κοινωνικής προσφοράς και της επιδίωξης κοινωνικού
κέρδους, έναντι του οικονομικού στην ΚΑΟ αποτυπώνεται θεσμικά με την προσπάθεια
καθορισμού τρόπων μέτρησης του κοινωνικού αντικτύπου, ως δείκτη αναγνωρισιμότητας
και επιτυχίας των κοινωνικών επιχειρήσεων. Ο κοινωνικός αντίκτυπος μετριέται σε
συνάρτηση με 4 παράγοντες, την αξία που παράγεται από την δραστηριότητα, την αξία που
βιώνουν οι δικαιούχοι, οι συμμετέχοντες, τις θετικές όσο και αρνητικές επιπτώσεις, που έχει
3
Στην αυτοπαρουσίαση της στην επίσημη ιστοσελίδα η ΒΙΟΜΕ αναφέρει τις αρχές, τις οποίες επιθυμεί να
διαδώσει συνδυάζοντας οικονομικούς και πολιτικούς στόχους: «τα εργοστάσια και η διαχείριση του πλούτου,
σε αυτούς που παράγουν», «Επιμένουμε αγωνιζόμενοι/ες για δικαίωμα στην εργασία και την αξιοπρέπεια.»,
«Τα προϊόντα που παράγουν οι εργαζόμενοι/ες σε αυτό το εργοστάσιο, κουβαλάνε ένα μήνυμα… Το μήνυμα
μιας συνολικά διαφορετικής ζωής, από τον τρόπο που δουλεύουμε, μέχρι τη σχέση μας με το περιβάλλον..»,
«Επιλέγουμε την αλληλεγγύη, τον εργατικό έλεγχο στην παραγωγή, την αυτοδιεύθυνση μέσω της συνέλευσης
των εργαζομένων και την άμεση δημοκρατία στις αποφάσεις, δείχνοντας ένα δρόμο δύσκολο και συνάμα
αναγκαίο.» [ CITATION vio212 \l 1032 ].
η δράση και την αναφορά στο ποια θα ήταν η κατάσταση χωρίς την δραστηριότητα
[ CITATION OEC15 \l 1032 ].
Σημαντική εκδήλωση της κοινωνικής οικονομίας αποτελούν οι συνεταιρισμοί, που
αποτελούν μια εθελούσια ένωση προσώπων με σκοπό την αυτονομία και την ικανοποίηση
οικονομικών και κοινωνικών αναγκών. Οι συνεταιρισμοί ακολουθούν επτά βασικές αρχές,
που περιλαμβάνουν την εθελοντική και ανοιχτή συμμετοχή των μελών, τον δημοκρατικό
έλεγχο από τα μέλη, την οικονομική συμμετοχή των μελών, την διοικητική αυτονομία και
την ανεξαρτησία του συνεταιρισμού, την εκπαίδευση των μελών και την διάδοση των
συνεταιριστικών αρχών, την συνεργασία με άλλους συνεταιρισμούς και την βιώσιμη
ανάπτυξη της κοινότητας, με την οποία συνδέονται[ CITATION COO21 \l 1033 ]. Πολλοί
μεγάλοι συνεταιρισμοί, όπως η βάσκικη Mondragon, αποτελούν αυτόνομα οικοσυστήματα
και πρότυπα οικονομιών κοινότητας, που περιλαμβάνουν παραγωγικές και εμπορικές
μονάδες, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, υγειονομικές μονάδες και εκπαιδευτικά και
ερευνητικά ιδρύματα, ενώ το πλεόνασμα διανέμεται στους εργαζόμενους ή επενδύεται στον
συνεταιρισμό. [ CITATION mon20 \l 1032 ].
Κεντρικό ρόλο στην κοσμοθεωρία της ΚΑΟ έχει η θεώρηση της εργασίας, ως αναφαίρετο
δικαίωμα όλων και ως δραστηριότητα, που συμβάλει στην κοινωνικοποίηση και πνευματική
εξέλιξη του ατόμου. Η εργασία στην ΚΑΟ οργανώνεται συλλογικά και όλοι συμμετέχουν
στο εγχείρημα με ίσους όρους, απασχολούμενοι κυκλικά όλες τις θέσεις, ώστε να υπάρχει
ισότιμη συμμετοχή και ανάπτυξη δεξιοτήτων. Οι αποφάσεις παίρνονται από κοινού μέσα από
τις συνελεύσεις των εγχειρημάτων και δεν ανατίθενται υποχρεώσεις και εργασίες χωρίς την
συμφωνία των μελών. Κάθε μέλος συμμετέχει στις αποφάσεις με μια ψήφο και δεν
αναγνωρίζεται ιεραρχία ανάμεσα στα μέλη, αλλά ακολουθείται η αρχή του ‘ένα άτομο-μία
ψήφος’, ενώ το παραγόμενο πλεόνασμα μοιράζεται στα εργαζόμενα μέλη ή χρησιμοποιείται
για την ανάπτυξη του εγχειρήματος και της κοινότητας [ CITATION Fon10 \l 1032 ]. Η
σημασία της εργασίας στην ΚΑΟ οδήγησε στην ανάπτυξη κοινωνικών επιχειρήσεων
εργασιακής ένταξης (WISEs), για την αντιμετώπιση του αποκλεισμού από την αγορά
εργασίας. Οι ίδιες αξίες εμφανίζονται σε όλες τις κοινωνικές επιχειρήσεις και στους
συνεταιρισμούς, όπως και σε εγχειρήματα απαλλοτρίωσης των μέσων παραγωγής από τους
εργαζόμενους, όπως η ΒΙΟΜΕ.
Η ΚΑΟ συνδέεται και με την διαχείριση των κοινών πόρων, οι οποίοι μπορεί να είναι υλικοί,
όπως τα βοσκοτόπια, η θάλασσα, οι δημόσιοι χώροι, είτε άυλοι, όπως τα δίκτυα
επικοινωνίας, η παράδοση και το κοινωνικό κεφάλαιο. Τα κοινά τοποθετούνται στον τρίτο
τομέα, ανάμεσα στο κράτος και την αγορά, όπως και η ΚΑΟ. Η σχέση των κοινών και της
αγοράς αποτελεί ένα σύγχρονο προβληματισμό, καθώς η καπιταλιστική αγορά έχει την τάση
να περιφράσει και να εμπορευματοποιεί μέρη των κοινών. Για τον λόγο αυτό, είναι αναγκαία
η δημιουργία τοπικών αγορών, συνεταιρισμών και επιχειρήσεων οι οποίες θα είναι
ενταγμένες στην κοινωνική ζωή της κοινότητας, θα λειτουργούν ανταποδοτικά προς αυτήν
και θα ενδυναμώσουν την περιφρούρηση των κοινών υλικών και άυλων πόρων,
εκπληρώνοντας ταυτόχρονα κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους. Τα κοινά, όπως και η
ΚΑΟ, συνδέονται με την έννοια του κοινωνείν και την τοπικότητα, καθώς η ενδυνάμωση
τους συμβάλει στην περιφρούρηση των κοινών πόρων και στην διατήρηση της αυτονομίας
τους. Η διαχείριση των κοινών έχει σημαντική ηθική και πολιτική υπόσταση, καθώς
προσφέρει μια εναλλακτική του καπιταλισμού πρόταση ανάπτυξης και τρόπου ζωής, όπου το
ευ ζην βασίζεται στην αυτονομία, την αμοιβαιότητα και την προστασία του φυσικού πλούτου
και το συλλογικό όφελος προηγείται του ατομικού[CITATION Dav16 \l 1033 ].
1.2.2 Η ΚΑΟ ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.
Η ΚΑΟ, όπως είδαμε, έχει εγγενώς κοινωνικό χαρακτήρα και προωθεί αξίες διαφορετικές
από αυτές, που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό, θέτοντας ως επίκεντρο την ευημερία του
ανθρώπου και την βιώσιμη ανάπτυξη. Συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό κεφάλαιο, το οποίο
χρησιμοποιεί ως πόρο, αλλά ταυτόχρονα το ενισχύει και το αναπτύσσει, δημιουργώντας μια
συνεχή αλληλεπίδραση[CITATION Αδά12 \t \l 1032 ]. Το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί μια
αφηρημένη έννοια, όπου ο όρος κεφάλαιο δεν χρησιμοποιείται με την οικονομική του
διάσταση, αλλά έχει κοινωνικό περιεχόμενο και συνδέεται με τις κοινωνικές αξίες, που
διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις, τα δίκτυα διασυνδέσεων και επικοινωνίας, που
αναπτύσσονται σε μια κοινότητα και το άθροισμα των γνώσεων και των δεξιοτήτων που
κατέχουν τα μέλη της. Αποτελεί ένα άυλο δημόσιο αγαθό, το οποίο όσο χρησιμοποιείται,
τόσο αναπτύσσεται, έχοντας την δυναμική να μετατραπεί και σε οικονομικό κεφάλαιο.
Αναπτύσσεται παράλληλα με την ανάπτυξη μόνιμων κοινωνικών δεσμών που βασίζονται
στην αμοιβαία αναγνώριση, την αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη[ CITATION Κον06 \l 1032 ].
Η κοινωνική οικονομία καθώς εκδηλώνεται σε συλλογικά εγχειρήματα με δημοκρατική
διαχείριση βασίζεται, επίσης, σε ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς, στην αλληλεγγύη, στην
αμοιβαία εμπιστοσύνη και στην ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών και συμβάλει στην
σύσφιξη και ανάπτυξη των κοινωνικών αυτών δικτύων. Υπό αυτή την έννοια ανακυκλώνει
το κοινωνικό κεφάλαιο, καθώς χρησιμοποιεί τα υπάρχοντα δίκτυα για να οργανωθεί,
βασίζεται στην υπάρχουσα γνώση και δεξιότητες των συμμετεχόντων, αλλά την ίδια στιγμή
δημιουργεί νέα δίκτυα, νέες σχέσεις ( με προμηθευτές, πελάτες, κράτος και κοινότητα ) και
εξαπλώνει την υπάρχουσα γνώση μέσω της εκπαίδευσης, της εργασίας και του εθελοντισμού.
Με τον τρόπο αυτό το κοινωνικό κεφάλαιο μεγαλώνει συνεχώς και επανεπενδύεται στην
κοινότητα προσφέροντας πλέον και οικονομικά οφέλη[ CITATION Κον06 \l 1032 ].
Το κοινωνικό κεφάλαιο περιλαμβάνει τις δεξιότητες και την συσσωρευμένη γνώση που
κατέχουν τα μέλη της κοινωνίας πολιτών. Οι έννοιες του κοινωνικού κεφαλαίου και της
κοινωνίας πολιτών, αν και είναι δύσκολο να οριοθετηθούν, σχετίζονται άμεσα, καθώς το
κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί ένα σημαντικό κοινό πόρο της κοινωνίας πολιτών, ενώ
ταυτόχρονα παράγεται και εμπλουτίζεται από αυτήν. Η κοινωνία πολιτών περιλαμβάνει τα
κοινωνικά δίκτυα, τις σχέσεις των ατόμων, τα κοινωνικά κινήματα και την σχέση των
πολίτων με το κράτος και τον αγώνα τους ενάντια σε αυτό, επιδιώκοντας την δημιουργία
ελεύθερων χώρων. Οι δύο έννοιες είναι εξαιρετικά σημαντικές για μια δυνατή και δραστήρια
κοινωνία, που λειτουργεί με τις αρχές της αμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης. Η ΚΑΟ
συνδέεται με την κοινωνία πολιτών, της οποίας αποτελεί μια εκδήλωση, μέσω θεσμών, όπως
οι μη κερδοσκοπικές εταιρίες, οι οποίες επιδιώκουν την επίτευξη κοινωνικού οφέλους και
κοινωνικής δικτύωσης.[CITATION Αφο18 \l 1032 ].
Η ΚΑΟ, ως εκδήλωση της κοινωνίας των πολιτών έχει ομοιότητες στην ρητορική και στην
δράση της με τα κοινωνικά κινήματα ή και μπορεί να τα δημιουργήσει. Η ομοιότητα έγκειται
στον πολιτικό τους χαρακτήρα, στην κοινή τους σύγκρουση με τα καθιερωμένα
καπιταλιστικά πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης και μεγιστοποίησης του κέρδους, στην
προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου πλαισίου αναφοράς σχετικά με τα κοινωνικά προβλήματα
και στην ανάπτυξη νέων δικτύων στήριξης. Επιπλέον, θέτουν μακροπρόθεσμους στόχους
ολικής κοινωνικής αλλαγής προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού, της
συνεργατικότητας, της οικολογίας και μιας σειράς άλλων αξιών, που είναι απαραίτητες για
την επίτευξη μιας ευρύτερης ευημερίας[CITATION Αδά12 \t \l 1032 ]. Τα εγχειρήματα της
ΚΑΟ μέσα στα πλαίσια της συλλογικής δράσης έχουν συχνά ρόλο προεικονιστικό ενός
εναλλακτικού τύπου καθολικής οργάνωσης, ο οποίος δοκιμάζεται και προσαρμόζεται μέσα
στα εγχειρήματα, αποτελώντας ένα έμπρακτο άμεσο παράδειγμα ενός νέου κόσμου, χωρίς
ιεραρχίες, αποκλεισμούς και ανισότητες. Η προεικόνιση έχει πολιτικό χαρακτήρα και αφορά
στην δημιουργία και προστασία νέων ελεύθερων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών
χώρων, απευθύνεται σε όλους και βασίζεται στην ατομική ηθική και ευθύνη. Παράλληλα,
προσβλέπει σε μια κυκλική διαδικασία κοινωνικής αλλαγής, κατά την οποία τα μέσα της
αλλαγής μετατρέπονται σε στόχους και οι νέοι αυτοί στόχοι μετατρέπονται σε μέσα για την
επίτευξη περεταίρω στόχων και όπου οι πολιτικές δομές είναι ικανές να αναπροσαρμόζονται
συνεχώς σε νέες συνθήκες και στόχους. Η κοινωνική αλλαγή θεωρείται από τα
προεικονιστικά κινήματα μια συνεχής διαδικασία και μια καθολική κοινωνική
υπόθεση[CITATION Κράτηση_θέσης1 \t \l 1033 ].
Η ΚΑΟ μοιράζεται κοινές αξίες και στόχους με το κίνημα της αποανάπτυξης, το οποίο
διεκδικεί την αντικατάσταση της φιλελεύθερης οικονομικής ανάπτυξης, στην οποία
στοχεύουν αποκλειστικά οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις, με μια μορφή βιώσιμής ανάπτυξης,
η οποία σέβεται το περιβάλλον και δημιουργεί τις συνθήκες για μια συνολική ευζωία του
ατόμου. Το κίνημα της αποανάπτυξης επιδιώκει τον επαναπροσδιορισμό των οικονομικών
σχέσεων και την καλλιέργεια των δημοκρατικών αξιών και της ιδιότητας του πολίτη και
αντιλαμβάνεται το φιλελεύθερο σύστημα ως παράλογο, καθώς αγνοεί τις αρνητικές
επιπτώσεις, που έχουν οι οικονομικές του λειτουργίες στις κοινωνικές σχέσεις και στην
ποιότητα ζωής και επικεντρώνεται αποκλειστικά στο ιδιωτικό οικονομικό κέρδος. Ιδιαίτερα
σημαντικός στόχος της αποανάπτυξης είναι η οικολογική βιωσιμότητα, η οποία μπορεί να
επιτευχθεί μόνο με την αλλαγή της καταναλωτικής νοοτροπίας και της μαζικής παραγωγής
και όχι με πολιτικές βιωσιμότητας ενταγμένες στο υπάρχον οικονομικό και αξιακό σύστημα.
Η αποανάπτυξη δεν αποτελεί δόγμα και δεν παρουσιάζει κάποιο συγκεκριμένο οικονομικό
πρόγραμμα, αλλά λειτουργεί ως έναυσμα για την κριτική της καπιταλιστικής προτεραιότητας
του ατομικού οικονομικού κέρδους και την διεκδίκηση της πολιτικοποίησης της οικονομίας
στην βάση της δημοκρατίας, χαρακτηριστικά που συναντάμε και στην ΚΑΟ. Το πρόβλημα
για την αποανάπτυξη δεν είναι μόνο η έλλειψη εναλλακτικών οικονομικών δομών, αλλά η
αντίληψη της οικονομίας ως μια δεδομένη αντικειμενική πραγματικότητα και όχι ως μια
αφηρημένη ιδέα, η οποία μπορεί να επανακαθοριστεί [CITATION Val14 \l 1032 ].
Η λειτουργία της ΚΑΟ, ως διαχειριστής των κοινών της δίνει μια ακόμη πολιτική υπόσταση.
Η διαχείριση των κοινών υλικών και άυλων πόρων αποτελεί μια καθολική κοινωνική
υπόθεση, που δεν περιορίζεται μόνο στην προστασία των φυσικών και τεχνητών υλικών
κοινών πόρων και στην εξασφάλιση της ίσης πρόσβασης σε αυτούς, αλλά αντιμετωπίζει και
την εξουσία, ως κοινό άυλο πόρο, διαθέσιμο εξίσου σε όλους. Η συλλογική διακυβέρνηση
των κοινών βασίζεται στην οργάνωση από τα κάτω, είναι εξισωτική και ακολουθεί τις αρχές
της άμεσης δημοκρατίας, απορρίπτοντας την πρακτική της αντιπροσώπευσης, όπως ισχύει
σήμερα. Μακροπρόθεσμος στόχος είναι η εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας των κοινών, όπου
η οργάνωση του κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής θα βασίζεται στην αμοιβαιότητα και την
συμμετοχικότητα[CITATION Αλέ14 \l 1032 ]. Ο τρόπος αυτός διακυβέρνησης έχει κοινό
χαρακτήρα με τον τρόπο διακυβέρνησης των εγχειρημάτων ΚΑΟ.
Τα εγχειρήματα ΚΑΟ ακολουθούν τις αρχές της δημοκρατικής διακυβέρνησης, καθώς
βασίζονται στην συνεργασία και την ισότητα και ακολουθούν την αρχή ένα μέλος-μία
ψήφος. Οι αρχές για δημοκρατική διακυβέρνηση περιλαμβάνουν την ανάθεση ευθυνών
ανάλογα με το ενδιαφέρον που έχει επιδείξει κάθε μέλος, αλλά και με βάση τις δεξιότητες
και τις έμφυτες ικανότητες του, σε συνδυασμό με τις ανάγκες του εγχειρήματος, ώστε να
επιτευχθεί η μέγιστη αποδοτικότητα. Η εξουσία, οι πληροφορίες και η γνώση ως άυλοι
πόροι, όπως και οι υλικοί πόροι, όπως το κεφάλαιο και τα μέσα παραγωγής, διανέμονται
ισόποσα σε όλα τα μέλη, ενώ ταυτόχρονα απαιτείται υπευθυνότητα από κάθε μέλος για την
διεκπεραίωση των καθηκόντων του, όπως και καθολική διαφάνεια των διεργασιών. Στην
συνέχεια, προτείνεται η εναλλαγή αρμοδιοτήτων στο βαθμό που είναι δυνατό, ώστε κάθε
μέλος να έχει συνολική εικόνα του εγχειρήματος, ενδυναμώνοντας την ισοτιμία και την
συνεργατικότητα. Ο αριθμός των μελών επηρεάζει τον τρόπο διακυβέρνησης, ώστε ο
μεγάλος αριθμός μελών χρειάζεται την δημιουργία συμβουλίου για την διαχείριση του
εγχειρήματος και την διακυβέρνηση του με την μέθοδο της αντιπροσώπευσης και της
πλειοψηφίας στις συνελεύσεις. Από την άλλη, ο περιορισμένος αριθμός μελών συνεπάγεται
την ταύτιση του συμβουλίου διακυβέρνησης με το συμβούλιο διαχείρισης και την ενεργή
συμμετοχή όλων των μελών σε θέσεις εξουσίας και ευθύνης, οπότε και οι αποφάσεις
μπορούν να παίρνονται και με την μέθοδο της κοινής συναίνεσης[ CITATION Ham15 \l
1032 ]. Βάση για την διακυβέρνηση αυτού του τύπου είναι η καλλιέργεια της εμπιστοσύνης
μεταξύ των μελών, η οποία συντελεί στη συνοχή της ομάδας και εν τέλει στην επιβίωσή
της[ CITATION Luh00 \l 1032 ]. Ο αριθμός των μελών επηρεάζει ταυτόχρονα και τον τρόπο
λήψης αποφάσεων, διατηρώντας πάντα δημοκρατικό χαρακτήρα. Σε μεγάλα εγχειρήματα
ακολουθείται η αρχή της πλειοψηφίας, ενώ σε μικρότερα οι αποφάσεις παίρνονται με βάση
την αρχή της κοινής συναίνεσης, η οποία προϋποθέτει την καλλιέργεια της αντίστοιχης
κουλτούρας[ CITATION Sta15 \l 1033 ]. Τέλος, είναι σημαντική η δημιουργία μηχανισμών
ομαδικού ελέγχου και απολογισμού, ώστε να αποφευχθεί η κατάχρηση εξουσίας και
πόρων[ CITATION Fre70 \l 1032 ].
Είναι έκδηλο, λοιπόν, ότι θεωρητικά η ΚΑΟ έχει και πολιτικό χαρακτήρα και επιδιώκει τον
τοπικό τουλάχιστον εκδημοκρατισμό και μετασχηματισμό της κουλτούρας της κοινότητας με
την οποία αλληλεπιδρά, θέτοντας ως τελικό στόχο την ριζική κοινωνική αλλαγή και
αναδιαμόρφωση της δημόσιας πολιτικής, της αγοράς και των εργασιακών σχέσεων 4. Η
προσφορά της ΚΑΟ στην επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής έγκειται στην απόρριψη των
παραδοσιακών καπιταλιστικών οικονομικών πρακτικών μεγιστοποίησης του ατομικού
κέρδους και οικονομικής εκμετάλλευσης και στην αντικατάσταση τους από νέες πρακτικές,
οι οποίες προωθούν την κοινωνική και οικονομική ισότητα και αποτελούν μια άμεση και
έμπρακτη εναλλακτική πρόταση στην φαινομενική παντοδυναμία του καπιταλιστικού
συστήματος. Η ΚΑΟ συνδέεται με την ανάπτυξη τοπικών οικονομιών κοινότητας μέσα στα
πλαίσια της επιθυμητής κοινωνικής αλλαγής και μοιράζεται κοινές αξίες και διεκδικήσεις με
το κίνημα του κοινοτισμού.
1.3 Η έννοια της κοινότητας και η λειτουργία της ως φορέας

κοινωνικής αλλαγής
1.3.1 Τα χαρακτηριστικά της κοινότητας

Η αγροτική κοινότητα αποτελεί ένα παραδοσιακό τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, που
εμφανίστηκε με την ανάπτυξη της γεωργίας και την οργανωμένη συμβίωση των ανθρώπων.
Κοινότητα είναι η οργάνωση της παραγωγικής εργασίας από μια ομάδα ανθρώπων σε ένα
ορισμένο γεωγραφικό χώρο, με σκοπό την αντιμετώπιση προβλημάτων της καθημερινής
ζωής, που απαιτούν άμεσες λύσεις. Για να είναι ικανή να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά και
άμεσα τα προβλήματα διαβίωσης, η κοινότητα πρέπει να χαρακτηρίζεται από πλήρη
αυτοδιοίκηση και ελευθερία στην λήψη αποφάσεων. Η κοινότητα σαν μορφή κοινωνικής
οργάνωσης, εμφανίστηκε πριν από το κράτος και το έθνος, ενώ οι λόγοι, που την
διαμόρφωσαν, δηλαδή η από κοινού αντιμετώπιση ζητημάτων επιβίωσης, συνεχίζουν να
υπάρχουν και μετά την δημιουργία του κράτους, οπότε η κοινότητα προσαρμόστηκε στην
νέα μορφή κρατικής οργάνωσης και διακυβέρνησης μεταλλάσσοντας ανάλογα την δομή και
τα χαρακτηριστικά της. Η χρησιμότητα της λειτουργίας της κοινότητας σαν αυτόνομη
παραγωγική μονάδα αναδεικνύει την σημασία διατήρησης της μέσα στα νέα πλαίσια με
τρόπο, που θα εξασφαλίζει την ελευθερία στην οργάνωση της τοπικής εργασίας και
παραγωγής[ CITATION ΚΔΚ81 \l 1032 ].
4
Στην αυτοπαρουσίαση του στην ηλεκτρονική σελίδα του ο συνεταιρισμός της Mondragon αναφέρει 5 βασικές
συνεταιριστικές αρχές στις οποίες βασίζεται : συνεργασία, εταιρική κοινωνική ευθύνη, καινοτομία, εκπαίδευση
και κοινωνικός μετασχηματισμός [ CITATION mon20 \l 1032 ]
Η κοινότητα, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από την οργάνωση του χώρου και την
κοινωνικοποίηση της φύσης και την ανάπτυξη οικιστικών μοντέλων, τα οποία είναι
προσαρμοσμένα στις τοπικές ανάγκες και στις συγκεκριμένες συνθήκες οικονομικής και
κοινωνικής οργάνωσης και εκδηλώνουν τις καθιερωμένες κοινωνικές σχέσεις και δομές. Οι
κοινωνικές αυτές δομές αντικατοπτρίζουν το συλλογικό ήθος, δηλαδή τις αξίες, τους κανόνες
συμπεριφοράς και το ηθικό πλαίσιο στο οποίο δραστηριοποιείται η κοινότητα, η οποία
συνδέεται άμεσα με την αίσθηση του κοινού ανήκειν των μελών της και ακολουθεί ένα
συγκεκριμένο σύστημα κοινωνικών κανόνων και προσδοκιών, που διαμορφώνουν ανάλογους
θεσμούς. Η παραδοσιακή αγροτική κοινότητα χαρακτηρίζεται από έντονη κοινωνική συνοχή
και μηχανική αλληλεγγύη, οργανώνεται βάσει πραγματικών ή πλασματικών συγγενικών
σχέσεων και το άτομο έχει άμεση επαφή με την φύση και τα μέλη της κοινότητας. Οι
συγγενικές σχέσεις ενσωματώνουν τις οικονομικές λειτουργίες και οι οικονομικές σχέσεις
καθορίζονται από τις κοινωνικές-συγγενικές σχέσεις[ CITATION Βασ00 \l 1032 ].
Βασικοί πόροι της κοινότητας είναι τα κοινοτικά και πολιτισμικά δίκτυα και το κοινωνικό
κεφάλαιο. Τα κοινοτικά δίκτυα είναι απαραίτητα όχι μόνο ως μέσα διακίνησης υλικών
πόρων και πληροφοριών, αλλά και ως μέσο αλληλοεπιρροής και αλληλοδόμησης των
κοινοτήτων, μέσω της από κοινού παραγωγής νοημάτων και κοινωνικών δομών. Παράλληλα,
το κοινωνικό κεφάλαιο συμβάλει μαζί με τα υλικά αγαθά στην ικανοποίηση των αναγκών
της κοινότητας, στην αντιμετώπιση των δυσκολιών και στην ανάπτυξη της κοινής δράσης. Η
συλλογική δράση ενδυναμώνεται είτε από το επίσημο θεσμικό κοινωνικό κεφάλαιο, που
εμπεριέχει τις κοινωνικές δομές και οργανώσεις, είτε από το ανεπίσημο θεσμικό κοινωνικό
κεφάλαιο, που εμπεριέχει τις κοινές αξίες και συμπεριφορές[ CITATION Γιά11 \l 1032 ].
Η εκβιομηχάνιση και η αστικοποίηση συνέβαλαν στην μετατροπή της αγροτικής κοινότητας
σε αστική, ακολουθώντας την ανάλογη εξέλιξη της κοινωνίας, στην οποία ήταν
ενσωματωμένη. Η αγροτική κοινότητα, που χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια, αυτονομία και
αυτοτέλεια μετατρέπεται σε αστική, όπου οι δομές οικογενειοκρατίας αποδυναμώνονται και
αντικαθίστανται από ταξικές δομές και οι οικονομικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις των
μελών της κοινότητας εκφράζονται μέσω έντονων πολιτισμικών διαφορών. Στην
καπιταλιστική αστική κοινωνία, η οικονομία αυτονομείται σε μεγάλο βαθμό από τις
κοινωνικές σχέσεις, αν και οι συγγενικές σχέσεις συνεχίζουν να διαδραματίζουν κάποιο ρόλο
στις οικονομικές σχέσεις, ενώ χαρακτηρίζεται από εξωστρέφεια, που επιφέρει μια σειρά
διαφοροποιήσεων μέσω των νέων επιρροών. Η αποδυνάμωση της οικογενειοκρατίας
αφαίρεσε από την κοινότητα μια σειρά λειτουργιών, που επιτελούσε μέχρι τότε, όπως η
κοινωνικοποίηση και η εκπαίδευση των παιδιών, που ανατίθεται πλέον σε εξωτερικούς
θεσμούς και περιλαμβάνει μια μακρά περίοδο εκπαίδευσης, ενώ πριν η εκπαίδευση ήταν
ενταγμένη στην παραγωγή. Η παραγωγή μετατίθεται από την οικογένεια στο άτομο, το
οποίο αποτελεί την νέα οικονομική μονάδα, ενώ η οικογένεια μετατρέπεται από παραγωγική
σε καταναλωτική μονάδα[ CITATION Βασ00 \l 1032 ].
Η υποταγή των ατομικών επιθυμιών στο συλλογικό συμφέρον και η ισορροπία παραγωγής
και κατανάλωσης, ως προϋποθέσεις επιβίωσης και ανάπτυξης της κοινότητας, ανατρέπονται
στην αστική πόλη. Το οικονομικό διαμορφώνει τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές,
ενώ η έννοια του κέρδους καθορίζει τις οικονομικές συμπεριφορές και τα παραγωγικά μέσα
και αγαθά μετατρέπονται σε χρηματικό κεφάλαιο μέσω της εμπορευματοποίησης. Η
μηχανική αλληλεγγύη μετατρέπεται σε οργανική και η οικογενειοκρατία μετατρέπεται σε
ατομοκεντρική θεώρηση της κοινωνικής λειτουργίας, ενώ η αστική ελίτ διαμορφώνει μια
συστηματοποιημένη και γραπτή ανώτερη κουλτούρα, που έρχεται σε αντιδιαστολή με την
λαϊκή παράδοση των λαϊκών στρωμάτων. Οι αντιθέσεις αγροτικής-αστικής κοινότητας
δημιουργούν μια διπολικότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από αλληλεπίδραση και
συμπληρωματικότητα και οδηγούν στην διαμόρφωση ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών κάθε
κοινότητας σε σχέση πάντα και με τα τοπικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά[ CITATION Βασ00 \l
1032 ].
1.3.2 Η κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής και το κίνημα του κοινοτισμού

Η κοινότητα υπήρξε μέσο επίτευξης κοινωνικών αλλαγών ήδη από τον ύστερο Μεσαίωνα,
οπότε και η ίδρυση των ελεύθερων πόλεων, με ρίζες στον 11 ο και 12ο αιώνα, δημιούργησε
ένα ανταγωνιστικό προς την επικρατούσα φεουδαρχία θεσμό οργάνωσης, με πρότυπο τον
αρχαίο αθηναϊκό δήμο και την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Στην συνέχεια, οι εξεγέρσεις στην
Αγγλία τον 14ο αιώνα και στην Γερμανία τον 16ο ενάντια στην φεουδαρχία είχαν ως
αιτήματα την τοπική αυτονομία και ανεξαρτησία, την οικονομική παραγωγή προς όφελος της
κοινότητας και την ισότητα στην εκμετάλλευση των κοινών πόρων. Η κοινοκτημοσύνη και
κοινή χρήση των φυσικών πόρων, όπως τα βοσκοτόπια, η καλλιεργήσιμη γη, τα ποτάμια κτλ.
και η αξία χρήσης τους διαμόρφωναν μια ανάλογη μορφή συλλογικοτήτων, που στόχευε
στην καλύτερη εκμετάλλευση τους, όπως συνέβη με τις, κυρίως γερμανικές,
Markgenossenschaften και τα ρωσικά μιρ. Με την πτώση της φεουδαρχίας και την εκκίνηση
της εκβιομηχάνισης της κοινωνίας και της ανάπτυξης του καπιταλισμού, αναπτύχθηκαν οι
συνεταιριστικές ιδέες και τα κοινόβια, όπως και η ιδεολογία του σοσιαλισμού. Το 1871 το
πείραμα της Κομμούνας του Παρισιού αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα πολιτικού
κοινοτισμού, με στόχο την κοινωνική αναδιοργάνωση σε ομοσπονδίες ελεύθερων
κοινοτήτων, ενώ τον 20ο αιώνα στην Ρωσία και στην Ισπανία δημιουργήθηκαν κοινότητες
μετά την απαλλοτρίωση μεγάλων εκτάσεων γης, προς όφελος της κοινότητας[ CITATION
Γιώ15 \l 1032 ].
Το σύγχρονο κίνημα του κοινοτισμού, λοιπόν, δημιουργήθηκε τον 20 ο αιώνα πάνω στην
αποδοχή ότι η ηθική κρίση της αστικής κοινωνίας οφείλεται στην κατάλυση των κοινοτικών
και οικογενειακοκρατικών δεσμών, στον καταναλωτισμό και την προώθηση του ατομικού
έναντι του συλλογικού συμφέροντος και στην αποτυχία του κρατικού εκπαιδευτικού
συστήματος να ανταποκριθεί στη ηθικοπλαστική και εκπαιδευτική του λειτουργία. Αντίθετα,
η κοινότητα θεωρείται ο χώρος κοινωνικοποίησης του ατόμου, που δίνει την δυνατότητα στο
άτομο να συνεργαστεί και να αξιοποιήσει εξωτερικούς πόρους, ώστε να αντιμετωπίσει τις
ανάγκες και να δημιουργήσει τις συνθήκες για πρόοδο. Ο κοινοτισμός διαφέρει από τον
κολεκτιβισμό στην αντίληψη της ιδιοκτησίας των πόρων, τους οποίους ο κολεκτιβισμός
θεωρεί κοινή ιδιοκτησία, που αξιοποιείται μέσω της συνεργασίας, ενώ ο κοινοτισμός
υποστηρίζει την συνεργασία ως μέσο για την επίτευξη ατομικών στόχων. Παράλληλα, ο
κοινοτισμός αντιτίθεται στον κρατισμό και στην ιδέα ότι η ανάπτυξη είναι υπόθεση των
κυβερνήσεων και προβάλει την ανάγκη εκτέλεσης αναπτυξιακών προγραμμάτων, που
δημιουργούνται και αξιοποιούνται από τους κατοίκους μιας γεωγραφικής
ενότητας[ CITATION Γιά11 \l 1032 ].
Η εναλλακτική κοινωνική οργάνωση, που προτείνουν οι κοινοτιστές βασίζεται σε τρεις
αρχές: στην συνεργασία, που επικεντρώνεται στην κοινή έρευνα και δράση, στην αμοιβαία
υπευθυνότητα και αμοιβαία αποδοχή και προώθηση διαχρονικών αξιών με καθολική ισχύ
ανεξαρτήτως πολιτισμικής προέλευσης, όπως η αγάπη, η σοφία, η δικαιοσύνη και η
εκπλήρωση και στην δημιουργία κοινής ηθικής βάσης και, τέλος, στην δημοκρατικοποίηση
της εξουσίας μέσω της ισότιμης συμμετοχής στους θεσμούς με στόχο την δημιουργία ενός
σκεπτόμενου και ενεργού στα κοινά πολίτη. Ένα ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησης
βασισμένο στην αποκέντρωση, στον καταμερισμό της εξουσίας και στην αρχή της
επικουρικότητας, αποτελεί μια πρόταση του κοινοτισμού, για την δημιουργία μιας
παγκόσμιας κοινωνίας, που αποτελείται από συνεργαζόμενες κοινότητες στην βάση της
αλληλεγγύης[ CITATION Γιά11 \l 1032 ].
Το κίνημα του κοινοτισμού συνδέεται με την κοινωνική ανάπτυξη, η οποία αποδέχεται την
αναγκαιότητα της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά προτάσσει ταυτόχρονα την σπουδαιότητα
της ενοποίησης του οικονομικού με το κοινωνικό. Η κοινωνική ανάπτυξη προϋποθέτει την
ενεργή δράση των πολιτών και την αξιοποίηση του διαθέσιμου κοινωνικού κεφαλαίου και
αναφέρεται και ως κοινοτική ανάπτυξη, καθώς επικεντρώνεται στο τοπικό, έχει οικολογικό
χαρακτήρα και στοχεύει στην δίκαιη κατανομή των πόρων. Βασικές αρχές της κοινοτικής
ανάπτυξης είναι η κοινωνική δικαιοσύνη και η αντιμετώπιση των ανισοτήτων, η αειφόρος
ανάπτυξη και η προστασία της φύσης και στην φυσική, διανοητική και κοινωνική υγεία των
μελών της κοινότητας. Η κοινοτική ανάπτυξη προϋποθέτει την κοινωνική αλλαγή και την
επινόηση νέων τρόπων κοινωνικής οργάνωσης και αντιμετώπισης των κοινωνικών
προβλημάτων, μέσω της ανάπτυξης διακοινοτικής συνεργασίας και ενεργοποίησης των
πολιτών. Η κοινή στόχευση του κοινοτισμού με την κοινωνική οικονομία για την δημιουργία
μιας νέας νοοτροπίας με επίκεντρο την κοινωνική χρησιμότητα, την αξιοποίηση του τοπικού
κεφαλαίου και την καλλιέργεια της τοπικής ενδυνάμωσης και της εσωτερικής κοινοτικής
ανάπτυξης από τα κάτω, δημιουργεί μια σχέση αλληλοϋποστήριξης και αλληλοενδυνάμωσης
των δύο κινημάτων[ CITATION Γιά11 \l 1032 ].
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συνεργασίας και αλληλεπίδρασης κοινοτήτων και ΚΑΟ
αποτελεί η αργεντίνικη κεραμοποιία Ζανόν, όπου από το 2002 οι εργαζόμενοι ανακατέλαβαν
το χρεωκοπημένο εργοστάσιο και οργάνωσαν την παραγωγή συνεταιριστικά. Στην
προσπάθεια τους αυτή δέχτηκαν την στήριξη των ιθαγενών Μαπούτσε, που διέθεσαν στους
εργαζόμενους του εργοστασίου την παραγωγή πηλού από τα ορυχεία τους, για να
ολοκληρωθεί από το εργοστάσιο η πρώτη παραγωγή πλακιδίων. Οι Μαπούτσε αποτελούσαν
αντικείμενο εκμετάλλευσης από την προηγούμενη καπιταλιστική διοίκηση του εργοστασίου
και θέλησαν να στηρίξουν την νέα ελεύθερη και ομότιμη παραγωγή των εργαζομένων
διαθέτοντας την τόσο σημαντική για την παραγωγή πρώτη ύλη. Στην συνέχεια, η σταθερή
αυτή συνεργασία επεκτάθηκε και στην καλλιτεχνική διάσταση των πλακιδίων, καθώς τα
προηγούμενα εισαγόμενα από την Ευρώπη σχέδια αντικαταστάθηκαν από σχέδια, που
παράγονται από την συνεργασία εργαζομένων και ιθαγενών, αναδεικνύοντας την πολιτιστική
κληρονομιά των τελευταίων και λειτουργώντας σαν φόρος τιμής για την υποστήριξη των
ιθαγενών. Εκτός από την κοινότητα των ιθαγενών, το εγχείρημα της Ζανόν δέχθηκε
υποστήριξη και από την αργεντίνικη κοινότητα, καθώς πανεπιστήμια του Κομάουε και του
Μπουένος Άιρες βοήθησαν στην οργάνωση και στον εκσυγχρονισμό της
παραγωγής[CITATION Rau10 \p 125-134 \l 1032 ].
2. Η αυτόνομη κοινότητα του Robert Owen
2.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Owen

Ο Owen (1771-1858) υπήρξε εκπρόσωπος του ουτοπικού σοσιαλισμού και ιδρυτής του
αγγλικού συνεταιριστικού κινήματος. Δημιούργησε το ρεύμα του Ουενισμού, το οποίο
οδήγησε στην ίδρυση αυτόνομων κοινοτήτων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κατά τα
πρότυπα του Νew Lanark και του New Harmony, που είχε δημιουργήσει ο ίδιος ο Owen. Ο
ίδιος δεν αυτοπροσδιορίζεται σαν σοσιαλιστής, καθώς απορρίπτει τα κόμματα και τις
πολιτικές ιδεολογίες, τα οποία θεωρεί ότι οδηγούν στον κατακερματισμό της κοινωνίας και
στον αποκλεισμό, ενώ αναλώνονται σε θεωρίες, χωρίς να προσφέρουν πρακτικές λύσεις.
O Owen αναγνωρίζει τις αρνητικές επιπτώσεις της νέας κοινωνικο-οικονομικής οργάνωσης,
που διαμορφώνεται στην μεταβατική εποχή του, ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής
επανάστασης και της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Οι επιπτώσεις γίνονται αντιληπτές πρώτα
στην φτωχή, αμόρφωτη και ανήθικη εργατική τάξη και έπειτα στο υπόλοιπο πλήθος, καθώς
όλα τα κοινωνικά στρώματα επηρεάζονται από την κατάσταση της εργατικής τάξης. Οι
άσχημες συνθήκες διαβίωσης της εργατικής τάξης καθιστούν αναγκαία την ολική
αναδιαμόρφωση της κοινωνίας, η οποία δεν μπορεί να έρθει από την χειραφέτηση μόνο της
εργατικής τάξης, αλλά από την οργανωμένη από τα πάνω χειραφέτηση όλης της
ανθρωπότητας. Για την επίτευξη της χειραφέτησης δεν απαιτείται εμφύλια διαμάχη και
βίαιες συγκρούσεις, αλλά η εκπαίδευση των ατόμων με βάση σωστές αρχές μέσα στα
πλαίσια της κοινότητας με στόχο την ολική αναδιαμόρφωση τους[CITATION Rob07 \t \l 1032
].
Στο πρώιμο έργο του δεν απορρίπτει την οργανωμένη καπιταλιστική αγορά, την μισθωτή
εργασία, την ατομική ιδιοκτησία και την επίτευξη κέρδους. Αντιθέτως, πιστεύει ότι το
σύστημα του, μπορεί να εναρμονιστεί με το υπάρχον σύστημα και να παράγει κέρδος για
τους ιδιοκτήτες, ενώ παράλληλα θα προσφέρει μια καλή ζωή στους εργάτες και μια λύση
στην κρίση υλικής και πολιτισμικής αναπαραγωγής, που προκαλεί η βιομηχανοποίηση και ο
καπιταλισμός[CITATION Rob07 \t \l 1032 ]. Στην πορεία η σκέψη του ριζοσπαστικοποιήθηκε
και στρέφεται κατά της ιδιοκτησίας, της καταστρεπτικής κοινωνικά προσήλωσης στο κέρδος
και της χρήσης χρημάτων με την κατεστημένη μορφή. Η κοινότητα του αποτελεί πλέον μια
αυτόνομη οικονομικά και διοικητικά κοινότητα, η οποία μέσω της δια βίου εκπαίδευσης των
μελών της δημιουργεί ανώτερες και ευτυχισμένες ατομικότητες. Ο πολλαπλασιασμός των
κοινοτήτων θα συμβάλει στην καθολική αναδιαμόρφωση της κοινωνίας και του χαρακτήρα
των ανθρώπων, χωρίς την παρεμβολή βίαιης επανάστασης.
2.2 Η κοινωνική μεταρρύθμιση στο έργο του Owen
Ο Owen απορρίπτει την βίαιη επανάσταση και πιστεύει ότι η αλλαγή μπορεί να έρθει μόνο
μέσα από την άμεση έμπρακτη εφαρμογή νέων τρόπων οργάνωσης και μέσα από την ολική
μεταμόρφωση του ατόμου σε ένα ανώτερο εαυτό, μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης και της
βελτίωσης των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης. Είναι αναγκαία, επομένως, η ίδρυση
μικρών κοινοτήτων, οι οποίες θα εγγυηθούν την δια βίου εκπαίδευση των μελών τους στις
νέες αληθινές αρχές και την ευζωία τους. Οι κοινότητες αυτές πληθαίνοντας θα
απορροφήσουν το σύνολο του πληθυσμού, καθώς θα αναγνωριστεί η ανωτερότητα τους, και
τελικά θα αντικαταστήσουν το υπάρχον άδικο σύστημα. Η αλλαγή αυτή μπορεί να έρθει
μόνο από τα πάνω, καθώς ο χαρακτήρας του ατόμου κατασκευάζεται από την κοινωνία και η
ατομική ευθύνη είναι μια λάθος και επικίνδυνη ιδέα, πάνω στην οποία έχει οικοδομηθεί η
προβληματική σύγχρονη κοινωνία. Η αλλαγή θα έρθει από την πρωτοβουλία αυτών που
κατέχουν την δύναμη και τα οικονομικά μέσα για την δημιουργία θέσεων εργασίας και την
εκπαίδευση του λαού[CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
Η αναδιαμόρφωση πρέπει να οικοδομηθεί πάνω στην αποδοχή ότι ο χαρακτήρας του ατόμου
και της κοινότητας διαμορφώνεται μέσα από κατάλληλη καθοδήγηση και πάνω στην
αναγνώριση, ότι η ατομική ευτυχία εξαρτάται από την ευτυχία των γύρω μας. Η μετάβαση
στην νέα κοινωνία δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσω της εξωτερικής επιβολής ενός συστήματος,
που δημιουργεί αποκλεισμούς, αλλά ούτε και μέσω μιας εμφύλιας επανάστασης, η οποία
καλλιεργεί το μίσος και την εκδίκηση. Η μεταρρύθμιση είναι εφικτή μόνο με την καθολική
συμμετοχή των μελών της κοινωνίας και είναι αναγκαίο να συνδυαστεί με εκπαιδευτική
μεταρρύθμιση, καθώς η άγνοια είναι η αιτία των μεγαλύτερων δεινών του ανθρώπου.
[CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
Η εκπαίδευση παίζει κεντρικό ρόλο στην διαμόρφωση του νέου χαρακτήρα του ατόμου και
της νέας κοινωνίας και για αυτό τον λόγο είναι προσεκτικά οργανωμένη στο πείραμα του
New Lanark και ανάλογα προσαρμοσμένη σε κάθε ηλικία. Η ευτυχία εξαρτάται άμεσα από
τον βαθμό και το είδος γνώσεων, που έχει κανείς και από την ανάπτυξη της κριτικής
ικανότητας, ώστε να ξεχωρίζει την αλήθεια από το ψεύδος. Επίσης, εξαρτάται από την
κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και της σύνδεσης του προσωπικού κέρδους με την ευτυχία
των άλλων. Θα χρειαστεί, λοιπόν, να καθιερωθεί ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης καθολικό,
που δεν θα επηρεάζεται από άλλα κατώτερα συστήματα και θα αξιοποιεί όλες τις σύγχρονες
τάσεις της εκπαίδευσης, χωρίς να δημιουργεί αποκλεισμούς. Για τον Owen φορείς της
επανάστασης δεν μπορεί να είναι ο αμόρφωτος λαός, που έχει γαλουχηθεί με ψευδείς και
βλαπτικές αρχές. Η αλλαγή θα πρέπει να έρθει από τα πάνω, από αυτούς, που κατέχουν τα
μέσα για να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν τις ζωές των πολλών, οργανώνοντας και την
εκπαίδευση τους[CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
Ο Owen απευθύνεται αρχικά στους βιομήχανους, παρουσιάζοντας το πετυχημένο
παράδειγμα του New Lanark, και τους καλεί να δημιουργήσουν παρόμοιες συνθήκες ζωής
και εργασίας για τους εργάτες τους, τους οποίους αποκαλεί ζωντανές μηχανές. Τονίζοντας
και τα οικονομικά οφέλη, που έχει η μέθοδος του, τους παρακινεί να βελτιώσουν αυτά τα
ζωντανά εργαλεία πλούτου, που έχουν υπό την επιρροή τους, με την ίδια επιμέλεια, που
δείχνουν για την φροντίδα και αναβάθμιση των μηχανών, που έχουν υπό κατοχή τους. Ο
Owen ήλπιζε ότι αν οι βιομήχανοι ενστερνίζονταν τις ιδέες του, θα διαμορφωνόντουσαν
παρόμοιες κοινότητες με το New Lanark, οι οποίες θα αυξάνονταν συνεχώς εκπαιδεύοντας
βαθμιαία όλο και περισσότερο λαό στις νέες αληθινές αρχές. Η πρωτοβουλία των
βιομηχάνων θα έπρεπε να συνδυαστεί με νέους νόμους από την βρετανική κυβέρνηση., που
θα στοχεύουν σε ανάλογα οφέλη[CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
Αργότερα, ο Owen βλέποντας ότι δεν υπήρξε ανταπόκριση στο κάλεσμα του στον κλάδο των
βιομηχάνων, στράφηκε προς την κυβέρνηση και προς όλα τα κόμματα, καλώντας τους να
γίνουν οι φορείς της μετάβασης σε μια ευτυχισμένη κοινωνία, δηλαδή οι διαμορφωτές
τοπικών κοινοτήτων οργανωμένων στην βάση των νέων αρχών. Η διαδικασία, που πρέπει να
ακολουθηθεί είναι αρχικά η αγορά ιδιωτικής γης από την κυβέρνηση και η μετατροπή της σε
δημόσια περιουσία. Η γη αυτή θα πρέπει να διαιρεθεί σε κοινότητες, όπου θα μπορούν να
ζήσουν ισόβια, να εκπαιδευτούν και να εργάζονται έως 3000 άνθρωποι, άντρες, γυναίκες και
παιδιά. Στην συνέχεια, θα πρέπει να οργανωθεί η κατοικία και η εργασία των μελών της
κοινότητας. Οι ρυθμίσεις αυτές θα πρέπει λαμβάνουν υπόψιν της τοπικές ιδιαιτερότητες,
αλλά όλες θα διέπονται από κοινές γενικές αρχές 5. Το επόμενο βήμα συνίσταται στην
συγκέντρωση από την κυβέρνηση ανθρώπινου δυναμικού από τους ανέργους ή τους
ημιαπασχολούμενους της εργατικής τάξης, με σκοπό την επάνδρωση των νέων
5
Οι 6 αρχές, τις οποίες πρέπει να ακολουθήσουν όλες οι κοινότητες αφορούν στην προαγωγή της ευτυχίας,
στην αποδοχή της αλήθειας ότι ο ανθρώπινος χαρακτήρας διαμορφώνεται από την φύση και το περιβάλλον,
στην δημιουργία μέσω της εκπαίδευσης ενός ανώτερου χαρακτήρα έως ότου η κοινότητα σε όλες τις εκφάνσεις
της να αποτελεί η ίδια ένα σχολείο, στην δημιουργία αυταρκών και αυτόνομων σε κάθε τομέα κοινοτήτων, στην
εφαρμογή συγκεκριμένων οδηγιών για την οικοδόμηση των εγκαταστάσεων διαμονής και δημόσιας χρήσης,
οργανωμένων σε τετράγωνα και, τέλος, στην καθολική αποδοχή της ισότητας ως φορέα δικαιοσύνης, ενότητας
και ευτυχίας[ CITATION Owe491 \l 1032 ].
εγκαταστάσεων. Τέλος, θα πρέπει να διοριστούν υπάλληλοι, οι οποίοι θα εφαρμόσουν
οδηγίες για την κατεύθυνση όλων των δραστηριοτήτων της κοινότητας με βάση την αρχή της
αλήθειας. Τα κέρδη που θα παράγουν οι κοινότητες θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν από την
κυβέρνηση για την ίδρυση νέων κοινοτήτων, μέχρι να απορροφηθούν όλοι οι άνεργοι.
Σύντομα, όλοι θα κατανοήσουν τα οφέλη της νέας οργάνωσης και θα επιθυμούν να ζήσουν
με τις ίδιες αρχές[CITATION Owe491 \t \l 1032 ].
Οι μεταβατικές κυβερνήσεις είναι αναγκαίες για να επιτευχθεί ομαλή μετάβαση στο νέο
σύστημα και οι μεταβατικές ρυθμίσεις δεν θα πρέπει να έρχονται σε σύγκρουση με τα τωρινά
ατομικά, δημόσια και κυβερνητικά οφέλη. Θα αποτελέσουν ένα εναλλακτικό πρότυπο, το
οποίο θα αντικαταστήσει το υπάρχον σύστημα σταδιακά και με την εθελοντική συμμετοχή
όλου του κόσμου. Απώτερος στόχος είναι το νέο σύστημα να εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη
ή ακόμα και σε όλο το κόσμο και να δημιουργηθεί μια οικουμενική κυβέρνηση, που θα
διοικεί με βάση την λογική. Στο νέο κόσμο δεν θα υπάρχουν κόμματα και ιδεολογίες, τα
οποία διαχωρίζουν τους ανθρώπους, αλλά μια ανώτερη κατάσταση ύπαρξης, που θα
βασίζεται στην ένωση[CITATION Owe491 \t \l 1032 ].
2.3 Η αυτόνομη κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.
Η κοινότητα αποτελεί το βασικό κύτταρο της νέας κοινωνίας, το οποίο θα πολλαπλασιαστεί

δημιουργώντας ένα νέο παγκόσμιο οργανισμό, που θα προωθεί τη ευτυχία του ατόμου και θα
έχει βασικά πλεονεκτήματα, σε σύγκριση με την σύγχρονη κοινωνία. Τα μέλη της θα έχουν
διαμορφώσει έναν ανώτερο χαρακτήρα και θα είναι ολοκληρωτικά καλλιεργημένα, θα
παράγεται πραγματικός πλούτος ανώτερης ποιότητας, η αναδιανομή του πλούτου θα είναι
πιο αποδοτική, δίκαιη και ανέξοδη. Θα εξαλείψουν οι πόλεμοι, η άγνοια, η απραγία και η οι
αρρώστιες, που δημιουργούνται από την άσχημη σύγχρονή ζωή και οι άνθρωποι θα είναι
ενωμένοι, καθώς θα απελευθερωθούν από τα θεοκρατικά δεσμά, από το σύγχρονο
αρρωστημένο σύστημα παραγωγής και αναδιανομής του πλούτου και από την επικίνδυνη
ιδέα, ότι το άτομο είναι υπεύθυνο για την κατάσταση του και τις πράξεις του[CITATION
Rob41 \t \l 1032 ]. Ο Owen έχοντας επιχειρήσει εμπράκτως την δημιουργία μιας τέτοιας
κοινότητας, προσφέρει μια ακριβή εικόνα οργάνωσης κάθε πτυχής της κοινοτικής ζωής.
i. Πληθυσμός και εγκαταστάσεις.

Για τον ιδανικό πληθυσμό των 2000 ατόμων, που μπορεί να φτάσει και τα 3000, ο Owen
θεωρεί ότι μια έκταση 2000-3000 στρεμμάτων είναι απαραίτητη. Η έκταση θα διαιρεθεί σε
τετράγωνα των 65 στρεμμάτων και κεντρικά θα τοποθετηθούν οι κατοικίες και οι δημόσιοι
χώροι. Η διάταξη τους και το περιεχόμενο τους περιγράφεται επακριβώς, ώστε να είναι
λειτουργικοί, να καλύπτουν τις ιδιωτικές και κοινές ανάγκες, να παρέχουν βασικές ανέσεις
στους κατοίκους και να συμβάλουν στην ανάπτυξη της γνώσης και του πνεύματος. Οι
κατοικίες και οι δημόσιοι χώροι βρίσκονται στο ίδιο τετράγωνο σε συγκεκριμένη θέση. Οι
δημόσιοι χώροι περιλαμβάνουν εκτός από σχολεία και κολέγια, βιβλιοθήκες και
αναγνωστήρια, χώρους συνελεύσεων και κονσέρτων, αίθουσες διαλέξεων, μουσεία,
εργαστήρια και καλλιτεχνικές αίθουσες, χώρους λατρείας και χώρους για τις δράσεις της
κοινότητας. Επιπλέον, προβλέπεται η ύπαρξη αστρονομικού παρατηρητηρίου και
μετεωρολογικού σταθμού. Αναγνωρίζοντας την σημασία της συνολικής ευεξίας,
πνευματικής και σωματικής, το σχέδιο προβλέπει την ύπαρξη δημοσίων λουτρών και χώρων
εκγύμνασης, αλλά και θερμοκήπιο και βοτανικούς κήπους, όπου θα δοκιμάζονται
πειραματικές γεωργικές μέθοδοι από τους κατοίκους. Θα υπάρχουν, επίσης, 4 φάρμες με
μορφή πάρκου, διαθέσιμες για χειρωνακτική καλλιέργεια. Τις εγκαταστάσεις θα
περιδιαβαίνουν διάδρομοι για βόλτες και αναψυχή. Το σύνολο των εγκαταστάσεων
συνδυάζει τα οφέλη μιας μητρόπολης, ενός πανεπιστημίου και μιας επαρχιακής κατοικίας,
ενώ δεν διατηρεί κανένα από τα μειονεκτήματα τους.[CITATION Rob41 \t \l 1033 ].
Οι μεταβατικές πρώτες κοινότητες θα πρέπει να συνδυάσουν 4 τάξεις ανθρώπων: την ά τάξη,
που περιλαμβάνει τους μισθωτούς εργάτες και τους υπηρέτες, οι οποίοι θα αποτελούνται
κατά το 1/3 από άγαμες γυναίκες και κατά τα 2/3 από άγαμους άντρες και σε περίπτωση
γάμου θα αντικαθίστανται από άλλα άγαμα άτομα. Αν επιθυμούν να εκπαιδευτούν, ώστε να
γίνουν υποψήφια μέλη της κοινότητας, μπορούν να συνεχίζουν να ζουν εντός των ορίων της.
Την β΄ τάξη, τους υποψήφιους για να γίνουν πλήρη μέλη της κοινότητας μηχανικούς,
χειροτέχνες και ανώτερους εργάτες. Μόλις ολοκληρωθεί η εκπαίδευση τους θα μπορούν να
απολαμβάνουν όλα τα οφέλη της ιδιότητας του μέλους της κοινότητας. Την γ΄τάξη, τα πλήρη
μέλη της κοινότητας, τα οποία θα πάρουν στο μέλλον στην κυριότητα τους την γή μετά από
συμφωνία με τους προκατόχους της και θα διευθετούν τα γενικότερα θέματα της κοινότητας.
Και , τέλος, την δ’ τάξη, ανεξάρτητα άτομα και οικογένειες, τα οποία επιθυμούν να ζήσουν
στην κοινότητα καταβάλλοντας ένα χαμηλό αντίτιμο. Σε αυτό το στάδιο η κοινότητα θα
αποτελείται από 3708 άτομα, γυναίκες, άντρες και παιδιά και δίδονται ακριβείς οδηγίες ανά
τάξη για την εγκατάσταση τους, την απασχόληση τους, το κόστος διαβίωσης τους και τα
οφέλη, που θα αποκομίσουν σε αυτό το στάδιο της κοινότητας. Στο επόμενο στάδιο, οι
ολοκληρωμένες κοινότητες θα κατοικούνται από 2448 άτομα και το κόστος διαβίωσης
υπολογίζεται σε 73.440 λίρες/έτος, το οποίο είναι κατά 204.000 λίρες/έτος μικρότερο από το
κόστος ζωής με τις ίδιες παροχές στην σύγχρονη κοινωνία. [CITATION Rob41 \t \l 1032 ].
Εικόνα 1 Υπολογισμός του κόστους ζωής ανά τάξη στις μεταβατικές κοινότητες.
ii. Εργασία
Για την ύπαρξη ελεύθερου χρόνου και την ευζωία των κατοίκων ο Owen προτείνει την
εργασία για 10,5 ώρες ημερησίως, έναντι του σύνηθες φαινομένου να διαρκεί έως και 14
ώρες. Η μείωση των ωρών εργασίας δεν θα μειώσει το παραγόμενο κέρδος, αντίθετα θα το
αυξήσει, καθώς η εργασία θα είναι πιο παραγωγική, όπως συνέβη και στο New Lanark, όπου
παρήχθησαν κέρδη 300.000 λιρών. Σε περίπτωση αρρώστιας ή γηρατειών, θα υπάρχει
ενίσχυση από το κοινοτικό ταμείο. Επίσης, θα υπάρχει ταμείο, όπου με μια τακτική
συνεισφορά οι κάτοικοι θα έχουν αγοράσει ένα μικρό σπίτι μέσα στην κοινότητα, για να
μετακομίσουν όταν σταματήσουν την εργασία, λόγω γηρατειών. Παράλληλα, από το ταμείο
αυτό θα λαμβάνουν και ένα είδος σύνταξης, που θα επιτρέπει την αξιοπρεπή επιβίωση
τους[CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
Η εργασία στην κοινότητα είναι καθολική και η διανομή των θέσεων εργασίας εξαρτάται
από το φύλο, τις δεξιότητες και την εμπειρία του ατόμου. Η εργασία θα είναι πάντα
συνδυασμός καλλιέργειας και κάποιας άλλης εργασίας σε άλλον παραγωγικό τομέα. Η
καλλιέργεια πρέπει να είναι βασική γνώση όλων και πρέπει το φαγητό της κοινότητας να
παράγεται από αυτήν. Αντίστοιχα, είναι θεμιτό να παράγονται από την κοινότητα τα
αναγκαία ρούχα και έπιπλα. Με τον τρόπο αυτό η κοινότητα θα μπορεί να είναι αυτάρκης
στην κάλυψη των βασικών αναγκών των μελών της. Επίσης, οι εργάτες θα έχουν
περισσότερες δεξιότητες, που θα τους ωφελούν στην ατομική τους αυτάρκεια και θα
συμβάλουν στο να μπορούν πιο εύκολα να βρουν εργασία, τις περιόδους, που δεν μπορούν
να καλλιεργήσουν[CITATION Rob41 \t \l 1032 ]
iii. Διακυβέρνηση και σωφρονισμός
Η διακυβέρνηση στις μεταβατικές κοινωνίες γίνεται από την γ’ τάξη, τους εκμισθωτές της
γης. Όλα τα πλήρη μέλη της κοινότητας θα ψηφίζουν ένα άτομο, ως υπεύθυνο της
κοινότητας και θα το εξουσιοδοτούν να σχηματίσει ένα Συμβούλιο Βοήθειας, που θα
βοηθήσει στην διακυβέρνηση της κοινότητας και θα διορίσει υπαλλήλους για την διευθέτηση
κάθε τομέα. Ακολούθως, θα μπορούν να ορίσουν υποεπιτροπές, που θα επικεντρώνονται σε
έναν από τους βασικούς τομείς της κοινοτικής ζωής, δηλαδή την παραγωγή και το εμπόριο,
την οικιακή οικονομία, την υγεία, την αστυνόμευση, ως προστασία, την συντήρηση των
εγκαταστάσεων και την εκπαίδευση. Για την αποδοχή νέων μελών είναι απαραίτητη η
συγκατάθεση των ¾ των Μελών της κοινότητας. Επίσης, όλα τα μέλη μπορούν να ελέγχουν
τους λογαριασμούς και τις οικονομικές συναλλαγές της κοινότητας και θα τηρείται
καθημερινό αρχείο. Στην περίπτωση εσωτερικών διαφωνιών θα ψηφίζονται από την
κοινότητα διαιτητές, που θα επιλύουν τις διαφορές. Το πλεόνασμα, που θα παραχθεί, θα
χρησιμοποιηθεί για την αγορά της γης της κοινότητας από τους εκμισθωτές της. Ο Owen
κατέγραψε ένα νέο οικουμενικό σύνταγμα 36 νόμων, που θα ρυθμίζει την διακυβέρνηση των
κοινοτήτων. Οι νόμοι αυτοί αναφέρονται στην καθολικότητα της εκπαίδευσης, της καλής
διαβίωσης και της εργασίας, στην ελευθερία πνεύματος και συνείδησης, στις αρχές και
πρακτικές της Ορθολογιστικής Θρησκείας, σε γενικές ρυθμίσεις για τον πληθυσμό, στην
διακυβέρνηση του και τα καθήκοντα των συμβουλίων και, τέλος, στην διευθέτηση από τα
μέλη της κοινότητας των διαφορών, που θα προκύψουν[CITATION Owe491 \t \l 1032 ].
Στην κοινότητα δεν θα υπάρχει φυλακή και δεν θα επιβάλλονται τιμωρίες ή δικαστικές
ποινές. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με ελέγχους και με πρόληψη. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να
βρεθούν και να αντιμετωπιστούν τα αίτια της επιβλαβούς συμπεριφοράς και, ταυτόχρονα, το
άτομο πρέπει να κατανοήσει τα οφέλη μιας θετικής συμπεριφοράς. Είναι άδικο τα άτομα να
μεγαλώνουν με λάθος και επιβλαβείς αρχές και έπειτα να τιμωρούνται για την λάθος
συμπεριφορά τους, που η ίδια η κοινωνία διαμόρφωσε. Ζώντας σε καλές συνθήκες και
λαμβάνοντας την κατάλληλη εκπαίδευση τα μέλη της κοινότητας δεν θα επιθυμούν πλέον να
προβούν σε βλαπτικές πράξεις. [CITATION Rob07 \t \l 1032 ]
iv. Εκπαίδευση και ψυχαγωγία
Πρωτεύοντα ρόλο στον μετασχηματισμό του ατόμου και της κοινωνίας διαδραματίζει η
εκπαίδευση. Για αυτό τον λόγο ξεκινάει από την νηπιακή ηλικία με την λειτουργία
παιδότοπου, ώστε να προληφθούν ή να αντιμετωπιστούν οι πρωτογενείς βλάβες στην
διαμόρφωση του χαρακτήρα, από την επιρροή της οικογένειας. Η εργασία θα πρέπει να
ξεκινάει μετά τα 10 έτη, ώστε το παιδί να έχει αποκτήσει καλές πνευματικές και φυσικές
βάσεις. Στον παιδότοπο τα παιδιά θα γαλουχηθούν με την ιδέα της προσφοράς και της
επιδίωξης να κάνουν ευτυχισμένους τους συντρόφους τους. Στην συνέχεια, θα μεταβούν στο
σχολείο, όπου θα μάθουν να διαβάζουν, αλλά και να κατανοούν αυτά που διαβάζουν, και θα
διδαχθούν αριθμητική, ενώ τα κορίτσια θα λάβουν και οικοκυρικές γνώσεις. Ο στόχος σε
αυτό το στάδιο, πέρα από την απόκτηση γνώσεων, είναι το παιδί να μάθει να σκέφτεται
σωστά και να αποκτήσει κριτική ικανότητα. Όσον αφορά στους ενήλικες, οι άντρες θα
εκπαιδεύονται σε πολεμικές τέχνες, ώστε να ενδυναμώνεται η υγεία και το ηθικό τους. Η
εκπαίδευση αυτή δεν έχει στόχο την επίθεση, αλλά την αναχαίτηση, σε περίπτωση εισβολής,
εξοικονομώντας και την δαπάνη για την συντήρηση του στρατού. Για το σύνολο των
ενήλικων η εκπαίδευση θα έχει την μορφή βραδινών διαλέξεων, με θέμα κάθε τομέα της
καθημερινότητας, όπως η διαπαιδαγώγηση των παιδιών ή θέματα οικιακής οικονομίας.
Επίσης, θα οργανώνονται και συναντήσεις των κατοίκων, όπου θα τίθενται και θα
απαντώνται ερωτήσεις[CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
Οι βραδιές διαλέξεων θα εναλλάσσονται με βραδιές χορού, δείχνοντας την αναγνώριση της
αξίας της ψυχαγωγίας και της ύπαρξης ελεύθερου χρόνου. Όταν δεν είναι δυνατές οι
εξωτερικές δραστηριότητες, που συνδράμουν στην ψυχική και φυσική υγεία, οι κάτοικοι θα
πρέπει να έχουν πρόσβαση σε αίθουσες διασκεδάσεων. Οι μορφές ψυχαγωγίας στην
κοινότητα θα προάγουν την ανωτερότητα του ατόμου και δεν θα έχουν σχέση με τις ανήθικες
και καταστρεπτικές διασκεδάσεις, που συναντάμε στην σύγχρονη κοινωνία. Επιπλέον, θα
υπάρχουν χώροι λατρείας και πλήρης θρησκευτική ελευθερία, ωστόσο στόχος είναι η κριτική
αντιμετώπιση θρησκειών και δογμάτων. Για τον Owen τα δόγματα προκαλούν την διαίρεση
και την εχθρότητα των ανθρώπων και επιβάλλονται από την προηγούμενη γενιά και το
περιβάλλον. Στις κοινότητες του οι άνθρωποι θα οδηγηθούν στην διαμόρφωση μιας νέας
ορθολογιστικής θρησκείας, που θα βασίζεται στην προαγωγή της ευτυχίας των άλλων και
στην κατανόηση της σύνδεσης της ατομικής και συνολικής ευτυχίας. Τέλος, η κοινότητα έχει
εξωστρεφή χαρακτήρα, και τα μέλη της παρακινούνται να ταξιδεύουν και να επικοινωνούν
με άτομα εκτός της κοινότητας ή πρώην μέλη της. Η επικοινωνία με αντίστοιχες κοινότητες
και η ανάπτυξη κοινοτικών δικτύων είναι σημαντική και στο επίπεδο οργάνωσης και
διακυβέρνησης, καθώς η ανταλλαγή εμπειριών και γνώσεων θα συμβάλει στην αντιμετώπιση
προβλημάτων και αναγκών [CITATION Rob07 \t \l 1032 ].
2.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κοινότητα του Οwen
Ο Owen έχοντας πείρα στην διεύθυνση εργοστασίων είναι εξοικειωμένος με την αγορά και
την οικονομική διαχείριση και στο πρόγραμμα του για την δημιουργία των κοινοτήτων από
την κυβέρνηση έχει αναπτύξει ένα επιχειρηματικό πλάνο το οποίο αναφέρει ακριβείς
υπολογισμούς για το κόστος δημιουργίας και λειτουργίας των κοινοτήτων και των παροχών
στους κατοίκους, το κόστος ζωής, το μέγεθος και την σύνθεση του πληθυσμού και το κέρδος,
ατομικό και συνολικό, που μπορεί να παραχθεί. Μπαίνοντας σε αυτήν την διαδικασία ο
Owen αποδέχεται τις κατεστημένες οικονομικές σχέσεις και την επίτευξη κέρδους ως
κριτήριο επιτυχίας και ως αναγκαιότητα. Η κερδοφορία δεν είναι μόνο σημαντική γιατί
αποτελεί μια απόδειξη επιτυχίας και αποτελεί ισχυρό επιχείρημα υπέρ της υιοθέτησης του
προγράμματος του από βιομήχανους και από τις κυβερνήσεις. Είναι σημαντική για να
μπορέσει η κοινότητα να εξαγοράσει κάποια στιγμή την γη, στην οποία ζει ή στην περίπτωση
της δημόσιας περιουσίας να ιδρυθούν περισσότερες κοινότητες. Η πρόταση του για την
αξιοποίηση του πλεονάσματος προς όφελος περισσοτέρων ατόμων, μεταθέτει την σκέψη του
από το καπιταλιστικό πρότυπο στα πλαίσια της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και
ευρύτερα της ΚΑΟ. Ταυτόχρονα, ο Owen αναφέρει συνεχώς το κοινωνικό όφελος, που
παράγεται στις κοινότητες και το θεωρεί εξίσου σημαντικό με το χρηματικό κέρδος. Η
οπτική του αυτή συνάδει με την κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Παράλληλα, οι κατεστημένες οικονομικές σχέσεις δεν θεωρούνται εμπόδιο στην εφαρμογή
του προγράμματος του, το οποίο μπορεί να αναπτυχθεί με οικονομική υποστήριξη από το
κράτος ή τον ιδιωτικό τομέα και να λειτουργεί παράλληλα με αυτούς, σε ένα εντελώς
διαφορετικό ηθικό πλαίσιο και με στόχο την αυτονομία του και την κοινή κτήση των μέσων
παραγωγής. Παρομοίως, η ΚΑΟ και η κοινωνική επιχειρηματικότητα καταλαμβάνουν τον
χώρο ανάμεσα στο κράτος και τον ιδιωτικό τομέα με σκοπό την ικανοποίηση κοινωνικών
αναγκών. Για την ανάπτυξη των κοινωνικών επιχειρήσεων είναι απαραίτητη, επίσης, η
οικονομική ενίσχυση από το κράτος ή τον ιδιωτικό τομέα. Ωστόσο, στόχος είναι η
οικονομική ανεξαρτητοποίηση των εγχειρημάτων και η βιωσιμότητα τους.
Η σημασία που δίδεται στην εκπαίδευση αποτελεί άλλο ένα κοινό σημείο. Οι μεγαλύτεροι
σύγχρονοι συνεταιρισμοί περιλαμβάνουν εκπαιδευτικά ιδρύματα, στην προσπάθεια τους να
δημιουργήσουν αυτόνομα οικοσυστήματα. Στο παράδειγμα της Mondragon, σημαντικό ρόλο
στην ανάπτυξη του συνεταιρισμού διαδραματίζουν τα 20 εκπαιδευτικά κέντρα που έχουν
ιδρυθεί, ανάμεσα τους ένα πανεπιστήμιο, τεχνολογικά κέντρα και κέντρα επιμόρφωσης και
επαγγελματικής εκπαίδευσης, τα οποία προάγουν τις συνεταιριστικές αρχές και τον
κοινωνικό μετασχηματισμό. Η εκπαίδευση, λοιπόν, αναγνωρίζεται ως σημαντικός μοχλός για
τον κοινωνικό μετασχηματισμό από την ΚΑΟ, αλλά και για την αυτονομία, ιδέες που
εκδηλώνονται πλήρως στο πρόγραμμα του Owen. Για τον Owen η κοινότητα θα περάσει το
μεταβατικό στάδιο, όταν όλα τα μέλη της θα έχουν περάσει από ισόβια εκπαίδευση μέσα στις
κοινότητες και θα μοιράζονται τον ορθολογισμό και την αγάπη προς τον συνάνθρωπο, ενώ
δεν θα έχουν κανένα από τα ελαττώματα, που συναντάμε στην σύγχρονη κοινωνία[CITATION
Rob07 \t \l 1032 ].
Η κοινότητα του Owen, λοιπόν, διέπεται από τις συνεταιριστικές αρχές, η οποία έχει τον
διττό στόχο του οικονομικού πλεονάσματος και της ικανοποίησης των αναγκών των μελών
τους με στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Η αξιοπρεπής διαβίωση και εργασία χωρίς
αποκλεισμούς είναι σημαντικοί στόχοι και της κοινότητας του Owen και της κοινωνικής
επιχειρηματικότητας. Περεταίρω, οι κοινότητες του Owen παρουσιάζουν κοινά με τις
εκδηλώσεις της ΚΑΟ και στην οργάνωση. Η ισότητα και η απόρριψη των εξουσιαστικών
σχέσεων, η δημοκρατική διακυβέρνηση μέσω ψηφοφορίας, η εργασία με βάση τις δεξιότητες
του ατόμου, η αναγνώριση της αξίας της αναψυχής και του δικαιώματος στην ευζωία και
στην κάλυψη των βασικών αναγκών αποτελούν κοινές αξίες της κοινότητας του Owen και
της ΚΑΟ .
Σημαντική, τέλος, είναι η κοινή εναλλακτική θεώρηση της αξίας. Ο Owen θεωρεί το
χρηματοπιστωτικό σύστημα βασισμένο στην αξία των μετάλλων παράλογο και δεν
αποδέχεται το χρηματικό κέρδος ως μέτρο για τον παραγόμενο πλούτο, καθώς μπορεί να
υπάρχουν κέρδη χωρίς παραγόμενο υλικό πλούτο και το αντίθετο. Τα αγαθά έχουν ένα
διαφορετικό είδος αξίας, την εσωτερική αξία, η οποία σχετίζεται με την λειτουργικότητα
τους. Για παράδειγμα, η κλωστή έχει μεγαλύτερη λειτουργική αξία από τον χρυσό, αν και
έχει χαμηλότερη ανταλλακτική. Ο αληθινός πλούτος σχετίζεται με τις πρώτες ανάγκες και
έχει σταθερή αξία, ενώ η τιμή στο παρόν σύστημα είναι τεχνητή. Ο πλούτος που καλύπτει τις
πρώτες ανάγκες, σε συνδυασμό με ανώτερες εξωτερικές συνθήκες και με προσωπική
ελευθερία είναι ο πραγματικός πλούτος, που χρειάζονται τα άτομα. Πιστεύει, ακόμη, ότι
κάθε έθνος θα πρέπει να παράγει το δικό του κυκλοφοριακό μέσο πλούτου σε μορφή εθνικών
τραπεζικών γραμματίων, που θα βασίζονται στην περιουσία του[CITATION Owe491 \t \l
1032 ]. Παρομοίως, η ΚΑΟ έχει μια εναλλακτική του καπιταλισμού αντίληψη του πλούτου, ο
οποίος δεν είναι αποκλειστικά οικονομικός. Ο πλούτος στην ΚΑΟ σχετίζεται και με το
κοινωνικό κεφάλαιο, το οποίο χρησιμοποιεί σαν πόρο και το ενδυναμώνει. Αξία δίδεται στην
ευτυχία και την συνολική ευζωία του ατόμου. Στις κοινωνικές επιχειρήσεις μετράται το
κοινωνικό όφελος σαν δείκτης επιτυχίας. Η ιδέα της δημιουργίας νέων αξιακών συστημάτων
εκδηλώνεται στον χώρο της ΚΑΟ σε εναλλακτικές τράπεζες, όπως οι τράπεζες χρόνου, στην
λειτουργία ανταλλακτικών παζαριών και στην δημιουργία εναλλακτικών νομισμάτων, όπως
τα κρυπτονομίσματα.
3. Η μουτουαλιστική κοινότητα του Pierre-Joseph Proudhon
3.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Proudhon
Ο Proudhon (1809-1865), ο πρώτος Γάλλος αναρχικός θεωρητικός, πίστευε ότι η αθλιότητα

είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα των αντιφάσεων, πάνω στις οποίες έχει οικοδομηθεί η
καπιταλιστική κοινωνία και στο έργο του αναλύει τις αντινομίες, που εμπεριέχουν οι
οικονομικές δυνάμεις και λειτουργίες, όπως η ιδιοκτησία, η αξία, ο καταμερισμός της
εργασίας και οι φόροι. Η αληθινή κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει με το σύγχρονο σύστημα
και την πολιτική οικονομία, ούτε και σε κάποιο ουτοπικό κόσμο, αλλά θα πρέπει να βρεθεί η
εξίσωση, που θα εξισορροπήσει πρακτικά τις υπάρχουσες αντιφάσεις και πάνω σε αυτήν θα
οικοδομηθεί η νέα κοινωνία. Για τον Proudhon, αυτό το σύστημα είναι η αμοιβαιότητα
(μουτουαλισμός), η φυσική ανταλλαγή, που συνδυάζει τις θετικές φυσικές αξίες και
λειτουργίες της ιδιοκτησίας και της κοινότητας. Αυτό το σύστημα αμοιβαίων εγγυήσεων
συνθέτει την αρχαία εμπειρία με την προοδευτικότητα και την δικαιοσύνη και θα είναι ικανό
να προλαμβάνει τις κρίσεις και να εξασφαλίζει κοινό όφελος και καθολική
ασφάλεια[ CITATION Πιε1 \l 1032 ].
Το οργανωτικό πρόβλημα συνίσταται στην υποταγή της οικονομίας στο πολιτικό στοιχείο
και στην συγκεντρωτική λειτουργία του καπιταλιστικού έθνους-κράτους. Η ανατροπή αυτής
της υποταγής και η απορρόφηση του πολιτικού κυβερνητικού συστήματος από το
οικονομικό, μέσω της απλοποίησης των διαδικασιών και της αποκέντρωσης είναι ο τρόπος
για την οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας. Παράλληλα, θα πρέπει να διαλυθούν τα
κατεστημένα συμφέροντα και να οργανωθούν οι οικονομικές δυνάμεις στην βάση της
αμοιβαιότητας και της ισότητας. Ένα αμοιβαίο και καθολικό κοινωνικό συμβόλαιο θα
αντικαταστήσει την συγκεντρωτική κυβέρνηση, η οποία αποτελεί ένα εξουσιαστικό όργανο,
που προέρχεται από την πατριαρχική οικογένεια και απορρίπτεται στην νέα κοινωνία, όπως
απορρίπτεται και κάθε εξουσιαστική σχέση και αρχή[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Η κοινωνία, που οραματίζεται ο Proudhon βασίζεται στην ισότητα πρόσβασης στα μέσα
πολιτιστικής και οικονομικής αναπαραγωγής, ακολουθεί νόμους βασισμένους στην
κοινωνική αναγκαιότητα, προάγει μια ελευθερία, που αποδέχεται την ιδιωτική λογική και,
τέλος, προασπίζει την αναλογία, που σέβεται την κοινωνική ισότητα. Ο ίδιος, σαν έμπρακτο
βήμα προς αυτή την αλλαγή συμμετείχε στην ίδρυση λαϊκής τράπεζας το 1849 στο Παρίσι, η
οποία παρείχε πίστωση με το χαμηλότερο δυνατό επιτόκιο και δεν είχε κερδοσκοπικό σκοπό.
Το εγχείρημα δεν κατάφερε να επιβιώσει οικονομικά, λόγω χαμηλών εσόδων, παρά τα 13000
μέλη του, ενώ στην διάλυση του συνετέλεσε και η φυλάκιση του Proudhon τον Ιούνιο του
1849, λόγω της σκληρής κριτικής του προς τον Ναπολέοντα Γ΄[CITATION Πιε21 \t \l 1032 ].
Η δράση του αυτή δείχνει την αναγκαιότητα άμεσης αντικατάστασης της πολιτικής
οικονομίας από την κοινωνική οικονομία για μια κοινά ωφέλιμη κοινωνική πρόοδο, καθώς
το πρόβλημα, που αντιμετωπίζει η καπιταλιστική κοινωνία είναι οικονομικό και όχι πολιτικό.
Μόλις οι οικονομικές λειτουργίες αντικαταστήσουν τις πολιτικές, τότε η αναρχία ή
αυτοκυβέρνηση θα είναι πραγματικότητα, εξασφαλίζοντας μεγαλύτερη ελευθερία και
καλύτερη διακυβέρνηση, μέσω της οργάνωσης σε μουτουαλιστικές κοινότητες, οι οποίες θα
οργανωθούν στην συνέχεια μεταξύ τους σε ένα φεντεραλιστικό σύστημα 6. Το αγρο-
βιομηχανικό φεντεραλιστικό σύστημα, το ανώτερο σύστημα πολιτικής και οικονομικής
οργάνωσης κατά τον Proudhon, θα προστατέψει εγγενώς τους πολίτες από την οικονομική
6
Το φεντεραλιστικό σύστημα οργάνωσης, υπό το πρίσμα των αναρχικών προσεγγίσεων και όπως αυτό
παρουσιάστηκε από την Παρισινή Κομμούνα, διαφέρει από το φεντεραλιστικό σύστημα, που υιοθετήθηκε από
τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ελβετία, το οποίο κατακρίνεται, καθώς προσαρμόζεται στην οργάνωση του
έθνους-κράτους. Το αναρχικό φεντεραλιστικό σύστημα δεν ακολουθεί τον εθνικό εδαφικό κατακερματισμό,
αλλά την συνεργασία αυτόνομων κοινοτήτων με κοινά συμφέροντα, ενώ δεν υπάρχει κεντρική κρατική
εξουσία, που να επιβάλει την εξουσία της στις συνεργαζόμενες κοινότητες. Η κρατική εξουσία αντικαθίσταται
από την συλλογική δράση της ομοσπονδίας, ώστε οι κομμούνες να είναι ελεύθερες και πραγματικά αυτόνομες
[ CITATION Gui71 \l 1032 ].
εκμετάλλευση και θα εξασφαλίσει καθολική εργασία και εκπαίδευση[CITATION Pro79 \l
1032 ].
3.2 H επανάσταση στο έργο του Proudhon
Η επανάσταση για τον Proudhon είναι μια αυθόρμητη καθολική μεταμόρφωση του πολιτικού
σώματος, που ξεκινάει από μια συλλογική υποτυπώδη ιδέα. Η συλλογικότητα αποτελεί
σημαντική προϋπόθεση της επανάστασης, καθώς αυτή δεν μπορεί να ξεκινήσει από
μεμονωμένες αυθεντίες, αλλά χρειάζεται μαζική συμμετοχή και αποδοχή των ιδανικών
της[CITATION Προ \l 1032 ]. Η αντίσταση δίνει ζωή στην επανάσταση, η οποία αρχικά
εκδηλώνεται σαν λαϊκή διαμαρτυρία εξαιτίας των άθλιων συνθηκών ζωής και στην συνέχεια
γιγαντώνεται και εξαπλώνεται μέσα από τις αντιστάσεις, που δέχεται και την συμμετοχή όλο
και μεγαλύτερου μέρους του πλυθησμού. Η επανάσταση εκπορεύεται από την ανάγκη, που
δημιουργείται από κάποια στέρηση και ως εκ τούτου εμπεριέχει την αιτιολόγηση της,
επομένως δεν μπορεί να έχει άδικο, αλλά αντίθετα είναι έκφραση δικαιοσύνης. Κίνητρο της
είναι η παρατεταμένη, και όχι η πρόσκαιρη, κοινωνική δυσφορία, ενώ σκοπός της πρέπει να
είναι η ανάδειξη νέων εναλλακτικών κατευθύνσεων και η συνολική αλλαγή της
κοινωνίας[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Η νέα κοινωνία θα πρέπει να οικοδομηθεί με βάση τον φυσικό νόμο της ισότητας, ο οποίος
αποτελεί ταυτόχρονα νόμο και της δικαιοσύνης. Η επανάσταση ξεκινάει από τον ίδιο νόμο
με αιτούμενο τις ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης και απασχόλησης για όλους και την κοινωνική
δικαιοσύνη. Στόχος της επαναστατικής οικονομίας είναι ο συνδυασμός της κοινωνικής
δικαιοσύνης με την οικονομία, και όχι ο ανταγωνισμός τους, ώστε μέσα από την
εξισορρόπηση τους, ο ανταγωνισμός να μεταμορφωθεί σε εποικοδομητική άμιλλα[CITATION
Προ \l 1032 ]. Η απόλυτη ισότητα συνεπάγεται την κατάργηση οποιαδήποτε εξουσίας και η
επανάσταση δεν μπορεί να εκφραστεί με καμία κυβέρνηση, ακόμα και αν είναι λαϊκή. Την
κυβέρνηση και τους νόμους πρέπει να διαδεχθούν καθολικά κοινωνικά συμβόλαια, τα οποία
μπορούν να αποτελέσουν τον μόνο ηθικό δεσμό ελεύθερων και ίσων ατόμων. Η πολιτική
οργάνωση, που χαρακτηρίζεται από συγκεντρωτισμό, θα αντικατασταθεί από την
αποκεντρωμένη οικονομική οργάνωση, με στόχο το συλλογικό συμφέρον. Η αντικατάσταση
του πολιτικού χαρακτήρα της κοινωνικής οργάνωσης με οικονομικό και η οικοδόμηση ενός
συστήματος ελευθερίας είναι ο στόχος της ειρηνικής επανάστασης, που επιθυμεί ο
Proudhon[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Οι επαναστάσεις του 19ου αιώνα επικεντρώθηκαν στην διεκδίκηση της ισότητας όσον αφορά
στην ιδιοκτησία και όχι στην εργασία. Ο Proudhon αναμένει την επανάσταση, που θα
επικεντρωθεί στην κοινωνική οικονομία και στην εργασία και θα σώσει την ανθρωπότητα,
φέρνοντας τις οικονομικές δυνάμεις σε ισορροπία και εξασφαλίζοντας εργασία για όλους. Η
έλλειψη οικονομικών ιδεών και η μη αντικατάσταση του φεουδαλιστικού συστήματος από
ένα νέο οργανισμό, σχεδιασμένο για εργασία και όχι για πολιτική, ήταν ο λόγος της
αποτυχίας των επαναστάσεων να φέρουν μια ουσιαστική καθολική αλλαγή. Δύο ακόμα λόγοι
αποτυχίας των επαναστάσεων κατά τον Proudhon είναι τα κατεστημένα συμφέροντα και η
υπερηφάνεια των κυβερνήσεων, που συνεργαζόμενοι δημιουργούν δύο κοινωνικά
στρατόπεδα, τους πλούσιους με την δύναμη και την παράδοση από την μία και τους
φτωχούς, με την αποδιοργάνωση και το άγνωστο από την άλλη[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Η ισότητα στην εργασία μπορεί να εξασφαλιστεί αν το νέο σύστημα βασιστεί στην νέα αρχή
της αμοιβαιότητας, που αποτελεί ταυτόχρονα οικονομική δύναμη και οικονομικό νόμο,
αντικαθιστώντας την αρχή της ιδιοκτησίας, που δεν αποτελεί ούτε οικονομική δύναμη, ούτε
οικονομικό νόμο, αλλά παρ’ όλα αυτά αποτελεί την βάση της οικονομίας. Η αμοιβαιότητα θα
πρέπει να αντικαταστήσει τον συνεταιρισμό, ο οποίος για τον Proudhon εμποδίζει την
επανάσταση και δεν μπορεί να δώσει λύση στο επαναστατικό πρόβλημα. Ο συνεταιρισμός
είναι ένα δόγμα, που δεν επιδέχεται αλλαγή, δεν έχει επαναστατικό χαρακτήρα και είναι
ενάντια στην πρόοδο, όπως κάθε απόλυτο σύστημα. Η επανάσταση δεν μπορεί να εκφραστεί
και να εξαπλωθεί μέσω μιας συγκεντρωτικής κυβέρνησης και μέσω της υπακοής στους
κανόνες, που θέτει, χαρακτηριστικά που συναντάμε και στον συνεταιρισμό, αλλά μέσω μιας
μορφής διακυβέρνησης και οργάνωσης, που εγγυάται την πλήρη ελευθερία των μελών, ενώ
διατηρεί τα θετικά της ένωσης. Στην συνέχεια η ανεξαρτησία των ατόμων θα πρέπει να γίνει
και ανεξαρτησία πόλεων, επαρχιών και κρατών[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Με βάση την αρχή της αμοιβαιότητας τα άτομα δεσμεύονται μεταξύ τους με αμοιβαία και
ισότιμα συναλλαγματικά και ανταλλακτικά συμβόλαια δημιουργώντας κομμούνες, οι οποίες
στην συνέχεια θα δεσμεύονται με αντίστοιχα συμβόλαια μεταξύ τους, δημιουργώντας αγρο-
βιομηχανικές ομοσπονδίες (φεντεραλισμός)[CITATION Pro79 \l 1032 ]. Το ομοσπονδιακό
σύστημα, δηλαδή η πολιτική έκφραση του μουτουαλισμού και του εγγυητισμού, είναι για τον
Proudhon συνώνυμο της πολιτικής και κοινωνικής επανάστασης, όμως ο ίδιος δεν έχει να
προσφέρει ένα έτοιμο σύστημα για την επίτευξη της, εκτός από το σύστημα της Προόδου.
Πρόοδος είναι η συνεχής εργασία για την ανακάλυψη του αγνώστου και ο αληθινός
επαναστάτης εργάζεται σταδιακά για τον σκοπό του, χωρίς να αντιλαμβάνεται κάποιο στάδιο
ως τελικό. Ο Proudhon προτείνει, ωστόσο, κάποιες φόρμουλες, που μπορούν να
χρησιμεύσουν στα πρώτα βήματα των αυτόνομων κοινοτήτων προς την Αναρχία. Η αναρχία,
δηλαδή η αυτοκυβέρνηση, είναι το έσχατο βήμα της πολιτικής προόδου, οπότε και η
πολιτική με την ιδιωτική ζωή θα ενοποιηθούν, μέσα από την διαμόρφωση της ατομικής και
συλλογικής συνείδησης στην βάση της επιστήμης και του νόμου και η οργάνωση θα
δημιουργήσει ομοσπονδιακούς θεσμούς και την κομμούνα. Με τον τρόπο αυτό στην νέα
μουτουαλιστική κοινότητα οι κατασταλτικοί και εξουσιαστικοί θεσμοί θα περιοριστούν, ενώ
ταυτόχρονα, λόγω του αμοιβαίου συμβολαίου, θα υπάρχει εγγύηση διατήρησης της
ελευθερίας και της τάξης [CITATION Προ \l 1032 ].
3.3 H μουτουαλιστική φεντεραλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής

αλλαγής
Ο φεντεραλισμός, η αγρο-βιομηχανική ομοσπονδία, βασισμένος πάνω στην αρχή της

αμοιβαιότητας αποτελεί το ιδανικό σύστημα πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης για τον
Proudhon. Για την επικράτηση του χρειάζεται σταδιακή εργασία και πειραματισμό, καθώς
κανένα τυποποιημένο σύστημα δεν μπορεί να οδηγήσει σε μια ελεύθερη κοινωνία. Η
σταδιακή οικοδόμηση των ομοσπονδιών θα ξεκινήσει από τοπικές κοινότητες, που θα
οργανωθούν στην βάση της αμοιβαιότητας. Η νέα εναλλακτική οργάνωση αφορά στην
ιδιοκτησία, την εργασία, την αξία και στους θεσμούς διακυβέρνησης, ενώ ένα σημαντικό
όργανο για την επίτευξη της αλλαγής είναι η ίδρυση λαϊκής τράπεζας.
i. Λαϊκή Τράπεζα
Σημαντικό ρόλο στην αναδιάρθρωση της οικονομίας και στην διαχείριση της γης θα
διαδραματίσει η ίδρυση λαϊκής τράπεζας, η οποία θα προσφέρει χαμηλή πίστωση και
αποζημίωση στις ετήσιες καταθέσεις. Η τράπεζα αυτή θα συγκεντρώσει όλες τις εμπορικές
συναλλαγές, μέσω των συναλλαγματικών, γραμματίων και επιταγών, που χρησιμοποιούνται
για τα εμπορικά τιμολόγια και θα δημιουργήσει αντίστοιχες τραπεζικές αποδείξεις με τις
πραγματικές αξίες, οι οποίες θα είναι σταθερές και δεν θα υποτιμούνται[CITATION Προ \l
1032 ]. Οι τραπεζικές αποδείξεις θα αντικαταστήσουν βαθμιαία τα νομίσματα, καταλύοντας
την σχέση των μετάλλων με το χρήμα και επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της αξίας στην
βάση της χρησιμότητας, της κατανάλωσης και της εργασίας, που απαιτείται για την
παραγωγή τους. Μια τράπεζα, που υπηρετεί την λαϊκή κυριαρχία δεν μπορεί παρά να είναι
λαϊκή και να εξυπηρετεί τα συμφέροντα της κοινότητας, καθώς διαχειρίζεται κεφάλαια, που
δεν της ανήκουν, καθώς κάθε οικονομικό προνόμιο, όπως και το προνόμιο της τράπεζας να
δημιουργεί κεφάλαια, μπορεί να είναι μόνο δημόσιο και επειδή η ανατίμηση του χρήματος
είναι κοινωνικά άδικη και δημιουργεί κέρδη για τους τραπεζίτες και τους πιστωτές.
Επιπλέον, μια λαϊκή τράπεζα δεν θα επηρεάζεται από ξένα συμφέροντα και θα συμβάλει στο
να διατηρηθούν τα προϊόντα στις χαμηλότερες τιμές, εφόσον το επιτόκιο των χρημάτων θα
παραμένει χαμηλό. Η διατήρηση χαμηλών επιτοκίων, η συγκέντρωση του χρήματος και η
δημιουργία αμοιβαίων δανείων θα συμβάλει ταυτόχρονα στην ρευστοποίηση και μείωση των
δημοσίων και των ιδιωτικών χρεών Η λειτουργία μιας λαϊκής τράπεζας, έναντι μιας
κρατικής, που προτείνεται από τους σοσιαλιστές και θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην
δημιουργία νέων προνομίων, είναι το πρώτο επαναστατικό βήμα, που προτείνει ο Proudhon
προς την νέα κοινωνία[CITATION Pie51 \l 1032 ].
ii. Ιδιοκτησία
Για να συμπληρωθεί η επανάσταση και να ολοκληρωθεί ο πολιτικός μετασχηματισμός

πρέπει να ξεπεραστεί η ιδιοκτησία, καθώς η ανισότητα των περιουσιών δεν μπορεί να φέρει
ισότητα δικαιωμάτων. Για τον Proudhon η γη, ο αέρας, το νερό και κάθε στοιχείο, που είναι
απαραίτητο για την επιβίωση του ανθρώπου, δεν μπορεί παρά να είναι κοινή περιουσία, όπως
και το ίδιο ισχύει για το συσσωρευμένο κοινωνικό κεφάλαιο. Για τον λόγο αυτό ο
ιδιοκτήτης, που κεφαλαιοποιεί τα κέρδη του και δεν τα καταναλώνει, λειτουργεί ουσιαστικά
ενάντια στην παραγωγή και την κοινωνία, ενώ την ίδια στιγμή για την ικανοποίηση της
ιδιοκτησίας ο εργάτης αναγκάζεται να παράγει πάνω από τις δυνάμεις του. Δημιουργός της
παραγωγής και της αξίας είναι ο εργάτης και όχι η γη, το κεφάλαιο και τα εργαλεία, τα οποία
είναι όργανα παραγωγής και δεν παράγουν αξία από μόνα τους. Η κοινωνία μέσω του
εμπορίου ανταλλάσσει ίσα προϊόντα, πληρώνοντας στην πραγματικότητα ισόποσα την
εργασία, που χρειάστηκε για να παραχθούν, ενώ η πραγματική παραγωγή χαρακτηρίζεται
από ωφελιμότητα και έχει ισότιμο καταναλωτικό αντίκρισμα. Παράλληλα, όλοι οι
εργαζόμενοι, ως συνέταιροι μέσω του καταμερισμού εργασίας στην κατασκευή του κάθε
προϊόντος, είναι ίσοι και δικαιούνται ίσο μισθό. Η εναλλακτική της ιδιοκτησίας πρόταση του
Proudhon είναι η κατοχή, δηλαδή το δικαίωμα χρήσης και όχι η καθαρή ιδιοκτησία των
μέσων παραγωγής από τους εργάτες. Η προϋπόθεση της ίσης απασχόλησης για την κατοχή
οδηγεί από μόνη της στην κοινωνική ισότητα και εμποδίζει την δημιουργία ιδιοκτησίας,
καθώς για να είναι δίκαιη η κατοχή δεν μπορεί να είναι μόνιμη. Η κοινότητα που θα
δημιουργηθεί θα αποτελεί μια σύνθεση των εννοιών της κοινότητας και της ιδιοκτησίας και
εξισορρόπηση των μεταξύ τους αντιφάσεων[CITATION Πιε \l 1032 ].
Σχετικά με την διαχείριση της γης, προτείνεται το νοίκι, που αποδίδεται για χρήση ακίνητης
περιουσίας να λειτουργεί σαν σταδιακή επίσχεση του ακινήτου από τον εργάτη και με την
αποπλήρωση του συνολικού ποσού, η γη να περάσει στην ιδιοκτησία της κοινότητας, η
οποία θα έχει πλέον τον ρόλο του εκμισθωτή. Οι πόλεις, αφού συμφωνήσουν με τους
ιδιοκτήτες για την πώληση της γης, θα πρέπει να επιθεωρήσουν την εγκατάσταση των
καλλιεργητών και να μεριμνήσουν για τον δίκαιο διαχωρισμό των εδαφών, ανάλογα με την
αποδοτικότητα τους και την διαμόρφωση του ενοικίου, ανάλογα με την παραγωγικότητα.
Όταν αποπληρωθεί όλη η γη, οι πόλεις της ομοσπονδίας θα πρέπει να εργασθούν πάνω στην
επίτευξη της ισότητας μεταξύ τους, όσον αφορά και στην γη αλλά και στις πολιτιστικές
διαφορές. Τα έσοδα των πόλεων από το ενοίκιο θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για
αποζημιώσεις και για γενική ασφάλιση της κοινότητας. Όσοι πρώην ιδιοκτήτες εργασθούν οι
ίδιοι στα κτήματα τους και τα αποπληρώσουν, θα έχουν τα ίδια δικαιώματα με όλους τους
άλλους, ξεπερνώντας τον τοπικισμό και την κληρονομική διαδοχή και συμβάλλοντας στην
κοινωνική ισότητα. Τέλος, οι φόροι ιδιοκτησίας θα πρέπει να καταργηθούν και η αγροτική
αστυνομία θα λειτουργεί υπό την επίβλεψη των ομοσπονδιακών συμβουλίων[CITATION
Pie51 \l 1032 ].
Η ίδια διαδικασία σταδιακής επίσχεσης θα εφαρμοστεί και στις κτηριακές εγκαταστάσεις, οι
οποίες θα περάσουν στην διαχείριση της πόλης, δημιουργώντας εγγυήσεις για παροχή
ισότιμης κατοικίας σε τιμή κόστους. Οι ιδιοκτήτες, που επιθυμούν να παραμείνουν ως
ενοικιαστές στην πρώην ιδιοκτησία τους, θα έχουν την δυνατότητα να το κάνουν για όσο
επιθυμούν. Οι συντηρήσεις και οι νέες οικοδομές θα ανατεθούν σε ανάλογες ενώσεις και
κατασκευαστικούς συνεταιρισμούς, που θα λειτουργούν με βάση τις αρχές του νέου
κοινωνικού συμβολαίου. Αυτού του είδους η αντιμετώπιση της ακίνητης ιδιοκτησίας, θα
απαλλάξει την ενοικίαση από τα φεουδαλιστικά της χαρακτηριστικά και θα την μετατρέψει
σε αληθινή εμπορική πράξη ελεύθερων ανθρώπων[CITATION Pie51 \l 1032 ].
iii. Εργασία
Η εργασία, σημαντική οικονομική δύναμη, θα οργανωθεί σε ενώσεις και συνεταιρισμούς,

ανάλογα με το αντικείμενο παραγωγής, όπως γεωργικοί και βιομηχανικοί συνεταιρισμοί, που
θα φέρουν τα χαρακτηριστικά της αποικίας και τα μέλη των οποίων θα δεσμεύονται με ένα
διπλό συμβόλαιο. Το ένα συμβόλαιο αφορά στην δέσμευση της κάθε εργατικής εταιρίας,
προς το σύνολο των αποικιών και την χώρα που τις περικλείει, στον καθορισμό των
δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων κάθε αποικίας και στην νομιμοποίηση της κατοχής και
χρήσης της γης. Το δεύτερο συμβόλαιο αφορά στην δέσμευση των μελών κάθε ένωσης
μεταξύ τους και στον καθορισμό των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων, μέσα στην ένωση.
Οι βασικές υποχρεώσεις των ενώσεων είναι η παράδοση των ζητούμενων αγαθών σε
χαμηλές τιμές κοντά στο κόστος, λαμβάνοντας υπόψη ζητούμενες ή αναγκαίες βελτιώσεις,
ενώ τα βιβλία των ενώσεων πρέπει να είναι στην διάθεση της κοινωνίας, η οποία έχει το
δικαίωμα της κατάλυσης των ενώσεων[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Κάθε μέλος των ενώσεων εργατών, με την εισαγωγή του στην ένωση αποκτά ένα αδιαίρετο
μερίδιο από την περιουσία της εταιρίας, καθώς η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής
αποτελεί την βάση για μια νέα ελεύθερη από την ιδιοκτησία κοινωνία. Κάθε μέλος έχει το
δικαίωμα να απασχοληθεί σε κάθε θέση, λαμβάνοντας υπόψη τα φυσικά χαρακτηριστικά,
την εμπειρία και τις δεξιότητες του, ενώ η εκπαίδευση και η απασχόληση θα στοχεύει στην
πολύπλευρη εμπειρία και απόκτηση γνώσεων, αλλά και στην εξασφάλιση από την περίοδο
ωριμότητας ενός ικανοποιητικού εισοδήματος[CITATION Pie51 \l 1032 ]. Το ταλέντο
αναγνωρίζεται, αλλά θεωρείται ότι δημιουργήθηκε από την ατομική αξιοποίηση του
αφομοιωμένου κοινωνικού κεφαλαίου και κάθε ταλαντούχος δημιουργός πρέπει να εργάζεται
για την κοινωνία, που τον δημιούργησε. Για την πνευματική τους εργασία η κοινωνία τους
αποδίδει αμοιβή, καθορισμένη με το μέτρο της ισότητας, ως αποζημίωση, εφόσον χρειάζεται
την πνευματική παραγωγή τους και τους εμποδίζει να παράγουν γεωργικά και
βιομηχανικά[CITATION Πιε \l 1032 ].
Ο αναγκαίος καταμερισμός της εργασίας θα ιδωθεί από την πλευρά της συνεργατικότητας
και της ισότητας των εργατών, που συμμετέχουν στην παραγωγή ενός προϊόντος και θα
χρησιμοποιηθεί ως μέσο για πολύπλευρη ατομική καλλιέργεια, αλλά και ως διασφάλιση της
συνεχούς εργασίας. Όλες οι θέσεις θα είναι εκλεγόμενες και θα πρέπει να έχουν την
αποδοχή των μελών, ο μισθός θα είναι ανάλογος των ευθυνών και της φύσης της θέσης, όπως
ανάλογη θα είναι και η συμμετοχή κάθε μέλους στα κέρδη και στις ζημιές της εταιρίας, ενώ
κάθε μέλος θα είναι ελεύθερο να αποδεσμευτεί από τα καθήκοντα του κατά βούληση, αφού
τακτοποιήσει πιθανά χρέη προς την εταιρία. Με τις ρυθμίσεις αυτές ο Proudhon πιστεύει ότι
λύνονται δύο βασικά προβλήματα της κοινωνικής οικονομίας, το ζήτημα της οργάνωσης της
συλλογικής δύναμης και ο προβληματικός χαρακτήρας του καταμερισμού της
εργασίας[CITATION Pie51 \l 1032 ].
iv. Εξουσιαστικοί θεσμοί
Η νέα κοινωνία θα απαλλαχτεί από τις κατεστημένες εξουσιαστικές σχέσεις, που συνοδεύουν
το κράτος-έθνος και την κυβέρνηση, η οποία θα απορροφηθεί από τον νέο οικονομικό
οργανισμό. Ο εξουσιαστικός θεσμός της εκκλησίας και της οργανωμένης θρησκείας
απορρίπτεται και, κυρίως, επικρίνεται η αναίτια αλληλεξάρτηση τους με το κράτος. Κάθε
κοινότητα θα πρέπει να αποφασίζει αυτόνομα την απασχόληση και την αποζημίωση ιερέων
και η θρησκεία θα πρέπει να απελευθερωθεί από τα κρατικά δεσμά. Ταυτόχρονα, η
εκπαίδευση θα πρέπει να αναδιαμορφωθεί, καθώς οι κατεστημένοι διαχωρισμοί διδασκαλίας
και μαθητείας και επαγγελματικής εκπαίδευσης και επαγγελματικής πρακτικής, δημιουργούν
κοινωνικούς διαχωρισμούς και τάξεις και οδηγούν στην καταπίεση των εργατών. Σε μια
πραγματικά δημοκρατική κοινωνία η ανωτερότητα βάσει των σπουδών δεν μπορεί να είναι
αποδεκτή και η εκπαίδευση δεν μπορεί να συνδέεται με την κυβέρνηση, μέσω υπουργείου,
και να έχει εξουσιαστικό χαρακτήρα. Για τον λόγο αυτό η εκπαίδευση, όπως και κάθε κοινή
υπόθεση, πρέπει να οργανώνεται από την αυτόνομη κοινότητα με βάση το ελεύθερο
αμοιβαίο κοινωνικό συμβόλαιο, που αποδέχθηκαν τα μέλη της κοινότητας δημιουργώντας
την. Μέσα στα πλαίσια αυτά το υπουργείο παιδείας, όπως και τα υπουργεία εργασίας,
γεωργίας, εμπορίου και κάθε θεσμός κεντρικής διοίκησης δεν θα χρειάζονται, γλυτώνοντας
την κοινωνία από την οικονομική επιβάρυνση συντήρησης τους. Η διαχείριση κάθε τομέα,
όπως και των δημοσίων έργων, θα ανατεθεί στα εργατικά σωματεία, υπό την καθοδήγηση
επιστημόνων και καλλιτεχνών[CITATION Pie51 \l 1032 ].
Η δικαιοσύνη θα πρέπει, επίσης, να απελευθερωθεί από την κυβερνητική εξουσία και να
οικοδομηθεί πάνω στο νέο αμοιβαίο καθολικό κοινωνικό συμβόλαιο. Η δικαιοσύνη έχει
συσχετιστεί με την επιβολή, ωστόσο η πραγματική δικαιοσύνη αποτελεί πράξη συνειδητή
και εθελοντική, που δεν μπορεί να επιβληθεί από εξωτερικούς θεσμούς, αλλά αποτελεί μια
εσωτερική διαχρονική κατάσταση, αντίθετα από τον νόμο, ο οποίος αναφέρεται στο μέλλον
και δεν έχει αναδρομική ισχύ. Με το νέο συμβόλαιο μεταξύ ελεύθερων ατόμων, ο
κοινωνικός νόμος θα ταυτίζεται με την ατομική θέληση και η διατήρηση των κρατικών
δικαστηρίων θα είναι άσκοπη, εφόσον όλοι θα έχουν το δικαίωμα άσκησης δικαιοσύνης και
το καθολικό αυτό δικαίωμα θα εγγυηθεί τελικά την ύπαρξη κοινωνικής δικαιοσύνης, χωρίς
την ανάγκη δυνάμεων ασφαλείας, όπως η αστυνομία. Οι κρατικοί θεσμοί δικαιοσύνης και οι
δυνάμεις ασφαλείας είναι χρήσιμες στην κρατική κεντρική διοίκηση, την πολιτική
κυβέρνηση, σαν μέσο επιβολής και καταπίεσης και δεν μπορούν να έχουν καμία σχέση με
την αξία της ελευθερίας. Ο Proudhon προτείνει την άμεση κατάργηση των δικαστηρίων,
χωρίς την αντικατάσταση τους από μεταβατικούς θεσμούς, ως πρωτεύον ζητούμενο της
επανάστασης, που πρέπει να ικανοποιηθεί άμεσα, ακόμα και αν άλλες μεταρρυθμίσεις
καθυστερήσουν. Σχετικά με τα σώματα ασφαλείας, η ύπαρξη και η συντήρηση αστυνομίας
θα είναι απόφαση της κάθε κοινότητας, ενώ η ύπαρξη στρατού θα είναι κενή νοήματος,
καθώς ο συγκεντρωτικός θεσμός του έθνους-κράτους θα έχει αντικατασταθεί από την
αμοιβαιότητα και την συνεργασία αυτόνομων κοινοτήτων, που θα λειτουργούν με γνώμονα
το κοινό καλό, την ισότητα και την αυτάρκεια, αντικαθιστώντας την σύγκρουση, τη
προσπάθεια επιβολής και τον επεκτατισμό [CITATION Pie51 \l 1032 ].
3.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην μουτουαλιστική κοινότητα του Proudhon
Η κοινωνικοποίηση αποτελεί την πρόταση του Proudhon στην αναζήτηση διεξόδου από τα
προβλήματα της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας και τις αντιφάσεις της οικονομίας,
για τα οποία δεν μπόρεσαν να προτείνουν λύσεις, ούτε η πολιτική οικονομία, ούτε ο
σοσιαλισμός. Η μόνη λύση είναι η ανάπτυξη ενός συστήματος, το οποίο βασίζεται στην
κοινωνικοποίηση της ατομικής ελευθερίας, μέσω του προσδιορισμού της αξίας και της
εργασίας με βάση το κοινό, και στην κοινωνικοποίηση της ιδιοκτησίας, καθώς η ιδιοκτησία
οργανωμένη με βάση το ατομικό κέρδος δεν μπορεί να δημιουργήσει κοινωνία[CITATION
Πιε1 \l 1032 ]. Η κοινωνικοποίηση, ο συνεργατισμός, η αμοιβαιότητα, η δικτύωση και η
κοινωνική ωφέλεια αποτελούν τον πυρήνα της ΚΑΟ, αλλά και της μουτουαλιστικής
κοινότητας του Proudhon και εκδηλώνονται σε ένα κοινό σε πολλά σημεία τρόπο οργάνωσης
της εργασίας και της ιδιοκτησίας και στην αντίληψη της αξίας.
Η εργασία αντιμετωπίζεται ως θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου και ως μοναδικός
δημιουργός αξίας, είναι μια μορφή ατομικής ιδιοκτησίας, που το κράτος δεν έχει δικαίωμα
να απαλλοτριώσει, αλλά αντίθετα έχει την υποχρέωση να την παρέχει, χωρίς αποκλεισμούς,
διασφαλίζοντας ισότητα στην ανταμοιβή και εγγύηση για ένα σταθερό μέλλον. Η ισότητα
των μισθών προκύπτει από την ίση κοινωνική προσπάθεια, που χρειάζεται για κάθε
παραγωγή και προστατεύει τους λιγότερο ικανούς από την μετατροπή της φυσικής σε
κοινωνική ανισότητα. Το ταλέντο αναγνωρίζεται, αλλά δεν θεωρείται λόγος κοινωνικής και
οικονομικής ανωτερότητας και η πνευματική εργασία αποτελεί μια κοινωνική προσφορά
ισάξια με κάθε άλλη παραγωγή. Η θέση απασχόλησης ανταποκρίνεται στις δεξιότητες του
ατόμου και στις ανάγκες της παραγωγής και ο στείρος αυστηρός κατακερματισμός της
εργασίας αντικαθίσταται από μια εκπαιδευτική και επαγγελματική πορεία, που προσφέρει
πολύπλευρη καλλιέργεια του εργάτη[CITATION Πιε \l 1032 ]. Η θεώρηση της εργασίας, ως
θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου, η ισότητα, ο μη αποκλεισμός από την εργασία, η
αναγνώριση των δεξιοτήτων και η πολύπλευρη ανάπτυξη του ατόμου είναι βασικές αξίες της
ΚΑΟ, που ακολουθούνται σε κάθε εγχείρημα, αλλά οδήγησαν και στην δημιουργία
συγκεκριμένου κλάδου κοινωνικής επιχειρηματικότητας, με επίκεντρο την ένταξη
αποκλεισμένων στην αγορά εργασίας (WISEs). Η εργασία δεν αποτελεί μόνο μια
παραγωγική δύναμη, άλλα και ένα μέσο κοινωνικοποίησης και προσωπικής εξέλιξης και για
τον λόγο αυτό είναι θεμελιώδης η ανάγκη επαναπροσέγγισης της τόσο στην ΚΑΟ, όσο και
στην κοινότητα του Proudhon.
Για την εξισορρόπηση της αξίας της εργασίας με την αξία του προϊόντος και την εργασιακή
ισότητα είναι απαραίτητη η αναδιαμόρφωση της ιδιοκτησίας, ώστε να υπάρχει ισότητα στην
εκμετάλλευση των μέσων παραγωγής. Το δικαίωμα ιδιοκτησίας μετατρέπεται σε δικαίωμα
κατοχής και ο επικαρπωτής εργάζεται υπό την επίβλεψη της κοινωνίας και με την
προϋπόθεση της εργασίας. Στην κοινότητα του Proudhon αναγνωρίζεται το δικαίωμα του
εργαζόμενου πάνω στο κέρδος της παραγωγής, όπως αναγνωρίζονται οι κοινοί υλικοί και
άυλοι πόροι, που είναι κοινωνική ιδιοκτησία και σχηματίζουν το κοινό κοινωνικό κεφάλαιο.
Η εργασία, λοιπόν, θα οργανωθεί με βάση το αμοιβαίο κοινωνικό συμβόλαιο και τις
συνεταιριστικές αρχές, δηλαδή την ισότητα, την κοινή κτήση των μέσων παραγωγής και το
κοινό δικαίωμα στο πλεόνασμα[CITATION Πιε \l 1032 ]. Η κοινωνικοποίηση των μέσων
παραγωγής, οι συνεταιριστικές αρχές και η αναγνώριση του κοινού αποτελούν σημαντικές
αξίες της ΚΑΟ, που εκφράζονται σε εγχειρήματα κοινωνικής επιχειρηματικότητας, όπως στα
απαλλοτριωμένα από τους εργαζομένους εργοστάσια και στους συνεταιρισμούς. Το
κοινωνικό κεφάλαιο αναγνωρίζεται από την ΚΑΟ και στην κοινότητα του Proudhon, ως
σημαντικός κοινός πόρος, όπως και οι φυσικοί πόροι, οι οποίοι χρειάζονται περιφρούρηση,
ώστε να μην γίνονται αντικείμενο ιδιωτικής εκμετάλλευσης.
Η ρύθμιση της εργασίας και της ιδιοκτησίας είναι απαραίτητη για την εκπλήρωση της
φυσικής λειτουργίας του εμπορίου, που είναι η ανταλλαγή ίσων αξιών ανάμεσα σε
ελεύθερους ανθρώπους. Το εμπόριο είναι μια κοινωνική πράξη, που εμπεριέχει την ηθική
υποχρέωση της μη κερδοφορίας και απαιτεί τον σωστό καθορισμό της ανταλλάξιμης αξίας
των προϊόντων[CITATION Πιε \l 1032 ]. Η αξία εκφράζει μια κοινωνική σχέση, που
λειτουργεί με βάση την ανταλλαγή και την χρησιμότητα και διαχωρίζεται σε αξία χρήσης και
ανταλλακτική αξία. Η ανταλλακτική αξία βασίζεται στην προσφορά και την ζήτηση, αλλά
για τον Proudhon πρέπει να αναγνωρίζει και την ωφέλεια, ανάλογα με την δύναμη και τα
μέσα παραγωγής, καθώς μόνο η εργασία παράγει αξία. Η αξία έχει μια αναλογική σχέση με
την χρησιμότητα και η εργασία σταθεροποιεί αυτήν την σχέση, ενώ η τιμή την εκφράζει.
Μέσα στα πλαίσια αυτά ο Proudhon απορρίπτει το χρήμα, που βασίζεται στην αξία των
μετάλλων και προήλθε από μοναρχική επιβολή και θεωρεί πλούτο την αφθονία, την ποικιλία
και την αναλογία των προϊόντων και αξία την αναλογία του προϊόντος μέσα στον γενικό
πλούτο. Παράλληλα, θεωρεί ότι ο ανταγωνισμός, που συνδέεται αναπόφευκτα με το εμπόριο,
μπορεί να αντικατασταθεί από ένα χρήσιμο και παραγωγικό συναγωνισμό, που θα παράγει
κοινό όφελος[CITATION Πιε1 \l 1032 ]. Η επανασύνδεση της αξίας με την χρησιμότητα και
την κοινωνική ωφέλεια, η προτεραιοποίηση του κοινού έναντι του ατομικού οφέλους και η
άμιλλα αποτελούν τον πυρήνα της οικονομικής θεώρησης της ΚΑΟ και εκφράζονται σε
πλήθος εγχειρημάτων, όπως οι εναλλακτικές τράπεζες, τα εναλλακτικά νομίσματα και το
δίκαιο εμπόριο.
4. Η σοσιαλιστική κοινότητα του Gustav Landauer
4.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Landauer
Ο Γερμανός Gustav Landauer (1870 –1919) είναι εκπρόσωπος του κοινωνικού αναρχισμού
και το έργο του μοιράζεται στην φιλοσοφία, την πολιτική και την τέχνη. Βλέποντας την
κοινωνική και ατομική εξαθλίωση της εργατικής τάξης στις βιομηχανικές πόλεις, απορρίπτει
την κατεστημένη τάξη πραγμάτων και οραματίζεται μια κοινωνία δίκαιη, μια κοινωνία
σοσιαλιστική. Στόχος είναι η δημιουργία ενός ωραίου και χαρούμενου ανθρώπινου κόσμου,
όπου η παραγωγή των αγαθών θα σχετίζεται με τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων και
θα έχει την μορφή της σοσιαλιστικής, ελεύθερης και ακρατικής κοινωνίας, την μορφή της
κοινότητας.
Αν και η δράση και η σκέψη του εντάσσονται στον αναρχικό χώρο, ο ίδιος αντιλαμβάνεται
τις έννοιες του αναρχισμού και του σοσιαλισμού ως αλληλεξαρτώμενες και όχι αντίθετες.
Για τον Landauer ο στόχος είναι ο αναρχισμός, δηλαδή η μη κυριαρχία του κράτους και η
ελευθερία του ατόμου. Το μέσο για να επιτευχθεί είναι ο σοσιαλισμός, δηλαδή η
αλληλεγγύη, η κοινή χρήση και η συνεργατική εργασία. Αργότερα, στα 12 άρθρα του
«Σοσιαλιστικού Δεσμού» δηλώνει ότι σοσιαλισμός είναι η δημιουργία μιας νέας κοινωνίας
και η αναρχία είναι ένα άλλο όνομα του σοσιαλισμού, καθώς ο αληθινός σοσιαλισμός είναι
το αντίθετο του κράτους και της καπιταλιστικής οικονομίας και προϋποθέτει ελεύθερο
πνεύμα και εθελούσια ένωση[CITATION Κράτηση_θέσης2 \t \l 1032 ].
Η κατάλυση του κράτους και η κοινωνική αλλαγή δεν μπορεί να έρθει από τα πάνω και μέσω
της κρατικής εξουσία, αλλά αποτελεί ζήτημα επαναπροσδιορισμού των διαπροσωπικών
σχέσεων και αντικατάστασης των κατεστημένων θεσμών με νέους. Η έννοια του Πνεύματος
(Geist), που έχει κοινή ουσία με το Πνεύμα του κόσμου 7 (Weltgeist) διαδραματίζει κεντρικό
ρόλο στην σκέψη του Landauer. Όπου εμφανίζεται το Πνεύμα υπάρχει κοινότητα, και όπου
απουσιάζει υπάρχει κράτος, καθώς το Πνέυμα αντιπροσωπεύει τους φυσικούς κοινωνικούς
δεσμούς, ενώ το κράτος δημιουργεί τεχνητά υποκατάστατα τους. Τελικά, για την δημιουργία
ενός νέου κόσμου είναι αναγκαία η προσωπική αφύπνιση και η δράση προς την δημιουργία
αυτόνομων κοινοτήτων, που θα λειτουργήσουν ως πρότυπα του νέου κόσμου[CITATION
Lan11 \t \l 1032 ].
7
Η έννοια του Weltgeist για τον Hegel αντιπροσωπεύει το απόλυτο Πνεύμα, που αποτελεί θεμέλιο κάθε
ύπαρξης, της κοινωνίας και του κόσμου. Το Πνεύμα εξελίσσεται συνεχώς πάνω στην βάση της αυτογνωσίας,
του αυτοκαθορισμού και της απεραντοσύνης και είναι αντικειμενικό και απόλυτο[ CITATION Heg15 \l 1032 ].
4.2 Η επανάσταση στο έργο του Landauer
Η επανάσταση για τον Landauer είναι ταυτόσημη με την κοινωνική ψυχολογία, καθώς και οι
δύο αναλύουν και διαχωρίζουν τις ακέραιες μονάδες συλλογικών σχηματισμών, μέσω του
ατομικισμού. Ωστόσο, δεν δέχεται ότι η κοινωνιολογία είναι αμιγώς επιστήμη και ότι η
επανάσταση μπορεί να εξεταστεί επιστημονικά. Η επιστήμη μπορεί να είναι μόνο
παραγωγική διαδικασία και όχι επαγωγική και για να μελετηθεί επιστημονικά η επανάσταση
θα πρέπει να ξεκινήσει από μια γενική έννοια, η οποία θα εμπεριέχει όλες τις εκδηλώσεις
της, ενώ θα πρέπει να δημιουργηθεί και επιστημονική ορολογία. Η επανάσταση εμφανίζεται
σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης συμβίωσης (Mitleben) και δεν μπορεί να περιοριστεί σε
μεμονωμένες και αποσπασματικές εκδηλώσεις, καθώς η επιρροή της είναι έντονη και
καθολική[CITATION Γκο20 \l 1032 ].
Για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας είναι αναπόφευκτο το στάδιο της επανάστασης. Το
στάδιο αυτό ονομάζεται από τον Landauer ουτοπία και αποτελεί το ενδιάμεσο στάδιο από
δύο τοπίες, καθώς κάθε τοπία ακολουθείται από μια ουτοπία, η οποία ακολουθείται πάλι από
μια τοπία κ.ο.κ. Τοπίες είναι οι μορφές κοινωνικής συμβίωσης σε ένα συγκεκριμένο
χωροχρόνο και σε συνθήκες σταθερότητας. Στην θεμελιακή σταθερότητα της τοπίας
δημιουργεί αλλαγές η ουτοπία, η οποία είναι συνδυασμός της αντίδρασης στην τοπία, που
προηγείται και των αναμνήσεων όλων των προηγούμενων ουτοπιών. Η ουτοπία απευθύνεται
σε όλη την ανθρωπότητα, πέρα από κρατικούς και εθνικούς περιορισμούς και αποτελεί την
ένωση ατομικών θελήσεων και ετερογενών διαχωρισμένων τάσεων με στόχο την δημιουργία
μιας νέας άψογης λειτουργικά τοπίας, όπου η αδικία θα εκλείψει. Η ουτοπία δεν γίνεται ποτέ
εξωτερική πραγματικότητα, καθώς η νέα τοπία, που διαμορφώνεται την περίοδο της
επανάστασης, συνεπάγεται την πτώση της ουτοπίας την οποία αντικαθιστά διατηρώντας
στοιχεία αυτής της ουτοπίας, που συνδυάζονται με στοιχεία της παλαιότερης τοπίας. Η
επανάσταση, λοιπόν, είναι ένα αναγκαίο υγιές ξέσπασμα ανάμεσα σε δύο αρρώστιες, είναι η
μετάβαση «από το χαμένο στο νέο κοινό Πνεύμα μέσα από την βία και την εξέγερση, την
ανάγκη των μαζών και την ιδιοφυία των ατόμων»[CITATION Γκο20 \p 53 \l 1033 ]. Κάθε
επανάσταση είναι ένας συνοπτικός πρωτοπόρος μικρόκοσμος, όπου οι άνθρωποι
απελευθερώνονται από τις εξουσιαστικές σχέσεις και συνδέονται σαν αδέρφια. Τελικά, η
επανάσταση δεν πετυχαίνει ποτέ τον στόχο της, αποτελώντας ένα αυτοσκοπό για χάρη του
Πνεύματος, το οποίο ζει μόνο μέσα σε αυτήν και μετά από αυτήν χάνεται, χωρίς όμως να
δημιουργείται από αυτήν[CITATION Γκο20 \l 1032 ].
Η επανάσταση, που επιθυμεί ο Landauer δεν έχει βίαιο, συγκρουσιακό και ευκαιριακό
χαρακτήρα, καθώς ο αναρχισμός απορρίπτει την επιθετικότητα και την βία και αποτελεί μια
φιλειρηνική ιδέα. Απατώντας σε αυτούς, που περιμένουν την επανάσταση να συμβεί,
δηλώνει ότι η συνειδητοποίηση του σοσιαλισμού είναι αυτή που θα φέρει την επανάσταση. Ο
σοσιαλισμός πρέπει να δημιουργηθεί, για να υπάρξει. Η αναρχία είναι ζήτημα παροντικό και
όχι μελλοντικό. Οι άνθρωποι, επομένως, δεν πρέπει να περιμένουν μια ξαφνική αλλαγή.
Οφείλουν να αναλάβουν τις νέες ευθύνες τους και να μεταμορφώσουν τους εαυτούς τους,
καθώς για να εξωτερικευθεί η ελευθερία, πρέπει πρώτα να εμφανιστεί και να αναπτυχθεί
μέσα μας. Όταν οι άνθρωποι μπορέσουν να υπάρξουν σαν ενότητα ξεχωριστά από το κράτος,
τότε το υπάρχον σύστημα θα εξαφανιστεί και θα αντικατασταθεί από μια σοσιαλιστική
εναλλακτική πραγματικότητα[CITATION Κράτηση_θέσης2 \t \l 1032 ].
Ο αληθινός σοσιαλισμός είναι το αντίθετο του κράτους και της καπιταλιστικής οικονομίας.
Όσο εξαπλώνεται ο Σοσιαλιστικός Δεσμός ένα κοινώς αποδεκτό κοινωνικό συμβόλαιο θα
αντικαταστήσει την εξουσιαστική βία και οι ελεύθερες κοινότητες και οι συνεταιρισμοί,
δηλαδή η κοινωνία, θα αντικαταστήσουν το κράτος και τον καπιταλισμό. Η ολοκλήρωση της
κοινωνικής αλλαγής, που επιθυμεί ο Landauer και οι αναρχικοί σύντροφοι του θα έρθει με
αυτήν την αντικατάσταση[CITATION Κράτηση_θέσης2 \t \l 1032 ]. Το κράτος δεν κατάφερε
ποτέ να γίνει ατομική ποιότητα και δεν αποτελεί μια καθολικά εθελούσια ένωση. Ακριβώς,
επειδή το κράτος είναι κενό νοήματος ενδύεται τα στοιχεία της εθνικότητας, που αποτελεί
ένα υψηλό πνευματικό δεσμό των ανθρώπων, ώστε να ενώσει τα άτομα κάτω από μια κοινή
ταυτότητα. Το έθνος συνδυασμένο με το κράτος και την βία μετατρέπεται σε μια τεχνητή
επινόηση και σε ανοησία, ενώ η επιβολή εξωτερικών μορφών οργάνωσης και λειτουργίας
στις φυσικές ενώσεις των ανθρώπων οδηγεί στην παρακμή του Πνεύματος, το οποίο
απομονώνεται μέσα σε ατομικότητες. Το κράτος τελικά είναι μια τεχνητή μίμηση του
Πνεύματος, που το αντικαθιστά όταν αυτό απουσιάζει[CITATION Lan11 \t \l 1032 ].
Ζητούμενο, λοιπόν, για τον Landauer δεν είναι μία βίαιη επανάσταση και ανατροπή, αλλά το
να ξεκινήσει άμεσα η συνολική αναδιαμόρφωση του εαυτού και η καλλιέργεια του ατομικού
και κοινού Πνεύματος. Σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι η δημιουργία
σοσιαλιστικών κοινοτήτων από τα άτομα, που είναι ήδη αφυπνισμένα και επιθυμούν μια
σοσιαλιστική πραγματικότητα για όλους και όχι μια ατομική διέξοδο από την κατεστημένη
τάξη.
4.3 Η σοσιαλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής
Σύμφωνα με τον Landauer το μέσο επίτευξης του πραγματικού σοσιαλισμού είναι η

οργάνωση σοσιαλιστικών χωριών, όπου το άτομο θα επιστρέψει στην φυσική εργασία και
όλες οι δραστηριότητες θα επανασυνδεθούν. Οι κοινοτήτες αυτές θα χαρακτηρίζονται από
εξωστρέφεια και στόχος είναι λειτουργήσουν σαν πρότυπο για τον λαό, σε αντιπαραβολή με
τις έως τότε παρόμοιες προσπάθειες ίδρυσης ενώσεων, που χαρακτηρίζονται από
εσωστρέφεια, καθώς στόχος τους είναι η ατομική ικανοποίηση των συμμετεχόντων.
Προϋπόθεση για την δημιουργία αυτών των κοινοτήτων είναι η απόκτηση γης. Η επιθυμία
για ελεύθερη γη συνδέει τους σοσιαλιστές των πόλεων με τους αγρότες και ο Landauer καλεί
όλο τον Γερμανικό λαό να υιοθετήσει το σύνθημα «Γη και Ελευθερία». Απευθύνει έκκληση
στους προλετάριους των πόλεων αλλά και στους καλλιτέχνες να απορρίψουν τον
καταμερισμό της εργασίας, ο οποίος οδηγεί τους εργάτες στον πνευματικό ευτελισμό και
τους καλλιτέχνες στην εμπορευματοποίηση της υψηλής διανόησης. Θα πρέπει να ενωθούν με
τους αγρότες, οι οποίοι περιμένουν την αφύπνιση και χρειάζονται ανθρώπους να
εγκατασταθούν μαζί τους και να αλληλοβοηθηθούν. Οι κυβερνώντες μπορούν επίσης να
συνδράμουν σε αυτήν την προσπάθεια λαμβάνοντας μέτρα για την αναδιανομή της
γης[ CITATION Γκο20 \l 1032 ].
Ο Landauer δραστηριοποιείται έμπρακτα ιδρύοντας τον Σοσιαλιστικό Δεσμό(1908), καθώς
οι άμεσες εκφράσεις του σοσιαλισμού είναι το μέσο για την επικράτηση του. Καλεί τα
σωματεία να οικοδομήσουν δομές αλληλεγγύης, που θα λειτουργήσουν σαν άμεσες όψεις
σοσιαλισμού. Η δημιουργία εγκαταστάσεων είναι το πρώτο βήμα και στην συνέχεια θα
διαμορφωθεί μέσα από την εμπειρία ο κατάλληλος τρόπος οργάνωσης, καθώς δεν μπορεί να
υπάρχουν έτοιμες λύσεις και οι κατάλληλοι τρόποι θα βρεθούν μέσα από την πράξη. Μόλις
διαμορφωθεί ο καλύτερος τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας, θα πρέπει η ιδέα να
εξαπλωθεί, καθώς είναι απαραίτητη η δραστηριοποίηση μεγάλου μέρους του πληθυσμού για
να επιτευχθεί μια συνολική αλλαγή. Στόχος είναι η ένωση εκατομμύρια κόσμου σε ενώσεις
και συμμαχίες καταναλωτών με τοπικό χαρακτήρα, που θα εξαλείψουν τους μεσάζοντες. Ο
Σοσιαλιστικός Δεσμός θέλει να αντικαταστήσει το κράτος και τον καπιταλισμό με την νέα
σοσιαλιστική κοινωνία, μια συνεργασία οικονομικά ανεξάρτητων κοινοτήτων, που
ανταλλάσσουν δίκαια τα προϊόντα του και όπου τα άτομα είναι ελεύθερα και εθελούσια
ενωμένα με επίκεντρο το κοινό καλό[CITATION Κράτηση_θέσης2 \t \l 1032 ].
Προϋπόθεση είναι η εγκατάλειψη των βιομηχανικών πόλεων και η εγκατάσταση των
προλετάριων στην εξοχή, όπου θα ενωθεί η γεωργία, η βιομηχανία και η χειροτεχνία και θα
εγκαταλειφθεί η διάκριση πνευματικής και σωματικής εργασίας. Η οργάνωση την εργασίας
μπορεί να γίνει είτε με γεωγραφικά κριτήρια, είτε ανάλογα με το πεδίο εργασίας και η
εμπειρία είναι αυτή που θα αναδείξει τον καλύτερο τρόπο για να επιτευχθεί μέσω της
εργασίας η ελευθερία του ατόμου στην βάση της οικονομικής αλληλεγγύης. Η εργασία θα
είναι μια καθολική υπόθεση και ο Landauer πιστεύει ότι, αν οι άνθρωποι εκπαιδευτούν
σωστά και καλλιεργήσουν τα ταλέντα τους, θα είναι ικανοί όλοι να βρουν απασχόληση. Οι
ομάδες που δεν μπορούν να εργαστούν, όπως οι ηλικιωμένοι θα φροντίζονται από την
κοινότητα, καθώς αυτή θα οργανωθεί γύρω από την ιδέα της αμοιβαίας βοήθειας. Η
κομμουνιστική θέση, ότι όσοι δεν επιθυμούν να εργαστούν θα εξοστρακίζονται από την
κοινότητα και όσοι το επιθυμούν μπορούν να εργάζονται περισσότερο, κατακρίνεται από τον
Landauer, καθώς οδηγεί σε ηθικοκεντρική κοινωνία, όπου επίκεντρο δεν είναι το ατομικό
συμφέρον, αλλά το ήθος. Αποτέλεσμα θα είναι η άδικη αντιμετώπιση των σωματικά και
πνευματικά ανήμπορων και η δημιουργία μιας νέας ελίτ, που θα αναπτύξει νέες μορφές
εκμετάλλευσης. Στην σοσιαλιστική κοινωνία η εκμετάλλευση δεν έχει θέση και όλοι
κατανοούν ότι η κοινή χρήση της γης και των μέσων παραγωγής είναι ατομικό τους
συμφέρον. Η εργασία θα είναι χαρούμενη και θα αναπτυχθεί αίσθημα του ανήκειν, στοιχεία,
που θα αναδιαμορφώσουν τις κοινότητες και το άτομο[CITATION Κράτηση_θέσης2 \t \l
1032 ].
Ταυτόχρονα, προϋπόθεση για την νέα σοσιαλιστική κοινωνία είναι η απαλλοτρίωση και η
αναδιανομή της γης σε ανεξάρτητες κοινότητες, οι οποίες θα βασίζονται στην δικαιοσύνη, τις
πραγματικές ανάγκες του ατόμου και στην αποδοχή ότι δεν υπάρχει μόνιμη ιδιοκτησία γης.
Το κράτος και η κοινωνία, η πολιτική και ο σοσιαλισμός συναντώνται στο ζήτημα της
ατομικής ιδιοκτησίας, η οποία δημιουργήθηκε μέσα από την ανάδυση του κράτους. Για να
αλλάξει όμως το καθεστώς ιδιοκτησίας θα πρέπει οι εργάτες να κατανοήσουν τον
σοσιαλισμό και να δημιουργήσουν ζωντανά παραδείγματα σοσιαλιστικής πραγματικότητας
στην βάση ενός κοινού Πνεύματος, το οποίο αποτελεί το κεφάλαιο των σοσιαλιστών. Οι
εγκαταστάσεις, που χαρακτηρίζονται από το κοινό Πνεύμα και η γη, που αποτελεί βάση κάθε
οικονομίας, θα αντικαταστήσουν το σημερινό κεφάλαιο. Η χρηματική οικονομία θα
αντικατασταθεί από αμοιβαία πίστωση, η οποία θα επιτρέψει την παραγωγή και την
ανταλλαγή αγαθών χωρίς μεσάζοντες. Η αποκλειστικότητα θα μποϋκοτάρεται και νέοι
παραγωγοί θα εμφανίζονται για να αποκαταστήσουν την ισορροπία[CITATION
Κράτηση_θέσης2 \t \l 1032 ].
Το Πνεύμα αποτελεί ταυτόχρονα σκοπό και προϋπόθεση της σοσιαλιστικής κοινότητας. Ο
σοσιαλισμός μπορεί να έρθει μόνο από το Πνεύμα, που ταυτίζεται με το κοινοτικό πνεύμα
και είναι η ένωση, η ελευθερία και η σχέση των ανθρώπων. Στην εποχή του και σε κάθε
εποχή που κυριαρχεί η εκμετάλλευση το Πνεύμα είναι κρυμμένο και εκδηλώνεται σε κάποιες
πτυχές της κοινωνικής ζωής και της οικονομικής ζωής της κοινότητας και οι λίγοι, που
κατέχουν το Πνεύμα έρχονται αντιμέτωποι με μια πλειοψηφία χωρίς Πνεύμα[CITATION
Lan11 \t \l 1033 ]. Αυτοί οι λίγοι είναι που πρέπει να δραστηριοποιηθούν, ώστε να
μεταδώσουν το Πνεύμα και να δημιουργήσουν τις πρώτες κοινότητες. Ο Landauer συνδέει
την ατομικότητα με την κοινότητα θεωρώντας ότι οι κοινότητες, ή παγκόσμια κοινότητα και
ο εαυτός μοιράζονται ένα κοινό Πνεύμα. «Η αληθινή ατομικότητα που βρίσκουμε στα βάθη
του εαυτού μας είναι κοινότητα, ανθρωπότητα, θειότητα»[CITATION Κράτηση_θέσης2 \p
105 \t \l 1032 ]. Τα άτομα, λοιπόν, πρέπει να μετατρέψουν πρώτα τον εαυτό τους σε
κοινότητα και στην συνέχεια συνειδητά να διαμορφώσουν κοινότητες με όμοιους τους.
Ακολουθώντας την σκέψη του Landauer είδαμε ότι οι εναλλακτικές οικονομικό-κοινωνικές
ενώσεις μπορούν να φέρουν σταδιακά μια ολική κοινωνική αλλαγή και την κατάρρευση του
καπιταλιστικού εθνικού κράτους. Για να υπάρξουν, όμως, αυτές οι κοινότητες θα πρέπει να
αφυπνιστεί ο λαός και η αφύπνιση αυτή αποτελεί ατομική ευθύνη. Καταλήγουμε, επομένως,
ότι η επανάσταση αποτελεί ατομική υπόθεση και το άτομο είναι αυτό, που πρέπει πρώτα να
αλλάξει και έπειτα να ενωθεί με όμοιους του και να δημιουργήσουν από κοινού ένα ζωντανό
παράδειγμα σοσιαλιστικής ζωής. Για τον Landauer μεγαλύτερη βαρύτητα έχουν τα
συστατικά της κοινότητας, ο άνθρωπος. Ο αφυπνισμένος, συνειδητοποιημένος άνθρωπος
είναι η κοινότητα και χωρίς αυτόν ο πραγματικός σοσιαλισμός δεν μπορεί να γίνει
πραγματικότητα.
4.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην σοσιαλιστική κοινότητα του Landauer
Ο Landauer απευθύνει το κάλεσμα του για την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας
στους προλετάριους των πόλεων, οι οποίοι καλούνται να εγκαταλείψουν τις βιομηχανικές
πόλεις και να ενωθούν με τους αγρότες στην εξοχή. Οι παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας
είναι αυτές, που θα διαδραματίσουν τον σημαντικότερο ρόλο στην κοινωνική αλλαγή. Η
οργάνωση της οικονομίας και της κοινωνίας στην βάση της αυτοοργάνωσης και της
αλληλεγγύης αποτελούν βασικό συστατικό της νέας πραγματικότητας. Αν ελπίζουμε σε
μακροχρόνιες και ριζικές αλλαγές, θα πρέπει να γίνουν ρυθμίσεις βασισμένες στην
οικονομική και κοινωνική δικαιοσύνη. Χωρίς αυτές τις αλλαγές η επανάσταση θα επιφέρει
μικρές μόνιμες αλλαγές, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν.
Η πολιτική επανάσταση θα ζωντανέψει και θα ενδυναμώσει το Πνεύμα ανοίγοντας τον
δρόμο για τον σοσιαλισμό. Το νέο Πνεύμα θα πρέπει να δημιουργήσει δικές του μορφές
οικονομίας, συνδυάζοντας τις ανάγκες του σήμερα με μια μακροχρόνια οπτική. Ο
σοσιαλισμός αποτελεί μια ανάγκη, καθώς ο καπιταλισμός καταρρέει. Είναι ανάγκη να
αναπτυχθούν νέες μορφές εργασίας ανεξαρτητοποιημένες από το κεφάλαιο, που θα ενώσουν
την παραγωγή με την ανάγκη. Το κεφάλαιο θα μετατραπεί από αφέντης σε υπηρέτη της
κοινωνίας παίρνοντας μια μορφή κοινότητας, αμοιβαιότητας, ισότητας των ανταλλαγών. Ο
σοσιαλισμός είναι αναγκαίος σε κάθε εκδήλωση της οικονομίας και της
τεχνολογίας[CITATION Lan11 \t \l 1032 ]. Απαραίτητος κοινός πόρος για την ανάπτυξη των
κοινοτήτων αποτελεί το κοινωνικό κεφάλαιο, καθώς σοσιαλισμός δεν είναι μια διαδικασία
εφεύρεσης καινούργιων τρόπων ζωής, αλλά η αναγνώριση και αξιοποίηση αυτού, που ήδη
υπάρχει γύρω μας και αναπτύσσεται[CITATION Γκο20 \l 1032 ].
Ο Landauer αναγνωρίζει τις ποιότητες της σοσιαλιστικής οικονομίας στις εκδηλώσεις της
ΚΑΟ στην εποχή του. Για αυτό τον λόγο θεωρεί τους συνεταιρισμούς μέσο για την επίτευξη
του σοσιαλισμού. Αναφέρεται σε οικονομικές ενώσεις και σε ενώσεις καταναλωτών και στην
παραγωγή αγαθών όχι για την κατανάλωση, αλλά για την κάλυψη αναγκών. Επιθυμεί την
αναδιοργάνωση της κατακερματισμένης καπιταλιστικής εργασίας, ώστε να είναι ανεξάρτητη,
δίκαιη και ευχάριστη στον εργαζόμενο, στην βάση της κοινοκτημοσύνης των μέσων
παραγωγής και της γης, αρχές, που αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της ΚΑΟ. Επιπλέον, η
εξέλιξη από λίγα εγχειρήματα, που θα λειτουργήσουν ως παράδειγμα, σε μια ολική
μεταμόρφωση της οικονομίας συνάδει με τον προεικονιστικό χαρακτήρα, που έχουν συχνά
εγχειρήματα ΚΑΟ, τα οποία επιθυμούν να ιδρύσουν ζωντανά παραδείγματα οργάνωσης και
λειτουργίας.
Ένα ακόμα σημαντικό κοινό είναι η σημασία που δίνεται στην αυτοδιάθεση, την ατομική
ανάληψη ευθυνών και την εθελούσια εμπλοκή σε εναλλακτικά εγχειρήματα. Τα άτομα
πρέπει να επιθυμούν να εμπλακούν και αναμένεται να είναι υπεύθυνα για την διεκπεραίωση
των καθηκόντων τους, τα οποία μπορούν να επιλέξουν. Τα καθήκοντα μπορούν να
εναλλάσσονται, ώστε να μην υπάρχει κατακερματισμός της εργασίας και να δίνονται σε
όλους ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης δεξιοτήτων και πολύπλευρης καλλιέργειας, σύμφωνα με τις
ατομικές δυνατότητες. Η οργάνωση της εργασίας, λοιπόν, στην κοινότητα του Landauer
μοιράζεται επίσης πολλά κοινά στοιχεία με την οργάνωση της εργασίας στα εγχειρήματα της
ΚΑΟ, αναδεικνύοντας για μια ακόμη φορά την θέση της ΚΑΟ στην εναλλακτική κοινοτική
οργάνωση.
5. Η κομμούνα του Pyotr Alexeyevich Kropotkin
5.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Kropotkin
Ο Pyotr Alexeyevich Kropotkin (1842-1921), Ρώσος θεωρητικός του αναρχοκομμουνισμού,

ασχολήθηκε με την μελέτη πολλών και διαφορετικών πεδίων, όπως η γεωγραφία, η
ζωολογία, η ιστορία και η κοινωνιολογία. Η μελέτη της κοινωνικής, πολιτικής και
οικονομικής οργάνωσης, οδήγησε τον Kropotkin στην θεωρία ότι η οικονομική οργάνωση
είναι αυτή, που καθορίζει την πολιτική οργάνωση και κάθε αλλαγή στην οικονομία
συνοδεύεται από αλλαγή και στον τρόπο διακυβέρνησης. Η αντικατάσταση της μοναρχίας
από την αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία υπήρξε αναπόφευκτο αποτέλεσμα
της εμφάνισης και ανάπτυξης του καπιταλιστικού συστήματος οργάνωσης, το οποίο
μετέφερε την εξουσία από ένα πρόσωπο σε μια τάξη, διατηρώντας, ωστόσο,
προσωποκεντρικές τάσεις με την συγκέντρωση της δύναμης και πάλι σε ένα άτομο, όπως τον
αρχηγό του κοινοβουλίου και τους αρχηγούς των κομμάτων. Η μετάβαση αυτή για τον
Kropotkin δεν άλλαξε στην ουσία την συγκέντρωση της εξουσίας και την αδυναμία της
εργατικής τάξης να συμμετάσχει σε αυτήν και να διεκδικήσει αλλαγές, που θα εξυπηρετούν
τα συμφέροντα της και θα αντιμετωπίσουν την αθλιότητα των συνθηκών διαβίωσης. Η
πολιτική οργάνωση με βάση την αρχή της αντιπροσώπευσης υπηρετεί στην πραγματικότητα
το καπιταλιστικό σύστημα οργάνωσης και τα συμφέροντα των λίγων[ CITATION Κρο90 \l
1032 ].
Κεντρικό ρόλο στην σκέψη του Kropotkin διαδραματίζει η ιδέα της αλληλοβοήθειας, η οποία
αποτελεί μια διαχρονική βασική αξία όχι μόνο της ανθρώπινης οργάνωσης, αλλά στην
πλειοψηφία του και της συμπεριφοράς του ζωικού βασιλείου. Η αλληλοβοήθεια εμφανίζεται
στις πρώτες βάρβαρες ενώσεις και εκδηλώνεται σε όλη την ιστορία των ενώσεων της
ανθρωπότητας, ξεκινώντας από την οικογένεια και συνεχίζοντας στις πιο σύνθετες μορφές
οργάνωσης, τις κοινότητες και αργότερα τις πόλεις. Σύγχρονες εκδηλώσεις της
αλληλοβοήθειας στις αστικές πόλεις αποτελούν οι φιλανθρωπίες, η αλληλοϋποστήριξη της
εργατικής τάξης στην αντιμετώπιση των σκληρών συνθηκών διαβίωσης, οι θεσμικές ενώσεις
εργατών, παραγωγών και καταναλωτών και οι καλλιτεχνικές και επιστημονικές εταιρίες.
[ CITATION Πιό09 \l 1032 ]. Ορμώμενος από την ιστορική σπουδαιότητα της αρχής της
αλληλοβοήθειας, της κοινότητας και της επιρροής του οικονομικού στο πολιτικό, ο
Kropotkin αναπτύσσει την δική του πρόταση για μια νέα οικονομικο-πολιτική οργάνωση,
που δίνει προτεραιότητα στην συνολική κοινωνική ευζωία, έναντι του ατομικού οικονομικού
κέρδους.
5.2 Η επανάσταση στο έργο του Kropotkin
Ο Kropotkin δεν καταδικάζει την βίαιη επανάσταση, αντιθέτως θεωρεί τις μεταρρυθμίσεις
της Γαλλικής Επανάστασης ως απόρροια και της άσκησης ή απειλής χρήσης βίας. Το πρώτο
βήμα μιας κοινωνικής επανάστασης είναι η βίαιη κατάλυση του πολιτικού καθεστώτος και η
επανασύσταση των πολιτικών θεσμών. Η επαναστατική κυβέρνηση, η οποία αποτελεί
πρόταση άλλων ρευμάτων οικονομικής και πολιτικής αναμόρφωσης, επικρίνεται από τον
Kropotkin, καθώς αυτή συντηρεί τον θεσμό της αστικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και
την νοοτροπία της διαχείρισης των κοινών θεμάτων από αντιπροσώπους και δεν οδηγεί σε
μια νέα μορφή διακυβέρνησης και κοινωνικής οργάνωσης, αλλά στην επαναστατική
δικτατορία. Κάθε κυβέρνηση, ακόμα και η επαναστατική, είναι εμπόδιο στην επανάσταση, η
οποία μπορεί να εξαπλωθεί μόνο μέσω της αναρχίας, ενώ η κοινωνική επανάσταση δεν είναι
κάτι που αφορά στο μέλλον, αλλά πρέπει να εφαρμοστεί έμπρακτα στο παρόν. Η πολιτική
οργάνωση για τον Kropotkin είναι έκφραση της οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας και
για τον λόγο αυτό μια πολιτική επανάσταση, πρέπει να συνοδεύεται από οικονομική
μεταρρύθμιση και αντίστοιχα μια οικονομική επανάσταση πρέπει να συνοδεύεται από
αναμόρφωση των πολιτικών θεσμών. Επομένως, η ζητούμενη κοινωνική αλλαγή και η
επικράτηση του κοινού έναντι του ατομικού στις οικονομικές λειτουργίες, θα πρέπει να
συνοδευτεί από την δραστηριοποίηση των ατόμων και την κοινωνικοποίηση των πολιτικών
θεσμών[ CITATION Κρο90 \l 1032 ].
Κοινωνική επανάσταση για τον Kropotkin είναι η απελευθέρωση των κοινοτήτων από το
κράτος και η ελεύθερη ανάπτυξη τους, σύμφωνα με τα τοπικά οικονομικά και κοινωνικά
χαρακτηριστικά και δυνατότητες. Για να επιτευχθεί αυτή η απελευθέρωση είναι απαραίτητο
να μεταφερθεί η επανάσταση και οι ιδέες της από την πόλη στην επαρχία και να ενωθούν ως
σύμμαχοι οι προλετάριοι των πόλεων και οι αγρότες των χωριών στον κοινό αγώνα τους
προς την κατάργηση της ιδιοκτησίας. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει στις πόλεις να
οργανωθούν κέντρα προπαγάνδας, που θα έχουν ως στόχο την διάδοση των επαναστατικών
ιδεών στην επαρχία[ CITATION Κρο90 \l 1032 ]. Την καθολική εδραίωση της επανάστασης θα
πρέπει να ακολουθήσει η απαλλοτρίωση των μέσων παραγωγής και του πλούτου και η
αναδιανομή τους στις νέες κοινότητες, καθώς η αληθινή επανάσταση ξεκινάει μετά την
εκδήλωση των πρώτων αψιμαχιών και συγκρούσεων και για να σταθεροποιηθεί, θα πρέπει
να κατέχει τα μέσα για την άμεση αντιμετώπιση των βασικών αναγκών των
επαναστατημένων κοινοτήτων. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η εξασφάλιση τροφής κατά την
αναγκαία μεταβατική περίοδο της επανάστασης και μέχρι την οργάνωση της
κοινωνικοποιημένης παραγωγής. Τα αποθέματα τροφίμων θα πρέπει να απαλλοτριωθούν, να
καταγραφούν και να αξιοποιηθούν με την χρήση δελτίων, που εξασφαλίζει δικαιοσύνη και
την ισότητα. Παράλληλα, θα πρέπει να υπάρξει συμφωνία των αγροτών και των
βιομηχανικών εργατών, ώστε οι δεύτεροι να προσφέρουν στους γεωργούς υλική υποστήριξη,
αντικαθιστώντας την παραγωγή άχρηστων ειδών πολυτελείας με αναγκαία αγαθά, μέχρι να
παραχθούν τα αναγκαία από την εκμετάλλευση της απαλλοτριωμένης καλλιεργήσιμης και
ακαλλιέργητης γης. Κοινωνική επανάσταση είναι το δικαίωμα στην ευημερία, το οποίο, μέσα
από την απαλλοτρίωση και την αναδιανομή όλων των μέσων παραγωγής, γεωργικών και
βιομηχανικών, του φαγητού, των κατοικιών και του ρουχισμού και την έμπρακτη εφαρμογή
του κομμουνισμού, θα επαναπροσδιοριστεί και η κοινότητα θα διαχωρίσει το αναγκαίο από
το περιττό[CITATION Πέτ08 \l 1032 ]. Η αληθινή κοινωνική επανάσταση, επομένως, θα
ξεκινήσει μόλις τεθούν τα θεμέλια της πραγματικής οικονομικής επιστήμης, η οποία
περιγράφεται ως «μελέτη των αναγκών της ανθρωπότητας και των οικονομικών μέσων για την
ικανοποίηση τους»[CITATION Πέτ08 \p 98 \l 1032 ].
Η εκδήλωση μιας επανάστασης είναι αναπόφευκτη, όταν τα λαϊκά αιτήματα έρχονται σε
αντίθεση με τα συμφέροντα της τάξης, που κατέχει πλούτο και εξουσία. Η επικράτηση της
επανάστασης θα διευκολυνόταν ιδιαίτερα αν εκδηλωνόταν καθολικά στα πλαίσια ενός
έθνους και ακόμη περισσότερο αν εκδηλωνόταν καθολικά στα πλαίσια της Ευρώπης.
Ωστόσο, είναι αμφίβολο αν μια καθολική επανάσταση θα είχε τον ίδιο χαρακτήρα παντού,
καθώς επηρεάζεται από τις τοπικές κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές
συνθήκες. Οι διαφορές στην συνθήκες θα συμβάλουν στην διαφορετική εξελικτική πορεία
της επανάστασης σε κάθε περίπτωση και στην ανομοιομορφία του χαρακτήρα και των
διεκδικήσεων της. Το σίγουρο είναι ότι η επανάσταση θα διαταράξει την ησυχία και την
ασφάλεια και μέλημα των οπαδών της επανάστασης θα πρέπει να είναι η ελαχιστοποίηση
αυτής της αναταραχής και των αρνητικών συνεπειών της.[CITATION Πέτ08 \l 1032 ].
5.3 Η κομμούνα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής
Η τεχνική και βιομηχανική επανάσταση του 19 ου αιώνα δημιούργησε καινούργιες

οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, στις οποίες οφείλει να προσαρμοστεί και η πολιτική
οργάνωση της κοινωνίας, κάνοντας μάταιη την προσπάθεια αναβίωσης συστημάτων του
παρελθόντος, όπως οι μεσαιωνικές κοινότητες. Για τον Kropotkin η νέα κοινωνία θα πρέπει
να οργανωθεί πάνω στην βάση της συνδυασμένης εργασίας, χειρωνακτικής και πνευματικής
και της συνδυασμένης παραγωγής, αγροτικής και βιομηχανικής, με σκοπό την τοπική
οικονομική και παραγωγική αυτονομία και την συνολική ευημερία[ CITATION Πιό05 \l
1032 ].
i. Eξουσιαστικοί θεσμοί
Η μετατροπή του οικονομικού συστήματος και η κοινωνικοποίηση της οικονομίας θα
συνοδευτεί από την μετατροπή του πολιτικού συστήματος. Η αντιπροσωπευτική
διακυβέρνηση θα πρέπει να μετατραπεί σε αυτοκυβέρνηση του λαού, κατά τον τρόπο, που
συναντάμε στην ιστορία των κοινοτήτων, όπου οι αποφάσεις παίρνονταν με βάση την αρχή
της κοινής συναίνεσης. Ο λαός πρέπει να περάσει από την φάση της παθητικής υπακοής στην
φάση της ελεύθερης συνένωσης, δημιουργώντας τους κατάλληλους πολιτικούς θεσμούς, που
είναι αδύνατο να προβλεφθούν και να περιγραφούν πριν την πρακτική εφαρμογή και
προσαρμογή τους. Η δημιουργία μιας μεταβατικής ή επαναστατικής κυβέρνησης
απορρίπτεται, καθώς μια κυβέρνηση δεν μπορεί εγγενώς να είναι επαναστατική, και η
διαμόρφωση των νέων θεσμών, θα πρέπει να αποτελέσει έργο συλλογικής δράσης, που θα
συνοδεύει την κατάργηση της ιδιοκτησίας και την αναμόρφωση της οικονομίας.[ CITATION
Κρο90 \l 1032 ].
Οι νέες ελεύθερες κοινότητες, λοιπόν, δεν μπορούν να ανεχτούν ανώτερη συγκεντρωτική
εξουσία και θα οργανωθούν με γνώμονα το συλλογικό συμφέρον της κοινότητας και της
ομοσπονδίας, που ελεύθερα θα δημιουργήσουν οι κοινότητες, αξιοποιώντας από κοινού το
συσσωρευμένο κοινωνικό κεφάλαιο και αντικαθιστώντας τα κοινοτικά προνόμια με την
αλληλεγγύη των ανθρώπων. Οι νέες κοινότητες δεν θα χαρακτηρίζονται από απομόνωση,
όπως συνέβαινε στο παρελθόν, αλλά από ενεργή συνεργασία και παραγωγή δικτύων
επικοινωνίας και υλικής και πολιτιστικής ανταλλαγής[ CITATION Κρο90 \l 1032 ]. Οι
υποθέσεις της κοινότητας θα μπορούν να ρυθμιστούν πολύ καλύτερα μέσω της συλλογικής
δράσης και όχι μέσω κρατικής παρέμβασης, μια τάση που εκδηλώνεται και στο σύγχρονο
καπιταλιστικό σύστημα, και η αμοιβαία συμφωνία θα αντικαταστήσει τον νόμο. Η ελεύθερη
συμφωνία και η ελεύθερη οργάνωση θα αντικαταστήσουν την πολυέξοδη κυβέρνηση και θα
είναι πολύ πιο ικανές και αποτελεσματικές στην κάλυψη των κοινοτικών αναγκών και στην
αντιμετώπιση των τοπικών προβλημάτων[CITATION Πέτ08 \l 1032 ].
ii. Γεωργία και Βιομηχανία
Οι βάσεις της οικονομικής παραγωγής είναι η γεωργία και η βιομηχανία, και σκοπός της
κομμούνας είναι η αυτάρκεια και ο περιορισμός των εισαγωγών σε ότι είναι αναγκαίο και
αδύνατο να παραχθεί τοπικά. Για να επιτευχθεί η αυτάρκεια στην γεωργική παραγωγή θα
πρέπει η γη να θεωρηθεί κοινή κληρονομιά και να εφαρμοστεί η ορθολογική εντατική
καλλιέργεια. Η ορθολογική καλλιέργεια, μέσω της αξιοποίησης της προηγούμενης
εμπειρικής γνώσης και της επιστήμης, μπορεί να προσφέρει στον καλλιεργητή προϊόντα, για
τα οποία στο σύγχρονο σύστημα θα χρειαστεί να δουλέψει πολύ περισσότερο, ώστε να τα
αποκτήσει μέσω του εμπορίου, πλουτίζοντας τους μεσάζοντες. Η ανθρώπινη γεωργική
εργασία μπορεί να μειωθεί και η παραγωγή να αυξηθεί μέσω της αξιοποίησης των εργαλείων
και της βιομηχανίας και μέσω του συνεταιρισμού. Για την εξασφάλιση της αυτάρκους
παραγωγής θα πρέπει να ακολουθηθεί το πρότυπο του μεσαιωνικού βιομηχανικού χωριού,
όπου ο μικρός γεωργός ήταν παράλληλα και εργάτης στην τοπική μικρή
βιομηχανία[ CITATION Πιό05 \l 1032 ].
Η μικρή βιομηχανία παρουσιάζει ποικιλία οργανωτικών μορφών, όπως μικρά εργοστάσια,
εργαστήρια και μικρές επιχειρήσεις , αλλά και στον τρόπο πώλησης των προϊόντων της, με
μεσάζοντες ή χωρίς, και εξυπηρετεί οικονομικές ανάγκες, που δημιουργούν τα μεγάλα
εργοστάσια, που πλαισιώνει. Η μικρή βιομηχανία επιβιώνει εκεί που υπάρχει κοινοτικό
πνεύμα και συμβάλει στην εντατικοποίηση της γεωργικής παραγωγής, συμβάλλοντας στην
αυτάρκεια του εργάτη/καλλιεργητή και της κοινότητας. Αντίθετα, όπου εμφανίζεται
συγκέντρωση της βιομηχανίας, απορρόφηση της μικρής βιομηχανίας και συσσώρευση
βιομηχανικών εργατών αποκομμένων από την γη, οι συνθήκες ζωής και εργασίας είναι
άθλιες. Ένας σημαντικός λόγος για την τάση της απορρόφησης της μικρής βιομηχανίας από
την μεγάλη, δεν είναι η παραγωγική ανικανότητα, αλλά η ανικανότητα της μικρής
βιομηχανίας να οργανώσει αποδοτικά την πώληση των προϊόντων της και την αγορά των
πρώτων υλών, με αποτέλεσμα την υποδούλωση της στον έμπορο. Ωστόσο, η μικρή
βιομηχανία, που θα αναπτυχθεί στο χωριό μαζί με την γεωργία, δεν θα έχει κεφαλαιοκρατικό
χαρακτήρα και συγκεντρωτικές τάσεις, αλλά την μορφή της κοινωνικής επιχείρησης, η οποία
ανήκει στην κοινότητα και θα φέρει στην επαρχία την τέχνη, την επιστήμη και την
εντατικοποίηση της γεωργικής παραγωγής[ CITATION Πιό05 \l 1032 ]. Η βιομηχανία, για να
μπορέσει να προσφέρει την απαραίτητη υποστήριξη στην γεωργία και στον οικονομικό
μετασχηματισμό, θα πρέπει να αναδιαμορφωθεί ήδη από την αρχική φάση της επανάστασης,
αντικαθιστώντας την παραγωγή άχρηστων προϊόντων πολυτελείας με την παραγωγή ειδών
πρώτης ανάγκης, όπως ο καθημερινός ρουχισμός και τα αγροτικά εργαλεία[CITATION
Πέτ08 \l 1032 ].
iii. Ιδιοκτησία
Για τον Kropotkin υπάρχει αρκετός πλούτος, που να εγγυάται την ευημερία όλων, αλλά η
ιδιοποίηση των υλικών μέσων παραγωγής, όπως η γη, τα ορυχεία και τα εργοστάσια, και των
άυλων πνευματικών πόρων, όπως η γνώση, η επιστήμη και η εκπαίδευση είναι αυτή που
οδηγεί στην δημιουργία μονοπωλίων και στον πλουτισμό των λίγων και την εξαθλίωση των
πολλών. Ωστόσο, κάθε επίτευγμα, επιστημονικό, τεχνολογικό κ.λπ.. αποτελεί μέρος ενός
ευρύτερου συνόλου και απόρροια της συλλογικής προόδου και πρέπει να χρησιμοποιείται με
γνώμονα το κοινό καλό. Η αναδιανομή των μέσων παραγωγής θα επιτευχθεί με την
απαλλοτρίωση και την αναδιοργάνωση με βάση τις αρχές του αναρχοκομμουνισμού, ώστε τα
μέσα παραγωγής να αποτελούν πλέον κοινοτική ιδιοκτησία[CITATION Πέτ08 \l 1032 ].
Το ίδιο θα ισχύσει και για την κατοικία, καθώς η ιδιοκτησία θα πρέπει να απαλειφθεί σε κάθε
διάσταση της και η δωρεάν κατοικία αποτελεί δικαίωμα του λαού. Όπως θα συμβεί με την
τροφή κατά την μεταβατική περίοδο, εθελοντές θα πρέπει να αναλάβουν την καταγραφή
κάθε κατοικίας και κοινοποιώντας ελεύθερα τους καταλόγους μεταξύ τους, σύντομα θα
υπάρχει μια ακριβής εικόνα της κατοικήσιμης περιουσίας. Η αναδιανομή των κατοικιών από
τον οργανωμένο λαό θα μειώσει κατά τον Kropotkin, που εμπιστεύεται το κοινοτικό πνεύμα,
τα φαινόμενα εγωϊσμού και απληστίας, τα οποία τονώνει η διαχείριση των κατοικιών από
κερδοσκοπικές εταιρίες. Ο λαός δεν είναι στην πραγματικότητα τόσο άπληστος, όσο
θεωρείται και θα αρκεστεί στην κάλυψη των αναγκών του, αρκεί να αποφασίσει μόνος του
για την απαλλοτρίωση και την αναδιανομή. Η κάλυψη επιπλέον αναγκών θα αντιμετωπιστεί
με την ανέγερση κοινοτικών κτηρίων, τα οποία θα αποτελούν κοινό πλούτο και θα
εξυπηρετούν ισότιμα και δωρεάν τις στεγαστικές ανάγκες. Η αναδιανομή της κατοικίας δεν
σημαίνει τον ξεριζωμό κάθε ιδιοκτήτη από την κατοικία του, αλλά την κατάργηση της
εκμίσθωσης και την κοινωνικοποίηση των κατοικιών, ώστε όλοι να έχουν ισότιμη πρόσβαση
στην κατοικία. Την απαλλοτρίωση και αναδιανομή της τροφής και της στέγασης θα
ακολουθήσει η αναδιανομή του πλεονάσματος σε ρουχισμό. Στην συνέχεια η ένδυση θα
ρυθμιστεί από τα κοινοτικά ραφεία, τα οποία θα καλύπτουν τις ανάγκες και θα οδηγήσουν
και σε αυτόν τον τομέα στην ανάδειξη του αναγκαίου έναντι του περιττού[CITATION Πέτ08 \l
1032 ].
Η αντικατάσταση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας με την κοινοκτημοσύνη θα επιφέρει και την
αναδιαμόρφωση των τρόπων πληρωμής, παραγωγής και κατανάλωσης. Σκοπός της
παραγωγής δεν θα είναι πλέον η δημιουργία υπεραξίας, η οποία δημιουργείται στον
καπιταλισμό από την εκμετάλλευση των εργατών, αλλά το κοινοτικό πλεόνασμα, το οποίο θα
χρησιμοποιείται για την κοινοτική ανάπτυξη και την αντιμετώπιση των αναγκών. Το
πλεόνασμα θα δημιουργείται από τον συνδυασμό εντατικοποίησης της παραγωγής και
εξασφάλισης της λιγότερης δυνατής εργασίας, καθώς στόχος είναι η συνολική ευημερία και
η ύπαρξη ελεύθερου χρόνου και όχι το οικονομικό κέρδος και ο πλουτισμός[CITATION Πέτ08
\l 1032 ].
iv. Εκπαίδευση και πνευματική δημιουργία

Η αποκέντρωση της βιομηχανίας και ο συνδυασμός της με την γεωργία προϋποθέτει μια
αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος και την οργάνωση μιας ολοκληρωμένης
εκπαίδευσης, που θα δημιουργήσει ενήλικες ικανούς να εργαστούν εξίσου χειρωνακτικά και
πνευματικά. Η επιστημονική εκπαίδευση πρέπει να συνδυαστεί με την χειροτεχνία και η
εξειδίκευση θα πρέπει να ακολουθεί μιας γενικής εκπαίδευσης χωρίς αποκλεισμούς. Στόχος
του εκπαιδευτικού αυτού συστήματος είναι στα 18-20 χρόνια οι εκπαιδευόμενοι να έχουν μια
βασική γνώση της επιστήμης, ώστε να μπορούν να την εκμεταλλευτούν και προωθήσουν,
παράλληλα με βασικές γενικές τεχνικές γνώσεις και εξειδίκευση σε ένα τομέα, που θα τους
εξασφαλίσει εργασία. Η καλλιέργεια της ανεξάρτητης σκέψης θα είναι το επίκεντρο της
εκπαίδευσης, έναντι της στείρας απομνημόνευσης θεωρημάτων, όπως επίσης και η ανάλυση
κάθε χειρωνακτικής δραστηριότητας σε πιο στοιχειώδεις. Η εκπαίδευση σε βασικές τεχνικές
δεξιότητες είναι απαραίτητη, ώστε να δημιουργηθεί μια μαθησιακή βάση, πάνω στην οποία
μπορεί να διδαχθεί οποιαδήποτε εξελιγμένη μηχανική δεξιότητα. Η αξιοποίηση της τεχνικής
εξάσκησης των μαθητών, μέσω της διακίνησης των παραγόμενων αγαθών θα αυξήσει το
ενδιαφέρον του μαθητή και μπορεί να δημιουργήσει έσοδα, που θα χρησιμοποιηθούν για την
λειτουργία του εκπαιδευτικού ιδρύματος[ CITATION Πιό05 \l 1032 ]. Η οργάνωση της
εκπαίδευσης κατά αυτόν τρόπο θα αποφέρει σημαντικά οφέλη στην κοινότητα. Θα
δημιουργήσει ικανούς και καταρτισμένους παραγωγούς, που θα συμβάλουν στην αύξηση του
πλούτου και της παραγωγής και θα καταργήσει την διάκριση χειρωνακτικής και πνευματικής
εργασίας, συμβάλλοντας στην συμφωνία συμφέροντος και αρμονίας και στην πληρότητα του
ατόμου. Η ίδια η επιστήμη, επίσης, θα ωφεληθεί, καθώς οι καταρτισμένοι παραγωγοί θα
είναι ικανοί για καινοτομίες και ανακαλύψεις, που συνήθως δεν αποτελούν εφαρμογή της
επιστήμης, αλλά είναι αποτέλεσμα της αλληλοβοήθειας της θεωρίας με την
πρακτική[ CITATION Πιό05 \l 1032 ].
Η επιστήμη και η πνευματική παραγωγή θα αναπτυχθούν μέσα από την επαφή με την φύση
και το κοινοτικό πνεύμα, που μπορούν να αποτελέσουν νέα πηγή έμπνευσης, και μέσα από
την ίδρυση καλλιτεχνικών και επιστημονικών συνεταιριστικών εταιρειών, που θα
απελευθερώσουν την τέχνη και την επιστήμη από τον εγκλωβισμό τους στον ακαδημαϊκό
χώρο και την εξάρτηση τους από το κράτος και τις πηγές οικονομικής ενίσχυσης. Στο
σημερινό σύστημα οι καλλιτεχνικές και επιστημονικές ανησυχίες θεωρούνται πολυτέλεια και
παραβλέπεται η ικανοποίηση αντίστοιχων αναγκών της εργατικής τάξης. Στο σύστημα που
προτείνεται και βασίζεται σε 4-5 ώρες εργασίας, ο εργάτης θα έχει τον χρόνο να ενασχοληθεί
με τις δραστηριότητες, που τον ενδιαφέρουν. Η χειρωνακτική εργασία δεν πρέπει να
θεωρείται ότι υποβαθμίζει την πνευματική παραγωγή, αντιθέτως την τονώνει και ωθεί στην
συνεργασία για την δημοσιοποίηση της, δημιουργώντας στον ενδιαφερόμενο μια
ολοκληρωμένη εικόνα της διαδικασίας της δημοσιοποιημένης πνευματικής παραγωγής, όπως
στην περίπτωση της λογοτεχνίας και της τυπογραφίας. Με την ισότιμη συμμετοχή όλων στην
εκπαίδευση και την πνευματική παραγωγή, θα διαμορφωθεί ένα πολυπληθές μορφωμένο
κοινό ικανό να κρίνει και να προωθεί την επιστήμη και το πνεύμα, μέσω της παρατήρησης,
της εφαρμογής της επιστήμης, της έρευνας και των ατομικών αναζητήσεων[CITATION
Πέτ08 \l 1032 ].
v. Εργασία
Η μισθωτή εργασία αποτελεί εκδήλωση του καπιταλιστικού συστήματος οργάνωσης και της
ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Στις νέες ελεύθερες κοινότητες, ωστόσο, ο
ατομικισμός θα αντικατασταθεί από τον κομμουνισμό, δηλαδή την άρνηση μισθωτής
εργασίας. Καθώς το δικαίωμα στην ευημερία συνδέεται με το δικαίωμα στην εργασία, το
άτομο δεν θα εξαρτάται πλέον από έναν εργοδότη ή εκμισθωτή μέσων παραγωγής και δεν θα
αναγκάζεται να πουλάει την εργατική του δύναμη χαμηλότερα από την αξία της παραγωγής
του. Η εργασία θα οργανωθεί στην βάση του εθελοντισμού, με στόχο ένα μειωμένο ωράριο,
που θα δώσει την δυνατότητα στους εργαζόμενους να χαρούν απολαύσεις, που στο
καπιταλιστικό σύστημα απευθύνονται στους οικονομικά ισχυρότερους. Με την
απαλλοτρίωση της γης και της βιομηχανίας οι εργάτες θα απελευθερωθούν πλέον από τους
καταπιεστές τους και θα εξασφαλίσουν αυτόνομη και ποιοτική διαβίωση και συνολική
ευημερία[CITATION Πέτ08 \l 1032 ].
Η πληρωμή των εργατών δεν θα γίνεται πλέον σε χρηματική μορφή, καθώς η παραγωγή και
το εμπόριο θα αναδιαμορφωθούν με γνώμονα την χρησιμότητα και η ανταλλακτική αξία θα
αντικατασταθεί από την χρηστική. Η μισθολογική κλίμακα για τον Kropotkin είναι ένα
σύνθετο προϊόν του κράτους και του κεφαλαίου, για το οποίο δεν θα υπάρχει ανάγκη στην
νέα κοινωνία. Επιπλέον, δεν υπάρχει μέτρο αξίας, που μπορεί να αποτιμήσει σε χρήμα την
κοινωνική προσφορά κάθε εργασίας. Για να καταργηθεί η μισθωτή εργασία θα πρέπει να
πάψει η καταβολή μισθού οποιαδήποτε μορφής, όπως ο χρηματικός ή οι επιταγές εργασίας.
Η ισότιμη πρόσβαση στον κοινό πλούτο θα ικανοποιεί όλες τις ανάγκες του ατόμου, και ο
μισθός σε αυτές τις συνθήκες δεν θα έχει χρησιμότητα. Σκοπός της εργασίας θα είναι η
μεγαλύτερη δυνατή παραγωγή με την μικρότερη δυνατή εργασία, κάτι που θα υποστηριχτεί
από την ορθολογική καλλιέργεια και την αξιοποίηση της βιομηχανίας. Με βάση κατά
προσέγγιση υπολογισμούς υποστηρίζεται ότι λιγότερες από 60 ημιεργάσιμες μέρες μπορούν
να εξασφαλίσουν πλήρη διατροφή σε μια οικογένεια, 30 έως 40 για την εξασφάλιση μιας
καλής κατοικίας και 50 για ποιοτική ένδυση. Με βάση αυτούς τους υπολογισμούς,
υπολείπονται 150 ημιεργάσιμες μέρες, που μπορούν να προσφέρουν στον εργάτη επιπλέον
αγαθά, όπως καφέ, κρασί, έπιπλα και μετακινήσεις. [CITATION Πέτ08 \l 1032 ].
Σημαντική για την ευημερία των εργατών είναι και η διαμόρφωση και συντήρηση των
βιομηχανικών εγκαταστάσεων, ώστε να προσφέρουν ένα ευχάριστο και καθαρό περιβάλλον
εργασίας, που θα συντελεί στην αύξηση της παραγωγής. Η ευχάριστη εργασία θα
εφαρμοστεί και στην οικιακή εργασία, η οποία αποτελεί την αρχαιότερη και πιο ανθεκτική
μορφή δουλείας και αφορά στις γυναίκες, οι οποίες πρέπει να χειραφετηθούν, όπως κάθε
είδους εργάτης. Στην χειραφέτηση τους θα συμβάλει η χρήση μηχανών στις οικιακές
εργασίες, αλλά και η συνένωση των νοικοκυριών και η κοινή αντιμετώπιση αναγκών. Οι
ευχάριστες συνθήκες εργασίας, το μειωμένο ωράριο και η ικανοποιητική ανταμοιβή
αποτελούν το μέσο αντιμετώπισης των φαινομένων τεμπελιάς και αεργίας και πλέον θα είναι
ατομική συνειδητή επιλογή η περιθωριοποίηση, στην οποία θα οδηγήσει η μη συμμετοχή
στην παραγωγή του γενικού πλούτου, ή η αποχώρηση από την κοινότητα. Στην
καταπολέμηση της τεμπελιάς θα συμβάλει και η διαχείριση του κατεστημένου καταμερισμού
της εργασίας και του διαχωρισμού ειδικευμένης και ανειδίκευτης εργασίας.
Ο στείρος και αυστηρός καταμερισμός, που υφίσταται στην καπιταλιστική βιομηχανία, δεν
θα συνεχιστεί στην νέα οργάνωση της εργασίας, που στόχο έχει την πολύπλευρη καλλιέργεια
του ατόμου και τον συνδυασμό χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας. Παράλληλα, ο
υφιστάμενος διαχωρισμός ειδικευμένης και ανειδίκευτης εργασίας δεν μπορεί να υπάρξει
στην νέα κοινωνία, καθώς δημιουργεί ανισότητες και ιεραρχίες βασισμένες στην
μόρφωση[CITATION Πέτ08 \l 1032 ].
5.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κομμούνα του Kropotkin
Στην κομμούνα του Kropotkin θα μπορούσαν να ανιχνευτούν ποικίλες αρχές της ΚΑΟ.
Αρχικά, είναι ιδιαίτερα σημαντική η κοινή αντίληψη της ενότητας του οικονομικού με το
πολιτικό και η ανάγκη πολιτικοποίησης της οικονομίας και ενσωμάτωσης της στην κοινωνία,
ώστε αυτή να εξυπηρετεί τη κοινή ωφέλεια. Η οικονομική οργάνωση με βάση την
αμοιβαιότητα συνδέεται με παρόμοια διακυβέρνηση, δηλαδή με ισότιμη συμμετοχή στην
εξουσία και κοινή λήψη αποφάσεων, όπως παρουσιάζεται στην ουτοπική κομμούνα και σε
εγχειρήματα της ΚΑΟ, όπως η κεραμοποιία Ζανόν[ CITATION Rau10 \l 1032 ] και η
ΒΙΟΜΕ[CITATION vio212 \y \l 1032 ]. Η ενότητα οικονομικού και κοινωνικού εμφανίζεται
και στην κοινή αντίληψη για την αξία, η οποία θεωρείται μια έννοια άμεσα συνδεδεμένη με
την χρησιμότητα, ενώ το χρήμα μπορεί να αντικατασταθεί από άλλους τρόπους ανταλλαγής
αξίας, όπως η παροχή κοινοτικών αγαθών στην κομμούνα του Kropotkin ή τα εναλλακτικά
νομίσματα στην ΚΑΟ. Η ιδέα της αλληλοβοήθειας διαδραματίζει, επίσης, κεντρικό ρόλο
στην σκέψη του Kropotkin, αλλά και στην ΚΑΟ. Η αλληλοβοήθεια, η αλληλεγγύη και η
ομότιμη συμμετοχή είναι οι αρχές πάνω στις οποίες πρέπει να οργανωθεί η οικονομία και η
κοινωνία.
Στην συνέχεια, η απαλλοτρίωση, που προτείνεται ως μέσο αναδιανομής των μέσων
παραγωγή από τον Kropotkin, συναντάται και σε ριζοσπαστικά εγχειρήματα ΚΑΟ, όπως η
ΒΙΟΜΕ, όπου οι υπάλληλοι καταλαμβάνουν χρεωκοπημένες επιχειρήσεις και εργοστάσια
και αναδιοργανώνουν την παραγωγή συνεταιριστικά, καταλύοντας τις ιεραρχίες και
ακολουθώντας πρακτικές αμεσοδημοκρατίας, διεκδικώντας έμπρακτα το δικαίωμα στην
αξιοπρεπή και ευχάριστη εργασία. Στην κομμούνα του Kropotkin και στα εγχειρήματα της
ΚΑΟ η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής συντελεί σε μεγαλύτερη και ποιοτικότερη
παραγωγή, καλύτερα οργανωμένη με βάση πραγματικές ανάγκες και σε παραγωγικότερη
αξιοπρεπή εργασία. Στόχος και στις δύο περιπτώσεις είναι η δημιουργία θέσεων εργασίας και
η παραγωγή πλεονάσματος προς όφελος των εργατών και της κοινότητας.
Σημαντικός κοινός πόρος της ουτοπικής κοινότητας του Kropotkin και της ΚΑΟ είναι το
κοινωνικό κεφάλαιο, δηλαδή η συσσώρευση της γνώσης, των δεξιοτήτων και των δικτύων
επικοινωνίας. Στο κοινωνικό κεφάλαιο οφείλεται η πρόοδος της επιστήμης, του πνεύματος
και της κοινωνίας και για αυτό τον λόγο κάθε επίτευγμα ανήκει σε όλους, καθώς κάθε
κοινωνία εκμεταλλεύεται το κοινωνικό κεφάλαιο, που κληρονομεί και με την δραστηριότητα
της το εμπλουτίζει και το κληροδοτεί στην επόμενη[ CITATION Αφο18 \l 1033 ]. Για την
ανάπτυξη των εγχειρημάτων και της κοινότητας είναι απαραίτητη η εξωστρέφεια και η
αξιοποίηση και ανάπτυξη των δικτύων επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης. Η επικοινωνία
είναι πολύ σημαντική για την διάδοση των ιδεών, την ανάπτυξη της γνώσης και την
δημιουργία δικτύων αλληλοβοήθειας και υποστήριξης.
Τέλος, ένα ακόμα σημαντικό κοινό είναι η σημασία, που δίνεται στην ολοκληρωμένη
εκπαίδευση χωρίς αποκλεισμούς και στον συνδυασμό χειρωνακτικής και πνευματικής
εργασίας. Ο άνθρωπος δεν είναι μονοδιάστατο ον και η αποκλειστική ενασχόληση με έναν
από τους δύο τομείς εμποδίζει την προσωπική ολοκλήρωση και δημιουργεί κοινωνικές
ανισότητες. Η εκπαίδευση και η εργασία πρέπει να συντελούν στην καλλιέργεια της γνώσης
και της κριτικής σκέψης και να δίνουν την δυνατότητα στο άτομο να εκφραστεί, να
καινοτομήσει και να αξιοποιήσει τις κλίσεις και τις δεξιότητες του, όπως συμβαίνει στην
κομμούνα του Kropotkin και σε εγχειρήματα της ΚΑΟ.
Συμπεράσματα
Το αίτημα για κοινωνική αλλαγή συντροφεύει την κοινωνία της νεωτερικότητας στην πορεία
της μέχρι σήμερα, εξελισσόμενη ανάλογα των κοινωνικών συνθηκών και αναγκών και των
οικονομικών καπιταλιστικών δομών και επηρεαζόμενο από το ιδεολογικό επίκεντρο κάθε
εποχής. Η κοινωνική αλλαγή διεκδικεί την ανατροπή των κατεστημένων κοινωνικών,
πολιτικών ή/και οικονομικών δομών και επιτυγχάνεται μέσα από μια σταδιακή διαδικασία
μεταβολών πολιτιστικών, οικονομικών ή επιμέρους συστημικών, αλλά μπορεί, να είναι και
αποτέλεσμα της κοινωνικής συλλογικής δράσης των πολιτών. Παράλληλα, η κοινωνική
αλλαγή μπορεί να είναι απότομη και καθολική, ως αποτέλεσμα κοινωνικής ριζοσπαστικής
συλλογικής δράσης, όπως η επανάσταση, η οποία συνδέεται με την δράση κοινωνικών
κινημάτων, προϋποθέτει την χρήση βίας και στοχεύει στην κατάκτηση της εξουσίας.
Οι πολιτικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα διεκδίκησαν την κατάλυση του
φεουδαλισμού, την πολιτική ισότητα και την συμμετοχή στην εξουσία και προέβαλαν την
ιδέα ενός κοινωνικού συμβολαίου ανάμεσα στον λαό και την κυβέρνηση. Με την
βιομηχανική επανάσταση, η φεουδαλιστική κοινωνία μετατράπηκε σε βιομηχανική,
δημιουργώντας κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και προβλήματα διαβίωσης της
σχηματιζόμενης εργατικής τάξης και οδήγησε στην ανάπτυξη ιδεολογιών, που επιθυμούσαν,
είτε, να αντικαταστήσουν το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα με ένα νέο σύστημα
βασισμένο με διαφορετικές αξίες, είτε να μετασχηματίσουν κάποια στοιχεία, εντός του
καπιταλιστικού πλαισίου, διατηρώντας την καπιταλιστική δομή της οικονομίας και
αποφεύγοντας την επανάσταση. Στα πλαίσια αυτά αναπτύχθηκαν οι ιδεολογίες του
σοσιαλισμού και του αναρχισμού, με τα διάφορα ρεύματα τους, που στόχευαν στην
αντικατάσταση του καπιταλιστικού από ένα σοσιαλιστικό ή αναρχικό πολιτικό και
οικονομικό σύστημα, όπου επίκεντρο είναι η συνολική ευημερία του ατόμου και η κοινωνική
ισότητα, έναντι του καπιταλιστικού ιδιωτικού κέρδους.
Η ανάπτυξη των νέων αυτών ιδεολογιών συνοδεύτηκε από την εμφάνιση και τον
πολλαπλασιασμό εγχειρημάτων κοινωνικής οικονομίας, όπως οι παραγωγικοί, πιστωτικοί και
καταναλωτικοί συνεταιρισμοί και οι ενώσεις εργατών. Τα εγχειρήματα αυτά αντανακλούν τις
αξίες της ΚΑΟ, η οποία αποτελεί ένα νεωτεριστικό και πολυδιάστατο όρο και περιλαμβάνει
ένα πολύμορφο πλήθος εγχειρημάτων, τα οποία δραστηριοποιούνται ανάμεσα στην αγορά,
το κράτος και την κοινότητα και βασίζονται στην αναδιανομή και την αμοιβαιότητα. Η ΚΑΟ
έχει εγγενές κοινωνικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στην επίτευξη θετικού κοινωνικού
αντικτύπου και την καλλιέργεια νέων κοινωνικών αξιών, όπως η αλληλεγγύη, η
συνεργατικότητα και η ηθική κατανάλωση. Ακολουθεί μια διαφορετική του καπιταλισμού
προσέγγιση της εργασίας και της αξίας, προτάσσοντας το κοινωνικό έναντι του οικονομικού
και επιδιώκοντας την κοινωνικοποίηση των οικονομικών λειτουργιών και τον
εκδημοκρατισμό της κοινωνίας. Στόχος των εγχειρημάτων είναι και η αυτονομία και πολλοί
συνεταιρισμοί έχουν αναπτυχθεί σε αυτόνομα οικοσυστήματα, που καλύπτουν
εκπαιδευτικές, εργασιακές, πιστωτικές, ασφαλιστικές και άλλες ανάγκες των μελών τους.
Η ΚΑΟ συνδέεται με την διαχείριση των κοινών πόρων και την αναπαραγωγή του
κοινωνικού κεφαλαίου και την δράση της κοινωνίας πολιτών και των κοινωνικών κινημάτων.
Συνδέεται, επίσης, με το κίνημα της αποανάπτυξης, που προτείνει την αντικατάσταση της
οικονομικής ανάπτυξης με την οικολογική και κοινωνική βιωσιμότητα, χωρίς να προσφέρει
κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα, δίνοντας, όμως, την κατεύθυνση της πολιτικοποίησης της
οικονομίας σε δημοκρατική βάση. Μέσα στα πλαίσια δράσης των κινημάτων τα εγχειρήματα
της ΚΑΟ έχουν συχνά ένα προεικονιστικό χαρακτήρα μιας εναλλακτικής οικονομικής
οργάνωσης και δημοκρατικής διακυβέρνησης, ένα έμπρακτο παράδειγμα ενός νέου κόσμου.
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνδέουν την ΚΑΟ με την κοινωνική αλλαγή και
αποκαλύπτουν την δυναμική, που εμπεριέχει, για την υποστήριξη του κοινωνικού
μετασχηματισμού.
Η ΚΑΟ μοιράζεται κοινές αξίες με το κίνημα του κοινοτισμού και την οργάνωση κοινοτήτων
στην βάση της αμοιβαιότητας, της δημοκρατίας και της εναλλακτικής του καπιταλισμού
πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης. Η κοινότητα, ως αυτοδιοικούμενη παραγωγική
μονάδα, εμφανίστηκε μαζί με την ανάπτυξη της γεωργίας και την ανάγκη για από κοινού
αντιμετώπιση των προβλημάτων διαβίωσης και οργανώθηκε πάνω σε συγγενικές σχέσεις,
που καθόριζαν την οικονομική παραγωγή και την κοινωνική δομή και εξασφάλιζαν στενή
κοινωνική συνοχή. Βασικοί πόροι της κοινότητας είναι οι δικτυώσεις και το τοπικό
κοινωνικό κεφάλαιο, τα οποία αλληλεπιδρούν και αλληλενισχύονται, δίνοντας στην
κοινότητα τα μέσα για να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες και να προσαρμοστεί στις αλλαγές. Η
βιομηχανοποίηση και η ανάπτυξη της αγοράς οδήγησαν την αγροτική κοινότητα στην
μετατροπή της σε αστική, όπου η οικογενειοκρατική οργάνωση αποδυναμώθηκε και η
οικονομία αυτονομήθηκε από τις κοινωνικές σχέσεις. Τα χαρακτηριστικά αυτά θεωρήθηκαν
υπαίτια για την ηθική κατάπτωση της κοινωνίας στην νεωτερικότητα και αντιμετωπίστηκαν
με την διαμόρφωση κοινοτήτων, ύστερα από την απαλλοτρίωση μεγάλων εκτάσεων γης. Ο
κοινοτισμός, ως κίνημα του 20ου αιώνα, επιδιώκει την ίδρυση και τον πολλαπλασιασμό
ανάλογων κοινοτήτων, οι οποίες θα βασίζονται στην συνεργασία, την υιοθέτηση
διαχρονικών και καθολικών ανθρώπινων και κοινωνικών αξιών και στην
δημοκρατικοποίηση. Ο κοινοτισμός διαφέρει με τον κολεκτιβισμό, καθώς ο τελευταίος
προτάσσει την κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και του κοινού πλούτου και το
συλλογικό συμφέρον, ενώ ο κοινοτισμός υποστηρίζει και το ατομικό συμφέρον. Ο
κοινοτισμός διεκδικεί μια κοινοτική ανάπτυξη, που επικεντρώνεται στο τοπικό, έχει
οικολογικό χαρακτήρα και στοχεύει στην δίκαιη κατανομή των πόρων και προϋποθέτει την
κοινωνική αλλαγή, την συλλογική δράση και την καλλιέργεια της αντίστοιχης κουλτούρας.
Στόχος του κοινοτισμού είναι η διαμόρφωση ενός ομοσπονδιακού συστήματος
διακυβέρνησης βασισμένο στην αποκέντρωση, στον καταμερισμό της εξουσίας και στην
αρχή της επικουρικότητας.
Η διαμόρφωση κοινοτήτων εναλλακτικής οργάνωσης με βάση την αμοιβαιότητα και άλλες
δημοκρατικές και κοινωνικές αξίες, αποτελεί το μέσο για την επίτευξη της κοινωνικής
αλλαγής και της ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος για τους Robert Owen, Pierre-
Joseph Proudhon, Gustav Landauer και Pyotr Alexeyevich Kropotkin. Οι τέσσερεις
θεωρητικοί απορρίπτουν την επανάσταση και την χρήση βίας και εξαναγκασμού και
πιστεύουν ότι η ίδρυση κοινοτήτων θα οδηγήσει στην εξάπλωση τους μέχρι και σε
παγκόσμιο επίπεδο και τελικά στην καθολική επικράτηση του συστήματος της
αμοιβαιότητας. Το σύστημα της αμοιβαιότητας θα εξασφαλίσει σε όλους μια αξιοπρεπή
διαβίωση, πλήρη και συνεχή εργασία και θα οικοδομήσει μια διαφορετική αντίληψη της
αξίας και του κέρδους, που αντικαθιστά το οικονομικό από το κοινωνικό.
Για τον Owen η αλλαγή μπορεί να γίνει μέσα στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος
και με την υποστήριξη της κυβέρνησης και όσων κατέχουν τα μέσα παραγωγής, που πρέπει
να προσφέρουν την γη και να οικοδομήσουν νέες κοινότητες. Οι κοινότητες θα πρέπει να
παράγουν οικονομικό κέρδος, ώστε στην περίπτωση της κρατικής ιδιοκτησίας της γης τα
κέρδη να χρησιμοποιούνται για την οικοδόμηση νέων κοινοτήτων ή στην περίπτωση
ιδιωτικής κατοχής να χρησιμοποιηθεί για την εξαγορά της γης της κοινότητας και την πλήρη
ανεξαρτησία της. Οι κάτοικοι των κοινοτήτων θα αναδιαμορφώσουν συνολικά τις ατομικές
τους αξίες και θα καλλιεργήσουν τον νέο άνθρωπο, μέσω της δια βίου εκπαίδευσης και των
καλών συνθηκών διαβίωσης. Η εκπαίδευση είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την
αναδιαμόρφωση του ατόμου και τελικά ολόκληρης της κοινωνίας.
Ο Proudhon επικεντρώνει το κοινωνικό πρόβλημα στην οικονομική και όχι στην πολιτική
οργάνωση, που ήταν το επίκεντρο των πολιτικών επαναστάσεων της εποχής του και τις
οποίες θεωρεί ανολοκλήρωτες από την στιγμή, που δεν διαμόρφωσαν ένα νέο οικονομικό
σύστημα ικανό να αντικαταστήσει το υπάρχον καπιταλιστικό σύστημα και να
κοινωνικοποιήσει την οικονομία. Η μετάβαση σε ένα νέο σύστημα είναι ζήτημα ιδιωτικής
πρωτοβουλίας και προϋποθέτει την δημιουργία ενώσεων και συνεταιρισμών και
απαραιτήτως μιας λαϊκής τράπεζας, η οποία είναι το σημαντικό πρώτο βήμα προς την
αλλαγή του οικονομικοκεντρικού συστήματος προς ένα κοινωνικοκεντρικό. Για την επίτευξη
της αλλαγής πρέπει να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν οι αντινομίες των οικονομικών
δυνάμεων και να επαναπροσδιοριστεί η λειτουργία της ιδιοκτησίας, της αξίας και της
εργασίας, η οποία αποτελεί και τον μόνο παραγωγό αξίας. Η γη και τα μέσα παραγωγής
πρέπει να κοινωνικοποιηθούν, η ιδιοκτησία να αντικατασταθεί από το δικαίωμα χρήσης,
μέσω της δέσμευσης για εργασία και η οικονομία να οργανωθεί στην βάση του
μουτουαλισμού, οδηγώντας στην ανάπτυξη ενός συστήματος ομοσπονδιών αυτόνομων
κοινοτήτων, οι οποίες συνεργάζονται και προωθούν την άμιλλα. Ο φεντεραλισμός και η
αναρχία είναι τα ιδανικά του Proudhon, ο οποίος οραματίζεται μια οργάνωση χωρίς
εξουσιαστικές σχέσεις, όπου πραγματικά ελεύθεροι άνθρωποι δημιουργούν ελεύθερες και
αυτόνομες κοινότητες, που εξασφαλίζουν την κοινωνική ευημερία και ισότητα.
Ο Landauer, ακολουθώντας, επίσης, το ιδανικό της αναρχικής οργάνωσης, επικεντρώνεται
στην αναδιαμόρφωση του ατόμου και στην καλλιέργειας του ατομικού και κοινού
Πνεύματος, το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα την απόλυτη ουσία του ανθρώπου και της
κοινότητας. Η επανάσταση για τον Landauer είναι η συνειδητοποίηση του σοσιαλισμού και η
άμεση έμπρακτη διαμόρφωση ενώσεων και κοινοτήτων στην βάση της ατομικής ελευθερίας
και της οικονομικής αλληλεγγύης και με εξωστρεφή χαρακτήρα, που θα λειτουργήσουν ως
πρότυπα και ως έναυσμα πολλαπλασιασμού ανάλογων μορφών οργάνωσης, μέχρι την
επικράτηση τους και την ανατροπή του υπάρχοντος συστήματος καπιταλιστικής οργάνωσης.
Για την δημιουργία των κοινοτήτων προϋπόθεση είναι η αναδιανομή της γης στους αγρότες,
μια διαδικασία στην οποία μπορεί να συμβάλει και το κράτος, και η μετεγκατάσταση των
προλετάριων των πόλεων και των αφυπνισμένων ατόμων στην επαρχία, δίπλα στους
γεωργούς, ώστε να αναπτυχθεί η αλληλοβοήθεια και η αλληλεκπαίδευση προς τον κοινό
στόχο οργάνωσης των κοινοτήτων. Το πρώτο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η
δημιουργία των εγκαταστάσεων, ενώ ο τρόπος οργάνωσης θα διαμορφωθεί στην συνέχεια
μέσα από την εμπειρία και τις τοπικές ανάγκες και δεν μπορεί να είναι ένα κλειστό έτοιμο
σύστημα. Η διαμόρφωση των ενώσεων και συνεταιρισμών θα πρέπει να απορροφήσει
εθελούσια όσο το δυνατόν περισσότερο πληθυσμό και να δημιουργήσει ένα δίκτυο μεταξύ
τους, που θα αντικαταστήσει τους μεσάζοντες, ενώ η συνεργασία των αυτόνομων
εθελούσιων κοινοτήτων θα διαμορφώσει το νέο σοσιαλιστικό σύστημα, που θα
αντικαταστήσει το καπιταλιστικό.
Ο Kropotkin επιθυμώντας την επικράτηση του αναρχοκομμουνισμού και μιας
κομμουνιστικής αυτόνομης κοινότητας προσαρμοσμένης στην βιομηχανική εποχή, συνδέει
την πολιτική οργάνωση με την οικονομική, θεωρώντας ότι οι αλλαγές στην οικονομική
οργάνωση επιφέρουν πολιτικές αλλαγές. Σε ένα σύστημα κοινοτικοποίησης της γης και των
μέσων παραγωγής, βασισμένο στην διαχρονική αξία της αλληλοβοήθειας, που στοχεύει στην
ευημερία όλων, η πολιτική εξουσία θα μετατραπεί από αντιπροσωπευτική κυβέρνηση, που
είναι γνώρισμα του καπιταλισμού, σε αυτοκυβέρνηση, που μεταβιβάζει την εξουσία ισότιμα
στα μέλη της κοινότητας. Η μετάβαση στο νέο σύστημα δεν μπορεί να γίνει χωρίς
αναταραχές και συγκρούσεις, καθώς αντιτίθεται στα κατεστημένα συμφέροντα. Για την
επικράτηση της επανάστασης είναι σημαντική η εξάπλωση των ιδεών στην επαρχία και η
άμεση έμπρακτη εφαρμογή των νέων τρόπων οικονομικής οργάνωσης, ξεκινώντας από την
απαλλοτρίωση και την αναδιανομή του φαγητού, της γης, των μέσων παραγωγής και του
ρουχισμού. Στις νέες κοινότητες η γεωργία θα ενωθεί με την αποκεντρωμένη βιομηχανία και
θα ακολουθήσει την ορθολογική καλλιέργεια, που επιτρέπει την εντατική παραγωγή και την
μεγαλύτερη κοινωνική ωφέλεια με τον λιγότερο δυνατό ανθρώπινο κόπο. Η ιδιοκτησία θα
καταργηθεί και τα μέσα παραγωγής και τα παραγόμενα αγαθά θα ανήκουν στην κοινότητα,
εξασφαλίζοντας την ισότιμη από κοινού χρήση τους. Η μισθωτή εργασία θα καταργηθεί,
επίσης, και η εργασία, γεωργική, βιομηχανική και οικιακή θα οργανωθεί στην βάση του
εθελοντισμού και θα συνδυάζει χειρωνακτική και πνευματική εργασία και μείωση του κόπου
με την χρήση μηχανών, ενώ το ωράριο θα είναι μειωμένο, ώστε να εξασφαλίζει ελεύθερο
χρόνο στον εργάτη. Η εκπαίδευση θα προσφέρει επίσης μια ολοκληρωμένη επιμόρφωση
χωρίς αποκλεισμούς, που θα συνδυάζει γνώση της επιστήμης, των βασικών τεχνικών
δεξιοτήτων και μια εξειδίκευση, για επαγγελματική αποκατάσταση. Η γενική μόρφωση και ο
ελεύθερος χρόνος θα δώσουν την δυνατότητα σε όλους να ασχοληθούν με τα επιστημονικά ή
καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα τους και να συμμετάσχουν ισότιμα στην πνευματική παραγωγή.
Οι ουτοπικές κοινότητες των τεσσάρων θεωρητικών μοιράζονται πολλές κοινές αρχές
οικονομικής οργάνωσης και διακυβέρνησης με τα εγχειρήματα της ΚΑΟ. Αρχικά, οι
ουτοπικές κοινότητες, όπως και η ΚΑΟ, μπορούν να αναπτυχθούν για τους Owen, Proudhon
και Landauer εντός του καπιταλιστικού συστήματος και παράλληλα με αυτό, στοχεύοντας
στον πολλαπλασιασμό αυτών των κυττάρων εναλλακτικότητας, την εξάπλωση και τελικά
την επικράτηση τους, ως κυρίαρχο σύστημα πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης, χωρίς να
ακολουθείται ένα δογματικό σύστημα οργάνωσης και δίνοντας χώρο για προσαρμογή στις
εκάστοτε συνθήκες και ανάγκες. Στην συνέχεια, παρατηρούμε ότι οι ουτοπικές κοινότητες
των τεσσάρων θεωρητικών και η ΚΑΟ μοιράζονται μια κοινή αντίληψη για την λειτουργία
της οικονομίας, της αξίας και του κέρδους, θέτοντας το κοινωνικό πάνω από το οικονομικό
και συνδέοντας την αξία με την χρησιμότητα, την παραγωγή με την κατανάλωση και το
κέρδος με την κοινωνική ωφέλεια. Η καπιταλιστική προτεραιότητα του ατομικού
οικονομικού κέρδους επικρίνεται και η οικονομία κοινωνικοποιείται και οργανώνεται με
βάση την συνεργασία και την αμοιβαιότητα, αναδεικνύοντας την ανάγκη κοινής και ισότιμης
χρήσης των μέσων παραγωγής, της γης και των υλικών και άυλων κοινών κοινοτικών πόρων
και την κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται από τους
θεωρητικούς και την ΚΑΟ στην αναμόρφωση του ατόμου, στην καλλιέργεια της κουλτούρας
της αλληλεγγύης και του συνεταιρισμού, στην συμβολή της εκπαίδευσης, αλλά και της
εργασίας στην διαδικασία κοινωνικοποίησης και ολοκληρωμένης καλλιέργειας του ατόμου
και στην αναγκαιότητα ανάπτυξης δικτύων συνεργασίας και επικοινωνίας. Η εργασία
οργανώνεται με βάση την ισότητα και την ισορροπία χειρωνακτικής και πνευματικής
εργασίας, έχοντας ως στόχο την αξιοπρεπή διαβίωση του ατόμου και όχι την κερδοφορία.
Τέλος, η διακυβέρνηση των ουτοπικών κοινοτήτων και των εγχειρημάτων ΚΑΟ βασίζεται σε
αρχές της άμεσης δημοκρατίας και προϋποθέτει την ισότιμη συμμετοχή και την συλλογική
δράση των εμπλεκόμενων.
Συμπερασματικά, βλέπουμε ότι η ΚΑΟ αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο επίτευξης
κοινωνικής αλλαγής, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μικρά εγχειρήματα, μεγάλους
συνεταιρισμούς και ολόκληρες κοινότητες, δημιουργώντας σταδιακά ένα νέο μη
καπιταλιστικό κόσμο. Αυτά τα έμπρακτα παραδείγματα εναλλακτικής οικονομικής
οργάνωσης, συνδυάζουν αξίες της παραδοσιακής κοινότητας, όπως η αμοιβαιότητα, η
συνεργασία και η κοινωνική συνοχή με τις αρχές της αμεσοδημοκρατίας, όπως αυτή
εφαρμόστηκε στο Αθηναϊκό πολίτευμα και με την αξιοποίηση της τεχνολογίας και της
επιστήμης, δημιουργώντας μια πρόταση οργάνωσης, που λειτουργεί προεικονιστικά και
επιδιώκει μακροπρόθεσμα την ανατροπή του κατεστημένου συστήματος. Ο συνδυασμός των
αρχών αυτών εφαρμόζεται και στο έργο και των Owen, Proudhon, Landauer και Kropotkin
και στις προτεινόμενες κοινότητες τους, αναδεικνύοντας την σταθερή θέση αυτών των αξιών
σε όλη την διαδρομή της νεωτερικότητας σαν αντιπρόταση στην καπιταλιστική οργάνωση.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Bollier, D. (2016). Κοινά, Μια Σύντομη Εισαγωγή. Angelus Novus.
Fonteneau, B. e. (2010). Social and Solidarity Economy: Building a Common Understanding.
Torino: International Training Center of the ILO. First edition of the Social and
Solidarity Economy Academy 2010 (σσ. 6-8). Turin: International Training Centre of
the International Labour Organization .
Fournier, V. (2014). Έξοδος από την Οικονομία: Η πολιτική της αποανάπτυξης. Στο 11
Κείμενα για την Αποανάπτυξη. Πράσινο Ινστιτούτο.
Freeman, J. (1970). The Tyranny of Structurelessness.
Giddens, A. (2002). Κοινωνιολογία. Gutenberg.
Guillaume, J. (1871). Federalism. Solidarité(2). Ανάκτηση Ιούνιος 2021, από
https://www.libertarian-labyrinth.org/bakunin-library/james-guillaume-federalism-
1871/
Hall, S., MacGrew, A., & Held, D. (2010). Η Νεωτερικότητα Σήμερα. Σαββάλας.
Hall, S., & Gieben, B. (2003). Η Διαμόρφωση της Νεωτερικότητας. Σαββάλας.
Hammer, D. (2015). Democratic Governance. The design of governance systems for worker
cooperatives. The ICA Group. Ανάκτηση Μάιος 2020, από
https://institute.coop/sites/default/files/resources/Democratic-Governance-The-
Design-of-Governance-Systems-for-Worker-Cooperatives.pdf
Hegel, G. W. (2015). Η Φιλοσοφία Του Πνεύματος. Παπαζήσης.
Lallement, M. (2001). Ιστορία των Κοινωνιολογικών Ιδεών. Μεταίχμιο.
Landauer, G. (1911). Call to Sosialism. (Second Edition). Ανάκτηση Απρίλιος 2020, από
https://theanarchistlibrary.org/library/gustav-landauer-call-to-socialism
Landauer, G. (2010). Revolution αnd Οther Writings: Α Political Reader. PM Press.
Luhmann, N. (2000). Familiarity, Confidence, Trust: Problems and Alternatives. Department
of Sociology, University of Oxford. Ανάκτηση Μάιος 2020, από
https://pdfs.semanticscholar.org/a5ae/78f779284090b9cadb9c5b05501c223f9c23.p
df
Maeckelbergh, M. (2011). Doing is Believing: Prefiguration as Strategic Practice in the
Alterglobalization Movement. Ανάκτηση Μάιος 2021, από
https://www.researchgate.net/publication/232952232_Doing_is_Believing_Prefigur
ation_as_Strategic_Practice_in_the_Alterglobalization_Movement
Owen, R. (1841). A Development of the Principles and Plans on which to Establish Self-
supporting Home Colonies: As a Most Secure and Profitable Investment for Capital,
and an Effectual Means Permanently to Remove the Causes of Ignorance, Poverty,
and Crime. London: Home colonization society.
Owen, R. (1849). The Revolution in the Mind and Practice of the Human Race, Or, The
Coming Change from Irrationality to Rationality. London: Effingham Wilson.
Ανάκτηση Απρίλιος 2021, από https://books.google.gr/books?
id=FkcEAAAAQAAJ&pg=PA70&dq=The+Revolution+in+the+Mind+and+Practice+of+t
he+Human+Race,+Or,+The+Coming+Change+from+Irrationality+to+Rationality
Owen, R. (2007). Μια Νέα Θεώρηση της Κοινωνίας. Αλεξάνδρεια.
Polanyi, K. (2007). Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός. Νησίδες.
Proudhon, P. (1979). The Principle of Federation. University Of Toronto Press. Ανάκτηση
Μάιος 2021, από https://libcom.org/files/P.-J.%20Proudhon%20-%20The
%20Principle%20of%20Federation.pdf
Proudhon, P. J. (1851). The General Idea οf the Revolution in the Nineteenth Century.
Ανάκτηση Μάιος 2021, από http://fair-use.org/p-j-proudhon/general-idea-of-the-
revolution/
Ritzer, G. (2012). Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία. Κριτική.
StarHawk. (2015). Οδηγός για επιτυχημένες συνελεύσεις. Αθήνα. Αθήνα. Ανάκτηση Μάιος
2021, από https://www.openbook.gr/odigos-gia-epityximenes-syneleyseis/
Weber, M. (2010). Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού.
Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμράκη Α.Ε.
Zibechi, R. (2010). Αυτονομίες και Χειραφετήσεις. Αθήνα: Αλάνα.
Αδάμ, Σ. (2012). Κοινωνική Οικονομία, Εργασιακή Ενταξη & Κοινωνικός Αποκλεισμός : Η
εμπειρία των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. στην Ελλάδα. ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ.
Αδάμ, Σ. (2014). Οδηγός δημιουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων. Ανάκτηση Νοέμβρης 2018,
από https://gr.boell.org/el/2014/08/29/odigos-dimioyrgias-koinonikon-epiheiriseon
Αφουξενίδης, Α. (2008). «Όψεις της κοινωνίας πολιτών». Στο Σ. Κονιόρδος, Όψεις της
Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας. Πάτρα: ΕΑΠ. Ανάκτηση Δεκέμβριος
2018, από https://student.cc.uoc.gr/uploadFiles/181-%CE%A0%CE%9F%CE%9B%CE
%9A324/%CE%91%CF%86%CE%BF%CF%85%CE%BE%CE%B5%CE%BD%CE%AF%CE
%B4%CE%B7%CF%82%20%CE%9A%CF%84%CE%A0.pdf
Ζαϊμάκης, Γ. (2011). Κοινοτική Εργασία και Τοπικές Κοινωνίες. Πλέθρον.
Καραβίδας, Κ. Δ. (1981). Το Πρόβλημα της Αυτονομίας Σοσιαλισμός και κοινοτισμός.
Παπαζήσης.
Κιουπκιολής, Α. (2014). Για τα Kοινά της Eλευθερίας. Εξάρχεια.
Κολέμπας, Γ. (2015). Ο Σύγχρονος Κοινοτισμός. Αθήνα: Οι Εκδόσεις Των Συναδέλφων.
Κονιόρδος, Σ. Μ. (2006). Κοινωνικό Κεφάλαιο : Μεταξύ Θεωρητικής Σαφήνειας και
Σύγχυσης. Επιστήμη και Κοινωνία(16).
Κροπότκιν. (1990). Η Αναρχική Οργάνωση Της Κοινωνίας. Θεσσαλονίκη: Κατσανός.
Κροπότκιν, Π. (2005). Αγροί, Εργοστάσια, Εργαστήρια. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.
Κροπότκιν, Π. (2008). Η Κατάκτηση του Ψωμιού. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Κροπότκιν, Π. Α. (2009). Αλληλοβοήθεια Ένας Παράγοντας Της Εξέλιξης. Αθήνα:
Καστανιώτης.
Λαντάουερ, Γ. (2020). Η Επανάσταση. ΠΑΝΟΠΤΙΚόΝ.
Μυλωνάκης, Δ. (2012). Οικονομική Κρίση και οι Αντινομίες της Οικονομικής Επιστήμης.
Ανάκτηση Ιούνιος 2021, από http://pandemos.panteion.gr/index.php?
op=record&pid=iid:14492&lang=
Νιτσιάκος, Β. Γ. (2000). Παραδοσιακές Κοινωνικές Δομές. Οδυσσέας.
Πιερ Ζοζέφ Προυντον: Ο Γεννήτορας του Αναρχισμού. (2021). Ανάκτηση Μάιος 2021, από
Tvxs: https://tvxs.gr/news/prosopa/pier-zozef-proynton-o-gennitoras-toy-
anarxismoy
Προυντόν, Π. (1990). Ιδιοκτησία και Επανάσταση. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Προυντόν, Π. Ζ. (1980). Τι Είναι η Ιδιοκτήσία. Γερ. Αναγνωστίδης.
Προυντόν, Π. Ζ. (1990). Σύστημα Των Οικονομικών Αντιφάσεων Ή Φιλοσοφία Της
Αθλιότητας. Γερ. Αναγνωστίδης.
Τσαούσης, Δ. Γ. (1999). Η Κοινωνία του Ανθρώπου. Gutenberg.
Ηλεκτρονικές Πηγές
CIRIEC. (2008). Η Κοινωνική Οικονομία Στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ευρωπαϊκή Οικονομική και
Κοινωνική Επιτροπή. Ανάκτηση Απρίλιος 2021, από
https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/resources/docs/a_ces11042-
2012_00_00_tra_etu_el.pdf
COOP. (χ.χ.). ica.coop. Ανάκτηση Απρίλιος 2021, από
https://www.ica.coop/en/cooperatives/cooperative-identity
mondragon-corporation. (χ.χ.). Ανάκτηση Απρίλιος 2021, από https://www.mondragon-
corporation.com
OECD. (2015). Policy Brief on Social Impact Measurement for Social Enterprises.
Ανάκτηση Απρίλιος 2021, από https://www.fi-
compass.eu/sites/default/files/publications/policy-brief-on-social-impact-
measurement-for-social-enterprices_0.pdf
viomecoop. (χ.χ.). Ανάκτηση Ιούνιος 2021, από https://viomecoop.com/
wikipedia. (χ.χ.). Ανάκτηση Μάιος 2021, από
https://el.wikipedia.org/wiki/Ουτοπικός_σοσιαλισμός
Υπεύθυνη Δήλωση Συγγραφέα:
Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.1599/1986, η παρούσα εργασία αποτελεί αποκλειστικά προϊόν
προσωπικής μου εργασίας, δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, προσωπικότητας
και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία απαιτείται άδεια των
δημιουργών/δικαιούχων και δεν είναι προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν
περιορίζονται στις βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν τους κανόνες της επιστημονικής
παράθεσης.

Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης στην κοινωνική αλλαγή και η σχέση τους με την ΚΑΟ μέσα από το έργο των Owen, Landauer, Proudhon και Kropotkin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών

Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία

«Η συμβολή των εναλλακτικών μορφών κοινωνικοοικονομικής

Επιβλέπων καθηγητής: Μιχάλης Πέτρου

Λέρος, Ιούνιος 2021

Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας

Επιβλέπων Καθηγητής: Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:

Λέρος, Ιούνιος 2021

«Σε όσους οραματίζονται έναν όμορφο κόσμο»

Κοινωνική αλλαγή, Αυτοοργάνωση, Επανάσταση, Κοινότητα, Συνεταιρισμός, Κοινωνική και

«The contribution of alternative forms of socio-economic organisation

Διπλωματική Εργασία vii

Social change, Self-organization, Revolution, Community, Cooperative, Social and Solidarity

Διπλωματική Εργασία viii

5.2 Η επανάσταση στο έργο του Kropotkin...............................................................53

Συντομογραφίες & Ακρωνύμια

ΚΑΟ Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία

Διπλωματική Εργασία xii

Ο Διαφωτισμός και στην συνέχεια η Γαλλική και η Βιομηχανική Επανάσταση διαμόρφωσαν

1.1 Η έννοια της κοινωνικής αλλαγής

1.2 Η έννοια της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και η

1.2.1 Χαρακτηριστικά της ΚΑΟ

Η έννοια της κοινωνικής οικονομίας περιλαμβάνει συλλογικά εγχειρήματα τα οποία

1.2.2 Η ΚΑΟ ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.

1.3 Η έννοια της κοινότητας και η λειτουργία της ως φορέας

1.3.1 Τα χαρακτηριστικά της κοινότητας

1.3.2 Η κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής και το κίνημα του κοινοτισμού

2.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Owen

2.2 Η κοινωνική μεταρρύθμιση στο έργο του Owen

2.3 Η αυτόνομη κοινότητα ως φορέας κοινωνικής αλλαγής.

Η κοινότητα αποτελεί το βασικό κύτταρο της νέας κοινωνίας, το οποίο θα πολλαπλασιαστεί

i. Πληθυσμός και εγκαταστάσεις.

iii. Διακυβέρνηση και σωφρονισμός

iv. Εκπαίδευση και ψυχαγωγία

2.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην κοινότητα του Οwen

3. Η μουτουαλιστική κοινότητα του Pierre-Joseph Proudhon

3.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Proudhon

Ο Proudhon (1809-1865), ο πρώτος Γάλλος αναρχικός θεωρητικός, πίστευε ότι η αθλιότητα

3.2 H επανάσταση στο έργο του Proudhon

3.3 H μουτουαλιστική φεντεραλιστική κοινότητα, ως φορέας κοινωνικής

Ο φεντεραλισμός, η αγρο-βιομηχανική ομοσπονδία, βασισμένος πάνω στην αρχή της

Για να συμπληρωθεί η επανάσταση και να ολοκληρωθεί ο πολιτικός μετασχηματισμός

Η εργασία, σημαντική οικονομική δύναμη, θα οργανωθεί σε ενώσεις και συνεταιρισμούς,

iv. Εξουσιαστικοί θεσμοί

3.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην μουτουαλιστική κοινότητα του Proudhon

4.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Landauer

Σύμφωνα με τον Landauer το μέσο επίτευξης του πραγματικού σοσιαλισμού είναι η

4.4 Οι αξίες της ΚΑΟ στην σοσιαλιστική κοινότητα του Landauer

5.1 Εννοιολογικό πλαίσιο της σκέψης του Kropotkin

Ο Pyotr Alexeyevich Kropotkin (1842-1921), Ρώσος θεωρητικός του αναρχοκομμουνισμού,

5.2 Η επανάσταση στο έργο του Kropotkin

5.3 Η κομμούνα, ως φορέας κοινωνικής αλλαγής

Η τεχνική και βιομηχανική επανάσταση του 19 ου αιώνα δημιούργησε καινούργιες

ii. Γεωργία και Βιομηχανία

iv. Εκπαίδευση και πνευματική δημιουργία

You might also like