AUTIZMI

_____________________________________________________________________
Fjala Autist vjen nga greqishtja
q do t thot vetvetja . Flitet
pr nj gjendje zhvillimi t ekzagjeruar t
jets s brendshme dh pr humbje t do
lloj kontakti me realitetin.

1.

prgjithsime

1.1 Shkaqe t autizmit dhe fakte

Shkaqet e autizmit mbeten t paprcaktuara mir. Aktualisht, t dhnat e mbledhura nga
shkencat neurologjike dhe nga biologjia tregojn se ato kan kryesisht origjin neurologjike
ose gjenetike. N 50% t rasteve, duket se kemi t bjm me nj prorje t trashgueshme.
Krkime epidemologjike t kohve t fundit, t cilat bazohen n kriteret e DSM III-R, flasin
pr 10 n 10000 persona t prekur nga autizmi ndrkoh q, nse do t bazohemi n nj
prkufizimi edukativ ose socio-edukativ, gjenden t paktn 20 raste n 10000.

1.2 Historik i shkurtr

1800 : prshkrim i par i nj fmije autist (Viktori, 12 vje, fmij i egr nga Aveyron)
nga ana e Itard, mjek francez.
1943 : Lo Kanner, psikiatr amerikan, prshkruan pr her t par nj popullsi t tr
fmijsh q i trheqin vmendjen pr :
o
o
o
o
o
o

paaftsin e hershme pr t hyr n kontakt me prindrit (izolim)

mospftimin e gjuhs n formn e saj t zakonshme (mutizm ose veori)
pranin e sjelljeve t ritualizuara ose t veanta
prirjen pr t mos ndryshuar
vshtirsi t integrimit shqisor
potenciale t uditshme n disa fusha

1944 : Hans Asperger, psikiatr austriak, e prshkruan edhe ai autizmin dhe prcakton
tabeln klinike t tij, ndrkoh q nuk i njihte krkimet e Lo Kanner-it.
Mesi i shekullit t XX-t : disa prshkrime rastesh klinike t shklqyera (fmij q
paraqesin aftsi t mdha mnezike ). Kto raste t ndryshme fillojn t nxisin kuriozitetin e
krkuesve por prforcojn konfuzionin n nivel diagnostikues. Numri i fmijve t
ekzaminuar mbetet gjithsesi i kufizuar. Mjekt vzhgojn zhvillimin e disa rasteve t
veanta, por asnj prgjigje praktike nuk iu jepet familjarve. Shfaqen prvojat e para t
marrjes n kujdestari, por ato mbeten t rralla dhe t izoluara.
Vitet 60 : prballen dy rryma
Autizmi konsiderohet si nj smundje psikiatrike e mistershme, nj form e
skizofrenis infantile, patologji emocionale dhe mendohet se fmijt autist vuajn
nga mungesa afektive. Bettelheim zhvillon nj metod psikanalitike t autizmit e cila
ndikon n prkujdesjet ndaj autizmit n vendet frankofone. Autizmi konsiderohet si
nj rregullim emocional q shfaqet si pasoj e nj neglizhimi t pavullnetshm nga
ana e prindrve (sidomos t nns) gj q nnkupton se fmijt kan kryesisht nevoj
pr prkujdesje psiko-terapeutike.
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

rregullimet e tyre (munges shoqrizimi, komunikim i pakt, sjellje t uditshme)

konsiderohen si reagime ndaj nj mjedisi familjar armiqsor. Prindrit e fmijve
autist jan konsideruar pr nj koh t gjat si prgjegjs pr rregullimet e fmijs s
tyre. N kt perspektiv, vendosja e tyre n konvikt duket veanrisht e prshtatshme.
Fmijt autist vuajn nga mungesa n nivelin e aftsive t tyre pr tu lidhur me t
tjert, t perceptimeve dhe t t kuptuarit t tyre (Ornitz, Ritvo, Shopler, Rutter).
Prindrit mendohet t luajn rolin e tyre prindror, duke mbajtur njkohsisht parasysh
vshtirsit e t jetuarit t prditshm pran nj fmije autist.
Fundi i viteve 80, vitet 90 : zhvillim i madh i shkollarizimit t personave autist, i
prqndruar kryesisht n nivelin edukativ. Ngritja e programeve (TEACCH n Karolinn e
Veriut), thellim i krkimeve (Magerotte, Peeters, Frith). Rol thelbsor i shoqatave t
prindrve n ngritjen e strukturave pritse.
Aktualisht : njihet e drejta pr arsimim pr fmijt autist dhe prindrit njihen (ose do t
duhej t njiheshin) si partner t domosdoshm n prgatitjen e nj programi t prshtatur pr
fmijn e tyre. Ve ksaj, krkimet shkencore tregojn se kta fmij mund t paraqesin
dmtime n t gjitha nivelet (lezione cerebrale, vones mendore, rregullime t tilla si
epilepsi, paraliza cerebrale, disfazi, rregullime metabolike ). Teknikat e imazheve
cerebrale tregojn ekzistencn e anomalive strukturore n nivelin e organizimit t trurit. Duket
se ka nj prishje t zhvillimit qelizor n tridhjet javt e para t shtatzanis.

2. Simptomat e autizmit dhe

pasojat
2.1 Kritere t diagnostikimit
Nj dit, ne t gjith kemi prjetuar, ndoshta, Autizmi nuk sht smundje (as smundje
nj situat t dhimbshme (n nj grup shoqror mendore, as psikoz) ! Ai sht nj sindrom
t huaj ose armiqsor). Nse ka ndodhur kshtu, q paraqet nj karaktr t prhershm.
sigurisht q jemi trhequr pr tu mbrojtur Mjekimi nuk ka pr qllim shrimin, por
(izolohesh, nuk shprehesh), nj lloj zhvillimin maksimal t potencialeve t
personit, pa i kaluar, gjithsesi kufijt e tij.
trheqjeje autistike . bhet fjal pr strategji Kshtu, personat autist kan nevoj prpara
mbrojtse t cilat mund t sigurojn nj gjendje s gjithash pr edukim dhe arsimim t
rehatie t padiskutueshme n nj moment t specializuar dhe jo pr trajtim psikiatrik
caktuar. Gjithsesi, ndryshimi midis fmijs (prve ndonj rasti t veant).
autist dhe ne t tjerve qndron n faktin se, kur ndjejm se ka kaluar rreziku , ne mund t
dalim menjher dhe me vullnet t plot nga gjendja e trheqjes (Chaulet, 1998). Vet personi
autist e ka vazhdimisht kt ndjesi t rrezikut, duke qen se bota i duket e pakuptueshme dhe
e mbushur me ngjarje t paparashikueshme.
Megjithat, sht e nevojshme t njihen kriteret e sakta pr diagnostikimin e sindroms autiste
dhe t dallohen fmijt autist nga fmijt me tipare autiste (t cilt kan disa tipare
karakteristike t autizmit) Ja disa kritere q rrjedhin nga DSM IV, vepr ku autizmi
konsiderohet si nj rregullim i vrullshm i zhvillimit , domethn q rregullimi sundues
ka t bj me vshtirsin e prftimit t aftsive konjitive, gjuhsore, motore dhe shoqrore :
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

rregullime t vrullshme t zhvillimit

rregullim autist
A. Nj total prej 6 (ose m tepr) midis elementve t prshkruar n pikat (1), (2), (3), prej t cilave s paku 2 t
piks (1), 1 t (2) dhe 1 t (3) :
(1) rregullime cilsore t ndrveprimeve shoqrore sikurse e dshmojn s paku dy nga elementt e
mposhtm :
a) pr t siguruar funksionimin e duhur t ndrveprimeve shoqrore, rregullime t sjelljeve t ndryshme
jo gojore si kontakti okular, mimika e fytyrs, pozicionimet e trupit, gjestet ;
b) paaftsi pr t krijuar lidhje me t tjert n nj mnyr q ti korrespondoj nivelit t zhvillimit ;
c) personi nuk krkon n mnyr spontane t ndaj knaqsit, interesat apo sukseset e tij me persona t
tjer (pr shembull, ai nuk krkon t tregoj, t tregoj dika me gisht apo t sjell objektet q i
interesojn) ;
d) munges reciprociteti shoqror ose emocional
(2) rregullime cilsore t komunikimit sikurse e dshmon t paktn nj nga elementt n vijim :
a) vones ose munges e plot e shfaqjes s t folurit (pa ndonj prpjekje kompensimi me mnyra t tjera
komunikimi, si gjestet apo mimika) ;
b) tek personat q e zotrojn gjuhn n mnyr t mjaftueshme, paaftsi e theksuar pr t nisur apo pr t
mbajtur t gjall nj bised me t tjer ;
c) prdorim i gjuhs n mnyr stereotipe dhe t prsritur, ose t folur idiosinkrazik ;
d) munges e nj loje t tipit t bsh sikur e cila t jet e larmishme dhe spontane, ose e nj loje t tipit
t imitimit shoqror e cila ti korrespondoj nivelit t zhvillimit
(3) Karakter i kufizuar, prsrits dhe stereotip i sjelljeve, interesave dhe veprimtarive, sukurse e
dshmon t paktn nj nga elementt n vijim :
a) shqetsim shum i madh pr nj ose disa pika interesi t kufizuara dhe stereotipe, anormal si pr sa i
prket intensitetit, edhe pr orientimin e tij (tema) ;
b) pjesmarrje e vendosur n zakonet dhe ritet e veanta dhe jo funksionale ;
c) manierizma motore stereotipe dhe t prsritura (pr shembull, prplasje ose prdredhje e duarve apo e
gishtave, lvizje t ndrlikuara t t gjith trupit) ;
d) shqetsime t vazhdueshme pr disa pjes t nj objekti
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __
B. Vones ose karakter anormal i funksionimit, q nis prpara moshs tre vje n t paktn nj nga fushat n
vijim : (1) Ndrveprimet shoqrore, (2) Gjuha e nevojshme pr komunikimin shoqror, (3) Loja simbolike ose
me imagjinat.
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __
C. rregullimi nuk shpjegohet m mir me ann e diagnostikimit t Sindroms s Rett ose t Shqetsimeve
shkatrruese t fmijris.

Sindroma e RETT-it
A. Prani e t gjitha elementve t mposhtm : (1) Zhvillim prenatal dhe perinatal n dukje normal, (2) Zhvillim
psikomotor n dukje normal gjat 5 muajve t par pas lindjes, (3) Perimetri i koks normal n lindje
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __
B. Shfaqje e t gjith elementve n vijim, pas periudhs fillestare t zhvillimit normal : (1) Konstatim i rritjes
s kafks n moshn midis 5 dhe 48 muajsh, (2) N periudhn mes 5 dhe 30 muajsh, humbje e aftsive
manuale t qllimshme t prfituara m par, t ndjekura nga shfaqja e lvizjeve stereotipe t duarve (pr
shembull prdredhje t duarve ose lvizje t duarve sikur i lan me njra-tjetrn), (3) Humbje e dshirs pr t
hyr n shoqri n fazn e hershme t smundjes (edhe pse disa forma ndrveprimi shoqror mund t
zhvillohen m pas), (4) Shfaqje e nj lloj mos koordinimi t ecjes ose t lvizjeve t trungut, (5) rregullim i
rnd i zhvillimit t t folurit t tipit ekspresiv dhe receptiv, i shoqruar edhe nga nj vones psikomotore e
rnd

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

rregullim shkatrrues i fmijris

A. Zhvillim n dukje normal gjat t paktn dy viteve t para t jets, sikurse e dshmon prania e elementve t
msuar n raport me moshn n fushn e komunikimit gojor dhe jo gojor, t marrdhnieve shoqrore, t lojs
dhe t pwrshtatjes s tij.
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

B. Humbje klinikisht e qart, prpara moshs 10 vje, e aftsive t prftuara n t paktn dy nga fushat n
vijim : (1) T folurit ekspresiv dhe receptiv, (2) Kompetencat shoqrore ose sjelljet e t prshtaturit, (3)
Kontrolli sfinkterian, vezikal ose anal, (4) Loja, (5) Shkathtsia motore
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

C. Karakter anormal i funksionimit n s paku dy nga fushat n vijim : (1) rregullim cilsor i ndrveprimeve
shoqrore (pr shembull, rregullim i sjelljeve jo verbale, paaftsi pr t vendosur marrdhnie me t tjert,
munges reciprociteti shoqror ose emocional, (2) rregullim cilsor i komunikimit (pr shembull vones ose
munges e t folurit, paaftsi pr t nisur nj bashkbisedim apo pr ta vazhduar at, prdorim i t folurit sipas
nj mnyre stereotipe dhe t prsritur, munges e nj loje t larmishme e tipit t bsh sikur, (3) Karakter i
kufizuar, i prsritur dhe stereotip, sjellje, interesa dhe veprimtari me stereotipe motore dhe manierizma.
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

D. rregullimi nuk shpjegohet m mir me nj Shqetsim tjetr shkatrrues t zhvillimit t veant dhe as me
nj Skizofreni.

Sindroma e asperzher-it
A. rregullime cilsore t ndrveprimeve shoqrore sikurse e dshmojn t paktn dy nga elementt e
mposhtshnuar :
1) pr t siguruar funksionimin e duhur t ndrveprimeve shoqrore, rregullime t sjelljeve t ndryshme
jo gojore si kontakti okular, mimika e fytyrs, pozicionimet e trupit, gjestet ;
2) paaftsi pr t krijuar lidhje me t tjert n nj mnyr q ti korrespondoj nivelit t zhvillimit ;
3) personi nuk krkon n mnyr spontane t ndaj knaqsit, interesat apo sukseset e tij me persona t
tjer (pr shembull, ai nuk krkon t tregoj, t tregoj dika me gisht apo t sjell objektet q i interesojn) ;
4) munges reciprociteti shoqror ose emocional
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

B. Karakter i kufizuar, prsrits dhe stereotip i sjelljeve, interesave dhe veprimtarive, sikurse e dshmon t
paktn nj nga elementt n vijim :
1) shqetsim shum i madh pr nj ose disa disa pika interesi t kufizuara dhe stereotipe, anormal ose pr
sa i prket intensitetit, ose pr sa i prket orientimit t tij (tema) ;
2) pjesmarrje e vendosur n zakonet dhe ritet e veanta dhe jo funksionale ;
3) manierizma motore stereotipe dhe t prsritura (pr shembull, prplasje ose prdredhje e duarve apo e
gishtrinjve, lvizje t ndrlikuara t t gjith trupit) ;
4) shqetsime t vazhdueshme pr disa pjes t nj objekti
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

C.rregullimi sjell nj prishje klinikisht t qart t funksionimit shoqror, profesional, ose t aspekteve t tjera t
rndsishme.
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

D.Nuk ekziston ndonj vones e prgjithshme e t folurit q t jet e qart n planin klinik (pr shembull, personi
ka prdorur fjal t izoluara rreth moshs 2 vje dhe fjali m vler komunikuese rreth moshs 3 vje).
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

E.Gjat fmijris, nuk ka vonesa t dukshme n planin klinik n zhvillimin konjitiv dhe as n zhvillimin, sipas
moshs, t aftsive pr autonomi, t sjelljeve t prshtatura (prvese n fushn e ndrveprimit shoqror) dhe t
kuriozitetit pr mjedisin rrethues.
________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ __________ _______

F. rregullimi nuk i prgjigjet kritereve t nj Shqetsimi tjetr shkatrrues t zhvillimit t veant dhe as
kritereve t nj Skizofrenie
American Psychiatric Association (1996, f. .58-63)

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
Kshtu, ekzistojn rregullime t ndryshme q i afrohen shenjave t autizmit dhe disa persona
paraqesin vetm tipare q lidhen me autizmin . Kto t fundit prekin kryesisht nivelet e
ndrveprimit shoqror, t komunikimit dhe t imagjinats. Prania e ktyre vshtirsive tek nj
fmij nnkupton dhnien e nj edukimi t njjt me at q iu ofrohet personave autist,
domethn q prkujdesja duhet t bazohet n :

nj vlersim t sakt t nevojave, vshtirsive, emergjencave, burimeve t

fmijs
nj individualizim t programeve n funksion t nevojave t veanta t
fmijs
mbshtetje vizuale m intensive
parashikim t ngjarjeve
shprblime m t shpeshta
nj bashkpunim m intensiv mes personave q ndrhyjn (prindr, msues,
terapeut) dhe nj koherenc t mir edukative
vazhdimsi t prkujdesjes midis periudhs s fmijris, adoleshencs dhe
moshs s rritur

Personat q vuajn nga rregullime shkatrruese t zhvillimit mund t preken, njkohsisht,

nga defienca mendore ose probleme t tjera (shurdhri, verbri ). Edukimi duhet t marr
gjithmon parasysh, n rradh t par, karakteristikat autiste t personit. N fakt, personat
autist rrezikojn t prjetojn situata t cilat duken se jan gjithmon t sunduara nga rastsia
dhe duhet prpara s gjithash tu jepen mundsit pr ti dhn kuptim mjedisit rrethues dhe
jets s tyre. T shumt kan qen artikujt ku flitet pr aftsit spektakolare t t rinjve autist
tek t cilt prindrit dhe personeli i profesionalizuar kan arritur ta ajn guaskn
autistike . Nse kjo sht e vrtet pr disa, duhet thn se bhet fjal vetm pr nj pakic.
Pr shumicn e fmijve autist, prkujdesja ndaj tyre i ngjan prkujdesjes ndaj fmijve q
paraqesin me aftsi t kufizuara nga m t lehtat n m t rndat. Gjithsesi, do fmij duhet
t shihet dhe t vlersohet n mnyr individuale.

2.2 Zhvillimi i fmijs autist t moshs 0 deri n 6 vje

Vrejtje : zhvillimi intelektual i pesonave autist shpesh sht i vonuar
(rreth 75% e rasteve paraqesin defienca mendore) dhe ky zhvillim sht
shpesh heterogjen (aftsi n form t dhmbve t sharrs). Kufizimet
konjitive luajn nj rol t rndsishm n aspektin e prshtatjes, duke qen
se realizimi i veprimtarive krkon abstragim ose t kuptuar gojor. N fakt,
prsonat autist zotrojn nj mnyr t veant t trajtimit t
informacionit : ata i prdorin informacionet n mnyr t drejtprdrejt, pa i
rikoduar (n form jehone, prsritjeje qofshin kto n planin verbal apo n
aspekte t tjera).
Zhvillimi i fmijs autist dallon nga zhvillimi normal i fmijs, sikurse e
tregon tabela krahasuese n vazhdim :
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

Mosh Zhvillimi i fmijs autist

Zhvillimi i fmijs normal
a
0 deri
Motor : munges pr tu paraprir
Motor : mundsi pr t kapur objekte, pr tu
n 6
muajs
h

gjrave ; anomali motore dhe t tkurrjes s

muskujve (hipotoni, qndrime t pazakonta )

Perceptiv : indiferenc ndaj bots

tingullore ; anomali t shikimit

Shoqror : munges e kontaktit

prmes shikimit (gj t ciln prindrit mund ta
interpretojn
ndonjher
si
shenj
t
mospranimit) ; qetsi jasht mass ose eksitim i
tepruar ; gjaknxehtsi ; paaftsi pr t zgjatur
kraht q ta marrin

Gjuhsor : anomali n nxjerrjen e

tingujve t par ; qarje q sht vshtir t
interpretohen

T tjera : rregullime t gjumit dhe t

t ushqyerit
6 deri
n 12
muajs
h

Motor : rregullime t gjesteve dhe t

qndrimit ; lvizje motore t prsritura (loj
gishtash dhe duarsh prpara syve, lkundje) ;
hipotoni ose hipertoni ; prdorimi i pazakonshm i
objekteve (kruan, frkon) ; hipo ose hiperaktivitet

Shoqror : veprimtari t nj personi

t vetmuar, munges kontakti, vshtirsi pr tu
qetsuar kur qan, duket indiferent, nuk ka
iniciativ

Gjuhsor : pak ose aspak nxjerrje

tingujsh ; llomotitje t pazakonshme (klithma) ;
fjalt e para pa kuptim ; britma t shpeshta q
interpretohen me vshtirsi ; munges imitimi t
gjesteve ose t shprehjeve

1 deri
n 2
vje

Motor : lojra t varfra ; mrekullim

prpara disa lvizjeve, dritave ose tingujve ;
stereotipe

Shoqror : trheqje ; indiferenc kur

ndahet me dik ; vshtirsi pr t shprehur
emocionet dhe pr t kutpuar ato t t tjerve ;
shoqrizim q shpesh vjen duke u paksuar kur
fmija nis t hiqet zvarr ose t ec

Gjuhsor : munges e zhvillimit

gjuhsor ; fjalor me m pak se 15 fjal ; fjal q

paraprir veprimeve (hap gojn kur ka uri dhe kur i

afrohet nna e tij ), pr t mbajtur kokn lart (n
moshn 4-6 muaj), pr t bashkuar duart

Perceptiv : reagim ndaj zhurmave (kthen

kokn dhe syt n drejtimin nga vjen tingulli) ; njohje e
zrit t nns

Shoqror : shikim reciprok i zgjatur

(shkmbim shikimi q prindrit e interpretojn si
mirnjohje) ; buzqeshje ; qeshje (2-5 muaj) ; prgjigje
ndaj zrit t nns (3-7 muaj) ; aftsi pr t zgjatur kraht
q ta marrin

Gjuhsor : nxjerrje e tingujve t par ;

shfaqje t paknaqsis kur i largohet nna

Motor : pozicion i ulur ; aftsi pr trhequr

zvarr, pr tu ngritur dhe pr t qndruar pa u mbajtur,
pr t uar objekte n goj, pr t kapur objekte, pr t
kaluar objektet nga nj dor tek tjetra ; prdorim
funksional i objekteve ; kombinim i dy ose disa
objekteve

Shoqror : dallim i personave t familjes

nga t huajt ; lojra pr t marr dhe dhn objekte ; lojra
kukafshehti (rreth moshs 10 muajsh) ; druajtje ndaj t
panjohurve (mes moshs 8 dhe 16 muajsh) ; mundsi pr
tia br mirupafshim me dor

Gjuhsor : tinguj t ndryshm (rrokje t

prsritura_ ; intonacione t larmishme ; kupton emrin e
tij, fillon t prcaktoj objektet ; fjalt e para dhe
komente ndaj mjedisit rrethues ; aftsi pr t trhequr
vmendjen, pr t treguar gjra, pr t br pyetje me
ann e gjesteve ose t zrave

Motor : mundsi pr t treguar at ka dshiron,

pr t marr, pr t dhn, pr t luajtur, pr t kapur, pr
t hedhur ; ecje ; aftsi pr tu prpjekur t bj veprime
kur e veshin ; lojra simbolike t thjeshta (bn sikur pi )

Perceptiv : eksplorim i objekteve me ann e

gojs

Shoqror : aftsi pr t nisur ndrveprime dhe

pr tiu prgjigjur atyre ; imitim ; prsritje veprimesh
komike ; marrje e iniciativs n loj ; shfaqje t
paknaqsis ; fillimet e t mbajturit pastr ; rritje e
kontakteve vizuale ; fillim i sjelljeve t prera n loj me
t tjert (rreth moshs 18 muajsh)

Gjuhsor : aftsi pr t thn mami dhe

babi (rreth moshs 16 muajsh) ; t folur fminor ;

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
shfaqen dhe zhduken n mnyr spontane ;
munges e zhvillimit t gjesteve ; numr i vogl
emrtimesh

2 deri
n 4
vje

4 vje
deri
n 6
vje

Motor : manipulime t veanta t

objekteve (rreshton, rrotullon) ; lvizje t
pazakonta dhe t prsritura (rreh duart, prplas
kokn) ; kuriozitet dhe eksplorim i pakt i bots
q e rrethon ; eksplorim i objekteve me an t
gojs (rreth moshs 3 vje) ; munges lojrash
simbolike ; aftsi e veant pr manipulime
pamore dhe motore si lojrat me pzlla

fjalor me 3 deri n 50 fjal dhe kombinim i dy fjalve

(rreth moshs 18 muajsh) ; prgjithsim i egzagjeruar
(babi = t gjith burrat) ; ndonjher ekolali (rreth
moshs 18 muajsh) ; kombinim i 3 deri n 5 fjalve s
bashkj (rreth moshs 2 vje) ; prdorim i gjuhs pr t
br komente ; mundsi pr t trhequr vmendjen ;
kuptim progresiv i gjrave t ndaluara ; aftsi pr t br
pyetje t thjeshta, pr t folur pr veten duke prdorur
emrin e tij

Motor : aftsi pr t lar duart, pr t hapur dyert,

pr t ecur vet pa patur frik, pr t hypur dhe zbritur
shkallt pa kmbyer kmbt, pr t ngrn vet me lug ;
ndrtim kullash ; mundsi pr t qndruar mbi nj
kmb, pr t ngar nj biiklet me tri rrota, pr t
luajtur n rrshkitse, pr t mbrthyer rrobat, pr t lar
dhmbt ; lojra simbolike me kukulla, me kafsh ose me
t rritur (ushqen kukulln ) ; simbolizim i (kub =
makin)

Perceptiv : magjepsje vizuale pr objekte

Perceptiv : interes pr imazhet
t ndryshme ose pr dritn

Shoqror : dallon prindrit nga t tjert

Shoqror : njohje e njerzve pas disa javsh ;
por nuk shpreh shum dashuri ; vshtirsi pr t aftsi pr tu imponuar me forc nse sht e nevojshme
kuptuar emocionet ; i pandrgjegjshm pr dhe pr t shfaqur paknaqsin e tij ; knaqsi pr t
pranin e tjetrit ; vetmi, trheqje ; shmangje e br t tjert t qeshin (shaka) ; dshir pr tiu plqyer
shikimit ; nuk krkon ta marrin me t mir ; prindrve ; mundsi pr t luajtur me shok ose pr t
dshir e pazakont pr disa objekte (disa her luajtur n mnyr t zgjatur ; respektim progresiv i
qetsohet m mir nga objektet sesa nga njerzit) ; rradhs ; ndan gjrat me t tjert dhe kooperon me ta ;
ndonjher shfaq frik shum t madhe ; nuk merr zihet me shokt ; e zotron frikn ; mson higjienn
pjes n lojra simbolike ose q krkojn ditore ; dallon vajz/djal
imagjinat ; vshtirsi pr tu msuar t qndroj i
pastr

Gjuhsor : vones ose mungese t folurit

Gjuhsor : aftsi pr t thn emrin e vet ; gjuh
, kombinime t pakta t fjalve, vshtirsi n t e folur (rreth 1000 fjal fjalori n moshn 3 vje) dhe t
kuptuarin e t folurit, munges e gjesteve t folurit me kuptim z nj vend m t rndsishm ; poezi
duhura, prirje pr t prsritur at ka thuhet t shkurtra t msuara pr mendsh ; shqiptim fjalish ;
(ekolali e fjalive : nuk prdoret gjuha n mnyr gramatik relativisht e sakt ; dallim i t nesrmes nga e
krijuese), ritm dhe ton i uditshm
sotmja ; praktikisht nuk ka m ekolali ; pyetje t shumta

T tjera : preferenca t qarta pr ushqimin

Motor : magjepsje prpara objektesh q Motor : pikturon, shkarravit, kacaviret,
rrotullohen, lojra simbolike pak t zhvilluara ose t lkundet, ngjit shkallt duke kmbyer kmbt,
krcen me nj kmb, ndihmon n punt e
pazhvilluara, prdorim funksional i objekteve
shtpis, vizaton njerz me kok dhe kmb,
vishet dhe zhvishet, shkon me biiklet, bn
nyje, fshin hundt, hidhet me krcime, merr
pjes n gara, bn lojra simbolike t ndrlikuara
(imiton objekte, luan role t ndryshme)

Shoqror : shoqrizim progresiv por ndrveprimet Shoqror : orientohet m shum drejt shokve
mbeten t pazakonshme ; sht i orientuar m shum drejt t tij sesa drejt t rriturve ; przgjedhje e
t rriturve sesa drejt fmijve t moshs s tij ; jo shum i shokve t preferuar ; znka ;
ndrgjegjsuar pr ndjenjat dhe pr ekzistencn e t imitim ; lojra simbolike
tjerve ; nuk i shfaq ose i shfaq pak emocionet ose reagimet
e pazakonshme ; reagim negativ prball provave t
dashurise ; vetmi n loj ; dashuri pr objekte t ndryshme ;
interesa t kufizuara ; nevoj pr prsritje dhe
qndrueshmri (rutina) ; moskuptim i marrveshjeve

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
shoqrore (pr shembull, i rregullave n nj loj me
moshatart e tij, faleminderit )
:
bashkbisedime ;
prdorim

Gjuhsor : t shprehur shum t kufizuar ; t folur Gjuhsor

strukturash
sintaksore
t
ndrlikuara
;
aftsi
pr
pa lidhje ; prani e ekolalis ; ndonjher kombinim i 2 ose
t
krkuar
shpjegime
;
pr
tiu
prgjigjur
3 fjalve ; mundsi pr t qen komunikues ; aftsi pr t
krkuar ndonjher gjrat ; vshtirsi pr t prdorur gjeste, pyetjeve dhe pr t br pyetje ; shqiptim fjalish
pr t kuptuar t folurin abstrakt, pr t br pyetje me 12 deri n 16 rrokje (6 vje) ; prshtatje e t
(ndonjher vetm pyetje t prsritura) ; prdorim jo t folurit me at t bashkbiseduesit (pr shembull
sakt t premrave, t ligjratave ; knaqsi pr detyrat q kur i flet nj bebeje) ; numron ; arrim t
krkojn memorizim (prsritje t datave, t listave) ; ton kuptoj disa raporte logjike t thjeshta ; dgjon
me kujdes ; nis t kuptoj shakat gojore
dhe ritm t pazakont
(Sintez e tabelave : Juhel, 2000, f.66-68 dhe f.302 ; Peeters, 1996)

2.3 rregullime t shqisave : disa saktsime

Receptort shqisor t fmijs autist, prgjithsisht, jan t paprekura, por ai shfaq vshtirsi
n planin e shqisave, duke qen se truri i tij i asimilon kto informacione n mnyr t
pazakont (gj q i jep nj stil konjitiv t veant). Reagimet e tij ndaj stimuluesve mund t
ndryshojn shum, dit pas dite ose gjat s njjts periudh : ndjeshmri e ult (reagim jo i
fuqishm) ose ndjeshmri shum e lart (reagim i ekzagjeruar). Shpesh, t 5 shqisat jan t
dmtuara ; ndonjher vetm njra ose tjetra. Prpara se t ndrhyhet tek fmija autist sht
pra e nevojshme t vzhgohen mire reagimet e tij prpara stimuluesve t ndryshm shqisor.
Mund t dallohen dmtimet e mposhtme :
Fusha e Ndjeshmri e lart
Ndjeshmri e ult
shqisave
E
t Fmijs nuk i plqen : kontakti fizik ; t
prekurit
prkdhel kafsht ; t prek disa veshje, ujin ; ta
veshin ; kruarje ose grrvishtje ; ta pastrojn ose
ta krehin ; shijen e disa ushqimeve

Fmijs i plqejn stimulimet e prsritura me t

prekur ; ai nuk sht i ndjeshm ndaj ndijimeve mbi
trupin e tij ; ai prek jasht mass objektet ose
personat (kafshon, thith ose lpin) ; ai v duart n
goj
Fmijs i plqejn lodrat q bjn zhurm, tingujt e
prsritur dhe t fort, vendet me zhurm ; ai
shpesh brtet ; ai i godet objektet pas mobiljeve ;
afron veshin mbi siprfaqe t ndryshme pr t
dgjuar dridhjet (lavatrien)
Fmijs i plqen t lkundet, t prkundet, t
rrotullohet, t prplaset me objektet ose personat q
e rrethojn ; ai sht i ngatht n lvizjet q bn

E dgjimit

Fmijs nuk i plqejn disa zhurma (ora e

murit.) ; ai mbyll vesht ; sht i ndjeshm
ndaj zhurmave t lehta ; nuk i plqen ti flasin
me z t lart

E lvizjeve

Fmijs nuk i plqejn lvizjet e shpejta ; ai

sht i shqetsuar kur kmbt nuk i prekin m
tokn ; atij nuk i plqejn kolovajset ; nuk i
duron dot situatat e paqndrueshme (humbje
ekuilibri) ; nuk i plqen ta drejtojn
Fmijs nuk i plqejn pasqyrat, dielli, dritat e Fmijs i plqejn burimet e drits, pasqyrat,
forta, objektet e lvizshme, gjrat e vogla
efektet vizuale ; t vendos duart mbi sy ; lojrat me
drit-hije
Fmijs nuk i plqejn errat (dhe pra disa Fmijs i plqen tu marr er njerzve dhe
ushqime) dhe i ndjen n distanc
kafshve ; i plqejn errat e rnda (pshtyma e
vet, gishtat e tij pasi i ka futur n anus) ; t haj
dhe t nuhas ushqimin shum pikant
Fmijs nuk i plqen ushqimi pikant, ushqimet Fmijs i plqejn t gjitha ushqimet ; t haj
me yndyr
fardoqoft ; t fut objekte n goj

E shikimit
E nuhatjes

E shijes

3. Vrejtje n lidhje me prkujdesjen ndaj

personit autist
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

3.1 Prparsit edukative

Nuk ka NJ pedagogji t veant pr autizmin, por prshtatje, rregullime t domosdoshme n
funksion t specifiks s sindroms. Por q t dish t prshtatesh, t ujdisesh a nuk sht
kjo detyra e do pedagogu ? personit autist nuk i prohet ndonj prmbajtje e veant, por
m tepr nj mnyr t punuari, nj mnyr pr tiu prshtatur funksionimit t tij t veant,
n funksion t mundsive t tij. Duhet shmangur ngritja e strategjive komportementaliste
kushtzuese operative ose t neveritshme dhe t bhet kujdes ndaj teorive psikanaliste do
program edukativ do t duhet t ndrtohet n funksion t disa prparsive. Kto t fundit
shpesh prcaktohen kur jemi n nj moment krize (prjashtim nga mjedisi shkollor, krkes
pr mjekim, qndrime kundrshtuese n rritje, sjellje vet-agresive, zmbrapsje t ndryshme
). Mund t dallohen dhe t vlersohen rreziqe t shkallve t ndryshme :
1/ Krcnim ndaj procesit t t msuarit : a ka sjellje q e trazojn procesin e t msuarit
(pr shembull t trokassh lapsin n vend q ta prdorsh at ) ? Prkujdesja prqndrohet
n kt rast tek modifikimi i sjelljes.
2/ Akses i fmijs te programet edukative t veanta : a i ka fmija kushtet minimale pr
tu integruar n grup (toleranc ndaj t tjerve, prdorim i WC-s) ? N kt nivel,
bashkpunimi i ngusht midis shkolls dhe familjes sht i domosdoshm me qllim q
personat q e rrethojn fmijn t zhvillojn t njjtat strategji edukative.
3/ Prshtatje e fmijs jasht mjedisit familjar ose shkollor : fmija sht i aft t bj
pazarin, t shkoj tek miqt e tij, t shkoj tek mjeku ?
4/ Krcnim ndaj jets s fmijs n sistemin familjar : cilat jan sjelljet e vshtira q
vn n rrezik prshtatjen, integrimin e fmijs n gjirin e familjes (sjellje t paprshtatura t
tilla si zemrim i fort, rregullime t vazhdueshme t gjumit, preferenca ose sjellje t
uditshme ndaj ushqimit, pamundsi pr t kontrolluar pastrtin, britma ose sjellje q
shqetsojn familjart) ?
5/ Krcnim i drejtprdrejt ndaj jets s fmijs ose ndaj rehatis s tij : far e
krcnon drejtprsdrejti jetn e fmijs (njohja e rreziqeve, vet-agresiviteti) ? Pastaj, sht
e nevojshme t punohet ose pr nj modifikim t sjelljes, ose pr t prmirsuar apo
modifikuar mjedisin rrethues (ose t dyja s bashku).
6/ Krcnim ndaj jets dhe mirqnies s t tjerve : cilat jan sjelljet q krcnojn jetn
ose mirqnien e t tjerve (agresivitet ndaj vllazris, prindrve, moshatarve,
msuesve) ? Bhet fjal, n prgjithsi, pr sjellje agresive si t kafshosh, t vsh zjarrin, t
thyesh mobiljet, t shqetsosh t tjert ose ti vsh ata prpara rrezikut.

3.2 partneriteti prindr-profesionist

Prindrit luajn nj rol parsor n prkujdesjen ndaj fmijs. Gjat viteve t para, ata kan
nevoj q profesionistt ti dgjojn, sepse shtrohen disa pyetje : cilat jan shqetsimet e
fmijs, cilat jan shkaqet e vshtirsive t tij, si ti kuptojm paudhsit e tij, ku qndron
prgjegjsia e prindrve (ndjenja e fajsis ) ?
Kur fmija sht 3-4 vje, lindin pyetje q lidhen me familjen (pasoja t paaftsis s fmijs
ndaj jets familjare : ushqimi, pastrimi i trupit, pandryeshmri, shkatrrim i objekteve, flakje
nga ana e shoqris). Pjesmarrja e prindrve sht themelore pr prshtatjen e fmijs me
aftsi t kufizuara. Duhet t mbahen parasysh prparsit e tyre, interesat e tyre edukative,
rregullimet e sjelljes s fmijs t cilat i bezdisin m shum me qllim q t ndrtohet nj
program i prshtatshm. Kjo sht arsyeja pr t ciln profesionistt dujet t mbajn parasysh
sistemin familjar n trsin e vet, domethn : orarin e puns s prindrve, vllezrit dhe
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
motrat e fmijs (seksi, mosha), hapsirn e disponueshme n shtpi, burimet e komunitetit
(fqinjt, familjen e zgjeruar ).
Qllimi i bashkpunimit sht ti lejoj fmijs t prgjithsoj ato q mson n kontekste t
ndryshme, me qllim q t konsolidoj njohurit e tij. Bashkpunimi me prindrit nnkupton
kontakte personale dhe t rregullta (mbledhje), momente vzhgimi (pr shembull : prindrit
shohin se bhet n klas ose msuesi sheh se bjn prindrit n shtpi).
Prparimet ose vshtirsit vihen n dukje, vlersohen rregullisht dhe bhen
objekt diskutimi midis profesionistve dhe prindrve, ku secili sjell frutin e
vzhgimeve t tij. Lidhje t rregullta mund t vendosen midis shkolls (ose
qendrs) dhe shtpis : fletore e korrespondencs s prditshme ku shpjegohen
veprimtarit q bhen n klas dhe q u dorzohet prindrve, sked javore e
plotsuar nga prindrit dhe q i paraqitet msuesit, sipas modelit t propozuar
nga Schopler, Reichler & Lansing, 2000, f. 163-165 :

PUN SHTPIE
1. vrejtje
Sa koh n dit i keni kushtuar puns me fmijn tuaj kt jav ?
E hn : __________________
E premte : _____________________
E mart : __________________
E shtun : _______________________
E mrkur : ________________
E diel : _____________________
E enjte : ___________________

2. Veprimtari t ndryshme
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5

far fushash keni prekur ? ___________________________________________________

far qllimesh kishit ? ______________________________________________________________
far prparimesh jan arritur ? ______________________________________________________
Ku kan qen vshtirsit ? ______________________________________________________
A doni ti msoni veprimtari t reja (nse po, cilat ?) ? _______________________

3. AUTONOMI (T USHQYERIT, VESHJA, PASTRTIA)

3.1 N aspekt keni punuar ? _____________________________________________________________
3.2 Cilat jan prparimet e bra ? __________________________________________________________
3.3 Ku kan konsistuar vshtirsit ?_______________________________________________________
3.4 A jan tepr t vshtira qllimet q i keni vn vetes ? A sht fmija i gatshm pr t msuar gjra t
reja (nse po, far ?) ?
__________________________________________________________________________________
_

4. SJELLJA (inatet, gjumi, disiplina, mjekimi, gjendja shpirtrore)

4.1 A jeni ndeshur me rregullime t sjelljes kt jav ? far konkretisht ? Kur ?
Sa her ? ___________________________________________________________________
4.2 far keni br ? Si ka reaguar fmija ? _______________________________________
4.3 A prdorni ndonj mjekim ? far ? far problemesh ju dalin ? ___________________
4.4 far ngjarjesh t veanta keni vn re (njohuri, interesa t reja, ngjarje familjare) ?
_______________________________________________________________
4.5 Si ndjehet fmija tuaj n shkoll ? A dshironi nj bashkbisedim ose nj vizit n shtpi ?
_____________________________________________________________________________________
_

Prindrit dhe profesionistt luajn role q plotsojn njri-tjetrin :

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
Roli i prindrve
T motivojn, t sensibilizojn profesionistt pr t
ndrtuar programe t individualizuara pr fmijn e
tyre
T bashkpunojn me profesionistt pr t kuptuar
m mir karakterisikat e veanta t fmijs (defiite
dhe aftsi)
T vn n dijeni profesionistt, ti informojn ata
pr vzhgimet e tyre t prditshme me qllim q t
lehtsojn prcaktimin e qllimeve dhe t
objektivave (pedagogjike, terapeutike )
T mbshtetin fmijn n procesin e t msuarit me
nj pun t rregullt n shtpi me qllim q t
realizojn me sukses projektin edukativ t ndrtuar

Roli i profesionistve
T mbshtesin prindrit n prpjekjet q ata bjn n
shtpi
T studjojn dhe t zgjedhin metodat, teknikat dhe
trajtimin q iu prshtaten nevojave t veanta t
fmijs
T ndihmojn prindrit pr t kuptuar problemet e t
msuarit dhe tu lejojn atyre t zbatojn dhe t ngren
metoda pedagogjike ose edukative t prshtatura (tu
prgjigjen nevojs s tyre pr informacione)
T ndihmojn prindrit pr t prcaktuar objektiva t
caktuara dhe pr ti realizuar n muajt n vazhdim,
duke ndjekur njkohsisht nj projekt n afat t gjat

Bashkpunimi midis profesionistve dhe prindrve sht i domosdoshm, por ashtu edhe
bashkpunimi n gjirin e ekipit t profesionistve. Vzhgimet e secilit dhe vendosja e
piksynimeve t prbashkta bn t mundur ngritjen e nj programi t prshtatur dhe nj
koherenc t mir edukative.

3.3 VLERSIMI
3.3.1 Vlersimi fillestar
Vlersimi fillestar bhet n disa nivele :
testohen mundsit dhe vlersohet niveli i fmijs
vzhgohet sjellja e tij (n veprimtarit e strukturuara, n lojrat e lira )
prcaktohen nevojat dhe prparsit e fmijs, t familjes si dhe mnyra e jetess (vizit n shtpi,
biseda)

do vlersim duhet t organizohet si m posht vijon :

t gjehet koh pr t vzhguar me kujdes

t mblidhen t gjitha t dhnat e disponueshme
t verifikohet nse jan t nevojshme informacione m t plota
t transformohen t dhnat e marra n qllime dhe n objektiva
t ndrtohet nj program i veant
t planifikohen ndrhyrje duke vn disa prparsi
t vihen gjrat n praktik n mnyr progresive
t rivlersohet situata (rezultatet dhe ndrhyrja).

3.3.2 Teste t inteligjencs dhe zhvillimit

Disa teste
Shum fmij jan shpallur shum shpejt si t patestueshm , pas disa prpjekjeve dhe
dshtimeve. Kjo sht arsyeja se prse duhet t zgjidhet testi i duhur dhe momenti i duhur i
vlersimit. Duhet nxitur fmija, t mbshtetet ai n realizimin e testit, t kuptohet se zhvillimi
i tij nuk sht detyrimisht homogjen n t gjitha fushat dhe se ndonjher ai nuk mundet
(gj q sht e ndryshme nga nuk do !). Disa teste t inteligjencs dhe zhvillimit lejojn t
vlersohet fmija : shkalla e zhvillimit t fmijs s Bayley, t Merrill-Pallmer, PPVT
(Peabody Picture Vocabulary Test), t Wechsler (WIPPSI), shkalla e zhvillimit t inteligjencs
s Wechsler (WISCR-R), shkalla ndrkombtare e arritjeve e Leiter, etj Kto teste nuk japin
informacione pr nj praktik t veant n mnyr t mjaftueshme por ato tregojn se n
nivel zhvillimi ndodhen aftsit e fmijs, cilat jan fushat e tij defiitare. sht e
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
nevojshme t zgjidhen teste t prshtatura (q i prshtaten nivelit t tij dhe t prdorshme,
pavarsisht nga defiiti) dhe t bhen disa prej tyre me qllim q t korrigjohen dobsit e nj
testi t vetm.
PEP-i
PEP-i (profil psiko-edukativ i Schopler dhe Reichler, 1979) sht nj instrument vlersimi q
prdoret gjersisht me fmijt autist. Ai lejon t vihen n dukje vshtirsit dhe kompetencat
n fushat e t sjellurit (t shihet paragrafi q flet pr kt shtje) dhe t fushs s di t bj .
Ai v n dukje EMERGJENCAT, domethn nocionet q fmija i ka fituar vetm n mnyr
t pjesshme dhe q mund t zhvillohen ende. Ai lejon t dal n pah zhvillimi i funksioneve
mendore n 7 fusha : imitim, perceptim, lvizje t lehta motore, lvizje motore globale, koordinim i
syrit dhe i dors, performanca konjitive, komunikim dhe t folur . Ai bn t mundur ngritjen e nj
programi edukativ q ti prshtatet secilit. Kshtu, vlersimi fillestar mund t jet i forms n
vijim :

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

VZHGIME
Mbiemri/ emri i fmijs : ______________________
Ditlindja : ________________
Mosha : _________________

Mbiemri/emri i ekzaminuesit : __________________

Data e testit: ___________________

I. Vlersime t mparshme (teste, data, rezultate) :

1)___________________________________________________________________________________
__
2)___________________________________________________________________________________
__
II. Funksionet mendore (profili)
6 vje
5 vje
4 vje
3 vje
2 vje
1 an
0 an
Imitim

Perceptim

Lvizje
motore
globale

Lvizje
t lehta
motore

Koordinim i
syrit dhe i
dors

Performanca
konjitive

Konjicion
gojor

- - - - Emergjenca
_____ T fituar

i. Aftsi emergjente
2)Imitim : __________________________________________________________________________
3)Perceptim : _________________________________________________________________________
4)Lvizje motore globale :
________________________________________________________________
5)Lvizje t lehta motore :________________________________________________________________
6)Koordinim i syrit dhe i dors : __________________________________________________________
7)Performanca konjitive: _____________________________________________________________
8)Konjicion gojor : ___________________________________________________________________
i. Sjellje
9)Autonomi : __________________________________________________________________________
10)
Komunikim :
______________________________________________________________________
11)
Ndrveprim
shoqror :_________________________________________________________________
12)
Vmendje, modalitete shqisore :
_________________________________________________________
13)
Interesa, preferenca :
___________________________________________________________________
14)
Manierizma, udira : ________________________________________________________________
15)
Prgjigje au cadre :
____________________________________________________________________

III. Mjedisi familjar (emrat, mosha, profesioni) :

1)Babai
:______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

Vrejtje :

N pikn I : shnoni llojin e testeve t realizuara dhe rezultatet e tyre

N pikn II : vizatoni grafikun q i korrespondon rezultateve t PEP-it
N pikn III : shnoni aftsit emergjente t vzhguara gjat testit
N pikn IV : shnoni sjelljen e vzhguar (gjat testit/jasht tij)
N pikn V : prshkruani mjedisin familjar dhe mjedisin rrethues
N pikn VI : shnoni shqetsimet prindrore t vzhguara gjat biseds dhe/ose vizits n
shtpi. N qoft se fmija jeton n nj qendr, shnoni gjtihashtu shqetsimet e
edukatoreve

4. prkujdesja ndaj personit autist

4. 1 parimet baz pr prkujdesjen edukative
4.1.1 rregullime t sjelljes dhe zhvillim i inteligjencs
aspektet e ndryshme t sjelljes duhet t vzhgohen, t prshkruhen n t gjitha mjediset e
frekuentuara : familje (prindr), shkoll (msues), qendr (edukator) apo t tjer (terapeut,
fqinj ). sht e domosdoshme t vlersohet sjellja e personit autist (fmij, adoleshent ose
i rritur) n teste ose veprimtari, por edhe n momente t kohs s lir (organizim, kontroll i
pulsioneve, preferenca shqisore, mnyra se si t bsh ). Sjelljet negative (stereotipet,
manierizmat, sjellje t tjera t veanta ) duhet t vihen n dukje me qllim q t
modifikohen me ndihmn e teknikave t ndryshme. Ato kan shpesh prirjen t paksohen
ndrkoh q fmija mson t zotroj m mir mjedisin e tij rrethues.
PEP-i tregon mundsit ose vshtirsit e fmijs (ose sjellje t uditshme) n fushat n
vazhdim :
Aftsit e t msuarit : aftsi pr vmendje vizuale, imitim, kuriozitet, preferenca,
prdorim i modaliteteve shqisore, aftsi pr t luajtur dhe pr t eksploruar mjedisin e
afrt

Aftsi organizuese : kujtesa q ka fmija pr veprimtarit q prsriten, lidhjet

shkak-pasoj, pasojat e veprimeve, prdorim i duhur i materialit, respektim i
etapave

Kompetencat shoqrore : ndrgjegjsimi i fmijs pr pranin e t rriturit, roli n

nj marrdhnie, prgjigjet ndaj prgzimeve ose shprblimeve, varsi prball t
rriturit, autonomi

Pastaj profesionistt prcaktojn objektiva (ose qllime) afatgjata dhe afatshkurtra, t

prqndruara njkohsisht te prmbajtja dhe te sjellja. Kta t fundit prcaktohen n funksion
t :
realizmit t tyre (sipas mundsive t fmijs) dhe t probabilitetit t
suksesit
prshtatjes s tyre n shkoll
prparsive dhe nevojave t prindrve

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
Fmijt e trajtuar n nj mosh t vonshme paraqesin shpesh rregullime t rnda t sjelljes
por t gjith mund t bjn prparime t dukshme, edhe pse n shkall t ndryshme.
rregullimet e sjelljes zhduken prgjithsisht n funksion t zhvillimit t inteligjencs. Nuk
duhet vonuar me problemet e sjelljes, por t zhvillohen kompetencat e paushtruara, pasurit e
pa shfrytzuara. Inteligjenca varet kryesisht nga nj organ i prcaktuar mir : truri Ky i
fundit sht i paprfunduar, i ndjeshm ndaj stimulimeve, mbajts i elementve mbi t cilat
profesionistt mund t veprojn gjithmon, megjithse n mnyr modeste. Ve ksaj,
inteligjenca sht pjes e njeriut dhe ia vlejn t gjitha prpjekjet q bhen pr ta shptuar
at Dhjet vitet e para (prpara pjekjes neurologjike t sistemit nervor) jan kryesore pr
zhvillimin dhe disa periudha jan m t ndjeshme pr disa tipe t t msuarit. sht, pra, e
nevojshme t veprohet me shpejtsi. Por fakti q inteligjenca nuk sht formuar prfundimisht
na lejon gjithmon t kemi mundsi t ndikojm mbi t. Ajo nuk preket asnjher n trsin
e vet : mbeten gjithmon pjes t tij t pacnuara dhe t mundshme pr tu ndikuar nga
veprimi pedagogjik. Sa m i lart sht niveli mendor q arrin njeriu dhe sa m shum q ai
prparon gjat gjith jets s vet prej t rrituri, aq m i aft bhet ai pr t msuar gjera t
reja, aq m e denj dhe e elur sht jeta e tij.
4.1.2 prgjigje edukative prball rregullimeve t sjelljes
Fmijt autist ose ata q paraqesin defiite t sjelljes kan nevoj t marrin prgjigje pozitive
ose negative nga ana e t rriturve. Duhen vendosur kufizime shum t qarta dhe t sakta. T
msuarit sht m i mir kur prforcimet pozitive (prkdhelje, inkurajime, shenja aprovimi,
shprblime) jan m t shumta se prforcimet negative ( jo , shenj mospranimi,
largim).
Shprblimet
Fmijt dhe t rriturit normal e gjejn forcn n kontaktet shoqrore ose n llojet e ndryshme
t veprimtarive (ti bsh qejfin babit, ti ngjash mamit, t hash nj vakt me t tjer, t pish nj
got me miq). Pr personat autist, situata sht m e ndrlikuar dhe roli i shprblimeve
sht veanrisht i rndsishm. N fakt, ata kan nevoj pr shprblime shum konkrete me
qllim q t kuptojn se far pret prej tyre bota q i rrethon. sht, pra, e rndsishme t
njihen preferencat e tyre (objektet q ata mojn, pije, ushqim), edhe pse disa her ato jan t
uditshme (t mbash nj makin n duar, t tundsh nj spango). Porsa kto shije jan
prcaktuar, profesionist dhe prindr mund ti prdorin si shprblime duke i shoqruar me
fjal t tilla si bravo , mir . N mnyr progresive, bhet fjal pr t paksuar
shprblimet, pr t arritur m s fundi n disa prgzime t thjeshta. Duhet prpjekur t
ofrohet mbshtetja m e pakt q t jet e mundur. Pak nga pak, thjesht knaqsia q t jep
veprimtaria prbn n vetvete nj lloj shprblimi. Por kjo nevojit q fmija autist t msoj
dhe nuk bhet detyrimisht vetiu. Mund t jet interesante q t prfshihet shprblimi n
programin e puns, me qllim q fmija ta ket prpara syve.
Ndshkimet
Prdorimi i ndshkimeve mund t konsiderohet i nevojshm, por mbetet nj shtje delikate.
Nuk bhet fjal n asnj rast pr dnime, por m tepr pr pasoja q lidhen drejtprsdrejti me
nj qndrim t paprshtatshm. sht e domosdoshme t sigurohesh q fmija e kupton
domethnien e dnimit prpara sesa ta prdorsh at. Shkalla e rreptsis varet nga ajo se
far ndjen fmija (pr shembull ndarja provizore nga nj objekt i shtrenjt mund t shihet si
shum e dhimbshme). Ja disa masa q prdoren ndonjher n jetn e prditshme t fmijs.
Disa mund t duken efikase, t tjera jan t ndaluara rreptsisht pr disa arsye etike :
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
Tipi i mass

Prshkrimi

Efikasiteti

Injorim

T injorohet sjellja e bezdisshme (t mos injorohet fmija, por Mund t jet efikase
vetm sjellja e tij !) dhe t prforcohen sjelljts e prshtatura
Ndrprerje e nj Nxjerr jasht prdorimit nj shprblim t parashikuar
Mund t jet efikase,
mbshtetje positive
nuk duhet t jet
q pritet t jepet
sistematike
Mospranim
Ti bhet e ditur fmijs se sjellja e tij nuk sht e pranueshme (pr Mund t jet efikase
shembull, t bj jo me kok). T kihet kujdes q mospranimi t
mos prforcoj sjellje q ne prpiqemi ti ndalojm.
Privim
T ruash dika q i prket fmijs ose t kufizosh privilegjet
Mund t jet efikase,
nuk duhet t jet
sistematike
Riparim intensiv
Ta bsh fmijn t praktikoj n mnyr intensive sjelljen e kundrt Mund t jet efikase
prgjat disa minutave (pr shembull : ta bsh t pastroj gjith nse fmija kupton
dyshemen e dhoms n qoft se fmija derdh qumshtin pr tok situatn, nuk duhet t
n mnyr t prsritur dhe t qllimshme ; t vihet q t gris letra jet sistematike
n copa t vogla t cilat i vendosim n nj kuti dhe e mbyllim
kutin dhe pra e ndalim veprimtarin pr fmijn q gris n
mnyr sistematike gazeta). Kujdesuni q t mendoheni mir pr
zbatimin e ktyre prforcimeve negative t cilat duhet t zbatohen
vetm kur sjelljet jan vrtet dhum t bezdisshme
Ndrprerja e t
T ndrpritet pr nj koh t shkurtr t ngrnit (duke hequr pjatn Mund t jet efikase.
ngrnit
disa sekonda) n momentin e shfaqjes s nj sjelljeje shum Kujdes, privimi nga t
shqetsuese n tavolin
ngrnit sht nj dnim
jashtzakonisht i rrept
q duhet t shmanget
patjetr
Prjashtimi ose
Vetm n rast ekspozimi t fmijs ose t t tjerve me rreziqe t Mund t jet e dobishme
izolimi
mdha (agresion). Izolimi duhet t jet pasoj e nj sjelljje t dhe efikase n rast
veant (pr shembull, kur brtet ) dhe kohzgjatja e tij duhet t krizash t rnda. Nuk
jet e kufizuar (1-5 minuta) dhe t pasohet nga nj rivendosje e duhet t jet sistematike.
lidhjes (ftes pr t rivendosur kontaktin, diskutim, rikthim n Nuk duhet t
gjendjen e qetsis )
praktikohet kur fmija
vetsakatohet dhe e
vazhdon kt veprimtari
gjat izolimit
Metodat e
shmtuara,
qortimet fizike

Prkujdesja me
ilae
(neuroleptikt)

Duhet kujdes ndaj ktij tipi prforcimesh negative (shuplaka npr Fare t pakshillueshme.
duar, n t ndenjura, dush t ftoht ) ! Ato mund t prforcojn Duhet t hiqen nga
sjelljet e padshirueshme, jan t rrepta
parimet edukuese pr
respekt ndaj fmijs dhe
t t drejtave t tij
themelore
E rrezikshme pr shkak t efekteve t shumta sekondare t Mund t jen t
dmshme. Efekti i mjekimeve duhet t kontrollohet dhe t nevojshme n disa
vlersohet rregullisht dhe sht rezultat i vendimit t nj specialisti situata shum t
n fushn mjeksore (psikiatria)
veanta. Pr tu par rast
pas rasti, n disa situata
t rnda krize.

Puna me fmijt q paraqesin rregullime t rnda t sjelljes v n dukje rndsin e

prgjigjeve origjinale, t uditshme, humoristike dhe fare t papritura ndaj sjelljeve t
paprshtatura. N fakt, efekti surpriz mundet gjithashtu t ndikoj n favor t
mnjanimit t nj sjelljeje t paprshtatshme. Kjo praktik duket ndonjher m e ndrlikuar
pr tu prdorur me fmijt autist (risia e rrit stresin), por mund t duket efikase n disa raste.

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
sht e nevojshme q t gjitha sjelljeve negative q ne dshirojm ti paksojm t lidhen me
nj objektiv pozitiv , domethn nj qndrim alternativ pr t lehtsuar, pr t inkurajuar.
Pr shembull, n qoft se duam t kufizojm gjestin e hedh , do t nxisim do gjest t
vendos . Sjelljet e piksynuara q duhen modifikuar, duhet t prcaktohen qart, si pr
fmijn edhe pr t rriturin (ose, m mir akoma, pr t gjith t rriturit n kontakt me
fmijn).
Me qllim q t shihet nse sjellja e paprshtatshme vjen duke u paksuar realisht, duhen
shnuar disa t dhna. Mund t krijohen tabela vzhguese t personalizuara, komode dhe t
dobishme pr ndrhyrsit me qllim q t matet efikasiteti i ndrhyrjes. Kto tabela paraqesin
prparsit e mposhtme :
vet fakti q shnohen sjelljet e padshirueshme dhe q tregojm
kujdes kt gj sjell shpesh si rezultat uljen e frekuencs s tyre
kur suksesi i ndrhyrjes sht i pjesshm, mund t bazohemi n t
dhna objektive dhe t shohim se far ka ndryshuar n t vrtet
tabelat lejojn t diskutohet n mnyr objektive mbi problemin me
persona t tjer.
Pr shembull : Xhoni (pjes e nxjerr nga Schopler, Reichler & Lansing, 2000, f. 137)
Fmija : Xhoni
Qllimi : T msohet t kontrolloj pastrtin e vet
Objektivi i synuar : T mos laget
Data
E premte 11 maj
E shtun 12 maj
E diel 13 maj
E hn 14 maj
E mart 15 maj
E mrkur 16 maj
E enjte 17 maj
E premte 18 maj

PRPARA NDRHYRJES
I ndotur
I pastr
4
1
6
2
5
3
2
2
3
1
GJAT NDRHYRJES
3
2
2
3
1
4

Shprblimi
0
0
0
0
0
2
3
4

sht e nevojshme t vlersohet sjellja PRPARA ndrhyrjes, me qllim q t shihet nse

sht efikase. Tabelat vzhguese mund t afishohen atje ku jan t dobishme (mbi murin e
VC-s, sipr krevatit ). Ato shoqrohen me teknika t ndryshme pune, pr t paksuar
sjelljet e padshirueshme. Pr shembull, n rastin e pastrtis, mund ti propozohet fmijs t
shkoj do nj or n VC pr t kontrolluar nse i ka mbathjet t pastra dhe t shprblehet
(prgzime ) pr do her q ia del mban. Nse sht ndotur, i rrituri thot thjesht je
ndotur , e bn fmijn q t ndrrohet pa br komente. Pr do her, ai mbush tabeln. N
funksion t nivelit t fmijs, mund t plotsohet edhe tabela s bashku me t (nj bablok q
buzqesh ose q duket i paknaqur n funksion t situats, imazh me ngjyra pr tu ngjitur).

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
Shembull 2 : Xhimi (pjes e nxjerr nga Schopler, Reichler & Lansing, 2000, f. 141)
Fmija : Xhimi
Qllimi : T paksohet impulsiviteti
Objektivi i synuar : Ta pengosh t gris t gjitha letrat q ka vet
Data

Ora

4/9
4/9
4/9
4/9
5/9
5/9
5/9

15.00
15.40
15.42
15.43
16.20
16.50
16.52

A e di prgjigjen
tuaj ?
Po

Jo

A mund t ndalet Nuk i plqen t

kjo gj ?
jet i veuar
Po

X
X
X
X

Po

X
X
X

X
X
X

Jo

X
X
X

Jo

X
X
X
X
X
X

Veprimtari
alternative
Kuba
Makina
TV
Dalje

Mund t bhet nj tabel pr tiu prgjigjur pyetjeve t ndryshme q na lindin prball fmijs
(n lidhje me kuptimin nga ana e tij, me aftsit e tij). Ksaj tabele i shtohet prsri nj
metod ndrhyrse. N kt rast, pr shembull, pr do her q Xhimi gris nj letr, i rrituri i
afrohet dhe i thot me nj pamje t mrzitur mos e gris . Ai e merr fmijn dhe e on n nj
cep t dhoms (ose n ndonj sall tjetr) prgjat nj minute. Pastaj, ai e merr Xhimin prsri
dhe i propozon nj veprimtari tjetr (letrat jan gjithmon pran fmijs). Ai e prgzon n
qoft se fmija e kryen veprimtarin. Nse zemrohet dhe qan, prsritet i njjti skenar.
Shembull 3 : Tomi (pjes e nxjerr nga Schopler, Reichler & Lansing, 2000, f. 142-144)
Bni nj prshkrim t sakt t sjelljes q t prfshij pikat 1 deri n 6, t paraqitura n tabeln
e mposhtme dhe prshkruani situatn :

1/ Problemi aktual : Tomi fiksohet vetm n nj veprimtari : rreshton shkopinj dhe makina. Ai i rreshton ato pr
tok, kudo npr shtpi dhe zemrohet nse prindrit e tij i zhvendosin (kafshon dorn e vet, brtet pr nj
gjysm ore). Kjo situat sht problematike n familje (duhen kaprcyer gjithmon rreshtat e makinave) dhe
shkakton tensione (babai dhe njerka nuk kan t njjtat parime edukative).
2/ Historiku i problemit : deri n 2 vje, Tomi shtiste gjithmon me nj shkop n dor. Para nj viti, ai filloi t
koleksionoj shkopinj dhe ti rreshtoj ato dhe tregoi interes pr makinat. N fillim, prindrit u gzuan pr
zhvillimin. Aktualisht, ngurtsia dhe intoleranca e Tomit i shqetson. Ata druajn ti vn kufizime, pasi
zemrimi i tij sht shum i fuqishm.
3/ Prpjekjet e mparshme pr t kontrolluar sjelljen : prindrit prpiqen t zhvendosin makinat n dhom.
Pastaj, gjat disa krizave, babai provon edhe pllmbat n t ndenjura por fmija brtet gjithmon e m shum.
Gjyshja thot se ajo mund ta qetsoj ndonjher duke e ndihmuar t vendos makinat n rregull. Nna provon ta
izoloj n dhomn e tij me qllim q ta qetsoj, por Tomi vazhdon t kafshoj dorn.
4/ Qllimet dhe arsyet pr t ndrtuar nj program t caktuar :
t ushtrohet pr t toleruar pak m tepr ndryshimin n veprimet e tij rituale
t paksohet sjellja e bezdisshme : t ulen ulrimat dhe zemrimi
sht e rndsishme t punohet pr modifikimin e ritualeve, me qllim q t kufizohet zemrimi dhe t ulet
tensioni n gjirin e familjes. Kjo do t lejonte gjithashtu nj prshtatje m t mir ditn kur Tomi t shkoj n
shkoll.
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

5/ Metodat q prdoren (kush, ku, kur, qllimet, objektivat, materialet, metodat q duhen prdorur) :
Kush ? Nna, babai dhe gjyshja duhet t merren vesh pr qndrimin q duhet t mbajn
Ku ? T tre antart e familjes do t vijn t msojn teknika ndrhyrse n qendrs ndihmse. Nna do t
punoj gjat javs me Tomin, babai pr wik-end dhe gjyshja do t jet e disponueshme kur t jet e
nevojshme.
Kur ? Antart e familjes vlersojn situatn (tabela dhe prshkrim i momenteve t zemrimit : kohzgjatja,
sjellja, vendi) gjat nj jave, pastaj pasi ka kaluar n qendrn mbshtetse, ata vn n prdorim nj
metod ndrhyrse dhe e vlersojn at (tabela)
QLLIMI 1 : t prmirsohet toleranca ndaj ndryshimeve n lojrat e kthyera n rituale.
Objektivi : Ti jepen shkopinj ose makina t rriturit pa protestuar
Materiale : 2 kuti kpucsh, 5 shkopinj, 5 makina, disa kokrra rrushi
Metoda : 1 Kryeni nj veprimtari przgjedhse me shkopat dhe makinat dhe pastaj n fund, kkojini Tomit
t rregulloj objektet n kutit dhe falenderojeni at duke i dhn rrush dhe duke e prgzuar
2 Kur etapa 1 bhet pa vshtirsi, ribjeni at n momentet e shlodhjes, kur Tomi luan pr tok. Vendosini
kutit prpara tij dhe krkojini tju jap disa makina dhe shkopinj. Shprblejeni me rrush, prgzojeni
gojarisht Rrisni numrin e objekteve pr tu rregulluar n kuti deri sa ai t mund ti sistemoj.
QLLIMI 2 : T kufizohet kohzgjatja e zemrimit
Objektivi : T kufizohet kriza n nj minut
Metoda : Porsa Tomi inatoset, shikojeni dhe i thoni jo me inat pastaj injoroheni. N qoft se ai pushon,
prkdheleni, prgzojeni, venndosni gishtin tuaj mbu buzt e tij. Rregulloni objektet n kuti dhe jepini nj
vile rrush. Nse nuk i pushon zemerimi, prsritni urdhrin tuaj jo me inat , ojeni n nj karrike dhe uleni
aty. Qndroni prapa, mbajeni fizikisht (me mblsi) nse sht e nevojshme pr 1 minut pa i thn asgj
pastaj lreni. Nse vazhdon zemrimi prsriteni operacionin dhe bjeni kt derisa ai t qetsohet.
Llogarisni numrin e nevojshm t herve dhe plotsoni tabeln.
6/ Tabelat pr vlersimin e prparimeve :
a) Lista fillestare prpara se t filloj ndrhyrja
Data

Ora e krizs

Kohzgjatja n minuta

Vrejtje

Kohzgjatja n minuta

Tipi i detyrimit

b) Tabela gjat ndrhyrjes

Data

Ora e krizs

Duhet prpjekur gjithmon t kuptohet se far dshiron t thot fmija prmes sjelljes s tij.
N fakt, shum sjellje t kqija kan vler komunikuese dhe sht e nevojshme t studjohen
ato. Pr kt, duhet :
1 T bhet nj

T shnohen vzhgimet, pa
prshkrim objektiv interpretim. Duhen prcaktuar
i sjelljes
faktort q shprthejn krizn dhe
t prpiqeni pr t lehtsuar sjelljet
ose pr ti br t zhduken duke
vepruar mbi shkaqet (parandalim)
T ndrtohet historia e sjelljes

Cila sht sjellja ? Ku shfaqet ajo ? Kur dhe me k ?

far funksioni ka ajo ?

Kur sht shfaqur sjellja ? N rrethana ? Cilt

faktor t mjedisit mund t modifikojm pr t
ndryshuar kt sjellje ?

3 T verifikohet nse ndryshimi sht vrtet prioritar

4 T shnohet se cilat jan pasojat e sjelljes pr fmijn

Si reagon shoqria kur fmija shfaq kt sjellje ? A

provokon mjedisi rrethues pasoja interesante pr
fmijn (ndonjher fmija preferon nj kujdes
negativ nga nj munges e plot kujdesi !) ?

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________
5 T vlersohet

mjedisi n t cilin
jeton fmija dhe
niveli i zhvillimit t
tij

Duhet t rritet numri i arritjeve t A sht shum i vshtir pr tu kuptuar mjedisi

fmijs n saj t nj edukimi t (tepr persona, tepr stres ) ? A ka fmija nivelin
prshtatshm (m shum sukses) e duhur t t kuptuarit ?
gj q do t oj n zhdukjen e
sjelljeve stereotipe.

Vetm m pas, mund t mendohet t planifikohet njfar ndrhyrjeje. Edhe nse kjo e fundit
nuk kurorzohet me sukses, nuk duhet rn n dshprim. sht e nevojshme t bhet nj
rivlersim pa ndrprerje, t prcaktohen srish ndrhyrje t reja.
4.1.3 disa sjellje t veanta
Stereotipet
Sikurse e kemi par, sjelljet e kufizuara dhe t prsritura nuk jan t zhveshura nga kuptimi.
Ato prmbushin disa funksione :
Sjellin knaqsi : ato jan nj lloj vetnxitje je
I prgjigjen nj nevoje t madhe : sht si t shuash nj etje e madhe. Bhet fjal pr
urdhra q jepen nga strukturat q ndodhen posht kores s trurit.
Shmangin dshtimet, t mbrojn ndaj asaj ka sht e mundimshme, t paksojn
stresin, t nxjerrin nga situata t vshtira : pr shembull, kafshon dorn e vet kur ka
dhimbje shum t forta dhmbsh Ritualet bjn t mundur t largohet ankthi dhe t
kontrollohet ai. Disa zakone jan si mekanizma mbrojts (pr shembull, t prqafosh nj
person sa her q ai t bn nj pyetje t vshtir)
T prgatitin pr etapn n vazhdim : disa veprime motore duken se ndihmojn fmijn
t prgatitet pr nj faz tranzicioni
Krijojn nj karakter parashikues : bota e autistve duhet t mbetet ashtu si e kan
perceptuar ose kuptuar ata, pa ndryshime (pr shembull, ndezja dhe shuarja e drits n
mnyr t prsritur iu jep nj form t thjeshtuar t parashikueshmris, nj lidhje t
thjesht shkak-pasoj)
T msojn ta shohsh botn sipas mnyrs tnde : fakti q t preksh dhe t ndjesh
gjrat lejon ndonjher t kuptohet m mir se sht bota. N t njjtn mnyr, t
msosh prmendsh disa element (numra telefoni, orare trenash) mund t krijoj
iluzionin se e kemi n zotrim mjedisin rrethues
Lejojn t komunikohet me mjedisin rrethues : disa sjellje mund t ken nj funksion
komunikues (nga pikpamja e personit autist). Vetgjymtimi ose
vetstimulimi bjn t mundur t trhiqet n mnyr t shpejt
vmendja e tjetrit.
Stereotipet tregojn ndonjher nj nivel zhvillimi t ult, duke qen
se personat autist gjenden t bllokuar n njfar stadi (futin gjithmon
objektet n goj, i lpijn). Ve ksaj, ato i prgjigjen stilit konjitiv
t personave autist dhe ndonjher mund t prdoren si shprblime
pasi ata kan nevoj dhe t drejt pr to.
__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji

AUTIZMI

_____________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________
INALPES / Shqipri 2003 / Rodi Anne / Prkthimi Klara Lagji