BPrAL ,,qeap-heimerer”

DREJTIMI: INFERMIERI E PËRGJITHSHME

PUNIM DIPLOME – NIVELI BACHELOR

TEMA: BASHKËVEPRIMI NË MES TË KUJDESTARËVE
PROFESIONIST DHE PERSONAVE ME DEMENCË NË SHTËPINË
E TË MOSHAURVE

MENTOR: KANDIDATE:
MSc. Idriz Sopjani, PhD. cand. Albana Zymeri

Prishtinë, 2016
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Abstrakti

Me fjalën demencë kuptohet rënja e vazhdueshme e funksioneve njëhëse, humbja e

kujtesës, planifikimi dhe organizimi i pamjaftueshëm të cilat ndikojnë negativisht në
aktivitetet sociale. Në fazat e avnacuara të sëmundjes personat me demencë nuk janë në
gjendje të komunikojnë me gojë për të shprehur dëshirat e tyre personale dhe nevojat.
Kujdestarët profesionist interpretojnë shenjat e tyre joverbale dhe reagojnë në një
mënyrë të përshtatshme. Nëse këtë nuk e bëjnë në një mënyrë të përshtatshme, nga
ndjenja e zemërimit që mund të lind me këtë rast te personat me demencë mund të vjen
deri te reagimi i tyre. Qëllimi i punimit ishte vlerësimi i bashkëveprimit ndërmjet
kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në shtëpinë e të moshaurve.
Hulumtimi është relizuar në Shtëpinë e të moshaurve në Gjermani. Nga 42 kujdestarë
profesionist në hulumtim kanë marrë pjesë gjithsej 41. Mosha mesatare e pjesëmarrësve
ishte 44 vjet, devijimi standard 11 vjet. Të dhënat janë mbledhur me instrumentin
Dementia Attitude Scale (DAS), që përbëhet nga 20 pyetje. Mbledhja e të dhënave gjatë
muajit Nëntor 2015. Analizimi i të dhënave në Paketën statistikore të shkencave sociale,
versioni 21 (SPSS). Nga të dhënat e mbledhura me instrumentin DAS dhe analizimit të
rezultateve me SPSS mund të nxirren disa përfundime të rëndësishme gjatë
bashkëveprimit me njerëzit me demencë: kujdestarët nuk frikohen nga njerëzit me
demencë, ata mund të jenë mjaftë kreativ, është interesante historia e njerëzve me
demencë, jeta e njerëve me demencë mund të përmirësohet dhe të pasurohet me
aktivitete të ndryshme.

Fjalët kyçe: demenca, bashkëveprimi, kujdestarët profesionist, shtëpia e të moshuarve.

2
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Deklarata

Me këtë deklaroj se punimi i paraqitur është punim te cilin e kam bërë vetë dhe pa
ndihmë të ndaluar. Te gjitha pjesët e marra si ato fjalë për fjalë dhe ato logjike të marra
nga shkrimet tjera i kam shkruar si të tilla.
Garantoj se këtë punim nuk e kam dorëzuar për tu vlerësuar për ndonjë modul tjetër.

Vendi: Prishtinë Data: 25 mars 2016 Nënshkrimi: ______________________

3
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

PËRMBAJTJA

Abstrakti............................................................................................................................ 2

1. Hyrje ...................................................................................................................... 5

1.1. Si mund të ndihmojmë një të moshuar që po humb kujtesën? .............................. 7

1.3. Si të përballojmë higjenën personale? ................................................................... 8

1.5. Çfarë mund të bëjmë gjatë ditës me të moshuarin? ............................................. 10

1.6. Qëllimi i hulumtimit ............................................................................................ 11

1.7. Hipotezat .............................................................................................................. 11

2. METODOLOGJIA .............................................................................................. 12

2.1. Pjesëmarrësit ........................................................................................................ 12

2.2. Instrumenti ........................................................................................................... 12

2.3. Procedura ............................................................................................................. 13

3. REZULTATET .................................................................................................... 14

4. DISKUTIMI......................................................................................................... 18

5. PËRFUNDIMI ..................................................................................................... 20

6. REKOMANDIMET............................................................................................. 21

7. REFERENCAT .................................................................................................... 22

8. SHTOJCA ............................................................................................................ 24

8.1. Dementia attitude scale (DAS) ............................................................................ 24

8.2. DAS në anglisht ................................................................................................... 27

4
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

1. Hyrje

Si pasojë e plakjes së popullsisë ka një rritje globale të personave me demencë (World

Population Ageing, 2011). Me fjalën demencë kuptohet rënja e vazhdueshme e
funksioneve njëhëse, humbja e kujtesës, planifikimi dhe organizimi i pamjaftueshëm të
cilat ndikojnë negativisht në aktivitetet sociale. Sëmundja e Alzheimer-it shkakton 50-
70% të të gjitha rasteve me demencë (Alzheimer's Disease International, 2012). Në
fazat e avnacuara të sëmundjes personat me demencë nuk janë në gjendje të
komunikojnë me gojë për të shprehur dëshirat e tyre personale dhe nevojat. Kujdestarët
profesionist interpretojnë shenjat e tyre joverbale dhe reagojnë në një mënyrë të
përshtatshme. Nëse këtë nuk e bëjnë në një mënyrë të përshtatshme, nga ndjenja e
zemërimit që mund të lind me këtë rast te personat me demencë mund të vjen deri te
reagimi i tyre.

Një person vuan nga një demencë, po që se kapacitetet e trurit të tij zvogëlohen shumë
në raport me gjendjen e mëhershme. Sipas rregullit, cenohet memorja (kujtesa). Kësisoj,
një person i sëmurë nga demenca e ka të vështirë për t’i vënë re gjërat e reja ose për të
kujtuar gjërat e njohura. Mirëpo janë të cenuara edhe fusha të tjera, si p.sh. gjuha,
veprimi, njohja e njerëzve dhe e gjësendeve si dhe planifikimi dhe organizimi i gjërave
të përditshme. Për një demencë mund të flitet në rast se personi i prekur nuk ia del të
gjendet dot i pavarur në jetën e përditshme (Grundy, 2006).

Për një demencë mund të jenë përgjegjëse shumë shkaqe. Në disa raste truri nuk është i
dëmtuar definitivisht, dhe një trajtim mjekësor mund ta rikuperojë tërësisht ose
pjesërisht demencën. Mirëpo të shumtën e rasteve bëhet fjalë për sëmurjen direkte të
trurit dhe për shkatërrimin progresiv të indeve trunore. Ndër sëmundjet më të shpeshta
dementive llogariten sëmundja e Alzhimerit dhe demenca e kushtëzuar nga enët e
gjakut. Të dyja sëmundjet përbëjnë së bashku rreth 70% të të gjithë shkaktarëve të
demencës. Në anën tjetër, ekzistojnë edhe rreth 150 shkaqe të tjera, kryesisht më të
rralla (World Population Ageing, 2011).

Sot akoma nuk dihet se cila është arsyeja e saktë që dikush të sëmuret nga demenca.
Duke qenë se sëmundja dementive është komplekse, shkenca merr në konsideratë
shumë faktorë. Një faktor me rëndësi është mosha: para moshës 60-vjeçare sëmundjet e
5
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

demencës janë të rralla. Më vonë incidenca dyfishohet për çdo 5 vjet. Midis moshave 85
dhe 90 vjeç çdo i katërti person vuan nga demenca. Kështu që demenca mund të prekë
këdo, sidomos në moshën e shtyrë. Sëmundjet e demencës zgjasin mesatarisht 10 vjet.

Si mund të dallohet një demencë? Në fazën fillestare të sëmundjes ekzistojnë vetëm ca

gjëra të vogla, të padukshme, të cilat i prekuri nuk i kontrollon më si më parë. Çaste të
tilla shkaktojnë pasiguri dhe frikë të madhe. Personi i prekur shpesh nuk do t’ia dijë për
transformimet dhe provon që sa më gjatë të lërë një përshtypje «normale». Ndërkaq,
familjarët dhe miqtë vënë re herë do kur se diçka nuk vete. Indikatorët më të
rëndësishëm të një demence janë: harresa, problemet me gjuhën, mosorientimi, sjellja e
pazakontë, vështirësi gjatë detyrave të përditshme, vështirësi gjatë planifikimit dhe
organizimit, humbja e vullnetit. Këto shenja paralajmëruese nuk nënkuptojnë
automatikisht sëmundjen e demencës. Mirëpo në rast se probleme të tilla e ngarkojnë
jetën e përditshme, atëherë duhet të konsultohet mjeku familjar (Prince, et al., 2009).

Një demencë mund të zbulohet herët gjatë një bisede sqaruese. Një sqarim i saj
zhvillohet në një numër hapash:

 A mos është përkeqësuar ndjeshëm kapaciteti i trurit?

Në hapin e parë mjekja ose mjeku familjar zhvillon një bisedë të hollësishme, si me
personin e prekur, ashtu dhe me familjarët e tij. Pas kësaj ai verifikon me teste të
shkurtra funksionet më të rëndësishme të trurit.

 A mos janë sëmundje të tjera përgjegjëse për këtë gjendje?

Po të konstatojë një çrregullim të kapacitetit trunor, mjeku familjar do të sqarojë më pas

nëse i prekuri vuan nga ndonjë sëmundje tjetër. Për këtë shkak do të bëhen kontrollime
të shumta, sidomos kontrolle laboratorike, si dhe një grafi e strukturës trunore.

 A bëhet fjalë për alzheimer apo për ndonjë sëmundje tjetër dementive?

Gjatë një shqyrtimi te mjeku specialist, do të kontrollohet nëse kemi të bëjmë me një
demencë dhe për cilin shkaktar bëhet fjalë sipas gjasash.

Një diagnozë e hershme siguron kohën për harmonizimin e një jete me demencën. Ajo u
mundëson të prekurve që ta (bashkë) planifikojnë të ardhmen e tyre. Ajo ndihmon që të
kuptohen transformimet, që të reagohet ndaj tyre me mjetet e përshtatshme dhe që i
prekuri të mos mbetet vetëm me sëmundjen (Baillie, et al., 2012).
6
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Një person me demencë nuk ia del dot i vetëm me gjërat më të thjeshta. Prandaj një
diagnozë e hershme i ndihmon atij që masat e rëndësishme paraprake personale t’i
rregullojë vetë: psh.caktimin e një personi që gëzon besimin e tij për çështje financiare
dhe administrative, përpilimin e një testamenti, hartimin e një porosie instruktive në
pozitë pacienti (Moyle, 2009).

Diagnoza ndihmon gjithashtu që të adaptohet që herët jeta me sëmundjen: të përshtaten

shprehitë jetësore, të ndryshohet paksa ambienti banesor, të gjenden aktivitete,
preokupime të reja etj.

Të sëmurit dhe familjarët kanë nevojë për mbështetje. Një diagnozë e hershme ndihmon
që të mos mbetemi vetëm me sëmundjen dhe që mundësisht të kërkohet sa më parë
ndihma dhe përkrahja.

1.1. Si mund të ndihmojmë një të moshuar që po humb kujtesën?

I moshuari ka tendencë të kujtojë gjërat që kanë ndodhur shumë vite më parë, ndërsa
harron gjërat që kanë ndodhur para disa ditësh ose ato që kanë ndodhur para disa orësh,
për shembull mund të harrojë nëse ka ngrënë, mund të acarohet në qoftë se harron emrin
e personit që i shërben, mund të shqetësohet sepse nuk i kujtohet ku janë çelësat e
shtëpisë, nuk mban mend ditën, muajin ose vitin. Në këto raste kush i shërben të
moshuarit duhet:
 Të respektojë gjithmonë të moshuarin, të ketë parasysh që ai është i sëmurë
 Të jetë i qetë dhe t’i japë kurajo, të mos humbasë durimin
 Në qoftë se nuk ka mundësi të kujdeset vetë për të sëmurin, t’i sugjerojë familjes
që t’i drejtohet një specialist për demencat
 Asistenca duhet të jetë praktike ose më mirë, personi që I shërben duhet të
ndërhyjë për të ndihmuar të moshuarin në aktivitetet e përditshme pa i zënë
krejtësisht vendin atij, në qoftë se i sëmuri është në gjendje të bëjë.

7
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

1.2. Si duhet të flasim dhe të komunikojmë me një të moshuar të

sëmurë?

Të sëmurët nga Alzheimer-i humbin në mënyrë progressive kapacitetin për të kuptuar

gjuhën e folur dhe gjuhën e shkruar. Personat e sëmurë heqin keq të gjejnë fjalët
(parole) e përshtatshme, bëjnë gabime, ngatërrohen me fjalët; këto vështirësi e bëjnë
komunikimin të vështirë. Personi që i shërben duhet të mundohet të kuptojë se cilat janë
nevojat dhe dëshirat e të sëmurit dhe për ta ndihmuar në bashkëbisedim duhet:
 Të mbajë një qëndrim të qetë, të paanshëm dhe të buzëqeshë.
 Të ulet përballë tij dhe të mundohet të kuptojë se çfarë don të thotë.
 Nuk duhet ta qortojë dhe të tallet në qoftë se bën gabime.
 Ta shikojë personin në sy.
 Të kontrollojë që të mos ketë ndonjë problem fi zik, për shembull nëse ka nevojë
të shkojë në banjo për të urinuar.
 Nuk duhet të bërtasim ose të përdorim një ton zëri tepër të lartë, sepse mund të
frikësohet.
 Të mundohemi ta kuptojmë të moshuarin edhe nga gjestet që ai bën.
 Të mundohemi ta kuptojmë të moshuarin nga shprehja e fytyrës:
A është i trishtuar? I zemëruar? I shqetësuar? A ka dhembje?.

1.3. Si të përballojmë higjenën personale?

Kush është i sëmurë ka gjithmonë më shumë nevojë për asistencë në lidhje me

operacionet e pastrimit të trupit të tij, mund të ketë vështirësi të mbajë në dorë sapunin,
të mos kujtohet se për çfarë duhet, të mos arrijë të kuptojë se çfarë është rubineti i ujit
apo si ta hapë atë, personi i sëmurë mund të humbasë interesin për kujdesin dhe
pastrimin e trupit të tij. Personi i moshuar që duhet të bëjë banjo mund të ketë frikë nga
uji ose të rrëzohet në vaskë, ai që i shërben duhet:

 Të jetë i qetë dhe të buzëqeshë.

 Ta bëjë të sigurtë dhomën ku i moshuari lahet.
 Uji nuk duhet të jetë tepër i nxehtë.

8
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

 T’ia bëjë larjen të pëlqyeshme, nuk duhet ta detyrojë të moshuarin, sepse

përndryshe zëmërohet, nuk duhet ta qortojë.
 Të përdorë një sapun delikat dhe të parfumosur.
 Të përdorë një peshqir të butë dhe ta fshijë ngadalë me ëmbëlsi pa e fërkuar,
lëkura e të moshuarit është shumë delikate dhe e ndjeshme.
 Të kontrollojë gjithmonë pastrimin e thonjëve, si të duarve ashtu edhe të
këmbëve, të kujtohet që t’ia presë thonjtë.
Për personat e sëmurë nuk është gjithmonë lehtë të veshen, për shkak të humbjes së
kujtesës, mund të harrojnë se si veshen rrobat ose si mbërthehen kopsat. Kush i shërben
duhet gjithmonë të kontrollojë që i moshuari të ketë një pamje të kujdesur dhe të
rregullt, kjo gjë mund ta bëjë që të ndjehet më mirë.

1.4. Si të përballojmë dietën dhe të ushqyerit?

Koha e bukës mund të bëhet e vështirë, sepse i sëmuri harron të hajë dhe të pijë ose,
nëse ka ngrënë, nuk kujtohet sepse ka humbur kujtesën dhe kërkon të hajë vazhdimisht;
jo gjithmonë është në gjendje të mbajë në dorë pirunin ose lugën. Në qoftë se i sëmuri
është rëndë, mund të ketë probleme që të përtypet, mban ushqimin në gojë pa e gëlltitur
(kapërdirë). Ai që i shërben mund të ndjekë këto udhëzime:
 Përgatit ushqimin që i pëlqen të moshuarit.
 E vendos ndënjur të moshuarin, në mënyrë korrekte, ai duhet të qëndrojë me
komoditet dhe të ndjehet rehat.
 Ta lejojë që të hajë edhe me duar.
 Të vendosë një pecetë.
 Nuk duhet t’i bërtasë të moshuarit në qoftë se ndotet ose nëse ushqimi i bie në
tokë.
 Të ketë parasysh se duhet t’i japë të paktën 8 gota me ujë/ditë, çaj kamomili,
sepse i moshuari harron.
 T’ia copëtojë ushqimin në qoftë se i moshuari nuk mundet.

9
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

1.5. Çfarë mund të bëjmë gjatë ditës me të moshuarin?

Ai që i shërben mund t’i bëjë shoqëri të moshuarit dhe ta ndihmojë që të bëjë disa
aktivitete të vogla për të mos i dhënë mundësi që të ndjehet i trishtuar ose i mërzitur. I
moshuari mund të jetë akoma në gjendje që:

 Të bëjë shëtitje.
 Të palosë rrobat dhe pastrojë pluhurat e orendive.
 Në qoftë se ka një kopësht, të kujdeset për lulet.
 Të dëgjojë muzikë.
 T’i mbajë duart e zëna me punë duke bërë lëmsha me lesh.
 Mund t’i tregohen fotografi.
 Në qoftë se i moshuari ka një maçok duhet të vazhdojmë ta mbajmë në shtëpi, të
moshuarve i pëlqen të përkëdhelin kafshët.

Të moshuarit meritojnë kujdes dhe respekt dhe puna e atij që u shërben vlerësohet si
shumë e rëndësishme për t’u dhënë mundësi atyre që të ndjehen mirë në shtëpinë e tyre.

10
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

1.6. Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i punimit ishte vlerësimi i bashkëveprimit ndërmjet kujdestarëve profesionist

dhe personave me demencë në shtëpinë e të moshaurve.

• Si sillen njerëzit me demencë në raport me rrethin shoqëror?

• Cilat janë nevojat e tyre?

• Sa e gëzojnë jetën?

• Çka mund të bëjmë për të përmirësuar jetën e tyre?

1.7. Hipotezat

H1. Kujdestarët profesionist mendojnë se puna me njerëzit me demencë është e

dobishme.

H2. Nevojat e njerëzve me demencë ndryshojnë nga nevojat e njerëzve tjerë pa

çrregullime mendore.

H3. Vështirësitë në komunikim i përcaktojnë edhe sjelljet e kujdestarëve karshi

njerëzve me demencë.

11
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

2. METODOLOGJIA

2.1. Pjesëmarrësit

Hulumtimi është realizuar në Shtëpinë e të moshaurve në Gjermani. Nga 42 kujdestarë

profesionist në hulumtim kanë marrë pjesë gjithsej 41.

Mosha mesatare e pjesëmarrësve ishte 44 vjet, devijimi standard 11 vjet. Prej 41

kujdestarëve profesionit shumica ishin femra 73%, kurse meshkuj 27%.

Gjysma e tyre ishin profesionist me shkollë të lartë, ndërsa gjysma tjetër me shkollë të
mesme.

Dy ishin me përvojë pune më pak se 1 vit, 5 me përvojë pune më shumë se 20 vjet,

ndërsa të tjerët me përvojë pune ndërmjet 2 dhe 19 vjet. 4 profesionist të kujdesit ishin
të huaj, të tjerët gjerman.

2.2. Instrumenti

Të dhënat janë mbledhur me instrumentin Dementia Attitude Scale (DAS), që përbëhet

nga 20 pyetje. DAS ka dy dimenzione: njëhuritë për demencën dhe aspektin social
(Breckler, 1984; O'Connor & McFadden, 2010).

Pyetësori përmban dy pjesë: 1) Të dhënat demografike, 2) 20 pyetje të mbyllura.

Vlerësimi në pyetësor merret sipas shkallës 1 deri 7 (nga nuk pajtohem aspakë deri tek
pajtohem plotesisht). Vlefshmëria dhe zhvillimi psikomotorik i DAS-it ka vazhduar
qysh nga fundi i viteve 1940, psikologët social kanë formuar një model tre
komponentësh teorik të qëndrimit ndaj demencës. Këto tri komponente: emocionale,
njohëse dhe të sjelljes, secila nga këto mbartë një kuptim që do të ndikojë në
mbështetjen e të moshuarëve. Gjatë pesë dekadave të fundit, një organ i gjerë i
literaturës ka shqyrtuar qëndrimet ndaj njerëzve më të vjetër dhe ka sugjeruar që duhet

12
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

avansuar. Qëndrimet ndaj të moshuarëve janë të ndikuar nga shumë faktorë, përfshirë
edhe shëndetin e tyre, ekspozimin individëve ndaj njerëzve të moshuar, edukimin rreth
plakjes dhe njerëzve të moshuar. Studimet e mëparshme që janë bërë me instrumentin
DAS kanë treguar se pjesëmarrësit të cilët kishin nivele të larta të kontaktit dhe
përvojën me njerëzit me demencë raportuan qëndrime më pozitive se sa pjesëmarrësit
kanë pasur më pak kontakt. Instrumenti DAS është përdorur në mbarë botën, p.sh:
Universiteti i Maltës ka bërë matjen e nivelit të njohurive dhe qëndrimeve të studentëve
për demencë. Matja e nivelit të njohurive dhe qëndrimeve të studentëve të infermierisë
mund të jetë një hap i rëndësishëm në sigurimin e provave,në nevojën e rritjes së
trajnimit të kujdesit për demencë në kurrikulat. Po ashtu me instrumentin DAS është
bërë hulumtimi për të njëjtat qëllime në Zvicër në Universitetin e Cyrihit në qendrën për
gerontologji, i cili është përkthyer dhe përshtat në tre gjuhë: gjermanisht, frëngjisht,
italisht. DAS është zgjedhur për këtë hulumtim për shkak të besueshmerisë,
vlefshmerisë, pranueshmerisë si dhe qëllimit për ti vlerësuar qëndrimet e studentëve
rreth demencës, përveç saj edhe për të vëzhguar situatat e qëndrimeve që çojnë kah
qëndrimet pozitive ndaj demencës.

2.3. Procedura

• Është marrë leja nga menaxheri i shtëpisë së të moshaurve

• Janë njoftuar kujdestarët profesionit për kujdesin ndaj të moshaurve

• Mbledhja e të dhënave gjatë muajit Nëntor 2015.

• Instrumenti në gjuhën gjermane.

• Koha e nevojshme për plotësimin e pyetësorit ishte rreth 10 minuta.

• Analizimi i të dhënave në Paketën statistikore të shkencave sociale, versioni 21

(SPSS).

13
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

3. REZULTATET

Kujdestarët pajtohen plotësisht (26%) se ja vlenë të punohet me njerëz me demencë,

17% pajtohen me këtë konstatim, 21% pajtohen pjesërisht, 7% janë neutral, 13% nuk
pajtohen pjesërisht, 10% nuk pajtohen dhe 6% e kujdestarëve nuk pajtohen aspak
(figura 1).

26%
21%
17%
13%
10%
6% 7%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 1. Është e dobishme puna me njerëzit me demencë

Në lidhje me nevojat e njerëzve me demencë, 27% e kujdestarëve pajtohen plotësisht se

njerëzit me demencë kanë nevoja të ndryshme, 19% pajtohen, 13% pajtohen vetëm
pjesërisht, 6% janë neutral, 14% nuk pajtohen pjesërisht, 9% nuk pajtohen dhe 12% nuk
pajtohen aspak se njerëzit me demencë kanë nevoja të ndryshme (figura 2).

27%

19%
14% 13%
12%
9%
6%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht
Figura 2. Njerëzit me demencë kanë nevoja të ndryshme

14
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Se vështirësitë në komunikim ndikojnë në sjelljet e njerëzve me demencë nuk pajtohen

3% e kujdestarëve, 7 nuk pajtohen, 15% nuk pajtohen plotësisht, 11% janë neutral, 22%
pajtohen pjesërisht, 29% pajtohen dhe 13% pajtohen plotësisht se vështirësitë në
komunikim ndikojnë në sjelljet e njerëzve me demencë (figura 3).

29%

22%

15%
13%
11%
7%
3%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 3. Vështirësia në komunikim ndikon në sjellje te njerëzit me

demencë

Nuk pajtohen aspak se është i mundur ndërveprimi me njerëzit me demencë 12% e

kujdestarëve, 11% nuk pajtohen, 9% nuk pajtohen pjesërisht, 13% nuk pajtohen dhe
20% nuk pajtohen plotësisht se është i mundur ndërveprimi me njerëzit me demencë
(figura 4).

22%
20%

12% 13% 13%

11%
9%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 4. Është i mundur ndërveprimi me njerëzit me demencë

15
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Njerëzit me demencë mund të jenë kreativ për 13% të kujdestarëve. 15% pajtohen, 7%
pajtohen pjesërisht, 15% janë neutral, 14% nuk pajtohen pjesërisht, 13% nuk pajtohen
dhe 23% nuk pajtohen aspak (figura 5).

23%

14% 15% 15%

13% 13%

7%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 5. Njerëzit me demencë mund të jenë kreativ

Nuk ndihen të sigurt afër njerëzve me demencë 23% e kujdestarëve, 16% nuk pajtohen,
17% nuk pajtohen pjesërisht, 12% janë neutral, 11% pajtohen pjesërisht, 11% pajtohen
dhe 10% pajtohen plotësisht se nuk ndihen të sigurt afër njerëzve me demencë (figura
6).

23%

16% 17%

12% 11% 11% 10%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 6. Unë nuk ndihem i sigurtë afër njerëzve me demencë

16
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Nuk janë shumë të familjarizuar me personat me demenë 16% e kujdestarëve, 20% nuk
pajtohen, 18% nuk pajtohen pjesërisht, 7% janë neutral, 11% pajtohen pjesërisht, 16%
pajtohen dhe 12% pajtohen plotësisht se janë shumë të familjarizuar me personat me
demenë (figura 7).

20%
18%
16% 16%

11% 12%

7%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 7. Unë nuk jam shumë i familjarizuar me personat me demencë

Nuk është me rëndësi të dinë për historinë e njerëzve me demencë 23% e kujdestarëve,
12% nuk pajtohen, 16% nuk pajtohen pjesërisht, 10% janë neutral, 13% pajtohen
pjesërisht, 9% pajtohen dhe 17% pajtohen plotësisht se është me rëndësi të dinë për
historinë e njerëzve me demencë (figura 8).

23%

16% 17%

12% 13%
10% 9%

Nuk Nuk Nuk Neutral Pajtohem Pajtohem Pajtohem

pajtohem pajtohem pajtohem pjesërisht plotësisht
aspak pjesërisht

Figura 8. Është me rëndësi të dini historinë e njerëzve me demencë

17
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

4. DISKUTIMI

Rezultatet tregojnë se edhe përkundër faktit që nevojat e njerëzve me demencë

ndryshojnë nga nevojat e njerëzve tjerë pa çrregullime mendore dhe vështirësive në
komunikim gjatë kontaktit me këta persona prap se prap është e dobishme të punohet
me njerëzit me demencë. Kjo tregon se të trija hipotezat e punimit vërtetohen.

Personat me demencë kërkojnë kujdes të veçantë dhe profesional. Shtëpitë e të

moshuarve e kanë si pikësynim përmirësimin e cilësisë së jetës te personat me dmencë.

Cilësia e jetës është një çështje e rëndësishme etike në kujdesin e personave me

demencë dhe ka rëndësi të veçantë në fazat e avancuara të demencës (Andrew, et al.,
2011).

Kontribon në përmirësimin e kushteve të jetës dhe konsiderohet si pikënisje dhe

standardi i çdo takimi dhe ndërveprimi te personat me demencë.

Niveli i cilësisë së jetës në Shtëpitë e të moshaurve në Gjermani është pak më i lartë

krahasuar me rezultatet e hulumtimeve në vendet evropiane (Baumbusch, et al., 2012).

I moshuari që ka këtë sëmundje mund të duket, sipas qëndrimit që mban, një fëmijë i
vogël që ka nevojë për kujdes dhe përkëdhelje inkurajuese; dikujt mund t’i pëlqejë
kontakti fizik, për këtë, nëse i marrim dorën ose i bëjmë një përkëdhelje mund të
lehtësojmë asistencën.
Në organizimin e jetës së tyre të sëmurëve nga demenca u shkaktojnë telashe të
përshkallëzuara çrregullimet e mëdha në kujtesë dhe një sjellje e transformuar. Në një
stad të përparuar të sëmurët nga demenca duhen trajtuar natë e ditë. Një demencë as
mund të ndërpritet dhe as të shërohet, mirëpo terapitë efektive përmirësojnë cilësinë e
jetës së të sëmurit dhe të familjarëve kujdestarë.

Të njohurit e një njeriu me demencë dhe ndjenja e frikës që paraqitet në disa raste gjatë
kontaktit me këta persona janë diskutuar në shumë hulumtime ndërkomëtare nga autor
të ndryshëm. Kështu Zimmermann, et al., (2005), përshkruan stresin që manifestohet te
kujdestarët në takimet e tyre të para me personat me demencë. Në të njëjtin kuptim
edhe O’Connor, et al., (2010) në studimin e tij përfundon se kujdestarët përfshihen nga

18
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

një dozë e stresit, në momnetin kur ata takohen me njerëzit me demencë në mjediset e
shtëpive për të moshuar.

Në literaturë një numër i studimeve i referohen edhe punës së kujdestarëve me njerëzit

me demencë dhe përfitimeve profesionale nga seancat me këta persona. Rezultatet e
këtyre studimeve shkojnë në favor të rrtjes së interesimit të kujdestarëve për të punuar
me këtë kategori të personave dhe përfitimeve profesionale që mbrrinë më pastaj
(Baillie, 2012).

Kreativiteti i njerëzve me demencë është një ,,virtyt” që i dallon personat me demencë.

Në fazat fillestare njerëzit me demencë janë më kreativ thotë Chan, et al., (2009),
mirëpo ka edhe raste kur kreativiteti i tyre nuk preket dukshëm me vitet e kaluara me
demencë.

Siguria e kujdestarëve afër njerëzve me demnecë është një kusht që ata të realizojnë
detyrat e veta karshi njerëzve me demencë. Atëherë kur ata nuk ndihen të sigurt pritjet
për angazhimin e tyre janë të vogla.

Ndjenja e rehatisë afër njerëzve me demencë është e një rëndësie të veçantë sa i përket
mundësisë së përmbushje së kërkesave të tyre (Prince, et al., 2009). Familjarizimi i
kujdestarëve me njerëzit me demencë është një sfidë për shumë kujdestarë. Nuk ka
rezultate që flasin për familjarizimin në aspektin pozitivë apo negativë.

Njohja e historisë së njerëzve me demencë, njohja e nevojave dhe problemeve të tyre

është shembulli më i mirë se edhe ata mund ta shijojnë jetën, por në një mënyrë pak më
ndryshe. Dhe pikërisht ky ndryshim na bënë të kuptojmë se jeta e tyre ka një tjetër
rrjedhë dhe një tjetër kuptim (Lundquist, et al., 2008). Ata e kuptojnë edhe sjelljen e
tjerëve ndaj tyre. Reagimet e tyre në këto raste lexohen në fytyrën e tyre (Kwok, 2011).

Sjellja e njerëzve dementë karshi mjedisit ku jetojnë nuk është edhe aq e pëlqyeshme
nga njerëzit për rreth. Kjo është kështu për shkak se personat me demencë manifestojnë
çrregullime serioze negative,të cilat i japin jetës së tyre një tjetër kuptim.

19
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

5. PËRFUNDIMI

Nga të dhënat e mbledhura me instrumentin DAS dhe analizimit të rezultateve me SPSS

mund të nxirren disa përfundime të rëndësishme gjatë bashkëveprimit me njerëzit me
demencë:

• Kujdestarët nuk frikohen nga njerëzit me demencë

• Ata mund të jenë mjaftë kreativ

• Është interesante historia e njerëzve me demencë

• Jeta e njerëve me demencë mund të përmirësohet dhe të pasurohet me aktivitete

të ndryshme.

• Disa të moshuar të sëmurë nga demenca mund të harrojnë vendin ku gjenden, si

shtëpinë e tyre, rrugën ku banojnë, mund të ecin shumë dhe të bëjnë disa
kilometra duke humbur rrugë dhe duke mos pasur mundësi të kujtojnë adresën.

• Disa të moshuar, të sëmurë nga demenca nuk janë në gjendje të flejnë natën,
mbeten zgjuar, janë të shqetësur, çohen nga shtrati.

• Të sëmurët mundet që të mos e dallojnë ditën nga nata.

• Me përparimin e sëmundjes dementi mund të vuajë nga inkontinenca e urinit (i

moshuari nuk ndjen ose nuk kupton më se duhet të urinojë, ose nuk arrin të thotë
fjalën urinë, apo nuk gjen vasken).

20
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

6. REKOMANDIMET

• Gjatë vështirësive në komunikim:

• Të ulemi përballë tyre dhe të mundohemi të kuptojmë se çfarë don të

thonë personat me demencë.

• Edhe kur gabojnë nuk duhet t’i qortojmë e as të tallemi me ta

• Të mos bërtasim e as të folim me zë të lartë për shak se ata mund të frikohen

• Kujdes i vazhdueshëm për higjienën trupore, problemet fizike dhe për nevojat
fiziologjike.

• Kujdestari duhet të ketë kujdes që i moshuari të mos ikë nga shtëpia e tij sepse
mund të mos mbajë mend vendin ku gjendet shtëpia, ose të mos e gjejë më
rrugën.
• Personit me demencë që ka problem me gjumin mund t’i japim për të pirë
qumësht, t’i lejojmë të lëvizin dhe të kontrollojmë që të mos ketë rrezik që të
rrëzohen, që të urinojnë, nuk duhet t’i lëmë të flejnë ditën.
• Nuk duhet ta detyrojmë të moshuarin që të qëndrojnë në shtrat për të fjetur,
mund të zemërohet dhe të shqetësohet dhe për ta qetësuar mund të jetë e
vështirë. Në qoftë se nuk flen kurrë ose flen pak, mund të thërrasim mjekun.
• Në qoftë se laget duhet ta ndihmojmë të ndërrohet, nuk duhet t’i bërtasim sepse
gjendet në një situatë të vështirë dhe mund të turpërohet dhe të hutohet.
• Është e rëndësishme të kontrollojmë që i moshuari të shkojë në banjë rregullisht,
sepse mund të ndodhë që të vuajë nga kapsllëku, ky problem mund të shkaktojë
dhembje barku, humbje të oreksit dhe nëse problemi nuk zgjidhet, duhet të
thërrasim mjekun.

21
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

7. REFERENCAT

American Psychiatric Association. (2000). Task Force on DSM-IV. Diagnostic and

Statistical Manual of Mental Disorders: DSM-IV-TR American Psychiatric Publishing,
Inc.
Andrew, N., Robb, Y., Ferguson, D., Brown, J., 2011. ‘Show us you know us’: using
the senses framework to support the professional development of undergraduatenursing
students. Nurse Education in Practice 11 (6), 356–359.
Baumbusch, J., Dahlke, S., &Phinney, A. (2012). Nursing student’s knowledge and
beliefs about care of older adults in a shifting context of nursing education. Journal of
Advanced Nursing, 68(11), 2550-2558. doi: 10.1111/j.1365-2648.2012.05958.x
Chan, P.A., Chan, T., (2009). The impact of discrimination against older people with
dementia and its impact on student nurses professional socialisation. Nurse Education.
Prince, M., Jackson, J., Alzheimer's Disease International. (2009). World Alzheimer
Report 2009. http://www.alz.co.uk/research/files/WorldAlzheimerReport.pdf (Viewed
18th June 2012).
World Population Ageing. (2011). 1950–2050, Department of Economic and Social
Affairs Population Division, United Nations.
Becker, Stefanie. (2012). Das Herz wird nicht dement: Lebensqualität und
Glücksgefühle für Menschen mit Demenz. CURAVIVA, 6, 26–29.
Becker, S., Kaspar, R., & Kruse, A. (2010). Heidelberger Instrument zur Erfassung von
Lebensqualität bei demenzkranken Menschen. Bern (Huber).
Burgener, S., & Twigg, P.. (2002). Relationships Among Caregiver Factors and Quality
of Life in Care Recipients with Irreversible Dementia. Alzheimer Disease and
Associated Disorders an International Journal, 16(2), 88–102.
Kitwood, & Tom. (2008). Der personenzentrierte Ansatz im Umgang mit verwirrten
Menschen. 5. Auflage. Bern (Huber).
O’Connor, M., McFadden, & Susan. (2010). Development and Psychometric Validation
of the Dementia Attitudes Scale. International Journal of Alzheimer’s Disease, 2010, 10
pages.

22
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Peng, A., Moor, Caroline, Schelling, & Hans R. (2011). Einstellungen zu Demenz.
Übersetzung und Validierung eines Instruments zur Messung von Einstellungen
gegenüber Demenz und demenzkranken Menschen.
Scholl, J., & Sabat, S. (2008). Stereotypes, stereotype threat and ageing: implications
for the understanding and treatment of people with Alzheimer’s disease. The
International Journal of Ageing & Society, 28, 103–130.
Stechel, E., Lämmler, G., Steinhagen-Thiessen, Elisabeth & Flick, U. (2007):
Subjektive Wahrnehmung und Bewältigung der Demenz im Frühstadium. Eine
qualitative Interviewstudie mit Betroffenen und Angehörigen. Zeitschrift für
Gerontologie und Geriatrie, 40, 71–80.
Tress, W., & Hartkamp, N. (2002). Die Strukturale Analyse Sozialen Verhaltens Ein
Arbeitsbuch für Forschung, Praxis und Weiterbildung in der Psychotherapie. München
(CIP-Medien).

23
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

8. SHTOJCA

8.1. Dementia attitude scale (DAS)

Ju lutemi jepni përgjigjet tuaja më të mira në lidhje me pyetjet në vazhdim, nga nuk
pajtohem aspak deri tek pajtohem plotësisht. Nuk ka përgjigje të gabuar apo të saktë, ju
lutem të jeni të sinqertë. Ju falëminderit për pjesëmarrje!

Gjinia: ⃝ Mashkull ⃝ Femër

Mosha: _______/vjet
Nuk pajtohem

Nuk pajtohem

Nuk pajtohem
pjesërisht

pjesërisht
Pajtohem

Pajtohem

Pajtohem
plotësisht
Neutral
aspakë

1.Është e dobishme puna me

njerëz me demencë.

2.Unë kam frikë nga njerëzit me

demencë.

3.Njerëzit me demencë mund të

jenë kreativ.

4.Unë nuk ndihem i sigurtë afër

njerëzve me demencë.

5. Unë ndihem komod nga prekjet

e njerëzve me demencë.

6.Unë nuk do të ndihesha mirë

pranë njerëzve me demencë.

7.Çdo njeri me demencë ka

nevoja të ndryshme.

24
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

Nuk pajtohem

Nuk pajtohem

Nuk pajtohem
pjesërisht

pjesërisht
Pajtohem

Pajtohem

Pajtohem
plotësisht
Neutral
aspakë
8.Unë nuk jam shumë i
familjarizuar me personat me
demencë.

9.Unë do të rri larg njerëzve që

kanë problem me demencë.

10.Njerëzit me demencë duan që

gjërat e njohura ti mbajnë
përreth vetës.

11.Është me rëndësi të dini

historinë e njerëzve me
demencë.

12.Është e mundur që
ndërveprimi me njerëz me
demencë të shijohet.

13.Unë ndihem i relaksuar pranë

njerëzve me demencë.

14.Njerëzit me demencë mund

të shijojnë jetën.

15.Njerëzit me demencë
këndojnë kur të tjerët janë të
mirë ndaj tyre.

16. Ndjehem i frustruar pasi që

nuk e di se si të i ndihmoj
njerëzit me demencë.

17.Nuk mund ta imagjinojë

vetën duke u kujdesur për një
person me demencë.

25
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

18.I admiroj aftësitë përballuese

të njerëzve me demencë.

19. Në ditët e sodit ne mund të

bëjmë shumë për të përmirsuar
jetën e njerëzve me demencë.

20. Vështirësia në komunikim

është një formë që ndikon në
sjelljet tek njerëzit me
demencë.

26
Bashkëveprimi në mes të kujdestarëve profesionist dhe personave me demencë në Shtëpinë e të moshaurve Albana Zymeri

8.2. DAS në anglisht

Original englischsprachige Dementia Attitudes Scale (DAS)

Directions: Please rate each statement according to how much you agree or disagree
with it. Circle 1, 2, 3, 4, 5,6, or 7 according to how you feel in each case. Please be
honest. There are no right or wrong answers. The acronym “ADRD” in each question
stands for “Alzheimer’s disease and related dementias.” (7-stufige Antwortskala: 1 –
strongly disagree; 2 – disagree; 3 – slightly disagree; 4 – neutral; 5 – slightly agree; 6 –
agree; 7 – strongly agree)

1. It is rewarding to work with people who have ADRD.

2. I am afraid of people with ADRD.
3. People with ADRD can be creative.
4. I feel confident around people with ADRD.
5. I am comfortable touching people with ADRD.
6. I feel uncomfortable being around people with ADRD.
7. Every person with ADRD has different needs.
8. I am not very familiar with ADRD.
9. I would avoid an agitated person with ADRD.
10. People with ADRD like having familiar things nearby.
11. It is important to know the past history of people with ADRD.
12. It is possible to enjoy interacting with people with ADRD.
13. I feel relaxed around people with ADRD.
14. People with ADRD can enjoy life.
15. People with ADRD can feel when others are kind to them.
16. I feel frustrated because I do not know how to help people with ADRD.
17. I cannot imagine caring for someone with ADRD.
19. We can do a lot now to improve the lives of people with ADRD.
18. I admire the coping skills of people with ADRD.
20. Difficult behaviors may be a form of communication for people with ADRD.

Zusatzfragen (demographic information)

Age, Gender, Race

- Have you ever known people with ADRD? (Yes/No)

O’Connor, M. L., & McFadden, S. H. (2010). Development and Psychometric

Validation of the Dementia Attitudes Scale. International Journal of Alzheimer’s
Disease, volume 2010, Article ID 454218.Der Instruktionstext und die Antwortskala
wurden uns freundlicherweise von Melissa O’Connor zur Verfügung gestellt.

27