MALAY 23.

2 (2011): 39-56

Isang Paglilinaw sa Kahulugan at Kairalan

ng Pilosopiyang Filipino / A Clarification in the
Existence and Meaning of Filipino Philosophy
Napoleon M. Mabaquiao, Jr.
Pamantasang De La Salle, Filipinas
nmabaquiao@yahoo.com

Isinusulong at ipinaliliwanag sa sanaysay na ito ang isang pag-unawa sa kahulugan ng Pilosopiyang

Filipino na pinaniniwalaang tumutukoy sa mga akda (o sa mga kaisipang ipinahahayag sa mga akdang
ito) na parehong taglay ang mga katangian ng pagiging pilosopiko at pagiging Filipino. Pinatutunayan ang
dalawang kritikal na palagay na nagbibigay-katuwiran sa pag-unawang ito: una, na akmang unawain ang
salitang “Pilosopiya” sa konteksto ng pananalitang “Pilosopiyang Filipino” sa estriktong gamit nito kung saan
mahalaga ang katangiang pilosopiko ng mga kaisipan at ang katangiang unibersal ng pilosopiya; at ikalawa,
na akmang unawain ang salitang “Filipino” sa parehong konteksto na tumutukoy sa isang katangiang di-
esensyal na ang inuuri ay ang mga akda na inuuri din bilang pilosopiko (hindi ang katangiang pilosopiko ng
mga akdang ito). Alinsunod sa ganitong pag-unawa sa kahulugan ng Pilosopiyang Filipino, ang katanungan
sa kairalan ng Pilosopiyang Filipino ay itinuturing na isang katanungan na kung mayroon nga bang mga
akdang pilosopiko at Filipino.

Mga Susing Salita: Pilosopiyang Filipino, Pilosopiyang Filipino, Filipino, Pilosopiya

This essay puts forward and explicates a certain understanding of the meaning of Filipino Philosophy in
which it is believed to be referring to texts (or to the thoughts expressed in these texts) possessing both properties
of being philosophical and being Filipino. Two critical claims justifying such understanding are being argued
for: one, that it is appropriate to understand the word “Philosophy” in the context of the expression “Filipino
Philosophy” in its strict usage in which the philosophical character of texts and the universal character of
philosophy are regarded as important; and another, that it is appropriate to understand the word “Filipino”
in the same context as referring to a non-essential trait that qualifies the texts also qualified as philosophical
(not the philosophical character of these texts). Accordingly, the question concerning the existence of Filipino
Philosophy is regarded as a question of whether there really are texts that are both philosophical and Filipino.

Keywords: Filipino Philosophy, Filipino Philosophy, Filipino, Philosophy

Copyright © 2012 Pamantasang De La Salle, Filipinas

40 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
PANIMULA
Ang una nating mapapansin sa pananalitang
“Pilosopiyang Filipino” ay isa itong pananalitang
kompleks o isang tambalan ng dalawang salita—
ang mga salitang “Pilosopiya” at “Filipino”—na
may kaniya-kaniyang kahulugan na hiwalay sa
kahulugan ng kanilang tambalan. Ang kahulugan
ng isang pananalitang kompleks ay binubuo ng
mga kahulugan ng mga salitang bumubuo dito,
subalit kung paano inuunawa ang kahulugan
ng mga bumubuong salita ay dapat naaayon sa
estruktura ng kanilang tambalan. Tingnan natin
ang mga sumusunod na pagsasalarawan para sa
puntong ito.
Paghambingin natin, halimbawa, ang mga
pananalitang kompleks na “pulang kotse” at
“berdeng tatsulok.” Sa “pulang kotse,” ang
inuuri ng “pula” ay ang bagay na tinatawag na
“kotse.” Ang “pula” ay isang salitang tumutukoy
sa isang katangian (“attribute”) samantalang
ang “kotse” ay isang salitang tumutukoy sa
isang bagay (“entity”). Samantala, sa “berdeng
tatsulok,” ang inuuri ng “berde” ay ang bagay
na inuuri din ng “tatsulok.” Dito, ang “berde” at
“tatsulok” ay parehong mga salitang tumutukoy
sa mga katangian na ang inuuri ay mga bagay.
Ihambing naman ang “berdeng tatsulok” sa
“regular na tatsulok” (tumutukoy sa uri ng tatsulok
na pantay-pantay ang haba ng mga linya nito).
Dito, ang “regular” at “tatsulok” ay pareho ding
tumutukoy sa mga katangian. Subalit kung sa
“berdeng tatsulok” ang inuuri ng mga katangiang
berde at tatsulok ay mga bagay, sa “regular na
tatsulok” ang inuuri ng katangiang regular ay ang
katangiang tatsulok—na ang inuuri naman ay mga
bagay. Sa partikular, ang inuuri ng “regular” ay
ang pagkatatsulok ng isang bagay. Kung baga ang
isang bagay ay tatsulok at ang pagkatatsulok nito
ay regular. Hindi natin ito masasabi sa “berdeng
tatsulok”: hindi natin maaaring sabihin na ang
isang bagay ay tatsulok at ang pagkatatsulok
nito ay kulay berde; ang ating masasabi ay kulay
berde ang bagay na tatsulok. Makikita na may
kaniya-kaniyang kahulugan ang mga salitang
“berde”, “pula”, “tatsulok” at iba pa na bumubuo
sa kahulagan ng mga pananalitang kompleks kung
saan sila ay bahagi, subalit ang estruktura ng mga
pananalitang kompleks na ito ay nagtatakda ng
isang konteksto kung paano nararapat unawain
ang kanilang kahulugan.
Upang magkaroon tayo ng isang malinaw na
pag-unawa sa kahulugan ng Pilosopiyang Filipino,
kailangan natin, samakatuwid, na magkaroon ng
isang malinaw na pag-unawa sa kahulugan ng mga
salitang “Pilosopiya” at “Filipino” sa konteksto ng
estruktura ng kanilang tambalan sa pananalitang
“Pilosopiyang Filipino.” Hahatiin ko sa tatlong
bahagi ang aking diskusyon. Susuriin ko sa unang
bahagi ang kaibahan ng dalawang pangkalahatang
gamit ng salitang “pilosopiya”—ang tatawagin
kong “estriktong gamit” at “di-estriktong
gamit”—at pagkatapos ay sisiyasatin ko kung
alin sa dalawang gamit na ito ang nararapat sa
pag-unawa sa kahulugan ng nasabing salita. Sa
ikalawang bahagi, susuriin ko naman kung ano
ang inuuri ng katangiang Filipino sa kahulugan ng
salitang “Pilosopiya” at kung ang katangiang ito
ay tumutukoy sa isang esensyal na katangian o sa
isang grupo ng mga katangiang nagsasanib-sanib.
At sa ikatlong bahagi, susubukin kong ilahad ang
buod ng aking pagsusuri sa wika ng simbolikong
lohika (“symbolic logic”) upang lalong mapalitaw
ang estruktura o lohika ng mga ugnayan ng mga
palagay at argumento na aking isinusulong.
Layunin ko sa sanaysay na ito ang makapag-
ambag sa pagtataguyod ng Pilosopiyang Filipino
sa pamamagitan ng paglinaw sa kahulugan at
kairalan nito. Sa kabuuan, isinusulong ko ang
isang pag-unawa sa kahulugan ng Pilosopiyang
Filipino kung saan ito ay pinaniniwalaang
tumutukoy sa mga akda (o sa mga kaisipang
ipinahahayag sa mga akdang ito) na parehong
taglay ang mga katangiang pagiging pilosopiko
at pagiging Filipino. At alinsunod dito, inuunawa
ko ang katanungan sa kairalan ng Pilosopiyang
Filipino bilang isang tanong na kung mayroon
nga ba talagang mga akdang taglay ang mga
nabanggit na katangian. Kung ang pamamaraan
ng pag-unawang ito ay sasalungat sa mga ibang
pamamaraan, ang mga uusbong na pagtatalo
ay inaasahan kong lalo pang magpapayaman
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
sa diskurso sa pagtataguyod ng Pilosopiyang
Filipino.
I. “PILOSOPIYA”: ESTRIKTO AT DI-ES-
TRIKTONG GAMIT
Mababasa sa magasing Cosmopolitan na
nailathala noong February 2006 (p. 144-46) ang
isang artikulo na pinamagatang “Get a Life, Get
a Boyfriend: Five philosophies you need now to
enhance your life—and ultimately find love" na
isinulat ni Claire Betita-Samson. Sa diskusyon ng
may-akda, ang tinawag niyang “five philosophies”
ay binubuo ng mga sumusunod: (1) “If you party,
he will come,” (2) “Don't put your life on hold,”
(3) “Ditch the myth of ‘The One,’” (4) “Work out
what makes you happy, rather than who makes
you happy,” at (5) “Find out what's special about
your life now.” Ang mga “five philosophies”
na ito ay maaari ding tawaging “five ideas,”
“five principles,” “five rules,” o “five tips” at
walang mawawala sa ibig ipakahulugan ng may-
akda sa paggamit niya ng pananalitang “five
philosophies.”
Pagmasdan naman ngayon ang paggamit ng
salitang “pilosopiya” sa pananalitang “ayon sa
pilosopiya ni Pedro.” Malamang ang tinutukoy
dito ay ang perspektibo, pananaw, o ideya ni
Pedro. Maaari na ang perspektibo, pananaw,
o ideya ni Pedro ay pilosopiko, subalit maaari
din na ito ay hindi pilosopiko—dahil sa halip
na pilosopiko ito, maaaring sikolohiko o
antropolohiko. Mapapansin na hindi maaaring
ipalit ang salitang “pilosopiya” sa mga salitang
“ideya,” “pananaw,” at ibang pang mga katulad
nito sa lahat ng pagkakataon. Halimbawa, para sa
pananalitang “sikolohikong pananaw ni Pedro,”
alangang ipalit ang pananalitang “sikolohikong
pilosopiya ni Pedro.” O kaya naman, para sa
“pilosopikong pananaw ni Pedro,” alangang
ipalit ang “pilosopikong pilosopiya ni Pedro.” At
ito ay nagpapahiwatig na bagama’t ang salitang
“pilosopiya” ay maaari ngang gamitin upang
tumukoy sa mga ideya, prinsipyo, pananaw, at iba
pang mga katulad nito, ito ay maaari ding gamitin
upang tumukoy sa pilosopikong katangian ng
N.M. MABAQUIAO, JR. 41
mga ideya, prinsipyo, pananaw, at iba pang mga
katulad nito.
Makikita natin sa mga obserbasyong ito ang
dalawang pangkalahatang gamit ng salitang
“pilosopiya.” Ang una ay ang gamit ng salitang ito
bilang isang pamalit-salita (synonym) lamang para
sa mga salitang “ideya,” “pananaw,” “paniniwala,”
“tip,” “dahilan,” “prinsipyo,” at iba pang mga
katulad nito. Halimbawa, sa halip na sabihin “ang
prinsipyo ng administrasyon sa pamamalakad ng
pamahalaan,” maaaring sabihin “ang pilosopiya ng
administrasyon sa pamamalakad ng pamahalaan.”
Ito ay tatawagin nating di-estriktong gamit ng
salitang “pilosopiya”. Ang ikalawa ay ang gamit
ng salitang ito sa disiplina ng pilosopiya na
tumutukoy sa mga kaisipang pilosopiko o sa mga
kaisipang taglay ang katangiang pilosopiko.
Ang pinagkaiba ng dalawang gamit na ito ay
kung taglay ng isang kaisipan ang katangian ng
pagiging pilosopiko. Para sa di-estriktong gamit,
ang isang kaisipan ay isang pilosopiya bagama’t
hindi pilosopiko, samantalang para sa estriktong
gamit, ang isang kaisipan ay isang pilosopiya
lamang kung ito ay pilosopiko. Kaugnay nito,
sa estriktong gamit, ang salitang “pilosopiya”
ay nagpapahiwatig ng pagkakaiba ng pilosopiya
bilang isang akademikong disiplina sa iba pang
mga akademikong disiplina. Ang pilosopiko ay
iba, halimbawa, sa sikolohiko at antropolohiko—
bagama’t may mga dimensiyong nagkakasapaw-
sapaw ang mga disiplinang ito. Samantalang
walang ganitong pahiwatig sa di-estriktong gamit
ng salitang “pilosopiya.”1
Mga Tanda/Katangian ng Estriktong Gamit
Kailan masasabing ang isang gamit ng
salitang “pilosopiya” ay estrikto? O kaya
naman, kailan masasabing ang isang ideya,
paniniwala, kaisipan, akda, o pananaw ay
pilosopiko o saklaw ng disiplina ng pilosopiya?
Ano o ano-ano ang mga tanda o mga katangiang
bumubuo ng katangiang pilosopiko? Ang
isang komprehensibong kasagutan dito ay
mangangailangan ng mahabang diskusyon; para
sa ating mga layunin sa papel na ito sapat na tayo
42 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
ay tumukoy ng mga pundamental na tanda. Bukod
dito, sapat na ang mga akda—ang mga naisulat
na kaisipan—ang ating isasaalang-alang sa ating
pagsusuri. Hindi siyempre natin ipinahihiwatig na
hindi maaaring maging pilosopiko ang mga hindi
naisulat na mga kaisipan; gagamitin natin ang mga
akda dahil bilang mga konkretong manipestasyon
ng mga kaisipan, mas madali itong matukoy.
Gayunpaman, tatlo ang maituturing na mga
pundamental na tanda ng katangiang pilosopiko,
na ating tatalakayin sa konteksto ng mga akda.
Ang mga tandang ito ay may kinalaman sa (1)
paksa, (2) metodolohiya, at (3) pamamaraan ng
pagsulong sa mga palagay ng isang akda.
Ang unang pundamental na tanda ay:
masasabing pilosopiko ang isang akda kung ang
paksa, problema o isyung tinatalakay nito ay saklaw
ng mga umiiral na sangay ng pilosopiya. Ang ilang
halimbawa ng sangay ng pilosopiya ay: Lohika—
na ang paksa ay ang mga batayan ng katuwiran
ng mga pangangatuwiran, Etika—na ang paksa
ay ang batayan ng mga paghuhusga sa moralidad
ng isang gawa, Epistemolohiya—na ang paksa
ay ang batayan ng kaalaman, at Metapisika—na
ang paksa ay ang mga pundamental na bagay
na umiiral. Ang isang mahalagang katangian
ng mga problemang pilosopiko ay tumatalakay
ang mga ito sa mga katanungan pampundasyon
(“foundational questions”) dahil ang mga ito ay
tumatalakay sa mga katanungan tungkol sa mga
pundasyon o batayan ng ating mga paniniwala o
pananaw (“frameworks”) upang unawain ang iba’t
ibang aspekto ng mundo at ng ating pakikitungo
sa mundong ito.2 Ito ang dahilan kung bakit
mayroong sangay ng pilosopiya para sa halos lahat
ng aspekto ng buhay, tulad ng mga aspektong may
kinalaman sa relihiyon (pilosopiya ng relihiyon),
moralidad (etika), agham (pilosopiya ng agham),
edukasyon (pilosopiya ng edukasyon), kultura
(pilosopiya ng kultura), at lipunan (pilosopiya
ng lipunan).
Halimbawa, ang tanong na kung ano ang sukat
ng isang bagay ay isang problemang matematikal,
subalit ang tanong na kung may realidad ba ang
mga numero ay isang tanong na pilosopiko na
tinatalakay sa pilosopiya ng matematika; ang
tanong na kung ano ang dahilan (“cause”) ng
isang uri ng sakit ay isang siyentipikong tanong
subalit ang tanong na kung may realidad ba ang
mga ugnayang kawsal ay isang pilosopikong
tanong na tinatalakay sa pilosopiya ng agham;
at ang tanong na kung ano ang mga nararapat
gawin ng tao na ikalulugod ng Diyos ay isang
tanong na pangrelihiyon subalit ang tanong na
kung mayroon nga ba talagang Diyos ay isang
tanong na pilosopikong tinatalakay sa pilosopiya
ng relihiyon. Malinaw dito na ang pilosopiko ay
ang mga pag-aaral o pagsusuring ginagawa sa
pundasyon ng mga pananaw at hindi ang mga
pananaw mismo. Hindi naiiba dito ang kaso
ng tinatawag na pandaidigang pananaw, na
inuunawa bilang isang kolektibong konsepto na
tumutukoy sa iba’t ibang uri ng mga pananaw
ng isang grupo ng mga tao sa mundo at buhay.
Ang pilosopiko ay hindi ang mga paniniwalang
bumubuo sa isang pandaigdigang pananaw kundi
ang mga pagsusuring gagawin sa pundasyon
ng mga paniniwalang ito. Ang sabihing isang
pilosopiya ang isang pandaigdigang pananaw
ay isang di-estriktong paggamit sa salitang
“pilosopiya.”
Kaugnay ng pampundasyong katangian ng
mga katanungang pilosopiko ay ang katangiang
unibersal ng mga katanungang ito. Ang mga
katanungang pilosopiko ay tinatanong ng isang tao
sa antas ng kaniyang pagiging isang tao at hindi
sa iba pang antas ng kaniyang identidad tulad ng
kaniyang pagiging isang Filipino o Amerikano.
Ang mga iba pang antas na ito ng kanyang
identidad ay maaaring konteksto sa pag-usbong
ng mga unibersal na katanungan sa pilosopiya.
Maaaring ang isang kongkretong problema ng
isang tao ang nag-udyok sa kanya upang tanungin
ang pundasyon ng kanyang mga paniniwala sa
kabuluhan ng buhay, subalit ang tanong na ito
ay hindi na lamang patungkol sa kanyang buhay
kundi sa buhay ng lahat ng tao. Maaaring isang
problemang panlipunan sa Alemanya, halimbawa,
ang nag-udyok sa pagtatanong ng pilosopong si
Karl Marx sa pundasyon ng mga pananaw tungkol
sa pagtataguyod ng pamahalaan, subalit ang
pagtatanong na ito ay hindi na lamang patungkol
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
sa lipunan ng bayang Alemanya kundi sa lipunan
ng lahat ng mga bayan. Bagama’t si Immanuel
Kant ay isang Aleman, ang kanyang pilosopikong
teorya sa etika ay para sa lahat ng tao.
Tulad ng mga matematiko at siyentista, ang
mga pilosopo—ang mga taong namimilosopiya—
ang may nasyonalidad, hindi ang pilosopiya. Ang
mga ideya sa pilosopiya, tulad ng mga ideya sa
matematika at agham, ay unibersal kung kaya
ang mga tanong, palagay, at kongklusyon ng
mga ito ay may aplikasyon sa lahat ng mga tao
ano man ang kanilang nasyonalidad. Halimbawa,
ang isyu sa kalayaan at moralidad ng tao ay hindi
lamang isyu ng at para sa mga Aleman, Griyego,
at Pranses, bagama’t ang mga naging tanyag na
pilosopong sumuri ng mga isyung ito ay mga
Aleman, Griyego, at Pranses, bukod sa mga ilan
pa. Ang mga isyung ito ay isyu ng tao sa antas ng
pagiging tao kung kaya para sa lahat ng tao. Ito ay
tulad ng matematika. Halimbawa, ang calculus ay
inimbento ng halos sabay nina Isaac Newton na
isang Ingles at Gottfried Leibniz na isang Aleman.
Hindi natin sinasabi na ang calculus ni Newton ay
para sa mga Ingles lamang samantala ang calculus
naman ni Leibniz ay para sa mga Aleman lamang.
Ang calculus na inimbento nila sa katunayan ay
pareho at ginagamit ngayon ng mga tao anuman
ang kanilang nasyonalidad.
Ang ikalawang pundamental na tanda ay:
masasabing pilosopiko ang isang akda kung ito ay
gumagamit ng isang metodolohiya na ginagamit sa
disiplina ng pilosopiya. Kung ang isang pag-aaral
ay itinuturing na siyentipiko dahil sa siyentipikong
metodolohiyang ginagamit nito, ang isang pag-
aaral ay maituturing na pilosopiko kung ito
naman ay gumagamit ng isang metodolohiyang
pampilosopiya. Kung ang mga sangay ng
pilosopiya, tulad ng lohika, epistemolohiya, at
metapisika, ay inuuri ayon sa paksang tinatalakay,
ang mga tradisyong pilosopiko naman ay
inuuri ayon sa metodolohiyang ginagamit.
Makikita samakatuwid ang mga metodololohiyang
pampilosopiya sa mga tradisyong pilosopiko.
Ang ilan sa mga metodolohiyang ito ay ang
mga sumusunod: penomenolohiya (na sa
pangkalahatan ay hinahango ang mga pagsusuring
N.M. MABAQUIAO, JR. 43
ginagawa sa mga karanasan ng tao), analitikong
pilosopiya (na sa pangkalahatan ay gumagamit
ng metodolohiya ng lohika at hinahango ang
mga pagsusuring ginagawa sa mga katangian
ng wika), eksistensyalismo (na sa pangkalahatan
ay hinhango ang mga pagsusuring ginagawa sa
mga ilang katangian ng tao na may kinalaman
sa kabuluhan ng buhay tulad ng kalayaan at
kamatayan), Marksismo (na sa pangkalahatan
ay hinahango ang mga pagsusuring ginagawa
sa kasaysayan at ekonomiya), feminismo (na sa
pangkalahatan ay hinahango ang pagsusuring
ginagawa sa mga diskriminasyon dulot ng
kaibahan sa kasarian), postmodernismo (na sa
pangkalahatan ay hinahango ang mga pagsusuring
ginagawa sa di-umano’y kawalan ng mga
obhektibong batayan ng mga kaalaman), at
ermenyutika (na sa pangkalahatan ay hinahango
ang mga pagsusuring ginagawa sa mga bagay na
may kinalaman sa interpretasyon ng mga teksto).
Ang ikatlong pundamental na tanda
ay: masasabing pilosopiko ang isang akda
kung ang mga mga palagay na isinusulong
nito ay sinusuportahan ng mga argumento.
Ang mga argumento ay tumutukoy sa mga
pangangatuwirang nagpapakita kung paano
nakarating sa mga palagay na isinusulong bilang
mga kasagutan sa mga katanungang pilosopiko
na tinatalakay. Dito naiiba ang mga pilosopiko
na kaisipan sa mga pawang opinyon o haka-haka
lamang. Ang mga argumentong ginagamit ng
mga pilosopo sa kanilang pamimilosopiya ay
siyang mga nagsisilbing batayan sa paghuhusga
sa kung alin sa mga nagtutunggaling kasagutan ng
mga pilosopo sa mga katanungang pilosopiko na
kanilang tinatalakay ang mali at ang may mataas
na probabilidad na mapatutunayang tama.
Magandang iugnay sa usaping ito ang punto
na sa disiplina ng pilosopiya tinatalakay ang mga
nagtutunggaling teorya para sa mga katanungang
wala pang napagkakasunduang siyentipikong
pamamaraan kung paano sasagutin ang mga
katanungang ito. Ang inaasahan ay sa kahulihan
ay may uusbong na siyentipikong pamamaraan
sa pagtalakay sa isang problemang teoretikal.
Ang isang magandang halimbawa dito ay ang
44 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
pilosopiya ng isip (philosophy of mind). Dahil
wala pang napagkakasunduang siyentipikong
pamamaraan ng pag-unawa sa kalikasan ng ating
pag-iisip, tinitingnan at sinusubukan sa disiplina
ng pilosopiya ng isip ang lahat ng mga posibleng
pamamaraan ng pag-unawa sa kalikasan ng pag-
iisip. At dito, ang pinakabatayan sa paghuhusga
kung alin sa mga nagtutunggaling teorya ang mali
at may mataas na probabilidad na mapatutunayang
tama ay ang lakas ng mga argumento na ginagamit
para suportahan ang mga palagay ng mga teoryang
ito.
Ang tatlong mga pundamental na tandang
ito ay kailangang taglay lahat ng isang akda
upang masabing pilosopiko o isang pilosopiya
sa estriktong gamit ng salitang “pilosopiya” ang
akdang ito. Sa kabuuan, ang isang pilosopikong
akda, samakatuwid, ay tumatalakay sa isang
pampudasyong problema, gumagamit ng isang
metodolohiyang pampilosopiya, at gumagamit
ng mga argumento sa pagsulong ng mga palagay.
Dalawang Argumento Para sa Estriktong
Gamit
Matapos natin matika ang kaibahan ng
dalawang gamit ng salitang “pilosopiya,” alin
ngayon sa mga gamit na ito ang nararapat
upang unawain ang kahulugan ng “pilosopiya”
sa konteksto ng pananalitang “Pilosopiyang
Filipino”? Dalawang magkaugnay na argumento
ang aking gagamitin para isulong ang estriktong
gamit. Ang una ay ang kontekstong umuusbong
ang katanungan hinggil sa kairalan ng
Pilosopiyang Filipino. Ang kontekstong ito ay
ang akademikong disiplina ng pilosopiya, dahil
kung pagmamasdan nang maigi, ang nag-uudyok
sa nasabing katanungan ay ang obserbasyon sa
loob ng nasabing disiplina na may mga pilosopiya
na tinatawag o inuuri bilang Pilosopiyang
Griyego, Pilosopiyang Tsino, Pilosopiyang
Aleman, Pilosopiyang Pranses, at iba pang mga
katulad nito, at walang nababanggit tungkol sa
Pilosopiyang Filipino. Para sa mga Filipinong
nag-aaral, nagtuturo, at nagsusulat tungkol sa
pilosopiya, natural na uusbong sa kanilang isip
ang katanungan kung mayroon ding pilosopiyang
matatawag o maiuuring Pilosopiyang Filipino
na maihahanay sa mga pilosopiyang nabanggit
sa itaas. Hango sa konsiderasyong ito, ang ating
pagsusuri sa kahulugan ng salitang “Pilosopiya”
sa pananalitang “Pilosopiyang Filipino” ay
nararapat na naaayon sa kung paano inuunawa
ang salitang “Pilosopiya” sa mga pananalitang
“Pilosopiyang Griyego,” “Pilosopiyang Aleman,”
at iba pang mga katulad nito sa loob ng disiplina
ng pilosopiya. At ang salitang “Pilosopiya” dito ay
inuunawa sa estriktong gamit ng nasabing salita.
Paano kung, bagama’t sa konteksto ng
disiplina ng pilosopiya umusbong ang katanungan
sa kairalan ng Pilosopiyang Filipino, ay inunawa
ang salitang “Pilosopiya” sa “Pilosopiyang
Filipino” sa di-estriktong gamit ng salitang ito?
Ano ang mangyayari, o kaya ay ano ang mali dito?
Ipagpalagay natin na sinabi natin sa ating kaibigan
na mayroon tayong pulang kotse at ito ay ipinakita
natin sa kanya—isang kotse na kulay pula. Nang
makita ng ating kaibigan ang ating kotseng pula,
sinabi niya na mayroon din siyang kotse subalit
ito ay kulay berde. Subalit nang ipakita niya sa
atin ang tinawag niyang “berdeng kotse,” ang
ipinakita niya sa atin ay sa katunayan isang kariton
na kulay berde. Nang tanungin natin siya kung
paano naging berdeng kotse ang ipinakita niya sa
atin, ang kaniyang paliwanag ay tinatawag niya rin
daw na “kotse” ang kaniyang kariton. Mukhang
nagbibiro o kaya ay nagpapatawa lamang ang
ating kaibigan. Kung seseryosohin natin siya,
lahat samakatuwid ng tao ay maaaring sabihing
may kotse sila depende na lamang kung ano ang
tinatawag nilang “kotse.” Subalit kung ganito ang
mangyayari wala nang kabuluhan kung sabihin
ng isang tao na may kotse siya dahil wala nang
batayan para sabihing tama o mali ang sinabi niya.
Kung ang unang argumento ay may kinalaman
sa konteksto ng pag-usbong ng katanungan
hinggil sa kairalan ng Pilosopiyang Filipino, ang
ikalawang argumento naman ay may kinalaman
sa kabuluhan ng pagtatanong sa kairalan ng
Pilosopiyang Filipino. Kung ang “Pilosopiya” sa
pananalitang “Pilosopiyang Filipino” ay inuunawa
sa di-estriktong gamit ng salitang ito, ang
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
katanungan sa kairalang ng Pilosopiyang Filipino
ay mawawalan ng kabuluhan dahil ang kasagutan
dito, siyempre positibo, ay hindi na kailangang
pag-isipan pa dahil sa sadyang napakalinaw na. Sa
katunayan, kung seryoso ang pagkakatanong dito,
ang kahihinatnan ay labis na pang-iinsulto sa mga
Filipino. Bakit? Nakita natin na sa di-estriktong
gamit, ang salitang “pilosopiya” ay tumutukoy
sa mga kaisipan, na maaaring binubuo ng mga
opinyon, pananaw, prinsipyo, at mga katulad nito,
na hindi kailangang pilosopiko. Ang pagkakaroon
ng mga kaisipan, opinyon, prinsipyo, at iba pang
mga katulad nito ay natural sa isang tao bilang
isang nilalang na may kamalayan at katuwiran.
Dahil dito, kung itatanong natin kung may mga
kaisipan, opinyon, prinsipyo, at pananaw ang mga
Filipino ay para na rin nating itinanong kung ang
mga Filipino ba ay mga tao o mga nilalang na
may kamalayan at katuwiran. Subalit kung ang
pagtatanong sa kairalang ng Pilosopiyang Filipino
ay kung may mga Filipinong nakapagsulat ng mga
akdang pilosopiko, ito ay makabuluhang itanong
dahil hindi naman lahat ng tao ay nagsusulat ng
mga akdang pilosopiko. Bilang mga taong may
kamalayan at katuwiran, lahat ng mga Filipino
ay natural na nag-iisip, subalit hindi lahat ay
natural na nag-iisip sa pilosopikong pamamaraan
at isinusulat ang mga kaisipang pilosopiko na ito.
II. ANG KATANGIANG FILIPINO:
ANG INUURI AT MGA TANDA
Tingnan natin ngayon ang salitang “Filipino”
sa “Pilosopiyang Filipino.” Una sa lahat, ang
salitang “Filipino” ay ginagamit dito bilang isang
pang-uri ng salitang “Pilosopiya.” Ito ay mas litaw
sa salin ng “Pilosopiyang Filipino” sa wikang
Ingles na “Filipino Philosophy.” Dalawang bagay
ang kailangang siyasatin tungkol sa katangiang
Filipino: una, kung ano ang inuuri ng katangiang
ito sa kahulugan ng salitang “Pilosopiya”; at
ikalawa, kung anong uri ng katangian ito—sa
partikular kung ito ba ay isang katangiang
esensyal.
N.M. MABAQUIAO, JR. 45
Ang Inuuri sa Kahulugan ng Pilosopiya
Nakita natin sa unang bahagi kung bakit
mas nararapat unawain ang “Pilosopiya” sa
pananalitang “Pilosopiyang Filipino” sa estriktong
gamit nito. Kung ating babalikan, para sa estriktong
gamit ng salitang “pilosopiya,” ang nasabing salita
ay tumutukoy sa mga akda (o mga kaisipian) na
pilosopiko. Dalawang bagay ang mapapansing
bumubuo sa kahulugan ng pilosopiya sa estriktong
gamit: (1) ang mga akdang taglay ang katangiang
pilosopiko at (2) ang katangiang pilosopiko.
Alinsunod sa pagsusuri ni John Stuart Mill sa
mga iba’t ibang uri ng mga pangalan, ang salitang
“pilosopiya” ay maihahanay sa mga tinawag
niyang mga pangalang konotatibo (“connotative
name”), na ang kahulugan ay binubuo ng
denotasyon (tumutukoy sa bagay o mga bagay na
tinutukoy ng salita) at konotasyon (tumutukoy sa
ipinapahiwatig na katangian o mga katangian).3
Ang denotasyon, halimbawa, ng salitang “tao”
ay ang mga partikular na tao samantalang ang
konotasyon nito ay ang mga katangiang tulad
ng pagkakaroon ng katuwiran at pagiging
malaya. Para naman sa salitang “pilosopiya,”
ang denotasyon nito ay ang mga akdang inuuring
pilosopiko at ang konotasyon naman nito ay ang
katangiang pilosopiko ng mga nasabing akda.
Ang tanong ngayon ay: alin sa dalawang bagay na
bumubuo sa kahulugan ng salitang “pilosopiya”—
ang mga akdang pilosopiko (ang denotasyon) o
ang katangiang pilosopiko ng mga akdang ito (ang
konotasyon)—ang inuuri ng katangiang Filipino?
Pagmasdan ang pahayag na “Si Diane ay isang
magaling na guro.” Sa pahayag na ito, malinaw na
ang sinasabing “magaling” ay ang pagiging guro
ni Diane. Kung baga, bilang isang guro, si Diane
ay magaling. Dito ang inuuri ng “magaling” ay ang
pagiging guro ni Diane. Tingnan naman ngayon
ang pahayag na “Si Diane ay isang Amerikanong
guro.” Dito ang sinasabing “Amerikano” ay hindi
ang pagiging guro ni Diane kundi si Diane. Kung
baga, si Diane ay guro at siya ay Amerikano.
Makikita dito ang dalawang uri ng pag-unawa
46 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
sa kung ano ang inuuri ng isang katangian sa
isang tambalan ng dalawang katangian. Sa unang
pag-unawa, ang isang katangian ay inuuri ang
katangiang katambal nito. Dito ang naturang
katangian ay may mataas na lebel sa katangiang
katambal nito. Sa ating halimbawa, mas mataas
ang lebel ng katangiang magaling sa katangiang
pagiging guro. Ang pagiging guro ay inuuri si
Diane samantala ang magaling ay inuuri ang
pagiging guro ni Diane. Sa ikalawang pag-unawa,
ang isang katangian ay inuuri ang mga bagay na
siya ring inuuri ng katangiang katambal nito.
Dito ang naturang katangian ay kasing lebel ng
katangiang katambal nito. Sa ating halimbawa,
pareho ang lebel ng mga katangiang Amerikano
at pagiging guro dahil pareho nitong inuuri si
Diane. Ngayon, alin sa dalawang pamamaraan
ng pag-unawang ito nararapat nating unawain ang
katangiang Filipino sa Pilosopiyang Filipino?
Ano ang inuuri ng katangiang Filipino, ang mga
akda (o mga kaisipan) ng siyang inuuri din ng
katangiang pilosopiko o ang pagkapilosopiko ng
mga akdang ito? Ang katangiang Filipino ba ay
mas mataas ang lebel sa katangiang pilosopiko o
kasinglebel nito?
Ang dapat isaalang-alang ay: kung uunawain
natin ang “Filipino” bilang katangian ng katangiang
pagiging pilosopiko, hindi ba ito ay sasalungat
sa sinabi natin kanina na ang pilosopiya, sa
estriktong pag-unawa nito, ay unibersal? Kung
ang pilosopiya, tulad ng mga disiplina ng
matematika at agham, ay unibersal, wala itong
dapat na pambansang identidad. Samantala kung
ang inuuri ng “Filipino” ay ang mga akda na
taglay din ang katangiang pilosopiko, hindi nito
maaapektuhan ang unibersal na katangian ng
pilosopiya. Dahil sa konsiderasyong ito, nararapat
lamang na unawain na ang inuuri ng “Filipino”
ay ang mga akda na siya ring inuuri bilang
pilosopiko. Sa pananalita ni Mill, ang inuuri ng
“Filipino” sa “Pilosopiya” ay ang denotasyon
ng “Pilosopiya,” hindi ang konotasyon nito.
Ang Pilosopiyang Filipino, samakatuwid, ay
tumutukoy sa mga akdang parehong taglay ang
mga katangian ng pagiging Filipino at pagiging
pilosopiko. Ang mga katangiang ito ay nasa
parehong lebel. Ganito din ang pag-unawa natin
sa mga tinatawag na “Pilosopiyang Griyego,”
“Pilosopiyang Amerikano,” at iba pa. Ang
Pilosopiyang Amerikano, halimbawa, ay ang
mga akdang parehong taglay ang mga katangian
ng pagiging Amerikano at pagiging pilosopiko.
Kapag sinabi natin na ang akda ni John Searle ay
isang gawa sa Pilosopiyang Amerikano, ang ibig
natin sabihin ay ang akda ni Searle ay pilosopiko
at may Amerikanong katangian.
Ang kaigihan ng ganitong pag-unawa sa
Pilosopiyang Filipino, bukod sa napapanatili
nito ang unibersal na katangian ng pilosopiya, ay
madali nating makikita kung ano-ano ang mga
masasabing hindi Pilosopiyang Filipino. Una,
mayroong mga akda na taglay ang katangian
ng pagiging pilosopiko ngunit hindi taglay ang
katangian ng pagiging Filipino. Ito ay maaari natin
tawaging mga Pilosopiyang Di-Filipino. Ang
mga halimabawa nito ay ang mga tinatawag na
“Pilosopiyang Aleman,” “Pilosopiyang Pranses,”
“Pilosopiyang Griyego,” at “Pilosopiyang Tsino.”
Ikalawa, mayroong mga akda na taglay ang
katangian ng pagiging Filipino ngunit hindi naman
taglay ang katangian ng pagiging pilosopiko.4
Ito ay maaari naman natin tawaging mga Di-
Pilosopiyang Filipino. Ang mga halimbawa nito
ay ang mga tinatawag na “Sikolohiyang Filipino,”
“Sosyolohiyang Filipino,” at “Antropolohiyang
Filipino.” At ikatlo, mayroon ding mga akdang
parehong hindi taglay ang mga katangian ng
pagiging pilosopiko at Filipino, at ito ay maaari
natin tawaging mga Di-Pilosopiyang Di-Filipino.
Ang mga posibleng halimbawa nito ay ang mga
tinatawag na “Antropolohiyang Aleman” at
“Sikolohiyang Pranses.”
Ang Mga Pelikulang Filipino at Esensyalismo
Anong uri ng katangian ang pagiging Filipino?
Ano o ano-ano ang mga tanda nito? Sagutin muna
natin ito sa isang kontekstong pamilyar sa atin:
ang mga pelikulang Filipino. Ating itanong:
Paano nagiging Filipino ang isang pelikula? Ano
o ano-ano ang mga tanda o kondisyon upang
masabing taglay ng isang pelikula ang katangian
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
ng pagiging Filipino? Subukin nating isa-isahin
at suriin ang mga posibleng kasagutan. Huwag
na nating isali sa ating imbestigasyon ang mga
kasagutang di-seryoso, panlalait, o pampatawa
tulad ng mga puna na ang mga pelikulang Filipino,
kapag drama, ay may sampalan at kung aksiyon
naman ay palaging sa huli (kapag natalo na ng
bida ang mga kalaban sa bakbakan) dumarating
ang mga pulis (na kalimitang naka-jacket—kahit
mainit ang panahon—at may nakataling puting
bimpo sa ulo).
Apat ang katangi-tangi sa mga posibleng
kasagutan. Una, ang isang pelikula ay maituturing
na may katangiang Filipino kung ito ay ginawa sa
bansang Filipinas. Ikalawa, ang isang pelikula ay
maituturing na may katangiang Filipino kung ang
wikang ginagamit sa pelikula ay wikang Filipino.
Ikatlo, ang isang pelikula ay maituturing na may
katangiang Filipino kung ito ay nagsasalamin
ng kultura ng mga Filipino. At ikaapat, ang
isang pelikula ay maituturing na may katangiang
Filipino kung ang mga aktor at aktres ay mga
Filipino. Maaaring itanong kung mayroon sa mga
tandang ito na maaaring tumayo bilang esensyal
na tanda, ibig sabihin, isang katangi-tanging tanda
para sa pagka-Filipino ng isang pelikula. Madaling
maipakita na wala. Para sa unang tanda, mayroon
din namang ilang pelikulang Filipino na ginawa
sa ibang bansa. May mga pelikula, halimbawa,
si Dolphy na ginawa sa ibang bansa, tulad ng
“John and Marsha sa Amerika.” Ang isa pa ay
ang mga pelikulang nagpapakita sa kalagayan
ng buhay ng mga Filipinong nagtratrabaho sa
ibang bansa (tulad ng mga pelikulang “Milan”
at “Caregivers”). Para sa ikalawa, mayroon ding
ilang pelikulang Filipino na ang gamit ay wikang
Ingles. Kung atin pang maaalala, may pelikulang
ginawa tungkol sa Edsa Revolution (ang pamagat
nito, kung hindi ako nagkakamali, ay “Dangerous
Lives”) na pinangungunahang ng mga batikang
aktor at aktres na Filipino at ang wikang ginamit
ay Ingles. Para sa ikatlo, mayroon ding ilang
pelikulang Filipino na hindi nagsasalamin ng
kultura ng mga Filipino. Aking naaalala na
may ginawang pelikula na pinamagatang “Ang
Munting Prensesa,” na bersiyong Tagalog lamang
N.M. MABAQUIAO, JR. 47
ng pelikulang Hollywood na pinamagatang “The
Little Princess.” At para sa ikaapat, may mga
ilang pelikulang Filipino din na ang bida o isa
sa mga bida ay hindi naman Filipino. Ang mga
halimbawa ng mga pelikulang ito ay yaong mga
pelikulang ginawa dito sa ating bansa ng mga
banyagang nananalo sa mga internasyonal na
beauty contest (tulad ni Dayanara Torres) at ng
mga sikat na banyagang aktres at aktor (tulad ni
Thalia ng “Marimar”).
Isa man lamang sa mga tandang nabanggit
ay sapat upang mabigyan ng katangiang Filipino
ang isang pelikula, subalit wala sa kanila ang
maaaring tumayo bilang esensyal na tanda. Kung
nangyari na maraming tanda ang pagka-Filipino
ng isang pelikula, maaari nating sabihin na mas
ganap ang pagka-Filipino nito. Ang pelikulang
gumagamit ng wikang Filipino, ginawa sa
bansang Filipinas, nagsasalamin ng kulturang
Filipino, at pinagbibidahan ng mga Filipino,
ay mas ganap ang pagka-Filipino kaysa sa mga
pelikang taglay lamang ang isa, dalawa, o tatlo sa
apat na tandang ito.
Ang posibilidad ng kawalan ng isang esensyal
na kahulugan ang mga ilang salita tulad ng
“Filipino” ay una nang ipinakita ni Ludwig
Wittgenstein (1953) sa kanyang pagbatikos
sa esensyalismo sa pag-unawa sa kahulugan
ng mga panlahatang salita (general terms).
Ayon sa esensyalismo, ang kahulugan ng isang
panlahatang salita ay ang iisang katangiang taglay
ng lahat ng mga bagay na itinuturing na saklaw
ng panlahatang salita. Ang esensyalismo ay
totoo sa kaso ng mga siyentipikong panlahatang
salita. Halimbawa, ang bawat isa sa mga hayop
na saklaw ng salitang “mammals” ay may
isang parehong katangian: ang pagkakaroon ng
mammary glands. Subalit ang pagkakamali ng
mga ilang pilosopo ay ang ipagpalagay na ang
lahat ng mga panlahatang salita ay makahulugan
sa parehong paraan. Ipinakita ito ni Wittgenstein
sa pamamagitan ng pagsuri niya sa kahulugan ng
salitang “laro”:
Tingnan halimbawa ang mga gawain na
tinatawag nating mga “laro.” Ang ibig kong
48 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
sabihin ay yaong mga larong pangmesa, mga
larong baraha, mga larong ginagamitan ng
bola, mga laro sa Olimpiada, at iba pa. Ano ang
pinagkapareho ng lahat ng mga ito?—Huwag
mong sabihin na: “Meron dapat pinagkapereho
ang mga ito, dahil kung wala hindi matatawag
ang mga ito na mga “laro”—sa halip ay tingnan
at pagmasdan mo kung meron ngang pareho
sa lahat ng mga ito.—Dahil kung titingnan mo
ang mga ito wala kang makikitang bagay na
pereho sa lahat, sa halip ang makikita mo ay
ang mga pagkakahawig, pagkakaugnay, at ang
buong pagkakahanay ng mga ito. Uulitin ko:
huwag kang mag-isip, sa halip ay tingnan mo!
(Wittgenstein 1953, sek. 66) (sariling salin ng
may-akda)
Ang kalimitang pagkakamali ng mga ilang
pilosopo, ayon kay Wittgenstein, ay ang akalain
kaagad, bago pa man gumawa ng pagsusuri, na
ang isang panlahatang salita ay makahulugan dahil
ito di-umano’y tumutukoy sa iisang katangiang
taglay ng lahat ng saklaw ng panlahatang salita.
Kontra dito, ipinakita ni Wittgenstein na may mga
panlahatang salita, tulad na nga ng salitang “laro,”
na ang mga bagay na saklaw nito ay walang iisang
parehong katangian kundi mga pagkakahawig
lamang, na tinawag niyang mga “malapamilyang
pagkakahawig” (“family resemblances”) (1953,
sek. 67). Tulad ng mga laro, ang pagka-Filipino
ng mga pelikulang Filipino ay hindi dahil sa iisang
katangiang taglay ng bawat isang pelikulang
Filipino, kundi dahil sa mga malapamilyang
pagkakahawig na pinagsasaluhan sa iba’t ibang
antas ng mga ito.
Ang Pagka-Filipino ng mga Akdang Pilosopiko
Ngayon, para sa pagsisiyasat sa mga
kondisyon o tanda ng pagka-Filipino ng isang
akda sa pangkalahatan, maiging magsimula tayo
sa mga walang-dudang katotohonan (ang mga
tinatawag na “truisms” o “self-evident truths”)
tungkol sa kalikasan ng isang akda; at ang mga
katotohanang ito ay ang mga sumusunod. Una,
ang isang akda ay tumatalakay sa isang paksa.
Ikalawa, ito ay isinulat ng isang tao (o higit sa
isang tao) sa isang panahon at lugar. At ikatlo,
ito ay isinulat gamit ang isang wika.5 Hango
sa tatlong katotohanang ito, ang isang akda ay
masasabing taglay ang katangiang Filipino kung
(1) ito ay tumatalakay sa mga bagay-bagay na
may kinalaman sa bansang Filipinas (halimbawa,
ng mga problemang may kinalaman sa politika at
kultura ng bansang Filipinas), (2) ito ay isinulat
ng isang mamamayang Filipino o ng isang taong
nabuhay sa kontekstong pangkasaysayan (panahon
at lugar) ng bansang Filipinas, at (3) ito ay isinulat
gamit ang wikang Filipino (o isang wika na
ginagamit sa bansang Filipinas).
Kanina ay nakita natin na ang mga kondisyon
para sa pagkapilosopiko ng isang akda ay
kailangang taglay lahat ng isang akda para masabing
pilosopiko ito. Para naman sa mga kondisyon para
sa pagka-Filipino ng isang akda, isa man lamang
sa mga ito ang taglayin ng isang akda ay sapat
na upang masabing Filipino o may katangiang
Filipino ang akdang ito. Gayunpaman, may mga
konteksto kung saan ang isa o dalawa sa mga
kondisyong ito ay ginagawang mga minimong
kondisyon para sa pagka-Filipino ng mga akda. Ito
ay isa na lamang kunbensiyon, na hango sa kung
alin sa mga naturang kondisyon ang inaakalang
kumbenyente o praktikal sa layunin ng mga nag-
uuri ng mga akda bilang Filipino.
Ito ay makikita sa kung paano pinipili ng
mga kawani ng aklatan ang mga akdang ilalagay
sa seksiyong Filipiniana sa aklatan. Ang mga
akdang nasa seksiyong Filipiniana ay mga akdang
pinaniniwalaan ng mga kawani ng aklatan na mga
Filipinong akda. Aking minsan nakapanayam ang
isa sa mga kawaning ito sa isang pamantasan na
nagdedesisyon sa kung ano-anong uri ng mga
akda ang inilalagay sa seksiyong Filipiniana ng
kanilang aklatan. Ayon sa kanya, ang iba’t ibang
mga pamantasan ay nagkakapareho sa dalawang
sumusunod na pamantayan. Una, ang lahat ng mga
akdang isinulat sa wikang Filipino, may kinalaman
man sa bansang Filipinas o wala, at isinulat man
ng mga Filipino o hindi, ay inilalagay sa seksiyong
ito. Ikalawa, inilalagay din sa seksiyong ito ang
lahat ng mga akdang tumatalakay sa mga paksang
may kinalaman sa bansang Filipinas (kalimitan
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
sa kasaysayan ng Filipinas), isinulat man ng mga
Filipino o ng mga banyaga, at isinulat man sa
wikang Filipino o sa wikang banyaga (kalimitan
sa wikang Ingles).
Subalit, dagdag naman niya, nagkakaiba ang
iba’t ibang pamantasan tungkol sa mga akdang
isinulat ng mga Filipino; at ang mga pamantasan
ay magugrupo sa dalawa. Sa unang grupo ay
ang mga pamantasang inilalagay sa seksiyong
Filipiniana ang lahat ng mga akdang isinulat ng
mga Filipino, may kinalaman man ang mga paksa
ng mga akdang ito sa bansang Filipinas o wala,
at isinulat man ang mga ito sa wikang Filipino
o sa isang wikang banyaga. Sa ikalawang grupo
naman ay ang mga pamantasan na inilalagay
lamang sa seksiyong Filipiniana ang mga akda
na isinulat ng mga Filipino na tumutalakay
sa mga paksang may kinalaman sa bansang
Filipinas, isinulat man ito sa wikang Filipino o
sa isang wikang banyaga. Sa partikular, para sa
ikalawang grupo, kung ang isang akda ay isinulat
ng isang Filipino at ito ay isinulat hindi sa wikang
Filipino (halimbawa ay ito ay isinulat sa wikang
Ingles) at ang paksang tinatalakay nito ay walang
kinalaman sa bansang Filipinas, ang akdang ito
ay hindi inilalagay sa seksiyong Filipiniana kundi
sa seksiyong pangsirkulasyon, halimbawa sa
seksiyong relihiyon o sosyolohiya, ayon sa kung
saan tungkol ang akdang ito.
Sa disiplina ng pilosopiya, kalimitang
makikita naman ang kumbensiyon sa pag-uuri
ng mga pilosopiya hango sa mga pambansang
rehiyon. Upang maunawaan ito nang husto,
tingnan muna natin ang kumbensiyon sa pag-
uuri o pagkaklasipika ng iba’t ibang uri ng
pilosopiya sa disiplina ng pilosopiya. Ang
kumbensiyong ito ay makikitang hango sa
walang-dudang pahayag tungkol sa gawaing
pilosopiko o pamimilosopiya: na ito ay may
paksa o problemang tinatalakay, gumagamit ng
metodolohiya, at nangyayari sa isang partikular
na panahon at lugar. Batay sa palagay na ito, ang
mga iba’t ibang uri ng pilosopiya ay magugrupo
ayon sa mga sumusunod na pamantayan: tema o
paksa, metodolohiya, posisyon (ang isinusulong
na kasagutan sa tanong na tinatalakay), panahon
N.M. MABAQUIAO, JR. 49
ng pagkakaganap ng pamimilosopiya, at lugar
ng pagkakaganap ng pamimilosopiya. Sa mga
pamantayang ito, malinaw na ang mga tinatawag
na Pilosopiyang Griyego, Aleman, Pranses, at iba
pa ay mga pilosopiyang inuri ayon sa lugar ng
pagkakaganap ng pamimilosopiya. Tingnan natin
ang mga pamantayang ito nang mas detalyado:
1. Ayon sa tema o paksa. Ang mga iba’t
ibang pilosopiyang batay dito ay
kalimitang tinatawag na mga sangay ng
pilosopiya. Ang mga ilang halimbawa
ay: lohika, metapisika, epistemolohiya,
etika, pilosopiya ng agham, pilosopiya
ng relihiyon, pilosopiyang panlipunan at
pampolitika, pilosopiya ng pag-iisip, at
pilosopiya ng wika.
2. Ayon sa metodolohiya. Ang mga iba’t ibang
pilosopiyang nakabatay dito ay kalimitang
tinatawag na mga tradisyon sa pilosopiya.
Ang mga ilang halimbawa ay: analitikong
pilosopiya, penomenolohiya, ermenyutika,
eksistensyalismo, at feminismo.
3. yon sa posisyon. Ang mga iba’t ibang
pilosopiyang nakabatay dito ay kalimitang
tinatawag na mga teoryang pilosopiko. Ang
mga ilang halimbawa ay: materyalismo,
duwalismo, reaalismo, rasyonalismo,
empirisismo, utilitaryanismo, hedonismo,
pragmatismo, deontolohismo, relatibismo,
instrumentalismo, kumbensiyonalismo, at
konseptwalismo.
4. Ayon sa panahon. Ang mga iba’t
ibang pilosopiyang nakabatay dito ay
kalimitang tinatawag na mga pilosopiyang
pangkasaysayan. Sa Kanlurang pilosopiya,
halimbawa, ang kasaysayan ng pilosopiya
ay kalimitang hinahati sa apat: Sinaunang
Pilosopiya (“Ancient Philosophy”),
Medyibal na Pilosopiya (“Medieval
Philosophy”), Modernong Pilosopiya
(“Modern Philosophy”), at Kasalukuyang
Pilosopiya (“Contemporary Philosophy”).
5. Ayon sa lugar. Ang mga iba’t ibang
pilosopiyang nakabatay dito ay maaari
nating tawaging mga pilosopiyang pang-
rehiyon. Ang dalawang pangkalahatang
50 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
paghahati ay ang Pilosopiyang Kanluran
(“Western Philosophy”) at Pilosopiyang
Silangan (“Eastern Philosophy”). Kasama
rin dito ang mga pilosopiyang umusbong
at yumabong sa iba’t ibang bansa, tulad ng
mga Pilosopiyang Griyego, Pilosopiyang
Aleman, Pilosopiyang Pranses, at iba pa.
Hango sa mga pamantayang ito, ang
Pilosopiyang Filipino, tulad ng mga Pilosopiyang
Amerikano, Pranses, at Griyego, ay isang uri ng
pilosopiyang ginugrupo ayon sa rehiyon o lugar na
pinagganapan o pinaggaganapan ng pilosopiyang
ito. Kung ang Pilosopiyang Griyego ay ang
mga pamimilosopiyang naganap sa bansang
Griyego at ang Pilosopiyang Aleman ay ang mga
pamimilosopiyang naganap sa bansang Alemanya,
ang Pilosopiyang Filipino, samakatuwid, ay ang
mga pamimilosopiyang naganap o nagaganap sa
bansang Filipinas.
Ngayon, ang pamimilosopiya bilang isang
proseso ng kamalayan ay isang pribadong
pangyayari at samakatuwid ay nangangailangan
ng mga kongkretong tanda para malaman
kung may pamimilosopiyang naganap o
nagaganap sa isang lugar. Kung ang mga akda
ang mga kongkretong tanda ng pagganap ng
pamimilosopiya, ang isang kongkretong tanda
naman ng pagkakaganap ng pamimilosopiya
sa isang bansa ay ang pagkamamamayan ng
pilosopo, ng taong namimilosopiya, o ng may-
akda ng akdang pilosopiko. Makikita natin na
ang pagkamamamayan ng may-akda ng akdang
pilosopiko ay isang kumbenyenteng pamamaraan
lamang upang matukoy nang kongkreto ang
lugar na pinagganapan o pinaggaganapan ng
pamimilosopiya. Ang pagkamamamayan sa
panahon ngayon ay isa na lamang konseptong legal
at hindi tulad noong araw na ito ay kultural din.
Hindi kataka-taka sa panahon ngayon, halimbawa,
na makakita tayo ng mga ilang Filipino na hindi
masasabing Filipino ang mga gawi, pananalita, at
pisikal na anyo. Sa panahon ngayon, madali nang
magpapalit-palit ng pagkamamamayan at puwede
pa nga na ang isang tao ay may dalawang uri ng
pagkamamamayan.
Sa kabuuan, isa man lamang sa mga tanda
ng katangiang Filipino ang taglayin ng isang
akdang pilosopiko ay sapat na upang magkaroon
ito ng katangiang Filipino, subalit may mga
kumbensiyon na nagtatakda ng isa o dalawang
minimong tanda sa mga tandang ito ng katangiang
Filipino. At kung sa mas maraming tanda o
kondisyon nagkaroon ng katangiang Filipino
ang isang akdang pilosopiko, mas yumayaman
ang pagka-Filipino ng akdang ito. Halimbawa,
kung bukod sa Filipino ang sumulat ng isang
akdang pilosopiko (ibig sabihin, nangyari ang
kanyang pamimilosopiya sa konteksto at lugar ng
bansang Filipinas), ang akdang ito ay sinulat pa sa
wikang Filipino at may paksang tumatalakay sa
kapakanan ng mga Filipino. Sa sumusunod, nais
kong ipaliwanag nang bahagya ang kahalagahan
ng paggamit ng wikang Filipino.
Ang isang kongkretong tanda para sa pagka-
Filipino ng mga kategoryang ginagamit ng isang
akda ay kung ang wikang ginagamit ng akdang
ito ay wikang Filipino. Ito naman ay dahil sa ang
wika ay isang depositoryo ng kultura, kung kaya
ang paggamit ng isang wika sa isang diskurso
ay nangangahulugan na rin ng paggamit sa
diskursong ito ng mga kategoryang bumubuo o
nakapaloob sa kulturang taglay ng wikang ito.
Dapat isaalang-alang dito na ang mga kategoryang
Filipino ay maaaring likas (o katutubo) o inangkin
(appropriated). Kung likas, ito ay hindi kailangang
kakaiba. Samantalang ang proseso ng pag-angkin
ay isang pamamaraan ng pagpapalawak ng
isang kultura upang mas makasabay sa takbo ng
panahon. Ang pagiging likas ng mga kategorya
ay makikita sa wika at ang pagpapalawak ng mga
kategoryang ito ay nangyayari rin sa wika. Ito ang
dahilan kung bakit napakahalaga ng paggamit ng
wikang Filipino para maisulong ang ating pagka-
Filipino sa kabuuan.
III. ISANG LOHIKONG PAGLALAGOM
Gamit ang sistema ng pagsisimbolong
makikita sa aklat nina Irving Copi at Carl Cohen
na pinamagatang An Introduction to Logic (2008),
susubukin ko ngayong ilahad ang buod ng aking
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
pagsusuri sa kahulugan at kairalan ng Pilosopiyang
Filipino gamit ang wika ng simbolikong lohika
upang mas lumitaw ang estruktura o lohika ng
pagkakaugnay-ugnay ng aking mga isinulong na
palagay at argumento. (Dahil ito ay pangunang
pagtatangka pa lamang na gamitin ang wikang
Filipino sa pagpapahayag ng mga konsepto sa
lohika, ito ay maaari pang pagbutihin.)
1. Ang konsepto ng Pilosopiyang Filipino
ay binubuo ng dalawang katangian: ang
katangian ng pagiging pilosopiko at ang
katangian ng pagiging Filipino.
1.1. A n g k a t a n g i a n n g p a g i g i n g
pilosopiko ay isisimbolo natin
bilang “Px” na ang ibig sabihin
ay “ang x ay pilosopiko”, at ang
pagiging Filipino naman bilang
“Fx” na ang ibig sabihin ay “ang x
ay Filipino.”
1.2. Mga akda (o mga kaisipang
ipinahayag sa mga akda) ang
bumubuo ng sakop ng “x” sa “Px”
at “Fx”, ibig sabihin, mga akda ang
mga makabuluhang ipalit para sa
“x” ng “Px” at “Fx”; at ito ay dahil
ang mga ibubungang pahayag sa
pagpalit ng mga akda sa naturang
“x” ay maaaring sabihing tama o
mali (ang mga pahayag na ito ay
may “truth-value”).
• Ang “Px” at “Fx” ay mga
halimbawa ng tinatawag sa
lohika na “sentential functions”
[“propositional functions”
para kay Bertrand Russell
at “functions whose values
are truth-values” para kay
Frege (sa “Function”)] na
isasalin natin bilang mga di-
kompletong pahayag. Ang “x”
dito ay tinatawag na “variable.”
[“Argument” ang tawag ni
Frege (sa “Function”) para sa
ipapalit sa “x”, “value” para sa
kahihinatnan ng pagpalit nito,
N.M. MABAQUIAO, JR. 51
at “value-range” para sa sakop
nito.]
• Ang isang pahayag ay maaaring
tama o mali. Samantala, ang
isang di-kompletong pahayag
ay maaaring posible—
kung ang bungang pahayag
sa pagkompleto nito ay
minsan tama at minsan mali,
imposible—kung ang bungang
pahayag sa pagkompleto
nito ay palaging mali, at
kailangan (“necessary”)—
kung ang bungang pahayag sa
pagkompleto nito ay palaging
tama.
2. Dahil ang pilosopiko at Filipino ay
parehong katangian ng mga akda, ang
kanilang ugnayan sa konteksto ng
pananalitang “Pilosopiyang Filipino”
ay isisimbolo natin bilang “Px • Fx” (o
kaya ay “Fx • Px”—walang maiiba sa
kahulugan kahit pagbaligtarin ang ayos
ng “Fx” at “Px” dito).
2.1. Ang “Px • Fx” ay posible at ang
tambalang pahayag (“compound
proposition”) na ibubunga ng
pagkompleto nito ay isang
conjunction. Ito ay kaiba kung
ituturing ang Filipino bilang
isang katangiang ang inuuri ay
ang katangiang pilosopiko ng
isang akda, na maisisimbolo natin
bilang “F(Px)” (Ibig sabihin, ang
x ay pilosopiko at ang pigiging
pilosopiko nito ay Filipino.) Ang
“F(Px)”, subalit, ay imposible
dahil ang katangiang Filipino
ay sumasalungat sa katangiang
unibersalidad ng katangiang
pilosopiko (ito ay magbubunga ng
isang kontradiksiyon: ang pilosopiko
ay unibersal at di-unibersal nang
sabay sa parehong pamamaraan).
2.2. Dahil isang conjunction ang
bungang tambalang pahayag sa
52 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
pagkompleto ng “Fx • Px”, ang
tambalang pahayag na ito ay tama
lamang kung parehong tama ang
mga partikular na bungang pahayag
sa pagkompleto ng “Fx” at ng “Px.”
(Ang isang conjunction ay tama
lamang kung parehong tama o tama
lahat ang mga pahayag na bumubuo
dito at mali naman kahit isa man
lamang sa mga pahayag na bumubuo
dito ay mali.)
3. Ang kasalungat ng “Px • Fx” ay “~(Px •
Fx)”. Kung ang “Px • Fx” ay tumutukoy
sa mga akdang pilosopiko at Filipino,
ang “~(Px • Fx)” naman ay tumutukoy sa
hindi mga akdang pilosopiko at Filipino
(Ang “~” dito ay simbolo para sa negasyon
ng isang pahayag.). Tatlo ang posibleng
kahulugan ng “~(Px • Fx)”:
• Una, “~Px • Fx”, na tumutukoy sa
mga akdang hindi pilosopiko subalit
Filipino;
• Ikalawa, “Px • ~Fx”, na tumutukoy sa
mga akdang pilosopiko subalit hindi
Filipino;
• Ikatlo, “~Px • ~Fx”, na tumutukoy sa
mga akdang hindi pilosopiko at hindi
Filipino.
4. Tungkol sa “Px” (mga akdang pilosopiko),
kailan masasabing taglay ng isang akda ang
katangiang pilosopiko?
4.1. May tatlong pundamental na
kondisyon:
• Una, kung ang isang akda
ay tumatalakay sa isang
pampundasyong paksa o tanong,
na isisimbolo natin bilang “Tx.”
• I k a l a w a, k u n g a n g i s a n g
akda ay gumagamit ng isang
metodolohiyang pampilosopiya,
na isisimbolo natin bilang “Mx.”
• Ikatlo, kung ang isang akda ay
nagsusulong ng mga palagay
na sinusuportahan ng mga
argumento, na isisimbolo natin
bilang “Ax.”
4.2. Dahil ang mga kondisyong ito ay
kailangang mangyari lahat para sa
isang akda para masabing taglay
ng akdang ito ang katangiang
pilosopiko, ang ugnayan ng mga
kondisyong ito ay isisimbolo natin
bilang “Tx • Mx • Ax”.
4.3. At dahil ang “Px” at “(Tx • Mx •
Ax)” ay lohikong ipinahihiwatig
ang isa’t isa (“they logically imply
one another”), isisimbolo natin ang
kanilang ugnayan bilang “Px ≡ (Tx
• Mx • Ax)” [Ibig sabihin, ang x
ay P kung at dahil lamang (“if and
only if”) ang x ay T, M, at A]. Ang
tambalang pahayag na ibubunga ng
pagkompleto ng “Px ≡ (Tx • Mx •
Ax)” ay isang biconditional, na tama
kung parehong tama o parehong
mali ang mga bahaging pahayag
nito, at mali naman kung hindi
parehong tama o hindi parehong
mali ang mga bahaging pahayag
nito.
5. Tungkol sa “Fx” (mga akdang Filipino),
kailan masasabing taglay ng isang akda
ang katangiang Filipino?
5.1. May tatlong pundamental na
kondisyon:
• Una, kung ang paksa ng akda
ay may kinalaman sa kalagayan
ng bansang Filipinas o ng mga
mamamayang Filipino, na
isisimbolo natin bilang “Bx.”
• Ikalawa, kung gumagamit ang
akda ng wikang Filipino, na
isisimbolo natin bilang “Wx.”
• Ikatlo, kung Filipino ang sumulat
ng akda, na isisimbolo natin
bilang “Sx.”
5.2. Dahil kahit isa man lamang sa mga
kondisyong ito ang kailangang
mangyari para sa isang akda para
masabing taglay ng akdang ito
ang katangiang Filipino, ang
ugnayan ng mga kondisyong ito ay
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
isisimbolo natin bilang “Bx v Wx
v Sx.” Ang “Bx v Wx v Sx” ay
posible at ang tambalang pahayag
na ibubunga ng pagkompleto nito
ay isang disjunction, na tama kahit
na isa man lamang sa mga bahaging
pahayag nito ay tama (at mali
lamang kung mali lahat ang mga
bahaging pahayag nito).
5.3. At dahil ang “Fx” at “(Bx v Wx v
Sx)” ay lohikong ipinahihiwatig ang
isa’t isa, ang kanilang ugnayan ay
isisimbolo natin bilang “Fx ≡ (Bx v
Wx v Sx)” (Ibig sabihin, ang x ay F
kung at dahil lamang ang x ay B o
kaya ay W o kaya ay S.).
6. Sa kabuuan, ang konsepto ng Pilosopiyang
Filipino ay maisisimbolo bilang “(Px •
Fx) ≡ [(Tx • Mx • Ax) • (Bx v Wx v Sx)]”
(Ibig sabihin, ang x ay P at F kung at dahil
lamang ang x ay T, M, at X, at bukod dito,
ang x ay B o kaya ay W o kaya ay S din.).
6.1. May mga kumbensiyong (tulad ng
mga kumbensiyon ng mga kawani
ng mga aklatan) nagtatakda ng isa
o dalawang minimong tanda para sa
katangiang Filipino ng isang akda.
Isaalang-alang natin, halimbawa,
ang kumbensiyong itinatakda ang
pagka-Filipino ng mga sumulat ng
mga akda bilang isang minimong
kondisyon para sa pagka-Filipino ng
mga akdang ito. Ito ay maisisimbolo
natin bilang: “Fx ≡ {Sx v [Sx • (Bx
v Wx) ]}” (Ibig sabihin, ang isang
akda ay F kung at dahil lamang
ito ay S o kaya naman, ito ay S at
bukod pa dito ay B o kaya ay W
rin). Kung isasaalang-alang ang
kumbensiyong ito sa mga akdang
itinuturing ding pilosopiko, ganito
ang mangyayaring pagsimbolo sa
Pilosopiyang Filipino: “(Px • Fx) ≡
((Tx • Mx • Ax)• {Sx v [Sx • (Bx v
Wx)] })”
7. Ngayon, para sabihing mayroong
N.M. MABAQUIAO, JR. 53
Pilosopiyang Filipino, ang kailangan
lamang ay kahit isang akda lamang na
parehong pilosopiko at Filipino.
7.1. Gagamitin natin ang simbolong
“(Эx) (Px • Fx)” (o kaya, sa mas
detalyadong pamamaraan: “(Эx)
[(Tx • Mx • Ax) • (Bx v Wx v Sx)]”)
para ipahiwatig na mayroong kahit
isang akdang maaaring ipalit sa
“x” na parehong taglay ang P at F,
o sa mas partikular na pananalita,
mayroong kahit isang akdang
pamalit sa “x” ng “Px • Fx” na ang
bungang tambalang pahayag (na
isang conjunction) ay tama.
7.2. Ipagpalagay natin na ang akdang “z”
ay parehong P at F; samakatuwid:
“(Pz • Fz) ⊃ [(Эx) (Px • Fx)]” (Ibig
sabihin, kung ang akdang “z” ay
pilosopiko at Filipino mayroong
kahit isang akdang pilosopiko
at Filipino.) At kung mayroon
ngang akdang “z”, mayroong,
sumakatuwid, Pilosopiyang Filipino.
• A n g s i m b o l o n g “ ⊃ ” a y
nagpapahiwatig ng ugnayang
kondisyonal, na isang uri ng
tambalang pahayag na mali
lamang kung ang batayang
pahayag o “antecedent” ay tama
at ang kahihinatnang pahayag
o “consequent” naman ay mali.
Ang ugnayang kondisyonal
naman ay tama sa mga ibang
kumbinasyon ng pagka-tama o
pagka-mali ng mga bahaging
pahayag (batayang pahayag at
kahihinatnang pahayag) nito.
• Ang kahulugan naman ng
simbolong “Эx”—na tinatawag
na “existential quantifier”—
ay ipinapahayag sa wikang
Ingles na “there is at least one
substitution instance of ‘x’”.
Kapag inilagay ang “Эx” sa
kaliwa ng isang di-kompletong
54 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
pahayag, ang ibig sabihin ay
posible ang di-kompletong
pahayag na ito.
KONGKLUSYON
Hango sa ating pagsusuri, masasabing
mayroong Pilosopiyang Filipino kung mayroong
kahit isa man lang na akdang parehong taglay ang
mga katangiang pagiging Filipino at pagiging
pilosopiko. Ngayon, mayroon nga bang kahit
isa man lamang na ganitong akda? Hindi
mapagkakailang mayroon. Tingnan na lamang
natin ang mga nailathalang pilosopikong sanaysay
(ang ilan sa mga internasyonal na journal sa
pilosopiya—dito walang duda ang katangiang
pilosopiko ng mga akdang ito) at aklat na isinulat
ng mga Filipino sa bansang Filipinas (ang ilan ay
gamit pa ang wikang Filipino—iyong mga ilang
nailathala sa mga lokal na journal).
Bilang pagtatapos, nais kong sagutin nang
mabilisan ang mga posibleng katuwiran para
isiping wala o wala pang umiiral na Pilosopiyang
Filipino. Una, sinasabingwala pang Pilosopiyang
Filipino dahil wala pa namang Filipinong
pilosopong kilala sa buong mundo. Ang sagot
natin dito ay iba ang usapin sa kasikatan ng
Pilosopiyang Filipino sa usapin ng kairalan
nito. Hindi kailangang sikat o kilala ang isang
bagay para ito ay umiral. May larong boksing
na sa Filipinas bago pa man naging tanyag si
Pacquiao sa buong mundo, o kaya naman ay may
larong baseball sa Filipinas kahit pa man walang
sikat na Filipinong manlalaro nito. Ikalawa,
sinasabing wala pang Pilosopiyang Filipino dahil
wala pang nababasang “Filipino Philosophy” sa
mga antolohiya ng mga librong pilosopikong
isinulat ng mga banyaga. Ito ay katulad lamang
ng naunang katuwiran. Matagal nang naririyan
ang Boracay bago pa man nailagay ang pangalan
nito sa internasyonal na listahan ng magagandang
puntahan sa mundo. Ikatlo, sinasabing walang
Pilosopiyang Filipino dahil wala namang isang
pandaigdigang pananaw ang mga Filipino. Maaari
ngang wala o wala pang isang pandaidigang
pananaw ang mga Filipino subalit hindi kailangang
magkaroon ng isang pandaigdigang pananaw
ang mga Filipino para sila ay mamilosopiya
at sumulat ng mga akdang pilosopiko. (Ang
bansang Amerika ay tinaguriang isang “melting
pot” dahil iba’t ibang lahi ng mga tao na may
kaniya-kaniyang kultura ang naninirahan dito,
masasabi ba nating may isang pandaigidigang
pananaw ang mga Amerikano? Mayroon man o
wala, walang kinalaman ito sa katotohanang may
masasabing Pilosopiyang Amerikano—at may
magagaling na mga pilosopong Amerikano. At
ganoon din sa iba pang mga bansa.) At ikaapat,
maaaring sabihing wala namang Pilosopiyang
Filipino dahil ang konseptong ito ay isang
kontradiksiyon: ang magkaroon ng katangiang
Filipino ang isang pilosopiya ay sasalungat sa
katangiang unibersalidad ng pilosopiya. Ipinakita
natin na tama ang palagay na walang nasyonalidad
ang pilosopiya (sa estriktong gamit ng salitang
“pilosopiya”), subalit ipinakita din natin na posible
ring unawain ang konsepto ng Pilosopiyang
Filipino na ang inuuri ng katangiang Filipino ay
ang mga akdang inuuri ring pilosopiko sa halip
na ang katangiang pilosopiko ng mga akdang ito.
At para sa ganitong pag-unawa, ang kailangan
lamang para masabing may Pilosopiyang Filipino
ay ang pagkakaroon ng kahit isa man lamang
na akdang pilosopikong may katangian din ng
pagiging Filipino.
MGA TALA
________________
1. Maaaring isipin na may sirkularidad na nangyayari dito.
Halimbawa, kung sabihin nating “Ang pilosopiya ni Pedro
sa pagmamaneho ay pilosopiko” maaaring isipin na tayo
ay umiikot lamang (o kaya ay isa lamang tawtolohiya
ang ating sinabi, na bagama’t tama ang ating sinabi ay
wala naman tayong idinagdag na impormasyon). O kaya
kung “Ang pilosopiya ni Pedro sa pagmamaneho ay hindi
pilosopiko” naman ang ating sinabi maaaring isiping
isang kontradiksyon ang ating pahayag (dahil paano
nangyaring di-pilosopiko ang isang pilosopiya?). Subalit,
ipagpalagay nating ang ibig sabihin ng tao na nagsabi ng
“ang pilosopiya ni Pedro sa pagmamaheno” ay katulad
ng ibig sabihin ng taong nagsabi ng “five philosophies
to enhance your love life” na tinalakay natin kanina, na
ang pilosopiya ni Pedro sa pagmamaneho ay tumutukoy
KAHULUGAN AT KAIRALAN NG PILOSOPIYANG FILIPINO
lamang sa “tips” para sa maingat na pagmamaneho upang
maiwasan ang mga aksidente. Sa ganitong konteksto, ang
ibig sabihin samakatuwid ng “Ang pilosopiya ni Pedro ay
hindi pilosopiko” ay “Ang tips ni Pedro para sa maingat
na pagmamaneho ay hindi mga ideyang pilosopiko,” kung
kaya walang kontradiksiyon dito. At ang ibig sabihin
naman ng “Ang pilosopiya ni Pedro sa pagmamaneho
ay pilosopiko” ay “ang tips ni Pedro para sa maingat
na pagmamaneho ay mga ideyang pilosopiko” ay hindi
isang pahayag na may sirkularidad, dahil ang pahayag
na ito ay maaaring tama o mali (ang pahayag na sirkular
o isang tawtolohiya ay palaging tama)—bagama’t sa
aking pananaw ay mali. Ngayon, pagmasdan naman
ang pahayag na “Ang pilosopiya ni Russell tungkol
sa lohika ay pilosopiko.” Ito ay isang halimbawa ng
pahayag na may sirkularidad, dahil dito, ang gamit ng
salitang “pilosopiya” ay estrikto. Makikita natin ito
nang malinaw kapag isinalin natin ang pahayag na ito
sa “Ang mga pilosopikong ideya ni Russell tungkol sa
lohika ay mga ideyang pilosopiko o saklaw ng disiplina
ng pilosopiya.” (Ang negasyon nito, samakatuwid,
ay isang kontradiksiyon.) Sa madaling salita, kung
may sirkularidad (o kaya ay may kontradiksiyon) na
nangyayari sa ating pagtatanong na kung ang isang
pilosopiya ay pilosopiko o hindi ay depende kung ang
gamit natin sa salitang “pilosopiya” ay estrikto o di-
estrikto.
2. Tingnan ang sanaysay ni Rudolf Carnap (1992) na
pinamagatang “Empiricism, Semantics, and Ontology”
(1992) at ang sanaysay ni John Searle na pinamagatang
“The Future of Philosophy” (1999).
3. Ito ay salungat sa mga tinawag ni Mill na mga
pangalang di-konotatibo (“non-connotative name”)
na ang kahulugan ay binubuo lamang ng denotasyon.
Halimbawa, ang kahulugan ng pangalang di-konotatibo
na “Jose Rizal” (ang mga partikular na pangalan ng tao
at lugar, para kay Mill, ay mga pangalang di-konotatibo)
ay ang partikular na tao lamang na tinutukoy nito—ang
denotasyon ng nasabing pangalan.
4. Halimbawa, ang mga akda ng ating mga pambansang
bayani ay walang dudang may katangiang Filipino,
subalit kung ang mga ito ay pilosopiko o mga pilosopiya
sa estriktong gamit ay nangangailangan pa ng pagsusuri.
Nagmumukhang parang isang parangal ang madaliang
pagturing sa mga kaisipan ng ating mga pambansang
bayani na mga halimbawa ng Pilosopiyang Filipino. Hindi
man ituring ang kanilang mga kaisipan na pilosopiko
ay buo pa rin ang kanilang kagitingan at kabayanihan.
Kapansin-pansin na sa mga ibang bansa, hindi nila
kailangang bigyan ng katulad na parangal ang kanilang
mga pambansang bayani. Ang mga akda ng mga bayani
at presidente ng Amerika, halimbawa ang mga akda
ni Lincoln, Washington, o Kennedy, ay hindi naman
nasasama sa mga antolohiya ng mga akdang itinuturing
na pumapailalim sa Pilosopiyang Amerikano.
N.M. MABAQUIAO, JR. 55
5. Dahil ang mga akda ay mga kaisipang naisulat, ang
pagka-Filipino ng mga akda ay hango lamang sa pagka-
Filipino ng kamalayan. Ang intensiyonalidad o ang
pagkadirekta ng kamalayan sa mga bagay-bagay sa
mundo (halimbawa, ang palaging pagkadirekta ng mga
paniniwala sa mga bagay bagay sa mundo—walang
paniniwala kung walang pinaniniwalaan) ang siyang
dahilan ng posibilidad ng pagkakaroon ng katangiang
Filipino ang kamalayan. Bukod sa mga bagay-bagay na
nakadirekta ang kamalayan, ang pagkadirekteng ito ay
nangyayari sa isang panahon at lugar at sa punto de bista
ng isang lupon ng mga kategorya. Ang paksa, panahon at
lugar, at mga kategorya ng kamalayan ang nagbibigay sa
kamalayan ng isang pambansa o Filipinong identidad.
SANGGUNIAN
Cam, Philip. “Teaching to Philosophize."
Regional High-Level Meeting on the Teaching
of Philosophy in Asia and the Pacific.
Universtiy of the Philippines-Diliman. May
25, 2009. Lektura.
Carnap, Rudolf. “Empiricism, Semantics, and
Ontology.” The linguistic Turn. Ed. Richard
Rorty. Chicago: The University of Chicago
Press, 1992. 72-84. Limbag.
Copi, Irving, and Carl Cohen. eds. Introduction
to Logic. 13th ed. New Jersey: Prentice-Hall,
2008. Limbag
Frege, Gottlob. “On Sense and Reference.”
Translations from the Philosophical Writings
of Gottlob Frege. Ed. P. Geach and M. Black.
Oxford: Blackwell, 1960. 56-78. Limbag
---. “Function and Concept.” Translations from
the Philosophical Writings of Gottlob Frege.
Ed. P. Geach and M. Black. Oxford: Blackwell,
1960. 21-41. Limbag.
Mabaquiao, Napoleon Jr. “Pilosopiyang Pilipino:
Isang Pagsusuri.” Philippine Social Science
Review 55: 1-4 (1998): 203-215. Limbag
---. “Kahulugan at Kairalan.” Social Science
Diliman 1: 2 (2000): 1-44. Limbag.
---. “Pilosopiya at Kamalayang Filipino.”
Daluyan: Edisyong Pangmilenyo 2001 X: 1
(2001): 236-42. Limbag.
---. “Isang Pagsusuri sa Konsepto ng Kamalayang
Filipino.” Daluyan: Edisyong Pangmilenyo
2001 X: 1 (2001): 243-254. Limbag.
56 MALAY TOMO XXIII BLG. 2
---. “Ang “‘Tunay na Dekalogo’ ni Mabini Bilang
Isang Akda sa Pilosopiyang Pilipino.” Daluyan
XIV: 1 (2007): 77-96. Limbag.
---. “Globalisasyon, Kultura, at Kamalayang
Pilipino.” Malay 19:3 (2007): 79-94. Limbag
Mercado, Leonardo. Elements of Filipino
Philosophy. Manila: Arnoldus Press, Inc.,
1976. Limbag.
Mill, John Stuart. “Of Names.” Basic Topics in the
Philosophy of Language. Ed. Robert Harnish.
New York: Harvester Wheatsheaf, 1994. 133-
141. Limbag.
Russell, Bertrand. “The Philosophy of Logical
Atomism.” Logic and Knowledge, Essays
1901-1950. Ed. R. C. Marsch. London: Allen
and Unwin, 1956. 177-278. Limbag.
Ryle, Gilbert. The Concept of Mind. New York:
Barnes and Noble, 1965. Limbag.
Searle, John. “The Future of Philosophy.” The
Royal Society 354 (1999): 2069-2080. Web
17 October 2008.
Timbreza, Florentino. Sariling Wika at
Pilosopiyang Filipino. Quezon City: C & E
Publishing, Inc., 2008. Limbag.
Wittgenstein, Ludwig. Tractatus Logico-
Philosophicus. Trans. D. F. Pears and B. F.
McGuinness. London: Routledge and Kegan
Paul, 1974. Limbag.
---. Philosophical Investigations. Trans. G. E.
M. Anscombe. New York: The Macmillan
Company, 1953. Limbag.