PAGDADALUMAT-SALITA: Kung Bakit Hindi na Hikain ang Wika ng Teorya sa Wikang Filipino ni Prof. Rhoderick V. Nuncio, Ph.D.

Departamento ng Filipino, Kolehiyo ng Malalayang Sining, Pamantasang De La Salle-Maynila Nais kong buwagin ang matagal nang paniniwala na walang kakayahan ang ating wikaang wikang Filipinona magamit sa larangan ng pagteteorya. Hindi pa raw ganap na intelektwalisado ang wikang ito sa ibat ibang larangang pang-akademya (liban na lamang daw sa panitikan) kung kayat nananatiling lingua franca pa lamang ito sa kalye. Ganyan ba kababaw ang tingin natin sa wikang Filipino? O dili kayay ganyan ang tingin nating nasa akademya sa wika ng mamamayan natin? Sa isang maliit na pulong na dinaluhan ko, talagang tingin ng iba na kapag ituturo ang isang aralin (na nakasanayan na sa Ingles) sa Filipino ay nagmumukhang mababaw daw. Sa isang pulong din, binatikos at tinarget ng pagmamaliit ang kurikulum ng Araling Filipino dahil wala pa raw corpus ng pagaaral tungkol sa Midya at Pagtuturo. Marami silang puna, lalong-lalo na ang hindi naman gumagamit ng Filipino kesyo Ingles at Ingles pa rin ang wika ng teorya, wika ng akademya, wika ng pagtuturo, ang wika ng gahum. Iyon ang akala nila. Hindi ko na bubusisiin kung anu-ano ang dahilan kung bakit tayo ganito, at silay ganoon, dahil matagal ng debate ang kababawan ng wikang Filipino. Sa akin lamang gusto kong manindigan at sabihin at gawin na ang wika ng teorya ay nakasalalay ngayon sa wikang Filipino katulad ng paniniwala ni Dr. Isagani Cruz. Nasa wikang Filipino, sa palagay ko, ang hinaharap ng teorya sa mundo. Sa wika natin mabubuo ang teoryang titingalain ng buong mundo sa darating na dantaon. (2003: 146) Ang papel na ito ay nagsimula sa mga hamong ibinabato sa atin ni Dr. Isagani R. Cruz. Kung ang mga hamong iyon ay mga bato, sa dami ng mga matatapang na hamon niya tungkol sa isyu ng wika, pagtuturo, kritika at literatura, siguradong puro pasa na tayo. Pero ang punto niya: gusto lang niya tayong gisingin! Akala natin magaling lang magdikonstrak ng texto si Isagani R. Cruz, subalit ang totooy tayo ang gusto niyang distrungkahin, idikonstrak, windangin. Ito ang bitbit ko ngayong inspirasyon dahil kung wala ang aklat na Bukod na Bukod (bukod pa sa iba pa niyang kritikal at pilosopikal na mga akda), ang tekstot texto ng kanyang kritika, ang textong si Isagani R. Cruz at ang kritikong si Isagani R. Cruz, hindi mabubuo ang dalumat ko. Hindi magiging matibay ang paninindigan ko. Tatlong sanaysay ni IRC ang magiging batayan sa panayam na ito: una, Kung Bakit Mas Dato Gid ang Wikang Filipino Kaysa Wikang Langyaw; ikalawa, Kung Bakit Hinihika ang Wika sa Kritika; ikatlot huli, Ang Wika bilang Ideolohiya o ang Wika ng Teorya bilang Teorya ng Wika.

Hindi ko nais rebyuhin ang tatlong sanaysay na ito, bagkus magsisilbing pananda at tagapag-usad ang mga ito upang palitawin ko ang aking mga argumento. Unang argumento: Naniniwala ako na may kakayahan ang wikang Filipino na magamit ito sa pagdadalumat upang higit na mapayabong ang karunungang Filipino at Araling Filipino. Ayon kay IRC, Hanganrin kong ipakita na mas mayaman ang ating wika kaysa sa banyagang wika dahil mas marami tayong salitang maitutumbas sa konseptong langyaw (2003: 84). Karugtong nito ang paglalagom ng kanyang sanaysay: Sa madaling salita, maraming salita tayong maaaring gamitin para pag-ibahin ang ibat ibang kahulugan ng iisang salitang langyaw (93). Maraming nabigay na mga halimbawa si IRC sa sanaysay na ito: kritika, teorya, kritisismo, pamumuna, panunuri, kasaysayang pampanitikan, buwis, daigdig at mundo. Ngunit ihahaylayt ko lang ang isang salita: teorya. Ang teorya na galing sa literary theory o theory ay ang pag-aaral sa pangkalahatang isyung bumabalot sa literatura, sining, at kultura, tulad ng papel ng literatura sa mundo, kung maaari ngang matuklasan ang kahulugan ng isang likhang panliteratura, o ang relasyon ng literatura sa wika (92) Ang teorya ay isang salitang langyaw na inangkop sa baybay Filipino. Ngunit kung susundin ang premis ni IRC mas angkop at mas wastong gamitin ang salitang dalumat. Mula sa etymology ng theory: Gk. theoria contemplation, speculation, a looking at, things looked at, from theorein to consider, speculate, look at, from theoros spectator, from thea a view + horan to see. (http://www.etymonline.com/index.php?term=theory) Kay Panganiban (1973) ang salitang dalumat ay kasingkahulugan ng paglilirip at panghihiraya. Sa Ingles na kahulugan, ayon kay Panganiban (1973), ganito ang ibig sabihin: very deep thought, abstract conception. Ang dinadalumat ay salita na may implikasyong abstrakto at pilosopikal. Ginagamit ang salita hindi sa payak na paraan bagkus sa mataas na antas ng pag-iisip. Sa ganitong paliwanag, samakatuwid, ginagamit ang salita bilang konsepto sa larangan ng pagteteorya. Humihiwalay sa lexical o diksyunaryong kahulugan lamang ang salita at nililirip ito sa antas ng interpretasyon. Ang kahulugan mismo ng panghihiraya ay upang maging malikhain ang isang palaisip o teorista sa kognitibong konstruksyon ng kabuluhan, kahulugan at kakanyahan ng salita bilang dalumat. Kung kayat pumapasok dito ang lisensiya ng isang iskolar o teorista na bumuo ng bagong salita sa dinadalumat na teorya . Kung susuriin natin ang teorya batay sa etymology nito nakatutok lamang ito tulad ng dalumat sa paglilirip o abstraktong konseptwalisasyon.

Ikalawa, ipinipahiwatig nito ang distansiya ng teorista bilang tagamasid, tagatanghod, tagasipat. Subalit, wala rito ang kapangyarihan ng haraya at paghihiraya na nakasahog sa konotasyon ng salitang dalumat. Samakatuwid, kung nagdadalumat ang isang palaisip, nakakapit sa isip niya ang paglilirip, pagsisid sa kailaliman ng kahulugan/penomenon at paghihiraya nito. Ibig sabihin dahil sa imahinasyon, tagakathat tagasuri siya sa pagdadalumat. Hindi lamang textual ito bagkus, visual din ang saklaw ng pagdadalumat. Visual din naman ang ipinapahiwatig ng teorya ngunit palabas ito, nakatanaw ito. Sa dalumat, sasabihin kong, internal itot nasasakop na ang pagtanaw sa labas, dahil hiniharaya na ito sa kognitibong pagtakbo ng isip, sa loob, sa ating kamalayan. Siyempre pa kailangang linawin din kung anong kontexto nakatali ang kahulugan ng teorya dahil sa ngayon maraming kahulugan ito batay sa anumang disiplinang (siyensya, agham panlipunan o humanidades) sumususo rito. Ikalawang argumento: Hindi na bansot ang ating wika, hindi na kulang-kulang ang ating vocubularyo para sa talastasang teoretikal. Hindi na totoong kailangan pa nating maghintay ng isandaang taon para maintelektuwalisa ang wikang ito. Ang Pagdalumat-Salita Sa anumang binubuong teorya, mahalaga at makapangyarihan ang wika. Bukod sa pagtingin na ang wika ay representasyon ng mundo ayon sa mga nominalista, ang wika rin ay isang instrumento na maaaring makapagpabago ng isipan ng mga tao at sa pagtagal ng panahon ng kilos ng tao. Subalit, mas tututukan ng panayam na ito ang gamit ng wika bilang wika ng teorya (Cruz, 2003: 134). Mas tatalab ang hamon sa intelektuwalisasyon ng wikang Filipino kung gagamitin ang wikang ito sa teoretikal o pilosopikal na larangan ng mga iskolar. Ibig sabihin nararapat na sa wikang Filipino nag-iisip nang analitikal at kritikal at sa wikang Filipino ito naipapahayag . Ganito rin ang paniniwala ng ibang iskolar (Cruz 2003, Lumbera 2000, Salazar 2000, Covar 1998, Atienza 1996, Enriquez 1992, Torres-Yu) na sila mismong nagtangkat nagtagumpay sa masinop at mataas na paggamit ng Filipino sa akademya. Sa ginawang paglilinaw ni I R. Cruz (2003: 134-135) sa Critical Practice ni Belsey (1980), lumitaw ang apat na konsiderasyong ito. Ayon kay Cruz, maaari nating: 1. linawin ang bagong konsepto na nais ipaliwanag ng teorista, 2. ituro ang mga bagong salita, kung mayroon man, na nilikha ng teorista para maipaliwanag ang kanyang bagong konsepto; 3. ipaliwanag kung ano ang mga bagong palagay na naghahari sa diskors ng teorista, kung ano samakatwid ang kanyang nais ipalit sa kababawan 4. kung aling mga palagay na kasama sa kababawan ang binabatikos ng diskors, hindi lamang ng nilalaman nito kundi pati na ang estilo o estratehiya ng pagsulat nito. Isang punto lang naman ang hindi ako sang-ayon, ang salin ng common-sense bilang kababawan. Ang wika ay isang ideolohiya,

wika ni IRC (131). Sa tingin ko ito ang diskurso ng balana. At dahil sinabing nakasahog ang kababawan sa wika, dahil wika ang kongkretong manifestasyon nito, magiging kontradiksyon ang pagwaksi sa kababawan o common sense upang linangin ang wika ng teorya sa wikang Filipino at pagdadalumat-salita. Dalawa ang paliwanag ko rito: Una, ang commonsense, ang balon ng kaalaman at kamalayan ng mga tao upang silay kumilos at makipagdiskurso sa pang-araw-araw nilang buhay. Ito ang kasangkapan nila sa pag-unawa ng mga ordinaryo at maski mga komplikadong bagay-bagay sa buhay nila. Dito nanggagaling ang sumatotal ng makabuluhang pagkilos nila batay sa nabuong paniniwala at hinuha bunsod ng pagdanas o karanasan nila. Common-sense na umiyak tayo sa palabas na madrama. Siyempre dahil common-sense nga ito. Tumawa kung talagang nakatatawa. Magdala ng payong kung makulimlim ang langit. Sa normal at normatibong takbo ng buhay natin, napakahalaga ng pagkakaroon nito. Di nga bat ang kulang sa ganitoy nababansagang mahina ang pag-iisip. Natatanging kaloob sa atin ito dahil ito ang dahilan kung bakit nagbreakdown ang mga riserts tungkol sa Artificial Intelligence dahil ang kaya lang iproseso ng kompyuter o computational system ang impormasyon ngunit hindi ang common-sense na tulad sa isang tao. Ikalawa, ang gusto kong sabihin ay ganito. Mahalaga ang balanang pananaw dahil nakasandig dito ang pagdadalumat. Totoo ngang sa artikulasyon at presentasyon ng dalumat/teorya pinahihirap ng mga teorista/palaisip ang kanilang isinusulat, dahil common-sense din naman, para mag-isip ang babasa nito at lalo pang paghusayan ang pagunawa rito. Ika ngay winiwindang tayo para ang hindi obvious ang lumabas, kundi ang iba pang maaaring kahulugan. Kung kayat ang function ng pagdadalumat ay hindi para idikonstrak ang balanang pananaw, kundi bukod pa sana sa pagkakaroon ng ganitong pananaw, mabuksan ang iba pang posibilidad ng pag-unawa. Hindi maaaring maging kababawan ang common-sense dahil sa halos lahat ng pagkakataon, ito ang nakalitaw at nakalutang sa inaaakala nilang paraan ng pag-unawa sa praktikal na pamumuhay nila. Ang tungkulin ng teoristat palaisip ay palawakin pa ang palaisipan ng buhay at realidad. Para sa karaniwang tao hadlang nga ang balanang pananaw para usisain pa ang ibang kaisipan at palaisipan. Ito rin ang kapangyarihan ng wika at ito nga ang layunin ng panayam kung bakit kailangang nasa wikang Filipino ang pagdadalumat dahil sa wikang balana manggagaling ang dalumat. Nakasanayan na kasi na ang wikang Filipino ay wika lamang sa komunikasyon ng mga karaniwang tao, wika ng midya at showbiz, at wika lamang sa kababawan. Subalit kailangang maging wika ito ng ating diwa, sa mataas na antas ng pag-iisip ng mga Filipino. Hindi rin naman inosente ang wika ng teorya. Ang lahat ng wika ay may pinagbubukalang ideolohiya. Ang wika ng teorista/palaisip ay nagpapahiwatig ng

posisyon ng kapangyarihan. Ika ngay bunga ito ng social capital ayon kay Bourdieu na taglay ng isang nakapag-aral, titulado, at kahit paano mataas ang katayuan sa buhay kumpara sa iba. Kung kayat dahil dito, natural din na magkaiba talaga ang kayarian ng wika ng balana at wika ng akademya. Tunghayan natin kung ano ang pagdadalumat-salita. Ang pagtatangkang teoretikal, alinsunod sa paglikha ng bagong salita at katuturan nito, ay tatawaging pagdadalumat-salita. Ano ang pagdadalumat salita? Tinatawag na dalumat-salita ang paggamit ng wika sa mataas na antas ng pagteteorya batay sa masusi, masinop, kritikal at analitikal na paggamit ng mga salitang kumakatawan ng mga ideya at kaalamang nagiging konsepto sa malalimang pag-uurit paggamit nito. Tinitingnan sa paraang ito ang ugnayan ng salitang ugat at ang varyasyon ng mga pagbabanghay ng salita na nagluluwal ng sanga-sangang kahulugan (Nuncio at Morales-Nuncio 2004: 167). Ganito ang ilang paraan ng pagdadalumat-salita ng ilang kritiko, teorista, at palaisip sa ibat ibang disiplina. 1. Pag-imbento/pagkatha ng mga bagong salita/konsepto: Pilipinolohiya ni Covar, Pantayong Pananaw ni Zeus Salazar, Pamathalaan ni Consolacion Alaras, Sarilaysay ni Rosario Torres-Yu. 2. Pagsasalin at pagdagdag ng kahulugan: kritika, anda, at gahum ni IRC, loob at labas 3. Pag-aangkop/rekontekstuwalisasyon: Sikolohiyang Pilipino ni Virgilio Enriquez, kasaysayan bilang salaysay na may saysay at pag-uulat sa sarili; Dating bilang pagdadalumat sa estetikang Filipino ni Lumbera. Dagdag pa natin ang naging ilang kontribusyon ko sa pagdadalumat-salita. Kaakuhan-pag-ako ng sarili (ako) sa kanyang pagkatao, pagkakakilanlan Pantawang pananaw-kapangyarihan ng tawa na tumuligsa at mang-uyam sa mga nasa kapangyarihan; ang tawa bilang kritika Sangandiwa (kasama ang aking asawa sa pagkatha nito)-kalikasan ng Araling Filipino bilang multidisiplinari ang lapit, multikultural at multilinggwal ang mga konsiderasyon sa pag-aaral nito. Pagsasanga-sanga ng mga talastasang pangkalinangan sa loob at labas ng bansa na may lalim at lawak. Kaisahan ito ng pagkakaiba-iba ng diwa at kabuuan din ng maramihang pakikisangkot tungo sa mapanaklaw at malawakang kapilipinuhan ng sarilit bansa (2004: 167). Ikatlong argumeto: Nasa atin mismong kalinangan o kultura, sa balanang pananaw, at makaFilipinong diskurso sa tulong ng ating wika ang pagbubukulan ng wika ng dalumat/teorya natin. Sa bahaging ito, nais kong talakayin ang pagdadalumat-salita ng sanghiyang upang ipakita sa inyo ang detalye at kabuluhan nito sa kasalukuyang panahon, sa penomenon ng internet. Sisimulan ko ito sa hambingan ng morpolohiya at pagdadalumat-salita. Maaaring sabihin na magkahawig ang morpolohiya at ang pagdadalumat-salita. Ang morpolohiya ay isang sangay ng pag-aaral sa linggwistiks. Ayon kina Santiago at Tiangco (1991) pag-aaral ito sa mga morpema ng isang wika at ng

pagsasama-sama ng mga ito upang makabuo ng salita. Ang bawat salita ay maaaring binubuo ng salitang-ugat at ng mga panlapi. Binanggit din nina Santiago at Tiangco (1991:108) na ang panlapi bilang yunit ng salita ay tinatawag ding di malayang mga morpema, sapagkat walang sariling katuturan ang mga salitang ito kung hindi idudugtong o ilalapi sa ibang mga yunit salita na tinatawag bilang mga morpema. Katulad halimbawa ng salitang magbasa; binubuo ito ng dalawang yunit morperma: mag+ (unlapi, unang yunit morpema) at basa (salitang ugat, ikalawang yunit morpema). Ang mag+ ay hindi nakakatayong-sariling salita (sa ponolohiya, ponema ito na tinatawag ding pantig), walang sariling katuturan kung hindi ilalapi sa ibang salita. Sa ganitong mabusising pagtanaw sa wika, bubuksan ang binubuong pagteteorya sa wika. Magkahawig man sa proseso, hindi magkatulad sa maraming bagay ang morpolohiya at pagdadalumat-salita . Pansinin ang talahanayan sa ibaba: Morpolohiya Pagdadalumat-salita Tipo/kinabibilangang pag-aaral linggwistik metalinggwistik Tipo ng palabuuan ng salita denotatibo konkreto konotatibo Abstrakto/teoretikal Uri ng pag-unawa linggwistiko pilosopikal Pagpapakahulugan gramatikal diskursibo Talahanayan 1.1 Pagkakaiba ng Morpolohiya at Pagdalumat-salita Ang pag-unawa sa salita sa morpolohikal na istruktura ay linggwistikong nakabatay sa kumbensyonal na pamantayan. Ibig sabihin higit nang alam ng nakararami ang salita at kahulugan nito. Samantala, ang isang katangian ng dalumat-salita ay hindi ito matatagpuan sa anumang diksyunaryo, dahil nga sa bagong mga salita-konsepto ito at dahil arbitraryo itong nilikha ayon sa pangangailangang teoretikal. Sa pagpapakahulugan sa natural na wika , ibig sabihiy wikang ginagamit ng nakararami sa komunidad ng gumagamit (nagwiwika) nito, hinuhugot ang kahulugan sa istruktural-gramatikal na kaayusan ng salita. Ang pagpapalagay na walang sariling kahulugan ang pantig o unlaping mag+ ay nabuo bilang mga koda o batas sa pag-aaral ng wika. Samantala sa dalumat-salita, diskursibo ang pagpapakahulugan, hindi natatali sa istruktura ng wika o sa mga batas nito lamang ang pagpapakahulugan, bagkus winawari ito batay sa partikular at kabuuang signifikasyon nito sa ibang usapin. Imbis na textual (panloob-suri sa wika), intertextual (panlabas-suri) ang nagiging hantungan ng pagdadalumat-salita. Ang panloob-suri ay tinatawag na linggwistikong analisis, samantalang ang panlabas-suriy diskors analisis (Tannen 1993, Fairclough 1995, Van Dijk 1997, Georgakopoulou at Goutsos 1997). Kultural (Kontextualisasyon at Konseptuwalisasyon) Madalas sabihin ng mga iskolar na magkatambal ang wika at kalinangan. Sa isang banda, tama ito sa dahilang binubuhay ng bawat isa ang isat isa. Nasa kalinangan mismo mahihinuha ang konteksto ng wika, kung papaano binibigyang lalim at salaysay ang salita sa partikular na gamit, at ang wika sa kabuuang signifikasyon

nito. Hindi masalimuot na relasyon ito. Ika ngay kung gusto mong matutunan ang isang buhay na banyagang wika o lokal na wika, nangangailangang mamalagi sa sisidlan nitong kalinangan. Kailangang makibagay, makibahay at makipamuhay. Sa fanksyonal na pagtingin, ang wika ang ginagamit para sa transmisyon ng kultura, para manatiling buhay ito. Ang wika sa isang kalinangan o kultura ay kumbensyonal na ginagamit at nauunawaan. Napag-alaman at alam ito ng mga kabahagi ng kulturang iyon dahil na rin sa mahabang panahong paggamit nito at dahil sa nakasahog ito sa aktibong ritwalisasyon ng kultura. Ibig sabihin nito, ang wikay ritwal na praktika at praktika ng ritwal sa nasabing kalinangan. At sa kaligiran nitong mga kalinangan na may iba pang wika, nabubuhay pang lalo ito, lumalaganap at nagiging tampulan ng kuryosidad at higit pang pag-aaral. Ang salitang sanghiyang ay hindi nalalayo sa ganitong pagpapalagay. Sa kultural na kahulugan nito, ang sanghiyang ay isang ritwal-sayaw sa Alfonso, Cavite. Kilala ito bilang sayaw sa apoy ng mga naninirahang may taimtim na pagtanaw sa bisa ng mapagkalingang kapangyarihan ng ritmo, ritwal at paniniwala. Ritmo ito dahil sa pisikal na pakikilahok ito ng buong katawan na sinasabayan ng chant habang nagsasayaw. Ritwal ito sa dahilang isinasagawa ito ng isang pamayanan sa ilang makabuluhang gawain tulad ng pagpapagaling ng sakit, pag-aalay sa Kataas-taasan, at pakikipagkapatiran. Sa ganitong tradisyonal na ritwal, isang grupo ng pesanteng nakapaa ay umaapak sa nagbabagang uling, na warit nasa kalagayan ng kapayapaan at hindi nakakaramdaman ng init/sunog, at walang pagpapaliwanag ng kanilang ritwal sa pamamagitan ng kahit anong sakit; sa katunayan, silay tila naiiba ang kamalayan sa pagkakatiwala nila sa kanya, ang tagalikha ng apoy at kaluluwa (Azurin 1995: 91). Sinasabi ng mga experto na nagkakaroon ng altered-state of consciousness ang mga lumalahok sa ganitong gawain. Parang isang trance ang nagaganap, na pakiwariy humihiwalay ang isipan sa katawan o hindi namamalayan ng katawan ang sakit at pagbabago rito habang pumapaloob sa ganitong saysikal na kondisyon ng pag-iisip o pagtutok ng isip sa isang bagay, kamalayan, at kalagayan. Ganito ang naging obsebasyon ni Jaime Bulatao, isang kilalang clinical psychologist: Kapag nasa trance na sila, magsasayaw sila sa ibabaw ng nagbabagang uling, pabalik-balik na nakapaa sa loob ng sampung minuto. Pagkatapos ng seremonya, sampung minuto pa ang dasal-pasasalamat, bago sila manumbalik mula sa trance. Tiningnan ko ang kanilang mga paa. Walang sugat/sunog. Buong-buo ang kanilang malay sa katatapos nilang sayaw, ngunit mayroong pakiramdam ng matinding saya habang nagsasayaw sila(sa Azurin 1995: 92). Ito ang kontextual na kahulugan ng sanghiyang batay sa kultural na sandigan nito. Kumbagay kailangang ilatag ito dahil ang mga elementot karanasan ay magiging pundasyon sa

mga susunod na hakbang sa pag-aaral na ito, lalong-lalo na sa pagdadalumat-salita nito. May mangilan-ngilang pag-aaral na rin ang tumutok sa sanghiyang, kina Austria at Calairo (2000) tinawag nila itong sahiyang at dinala ang diskurso nito sa ibang level: sa pagsulat ng kasaysayan ng Cavite. Hinambing nila ang elementot karanasan ng sanghiyang sa ibat ibang diskursong pangkasaysayan ng Cavite. Sa pagaaral na ito dadalhin din sa ibang diskurso ang salita/konseptong sanghiyang. Dadalhin ito sa mundo ng internet. Dekontextualisasyon Sa ganitong pag-aangkat sa ibang usapin ng salita/konseptong sanghiyang, huhugutin ito mula sa pinagbukalang kontexto, sa kultural na katuturan nito at ipapalagay ito bilang bukas na signos/senyal na maaaring unawain sa ibang larangan. Hindi titingnan ang sanghiyang sa puntadebista ng folk religion, na unang binasa ng ilang antropologo at sikolohista tulad nina Azurin at Bulatao. Paglalaruin ang mga salita/konsepto kaugnay ng dalumat ng sanghiyang bilang malikhaing operasyon ng kognitibong kakayahan ng teorista. Sasahugan ito ng kritikal/analitikal na operasyon ng isip upang maging kapanabayang lapit sa malikhaing bisa sa teoretikal na larangan. Higit sa lahat titingnan ito sa ubod ng katuturan nito bilang makabuluhang gawain, bilang penomenon at bilang diskurso. Pananatilihin ang mga elementong ritwal at ritmo ngunit babaguhin ang huling kategorya ng paniniwala bilang functional at hindi sa konotasyong relihiyoso, sa halip sa bagong basa nito: isang cybernetic na relasyon na kung saan pumapasok sa ibang estado ng kamalayan at pananaw ang GNI. Sa ganitong lapit nagkakaroon ng pagpapabago sa galaw, kilos at pananaw ng mga gumagamit ng internet. Sa kabuuan ang dekontextualisasyon ay pagbabago ng dulog, pagpapalit ng pansipat, at pagtanaw sa ibang paradaym, sa ibang tunguhing teoretikal. Sa ganitong paraan magiging buhay ang ating mga salita hindi lamang ng talastasang pang-araw-araw, bagkus ng talastasang makabuluhan sa ating binubuong karunungang Filipino. Rekontextualisasyon at Rekonseptuwalisasyon Mula sa pagwawari sa kultural na gamit at pagiging malay sa mawawalang kontexto, ibang lapit at dulog ang siyang magpapaangat nito sa ibang level ng usapin o diskurso. Nabanggit na ang tinutukoy na ibang level o diskurso ay ang diskurso at penomenon ng internet. Papaano pumapasok ang rekontextualisasyon at rekonseptuwalisasyon ng sanghiyang sa kontexto ng internet? Ano ang dulog at paradaym upang mawari, mabuo at maunawaan ito? Bakit kailangan ang rekontextualisasyon? Anu-ano ang ibat ibang kahulugan at/o pagdadalumat salita ng sanghiyang? Diskurso Rekonseptuwalisasyon (Dalumat-salita) Rekonstextualisasyon Metadiskurso (pagdidiskurso sa diskurso ng internet at mga pananaw ukol dito) Pagsanghiyang Pagtatahi sa diskurso ng postmodernong diskurso, modernong kondisyon sa gitna ng bulusok ng praktis sa

Teknolohiya ng Impormasyon at Komunikasyon (TIK) o Information & Communication Technology (ICT) Penomenon ng kompyuter, internet at tao Pagkahiyang, Hiyang Datos sa kasaysayan at mga gumagamit ng internet. Pagtalakay sa ibat ibang digri ng paggamit ng konsepto ng hiyang tungkol sa relasyon ng tao at kompyuter Cybernetic, ang isyu ng kaakuhan (identity) at pamayanan (community) Kasanghiyang [Ka(i)sanghiyang] Problematisasyon sa relasyong cybernetic: dualismong external sa mundo ng internet at kabuuang pumapaloob sa mundo ng internet Adiksyon sa Online game at diskurso ng kaakuhan at pamayanan hinggil dito Sanghiyang Ritmo, ritwal, paniniwala at pagkahiyang sa mundo ng online game at sa internet mismo Talahanayan 1.2 Rekonseptuwalisasyon ng Sanghiyang Teoretikal na Lapit/Lapat Sa ganitong punto ipapasok ang binubuong teorya, una ang sanghiyang bilang lapit, at ikalawa, bilang lapat. Isang pagdulog, pananawpananaliksik o paradaym ang lapit. Ito ang nagbibigay sukat sa sipat o pagtingin sa gagawing paliwanag at interpretasyon sa mga datos ng pananaliksik na ito. Samantala, ang sanghiyang bilang lapat ay nangangahulugang frame o kuwadro. Ito ang nagbibigay hugis sa ginagawang pagsusuri, ito ang banghay ng analisis. Kung kayat may mga modelo, iskima, at dayagram upang matuntun ang direksyon ng pagteteorya sa madawag na diskurso at praktis ng internet, gayundin, upang maunawaan nang lubos ang binubuong diskurso at teorya o mga teorya sa pag-aaral na ito. Tatalakayin isa-isa ang mga ito. Linggwistiko semantikong pagsipat Sa mga taga-Alfonso, ang salitang sanghiyang ay isang buong termino kung uunawain mula sa kanilang lokal na pananaw. Hindi tinitingnan ang salitang ito sa kasaysayan ng pagkabuo ng salita, kundi tinitingnan sa kultural na pinagmulan nito. Kalinangang-bayan ang bumabalot na kontexto sa pinagmulan ng salita, na kung saan ang salita ay hindi nagiging salita lamang, bagkus winawari ito batay sa makabuluhang gawaing nakakabit sa salitang iyon. Kung kayat kina Austria at Calairo (2000), ang sahiyang o sanghiyang ay base sa lumang alamat. Ayon sa alamat may ilang mga bata ang nahatulang mamatay. Inutos ng hari na sunugin sila. Ngunit dala ng matindi at masidhing pananampalataya kay Bathala, silay nakaligtas. Hindi sila nasunog! Manghang-manghang pinanuod ng hari at ng lahat ng mga saksi ang mga bata habang nagsasayaw sa galak ng mga ito sa ibabaw ng mga maiinit na baga. Itong sayaw sa kagalakan na ito ang siyang inaalala ng mga mananayaw ng sahiyang sa pamamagitan ng ritwal na paglalakad sa mga buhay na baga (Austria at Calairo 2000: 2). Subalit, sa pagtatangkang teoretikal sisikaping banghayin at baybayin ang mayamang diwang nakapaloob sa salita/termino/konseptong sanghiyang. Sa rekontextualisasyong ito hindi na ito yaong kumbensyonal na salitang nakatali sa kultural nitong kontexto, kundi magiging isang konstrak

teoretikal na konstrak. Sa pagdadalumat-salita ng sanghiyang, binubuo ito ng dalawang salita: (1) sang+, at (2) hiyang. Kung wawariin, lumalabas na isang hiyang ang katuturan nito. Batay sa masusing paghihimay ng salita, maaari nating banghayin pa nang lubos ang konstrak na ito: Banghay ng salita Kahulugan/Rekontextualisasyon sang+ Panlapi [isa+ng]: pambuo ng pangngalan at nagsasaad ng kabuuan (UP Diksyunaryo) hiyang 1. Pang-uri: anumang bagay na akma, angkop o lapat (UP Diksyunaryo) 2. adj. suited, compatible, agreeing (as medicine, food, company, etc.) / Syn. Bagay, agpang, akma, tama, tapat (Panganiban 1973) sanghiyang: 1. mundo o kabuuan ng anumang karanasan at kamalayan na may kaangkupan/kaakmaan ang dalawa o higit pang mga bagay, tao, at kalagayan sa isat isa. 2. pakiramdam sa karanasang nilalapatan ng kaginhawaan at kaangkupan na nag-uugnay sa tao, bagay, konsepto, diskurso Talahanayan 1.3 Pagbabanghay ng salita/konseptong sanghiyang May apat na level na maaaring dalumatin sa digri ng pagpapakahulugan sa salitang hiyang batay sa ibat ibang gamit nito sa isang (a) tipikal, at (b) teoretikal na diskurso: A. Tipikal na talastasan (kumbensyonal na gamit ng salitang hiyang) Unang level: may kinalaman sa relasyong tao at bagay (hal. Hiyang ako sa shampoo na yan.) Ikalawang level: relasyon ng tao sa tao (Magkahiyang kami , kaya ngat magpapakasal na kami sa Mayo?) [mula sa varyasyon ng gamit sa Tesauro ni Panganiban 1973] Teoretikal na diskurso (kinonstrak na gamit sa antas ng pagteteorya) Ikatlong level: relasyon ng tao sa konsepto, diskurso at praktis (Hiyang akong mag-internet. Hiyang ang mga kapitalista sa diskurso ng globalisasyon.) Ikaapat na level: relasyon ng diskurso sa konsepto, iba pang diskurso, at praktis na tumatalakay sa isang kabuuan o malakihang pananaw. (Magsanghiyang ang postmodernismo at usapin ng multikulturalismo. Ang sanghiyang ng modernong kalagayan at praktis ng ICT sa bansa ay madaling nararamdaman ng mga nasa middle class.) Talahanayan 1.4 Tipikal at Teoretikal na Diskurso ng hiyang/sanghiyang Eskima ng Sanghiyang at Paglalapat nito sa Buong Pag-aaral Metadiskurso Pagsanghiyang Ideolohiya at Diskurso (ideational at interpersonal) Ritmo Ideolohiya Ritwal Paniniwala Modernidad/postmodernidad (intelektuwal) Globalisasyon (politikal-ekonomiya) Cyberkulturang popular (kultural) Teknolohiya ng impormasyon at komunikasyon (praktikal/instrumental) (pook at panahon) interpersonal ideational Dalumat Paradaym (relasyon ng tao, kompyuter at internet) Komunikasyon hiyang isang hiyang (sanghiyang) ka-isang-hiyang (kasanghiyang) sanghiyang Makina Extensyon Cybernetic intrapersonal interpersonal intertextual Praktika (Penomenon) Konsepto ng Kaakuhan at Pamayanan/Samahan Mga Implikasyon Intrapersonal Blogging Interpersonal (dalawahan) Chat Interpersonal (networking) Friendster Interpersonal

(pamayanan/ samahan) Layadimasupil Pinoyexchange Intertextual (hybrid) Online game (Ragnarok) Kaakuhan (maximum) Kaakuhan (maximum) Kaakuhan (maximum) Pamayanan (minimum) Kaakuhan (minimum) Pamayanan (maximum) Kaakuhan (maximum) Pamayanan (maximum) Konklusyon ng pag-aaral Kongklusyon Sa kasalukuyang literatura ng pag-aaral sa internet na nakasulat sa Ingles, wala pang salitang naimbento upang saklawin ang penomenon ng relasyon ng tao, kompyuter at tao. Pinag-aaralan nila ito sa larang na computer mediated communication. Tanging sa pagitan ng tao at kompyuter sila may bansag, ang cybernetic relationship. Ngunit sa pangyayaring mga tao mismo ang magkakaugnay sa internet na pinapagitnaan ng iskrin ng kompyuter at ng virtual na mundo ng internet, wala pa silang salita para rito. Individuated pa ang katawagan nila batay sa ispesipikong feature at gamit ng internet: users, online game addicts, chatters, surfers, bloggers. Sa wikang Filipino pa lamang, ang sanghiyang, ang may malawak at makabuluhang pakahulugan sa ugnayan ng mga tao sa cyberspace. At sa aking palagay, kung dadalumatin natin ang ating sariling wika, ang ating sariling mga salita, matutuklasan natin ang kaugnayan natin sa ating kalinangan, kinapopookan at kapwa. At upang dagdagan ang pangarap ni IRC: ang mga salita/dalumat naman natin ang isasalin at isasama sa mga antolohiya sa kritika, teorya at pilosopiya. Sila naman ang mamimilipit sa pagbigkas ng ating mga salita, at sila naman ang pagkakamot ng ulo kung paano ito isasalin o kung pananatilihin ba ang naturang salita. Naniniwala akong darating din sila sa ganyang punto. Kailangan lamang maging malikhain at kritikal tayo sa pagdadalumat, lalong higit kung nakatapak lagi tayo sa lupa at sa ating tinubuang lupa. Maraming salamat po!