KAWSAYPURA PUQUCHIY AYLLUCHASQA

“CASIMIRO HUANCA”
QHICHWA JATUN YACHAYWASI
Kawsay Kallpachaq Yachayñan

RIWU (Triticum aestivum) JAK’U PISIMANTA PISI

ARUS (Oryza sativa) JAK’UWAN APAYKACHASPA
MISK’ICHASQA JIRIYUS RUWAY

JATUN YACHAY MASK’AY

KAWSAY KALLPACHAQ YACHAYKAMAYTA

TARIPANAPAQ JATUN YACHAY MASK’AY RUWASQA

CECILIO RIVERA COLQUE

YANAPAQ – SUT’INCHAQ
ING. SUSANA COPA ZARATE

Chimoré – Quchapampa – Bolivia

2020
KAWSAYPURA PUQUCHIY AYLLUCHASQA
“CASIMIRO HUANCA”
QHICHWA JATUN YACHAYWASI

RIWU (Triticum aestivum) JAK’U PISIMANTA PISI

ARUS (Oryza sativa) JAK’UWAN APAYKACHASPA
MISK’ICHASQA JIRIYUS RUWAY

JATUN YACHAY MASK’AY

KAWSAY KALLPACHAQ YACHAYKAMAYTA

TARIPANAPAQ JATUN YACHAY MASK’AY
RUWASQA

CECILIO RIVERA COLQUE

YANAPAQ – SUT’INCHAQ
ING. SUSANA COPA ZARATE

Chimoré – Quchapampa – Bolivia

2020
 ALLIN ÑAWIWAN QHAWARISQA RAPHI

Ing. Wilson Lopez Rojas Ing. Ruben Ferrufino Perez

CHANINCHAQ CHANINCHAQ

Lic. Nestor Negretty Gallego Lic. Cesar Augusto Orion Camacho Soliz
CHANINCHAQ CHANINCHAQ

Ing. Claudia Rocio Miranda Patiño Mgr. Ing. Esp. Edgar Flores Cota
KAWSAY KALLPACHAQ QHICHWA UNIBOL SULLK’A
YACHAYÑAN UMALLIQ KAMACHIQ
 NAPAYKUY

Quintin Rivera Alavi tatayman chanta

Teodora Colque Zunavi munasqa
mamayman napaykuni, yachaqakuynin
junt’akuyninpi sumaq yanapay
jaywasqankurayku,
munawakuwasqankurayku ima
paykunaman pachichakuni, maypichus
juk sumaq sunquchaq chanta qhatina
runajina paykuna ñuqapaq kanku, tukuy
muchuyniykunapi ñuqawan khuska
kasqankumanta kay yachay
mask’ayniywan paykunaman napaykuni.
Juan chanta Gregorio wawqiykunaman,
Hilda panayman chanta Rene sispa
wawqiyman napaykuni, pikunachus
ñawpaqman lluqsinaypaq sunquchawaq
karqanku.
 PACHICHAKUY

Allin kawsayta quwasqanmanta chanta yawar masiyta

quwasqanmanta ñawpaqpiqa tata Apuman pachichani.

Aylluchasqa puquchiq “Casimiro Huanca” Qhichwa jatun

yachay wasiman yaykunaypaq kikin ayllumanta kasqayta
riqsichiq qillqata jaywawasqanrayku Chimore jatun
qutuchakuyninman pachichani.

“CASIMIRO HUANCA” Qhichwa jatun yachay wasiman

tukuy yachakuy junt’akuynin jap’iwasqanrayku chanta kay
yachay mask’ayniy ruwakunanpaq yanapawasqanmanta
pachichani.

Yanapaqwaq yachakamayuq Susana Copa Zarateman tukuy

yachay mask’ay junt’akuyninpi yachayniwan
yanapawasqanrayku, alliwan umanchawasqanrayku chanta
k’amiwasqanrayku pachichanillataq.

Aychayninkuta riqsichiwasqankurayku chanta tukuy

p’unchaw k’amiwasqankurayku yachakuq masiykunan
yachachiqniykunaman ima pachichani.
 PISICHASQA QILLQA
Kay yachay mask’ay San Andres ayllupi ruwakurqa, kay ayllu Quchapampa juch’uy

suyumanta Carrasco jatun llaqta, Chimore munisipiyu ukhupi tarikun. Kay yachay

mask’aypa ruwanayaynin UNIBOL jatun yachay wasimanta Kawsay Kallpachaq

Yachayñan mikhuy tikrana wasinpi ruwakurqa.

Kay yachay mask’aywan jiriyus sumaq allin wakichiykuna mask’akun,

maypichus riwu jak’u rantitajina (10%, 15% chanta 20%) chhikakama arus jak’uta

churaspa wakichikun, ajinamanta kay yachay mask’aypaq kimsa wakichiykuna

ruwakurqa, ña kay mikhuy sapa p’unchaw apaykachakuyniyuq kachkan.

Ajinallamantataq kay yachay mask’aypi machkha unaypi chayaynin phani

yuqanchay juk yuyay taripay karqa, chay chayaynin phani tukuynin wakichiykunapi

ruwakun, maypichus chayayninmanta kay phanikuna taripakurqa (T1CR= 12 chinini;

T2CR= 12 chinini 36 ch’ipuyuq ima; T4CR= 12 chinini 31 ch’ipuyuq ima: T5CR= 12

chinini 49 ch’ipuyuq chanta T6CR= 12 chinini 52 ch’ipuyuq ima) karqanku,

chaymantaq 14 chinini 55 ch’ipuyuq unaypi chayayniyuq kaq wakichiy astawan

jayñisqa karqa.

Tukuchanapataq suqtantin wakichiykunamanta malliy chaninchay ruwakurqa,

chaypaq kimsa chunka mana amañasqa malliqkuna tantakurqa, maypichus tukuynin

wakichikunamanta (20% arus jak’uyuq) astawan jayñisqa karqa. Taripasqa yuyaykuna

diseño completamente al azar ñisqamanjina InfoStat khipukamay wakichiywan

chaninchakurqa.

ii
 RURI
1 MUNAY.....................................................................................................................................1

1.1 Ayllu runa kawsay taripay........................................................................................................2

1.2 Ch’ampay riqsichiy...................................................................................................................3
1.3 Yachay mask’ay tapuy..............................................................................................................4
1.4 Yuyay taripaykuna....................................................................................................................4
1.4.1 Jatun yuyay taripay.................................................................................................................4

1.5 Paqtachiy..................................................................................................................................4
2 YACHAY...................................................................................................................................5

2.1 Kikin yachay kasqan (ñawpa yachaykuna)..............................................................................6

2.2 Yachay pallay...........................................................................................................................7
2.2.1 Arus puquypa rikhuriynin......................................................................................................7

2.2.2 Aruspa imayna kaynin............................................................................................................7

2.2.3 Imaymana laya aruskuna........................................................................................................8

2.2.4 Jiriyus mikhuykunata wakichinapaq astawan apaykachasqa nakuna....................................8

2.2.5 Jiriyus mikhuykunap kawsay kallpachay tiyapuynin...........................................................10

2.2.6 Pastas ñisqa mikhuykuna akllay yupa..................................................................................11

2.2.7 Jiriyus mikhuykuna ch’akichiy............................................................................................11

2.2.8 Misk’ichasqa mikhuykuna...................................................................................................12

2.2.9 Arusmanta wakichisqa jiriyus mikhuykuna.........................................................................12

2.2.10 Pseudocereales ñisqamanta jiriyus mikhuykuna wakichisqa.............................................12

2.2.11 Mikhuykuna malliy chaninchay.........................................................................................13

3 RUWAY...................................................................................................................................13

3.1 Imayna yachay taripay ruway.................................................................................................14

3.2 Tarikuynin..............................................................................................................................14
3.3 Purum puquy, nakuna, matiriyalkuna apaykachakuq nakuna................................................15
3.4 Malliy chaninchaypaq matiriyalkuna.....................................................................................15
3.5 Ruwapayakuna mask’akipaymanta k’uski.............................................................................15
3.5.1 Arus jak’uwan misk’ichasqa pasta ñisqa mikhuy wakichiy.................................................16

i
3.5.2 Yachay taripay phakturkuna.................................................................................................16

3.5.3 Sapa wakichiypi wayk’uy pacha yuqanchay........................................................................17

3.5.4 Malliy chaninchay................................................................................................................17

3.5.5 Khipukamay chaninchay......................................................................................................18

3.6 Thatkiy ñanchariy...................................................................................................................20

3.6.1 Wakichiy thatkiy riqsichiy...................................................................................................20

4 ATIY.........................................................................................................................................21

4.1 Yuyay tarpipaykuna................................................................................................................22

4.2 Pastas ñisqa wakichiyman arus jak’u chhika churaynin taripay.............................................22
4.3 Wakichiykunap chayaynin pacha tupu yuqanchay.................................................................22
4.4 Wakichiykunap malliy chaninchaynin...................................................................................23
4.4.1 Llimp’iy kapuyninmanta malliy chaninchay........................................................................23

4.5 Siminakuy...............................................................................................................................27
4.6 Tukuchiy yuyaykuna..............................................................................................................28
4.7 K’amiykuna............................................................................................................................29
5 WATUSQA QILLQAKUNA...................................................................................................30

TAWLA RURI
1 Kaq tawla: Pachak aqnu arus mikhuypi kallpachay tiyapuynin..................................8
2 Kaq tawla. Sapa pachak aqnu riwu jak’upi kallpachay tiyapuynin..............................9
3 Kaq tawla. Sapa pachak aqnu arus jak’upi kallpachay tiyapuynin...............................9
4 Kaq tawla. Pachak aqnu pasta ñisqapi kallpachay jayway.........................................11
5 Kaq tawla. Matiriyalkuna, nakuna chanta apaykachakuq nakuna..............................15
Kaq tawla 6. Malliy chaninchaypaq matiriyalkuna........................................................15
7 Kaq tawla. Pastas ñisqata ruwanapaq wakichiykuna..................................................16
8 Kaq tawla. Chhika churaykuna tinkunachiq riqsichiy................................................16
9 Kaq tawla: Arus jak’uwan misk’ichasqa pastas ñisqa mikhuy wakichiy...................22
10 Kaq tawla: Chayaynin yachay tupu ruwanayay........................................................22
11 Kaq tawla: Llimp’in kapuyninmanta khipukamay chaninchay................................23
12 Kaq tawla: Q’apay kapuyninmanta malliy chaninchay............................................24
13 Kaq tawla: Llamiy kapuyninmanta malliy chaninchay............................................25
14 Kaq tawla: Allwin kapuyninmanta khipukamay chaninchay...................................26

ii
 SALTA RURI
1 Kaq salta. XI kaq t’aqa - San Andrés ayllup tarikuynin.............................................15
2 Kaq salta. Jiriyus mikhuy wakichiy thatkiy riqsichiq.................................................20

SIQ’IWA RURI
1 Kaq siq'iwa. Llimp’iy kapuynin..................................................................................23
2 Kaq siq'iwa. Q’apay kapuynin....................................................................................24
3 Kaq siq'iwa. Llamiy kapuynin....................................................................................25
4 Kaq siq'iwa. Allwin kauynin.......................................................................................26

IMAJIN RURI
1 Kaq imajin. Purum puquy jap’iy................................................................................21
2 Kaq imajin. Nakuna llasachay....................................................................................21
3 Kaq imajin. Chhapuy..................................................................................................21
4 Kaq imajin. Tinkunachiy............................................................................................22
5 Kaq imajin. Sillp’achay..............................................................................................22
6 Kaq imajin. Tikay.......................................................................................................22
7 Kaq imajin. Ch’akichiy...............................................................................................23
8 Kaq imajin. Chiriyachiy..............................................................................................23
9 Kaq imajin. Jillp’uy....................................................................................................23
10 Kaq imajin. Jallch’ay................................................................................................24

iii
1 MUNAY
 1.1 Ayllu runa kawsay taripay

Quchapampa juch’uy suyu Carrasco jatun llaqtamanta Chimore munisipiyuman San

Andres ayllu jap’ikun, kunan p’unchawkunapi Tukuy kawsay ayllupura Chimore
qutuchakuyman jukchasqa kachkan, ajinallamantataq Qullasuyumanta Chakra runa
Aylluchasqa jatun Qutu (CSUTCB) ñisqaman khuskachasqa kanku.

Ajinamanta unay chunka qutu watakunamantaña wasichakuy ruwakuspa karqa,

maypichus puriy ñankuna kichakurqa chanta ayllu tinkuypura ruwakurqa, ajinamanta
tukuy chhikan jall’pa kapuyniyuq ayllukuna rikhurispa karqanku, kunan
p’unchawkunakama ayllukunapi ñan karu purinanpaq tiyan ajinallamantataq wakin
ayllukunapi pichinkilla k’anchay tiyan.

San Andres qutu ayllupi astawanpis Qullasuyu ukhumanta jamuq

wasichaqkukuna kawsanku, chaykunapi qhichwa runa, aymara runa chanta ura
pampakuna Oriente ñisqa jallp’akunamanta ayllu runa ima kachkanku. Kay chhiqanpi
sumaqmanta (piña, laranja, latanu, mandarina) wayukuna puqun, ajinallamantataq
(yuka, arus, sara) chakrakuna puqunku. Unay watakunamantaña kay puquykuna
ayllumanta yawar masikunapaq juk kawsay llamk’ay kanku, watakuna risqanmanjina
qhipa pachakunapi wak llamk’ay qullqichaq chaniyuq rikhurirqa, maypichus chay kuka
laqhi puquychiy kachkan.

San Andres qutu ayllupi kawsay yuyaykuna ukhupi karnawal raymita ñisunman,
maypichus q’uwakun chanta ch’allakun, chaykuna imaynachus ayllu runap iñiynin
kasqanmanjina ruwakun, ajinallamantataq qhaqmiy killapi musuq wata chayamunan
sumaq siyasqa kachkan. Todos santos ñisqa raymipi sapa yawar masipi wañuq
almakunaman mast’akuta ruwanku, chayman tukuy ayllu tuta junt’ata watuq rinku
chanata q’ayantin pantiyunman rinku, maypichus chaypi watiqmanta mast’akuta
ruwallankutaq chaytaq wak runa risaspa urputa jap’ikun.

Qhipa watkunapi qullqi apaykachay kallpata jap’ispa karqa, imaraykuchus

chakra puquchiy chanta uywa mirachiy llamk’aykuna astawan chaniyuq yapakuspa
karqanku, maypichus arusta, yukata sarata ima tarpurqanku, ajinallamantataq wakata
wallpakunata chantapis yaku uywa challwakunata ima uywallaspataq karqanku, ajina
kaptintaqri ayllu sumaq wiñarisqan rikukun chanta San Andres qutu aylluman qaylla
kaq munisipiyukunamanta runa ch’usanpusqan rikukun.

2
 Ayllupi yawar masikuna puquykunata jurqhunankupaq aynipi llamk’anku, chay
puquykunata juk machkha runa rantinku chanta qhatuman apanku, chay puquykunap
walisqanqa watiqmanta chakra puquchiypi manachayqa uywa mirachiypi
llamk’anankupaq sumaqlla kachkan. San Andres ayllupi jallp’a sumaq puquchiy
atiyniyuq kachkan, maypichus astawanpis arus, sara latanu ima puqun, chay
puquykunataq kikin ayllupi mikhunapaq wakin kutipiqa wak juch’uy suyukunaman
apakun.

1.2 Ch’ampay riqsichiy

San Andres qutu ayllupi sach’a puquykuna (piña, laranja, latanu chanta mandarina),
ch’aki puquykuna (yuka, sara chanta arus) chanta sapi puquykuna ima sumaqta puqun,
mayqinkunataqchus mana juk sumaq qullqichaq llamk’aykunachu kachkanku,
imaraykuchus puquy apaykachanapaq wakichiykuna mana kanchu, walisqan ancha pisi
chanta pisi qhatukuna kay puquykunapaq tiyan, ajina kaptintaqri ayllu runa mana
anchata kay llamk’aykunaman kutirinchu, anchisma kuka laqhi puquchiyta qullqichaq
llamk’aytajina qhawaspa kawsan.

Sara chanta arus kikin ayllu ukhupi mikhukunanpaq astawan tarpusqa puquykuna
kanku, ñisunmanpis wak imayna mikhuyman tikranankupaq purum puquy ancha pisi
kachkan, wakin kutipiqa kuka chakrata yanapachinallapaq tarpunku. Kay ch’aki
puquykuna tarpusqa kaspa sumaq puquy atiyniyuq kanku, jinapis mana kay purum
puquykunata tikranapaq imayna ruwaykuna kanchu, ichus kaptinqa ayllumanta yawar
masikuna kay puquchiykunapi astawan llamk’ankuman.

San Andres qutu ayllumanta tukuy ayllukunapijina yawar masikuna arusta

tarpunku, ajina kaptin achkha purum puquy tiyan wakin kutipitaq kay puquy ismuyta
yachan, chay ismuyninqa juk thuta khuru kasqanrayku chanta pacha k’ajay imayna
kasqanrayku astawanpis kachkan. Wak kaq kay arus usunanpaqqa ancha achkhamanta
tarpukusqan chanta pisi mikhukusqan kachkan.

Arus puquchiq runa chay purum puquyta tikraspa wak musuq mikhuykunata
wakichinankupaq mana ancha yachaykunata riqsinkuchu. Ajina kaptinpis kay
aychaykuna kanan juk imayna ruway jaywana kanqa, maypichus arusta jak’uman
tukuchispa tukuy imaymana mikhuykunapi apaykachakuyta atinman, astawanpis sapa
p’unchaw mikhuy wakichiykunapi chanta t’anta wakichiykunapi apaykachakuyta
atinman.

3
 1.3 Yachay mask’ay tapuy

Riwu jak’umanta jiriyus wakichiyman arus jak’u churakuspa imanayachintaqri

1.4 Yuyay taripaykuna

1.4.1 Jatun yuyay taripay

 Jiriyus ruwaypi riwu jak’up pisimanta pisi arus jak’up churayninmanta yachay
taripay.

Juhc’uy yuyay taripay

 Jiriyus mikhuyta wakichinapaq ima chhika sumaq churaykuna yuqanchay.

 Sapa juk wakichiypaq machkha phanipi chayaynin yuqanchay.
 Tukuynin wakichiykunamanta mikhuykuna malliy kapuyninta chaninchay.

1.5 Paqtachiy

San Andres qutu ayllupi kunan p’unchawkunapiqa arus puquchiy llamk’ay chaniyuqraq
kachkan, tukuy yawar masikuna kuka laqhi puquchiypi astawan umalliptinkupis kay
arus puquchiy chaniyuqraq kachkan.

Chay ajina ninakuy kasqanrayku wak laya chakra puquchiy llamk’aykuna kanan
sumaq mañasqa kachkan, ajinamanta wak jina llamk’aykuna niqta qullqi yakumunanpa,
chaypi jiriyus mikhuyta wakichinapaq arus jak’u jurqhuy juk imayna llamk’ay kachkan,
maypichus kay ch’aki puquy purum puquyjina apaykachakunqa, ajinamanta sumaq
misk’chasqan mikhuy wakichikunanpaq chanta runapaq wakjina musuq mikhuykuna
kanqa.

Mikhuy wakichiykunapi riwu jak’u apaykachanamanta rantijina arus jak’u

apaykachakuyta atin, ajinamanta sumaq kallpachay tiyapuyniyuq mikhuykuna kananpaq
imaymana wakichiykunata jasachan.

Tukuy chay riqsichikusqanmanjina kay yachay mask’ay umallikun, maypichus

jiriyus mikhuy wakichiypi riwu jak’u apaykachanamanta khuskanniijina arus jak’u
churakunqa, chaytaq arus puquyta kallpachanapaq chanta astawan achkhamanta
puquchikunqa, maywantaqchus San Andres qutu ayllu kawsaypi qullqi apaykachayman
sumaq yanapayta jaywanqa.

4
2 YACHAY
 2.1 Kikin yachay kasqan (ñawpa yachaykuna)

Qillqaq (Gudynas, 2011) ñisqanmanjina sumaq kawsayqa khuskamanta kawsay,

khuyanakuy, yanapankuywan ima tinkunasqa kachkan, chantapis suyu kamachina wasi
tukuy pachap kapusqanta kikinkama chanta chhikakama rak’inanta kamachakun,
chaypaqtaq kawsay wakichiykunata apaykachan, ajinallamantataq sumaq kawsayqa
aylluwan khuska allin kawsaywan sumaq tinkunasqa kachkan.

San Andres ayllupi arusta tarpuq yawar masikuna puquyta pallaytawankama

qaranta jurqhuchiq apanku, qaran jurqhusqata tukuy imaymana laya mikhuykunapi sapa
p’unchaw apaykachanku, chaykunapi arus t’anta, wilaliwan arus misk’i yaku chanta
wak mikhuykuna kanku. Ajinallamantataq karu chhiqan ayllukunapi yawar masinku
kaqkunaman apanku, chantapis kay purum puquyta jallch’anapaq willaykuna mana
ancha kanchu (Miguel Ugarte, 15:25.2020).

Qillqaqkuna (Velsid, Gastronomía y Cía) ñisqankumanjina, arus jak’uwan juk

mayqin kaq mikhuy wakichisqallatapis tukuy runa mikhun, India chanta wak achkha
suyukunapi may sumaq chaniyuq mikhuy kachkan. Arus puquymanta astawanpis jak’u
ruwakun, ajina kaptin tukuy laya jak’ukuna tiyan chaywantaq pastas ñisqa wakichikun.

(Díaz et al., 2015) qillqaq riqsichin, jiriyus mikhuykunaqa runap sapa p’unchaw
mikhuyninpi sumaq mañayniyuq kachkan, chaykunawan khuska arus, qhuchqu,
misk’ichana, k’arkusqa wilali chanta awina mikhuykuna kanku. Yaykuy atiynin 97%
kachkan chanta yawar masi wasikunapi 60% jina mikhusqa kachkan, A chanta B
socioeconómico ñisqa ñiqipi 98% yaykuy atiynin kachkan.

(Jara, 2006) qillqaq riqsichin, riwu jak’umanta jiriyus mikhuykuna wakichiyqa

unay watakunamantapacha ruway yachaykuna kachkan, kunan p’unchawkunapipis
maypicha puqun chay suyukunapi kay mikhuy tikray ruwaykuna tiyanraq. Jiriyus
mikhuy wakichiq jatuchaq wasikuna jak’unankupi sémola ñisqa jak’uta jurqhunku
chaymanta tukuy laya mikhuykunata wakichinku.

(Muñoz, 2013) qillqaq uwas ch’akisqa jak’uwan yapaspa kallpachaq pasta ñisqa
mikhuy wakichiy yachay mask’ay ruwasqanpi, pasta ñisqap llamp’u jak’un
sankhuyayninwa ninakuq machkha unaypi chayaynin kachkan. Kay chayay phani
wakinunamanta ñiyqa astwan pisi kachkan, chay qhatupi apaykachakuq mikhuykunapta
chunka chinini unay chayaynin kachkan.

6
 (Kahraman et al, 2008; Marti et al, 2010) qillqaqkuna latanu jak’uwan riwu
jak’uwan ima pastasñisqa mikhuykuna wakichisqapi chayayninta ruwanayaspa yachay
mask’ay ruwarqanku, pastas ñisqa mikhuykunapi riwu jak’u rantitajina wak jak’ukuna
sumaq apaykachasqa kanku, ñisunmanpis, jiriyus mikhuy wakichiyman arus jak’u
yapayuy.

(Baiano et al, 2011) qillqaq latanu jak’uwan riwu jak’uwan ima pastasñisqa
mikhuykuna wakichisqapi, suya jak’umanta pastas ñisqa wakichiypi riwupo señola
ñisqan rantijina apaykachakuynin yachay taripakun.

2.2 Yachay pallay

2.2.1 Arus puquypa rikhuriynin

Arus puquyqa chunka waranqa unay watakunamantaña rikhurin, Asia chhiqanmanta

q’uñi jallp’ankunai puquy yachaq. Chaymanjina India suyupi ñawpaq tarpukuynin
kachkanman, imaraykuchus chay suyupi k’ipa aruskuna jinantin tiyan. Ajina kaptinpis
kay chakraqa China suyu chhiqanpi astawan sumaqchakurqa, maypichus ura
panpakunanmanta pata panpakunankama tarpusqa karqa. Arus puquy Asia
chhiqanmanta tukuy chhiqan suyukunaman apakunanpaq achkha puriy ñankunacha
tiyarqa. (Serna, 2007 y R. Gamiño, 2013: pag 46; en MSc. Silvana C. Ortiz, 2017).

Arus puquyqa fanerógamas ñisqaman jap’ikun, Espermatofitas laya,

Angiospermas juch’uy laya, Monocotiledóneas jamuynin, glumifloras riqnin, gramíneas
(Poaceae) ayllun, Panicoideas juch’uy ayllun, Oryzae qutun, oryzineas juch’uy qutun,
Oryza yuriykamayninmanima jap’ikuq kachkan. (Serna, 2007 y R. Gamiño, 2013: pag
46; en MSc. Silvana C. Ortiz, 2017).

2.2.2 Aruspa imayna kaynin

Arusqa wata puquyniyuq gramínea ñisqa mallki kachkan, chay mallkipta k’apin muyu
muyulla chawpinpi jutk’uyuq kanku, k’aspinmanta p’alta sillp’a laqhikunayuq chanta
t’ikaynintaq panicula ñisqapi kachkan. Mallkip jatun kayninqa 0,4 thatkiymanta (t’una)
qanchis thatkiykama wiñayniyuq kanku. Arus mallki imaynachus kasqanta
riqsichinapaq kaykunapi t’aqakun:

a. Qhura phatmakuna: sapikuna, k’aspikuna chanta laqhikuna kanku.

b. Mirachiq phatmakuna: t’ikankuna chanta puquy mujunkuna kanku. (Serna, 2007 y R.

Gamiño, 2013: pag 46; en MSc. Silvana C. Ortiz, 2017).

7
2.2.3 Imaymana laya aruskuna

(Serna, 2007 y R. Gamiño, 2013: pag 46; en MSc. Silvana C. Ortiz, 2017) qillqaqkuna
imaymana laya aruskunata qutuchanku chanta kay qhipanpi imaynachus kasqankuta
riqsichinku:

 Japónico laya: Kay aruskuna as tumpa t’unaraw kanku, Japon suyupi chanta China
suyumanta qunti chinrupi ima astawan mikhusqa kanku, (12-19 %) pisilla amilosa
ñisqa tiyapun. Chayachisqa kaspa aswan tumpa piqararawjina allwiyuq kachkan.
 Javánico laya: Kay aruskuna asswan juch’uy chhuqukuna kanku, amilosa ñisqa
aswan pisilla tiyapun chanta pisi k’ajayllawan lawakunayaq kachkan.
 Hindú laya: Kay aruskuna as tumpa achkha amilosa ñisqa tiyapuyniyuq kanku,
ñachus chayachikuptinkama mana ni imayna mach’anakuq kanku. Jatun
chhuqukuna, murmukuna chanta juch’uykuna laya ima puquykuna tiyanku.
 Yana: Cariópsides ñisqa yanata puquchiq laya kachkan, China suyumanta qulla
chinrupi astawan achkhamanta tarpusqa kachkan.
1 Kaq tawla: Pachak aqnu arus mikhuypi kallpachay tiyapuynin
Tiyapuynin (%) Jatun muju Carolina laya
Perla laya arus
arus arus
Kallpachaq 6,00 7,21 7,82
Mik’i 10,70 13,10 11,23
Wira 0,46 0,42 0,24
Misk’ichana 82,06 78,55 79,73
Uchpha 0,78 0,72 0,98
Q’atawi mg 10,2 10,0 11,7
Phuspuru mg 110,7 117,0 105,0
Jiru mg 11,42 1,56 1,56
Kallpa (Kcal) 366 347 352
Ruwaq: Tabla Boliviana de composición de alimentos, 2005
2.2.4 Jiriyus mikhuykunata wakichinapaq astawan apaykachasqa nakuna

Pastas ñisqa mikhuykuna allin kayniyuq kanankupaq wakichiyninpi imakuna allin

watuna kasqanta yachanapaq achkha yachay mask’aykuna ruwakurqanku. Purum puquy
sumaq akllana chanta wakichiyninpi tukuy imaynayachik kaqkuna yachana sumaq
kayniyuq pastas ñisqata jurqhunapaq sumaq kachkan, mayqinkunachus chayaspa mana
phirikuyniyuq, aysakuq, mana ni imayna mach’arara chanta chayayninpi pisi
wakwalliyniyuq mikhuykuna kanku. (Brunnel et al,2010:22; en Br. Rodriguez Arland y
Br. Young Silvia E, 2017).

8
2.2.4.1 Riwu jak’u

Pasta ñisqa wakichiyninpi allin apaykachay, aysakuynin, mana phillmiyniyuq chanta

wak allin kaykunata gluten ñisqa jaywan (Clavijo,2008:22; en Br. Rodriguez Arland y
Br. Young Silvia, 2017)

Masa rikhurinanpaq riwu jak’upta sumaq allin kayniyuq (kallpachaq-gluten)

kallpachaykuna tiyapun, ñapis yakuwan jak’uwan yuqanchasqa chhikakama
chaqrukuspa sumaq sayayniyuq tinkunasqa masa ruwakun. (Cabeza, 2010:23; en Br.
Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017)
2 Kaq tawla. Sapa pachak aqnu riwu jak’upi kallpachay tiyapuynin
Tiyapuynin Tupu
Kallpa (kcal) 363 kcal
Mik’i 10,20 g
Kallpachaq 8,03 g
Wira 1,26 g
Misk’ichana 78,96 g
Anku 0,21 g
Uchpha 0,56 g
Q’atawi 56,3 mg
Phuspuru 134,2 mg
Jiru 6,53 mg
Tiyanina 0,35 mg
Ruwaq: Tabla Boliviana de composición de alimentos, 2005
2.2.4.2 Arus jak’u

Riwu jak’up apaykachayninmanta ñiyqa arus jak’u apaykachakuyta atin, Mexico suyupi
ch’aki puquyjina sumaq riqsisqa kachkan, ajina kaptinpis kay purum puquy
apaykachaymanta pisi willaykuna tiyan, tukuy suyumanta qhatukunapi jiriyus laya
mikhuykuna may pisi kanku. (Cuamatzi,2008:23; en Br. Rodriguez Arland y Br. Young
Silvia E, 2017).
3 Kaq tawla. Sapa pachak aqnu arus jak’upi kallpachay tiyapuynin
Tiyapuynin Tupu
Kallpa 355 kcal
Mik’in 10,95 g
Kallpachaq 8,20 g
Wira 0,48 g
Misk’ichanakuna 79,55 g

9
 Anku 0,79 g
Uchpha 0.82 mg
Q’atawi 14,3 mg
Phuspuru 238,2 mg
Jiru 2,65 mg
Tiyanina 0,23 mg
Ruwaq: Tabla Boliviana de composición de alimentos, 2005
Arus jak’upiqa gluten ñisqa mana kanchu, ajina kaptintaq mana ni imayna gluten
ñisqayuq ch’aki puquyjina riqsisqa kachkan. Pasta mikhuykuna arus, sara, yuka,
amaranto chanta wak puquykunamanta wakichikun, astawanpis jasa apaykachayniyuq
chanta jasa ruwakuyniyuq kananpaq watuspa nakuna apaykachakun. (Pérez, 2011).

2.2.4.3 Runtu

Pasta ñisqa mikhuy wakichiyman runtu churayusqa mana chay wakin churanakunajina
llimp’iynillantachu wakjinayachin, astawanpis llimp’inta q’illuyachin, runtuyuq kaptin
allwin astawan kallpayuq, ajinallamantataq llamiynin wakjinayaspallataq kachkan.
Chantapis kallpachay tiyapuynin chaniyuq wakjinayay tiyan. (Kill y Turnbull,2001:25;
en Br. Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017)

2.2.4.4 Kachi

Kachiqa pastas ñisqa mikhuykuna wakichiyman astawanpis 1-3% chhikakama

churakun. Kachi kimsa imapaq kayniyuq kachkan; gluten ñisqata kallpachasqan
astawan chaniyuq kachkan chanta masa aysakuy atiyninta sumaqchasqan kallantaq.
Kachi masap rak’ikuynin atiyninta sinch’imanta sumaqchayta atin, astawanpis achkha
yaku ch’unqaykunapi kay imapaq kaynin junt’akuspa kachkan. (Fu,2008:24; en Br.
Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017).

2.2.5 Jiriyus mikhuykunap kawsay kallpachay tiyapuynin

Organización Mundial de la Salud (OMS) ñisqa chanta Food and Drug Administration
de Estados Unidos (FDA) ñisqa qutukuna pastas ñisqa mikhuykuna kallpachaykunata
yapanapaq sumaq kasqanta riqsichinku. Pastas ñisqa mikhuykunap kallpachay
tiyapuyninta yapanapaqqa astawanpis kallpachaqkunata, mikhuna ankuta,
witaminakunata chanta quya puquykunata ima yapana. Chantapis pastas ñisqa
mikhuykuna tukuy laya kallpachayta yapanapaq sumaq kasqanku riqsichikun. (Marconi
y Carcea, 2001:26; en Br. Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017).

10
2.2.6 Pastas ñisqa mikhuykuna akllay yupa

Pastas ñisqa mikhuykuna wakichiyninkumanjina, imaynachus kasqankumanjina chanta

ukhun tiyapuyninmanjina akllay yupakuyta atinku.

a) Imaynamantachus wakichikusqankumanjina: pachan chanta ch’aki iskay laya pasta

ñisqa kanku.

Sapa juk kayjinamanta kanku:

 Chhuyu pasta ñisqa: Kay laya pasta ñisqa llamp’u riwu jak’uwan, chhuyu runtuwan
ima wakichikun, chanta wasipi jasa ruwayniyuq kachkan. Kay mikhuypa 30%
mik’i tiyapuynin kachkan, chaytaq astawan chhallayachin chanta ch’aki pastas
ñisqamanta ñiyqa astawan jasa chayayniyuq kanku.
 Ch’aki pasta ñisqa: Llaqta qhatukunapi astawan apaykachakuyniyuq kachkan,
chanta unay jallch’akuy atiyniyuq manachayqa kawsayniyuq kachkan. Astawanpis
chuki riwu jak’uwan yakuwan ima wakichikun.
b) Ukhun tiyapuyninmanjina: pastas ñisqa mikhuykunapaq COVENIN 283:1994 ñisqa
kamachiy kachkan, maypichus ima purum puquywanchus wakichikusqanmanjina
aklla yupay ruwakun.
c) Imayna kasqanmanjina: pastas ñisqa mikhuykunata imaynachus kasqankumanjina
aklla yupay ruway atikun. Kunan p’unchawkunapi tukuy mikhuq runata sumaq
sunqu junt’asqa kananpaq tukuy imaymana rikch’aq pastas ñisqa mikhuykuna
tiyan, ajinamanta achkha runa mikhunanpaq, chaykunapi jatuchaq pastas,
juch’uykuna, thapajina chanta sumaq ruwaykuna kanku.
4 Kaq tawla. Pachak aqnu pasta ñisqapi kallpachay jayway
Tiyapuynin Jaywaynin Tiyapuynin Jaywaynin
Kallpa 374 Kcal Sodio 7 mg
Kallpachaq 15 g Witamina B1 0,5 mg
Wira 1,1 g Witamina B2 9 mg
Misk’ichana 75 g Witamina B3 5,1 mg
Phuspuru 258 mg Ácido fólico 4 ug
Jiru 3.6 mg Misk’ichakuna 2,60 g
Magnesio 143 mg Anku 5g
Manganeso 3,1 mg Witamina B6 0,2 mg
Ruwaq: Redacción infoalimentacion, 2020

2.2.7 Jiriyus mikhuykuna ch’akichiy

Jiriyus mikhuykuna ch’iñi khuru kayninmanta chanta ukhun kapuynin allin

waqaychasqa kaptin kawsaynin may unay kayta atin. Kayjina yuyayta taripanaq mana ni

11
ima ch’iñi khuru mirananpaqjina mik’iyuq kanankama pastas ñisqata ch’akichina juk
allin imayna ruway kachkan. (Calvelo,2008:21; en Br. Rodriguez Arland y Br. Young
Silvia E, 2017).

Pastas ñisqa mikhuykuna ch’akichiypiqa pacha wayrap mik’inta k’ajayninta ima

watuna ajinallamantataq mikhuypa mik’inta k’ajayninta ima watuna sumaq chaniyuq
kachkan. Ch’akichkaptin mikhuypa mik’in wapsipi lluqsin. Mikhuypa tukuy mik’i
kapuynin achkhamanta alliwan pisiyaspa kanqa. Wawsiy chinpapi ch’akichiy thatkiy
hebra ñisqa ukhupi misk’i kasqanmanjina pisichasqa kanqa (Fu,2008:22; en Br.
Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017).

2.2.8 Misk’ichasqa mikhuykuna

Kapuynin kasqanmanta jukwan manachayqa iskay kallpachaqkunawan kuraq

tiyapuyniyuq mikhuykuna kanku. Kay misk’ichasqa mikhuykunaman astawanpis
witaminakuna, quya puquy chanta wak kallpachaykuna yapakun. Wakin qillqaqkuna
misk’ichasqa mikhuykuna kallpachasqa mikhuykunatawan t’aqanku, maypichus
misk’ichasqa mikhuymanqa mana tiyapusqan kallpachaq yapakun, ajinamantataq ukhun
kaynin wakjinayan, chanta kallpachasqa mikhuytaqri chay kapusqan kallpachaqman
yapakuq kachkan. (M. Carmen Vidal y Teresa Nogues, 2014).

Peru suyumanta tukuy riq kawsay llamk’aykunapi yaykuy atiyniyuq pastas ñisqa
mikhuykuna kanku, imaraykuchus tallarin saltado chanta lawakuna kikin ayllu
mikhuykunapi apaykachakun. Qhatukunapi tukuy laya pastas ñisqa mikhuykuna tiyan,
chaykunamanta astawan mañasqa riwu jak’uwan wakichisqa kaqkuna kanku,
mayqinkunachus sumaq kallpachaqniyuq chanta allin malliyniyuq kanku. (Diaz,2015:3;
en Br. Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017).
2.2.9 Arusmanta wakichisqa jiriyus mikhuykuna

Llamp’a jak’umanta, arusmanta, riwumanta chanta wak nakumanta wakichisqa

mikhuykunata fideos orientales ñisqa rimaywan riqsikun, chay churanakuna astawanpis
Asia chhiqanmanta tukuy suyukunapi chanta anti, qulla chinrupi ima puquqkuna kanku.
(Lu y Nip, 2005).
2.2.10 Pseudocereales ñisqamanta jiriyus mikhuykuna wakichisqa

Pastas ñisqa mikhuykuna mana niimayna gluten ñisqayuq wakichiykunapi pseudo-

cereales ñisqa churanakuna apaykachakun, chaypi ñisunman, enzimas ñisqawan,
emulgentes ñisqawan, runtuwan, kinuwawan, amarantuwan, riwu sarracenowan ima

12
chaqruspa wakichisqa mikhuy kachkan, chay mikhuykuna sumaq allin kayniyuq kanku.
Tukuy chay churasqa purum nakunamanta sarraceno riwu astawanpis sumaq
allinkayninta jaywan. (Molina-Rosell ,2013)
2.2.11 Mikhuykuna malliy chaninchay

Mikhuykunap malliy kapuyninqa tukuy musyaniqta taripasqa kay atiqkuna kanku.

Wakin kapuynin juk musyaniqtallata taripakuyta atin, wakinkunataqri iskay
manachayqa astawan achka musyaniqta taripuy atiyniyuq kanku. Mikhuy malliy
kapuyninta runa musyawan tinkunachispa pichqata risichisunma: qhaway (llimp’in,
rikch’aynin), muthiy (q’apaynin), llamiy (llamiynin), lluqchiy (k’ajaynin, allwin, llasan)
chanta uyariy (p’akikuynin) (Cuamatzi C. 2008)

13
3 RUWAY
 3.1 Imayna yachay taripay ruway

Kay yachay mask’aypi iskay umalliykuna apaykachakun, mayqinkunachus riqsichiq

yachay chanta tupuq yachay kanku.

Tupuq yachaypi arus jak’u kimsa chhika churaywan wakichiykuna ruwakurqa,

chaywan misk’chasqa pastas ñisqa wakichikurqa. Ajinallamantataq chayayninpi allin
phanikuna yuqanchakurqa.

Riqischiq yachaypi malliy chaninchay ruwakurqa, mikhuypa malliy kapuyninta

yachanapaq chaninchay, maypichus malliqkuna pisi riqsichiqkunata chanincharqanku.
Malliqkuna pisi riqsichiqpa llamiyninta, allwinta rich’ayninta ima chaninchaspa allin
kapuyninta qhasimanta sumaqkama riqsichirqanku.

3.2 Tarikuynin

Kay yachay mask’ay Quchapampa juch’uy suyumanta Carrasco jatun llaqta, Chimore
munisipiyu ukhumanta Xl t’aqa San Andres ayllupi ruwakurqa. Quchapampa – Santa
Cruz juch’uy suyupura ñan patapi, pachak jisq’un chunka jukniyuq waranqa thatkiy
karupi, mama quchamanta iskay pachak tawa chunkayuq thatkiy patapi tarikun.
Tiqsikamaymanjina kay munisipiyu t’aqa 16° 59' 42’’ de latitud Sud chanta 65° 57’
17’’ de longitud Oeste ñisqapurapi tarikun. (PTDI Chimoré, 2016-2020).

Sut’inchana kanman, kay yachay mask’aypa ruwanayaynin Aylluchasqa Puquchiq

“Casimiro Huanca” Qhichwa jatun yachay wasi ukhupi ruwakurqa, astawanpis Kawsay
Kallpachaq Yachayñanpa mikhuy tikranan wasipi ruwakurqa.

14
 1 Kaq salta. XI kaq t’aqa - San Andrés ayllup tarikuynin

Ruwaq:
3.3 Purum puquy, nakuna, matiriyalkuna apaykachakuq nakuna

Kay yachay mask’aypi apaykachasqa matiriyalkuna, nakuna chanta apaykachakuq

nakuna qhipan kaq mast’awakunapi riqsichikunku:
5 Kaq tawla. Matiriyalkuna, nakuna chanta apaykachakuq nakuna
Purum puquy Nakuna Apaykachakuq nakuna Matiriyalkuna
Arus jak’u Runtu Walansa ± 0,01 kg Apaykachana
Riwu jak’u Kachi Laminadora de pastas Khuchuna
Yaku Ch’akichina Suysuna
Wayk’una Uslero ñisqa
Manka
Jamp’ara
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

3.4 Malliy chaninchaypaq matiriyalkuna

Arus jak’uwan pastas ñisqa mikhuykuna mallin chaninchaypi apaykachakuq

matiriyalkuna qhipan kaq tawlapi riqsichikun.

6 Kaq tawla. Malliy chaninchaypaq matiriyalkuna

Matiriyalkuna Apaykachakuq
nakuna
Wich’una juch’uy chuwakuna Musuq ñiq’ichana
Wich’una juch’uy wasukuna Karu wakyana
Qillqanakuna
Chaninchana raphi
Jamp’arakuna chukunakuna ima
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

15
 3.5 Ruwapayakuna mask’akipaymanta k’uski
Kay yachay mask’ay iskay umalliy yuyay yachaykunawan ruwakurqa, riqsichiq yachay
chanta tupuq yachay kanku. Tupuq yachaywan pasta mikhuy wakichiy ruwakurqa
ajinallamantataq wayk’uynin sumaq phani yuqanchakurqa chanta riqsichiq yachaypitaq
malliy chaninchay ruwakurqa.
3.5.1 Arus jak’uwan misk’ichasqa pasta ñisqa mikhuy wakichiy
Arus jak’uwan misk’ichasqa pasta ñisqa mikhuy wakichiy, (jak’umanta mikhuykuna –
pastas ñisqa – jiriyus – mañaykuna) NB 39001:2006 kamachiyta waturispaq suqta
wakichiykuna ruwakurqa, maypichus riwu jak’uwan arus jak’uwan ima chhikakama
churakuynin taripay yachay karqa, sapa wakichiykunaman taripay yachaykunata
rak’iytawankama kayjinamanta rikuchikun.
Sumaq wakichiykunta taripanapaq (10%, 15% chanta 20%) chhika arus jak’u
churakurqa, ajinamanta kay yachay mask’ayninkpi yuyay taripaymanjina sumaq
wakichiykuna taripakurqa.
7 Kaq tawla. Pastas ñisqata ruwanapaq wakichiykuna
Kaq TI T2 T3 T4 T5 T6

Arus jak’u 10% 15% 20% 10% 15% 20%

Riwu jak’u 55% 55% 55% 50% 50% 50%

Puchuq
churanakun 35% 30% 25% 40% 35% 30%
a
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

3.5.2 Yachay taripay phakturkuna

Arus jak’upta chanta riwu jak’upta chhika churakuynin pachak p’itipi riqsichikun,
maypichus tukuynin tinkuchinakuspa suqta wakichiykuna taripakurqa, kayjinmanta
riqsichikun:

 Phaktur A: Arus jak’u 10%, 15%, 20%

 Phaktur B: Riwu jak’u 50%, 55%
8 Kaq tawla. Chhika churaykuna tinkunachiq riqsichiy

YACHAY
TARIPANA Wakichiyku TARIPAY
Tinkunachiy
Arus Riwu na YACHAYKUNA
jak’u jak’u

R1 C4 R1C4 T1 Allwin

16
 Llimp’in

R2 R2C4 T2
Llamiynin

R3 R3C4 T3

Wayk’uy pacha
R1 R1C5 T4

R2 C5 R2C5 T5

R3 R3C5 T6

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

3.5.3 Sapa wakichiypi wayk’uy pacha yuqanchay

Arus jak’uwan misk’ichasqa pastas ñisqa mihkuykunap wayk’uynin pacha

yuqanchakurqa, maypichus sapa wakichiy punto dente (jawan chaysqa chant ukhun
chawarara) ñisqa kananpaq ruwakurqa. Tukuy kay ruwaykuna (jak’umanta
mikhuykuna- jiriyus mikhuykuna – ñawpaq kaq: wakichiy) B 39002-1:2002 kamachiyta
watuspa ruwakurqa.
3.5.4 Malliy chaninchay
Arus jak’uwan misk’ichasqa pasta ñisqa mikhuykunap malliy chaninchaynin San Andre
ayllupi ruwakurqa, kay ayllu Quchapampa juch’uyumanta Carasco jatun llaqta,
Chimore munisipiyumanta Xl kaq t’aqa jap’iypi tarikun, Quchapampamanta Santa
Cruzman juch’uy suyupura ñan patamanta chunka phichqayuq waranqa thatki karupi
tarikun, kay chaninchay hedónica ñisqa jayñiyta taripanapaq ruwanay apaykachakurqa.
Chaypaqtaq kimsa chunka malliq runa mana amañachisqa kananku tiyan.
Ajinallamantataq kay thatkiy (jak’umanta mikhuykuna – jiriyus mikhuykuna – malliy
chaninchay) NB 39002-1:2002 kamachaiymanjina ruwakurqa.
Thatkiynin
1. Ñawpaqpiqa pisi riqsichiqkuna wakichikun chanta chaninchana raphi wakichikun.
2. Qhipanpi suqtantin wakichiykuna rak’ikun jayakun ima chanta sapa malliqman
imatachus ruwanan yachachikun.

17
Tawla 9. Malliy chaninchay raphi
MALLIY CHANINCHAY
Watapura:……….. Yupaychaypura: W Q Pacha:…../...…/2020
Ñawpaqiykipi arus jak’uwan misk’ichasqa pastas ñisqa mikhunamanta suqta wakichiykuna
tiyan, chaykunata qhawarispa, llamirispa ima (llimp’in, q’apaynin, llamiynin chanta allwinta)
chaninchariy, chaninchayniykipi rikch’asusqanmanjina qhipan kaq escala ñisqamanjina
yupayta qillqay.
1. Ancha millay
2. Millay
3. Maychus chaylla
4. Sumaq
5. Ancha sumaq
Wakichiy Llimp’in Q’apayni Llamiynin Allwin
n
T 1CR
T 2CR
T 3CR
T 4CR
T 5CR
T 6CR
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

3.5.5 Khipukamay chaninchay

Sapa juk wakichiymanta taripasqa yuyaykuna completamente al azar DCAA con arreglo
factorial ñisqa khipukamayniqta chaninchakurqa, maypichus arus jak’u kimsa chhika
churayniyuq chanta riwu jak’u iskay chhika churayniyuq kachkan, ajinamanta
malliqkuna chaninchasqankumanjina wakichiykunapurapi wakjinayaykuna kasqanta
yuqanchakurqa, maypitaqchus sapa malliq suqta wakichiypaq malliy kapuyninmanjina
jukmanta phichqakama yuapaywan chanincharqa.

3.5.5.1 Qhatisqa khipukamay wakichiy

Malliymanta taripasqa yuyaykuna completamente al azar bajo el criterio de análisis de
varianza de clasificación ñisqa khipukamayniqta chaninchakurqa. (Montgomery, 2004;
Steel y Torrie, 1992) y en el programa IBM SPSS Statistics.

Ƴij = μ+Ʈi+ Eji

Maypichus:

i= 1,2….phaktur A (arus jak’u chanta riwu jak’u)

j= 1,2….phaktur B (chhika churay pachak p’itipi)

Yij= I-esimo wakichiypi j-esima ruwanayay yachay taripay kutichiy

18
µ= chawpicha.

Ʈi = i-esimo wakichiy imaynayachisqan

Eji = puchuqkunap imaynayachisqan ̴ NIID (0, σ2e)

19
3.6 Thatkiy ñanchariy

Arus jak’uwan misk’ichasqa jiriyus mikhuy wakichiypa thatkiynin iskay kaq saltapi
rikuchikun.

2 Kaq salta. Jiriyus mikhuy wakichiy thatkiy riqsichiq

Arus jak¶u
Kachi PURUM PUQUY
Yaku
JAP¶IY
Riwu jak¶u
Runtu

LLASACHAY

Makillawan CHHAPUY

TINKUCHIY

Llinphuchaq
SILLP¶ACHAY
pasta nisqata

Munasqanchismaan Mana
jina ruwana
TIKAY waliqkuna

CH¶AKICHIY
T=70ºC ; t=4 phani

CHIRIYACHIY
T=27ºC ; t=10 chinini

Laylun
JULLP¶UY
polipropileno

JALLCH¶AY

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

3.6.1 Wakichiy thatkiy riqsichiy

 Purum puquy jap’iy.- Kay thatkiypi purum puquy rantikurqa chanta jallch’akurqa.
Misk’ichasqa pasta ñisqa mikhuy wakichinapaq purum qupuykuna qhatumanta
rantisqa karqanku.

20
 1 Kaq imajin. Purum puquy jap’iy.

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Llasachay.- Kay thatkiypi suqtantin wakichiykunapi mañasqa kasqanmanjina
purum puquykuna chanta nakuna llasachakurqa.
2 Kaq imajin. Nakuna llasachay

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Chhapuy.- Kay thatkiypi sumaq tinkusqa masata jurqhunapaq tukuy nakuna
chhapukurqa. Kay ajina chhapuy thatkiy chunka chinini unaypi ruwakurqa.
3 Kaq imajin. Chhapuy

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Tinkuchiy.- Kay wakichiy thatkiypi ch’aki churanakuna yaku churanakunawan

juq’uchakuspa chhapukun.

21
 4 Kaq imajin. Tinkunachiy

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Sillp’achay.- Sumaq tinkuchisqa masa kaptinkama laminadora ñisqa
apaykachanapi kay mikhuy t’aqay ruwakun, kikinkama phatuyuq tukuy kananku
tiyan chaypaqtaq pusaq kutitajina tikraraspa ruwana.
5 Kaq imajin. Sillp’achay

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Tikay.- Kay thatkiypi pastas ñisqa mikhuykuna tikay ruwakurqa. Chay thatkiy
utqayllamanta ruwakun, imaraykuchus masa utqay ch’akiyniyuq kachkan.
6 Kaq imajin. Tikay

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Ch’akichiy.- Ch’akichina apaykachanapi 70 ºC k’ajaypi tawa phani unayta
ch’akichiy ruwakurqa.

22
 7 Kaq imajin. Ch’akichiy

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Chiriyachiy.- Wakichisqa mikhuy kikin pacha k’ajayman chunka chininita
churakurqa.
8 Kaq imajin. Chiriyachiy

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Jullp’uy.- Kay thatkiypi kikin chhikakama tupusqa pastas ñisqa mikhuy propileno
ñisqamanta wulsakunapi jillp’ukuspa karqa.
9 Kaq imajin. Jillp’uy

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

 Jallch’ay.- Pastas ñisqa mikhuykuna allin kayniyuq chhiqanpi jallch’akurqa,

ñisunmanpis, mana ancha q’uñi millkakunapi jallch’akun.

23
10 Kaq imajin. Jallch’ay

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

24
4 ATIY
 4.1 Yuyay tarpipaykuna

Kay yachay mask’aypi yuyay taripaykuna ruwasqamanjina kayjina yachaykuna

taripakun.

4.2 Pastas ñisqa wakichiyman arus jak’u chhika churaynin taripay

Pastas ñisqa mikhuy wakichiypi arus jak’uq sumaq chhika churaynin yuqanchakurqa,
ajinamanta kay yachay mask’aypi yuyay taripaymanjina wakichiy taripakurqa,
mayqinchus kay qhipan chunka kaq tawlapi riqsichikun.
9 Kaq tawla: Arus jak’uwan misk’ichasqa pastas ñisqa mikhuy wakichiy
T1 T2 T3 T4 T5 T6
Churana % peso % peso % peso % peso % peso % peso
(g) (g) (g) (g) (g) (g)
Arus
10 25 15 37,5 20 50 10 25 15 37,5 20 50
jak’u
Riwu 137, 137,
55 137,5 55 55 50 125 50 125 50 12
jak’u 5 5
Runtu 12 30 10,2 30 8,5 30 13,7 30 12 30 10,2 30
Kachi 1 2,5 0,8 2,5 0,7 2,5 1,1 2,5 1 2,5 0,8 2,5
Yaku 22 55 18,8 55 15,7 55 25,1 55 22 55 18,8 55
Tukuyni 10 262, 237, 10 262,
250 100 100 275 100 250 100
n 0 5 5 0 5
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020
Wakichiykunata taripanapaq (10%, 15% chanta 20%) chhika churaykunawan
ruwakurqa, ñawpaq ruwanayaykumanta pacha chay chhika churaykunwan
tinkunachispa suqta wakichiy taripakurqa.

4.3 Wakichiykunap chayaynin pacha tupu yuqanchay

Pastas ñisqa mikhuykuna ruwasqamanta wakichiykunata tukuy imaymana pacha

wayk’uykunaman churakurqa, chaykunataq kay qhipan kaq tawlapi riqsichikun.
10 Kaq tawla: Chayaynin yachay tupu ruwanayay
Wakichiykuna Chayay tupu (chinini)
T1CR 12
T2CR 12.36
T3CR 14.55
T4CR 12.31
T5CR 12.49
T6CR 12.52
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

22
Sumaq chayay tupu T3CR kaq wakichiypaq chunka tawayuq chinini phichqa chunka
phichqa ch’ipuyuq pacha tupusqa taripakurqa, chay wakin kaq wakichiykunapaptaq
chayay tupu chunka iskayniyuq chinini karqa. Kay chayaynin pacha tupu yuqanchay
ruwanayaypi almidon ñisqa llamp’u jak’u t’unan kaqkuna lluqlluyanku,
mayqinkunachus yakuta ch’unqasqankurayku punkiraspa karqanku, ajinallamantataq
imayna kaynin t’impuy k’aja kasqanmanjina ruwakuyniyuq kachkan.

4.4 Wakichiykunap malliy chaninchaynin

Malliy chaninchay riqsichiq khipukamayniqta malliy chaninchay yuqanchakurqa,

ajinamanta suqtantin wakichiypi kimsa chunka mana amañachisqa malliq runawan
wakichiykunap jayñiynin taripakun, chay chaninchay llimp’in, q’apaynin, llamiynin
chanta allwin kapuyninmanjina watukuspa ruwakurqa.
4.4.1 Llimp’iy kapuyninmanta malliy chaninchay
11 Kaq tawla: Llimp’in kapuyninmanta khipukamay chaninchay
Wakjinayay chaninchay khipukamay mast’awa
F.V. SC gl CM F p-valor
Modelo ñisqa 53,85 5 10,77 17,18 <0,0001
Wakichiy 53,85 5 10,77 17,18 <0,0001
Pantay 109,10 174 0,63
Tukuynin 162,95 179
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020
Llimp’iy kapuyninmanta malliy chaninchay ruwakusqanmanjina, 95% yuyaywan
chaninchakuptin wakjinayaykuna kasqan rikukun, chanta wakichiypura tinkunachiypi
P<0,0001 yanaychay α= 0.05 significancia ñisqa ñiqimanta kuraq kachkan, ajina kaptintaq
llimp’iynin kasqanmanjina wakichiykunapurapi wakjinayaykuna kasqan rikukun.
1 Kaq siq'iwa. Llimp’iy kapuynin
5.00

4.00
Escala hedonica

3.00

4.03
2.00
2.63 2.7 2.5 2.83
2.4
1.00

0.00
T1 T2 T3 T4 T5 T6

Wakichiykuna

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay

23
Juk kaq siq’iwapi wakichiykunap jayñiyninmanta chawpipura riqsichikun, maypichus
sapa juk wakichiykunapi wakjinayaykuna kasqan rikukun, uyapurachiy
ruwakusqanmanjina llimp’in kapuyninpi T3CR kaq wakichiy 4,0 chawpichawan
jayñisqa kachkan, chaytaq escala hedónica ñisqamanjina “sumaq” chanichay yuyaypi
tarikun, ajina kaptin malliy chaninchaqkunaman llimp’in sumaq rich’asqanta riqsichin.
4.4.1.1 Q’apay kapuyninmanta malliy chaninchay
12 Kaq tawla: Q’apay kapuyninmanta malliy chaninchay
Wakjinayay chaninchay khipukamay mast’awa
F.V. SC gl CM F p-valor
Modelo ñisqa 68,51 5 13,70 24,89 <0,0001
Wakichiy 68,51 5 13,70 24,89 <0,0001
Pantay 95,80 174 0,55
Tukuynin 164,31 179
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020
Q’apaynin kapuyninmanta malliy chaninchay ruwakun, maypichus 95% ñisqa
yuyaywan chaninchakuptin wakichiykunapi wakjinayaykuna kasqan rikukun, chanta
wakichiypura tinkunachiypi P<0,0001 yanaychay α= 0.05 significancia ñisqa ñiqimanta
kuraq kachkan, maypichus suqtantin wakichiykunamanta llimp’iynin kasqanmanjina
wakichiykunapurapi wakjinayaykuna kasqan rikukun.
2 Kaq siq'iwa. Q’apay kapuynin
5.00

4.00
Escala hedonica

3.00

4.17
2.00
2.73 2.50 2.73
2.40 2.40
1.00

0.00
T1 T2 T3 T4 T5 T6

Wakichiykuna

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

Iskay kaq siq’iwapi wakichiykuna chaninchayniqta jayñiyninmanta chawpipura yachay
riqsichikun, maypichus sapa juk wakichiykunapi wakjinayaykuna kasqan rikukun,
uyapurachiy ruwakusqanmanjina llimp’in kapuyninpi T3CR kaq wakichiy 4,17
chawpichawan jayñisqa kachkan, chaytaq escala hedónica ñisqamanjina “sumaq”

24
chanichay yuyaypi tarikun, ajina kaptin malliy chaninchaqkunapaq llimp’in sumaq
kasqan riqsichikun.
4.4.1.2 Llamiy kapuyninmanta malliy chaninchay
13 Kaq tawla: Llamiy kapuyninmanta malliy chaninchay
Wakjinayay chaninchay khipukamay mast’awa
F.V. SC gl CM F p-valor
Modelo ñisqa 51,16 5 10,23 12,26 <0,0001
Wakichiy 51,16 5 10,23 12,26 <0,0001
Pantay 145,17 174 0,83
Tukuynin 196,33 179
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020
Llamiynin kapuyninmanta malliy chaninchay ruwakusqanmanjina wakjinaykuna
kasqan rikukun, maypichus 95% ñisqa yuyaywan chaninchakun chanta wakichiypura
tinkunachiypi P<0,0001 yanaychay α= 0.05 significancia ñisqa ñiqimanta kuraq kachkan,
maypichus suqtantin wakichiymanta llamiynin kasqanmanjina wakichiykunapurapi
wakjinayaykuna taripakun.
3 Kaq siq'iwa. Llamiy kapuynin
5.00
4.2

4.00
3 3
Escala hedonica

2.9
2.57 2.7
3.00

2.00

1.00

0.00
T1 T2 T3 T4 T5 T6

Wakichiykuna

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

Kimsa kaq siq’iwapi wakichiykunap jayñiyninmanta taripasqa chawpipura riqsichikun,
chaypitaq sapa juk wakichiykunapi wakjinayaykuna kasqan rikuchin, wakichiykuna
uyapurachiy ruwakusqanmanjina llimp’in kapuyninpi T3CR kaq wakichiy 4,2
chawpichawan jayñisqa chaytaq escala hedónica ñisqamanjina “sumaq” chanta “ancha
sumaq” chanichay yuyaypurapi tarikun, ajina kaptin malliy chaninchaqkunapaq sumaq
misk’i kasqan riqsichikun.

25
4.4.1.3 Allwin kapuyninmanta malliy chaninchay
14 Kaq tawla: Allwin kapuyninmanta khipukamay chaninchay
Wakjinayay chaninchay khipukamay mast’awa
F.V. SC gl CM F p-valor
Modelo ñisqa 47,20 5 9,44 10,41 <0,0001
Wakichiy 47,20 5 9,44 10,41 <0,0001
Pantay 157,80 174 0,91
Tukuynin 205,00 179
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020
Allwin kapuyninmanta malliy chaninchay ruwakurqa, maypichus 95% ñisqa yuyaywan
chaninchakuptin wakichiykunapi wakjinayaykuna kasqan rikukun, chanta wakichiypura
tinkunachiypi P<0,0001 yanaychay α= 0.05 significancia ñisqa ñiqimanta kuraq kachkan,
chaypi suqtantin wakichiykunamanta llimp’iynin kasqanmanjina wakichiykunapurapi
wakjinayaykuna tiyan.
4 Kaq siq'iwa. Allwin kaynin
5.00
4.2

4.00
3.1
Escala hedonica

2.9 2.8 2.93

2.75
3.00

2.00

1.00

0.00
T1 T2 T3 T4 T5 T6

Tratamientos

Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2020

Tawa kaq siq’iwapi wakichiykuna chaninchaymanta jayñisqa kasqan chawpipura
riqsichikun, chaytaq sapa juk wakichiykunapi wakjinayaykuna kasqan rikukun,
maypichus uyapurachiy ruwakusqanmanjina allwin kapuyninpi T3CR kaq wakichiy 4,2
chawpichawan atipaq kachkan, chaytaq escala hedónica ñisqamanjina “sumaq” chanta
“ancha sumaq” chanichay yuyaypurapi tarikun, ajina kaptin malliy chaninchaqkunaman
allwin kapusqanmanjina sumaq kasqan riqsichikun.

26
 4.5 Siminakuy

Arus jak’uwan misk’ichasqa pasta ñisqa mikhuy wakichikurqa, maypichus arus jak’up
ima chhikachus churakunan sumaq watusqa karqa, chay chhika churay yuyaykuna
ñawpaq ruwanayaykunapi taripakurqa, chaykunataq (10%, 15% chanta 20%) chhika
churaykuna kanku.
 Claudia Cuamatzi (2008) qillqaq arusmanta jiriyus mikhuypa
wakichiyninmanta chanta chaninchayninmanta yachay mask’ayta ruwarqa,
chay yachay mask’aypi arus jak’uwan jiriyus mikhuy wakichiy ruwakurqa,
chay wakichiypi 80% chhikakama arus jak’u churakurqa, pisi
riqsichiqkunapaq 125 ºC qallariy k’ajaynin, 125 ºC cizallamiento ñisqapi
k’ajaynin chanta lluqsiyninpi 120 ºC k’ajaynin chaninchakurqa, ajinamanta
juk riq sumaq llimp’iyuq, chuqru allwiyuq jiriyus mikhuykuna lluqsirqa
chanta kikin pacha k’ajaypi wakichikusqanrayku as tumpa phusarara
rich’ayniyuq karqa.
 Torres et al (2007) qillqaq riqsichisqankumanjina, riwu jak’u rantitajina wak
jak’ukuna apaykachay pastas ñisqa mikhuykunap allin kayninpi imaynayachiq
kachkan, chaykunamanta wayk’ukuptin wakwallisqan juknin kaq kachkan.

Chunka jukniyuq kaq tawlapi taripasqa yuyaykuna, arus jak’uwan wakichisqa pastas
ñisqa mikhuykunap wayk’uynin sumaq pacha tupu kasqan riqsichikun, T3CR kaq
wakichiy chaninchaykunaniqta astawan jayñisqa karqa, chay wakichiypa wayk’uynin
pacha tupu chunka tawayuq chinini chanta phichqa chunka phichqayuq ch’ipuyuq ima
karqa.
 Noni chanta Pagani (2010) qillqaqkuna pastas ñisqa mikhuykunapi wayk’uy
pacha tupuy masaman jak’ukuna yapakusqanmanjina achkhayan.
Ajinallamantataq val (2011) qillqaq riwu jak’uwan wakichisqa uña pastas ñisqa
mikhuykunap wayk’uynin pacha tupuyta riqsichirqa, maypichus llamp’u
jak’upi lluqlluy tikarkuyta yanapaq amilosa ñisqa 25% chhika tarikusqanrayku
chunka chanta chunka iskayniyuq chininipurapi kachkan.
 Cruz chanta Soares (2004) qillqaqkunapaq, pasta ñisqa mikhuy ukhupi llamp’u
jak’u, glutenina ñisqa, gliyadina ima kallpachaqkuna tinkunakusqankumanjina
wayk’ukuynin pacha tupu yuqanchakun.
 Bustos et al. (2007) qillqaq ñisqanmanjina, pastas ñisqa mikhuykunap chawpi
yuraqyaynin chinkaptin sumaq wayk’uy pacha tupuy kasqan yachakun,

27
 ñisunmanpis, link’achu lluklluyasqa kaptin ajina kachkan (Sandoval), kay ajina
kayqa riwu jak’u ima chhikachus churakusqanmanjina chunkamanta chunka
suqtayuqkama chinini pachapi rikukun.
Arus jak’uwan yapaspa pastas ñisqa mikhuymanta wakichiykunap malliy
chaninchayninpi, llimp’in, q’apaynin, llamiynin chanta allwin kapuynin watukurqa,
chaypaqtaq (1 ancha millay; 2 millay; 3 maychus chaylla; 4 sumaq; 5 ancha sumaq)
chaninchay yupaykunawan ruwakurqa, maypitaqchus T3CR kaq wakichiy llimp’in
kapuyninmanjina 4,0 chawpichawan jayñisqa atipaq karqa. Q’apaynin kapusqanmanjina
T3CR kaq wakichiy 4,17 chawpichawan atiparqa. Llamiynin kasqanmanjina T3CR kaq
wakichiy 4,20 chawpichawan atiparqa ajinallamantataq allwin kapuyninpi T3CR kaq
wakichiy 4,20 chawpichawan atipaq karqa.
 Silva (2013) qillqaq, riwu jak’uwan pastas ñisqa mikhuypi apaykachaynin
yachay taripayta ruwarqa, maypichus 7,5 chawpichawan chaninchasqa karqa,
chaytaq escala ñisqamanjina “aswan sumaq” chanta “ancha sumaq” chaninchay
yuyaypurapi tarikurqa, imaraykuchus pastas ñisqa mikhuykunaqa wak nakuna
yapaykuyniyuq chaninchakunku chanta mikhuykuna wakichiykunap jayñiy
chaninchaypi kay ajina kasqan imanayachiyta atinman.
 Cuamatzi Claudia (2008) qillqaq, pastas ñisqa mikhuykuna arus jak’uwan
wakichisqa kaqkunap malliy chaninchayninpaq, afectiva ñisqa ruwanayay
comparación multiple ñisqa ruwanayaywan tinkunachikuspa apaykachakun.
Afectiva ñisqa ruwanayayqa mikhuy chaninchaq jayñisqanta machayqa
qhisuchasqanta riqsichiq kachkan, maypichus malliq munasqanta manachayqa
mana munasqanta riqsichin.

4.6 Tukuchiy yuyaykuna

 Arus jak’uwan misk’ichasqa pastas ñisqa mikhuy wakichikurqa, maypichus

ruwanayaykunapi chhika churay yuyaykuna taripakurqa, ajinamanta arus jak’u
(10%, 15% chanta 20%) kimsa chhika churaykuniyuq chanta riwu jak’u (50%
chanta 55%) chhika churayniyuq wakichiykuna karqa, chay chhika churaykuna
tinkuchinakurqa ajinamanta suqta wakichiykuna taripakurqa.
 Pastas ñisqa arus jak’uwan wakichisqa mikhuykunap wayk’uy pacha tupuypi
taripasqa yuyaykuna kasqanmanjina, kimsa kaq wakichiypaq wayk’ukuynin
pacha chunka tawayuq chinini chanta phichqa chunka phichqayuq chip’uyuq
kaq astawan sumaq kasqan riqsichikun chantapis chaninchaqkunawan astawan

28
 jayñisqa karqa. Ajinallamantataq wayk’ukuyninpi gluten ñisqa punkisqan
rikukurqa, wayk’uy pacha tupu yapakusqanqa pisi arus jak’u churakusqanrayku
kachkan.
 Malliy chaninchay phiqa yupay chaninchayniyuq raphipi ruwakurqa, ajinamanta
suqtantin wakichiypi (llimp’in, q’apaynin, llamiynin chanta allwin) kapuynin
yuqanchakurqa, malliymanta taripasqa yuyaykuna ANOVA ñisqa Dunca
ruwanayay khipukamaypi chaninchakurqanku, maypichus T3CR kaq wakichiy
astawan jayñisqa karqa, mayqinchus 20% chhika arus jak’uyua chanta 55%
chhika riwu jak’uyuq kachkan. Chaninchaqkuna astawanpis munachiq
kasqanmanjina astawanpis allwinta qhawarqanku. Kay ajina kasqan ayllunchikpi
runa purum ruwasqa mikhuykunata munasqanku rikukun.
 Kay yachay mask’ay ruwasqawan musuq mikhuykuna wakichiyniqta sumaq
allin mikhuyman yanapakun, maypichus arus purum puquypa apaykachakuynin
kallpachakunqa, imaraykuchus San Andres ayllupi kay ch’aki puquy
achkhamanta puquchisqa kachkan. Chay ruwaykunapi sumaq llmphu mikhuy
wakichinapaq kamachiykunata watuspa llamk’akunqa. Purum wakichisqa
mikhuykuna ukhunchikman astawan sumaq kallpachaykunata quwasqanchikta
yachanchikña. Ajina kaptintaqri, puquchiq ayllujina khuskachasqa Pachamamata
waturispapuni arusta astawan puquchina, wakjinamanta kay llamk’aywan qullqi
apaykachay sumaqyanqa, chaywantaq ayllupi kawsaq yawar masikuna sumaq
llamk’ayniyuq, qullqiyuq chanta sumaq mikhuykunayuq allin kawsaypi
kanqanku.

4.7 K’amiykuna

 Pasta ñisqa mikhuypa malliy kapuyninta sumaqchanapaq wak wakichiykuna

ruwana chanta kawsaynin pacha tupu yachay taripana.
 Arus jak’uwan wakichisqa pasta ñisqa mikhuypa kallpachay tiyapuyninta
yuqanchanapaq ukhun kallpachaynin chaninchayta ruwana.
 Ukhun chanta jawan kapuynin chaninchay ruwana.
 Mikhuypa malliy kapuynin allinmanta uyapuranankupaq malliy chaninchay
thatkiyta amañasqa malliqkunawan ruwana.

29
5 WATUSQA QILLQAKUNA
 Cuamatzi,2008:23; en Br. Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E, 2017. (s.f.).
ELABORACION DE FIDEOS UTILIZANDO LA ALMENDRA DE
Theobroma bicolor (MACAMBO) COMO SUSTITUTO PARCIAL DE LA
HARINA DE TRIGO”. TESIS. IQUITOS, PERU.
 M. Carmen Vidal y Teresa Nogues, c. 9. (2014). Alimentos enriquecidos y
complementos alimenticios: Manual de nutricion.
 Marconi y Carcea, 2001:26; en Br. Rodriguez Arland y Br. Young Silvia E,
2017. (s.f.). ELABORACION DE FIDEOS UTILIZANDO LA ALMENDRA
DE Theobroma bicolor (MACAMBO) COMO SUSTITUTO PARCIAL DE LA
HARINA DE TRIGO. TESIS. IQUITOS, PERU.
 Serna, 2007 y R. Gamiño, 2013: pag 46; en MSc. Silvana C. Ortiz, 2017. (s.f.).
Desarrollo y evaluacion de pastas alimenticias a base harina de arroz, Quinua y
Chia destinadas a regimenes alimenticios sin gluten. Tesis Doctoral presentada
ante la ilustre Universidad Central de Venezuela, para optar al Título de Doctora
en Ciencias Mención Ciencia y Tecnología de alimentos. Caracas-Venezuela,
Venezuela.
 Revista saber, VASILIU, MARIOXI PETRA BEATRIZ, 2009; Universidad del
oriente cumana Venezuela. Propiedades de cocción, físicas y sensoriales de una
pasta tipo fetuchine elaborada con sémola de trigo durum y harina deshidratada
de cebollín (alliun fi stulosum L.)
 Navarrete Jaramillo A. (2013). ELABORACION Y CARACTERIZACION DE
PASTA FUNCIONAL CON ADICION DE HARINA DE BAGAZO DE UVA.
Universidad de Chile.
 Revista cumbres vol.4 Nº1. Juliana Criollo, Edison Mora, Raúl Torres. Pruebas
de cocción de pastas alimenticias elaboradas con harina de trigo-almidón de
banano. Ecuador.
 Ramírez Milena A. (2015). Evaluación de características físicas, químicas y
sensoriales de pasta Fettuccine con sustitución parcial de la harina de trigo por
almidón de yuca y cascara de huevo. Escuela Agrícola Honduras.
 ministerio de salud y deportes. (2005). Tawla boliviana de composición de
alimentos.

30
 YAPAYKUNA
MALLIY CHANINCHAY
Watapura:……….. Yupaychaypura: W Q Pacha:…../...…/2020
Ñawpaqiykipi arus jak’uwan misk’ichasqa pastas ñisqa mikhunamanta suqta wakichiykuna
tiyan, chaykunata qhawarispa, llamirispa ima (llimp’in, q’apaynin, llamiynin chanta
allwinta) chaninchariy, chaninchayniykipi rich’asusqanmanjina qhipan kaq escala
ñisqamanjina yupayta qillqay.
1. Ancha millay
2. Millay
3. Maychus chaylla
4. Sumaq
5. Ancha sumaq
Wakichiy Llimp’in Q’apaynin Llamiynin Allwin
T 1CR
T 2CR
T 3CR
T 4CR
T 5CR
T 6CR

Observaciones:……………………………………………………………………………
1 Kaq yapay. Malliy chaninchay raphi

31
2 Kaq yapay. Mikhuy wakichiy

32
3 Kaq yapay. Malliy chaninchaqkuna

33