PAGDALUMAT-SALITA TUNGO
SA PAGTETEORYANG FILIPINO
PANAYAM DR. ISAGANI R. CRUZ
(binasa sa DLSU noong Nobyembre 13,
2008)
PAGDADALUMAT-SALITA: Kung
Bakit Hindi na Hikain ang Wika ng
Teorya sa Wikang Filipino
ni Prof. Rhoderick V. Nuncio, Ph.D.
Departamento ng Filipino, Kolehiyo ng
Malalayang Sining, Pamantasang De La
Salle-Maynila
Nais kong buwagin ang matagal nang
paniniwala na walang kakayahan ang ating
wika—ang wikang Filipino—na magamit sa
larangan ng pagteteorya. Hindi pa raw
ganap na intelektwalisado ang wikang ito sa
iba’t ibang larangang pang-akademya (liban
na lamang daw sa panitikan) kung kaya’t
nananatiling lingua franca pa lamang ito sa
kalye. Ganyan ba kababaw ang tingin natin
sa wikang Filipino? O dili kaya’y ganyan ang
tingin nating nasa akademya sa wika ng
mamamayan natin?
Sa isang maliit na pulong na dinaluhan ko,
talagang tingin ng iba na kapag ituturo ang
isang aralin (na nakasanayan na sa Ingles)
sa Filipino ay nagmumukhang mababaw
daw. Sa isang pulong din, binatikos at
tinarget ng pagmamaliit ang kurikulum ng
Araling Filipino dahil wala pa raw corpus ng
pag-aaral tungkol sa Midya at Pagtuturo.
Marami silang puna, lalong-lalo na ang hindi
naman gumagamit ng Filipino kesyo Ingles
at Ingles pa rin ang wika ng teorya, wika ng
akademya, wika ng pagtuturo, ang wika ng
gahum.
Iyon ang akala nila. Hindi ko na bubusisiin
kung anu-ano ang dahilan kung bakit tayo
ganito, at sila’y ganoon, dahil matagal ng
debate ang “kababawan ng wikang Filipino”.
Sa akin lamang gusto kong manindigan at
sabihin at gawin na ang wika ng teorya ay
nakasalalay ngayon sa wikang Filipino
katulad ng paniniwala ni Dr. Isagani Cruz.
Nasa wikang Filipino, sa palagay ko, ang
hinaharap ng teorya sa mundo.
Sa wika natin mabubuo ang teoryang
titingalain ng buong mundo sa darating na
dantaon. (2003: 146) Ang papel na ito ay
nagsimula sa mga hamong ibinabato sa atin
ni Dr. Isagani R. Cruz. Kung ang mga
hamong iyon ay mga bato, sa dami ng mga
matatapang na hamon niya tungkol sa isyu
ng wika, pagtuturo, kritika at literatura,
siguradong puro pasa na tayo.
Pero ang punto niya: gusto lang niya tayong
gisingin! Akala natin magaling lang
magdikonstrak ng texto si Isagani R. Cruz,
subalit ang totoo’y tayo ang gusto niyang
distrungkahin, idikonstrak, windangin. Ito
ang bitbit ko ngayong inspirasyon dahil
kung wala ang aklat na Bukod na Bukod
(bukod pa sa iba pa niyang kritikal at
pilosopikal na mga akda), ang teksto’t texto
ng kanyang kritika, ang textong si Isagani R.
Cruz at ang kritikong si Isagani R. Cruz,
hindi mabubuo ang dalumat ko.
Hindi magiging matibay ang paninindigan
ko. Tatlong sanaysay ni IRC ang magiging
batayan sa panayam na ito: una, Kung Bakit
Mas Dato Gid ang Wikang Filipino Kaysa
Wikang Langyaw; ikalawa, Kung Bakit
Hinihika ang Wika sa Kritika; ikatlo’t huli,
Ang Wika bilang Ideolohiya o ang Wika ng
Teorya bilang Teorya ng Wika. Hindi ko nais
rebyuhin ang tatlong sanaysay na ito,
bagkus magsisilbing pananda at tagapag-
usad ang mga ito upang palitawin ko ang
aking mga argumento.
Unang argumento: Naniniwala ako na Kay Panganiban (1973) ang salitang
may kakayahan ang wikang Filipino “dalumat” ay kasingkahulugan ng “paglilirip”
na magamit ito sa pagdadalumat at “panghihiraya”. Sa Ingles na kahulugan,
upang higit na mapayabong ang ayon kay Panganiban (1973), ganito ang
ibig sabihin: very deep thought, abstract
karunungang Filipino at Araling
conception. Ang dinadalumat ay salita na
Filipino.
may implikasyong abstrakto at pilosopikal.
Ayon kay IRC, “Hanganrin kong ipakita na
Ginagamit ang salita hindi sa payak na
mas mayaman ang ating wika kaysa sa
paraan bagkus sa mataas na antas ng pag-
banyagang wika dahil mas marami tayong
iisip. Sa ganitong paliwanag, samakatuwid,
salitang maitutumbas sa konseptong
ginagamit ang salita bilang konsepto sa
langyaw” (2003: 84). Karugtong nito ang
larangan ng pagteteorya. Humihiwalay sa
paglalagom ng kanyang sanaysay: “Sa
lexical o diksyunaryong kahulugan lamang
madaling salita, maraming salita tayong
ang salita at nililirip ito sa antas ng
maaaring gamitin para pag-ibahin ang iba’t
interpretasyon.
ibang kahulugan ng iisang salitang langyaw”
(93). Ang kahulugan mismo ng panghihiraya ay
upang maging malikhain ang isang palaisip
Maraming nabigay na mga halimbawa si
o teorista sa kognitibong konstruksyon ng
IRC sa sanaysay na ito: kritika, teorya,
kabuluhan, kahulugan at kakanyahan ng
kritisismo, pamumuna, panunuri,
salita bilang dalumat. Kung kaya’t
kasaysayang pampanitikan, buwis, daigdig
pumapasok dito ang lisensiya ng isang
at mundo. Ngunit ihahaylayt ko lang ang
iskolar o teorista na bumuo ng bagong salita
isang salita: teorya.
sa dinadalumat na teorya . Kung susuriin
Ang teorya na galing sa literary theory o natin ang teorya batay sa etymology nito
theory ay ang “pag-aaral sa pangkalahatang nakatutok lamang ito tulad ng dalumat sa
isyung bumabalot sa literatura, sining, at paglilirip o abstraktong konseptwalisasyon.
kultura, tulad ng papel ng literatura sa
Ikalawa, ipinipahiwatig nito ang distansiya
mundo, kung maaari ngang matuklasan ang
ng teorista bilang tagamasid, tagatanghod,
kahulugan ng isang likhang panliteratura, o
tagasipat.
ang relasyon ng literatura sa wika” (92) Ang
teorya ay isang salitang langyaw na Subalit, wala rito ang kapangyarihan ng
inangkop sa baybay Filipino. haraya at paghihiraya na nakasahog sa
konotasyon ng salitang dalumat.
Ngunit kung susundin ang premis ni IRC
Samakatuwid, kung nagdadalumat ang
mas angkop at mas wastong gamitin ang
isang palaisip, nakakapit sa isip niya ang
salitang “dalumat”. Mula sa etymology ng
paglilirip, pagsisid sa kailaliman ng
theory: Gk. theoria “contemplation,
kahulugan/penomenon at paghihiraya nito.
speculation, a looking at, things looked at,”
from theorein “to consider, speculate, look Ibig sabihin dahil sa imahinasyon,
at,” from theoros “spectator,” from thea “a tagakatha’t tagasuri siya sa pagdadalumat.
view” + horan “to see.” Hindi lamang textual ito bagkus, visual din
(http://www.etymonline.com/index.php?term ang saklaw ng pagdadalumat. Visual din
=theory)
naman ang ipinapahiwatig ng teorya ngunit
palabas ito, nakatanaw ito.
Sa dalumat, sasabihin kong, internal ito’t
nasasakop na ang pagtanaw sa labas, dahil
hiniharaya na ito sa kognitibong pagtakbo
ng isip, sa loob, sa ating kamalayan.
Siyempre pa kailangang linawin din kung
anong kontexto nakatali ang kahulugan ng
teorya dahil sa ngayon maraming
kahulugan ito batay sa anumang disiplinang
(siyensya, agham panlipunan o
humanidades) sumususo rito.
Ikalawang argumento: Hindi na bansot
ang ating wika, hindi na kulang-kulang
ang ating vocubularyo para sa
talastasang teoretikal.
Hindi na totoong kailangan pa nating
maghintay ng isandaang taon para
maintelektuwalisa ang wikang ito. Ang
Pagdalumat-Salita Sa anumang binubuong
teorya, mahalaga at makapangyarihan ang
wika. Bukod sa pagtingin na ang wika ay
representasyon ng mundo ayon sa mga
nominalista, ang wika rin ay isang
instrumento na maaaring makapagpabago
ng isipan ng mga tao at sa pagtagal ng
panahon ng kilos ng tao.
Subalit, mas tututukan ng panayam na ito
ang gamit ng wika bilang “wika ng teorya”
(Cruz, 2003: 134). Mas tatalab ang hamon
sa intelektuwalisasyon ng wikang Filipino
kung gagamitin ang wikang ito sa teoretikal
o pilosopikal na larangan ng mga iskolar.
Ibig sabihin nararapat na sa wikang Filipino
nag-iisip nang analitikal at kritikal at sa
wikang Filipino ito naipapahayag .
Ganito rin ang paniniwala ng ibang iskolar
(Cruz 2003, Lumbera 2000, Salazar 2000,
Covar 1998, Atienza 1996, Enriquez 1992,
Torres-Yu) na sila mismong nagtangka’t
nagtagumpay sa masinop at mataas na
paggamit ng Filipino sa akademya.
Sa ginawang paglilinaw ni I R. Cruz (2003:
134-135) sa Critical Practice ni Belsey
(1980), lumitaw ang apat na
konsiderasyong ito. Ayon kay Cruz, maaari
nating:
1.Linawin ang bagong konsepto na nais
ipaliwanag ng teorista,
2.Ituro ang mga bagong salita, kung mayroon
man, na nilikha ng teorista para maipaliwanag
ang kanyang bagong konsepto;
3.Ipaliwanag kung ano ang mga bagong palagay
na naghahari sa diskors ng teorista, kung ano
samakatwid ang kanyang nais ipalit sa
kababawan
4.Kung aling mga palagay na kasama sa
kababawan ang binabatikos ng diskors, hindi
lamang ng nilalaman nito kundi pati na ang
estilo o estratehiya ng pagsulat nito.
Isang punto lang naman ang hindi ako
sang-ayon, ang salin ng common-sense
bilang kababawan. Ang wika ay isang
ideolohiya, wika ni IRC (131). Sa tingin ko
ito ang diskurso ng balana. At dahil sinabing
nakasahog ang kababawan sa wika, dahil
wika ang kongkretong manifestasyon nito,
magiging kontradiksyon ang pagwaksi sa
kababawan o common sense upang
linangin ang wika ng teorya sa wikang
Filipino at pagdadalumat-salita.
Dalawa ang paliwanag ko rito: Una, ang
common-sense, ang balon ng kaalaman at
kamalayan ng mga tao upang sila’y kumilos
at makipagdiskurso sa pang-araw-araw
nilang buhay. Ito ang kasangkapan nila sa
pag-unawa ng mga ordinaryo at maski mga
komplikadong bagay-bagay sa buhay nila.
Dito nanggagaling ang sumatotal ng
makabuluhang pagkilos nila batay sa
nabuong paniniwala at hinuha bunsod ng
pagdanas o karanasan nila.
Common-sense na umiyak tayo sa palabas
na madrama. Siyempre dahil common-
sense nga ito. Tumawa kung talagang
nakatatawa. Magdala ng payong kung
makulimlim ang langit. Sa normal at
normatibong takbo ng buhay natin,
napakahalaga ng pagkakaroon nito.
Di nga ba’t ang kulang sa ganito’y
nababansagang mahina ang pag-iisip.
Natatanging kaloob sa atin ito dahil ito ang
dahilan kung bakit nagbreakdown ang mga
riserts tungkol sa Artificial Intelligence dahil
ang kaya lang iproseso ng kompyuter o
computational system ang impormasyon
ngunit hindi ang common-sense na tulad sa
isang tao.
Ikalawa, ang gusto kong sabihin ay ganito.
Mahalaga ang balanang pananaw dahil
nakasandig dito ang pagdadalumat.
Totoo ngang sa artikulasyon at
presentasyon ng dalumat/teorya pinahihirap
ng mga teorista/palaisip ang kanilang
isinusulat, dahil common-sense din naman,
para mag-isip ang babasa nito at lalo pang
paghusayan ang pag-unawa rito.
Ika nga’y winiwindang tayo para ang hindi
obvious ang lumabas, kundi ang iba pang
maaaring kahulugan. Kung kaya’t ang
function ng pagdadalumat ay hindi para
idikonstrak ang balanang pananaw, kundi
bukod pa sana sa pagkakaroon ng ganitong
pananaw, mabuksan ang iba pang
posibilidad ng pag-unawa.
Hindi maaaring maging kababawan ang
common-sense dahil sa halos lahat ng
pagkakataon, ito ang nakalitaw at
nakalutang sa inaaakala nilang paraan ng
pag-unawa sa praktikal na pamumuhay nila.
Ang tungkulin ng teorista’t palaisip ay
palawakin pa ang palaisipan ng buhay at
realidad.
Para sa karaniwang tao hadlang nga ang
balanang pananaw para usisain pa ang
ibang kaisipan at palaisipan. Ito rin ang
kapangyarihan ng wika at ito nga ang
layunin ng panayam kung bakit kailangang
nasa wikang Filipino ang pagdadalumat
dahil sa wikang balana manggagaling ang
dalumat
Nakasanayan na kasi na ang wikang
Filipino ay wika lamang sa komunikasyon
ng mga karaniwang tao, wika ng midya at
showbiz, at wika lamang sa kababawan.
Subalit kailangang maging wika ito ng ating
diwa, sa mataas na antas ng pag-iisip ng
mga Filipino.
Hindi rin naman inosente ang wika ng
teorya. Ang lahat ng wika ay may
pinagbubukalang ideolohiya. Ang wika ng
teorista/palaisip ay nagpapahiwatig ng
posisyon ng kapangyarihan. Ika nga’y
bunga ito ng social capital ayon kay
Bourdieu na taglay ng isang nakapag-aral,
titulado, at kahit paano mataas ang
katayuan sa buhay kumpara sa iba.
Kung kaya’t dahil dito, natural din na
magkaiba talaga ang kayarian ng wika ng
balana at wika ng akademya. Tunghayan
natin kung ano ang pagdadalumat-salita.
Ang pagtatangkang teoretikal, alinsunod sa
paglikha ng bagong salita at katuturan nito,
ay tatawaging pagdadalumat-salita.
Ano ang pagdadalumat salita?
Tinatawag na dalumat-salita ang paggamit
ng wika sa mataas na antas ng pagteteorya
batay sa masusi, masinop, kritikal at
analitikal na paggamit ng mga salitang
kumakatawan ng mga ideya at kaalamang
nagiging konsepto sa malalimang pag-uuri’t
paggamit nito.
Tinitingnan sa paraang ito ang ugnayan ng
salitang ugat at ang varyasyon ng mga
pagbabanghay ng salita na nagluluwal ng
sanga-sangang kahulugan (Nuncio at
Morales-Nuncio 2004: 167). Ganito ang
ilang paraan ng pagdadalumat-salita ng
ilang kritiko, teorista, at palaisip sa iba’t
ibang disiplina.
1.Pag-imbento/pagkatha ng mga bagong
salita/konsepto: Pilipinolohiya ni Covar,
Pantayong Pananaw ni Zeus Salazar,
Pamathalaan ni Consolacion Alaras,
Sarilaysay ni Rosario Torres-Yu.
2.Pagsasalin at pagdagdag ng kahulugan:
kritika, anda, at gahum ni IRC, loob at labas
3.Pag-aangkop/rekontekstuwalisasyon:
Sikolohiyang Pilipino ni Virgilio Enriquez,
kasaysayan bilang “salaysay na may
saysay” at “pag-uulat sa sarili”; Dating
bilang pagdadalumat sa estetikang Filipino
ni Lumbera.
Dagdag pa natin ang naging ilang
kontribusyon ko sa pagdadalumat-salita.
Kaakuhan-pag-ako ng sarili (ako) sa
kanyang pagkatao, pagkakakilanlan
Pantawang pananaw-kapangyarihan ng
tawa na tumuligsa at mang-uyam sa mga
nasa kapangyarihan; ang tawa bilang kritika
Sangandiwa (kasama ang aking asawa sa
pagkatha nito)-kalikasan ng Araling Filipino
bilang multidisiplinari ang lapit, multikultural
at multilinggwal ang mga konsiderasyon sa
pag-aaral nito.
Pagsasanga-sanga ng mga talastasang
pangkalinangan sa loob at labas ng bansa
na may lalim at lawak. Kaisahan ito ng
pagkakaiba-iba ng diwa at kabuuan din ng
maramihang pakikisangkot tungo sa
mapanaklaw at malawakang kapilipinuhan
ng sarili’t bansa (2004: 167)
Ikatlong argumeto: Nasa atin mismong
kalinangan o kultura, sa balanang
pananaw, at makaFilipinong diskurso sa
tulong ng ating wika ang pagbubukulan
ng wika ng dalumat/teorya natin.
Sa bahaging ito, nais kong talakayin ang
pagdadalumat-salita ng “sanghiyang” upang
ipakita sa inyo ang detalye at kabuluhan
nito sa kasalukuyang panahon, sa
penomenon ng internet. Sisimulan ko ito sa
hambingan ng morpolohiya at
pagdadalumat-salita.
Maaaring sabihin na magkahawig ang
morpolohiya at ang pagdadalumat-salita.
Ang morpolohiya ay isang sangay ng pag-
aaral sa linggwistiks. Ayon kina Santiago at
Tiangco (1991) pag-aaral ito sa mga
morpema ng isang wika at ng pagsasama-
sama ng mga ito upang makabuo ng salita.
Ang bawat salita ay maaaring binubuo ng
salitang-ugat at ng mga panlapi.
Binanggit din nina Santiago at Tiangco
(1991:108) na ang panlapi bilang yunit ng
salita ay tinatawag ding “di malayang mga
morpema”, sapagkat walang sariling
katuturan ang mga salitang ito kung hindi
idudugtong o ilalapi sa ibang mga yunit
salita na tinatawag bilang mga morpema.
Katulad halimbawa ng salitang magbasa;
binubuo ito ng dalawang yunit morperma:
mag+ (unlapi, unang yunit morpema) at
basa (salitang ugat, ikalawang yunit
morpema). Ang mag+ ay hindi
nakakatayong-sariling salita (sa ponolohiya,
ponema ito na tinatawag ding pantig),
walang sariling katuturan kung hindi ilalapi
sa ibang salita.
Sa ganitong mabusising pagtanaw sa wika,
bubuksan ang binubuong pagteteorya sa
wika. Magkahawig man sa proseso, hindi
magkatulad sa maraming bagay ang
morpolohiya at pagdadalumat-salita .
Pansinin ang talahanayan sa ibaba:
Morpolohiya Pagdadalumat-salita
Tipo/kinabibilangang pag-aaral linggwistik
metalinggwistik Tipo ng palabuuan ng salita
denotatibo konkreto konotatibo
Abstrakto/teoretikal Uri ng pag-unawa
linggwistiko pilosopikal Pagpapakahulugan
gramatikal diskursibo Talahanayan 1.1
Pagkakaiba ng Morpolohiya at Pagdalumat-
salita Ang pag-unawa sa salita sa
morpolohikal na istruktura ay linggwistikong
nakabatay sa kumbensyonal na
pamantayan. Ibig sabihin higit nang alam ng
nakararami ang salita at kahulugan nito.
Samantala, ang isang katangian ng
dalumat-salita ay hindi ito matatagpuan sa
anumang diksyunaryo, dahil nga sa bagong
mga salita-konsepto ito at dahil arbitraryo
itong nilikha ayon sa pangangailangang
teoretikal. Sa pagpapakahulugan sa natural
na wika , ibig sabihi’y wikang ginagamit ng
nakararami sa komunidad ng gumagamit
(nagwiwika) nito, hinuhugot ang kahulugan
sa istruktural-gramatikal na kaayusan ng
salita.
Ang pagpapalagay na walang sariling
kahulugan ang pantig o unlaping mag+ ay
nabuo bilang mga koda o batas sa pag-
aaral ng wika.
Samantala sa dalumat-salita, diskursibo ang
pagpapakahulugan, hindi natatali sa
istruktura ng wika o sa mga batas nito
lamang ang pagpapakahulugan, bagkus
winawari ito batay sa partikular at kabuuang
signifikasyon nito sa ibang usapin. Imbis na
textual (panloob-suri sa wika), intertextual
(panlabas-suri) ang nagiging hantungan ng
pagdadalumat-salita. Ang panloob-suri ay
tinatawag na linggwistikong analisis,
samantalang ang panlabas-suri’y diskors
analisis (Tannen 1993, Fairclough 1995,
Van Dijk 1997, Georgakopoulou at Goutsos
1997).
Kultural (Kontextualisasyon at
Konseptuwalisasyon) Madalas sabihin ng
mga iskolar na magkatambal ang wika at
kalinangan. Sa isang banda, tama ito sa
dahilang binubuhay ng bawat isa ang isa’t
isa. Nasa kalinangan mismo mahihinuha
ang konteksto ng wika, kung papaano
binibigyang lalim at salaysay ang salita sa
partikular na gamit, at ang wika sa
kabuuang signifikasyon nito.
Hindi masalimuot na relasyon ito. Ika nga’y
kung gusto mong matutunan ang isang
buhay na banyagang wika o lokal na wika,
nangangailangang mamalagi sa sisidlan
nitong kalinangan. Kailangang makibagay,
makibahay at makipamuhay.
Sa fanksyonal na pagtingin, ang wika ang
ginagamit para sa transmisyon ng kultura,
para manatiling buhay ito. Ang wika sa
isang kalinangan o kultura ay
kumbensyonal na ginagamit at
nauunawaan.
Napag-alaman at alam ito ng mga kabahagi
ng kulturang iyon dahil na rin sa mahabang
panahong paggamit nito at dahil sa
nakasahog ito sa aktibong ritwalisasyon ng
kultura. Ibig sabihin nito, ang wika’y ritwal
na praktika at praktika ng ritwal sa nasabing
kalinangan. At sa kaligiran nitong mga
kalinangan na may iba pang wika,
nabubuhay pang lalo ito, lumalaganap at
nagiging tampulan ng kuryosidad at higit
pang pag-aaral.
Ang salitang sanghiyang ay hindi nalalayo
sa ganitong pagpapalagay. Sa kultural na
kahulugan nito, ang sanghiyang ay isang
ritwal-sayaw sa Alfonso, Cavite. Kilala ito
bilang sayaw sa apoy ng mga naninirahang
may taimtim na pagtanaw sa bisa ng
mapagkalingang kapangyarihan ng ritmo,
ritwal at paniniwala. Ritmo ito dahil sa
pisikal na pakikilahok ito ng buong katawan
na sinasabayan ng chant habang
nagsasayaw.
Ritwal ito sa dahilang isinasagawa ito ng
isang pamayanan sa ilang makabuluhang
gawain tulad ng pagpapagaling ng sakit,
pag-aalay sa Kataas-taasan, at
pakikipagkapatiran. Sa ganitong tradisyonal
na ritwal, isang grupo ng pesanteng
nakapaa ay umaapak sa nagbabagang
uling, na wari’t nasa kalagayan ng
kapayapaan at hindi nakakaramdaman ng
init/sunog, at walang pagpapaliwanag ng
kanilang ritwal sa pamamagitan ng kahit
anong sakit; sa katunayan, sila’y tila naiiba
ang kamalayan sa pagkakatiwala nila sa
kanya, ang tagalikha ng apoy at kaluluwa
(Azurin 1995: 91).
Sinasabi ng mga experto na nagkakaroon
ng altered-state of consciousness ang mga
lumalahok sa ganitong gawain. Parang
isang trance ang nagaganap, na pakiwari’y
humihiwalay ang isipan sa katawan o hindi
namamalayan ng katawan ang sakit at
pagbabago rito habang pumapaloob sa
ganitong saysikal na kondisyon ng pag-iisip
o pagtutok ng isip sa isang bagay,
kamalayan, at kalagayan.
Ganito ang naging obsebasyon ni Jaime
Bulatao, isang kilalang clinical psychologist:
…Kapag nasa trance na sila, magsasayaw
sila sa ibabaw ng nagbabagang uling,
pabalik-balik na nakapaa sa loob ng
sampung minuto. Pagkatapos ng
seremonya, sampung minuto pa ang dasal-
pasasalamat, bago sila manumbalik mula
sa trance
Tiningnan ko ang kanilang mga paa.
Walang sugat/sunog. Buong-buo ang
kanilang malay sa katatapos nilang sayaw,
ngunit mayroong pakiramdam ng matinding
saya habang nagsasayaw sila…(sa Azurin
1995: 92). Ito ang kontextual na kahulugan
ng sanghiyang batay sa kultural na
sandigan nito. Kumbaga’y kailangang ilatag
ito dahil ang mga elemento’t karanasan ay
magiging pundasyon sa mga susunod na
hakbang sa pag-aaral na ito, lalong-lalo na
sa pagdadalumat-salita nito.
May mangilan-ngilang pag-aaral na rin ang
tumutok sa sanghiyang, kina Austria at
Calairo (2000) tinawag nila itong sahiyang
at dinala ang diskurso nito sa ibang level: sa
pagsulat ng kasaysayan ng Cavite.
Hinambing nila ang elemento’t karanasan
ng sanghiyang sa iba’t ibang diskursong
pangkasaysayan ng Cavite. Sa pag-aaral
na ito dadalhin din sa ibang diskurso ang
salita/konseptong sanghiyang. Dadalhin ito
sa mundo ng internet.
Dekontextualisasyon Sa ganitong pag-
aangkat sa ibang usapin ng
salita/konseptong sanghiyang, huhugutin ito
mula sa pinagbukalang kontexto, sa kultural
na katuturan nito at ipapalagay ito bilang
bukas na signos/senyal na maaaring
unawain sa ibang larangan. Hindi titingnan
ang sanghiyang sa puntadebista ng folk
religion, na unang binasa ng ilang
antropologo at sikolohista tulad nina Azurin
at Bulatao.
Paglalaruin ang mga salita/konsepto
kaugnay ng dalumat ng sanghiyang bilang
malikhaing operasyon ng kognitibong
kakayahan ng teorista. Sasahugan ito ng
kritikal/analitikal na operasyon ng isip upang
maging kapanabayang lapit sa malikhaing
bisa sa teoretikal na larangan.
Higit sa lahat titingnan ito sa ubod ng
katuturan nito bilang makabuluhang gawain,
bilang penomenon at bilang diskurso.
Pananatilihin ang mga elementong ritwal at
ritmo ngunit babaguhin ang huling
kategorya ng paniniwala bilang “functional”
at hindi sa konotasyong relihiyoso, sa halip
sa bagong basa nito: isang cybernetic na
relasyon na kung saan pumapasok sa ibang
estado ng kamalayan at pananaw ang GNI.
Sa ganitong lapit nagkakaroon ng
pagpapabago sa galaw, kilos at pananaw
ng mga gumagamit ng internet. Sa kabuuan
ang dekontextualisasyon ay pagbabago ng
dulog, pagpapalit ng pansipat, at pagtanaw
sa ibang paradaym, sa ibang tunguhing
teoretikal. Sa ganitong paraan magiging
buhay ang ating mga salita hindi lamang ng
talastasang pang-araw-araw, bagkus ng
talastasang makabuluhan sa ating
binubuong karunungang Filipino.
Rekontextualisasyon at
Rekonseptuwalisasyon Mula sa pagwawari
sa kultural na gamit at pagiging malay sa
mawawalang kontexto, ibang lapit at dulog
ang siyang magpapaangat nito sa ibang
level ng usapin o diskurso.
Nabanggit na ang tinutukoy na ibang level o
diskurso ay ang diskurso at penomenon ng
internet. Papaano pumapasok ang
rekontextualisasyon at
rekonseptuwalisasyon ng sanghiyang sa
kontexto ng internet? Ano ang dulog at
paradaym upang mawari, mabuo at
maunawaan ito? Bakit kailangan ang
rekontextualisasyon? Anu-ano ang iba’t
ibang kahulugan at/o pagdadalumat salita
ng sanghiyang?
Diskurso Rekonseptuwalisasyon (Dalumat-
salita) Rekonstextualisasyon Metadiskurso
(pagdidiskurso sa diskurso ng internet at
mga pananaw ukol dito) Pagsanghiyang
Pagtatahi sa diskurso ng postmodernong
diskurso, modernong kondisyon sa gitna ng
bulusok ng praktis sa Teknolohiya ng
Impormasyon at Komunikasyon (TIK) o
Information & Communication Technology
(ICT) Penomenon ng kompyuter, internet at
tao Pagkahiyang, “Hiyang” Datos sa
kasaysayan at mga gumagamit ng internet.
Pagtalakay sa iba’t ibang digri ng paggamit
ng konsepto ng “hiyang” tungkol sa relasyon
ng tao at kompyuter Cybernetic, ang isyu ng
kaakuhan (identity) at pamayanan
(community) Kasanghiyang
[Ka(i)sanghiyang] Problematisasyon sa
relasyong cybernetic: dualismong external
sa mundo ng internet at kabuuang
pumapaloob sa mundo ng internet Adiksyon
sa Online game at diskurso ng kaakuhan at
pamayanan hinggil dito Sanghiyang Ritmo,
ritwal, paniniwala at pagkahiyang sa mundo
ng online game at sa internet mismo
Talahanayan 1.2 Rekonseptuwalisasyon ng
Sanghiyang Teoretikal na Lapit/Lapat Sa
ganitong punto ipapasok ang binubuong
teorya, una ang sanghiyang bilang lapit, at
ikalawa, bilang lapat. Isang pagdulog,
pananaw-pananaliksik o paradaym ang
lapit.
Ito ang nagbibigay sukat sa sipat o
pagtingin sa gagawing paliwanag at
interpretasyon sa mga datos ng
pananaliksik na ito. Samantala, ang
sanghiyang bilang lapat ay
nangangahulugang frame o kuwadro. Ito
ang nagbibigay hugis sa ginagawang
pagsusuri, ito ang banghay ng analisis.
Kung kaya’t may mga modelo, iskima, at
dayagram upang matuntun ang direksyon
ng pagteteorya sa madawag na diskurso at
praktis ng internet, gayundin, upang
maunawaan nang lubos ang binubuong
diskurso at teorya o mga teorya sa pag-
aaral na ito.
Tatalakayin isa-isa ang mga ito.
Linggwistiko semantikong pagsipat Sa mga
taga-Alfonso, ang salitang sanghiyang ay
isang buong termino kung uunawain mula
sa kanilang lokal na pananaw. Hindi
tinitingnan ang salitang ito sa kasaysayan
ng pagkabuo ng salita, kundi tinitingnan sa
kultural na pinagmulan nito. Kalinangang-
bayan ang bumabalot na kontexto sa
pinagmulan ng salita, na kung saan ang
salita ay hindi nagiging salita lamang,
bagkus winawari ito batay sa makabuluhang
gawaing nakakabit sa salitang iyon
Kung kaya’t kina Austria at Calairo (2000),
ang sahiyang o sanghiyang ay “base sa
lumang alamat”. Ayon sa alamat may ilang
mga bata ang nahatulang mamatay. Inutos
ng hari na sunugin sila. Ngunit dala ng
matindi at masidhing pananampalataya kay
Bathala, sila’y nakaligtas. Hindi sila
nasunog! Manghang-manghang pinanuod
ng hari at ng lahat ng mga saksi ang mga
bata habang nagsasayaw sa galak ng mga
ito sa ibabaw ng mga maiinit na baga.
Itong “sayaw sa kagalakan” na ito ang
siyang inaalala ng mga mananayaw ng
sahiyang sa pamamagitan ng ritwal na
paglalakad sa mga buhay na baga (Austria
at Calairo 2000: 2). Subalit, sa
pagtatangkang teoretikal sisikaping
banghayin at baybayin ang mayamang
diwang nakapaloob sa
salita/termino/konseptong sanghiyang. Sa
rekontextualisasyong ito hindi na ito yaong
kumbensyonal na salitang nakatali sa
kultural nitong kontexto, kundi magiging
isang konstrak—teoretikal na konstrak.
Sa pagdadalumat-salita ng sanghiyang,
binubuo ito ng dalawang salita: (1) sang+,
at (2) hiyang. Kung wawariin, lumalabas na
“isang hiyang” ang katuturan nito. Batay sa
masusing paghihimay ng salita, maaari
nating banghayin pa nang lubos ang
konstrak na ito: Banghay ng salita
Kahulugan/Rekontextualisasyon sang+
Panlapi [isa+ng]: pambuo ng pangngalan at
nagsasaad ng kabuuan (UP Diksyunaryo)
hiyang
1. Pang-uri: anumang bagay na akma,
angkop o lapat (UP Diksyunaryo) 2. adj.
suited, compatible, agreeing (as
medicine, food, company, etc.) / Syn.
Bagay, agpang, akma, tama, tapat
(Panganiban 1973) sanghiyang: 1.
mundo o kabuuan ng anumang
karanasan at kamalayan na may
kaangkupan/kaakmaan ang dalawa o
higit pang mga bagay, tao, at
kalagayan sa isa’t isa. 2. pakiramdam
sa karanasang nilalapatan ng
kaginhawaan at kaangkupan na nag-
uugnay sa tao, bagay, konsepto,
diskurso Talahanayan 1.3
Pagbabanghay ng salita/konseptong
sanghiyang May apat na level na
maaaring dalumatin sa digri ng
pagpapakahulugan sa salitang hiyang
batay sa iba’t ibang gamit nito sa isang
(a) tipikal, at (b) teoretikal na diskurso:
A. Tipikal na talastasan (kumbensyonal
na gamit ng salitang hiyang) Unang
level: may kinalaman sa relasyong tao
at bagay (hal. “Hiyang ako sa shampoo
na ‘yan.”)
Ikalawang level: relasyon ng tao sa tao
(“Magkahiyang kami , kaya nga’t
magpapakasal na kami sa Mayo?”) [mula
sa varyasyon ng gamit sa Tesauro ni
Panganiban 1973] Teoretikal na diskurso
(kinonstrak na gamit sa antas ng
pagteteorya) Ikatlong level: relasyon ng tao Pamayanan (maximum) Konklusyon ng
sa konsepto, diskurso at praktis (“Hiyang pag-aaral Kongklusyon Sa kasalukuyang
akong mag-internet.” “Hiyang ang mga literatura ng pag-aaral sa internet na
kapitalista sa diskurso ng globalisasyon.”) nakasulat sa Ingles, wala pang salitang
Ikaapat na level: relasyon ng diskurso sa naimbento upang saklawin ang penomenon
konsepto, iba pang diskurso, at praktis na ng relasyon ng tao, kompyuter at tao.
tumatalakay sa isang kabuuan o Pinag-aaralan nila ito sa larang na
malakihang pananaw. (“Magsanghiyang computer mediated communication.
ang postmodernismo at usapin ng
multikulturalismo.” “Ang sanghiyang ng Tanging sa pagitan ng tao at kompyuter
modernong kalagayan at praktis ng ICT sa sila may bansag, ang cybernetic
bansa ay madaling nararamdaman ng mga relationship. Ngunit sa pangyayaring mga
nasa middle class.”) tao mismo ang magkakaugnay sa internet
na pinapagitnaan ng iskrin ng kompyuter at
Talahanayan 1.4 Tipikal at Teoretikal na ng virtual na mundo ng internet, wala pa
Diskurso ng hiyang/sanghiyang Eskima ng silang salita para rito. Individuated pa ang
Sanghiyang at Paglalapat nito sa Buong katawagan nila batay sa ispesipikong
Pag-aaral Metadiskurso Pagsanghiyang feature at gamit ng internet: users, online
Ideolohiya at Diskurso (ideational at game addicts, chatters, surfers, bloggers.
interpersonal) Ritmo Ideolohiya Ritwal Sa wikang Filipino pa lamang, ang
Paniniwala • Modernidad/postmodernidad sanghiyang, ang may malawak at
(intelektuwal) • Globalisasyon (politikal- makabuluhang pakahulugan sa ugnayan
ekonomiya) • Cyberkulturang popular ng mga tao sa cyberspace. At sa aking
(kultural) • Teknolohiya ng impormasyon at palagay, kung dadalumatin natin ang ating
komunikasyon (praktikal/instrumental) sariling wika, ang ating sariling mga salita,
(pook at panahon) interpersonal ideational matutuklasan natin ang kaugnayan natin sa
Dalumat Paradaym (relasyon ng tao, ating kalinangan, kinapopookan at kapwa.
kompyuter at internet) Komunikasyon At upang dagdagan ang pangarap ni IRC:
hiyang isang hiyang (sanghiyang) ka-isang- ang mga salita/dalumat naman natin ang
hiyang (kasanghiyang) sanghiyang Makina isasalin at isasama sa mga antolohiya sa
Extensyon Cybernetic intrapersonal kritika, teorya at pilosopiya.
interpersonal intertextual Praktika
(Penomenon) Konsepto ng Kaakuhan at Sila naman ang mamimilipit sa
Pamayanan/Samahan Mga Implikasyon pagbigkas ng ating mga salita, at sila
Intrapersonal Blogging Interpersonal naman ang pagkakamot ng ulo kung
paano ito isasalin o kung pananatilihin
(dalawahan) Chat Interpersonal
ba ang naturang salita. Naniniwala
(networking) Friendster Interpersonal
akong darating din sila sa ganyang
(pamayanan/ samahan) Layadimasupil
punto. Kailangan lamang maging
Pinoyexchange Intertextual (hybrid) Online
malikhain at kritikal tayo sa
game (Ragnarok) Kaakuhan (maximum) pagdadalumat, lalong higit kung
Kaakuhan (maximum) Kaakuhan nakatapak lagi tayo sa lupa at sa ating
(maximum) Pamayanan (minimum) tinubuang lupa. Maraming salamat po!
Kaakuhan (minimum) Pamayanan
(maximum) Kaakuhan (maximum)