BOTANIKA FARMACEUTYCZNA

WYKŁAD: 15
DATA: 01.02.12
Opracowanie: Ola Tomczak

KLASA Ginkgopsida – miłorząbowate

1 gatunek = miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba)

- jedyne dziś żyjące liściaste drzewo nagozalążkowe (relikt – inni przedstawiciele tej klasy
wyginęli w mezozoiku)
- gatunek zagrożony
- występuje w południowych Chinach, ok. 30 metrów
- środek opóźniający starzenie, wzmacnia naczynia krwionośne
- poprawia pamięć
- roślina dwupienna – na 1 osobniku znajdują się albo męskie albo żeńskie kwiaty:
- strobil żeński - z dwoma zalążkami
- strobil męski – mikrosporofil z mikrosporangiami (podobny do kotki)
- roślina jest obecnie spotykana tylko w parkach
- liście opadają na zimę, są wachlarzykowate, na ogonkach, dwuklapowe, z unerwieniem
równoległym
- nasiona są jadalne, żółtobrunatne, integument (łupina nasienna) jest zewnętrznie silnie
zmięśniała, a wewnętrznie bardzo twarda; warstwa zewnętrzna wydziela nieprzyjemny
zapach zjełczałego masła
- surowiec: liście (Gingkonis folium)
- wyciąg z liści zawiera flawonoidy i gangkoloidy mające usprawniać krążenie mózgu

1
Liście i kwiaty męskie Kwiaty żeńskie

KLASA Coniferopsida = Phinopsida – szpilkowe

 posiadają przewody żywiczne zarówno w drewnie jak i w liściach

 liście w postaci igieł
 kwiaty rozdzielnopłciowe
 rośliny wiatropylne
 brak komórek przyrurkowych, cewki z jamkami lejkowatyi
 brak owocn

RODZINA: Pinaceae – Szpilkowe

 rośliny jednopienne – kwiatostany męskie i żeńskie na jednym drzewie
 kwiatostany żeńskie w postaci szyszek:
- łuska płonna wspierająca
- łuska nasienna owocolistka z 2 zalążkami
 kwiat męski kłosokształtny:
- 2 worki pyłkowe z pyłkiem
- worki pyłkowe zaopatrzone w worki powietrzne
 w zalążku z makrospory rozwija się przedrośle żeńskie (gametofit żeński)
 ziarno pyłku = mikrospora
 rośliny wiatropylne
 zapłodnienie pojedyncze – u zapłodnionej komórki rozwija się zarodek z kilkoma
liścieniami (sporofitowa miniaturowa roślinka)
 na łusce nasiennej widoczne 2 nasiona (u Pinus silvestris), łupina rozwinięta w postaci
skrzydełka
 dostarczają wielu surowców wtórnych: olejków, żywic (zawierających terpentynę i
kalafonię)
 olejek terpentynowy – Terbinthinae oleum

2
PINUS SILVESTRIS - sosna zwyczajna
- kwiatostan (strobil) żeński – łuska wspierająca,
łuska nasienna, zalążek
- strobil męski – komory pyłkowe, mikrosporofil
- przewody żywiczne (terpentyna, kalafonia)
- roślina zimozielona
- cewki w drewnie
- po 2,3 szpilki na krótkopędzie
- szyszki stojące
- ze zdrewniałych szyszek wypadają nasiona,
kwiatostan ulega znacznemu zdrewnieniu
- Pinus silvestris oleum – olejek sosnowy
wykorzystywany w aromaterapii

RODZINA Cupressaceae – cyprysowate

JUNIPERUS COMMUNIS – jałowiec pospolity

- owocolistek
- kwiaty męskie
- kwiaty żeńskie
- szyszkojagoda - surowiec zawierający
olejek o działaniu silnie moczopędnym,
bakteriobójczym i pobudzającym
trawienie
- rośliny również uprawne
- dwupienny
- wąskie, kłujące liście, równowąsko
lancetowate, 3 liście na węźle (szpilki w
okółkach po 3)
- 3 owocolistki mięśnieją, zrastają się,
tworzą szyszkojagody (Iuniperi pseudo-
fructus) – chronią nasiona
- szyszkojagody niedojrzałe są zielone, później granatowe z białym nalotem
- roślina ozdobna (J. Sabinis)
- ziarna pyłków bez worków powietrznych;
- zastosowanie w produkcji ginu, przypraw i perfumów

RODZINA Taxaceae – cisowate

3
TAXUS BACCATA – cis pospolity
- dwupienny
- roślina iglasta, szpilki miękkie, ciemnozielone
- zimozielony
- drzewo, krzew – różne formy (roślina ozdobna)
- kwiaty męskie zredukowane
- kwiat żeński – 1 nasiono otoczone mięsistą otoczką (osnówka)
- roślina trująca (za wyjątkiem osnówki, ze względu na alkaloidy)
- osnówka – czerwona, w środku bezbarwna, słodka, do produkcji dżemów
- brak przewodów żywicowych
- gatunek chroniony;
- produkcja najlepszych łuków :)
- z kory cisu otrzymuje się taxol stosowany w leczeniu raka jajnika i piersi
- z igieł cisu otrzymuje się prekursor taxolu = 10-dezacetylkobakkatynę
- bakkatyna – lek przeciwnowotworowy

PODGROMADA Magnoliophytina = Angiospermae (okrytozalążkowe)

4
Zalążek – makrosporangium otoczone przez podwójny integument. Makrosporangium
wytwarza w tkance ośrodka zalążkowego, w mejozie, 4 makrospory, z których 1 rozwija się
w gametofit żeński (tylko 8 jąder).

Zalążek w zalążni słupka, który zbudowany jest z owocolistka, rozwija się w nasiono po
zapyleniu i podwójnym zapłodnieniu.

Zalążki i nasiona nie są nagie.

Nasiona są otoczone przez perykarp (owocnię) utworzony przez ściany zalążni.

Pylnik (2 w główce pręcika) – zawierają 2 mikrosporangia (2 komory pyłkowe), produkują w

procesie mejozy ziarna pyłku (mikrospory); rozwijają się w gametofit męski (tylko 2 jądra).

 1 lub więcej owocolistków, które zrastają się tworząc słupek wewnątrz zalążni
 wewnątrz każdego owocolistka znajduje się 1 makrospora, z której rozwija się 8-
jądrowy woreczek zalążkowy  zredukowany gametofit żeński
 podwójne zapłodnienie
 zalążki przekształcają się w nasiona, a ściana zalążni w owocnię
 kwiaty składają się ze słupków, pręcików i okwiatu (często zróżnicowanego na kielich
i koronę)
 wiązki przewodzące posiadają rurki sitowe i naczynia
 duże zróżnicowanie morfologiczne: rośliny zielne, drzewa, krzewy

Jednoliścienne są młodsze ewolucyjnie niż dwuliścienne.

5
KLASA: MAGNOLIOPSIDA – dwuliścienne
- ok. 250 tysięcy gatunków
- ziela, krzewy, drzewa
- zarodek ma 2 liścienie (wyjątek Ranunculaceae – 1 liścień)
- liście pojedyncze, złożone, z przylistkami
- unerwienie pierzaste lub dłoniaste
- kwiaty 4-5 krotne
- kambium wiązkowe obecne – przyrost wtórny
- system korzeniowy palowy
- w łodydze wiązki kolateralne otwarte, ułożone okółkowo

PODKLASA: MAGNOLIIDAE - magnoliowe

- filogenetycznie najstarsza podklasa dwuliściennych
- najczęściej zdrewniałe
- prymitywne cechy:
 Wiele słupków w kwiatach (słupkowie apokarpijne)
 Wiele pręcików i listków okwiatu
 Wszystkie ułożone spiralnie (nie w okółkach)
- np. rodzina Magnoliaceae, rodzaj Magnolia.

PODKLASA: RANUNCULIDAE - jaskrowe

- rośliny zielne
- słupkowie apokarpijne
- części kwiatu w okółkach, czasami spiralnie ułożone

RODZINA: RANUNCULACEAE – jaskrowate

6
Adonis vernalis – miłek wiosenny
- głębokie wcięcia w liściach
- zwiera kardenolidy
- gatunek chroniony
- Adonidis herba - surowiec
Aconitum napellus – tojad mocny
- niezróżnicowany okwiat grzbiecisty
- gatunek chroniony, roślina ozdobna
- Aconiti radix - surowiec
- niebieskie działki kielicha, płatki korony
przekształcone w miodniki
- akonityna – bardzo trująca
- owoc – część lecznicza, 3 mieszki

Nigella sativa – czarnuszka siewna

- aromatyzowanie wypieków

RODZINA: PAPAVERACEAE – makowate

- głównie rośliny zielne, z mlecznym lub żółtym sokiem (lateksem) – rury mleczne
- ok. 250 gatunków
- liście pojedyncze, skrętoległe
- kwiaty obupłciowe, pojedyncze, działki kielicha odpadają po rozkwitnięciu
- metabolity wtórne - alkaloidy
- wzór kwiatowy:

* K2 C2 + 2 A2 -  G (2 - )

Symetria: promienista
Kielich (K): działek 2, wolne, wcześnie odpadają
Korona (C): płatków 4, w 2 okółkach, wolne
Pręcikowie (A): pręcików 2 do wielu, wolne
Słupkowie (G): owocolistki 2 do wielu, zrośnięte (synkarpijne), zalążnia górna, 2- lub
wielokomorowa.
Owoce: torebka wielonasienna.
Nasiona: bielmowe.

7
- gatunki lecznicze:
 Papaver somniferum (mak lekarski) – opium (wysuszony sok mleczny (lateks)
zebrany z niedojrzałych torebek; zawiera ok. 20% alkaloidów, głównie morfinę –
przeciwbólowy i halucynogenny; nasiona bez alkaloidów)
 Papaver bracteatum (mak przykwiatowy) – alkaloid tebaina dla chemicznej
półsyntezy kodeiny; naturalnie występuje w Iranie
 Chelidonium majus (glistnik jaskółcze ziele) – Chelidonii herba; wydłużone,
zielone torebki, sok mleczny pomarańczowy, nasiona z grzebyczkiem,
 Glaucium flavum (siwiec żółty) – alkaloid glaucyna (działanie wykrztuśne);
Glauci herba
 Papaver rhaeas – Mak polny