1

Wykład I i II:
Sytuacja międzynarodowa przed wybuchem I wojny światowej

1. Imperializm
Termin „imperializm” w słowniku francuskim Littégo (wyd. z 1865 r.) oznaczał poglądy
zwolenników Napoleon III. W publicystyce angielskiej z lat 80. XIX w. przez „Imperializm”
rozumiano zerwanie z zasadą wolnego handlu i dążenie do bliższego związania posiadłości
zamorskich z metropolią. Wyrazem tak rozumianego imperializmu było prowadzenie protekcyjnej
polityki gospodarczej. W ostatnim ćwierćwieczu XIX prawie wszystkie kraje europejskie (prócz
Wielkiej Brytanii, Belgii i Holandii) ogłosiły system protekcyjny ceł: w 1877 r. Rosja, w 1879 r.
Niemcy, w 1881 r. Francja. USA ogłosiła taryfy celne w 1890 i 1897 r. Protekcjonizm rodził wojny
celne: pomiędzy Francją i Włochami (1887 - 1898), pomiędzy Francją i Szwajcarią (1893 - 1895),
pomiędzy Niemcami a Rosją (1893).
Wkrótce pojęcie to rozszerzono i widziano w imperializmie dążenie do powiększania granic
państwowych, do władania możliwie wielkimi obszarami, a nawet panowania w skali światowej.
Takie znaczenie terminu wydaje się najbardziej sprecyzowane. Leninowska interpretacja, zgodnie z
którą imperializm miał być ostatnim etapem formacji kapitalistycznej zawiera wyraźny kamuflaż:
Rosja bolszewicka, a później ZSSR były państwami imperialistycznymi, a ich ambicje imperialne
posiadały charakter globalny. Lenin interpretując zjawisko imperializmu wykorzystał badania
przeprowadzone przez angielskiego liberała i antyimperialisty J. A. Hobsona (Imperializm.
Studium, wyd. 1902 r.). Głównym założeniem Hobsona było stwierdzenie, że siła napędową
imperializmu jest nie tyle handel, ile raczej możliwość inwestowania: kolonie były nowymi
rynkami kapitałowymi, a kapitał zainwestowany w krajach zamorskich przynosił większe zyski, niż
ulokowany w metropolii. Francuski ekonomista Paul Leroy - Beaulieu dowodził w 1886 r. że
kapitał zainwestowany w rolnictwo francuskie daje zaledwie 3 - 4% zysku, gdy tymczasem
zainwestowany w USA, Kanadzie, La Placie, Nowej Zelandii i Australii daje 10 - 15 - 20%. Kapitał
zainwestowany w koleje francuskie daje 2 - 3% zysku, gdy tymczasem ulokowany w krajach
zamorskich daje 10 - 20% zysku.
Teza Hobsona nie wytrzymuje jednak krytyki faktograficznej: istnieje wiele przypadków
polityki imperialnej, której nie można wyjaśnić wyłącznie przesłankami ekonomicznymi. Ekspansja
Rosji w kierunku Dalekiego i Bliskiego Wschodu posiadał była wręcz obciążeniem budżetu
państwa. Kapitał brytyjski rzadko kierował się do brytyjskich kolonii (z wyjątkiem Afryki
Południowej), częściej natomiast do Am. Południowej i USA.
Oprócz istniejących od trzystu lat starych imperiów (hiszpańskie, portugalskie, holenderskie,
francuskie i brytyjskie), które umacniały swoją pozycję i wpływy, powstały w końcu XIX i w pocz.
XX w. nowe. Cechą charakterystyczną imperializmu XIX-wiecznego i XX-wiecznego był jego
związek z kolonializmem: imperia brytyjskie, niemieckie, francuskie - powstawały dzięki
podporządkowaniu gospodarczemu, politycznemu lub poprzez system protektoratu krajów
pozaeuropejskich. Kolonie stanowiły ważny element funkcjonowania nowożytnej gospodarki i
polityki. Były one:
Dostawcą surowców - dla Wielkiej Brytanii (po wojnie secesyjnej bawełny (Indie, Egipt);
później, gdy zaczęto wprowadzać silniki spalinowe nastąpił wyścig do pól naftowych;
wprowadzenie opon gumowych rozpoczęło eksploatację kauczuku w dżungli brazylijskiej, a
następnie na plantacjach zakładanych na Półwyspie Malajskim, w Indiach, na Cejlonie, na jawie,
Sumatrze i na Borneo.
Rynkiem zbytu - wraz z wprowadzeniem protekcjonizmu zabiegano o zwiększenie zbytu w
koloniach; towary wywożone były często wybrakowane, przestarzałe i trudniej było je sprzedać na
rynku rodzimym.
Miejscem lokaty kapitału: Zgodnie z kalkulacjami Paul’a Leroy – Beaulieu i tezami Hobsona
kapitał zainwestowany w koloniach przynosić miał większe zyski. Nie zawsze jednak kapitał
pochodzący z mocarstw lokowany był w ich koloniach. Decydowały o tym inne względy, np.
interes korporacji i banków, a nie polityka imperiów. Często lokatom kapitału towarzyszyły
 2
gwarancje rządowe lub udzielanie licencji na prowadzenie określonej działalności. W 1902 r.
Towarzystwo Ottomańskie podpisało umowę z rządem tureckim otrzymując na 99 lat koncesję na
budowę linii kolejowej łączącej Konya - Bagdad - Al-Basra nad Zatoką Perską oraz koncesje na
żeglugę po Eufracie i Tygrysie, uzyskując jednocześnie gwarancję kilometryczną rządu, w
wyniku której spółka mogła liczyć na to, że jeśli nie uzyska określonych wpływów z eksploatacji
drogi kolejowej, wówczas powstały deficyt miał pokryć rząd turecki.
Często banki udzielając kredytów wskazywały cele na jakie miał on być przeznaczony, np.
wskazywały producenta określonego towaru: w ten sposób niejednokrotnie kapitał w przeważającej
części pozostawał faktycznie w Europie, a państwa zaciągające kredyty otrzymywały rzeczywiście
tylko jego część.
Bazami wojskowymi: np. dla Wielkiej Brytanii - Gibraltar, Cypr, Malta, Suez, Aden, Somali,
Singapur (droga do Indii, na Daleki Wschód i do Australii); dla USA -Midwey, Wake, Guam (droga
do Azji przez Ocean Spokojny).

2. Zmiany na międzynarodowym rynku produkcji

Sytuacja międzynarodowa w pocz. XX w. wiązała się ze zmianami w skali produkcji w
poszczególnych działach gospodarki oraz wejściem na pierwszorzędne pozycje nowych
dynamicznych gospodarek USA i Niemiec, przy jednoczesnym wypieraniu dotychczasowej pozycji
gospodarki brytyjskiej. Proces ten wyraźnie ujawnił się w dziedzinie produkcji surowców
energetycznych – węgla i ropy naftowej. Największymi producentami węgla w roku 1913 były:
USA (517 mln ton), Wielka Brytania (292 mln ton) i Niemcy (277 mln ton). Wykorzystywano
ten surowiec w nowych gałęziach przemysłu - np. w przemyśle chemicznym. Największymi
producentami ropy naftowej w 1915 r. były: USA (281.104 tys. beczek, 1 beczka = 130 kg), Rosja
(68.548 tys. beczek), Indie Holenderskie (11.920 tys. beczek).
Pozycja Wielkiej Brytanii wyraźniej jeszcze została zachwiana w dziedzinie produkcji
surówki żelaza. W 1870 r. Anglia produkowała więcej żelaza niż wszystkie inne kraje razem
wzięte. Wytapiała rude własną oraz szwedzką i hiszpańską. Sytuacja zmieniła się w końcu XIX w.,
dzięki nowym technologiom umożliwiającym wytop rud fosforujących, uznawanych dotychczas za
mało wartościowe (w Lotaryngii). Odtąd zacieśniały się więzy ekonomiczne pomiędzy Lotaryngią
(ruda żelaza) i Westfalią (węgiel) - ponieważ rozdzielone były pod względem politycznym,
przyczyniało się to do wzrostu antagonizmu francusko - niemieckiego. W pocz. XX w. prymat w
produkcji żelaza przejęły USA. W 1913 r. produkowano tam 31,5 mln ton surówki żelaza, w
Niemczech - 19,3 mln ton a w Wielkiej Brytanii - 10, 4 mln ton, we Francji - 5,2 mln ton.
W pocz. XX w. USA przejęły prymat również w wysokości produkcji przemysłu
włókienniczego (po dotychczasowym głównym producencie - Wielkiej Brytanii). Duże znaczenie
odgrywał również przemysł tekstylny Francji, Niemiec oraz Królestwa Kongresowego.
Producentami surowca - bawełny były kolonie: Indie Wsch., Egipt, Sudan, Uganda i Turkiestan.
Coraz większe znaczenie odgrywał przemysł chemiczny (barwniki, nawozy sztuczne, materiały
wybuchowe), w którym na czoło wysunęły się Niemcy. Od końca XIX w. rozwijał się przemysł
elektryczny (przodowały w nim USA, Niemcy i Francja) oraz naftowy. Nowe gałęzie przemysłu
rozwijały się znacznie wolniej w Anglii niż w innych krajach. Pierwszeństwo posiadały w tym
zakresie USA i Niemcy.

3. Rywalizacja mocarstw na Dalekim Wschodzie

a) Japonia – Epoka Meidżi (oświecone panowanie) wejście na drogę polityki imperialnej
W 1868 r. zniesiono szogunat i przywrócono rządy cesarskie (cesarz Mutsuhito).
Przeprowadzono następujące reformy:
- likwidacja systemu lennego w 1871 r.: książęta feudalni (daimiowie) musieli zamieszkać w
stolicy (Edo - przemianowane później na Tokio) - odebrano im posiadłości lenne uznane za
własność państwa, w zamian otrzymywali pensje w wysokości 1/10 dawnych dochodów
feudalnych;
 3
- nowy podział administracyjny kraju na prefektury (prefekci podlegali bezpośrednio ministrowi
spraw wewnętrznych);
- reforma rolna w latach 1872 - 1873: sporządzono kataster i zniesiono powinności feudalne
chłopów, w zamian płacili podatek gruntowy (80% dochodów państwa pochodziło z tego podatku) -
niemożność wypłaty podatków prowadziła do zadłużenia a następnie wywłaszczenia i zwiększenia
liczebności robotników rolnych;
- powszechna służba wojskowa - 1872 r.;
- uprzemysłowienie kraju: rząd zakładał modelowe fabryki (np. przędzalnie bawełny),
uruchomił kopalnię węgla na wyspie Hokaido, rozbudował koleje (w 1872 r. linia łącząca Tokio z
Jokohamą, w przededniu I wojny światowej linie kolejowe to 10 tys. kilometrów); rozwój żeglugi
(w 1871 r. flota o wyporności 21 tys. ton, w 1918 r. o wyporności 2,5 mln ton); uruchamiane przez
państwo przedsiębiorstwa po uzyskaniu ich rentowności były następnie sprzedawane;
- k o n s t y t u c j a 1 1 I I 1 8 8 9 r . 1 : opracowana została przez komisję (powstałą w
1881 r.), w skład której wchodził m. in. Hirobumi Ito (odbył podróż po Europie i Ameryce
Północnej, spotkał się m. in. z Bismarciem z którym analizował konstytucję Królestwa Polskiego).
Ze względu na brak surowców Japonia zainteresowana była posiadłościami zamorskimi: na północy
Sachalinem na południu Tajwanem oraz Koreą.
W 1885 r. układ z Chinami wprowadzający w Korei kondominium. W 1893 r. wybuchło w
Korei powstanie chłopów tzw. tonghaków, co spowodowało interwencję zbrojną Chin. W rezultacie
w 1894 r. wybuchła wojna chińsko - japońska. Japończycy zajęli Koreę, Półwysep Liaotuński i
wkroczyli do Mandżurii. Chiny rozpoczęły pertraktacje pokojowe. 17 IV 1895 r. zawarto pokój w
Shimonoseki: Japonia otrzymała Tajwan, Peskadory, Półwysep Liaouński z Port Artur i
odszkodowania wojenne.
Przeciwko traktatowi z Shomonoseki zaprotestowała Rosja poparta przez Francję i Niemcy.
Japonia zrezygnowała z Półwyspu Liaotuńskiego.
b) Rywalizacja mocarstw w Chinach
W latach 80. XIX w. Brytyjczycy umocnili się w Birmie, Francuzi zajęli znaczną część
Indochin, Korea została otwarta dla europejskiego handlu (1894 - 1895), a następnie zajęta przez
Japonię.
Wpływy rosyjskie i francuskie:
- Finansowe – Rosja uzyskała we Francji dla rządu pekińskiego pożyczkę w wysokości 400 mln
franków w złocie na spłatę kontrybucji wojennych a w grudniu 1895 r. przy udziale kapitału
francuskiego założono Bank Rosyjsko - Chiński
- udział w administracji ceł chińskich, dotąd pozostających prawie wyłącznie pod
kierownictwem angielskim.
- W 1896 r. Rosja uzyskała zgodę Chin na budowę Kolei Transsyberyjskiej do
Władywostoku, w 1898 r. „wydzierżawiła” na 25 lat południowa część Półwyspu Liaotuńskiego
wraz z portem wojennym Port Artur oraz portem handlowym Dalian, otrzymując też koncesję na
budowę odnogi linii kolejowej od Kolei Transyberyjskiej do Port Artur.
Wpływy niemieckie:
- w listopadzie 1897 r. Niemcy wysadzili oddział marynarzy w Kiau-czou (Jiaozhou), a w
marcu 1898 r. „wydzierżawili” Kiau-czou na 99 lat oraz uzyskali koncesję na eksploatacje kopalń i
budowę kolei z prowincji Szantung.
W 1898 r. Anglicy zajęli Wejhawej, w 1897 r. Francuzi „wydzierżawili” obszar wokół zatoki
Guangzhou i zajęli wyspę Hajnan. Zarysował się podział strefy wpływów w Chinach: Rosjanie -

1
Konstytucja nadawała szerokie uprawnienia cesarzowi: naczelny wódz, prawo wypowiadania wojny i
zawierania traktatów pokojowych, wydawania dekretów z mocą ustaw, prawo weta do wszelkich uchwał
parlamentu, ministrowie byli tylko przed nim odpowiedzialni; parlament dwuizbowy: Izba Panów
(przedstawiciele szlachty, burżuazji i mężowie zaufania cesarskiego) i wybierana Izba Posłów - parlament
miał prawo przyjmować petycję, wysyłać adresy do cesarza, występować z interpelacjami wobec ministrów,
kontrolować finanse.
 4
Mongolia i Mandżuria, Niemcy - ujście Huang He, Anglicy - dorzecze Jangcy, Japończycy -
prowincja Fujian naprzeciw wyspy Tajwan (należącej od 1895 r. do Japonii), Francuzi - południe
Chin graniczące z Indochinami francuskimi.
W końcu XIX w. pojawiały się spekulacje na temat rozbioru Chin. G. E. Morisson,
korespondent prasowy i dobrze zapowiadający się ekspert do spraw Dalekiego Wschodu
przewidywał możliwość konfliktu zbrojnego pomiędzy Wielką Brytanią a Rosją i Francją.
Spekulacje te nie brały jednak pod uwagę realnych możliwości Rosji, która już 25 IV 1898 r.
złagodziła swe stanowisko w sprawie Korei zawierając porozumienie z Japonią w Nishi-Rosen o
powstrzymaniu się obu stron od angażowania się w wewnętrzne sprawy Korei (ponadto Rosja
uznała pierwszeństwo interesów Japonii w tym kraju). Podział sfer wpływów potwierdzony został
w kwietniu 1899 r. porozumieniem angielsko - rosyjskim: Brytyjczycy zgodzili się nie podejmować
budowy kolei na północy od Muru Chińskiego, Rosjanie zaś zobowiązali się trzymać z daleka od
Jangtse.
Z zaistniałej sytuacji najbardziej niezadowoleni byli Amerykanie. W 1898 r. USA pozyskały
Hawaje i Filipiny, a wśród amerykańskich przedsiębiorców dotkliwie odczuwających kryzys w
latach dziewięćdziesiątych rodziło się przekonanie o tzw. closing of the frontier, czyli wyczerpaniu
możliwości rozwoju osadnictwa. W 1900 r. ukazała się praca A. T. Mahana [mehön] The Problem
of Asia, która przekonywała o konieczności anglosaskiej interwencji, która miała uchronić Chiny
przed wchłonięciem przez lądowe imperium słowiańskie. Za aktywną polityką zagraniczną
opowiadali się ekonomista Charles Conant oraz Brook Adams i Teodor Roosevelt. Prezydent
McKinley miał również nadzieję, że wojna z Hiszpanią przełamie izolacjonistyczną mentalność
amerykańskiego wyborcy. Jednak jedynym krokiem na jakie było stać USA to stanowisko
sekretarza stanu spraw zagranicznych John’a Hay’a wyrażone w nocie ogólną z 6 IX 1899 r., w
której stwierdził, że podział Chin na strefy nie może przynieść uszczerbku interesów kupców
innych państw i że spółki kolejowe nie mogą dawać taryf ulgowych towarom swego kraju (zasada
„otwartych drzwi” - open door). Sam John Hay w 1900 r. ocenił następująco możliwości USA:
„Nie chcemy sami zagrabić Chin, a opinia publiczna w kraju nie pozwoli nam na użycie armii w
celu przeszkodzenia innym w grabieży. Nawiasem mówiąc, nie mamy żadnej armii.”
Seria upokarzających porażek odniesionych w latach 1897 - 1898 osłabiła jeszcze bardziej
dynastię Ts’ing. Dawne tajne organizacje antyrządowe przeszły do otwartej opozycji. Jedno z nich
I-ho-tuan (bokserzy) wznieciło w 1900 r. powstanie przeciwko Europejczykom, niszcząc
wszystko, co wiązało się z cywilizacją zachodnią (linie kolejowe w Pekinie, majątki, ubrania).
Wkroczywszy do stolicy „bokserzy” otoczyli przedstawicielstwa dyplomatyczne. Podczas
rozruchów zamordowany został poseł niemiecki von Ketteler. Mocarstwa postanowiły wysłać do
Chin ekspedycję wojskową. Naczelnym wodzem został niemiecki feldmarszałek hr. von Walderse
(przybył do Chin po zakończeniu walk) - Niemcy wzięli na siebie ciężar polityczny tej wyprawy
(Anglicy przezornie trzymali się w cieniu). Cesarz Wilhelm II żegnając w Bermerhaven wojska
niemieckie wygłosił słynną mowę huńską. Armie ośmiu mocarstw stłumiły powstanie. Dominacja
mocarstw na krótko tylko umocniła się w Państwie Środka.
Powstanie bokserów i reakcja mocarstw ujawniła również istnienie pomiędzy nimi
sprzeczności. Wkroczenie Rosjan do Mandżurii stwarzało obawy włączenia tej prowincji do granic
Cesarstwa Rosyjskiego. Tymczasem Rosja nie była przygotowana do ponoszenia dużych ciężarów
prowadzonej aktywnie polityki dalekowschodniej (ok. 1/8 budżetu państwa). Głównymi
beneficjantami wydatków rosyjskich w Mandżurii były zagraniczne przedsiębiorstwa (w 1900 r.
połączenia kolejowe ze wschodem nie były gotowe, część zaopatrzenia dla Mandżurii Rosja
musiała kupować od obcych firm; połączenie między Władywostokiem a Port Artur zależało od
możliwości korzystania z wąskich cieśnin miedzy Koreą a Japonią). Zajmując Mandżurię Rosja
narażała się na pogorszenie stosunków z Wielką Brytanią, USA, Chinami, Japonią.
Przywódcą ruchu skierowanego przeciw dynastii mandżurskiej był Sun - Jat-sen. W 1894 r.
założył na Hawajach Związek Odrodzenia Chin, a w 1905 r. zjednoczył różne organizacje
tworząc w Tokio Zjednoczoną Ligę Chińską. Program ruchu zawierał „trzy zasady ludu”:
 5
- zasada nacjonalizmu - konieczność obalenia dynastii mandżurskiej i utworzenia rządu czysto
chińskiego;
- zasada władzy ludu (demokracji) - utworzenie republiki;
- zasada dobrobytu ludu (najmniej sprecyzowana) - reformy społeczne.
W sierpniu 1911 r. rozpoczęły się rozruchy w prowincji Syczuan. W październiku 1911 r. bunt
armii w Wuczang rozpoczął rewolucję. Rozciągnęła się ona na prowincje Środkowych i
Południowych Chin. 1 I 1912 r. w Nankinie proklamowano republikę z Sun Jat-senem jako
prezydentem. 12 II 1912 r. ogłoszono abdykację małoletniego cesarza Pu-i, a na czele rządu
republikańskiego stanął Juan Szy-k’ai. 13 II 1912 r. Sun Jat-sen zrezygnował ze stanowiska
prezydenta republiki i całkowita władza przeszła w ręce rządu pekińskiego Juan Szy-k’aia, który
zmierzał do umocnienia władzy dyktatorskiej i militarnej. W sierpniu 1912 r. powstała Partia
Narodowa (Kuomintang), która była siłą opozycyjna wobec rządu.
c) Wojna rosyjsko – japońska
Dotychczasowy kierunek kształtowany był przez politykę ministra finansów - Wittego i
ministra spraw zagranicznych Lamsdorfa: dążenie do utrzymania poprawnych stosunków z rządem
chińskim i pokojowej, gospodarczej penetracji północnych obszarów Chin (w 1902 r. Rosjanie
zawarli konwencję o wycofaniu z Chin oddziałów rosyjskich stacjonujących tam po powstaniu
bokserów).
Kierunek ten został zmieniony pod wpływem działalności Aleksandra Biezobrazowa
(oficer gwardyjski), który koncesjami leśnymi w północnej Korei zainteresował wpływowe koła
dworu - m. in. wielkiego księcia Aleksandra Michajłowicza. Minister spraw wewnętrznych
Plehwe uważał, że mała zwycięska wojna podbuduje autorytet caratu.
W 1903 r. utworzono stanowisko namiestnika Dalekiego Wschodu w rozległymi
kompetencjami wojskowymi i cywilnymi (został nim admirał E. I. Aleksiejew - dotychczasowy
dowódca floty wojennej na Pacyfiku, Biezobrazow został natomiast sekretarzem stanu)
30 I 1902 r. Japończycy zawarli traktat z Wielką Brytanią (przetrwał do 1921 r.): wzajemne
uznanie interesów angielskich w Chinach i japońskich w Korei, wzajemne zobowiązanie do
neutralności w przypadku wojny któregoś z kontrahentów, zobowiązanie do udzielenia
kontrahentowi umowy pomocy, gdy do wojny wmiesza się jeszcze inne państwo (traktat miał
charakter antyfrancuski, zawarty został na wypadek gdyby do wojny wkroczyła Francja - Anglia nie
wiedziała, czy traktat francusko - rosyjski obowiązuje tylko w Europie, czy też również w Azji).
Japończycy mogli liczyć na życzliwość USA (dążenie do osłabienia wpływów rosyjskich w
Chinach) oraz Niemiec (dążenie do wplątania Rosji w konflikt dalekowschodni, co ułatwiłoby
Niemcom penetrację na Bliskim Wschodzie i Bałkanach - z tego powodu Francja uznawała
zaangażowanie Rosji na dalekim Wschodzie za niepożądane).
Armia rosyjska oddalona była od teatru działań wojennych o 7 tys. kilometrów -
konieczność czasochłonnego transportu cienką nitką Kolei Transsyberyjskiej (Japończycy musieli
pokonać zaledwie odległość kilkuset kilometrów). Okręty wojenne we Władywostoku
unieruchomione w okresie zimy z powodu zamarznięcia powierzchni morza.
W ciągu 1903 r. Japończycy składali propozycje podziału stref wpływu: Mandżuria do rzeki
Yalu Jang - strefa rosyjska, Korea - strefa japońska. Okazało się to bezskuteczne. 6 II 1904 r.
Japonia zerwała stosunki dyplomatyczne i 8 II 1904 r. bez wypowiedzenia wojny admirał Togo
zbombardował flotę rosyjska na redzie w Portu Artura (zatopiono 3 okręty rosyjskie). Następne
walki: klęska Rosjan pod Liaoyang (sierpień 1904), nad rzeką Sha He (październik 1904 r.),
kapitulacja Portu Artura (w styczniu 1905 r.), klęska Rosjan pod Mukdenem (w lutym i marcu
1905 r.). W październiku 1904 r. wyruszył na Daleki Wschód flota bałtycka admirała
Rożdestwienskiego (Anglicy nie przepuścili jej przez kanał Sueski, musiała płynąć dookoła
Afryki). Została jednak rozbita pod Cuszimą 27 V 1905 r. przez flotę admirała Togo (tylko jeden
krążownik i dwa kontrtorpedowce zdołały uciec z pogromu i schronić się we Władywostoku).
Traktat pokojowy:
Z propozycją pośredniczenia w rokowaniach wystąpił T. Roosevelt. 5 IX 1905 r. podpisano
traktat w Portsmouth w stanie New Hampshire (czyt.: nju hampsze[r]): Japonia uzyskała Port
 6
Artur i Dalian, południowa część wyspy Sachalin, południową część kolei zbudowanej przez
Rosjan w Mandżurii, wolną rękę w Korei, prawo połowu ryb u rosyjskich wybrzeży na morzach
Japońskim, Ochockim i Beringa.
Zwycięstwo Japonii posiadało znaczenie prestiżowe dla wszystkich państw azjatyckich -
pierwsze zwycięstwo ‘żółtych” nad „białymi”. Holenderski gubernator w Indonezji twierdził, że po
sukcesie Japonii przychodzi Holendrom coraz panować nad sytuacją na Sumatrze i Jawie.
Nastąpiła zmiana w konfiguracji międzynarodowych układów i współzależności mocarstw na
terenie Dalekiego Wschodu:
- USA dostrzegły zagrożenie ze strony Japonii dla realizacji swoich aspiracji na Pacyfiku -
Roosevelt mówił, że rola M. Śródziemnego skończy się wraz z odkryciem Ameryki, Ocean
Atlantycki osiągnął już punkt szczytowy, do Oceanu Spokojnego należy przyszłość.
- Miejsce konfliktu japońsko - rosyjskiego zajęło zbliżenie tych państw (w marcu 1907 r.
Japonia otrzymała pożyczkę od Francji, 30 VII 1907 r. zawarła z Rosją traktat, w którym
gwarantowano zachowanie status quo w Azji i zobowiązano się do wzajemnych konsultacji w
przypadku jego zagrożenia; 3 VII 1910 r. zawarto układ uzupełniający: z zapewnieniem „serdecznej
współpracy”)
- W 1910 r. Japonia ogłosiła aneksję Korei.

4. Bałkany – zapalny punkt w Europie

Powstanie w Bośni i Hercegowinie w 1875 r., insurekcja w antyturecka w 1876 r. w Bułgarii 2,
wojna serbsko-czrnogórsko-turecka i rosyjsko – turecka 24 IV 1877 r. – 3 III 1878 r. 3, kongres
berliński4 spowodowały zmiany granic politycznych: niepodległość Rumunii (w 1881 r. ogłoszono
królestwo), Serbii (w 1882 r. ogłoszono królestwo) i Czarnogóry (w 1910 r. ogłoszono królestwo).
Bułgaria pozostawała lennem tureckim do 1908 r. Grecja była od 1830 r. niepodległa.

2
Tureckie oddziały (zwłaszcza ochotnicze tzw. baszybuzuk) wymordowały prawosławnych mieszkańców
wsi (w ciągu 6 tygodni wymordowano 15 tys. ludzi). Spowodowało to wzburzenie opinii publicznej. W
Wielkiej Brytanii podniosły się słowa krytyki pod adresem lorda Gladstone’a. pomimo to premier Benjamin
Disraeli [dizrejly] podtrzymywał kurs zmierzający do utrzymania imperium osmańskiego. 11 XI 1876 r. car
Aleksander II wygłosił w Moskwie mowę wojenną (zagroził otwartą interwencją w przypadku braku
porozumienia z Turcją). Zaniepokojona tym Anglia rozpoczęła zabiegać o zbiorowe porozumienie w sprawie
Turcji - 23 XII 1873 r. otwarto w Stambule międzynarodową konferencję.
3
Prowadzona na froncie kaukaskim oraz na Bałkanach. W Adrianopolu zawarto rozejm (31 stycznia) - na
wody morza mamra wpłynęła flota angielska, a rządy brytyjski i austriacki w zdecydowanym tonie
poinformowały Rosję, że nie dopuszczą do upadku Turcji. 3 I I I 1 8 7 8 r . z a w a r t o p o k ó j w
S a n S t e f a n o : utworzenie Wielkiej Bułgarii od Morza Czarnego do Egejskiego (z Tracją i
Macedonią), wyłączonej formalnie z części Imperium Osmańskiego (Rosja miała decydować o zakresie
autonomii i zatroszczyć się o utworzenie administracji, wojska rosyjskie miały stacjonować przez dwa lata);
Turcja uznała niepodległość Rumunii, Serbii, Czarnogóry oraz zmuszona została do powiększenia ich
terytoriów, do Rosji wracała część Besarabii, uzyskiwała też twierdze Kars, Batumi, Ardahan na
Zakaukaziu. Po pokoju w San Stefano mocarstwa (szczególnie Austria) zabiegały o zwołanie
międzynarodowej konferencji, która uregulowałaby całość problemów bałkańskich. Anglia i Turcja
podpisały natomiast 4 V I 1 8 7 8 r . k o n w e n c j ę S t a m b u l e .
4
Rozpoczął się 13 VI 1878 r. a trwał do 13 VII 1878 r. Wzięły udział delegacje państw: Rosji, Niemiec,
Austro - Węgier, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Turcji. Postanowienia: utworzono księstwo bułgarskie
„autonomiczne i hołdownicze pod zwierzchnictwem JCM Sułtana” - książę Bułgarii swobodnie wybierany
przez ludność musiał uzyskać aprobatę Wielkiej Porty i zgodę mocarstw; Rumelia Wschodnia stawała się
autonomiczną prowincją pod bezpośrednią władzą sułtana; uznano niepodległość Serbii i Czarnogóry,
aczkolwiek nie przyznano im terytoriów uzyskanych w traktacie z San Stefano; terytorium Rumunii
powiększono o Dobrudżę, odebrano jej natomiast i przekazano Rosji Besarabię; częściowa demilitaryzacja
Dunaju; Austro - Węgry otrzymały prawo „okupowania i administrowania” prowincjami Bośni i
Hercegowiny; Rosja miała zwrócić twierdzę Bajazet (przyznaną w San Stefano) a zatrzymać Ardaham,
Kars i Batumi.
 7
Kongres berliński i układy austro - niemiecko - rosyjskie z lat 1881 i 1884 oddawały Serbię w
zasięg wpływów austriackich (w 1882 r. 80% eksportu serbskiego szło do Austrii). Na czele
monarchii stał Milan I z dynastii Obrenoviciów. W 1881 r. zawarł tajny układ z Austria, w którym
zobowiązał się do uprzedniego porozumienia się z rządem austriackim zanim zawrze jakąkolwiek
umowę z innym państwem oraz obiecywał nie dopuszczenie na terytorium Serbii do
rozpowszechniania agitacji wymierzonej przeciwko monarchii habsburskiej; w zamian Austria
zobowiązała się do obrony i wspierania dynastii Obrenoviciów.
Niepowodzenie Milana I w wojnie z Bułgarią w 1885 r. oraz jego styl życia osobistego stały
się przedmiotem krytyki - w 1889 r. Milan I abdykował, a tron objął jego syn Aleksander I
(również nie lubiany i krytykowany, np. za ślub z rozwiązłą damą dworu Dragą Mašin). W 1903 r.
Aleksander I wraz z żoną został zamordowany przez spiskowców - oficerów. Skupsztina wybrała
na króla Piotra Karadjordjevicia. Nastąpiło zerwanie z polityka proaustriacką i przejście na
pozycję prorosyjskie. Gdy rząd serbski zamówił we Francji armaty (a nie jak dotychczas w
zakładach Škody) Austriacy korzystając z wygaśnięcia traktatu handlowego austriacko - serbskiego
wstrzymali import nierogacizny z Serbii (tzw. „wojna świńska”). Serbowie dzięki kapitałowi
francuskiemu rozwinęli przemysł przetwórczy (chłodnie, przerób mięsa na konserwy), a następnie
opanowali inne rynki zbytu i w ten sposób uniezależnili się od Austrii.
W 1878 r. utworzono w Bułgarii księstwo zależne od Turcji. Władcą był Aleksander
Battenberg (siostrzeniec carowej). Południowa cz. Kraju tzw. Rumelia Wschodnia stanowiła
prowincję autonomiczną w ramach imperium osmańskiego.
W 1885 r. wybuchło powstanie w Płowdiwie - stolicy Rumelii. Bułgaria Północna i
Południowa zjednoczyły się, co musiała uznać Turcja. Zaniepokojona Serbia wkroczyła do działań
militarnych. Wojska serbskie zostały pokonane w bitwie pod Śliwnicą (19/7 XI 1885 r.) i tylko
weto austriackie spowodowało, że Bułgarzy nie ruszyli w głąb Serbii. Zawarty pokój w Bukareszcie
(3 III 1886 r.) wprowadzał status quo ante bellum.
Brak poparcia Rosji oraz przewroty pałacowe (Aleksander był w 1886 r. usunięty i ponownie
wprowadzony na tron) spowodowały ostateczną dymisję Battenberga. Sobranje wybrało 7 VII 1807
r. Ferdynanda księcia sasko-kobursko-gotajskiego, lecz nie uznała go Rosja, a za nią i inne
państwa (jedynie dyskretnie wspierała go Austria). Dopiero w 1896 r. Rosja a w ślad za nią i cała
Europa uznały Koburczyka.
W 1908 r. Bułgaria zerwała zależność od Turcji i Ferdynand ogłosił się królem Bułgarów.
Rumunia była monarchią konstytucyjną z dwuizbowym parlamentem, księstwem od 1866 r.
królestwem od 1881 r. (Karol I z domu Hohenzollernów z bocznej linii Hohenzollern-Sigmaringen
- zmarł w 1914 r., jego następcą został bratanek - Ferdynand I). Poza granicami Rumuni mieszkali
w Siedmiogrodzie, Banacie i Bukowinie (należały do Austro - Węgier) oraz w Besarabii (należała
do Rosji). Karol I skierował się przeciw Rosji (traktat z Austro - Węgrami w 1883 r. ponawiany do
1813 r.). W Rumunii krzyżowały się jednak wpływy kapitału francuskiego, austriackiego i
niemieckiego (ropa). Dlatego też Rumunia ostatecznie opowiedziała się w 1816 r. po stronie
Koalicji.
W Turcji nasilały się wpływy mocarstw europejskich. 28 muharrem 1299 r. ery muzułmańskiej
(20 XII 1881 r.) Hamid wydał tzw. dekret muharremski: utworzenie Zarządu Długu Publicznego
Ottomańskiego (kontrolował finanse publiczne, przejął dochody z monopolu tytoniowego i
solnego, opłat stemplowych i podatku od spożycia alkoholu).
Wpływy niemieckie w Turcji: w 1899 r. Niemcy uzyskały koncesję na budowę linii kolejowej
Stambuł - Bagdad - Zatoka Perska. Od 1883 r. działała w Turcji niemiecka misja wojskowa, która
dokonywała reform w armii tureckiej. Stojący na jej czele Colmar von der Goltz był członkiem
trójosobowej komisji (wraz z wezyrem i ministrem finansów), która zajmowała się pozyskiwaniem
funduszy na zakup sprzętu bojowego.
Francuzi – posiadali w Turcji koncesje na budowę sieci kolejowej w Syrii, uznawanej przez
nich za własną sferę wpływów.
Do reform w Imperium Ottomańskim dążył ruch młodoturecki, związany początkowo z tajną
organizacją założoną w 1889 r. wśród słuchaczy cesarskiej Szkoły Wojskowo - Medycznej w
 8
Stambule. Ruch miał charakter nacjonalistyczny. Głosił panottomanizm - stopienie w jedną całość
- „wspólną ottomańską ojczyznę” wszystkich ludów wchodzących w skład państwa. W praktyce
oznaczało to podporządkowanie państwa żywiołowi tureckiemu.
W pocz. XX w. ruch młodoturecki uzyskał polityczną reprezentację w postaci Komitetu
„Jedność i Postęp” (Ittihat ve Terekki). W lipcu 1908 r. garnizony wojskowe w Macedonii
podniosły bunt. Armia wysłana przez Hamida odmówiła posłuszeństwa. Sułtan zmuszony był do
przywrócenia 24 VII 1908 r. konstytucji z 1876 r. W grudniu 1908 r. zwołano parlament. Gdy 13
IV 1909 r. Hamid usiłował dokonać zamachu stanu i przywrócić rządy absolutne, zmuszony został
do abdykacji. Sułtanem wybrano jego brata Mehmeda V. Faktyczne rządy sprawowali
przedstawiciele „Jedności i Postępu”, tworzący trumwirat: Talaat (minister spraw wewnętrznych i
późniejszy wezyr), Enwer (minister wojny), Dżemal (minister marynarki). W polityce zagranicznej
ruch młodoturecki opierał się na Niemcach (udział po stronie państwa centralnych w I wojnie
światowej).

5. Europejski system sojuszy: Trójprzymierze i Trójporozumienie

b) Trójrzymierze
7 X 1879 r. zawarto w Wiedniu Dwuprzymierze pomiędzy Niemcami a Austro - Węgrami:
- gdyby któraś ze stron zostało zaatakowane przez Rosję, strony zobowiązują się przyjść
sobie z pomocą „wszystkimi siłami wojskowymi swych Cesarstw i nie zawierać pokoju inaczej niż
wspólnie i w porozumieniu” (art. 1);
- w przypadku zaatakowania przez mocarstwo trzecie strony zobowiązywały się do zachowania
życzliwej neutralności; w przypadku jednak, gdyby do agresora dołączyła się Rosja obowiązywał
art. 1 traktatu;
- w traktacie wspomniano o możliwości poinformowania o zawartym przymierzu Rosję
(Wilhelm I w osobistym liście do Aleksandra II ogólnie wspomniał o traktacie zapewniając
jednocześnie o przyjaźni między trzema monarchami).
Bismarcowi zależało jednak na zacieśnieniu również sojuszu z Rosją, tak aby zapewnić jej
neutralność w przypadku konfliktu z Francją. W grudniu 1879 r. rozpoczęły się rozmowy ze stroną
rosyjską, do których po kilku miesiącach przystąpiła również strona austro - węgierska. Ujawniły
się wówczas rozbieżności pomiędzy Austro - Węgrami (postulowały dokonanie podziału stref
wpływu na Bałkanach) oraz Rosją (postulowała utworzenie federacji bałkańskiej pod opieką
mocarstw). Bismarck zażegnał spory doprowadzając do uznania przez strony status quo na
Bałkanach. 1 8 V I 1 8 8 1 r . p o d p i s a n o w B e r l i n i e u k ł a d t r ó j s t r o n n y :
- zobowiązanie do wzajemnej netralności sygnatariuszy w przypadku wojny z obcym
mocarstwem (art. 1) - w ten sposób Niemcy zapewniły sobie neutralność Rosji;
- zobowiązanie do unikania sporów na Bałkanach i uznanie pozycji Austro - Węgier, jaką
uzyskały w traktacie berlińskim (art. 2);
- zamknięcie cieśnin dla okrętów obcych państw (art. 3) - gdyby sułtan otworzył cieśniny
dla Anglików Rosja mogłaby liczyć na wsparcie sojuszników.
Układ trójstronny przedłużony został w 1884 r. na dalsze cztery lata. 18 VI 1887 r. Niemcy i
Rosja zawarły t r a k t a t r e a s e k u r a c y j n y - zapewniał życzliwa neutralność na wypadek
wojny któregoś z sygnatariuszy z innym mocarstwem.
2 0 V 1 8 8 2 r . zawarty został w Wiedniu traktat pomiędzy Włochami, Austro -
Węgrami i Niemcami. Włosi chcąc budować pozycję mocarstwową w basenie Morza
Śródziemnego obawiały się Francji - było to głównym motywem zawarcia traktatu. Traktat był
zwieńczeniem T r ó j p r z y m i e r z a . Postanawiał:
- pomoc dla Włoch obu sojuszników w przypadku agresji Francji;
- pomoc Włoch udzieloną Niemcom w przypadku „nie sprowokowanej bezpośrednio agresji
Francji”;
- gdyby któraś ze stron „znalazła się w stanie wojny z dwoma lub więcej mocarstwami nie
będącymi sygnatariuszami niniejszego traktatu, casus foederis ma zastosowanie równocześnie dla
wszystkich umawiających się stron”;
 9
- gdyby któryś z sygnatariuszy znalazł się w stanie wojny z jednym tylko mocarstwem (nie
dotyczy konfliktu z Francją), sojusznicy zobowiązani byli do życzliwej neutralności;
- na żądanie Włoch traktat zawierał oświadczenie, że nie jest skierowany przeciw Wielkiej
Brytanii;
Tróprzymierze zawarte został na pięć lat ale później było odnawiane czterokrotnie
30 X 1883 r. Niemcy i Austro - Węgry (państwa Centralne) zawarły traktat z Rumunią, a
12 XII 1887 r. państwa Trójprzymierza zawarły traktat z Anglią (utrzymanie status quo w rejonie
śródziemnomorskim).
b). Porozumienie francusko - rosyjskie
Przesłanki porozumienia: ekonomiczne - kapitał francuski poszukiwał bezpiecznych miejsc
lokaty - takim była Rosja (o wiele bezpieczniej niż w Turcji, Azji i Am. Łacińskiej). Aleksander III
potrzebował natomiast kredytów na rozwój przemysłu i sieci kolejowych; polityczne - izolacja
Francji i izolacja Rosji. traktat reasekuracyjny nie został przedłużony w 1890 r., natomiast 6 V 1891
r. przedłużono Trójprzymierze (przy tej okazji w parlamencie włoskim wskazano, że posiada on
swoje umocnienie w postaci śródziemnomorskiego porozumienia z Anglią - było to dla Rosjan
wskazówką, że Anglia związana jest z Trójprzymierzem).
Zacieśnianie relacji francusko - rosyjskich
- Wizyta w Kronsztadzie francuskiej eskadry okrętów wojennych (w obecności Aleksandra III
odegrano Marsylinakę).
- Wymiana listów ministrów spraw zagranicznych: Nikołaja Karłowicza Giersa5 (21 VIII 1891
r.) i Aleksandra Ribota (27 VIII 1891 r.). Stwierdzono w nich, że:
- oba rządy „będą się porozumiewać w każdej sprawie mogącej narazić pokój powszechny”,
- „w razie gdyby pokój ten był rzeczywiście zagrożony, a zwłaszcza gdyby jednej ze stron
groziła napaść, obie strony porozumieją się co do środków, jakie oba rządy w tym wypadku byłyby
zmuszone natychmiast i równocześnie podjąć”.
Ogólna formuła sojuszu wynikała z rezerwy Rosji, która nie chciała zbyt konkretnych
zobowiązań militarnych. Na dworze petersburskim było wielu przeciwników porozumienia.
Niemniej jednak w wyniku nacisków dyplomacji franc. doszło do dalszych kontaktów.
Rokowania i zawarcie traktatu
Aleksander III 18 VII 1892 r. wyraził zgodę na przybycie do Petersburga negocjatora
francuskiego. Był nim Raul - François Boisdeffre ówczesny zastępca sztabu generalnego (od 1893
r. szef sztabu generalnego). Rosyjskim negocjatorem został szef sztabu generalnego gen. Nikołaj
Obruczew. 17 VIII 1892 r. uzgodniono projekt konwencji wojskowej. Zatwierdzony został dopiero
po szesnastu miesiącach (zwłoka spowodowana była oporami części polityków rosyjskich, którzy
wykorzystać chcieli skandal panamski, aby uniemożliwić zawarcie porozumienia). W tym czasie
Niemcy prowadziły wojnę celną z Rosją, a Alfred Schliffen (niemiecki szef sztabu generalnego)
ogłosił doktrynę walki Niemiec na dwa fronty - czynniki te zmuszały Rosjan do zajęcia
zdecydowanego stanowiska. Ostatecznie nota ministra Giersa z 27 XII 1892 r. i ministra Ribota z 4
I 1893 r. potwierdzały tekst konwencji z 17 VIII 1892 r..
Konwencja zawierała następujące postanowienia:
- „Jeżeli Francja zostanie zaatakowana przez Niemcy lub przez Włochy przy poparciu Niemiec,
Rosja użyje wszystkich będących w jej rozporządzeniu sił do zaatakowania Niemiec” (art. 1).
- „W razie mobilizacji sił Trójprzymierza albo jednego z wchodzących w jej skład mocarstw,
Francja i Rosja na pierwszą wieść o tym i bez potrzeby uprzedniego porozumiewania się
zmobilizują natychmiast i równocześnie wszystkie swe siły zbrojne i przesuną je możliwie najbliżej
swych granic.”.
- Francja wystawić miała przeciw Niemcom 1300 tys. ludzi, Rosja 800 tys.. Siły te miały być
gotowe tak szybko, aby Niemcy zmuszone były walczyć na dwa fronty.
5
Nikołaj Karłowicz Giers (1820 - 1895) - minister spraw zagranicznych Rosji w latach 1881 -
1894 (faktycznie jednak sprawował tę funkcję odkąd schorowany kanclerz ks. Aleksander
Gorczakow nie mógł podołać swoim obowiązkom, czyli od 1878 r.). Głównym celem jego
polityki było utrzymanie sojusz z Niemcami, co mu się jednak nie udało.
 10
- Rosja i Francja nie zawrą odrębnego pokoju.
- Konwencja utrzymana zostanie w tajemnicy.
- Konwencja obowiązywać będzie „dopóki istnieć będzie Trójprzymierze.”
c) Porozumienie francusko - angielskie
Wiosną 1901 r. Anglia zaproponowała Niemcom porozumienie. W Berlinie zwyciężyło
przekonanie reprezentowane przez Friedricha von Holsteina i kanclerza Bernharda von Bülowa,
zgodnie z którym Anglia przeżywa schyłek swej świetności, a możliwość jej sojuszu z Rosją i
Francją jest znikoma.
Niemcy stawali się groźnym konkurentem na obszarach zastrzeżonych dla dotychczasowego
handlowego monopolu brytyjskiego. Rozbudowa potęgi niemieckiej na morzu: Alfred von Tirpitz
- opracował koncepcję budowy oceanicznej floty niemieckiej. W 1898 r. Reischtag przyznał
pierwsze znaczne fundusze na rozbudowę floty, a następne w latach: 1900, 1906, 1908, 1912. W
1871 r. Niemcy miały 7 stoczni, w końcu XIX w. - 40.W latach 1898 - 1906 stały się drugim w
świecie mocarstwem morskim.
We Francji zdawano sobie sprawę z patowej sytuacji zaistniałej w Afryce: Francuzi nie
zgadzali się na dominację brytyjską w Egipcie, Anglicy natomiast na dominację francuską w
Maroku. Zagadnienie top wymagało zasadniczych rozstrzygnięć. We Francji zdawano sobie
sprawę, że konwencja z Rosją nie tanowi dostatecznego zabezpieczenia.
Rzecznikiem porozumienia z Anglią był minister spraw zagranicznych w latach 1898 - 1905 -
Théophile Delcassé. Na jego polecenie ambasador Francji w Londynie - Pierre - Paul Cambon
wystąpił w sierpniu 1902 r. z inicjatywą negocjacji. Zbiegło się to z niepowodzeniem wysiłków
Chamberlaina w celu zbliżenia z Niemcami. Wielka rolę odegrał Edward VII - jego wizyta w
Paryżu w 1903 r. otworzyła szerokie możliwości co do porozumienia. Wybuch wojny rosyjsko -
japońskiej zwiększył jeszcze bardzie zainteresowanie Francji porozumieniem z Anglią.
Treść porozumienia: Deklaracja Francji i Wielkiej Brytanii dotycząca Egiptu i Maroka - akt
uważany za początek entente cordiale (8 IV 1904 r.):
 Zobowiązano się do uznania dominacji bryt. W Egipcie i francuskiej w Maroku.
 Uzgodniono szczegółowe zagadnienia dotyczące: wolności handlu w Egipcie i
Maroku, uprawnień funkcjonariuszy francuskich w Egipcie i angielskich w Maroku,
ułatwień w tranzycie, wolnego przepływu przez Kanał Sueski (zgodnie z traktatem z 1888
r.).
 Zgodzono się na uszanowanie interesów Hiszpanii w Maroku wynikających z
bliskości geograficznej i posiadania enklaw (sprawa ta szczegółowo miała być
rozstrzygnięta osobnym porozumieniem francusko - hiszpańskim podpisane 3 X 1904 r.).
 „Oba rządy użyczać sobie będą wzajemnie pomocy swej dyplomacji przy
wykonywaniu postanowień niniejszej deklaracji odnoszących się do Egiptu i Maroka” -
później w praktyce znacznie rozszerzono ten zapis stwarzając mechanizm politycznej
współpracy w sprawach znacznie ważniejszych.
d) Wysiłki niemieckie zmierzające do rozbicia sojuszu francusko - rosyjskiego
Wilhelm II w listach do Mikołaja II przedstawiał wizje „sojuszu kontynentalnego”
obejmującego Francję, Niemcy i Rosję. Ros. minister spraw zagranicznych Lamsdorff przestrzegał
cara, ten jednak dał się zwieść Wilhelmowi i 24 VII 1905 r. podczas spotkania na jachcie obok
wyspy Björkö (Zatoka Fińska) podpisał bez porozumienia z rządem układ, który stanowił:
 „W wypadku gdyby jedno z państw sprzymierzonych zostało napadnięte
przez jakieś mocarstwo europejskie, sojusznik przyjdzie mu z pomocą w Europie ze
wszystkimi swoimi siłami lądowymi i morskimi”.
 „Gdy traktat ten uzyska moc prawną, cesarz Wszechrosji podejmie niezbędne
kroki w celu zaznajomienia z nim Francji i pozyskania jej jako sprzymierzeńca”.
Premier Siergiej Witte i Lamsdorff wyperswadowali jednak Mikołajowi II cele niem.
manipulacji dyplomatycznej i rząd ros. nie podjął żadnych kroków, aby „sojusz kontynentalny” się
rozwinął.
e) Porozumienie rosyjsko – angielskie (31 VIII 1907 r.)
 11
Rozbieżności rosyjsko – brytyjskie: Potencjalne zagrożenie rosyjskie dla Indii (w latach 70.
Rosja zajęła Bucharę, Chiwę i Kokand) oraz niekorzystny dla strategii bryt. nacisk na Afganistan i
Persję; konfrontacja na Dalekim Wschodzie - w Mandżurii i Korei (Anglicy zawarli 30 I 1902 r.
traktat z Japonią, który miał wyraźnie charakter antyrosyjski)
Pomimo tych rozbieżności poszukiwano modelu poprawy wzajemnych stosunków. Pierwsze
sygnały wysłane zostały przez Edwarda VII już w 1903 r. (sugerowano ambasadorowi ros.
Aleksandrowi Benckendorffowi możliwości rozwiązania sprzeczności w Azji). Od maja 1906 r.
ministrem spraw zagranicznych Rosji był Aleksander Izwolski - rzecznik zaangażowania w
Bałkanach. Po klęsce z Japonią Rosjanie potrzebowali pożyczek (w 1906 r. otrzymali je od
Francuzów)- car polecił wszcząć starania w bankach londyńskich.
Pertraktacje trwały od poł. 1906 r. 31 VIII 1907 r. porozumienie podpisal minister Izwolski i
ambasador brytyjski w Petersburgu - Arthur Nicolson. Postanowienia traktatowe:
 Podział sfer wpływów w Persji: północna część - sfera rosyjska, środkowa -
neutralna i południowa - brytyjska.
 Rosja uznała Afganistan za obszar znajdujący się poza jej sferą wpływów
oraz zobowiązała we wszelkich swych kontaktach politycznych z Afganistanem się
do użycia pośrednictwa rządu brytyjskiego. Anglia natomiast stwierdziła, że „nie ma
zamiaru zmieniać statusu politycznego Afganistanu”.
 Obie strony uzgodniły, że powstrzymywać będą się od prób
podporządkowania Tybetu, z tym że Wielka Brytania miała zachować swoje
uprawnienia wynikające z wcześniejszych układów z Chinami.

6. Nasilenie konfliktów międzynarodowych w przededniu I wojny globalnej

b) Kryzys marokański
Niemcy postanowiły zniweczyć porozumienia francusko - angielskiego postulując zwołanie
międzynarodowej debaty nad sytuacją w Maroku i zastosowaniu w tym kraju zasady „otwartych
drzwi”. 31 III 1905 r. w Tangarze (port w Maroku nad Cieśniną Gibraltarską) zjawił się na swym
jachcie „Hohenzollern” cesarz Wilhelm II, który wygłosił przemówienie zapoczątkowujące kryzys
grożący wybuchem wojny francusko - niemieckiej. W przemówieniu powiedział: „Przedmiotem
mojej wizyty jest powiadomienie wszystkich, iż jestem zdecydowany uczynić, co tylko w mej mocy
dla obrony interesów Niemiec w Maroku, uważając zarazem sułtana za władcę całkowicie
niezależnego, z którym pragnę porozumieć się celem zabezpieczenia tychże interesów”. Kanclerz
Bernhard Bülow [bülo:] zwrócił się do wszystkich sygnatariuszy traktatu madryckiego o zwołanie
międzynarodowej konferencji w sprawie Maroka. 11 IV 1905 r. Anglia i Francja odrzuciły te
propozycję. Tymczasem niemiecki Sztab Generalny donosił, że jest to najlepszy moment do wojny
(Rosja zajęta na wschodzie nie udzieli pomocy Francji). Premier Francji Maurice Rouvier
pogróżki niemieckie wziął poważnie - odwołał ministra spraw zagranicznych Delcassé, sam objął
resort spraw zagranicznych i zaproponował Niemcom następujące ustępstwa: rekompensata dla
Niemiec w postaci części terytorium marokańskiego oraz zgoda na międzynarodowa konferencję
pod warunkiem uprzedniego ustalenie jej programu. Niemcy propozycje tę odrzucili, sądząc, że
mogą liczyć na większe ustępstwa. Od lipca 1905 r. Bülow przyjąć musiał postawę bardziej
pojednawczą (nie udało się rozbić sojuszu angielsko - francuskiego i przeciągnąć Mikołaja II na
swoją stronę).
Konferencja międzynarodowa w Algeciras [alchesiras] - (port hiszpański nad Cieśniną
Gibraltarską) rRozpoczęła się 16 I 1906 r. Uczestniczyło w niej 13 państw (12 sygnatariuszy
traktatu madryckiego oraz Rosja). Konferencja była klęska Niemiec. Włosi uzyskując od
Francuzów wolna rękę w Trypolitanii poparły Francję. Niemcy posiadając jedynie wsparcie Austro
- Węgier były izolowane. 7 IV 1906 r. podpisano akt generalny konferencji. Postanowienia:
 potwierdzono „suwerenność i niezawisłość Jego Sułtańskiej Mości, całość jego
państwa i równoprawne wolności ekonomiczne”;
 celem państw jest przeprowadzenie reform w Maroku i „zbadanie sposobów
uzyskania dochodów niezbędnych dla ich przeprowadzenia”;
 12
 policja marokańska w ośmiu portach będzie zorganizowana przez oficerów
francuskich i hiszpańskich, którzy użyczać będą swej pomocy przez pięć lat;
 wyznaczono oficera armii szwajcarskiej na stanowisko inspektora generalnego
policji marokańskiej (było to ustępstwo na rzecz Niemiec);
 powołano Bank Państwowy Maroka kontrolowany przez banki Anglii, Francji i
Hiszpanii oraz Bank Niemiecki i podlegający, jako spółka akcyjna ustawodawstwu
francuskiemu;
 ustanowiono komisję kontrolującą ściąganie ceł, do której wprowadzono „trzech
członków wyznaczonych przez korpus dyplomatyczny w Tangerze, z tym że na granicy z
Algierią nadzór pozostawiono wyłącznie Francji i Maroku, a w okręgu Rif - Hiszpanii i
Maroku
b) Kryzys agadirski
Bunt Mulaj Hafida przeciw sułtanowi i wew. walki, w których ofiarami byli Europejczycy,
stały się pretekstem do interwencji zbrojnej Francji i Hiszpanii w latach 1907 - 1911. W 1911 r.
wojska francuskie okupowały stolicę marokańska Fez, pod pretekstem ochrony własnych
obywateli. Niemcy zażądali przyznania im również prawa ochrony swoich obywateli. 1 VII 1911 r.
do portu Agadir przybyła niemiecka kanonierka „Panther” - stało się to powodem kolejnego
kryzysu marokańskiego. Niemcy zażądali rekompensaty terytorialnej w Maroku. Anglia
zmobilizowała całą flotę i zapowiedziała swój stanowczy protest. Kryzys zakończył się
kompromisem: 4 XI 1911 r. podpisano porozumienie, w którym Niemcy uznali protektorat
francuski nad Marokiem, za co otrzymali część Konga francuskiego o powierzchni 250 tys. km2.
Prawne ustanowienie protektoratu nad Marokiem nastąpiło 30 III 1912 r. - sułtan Mulaj
Hafid podpisał w Fezie traktat sankcjonujący okupacje wojskową Francji oraz jej kontrolę nad
wewnętrzną i zagraniczną polityka Maroka.
c) Trypolitania i Cyrenajka (28 IX 18 X 1911 r.)
Włosi od drugiej połowy XIX w. interesowali się północna Afryką. Na wybrzeżu Morza
Czerwonego zajęli port Massaua i w latach 1881 - 1885 założyli kolonię Erytreę, a następnie
ogłosili protektorat nad częścią Półwyspu Somalijskiego. W tym czasie Jedynym niezależnym
państwem afrykańskim była Etiopia. W latach 1889 - 1913 rządził w niej król Menelik II. Dzięki
umiejętnemu wykorzystaniu antagonizmu francusko - włoskiemu uratował niezależność kraju
potwierdzając to spektakularnym zwycięstwem militarnym nad Włochami odniesionym 1 III 1896
r. pod Aduą. Zdobycie Trypolitanii i Cyrenajki było dla Włochów sprawą prestiżu i
odbudowywałoby podłamany po tej klęsce autorytet.
Włochy formalnie były członkiem trójprzymierza, co potwierdzał układ z 28 VI 1902 r. Istniały
jednak rozbieżności pomiędzy Włochami a Austro - Węgrami, co skwapliwie wykorzystała Francja
i Anglia. Na przełomie XIX i XX w. poprawiły się relacje włosko - francuskie. Włochy uznały
pozycję Francji w Maroku w zamian za co Francuzi dali Włochom wolną rękę wobec Trypolitanii.
Podobną życzliwość zapewniły sobie Włochy ze strony Rosji (układ w Racconigi) i Anglii.
Korzystając z osłabienia wew. Turcji 28 IX 1911 r. Włochy wystosowały ultimatum, a następnego
dnia rozpoczęły wojnę. Po trzech tygodniach pokonały siły tureckie w Libii, a flota włoska
opanowała wyspy Dodekanezu i zbombardowała Dardanele. 18 X 1911 r. w Lozannie podpisano
traktat pokojowy:
 Włochy otrzymywały Libię i zobowiązały się przestrzegać wolności religijnej wobec
muzułmanów;
 Turcja zatrzymywała Dodekanez.
d) Aneksja Bośni i Hercegowiny
Zwycięstwo ruchu młodotureckiego zrodziło w Wiedniu obawy co przyszłości Bośni i
Hercegowiny, które zgodnie z prawem międzynarodowym należały do Turcji. Konsolidacja
Imperium Osmańskiego zapowiadana przez „Jedność i Postęp” rodziła podejrzenia, że może się
zmienić status tych prowincji. Rozwiązania problemu poszukiwał Wiedeń od dawna. W 1897 r.
doszło do porozumienia bałkańskiego z Rosją umocnionego umową w Mürzsteg w 1903 r. o
wspólnym stanowisku w sprawie reform w Macedonii. Rosja zaangażowana na Dalekim Wschodzie
 13
poszukiwała kompromisu na Bałkanach. Sytuacja zmieniła się po 1905 r. W 1907 r. zarysowały się
kontrowersje wokół budowy linii kolejowej na Bałkanach: Austro - Węgry nakłaniały Turcję do
budowy linii północ - południe łączącej Saloniki (dawałoby to połączenie Państw centralnych z
Morzem Egejskim), Rosja wystąpiła z koncepcją trasy łączącej Dunaj z wybrzeżem Adriatyku.
Innym obszarem rodzącym konflikt była Bułgaria - Państwa centralne zachęcały ją do oderwania od
Turcji i ogłoszenia pełnej niepodległości.
Rosja po klęsce 1905 r. poszukiwała też korzystnego dla siebie rozwiązania problemu
cieśnin czarnomorskich. W wojnie z Japonią zniszczeniu uległy floty bałtycka i dalekowschodnia i
powstała konieczność ich uzupełnienia przez jednostki floty czarnomorskiej. Doszło do zbliżenia
rosyjsko - angielskiego: w dniach 9 - 10 VI 1908 r. Mikołaj II spotkał się z Edwardem VII i
uzgodniono stanowiska w sprawie problemu macedońskiego. W związku z koniecznością
odblokowania cieśnin Rosjanie skłonni byliby pójść na kompromis z Austro - Wegrami. W
kwietniu, maju i lipcu 1908 r. doszło do wymiany not pomiędzy Rosją i Austro - Węgrami: Rosja
wskazywała, że status Bośni i Hercegowiny uzależniony jest od uzgodnień wielostronnych,
niemniej jednak oba państwa mogą problem ten omawiać „w duchu przyjacielskiej wzajemności”.
Minister spraw zagranicznych Austro - Węgier Alois Aehrenthal przekonany był, że Rosjanie nie
będą zbyt głośno protestować przeciw aneksji Bośni i Hercegowiny. 15 IX 1908 r. spotkał się z
rosyjskim ministrem spraw zagranicznych Aleksandrem Izwolskim w Buchlau. Aczkolwiek na
spotkaniu tym nie doszło do sporządzenia oficjalnego protokołu, niemniej jednak Aehrenthal
zakończył je w przekonaniu, że Rosja pogodzi się z aneksją, Izwolski natomiast sądził, że Austro -
Węgry udziela poparcia planów rosyjskich dotyczących cieśnin.
5 X 1908 r. Franciszek Józef I ogłosił aneksje Bośni i Hercegowiny. W października
Austro - Węgry wysłały do rządów europejskich noty, informujące o tym fakcie oraz o wycofaniu
się (jako rekompensata) garnizonów z sandżaku (okręgu) Nowobazarskiego, rozciągającego się
między Serbią i Czarnogórą. Równocześnie zarządzono w monarchii habsburskiej częściową
mobilizację.
Stanowisko mocarstw wobec aneksji:
Niemcy - berliński MSZ zapewnił Wiedeń o pozytywnym stosunku do zaistniałej sytuacji, a
niemiecki sztab generalny zawiadomił o możliwości militarnego wsparcia na wypadek ogłoszenia
mobilizacji w Rosji.
Włochy - minister spraw zagranicznych Tommaso Tittoni aprobował austriackie plany
przedstawione przez Aehrenthala na spotkaniu w Desio 5 IX 1908 r., później jednak zmienił zdanie,
twierdząc, że zawsze stał na stanowisku zbiorowych działań wobec Turcji.
Francja - zajęta kwestia marokańską i prowadząca właśnie w tej sprawie rozmowy z
Niemcami ograniczyła się jedynie do deklaracji złożonej wobec rządu rosyjskiego o życzliwości
wobec planów rosyjskich dotyczących otwarcia cieśnin, Stephen Pichon wyraźnie wskazał, że
Francja nic więcej nie może uczynić.
Anglia - do Wiednia przekazano notę: „Rząd Jego Brytyjskiej Mości nigdy nie zaaprobuje
naruszenia bądź zmiany warunków traktatu berlińskiego bez uprzedniego uzgodnienia z innymi
mocarstwami, z których Turcja jest w danym przypadku bardziej dotknięta od pozostałych”.
Rosja- potępiła aneksję. Nic jednak nie mogła więcej uczynić poza udzieleniem rady Serbii i
Czarnogórze, aby złagodziły swe stanowisko wobec Austro - Węgier.
Dopełnieniem porażki polityki rosyjskiej na Bałkanach było ogłoszenie 5 X 1908 r. przez
Bułgarię pełnej niepodległości.
e) Dwie wojny bałkańskie
Jednym z newralgicznych obszarów bałkańskich była Macedonia zamieszkiwana przez Serbów,
Bułgarów, Greków. Żadne z państw bałkańskich nie mogło zrealizować swych interesów w
Macedonii samodzielnie, dlatego też poszukiwano możliwości ich realizacji w sojuszu bałkańskim,
do którego zachęcała poszczególne państwa Rosja, chcą wykorzystać go przeciwko Austro -
Węgrom. W 1911 r. Serbia wystąpiła wobec Bułgarii z propozycją polubownego podziału sfer
wpływów w Macedonii. 13 III 1912 r. podpisano układ sojuszniczy:
 14
- zobowiązano się do udzielenia sobie wzajemnie pomocy w wypadku zagrożenia agresją
lub w wypadku gdyby któreś z mocarstw próbowało zająć jakąś część terytorium bałkańskiego
znajdującego się pod panowanie Turcji;
- tajny protokół przewidywał, że gdyby w Turcji doszło do wew. zamieszek zagrażających
państwowym i narodowym interesom układających się stron, przeprowadzą one niezbędne
konsultacje; „jeśli dojdzie do porozumienia w sprawie podjęcia działań, to należy zawiadomić o
tym Rosję i gdy nie wyrazi ona sprzeciwu, sojusznicy podejmą działania zgodnie z niniejszym
układem, kierując się we wszystkim uczuciem solidarności i przestrzegając wspólnych interesów”;
-kolejny tajny protokół ustalał podział i zarząd terytoriów, które uda się odebrać Turcji.
12 V 1912 r. Serbia i Bułgaria podpisały konwencję wojskową, przewidująca możliwość
wypowiedzenia wojny Turcji.
W 1912 r. powstała Liga Bałkańska. Był to związek bilateralnych sojuszy zawartych przez
państwa Półwyspu Bałkańskiego:
- sojusz bułgarsko - grecki 29 V 1912 r.;
- sojusz Czarnogóry z Bułgarią 31 VIII 1912 r. (zawarty w sposób niezwykły, bo ustny);
- sojusz Czarnogóry z Serbią 6 X 1912 r. (jego treść nigdy nie została ujawniona);
- sojusz Czarnogóry z Rosją zawarty w 1910 r.
Pierwsza wojna bałkańska (9 X 1912 - 30 IV 1913).
9 X 1912 r. Czarnogóra wypowiedziała wojnę Turcji. Serbia, Bułgaria i Grecja uczyniły to 17
października. Zwycięstwa militarne sojuszników: Bułgarów pod Kilisse i Burgas, Serbów pod
Kumanovą i Greków - wkroczyli do Salonik. 3 XII 1912 r. podpisano zawieszenie broni. W poł.
grudnia rozpoczęła obrady w Londynie międzynarodowa konferencja ambasadorów. 17 grudnia
podjęto decyzje o autonomii Albanii. W styczniu powstał w Turcji nowy rząd zapowiadający
walkę o integralność terytorialną państwa. W odpowiedzi na to państwa bałkańskie wznowiły 3 II
1913 r. działania wojenne zmuszając Turcję do zawarcia rozejmu (między 16 a 20 kwietnia). 30 V
1913 r. podpisano w Londynie układ pokojowy:
- Turcja traciła niemal wszystkie terytoria europejskie;
- Macedonia podzielona została między państwa bałkańskie, a Bułgaria otrzymywała
dodatkowo Trację.
Druga wojna bałkańska (30 VI – 30 VII 1913 r.)
Po pierwszej wojnie ujawniły się sprzeczności pomiędzy państwami bałkańskimi:
- Serbia zażądała rewizji traktatu z Bułgarią z 13 III 1912 r. i przyłączenia większych
obszarów niż dawał jej pokój londyński;
- Bułgaria uważała, że Grecja zajęła zbyt duży obszar wokół Salonik.
- Rumunia zgłosiła pretensje wobec Bułgarii domagając się w zamian za neutralność
południowej Dobrudży.
1 VI 1913 r. zawarty został sojusz serbsko - grecki skierowany przeciw Bułgarii. Do działań
przeciw Serbii zachęcały Bułgarię Austro - Węgry i Niemcy pragnące rozbić Ligę Bałkańską. 30 VI
1913 r. Bułgaria rozpoczęła wojnę z Serbia i Grecją. Przeciwko Bułgarii wystąpiła Rumunia,
Turcja natomiast przyłączyła się do koalicji antybułgarskiej. Wojnę zakończyła konferencja w
Bukareszcie (30 VII - 10 VIII 1913 r.):
- Serbia uzyskała terytoria macedońskie, do których wcześniej zgłaszała pretensje;
- Grecy utrzymali dotychczasowe nabytki a oprócz tego zachodnią Trację z Kawallą;
- Rumunia otrzymywała południową Dobrudżę.
Traktat pokojowy zawarty w Stambule 29 IX 1913 r. oddawał Turcji Trację wschodnią z
Adrianopolem.
Druga wojna bałkańska była zwycięstwem Państw Centralnych: Liga Bałkańska została
rozbita, a Bułgaria poróżniona z innymi państwami bałkańskimi zbliżyła się do Austro - Węgier i
Niemiec.

6. Polityczne konsekwencje aneksji Bośni i Hercegowiny oraz wojen bałkańskich

a) Zbliżenie Serbii do Ententy
 15
W czerwcu 1903 r. zamordowany został król Aleksander I Obrenowicz, a tron objął Piotr
Karadżordżewicz rozpoczął nowy kurs polityczny zmierzający do budowy wielkiej Serbii,
obejmującej wszystkie ziemie historyczne. Nastąpiło zbliżenie z Francją - Serbowie zamówili we
Francji armaty z zakładów Schneidera - Creusota. Austro - Węgry rozpoczęły wojnę celną i
wstrzymały import bydła. Serbowie zaczęli przez Saloniki wywozić swe towary do Anglii, Francji i
Włoch oraz wstrzymali import z Austro - Węgier.. W 1906 r. banki paryskie udzieliły pierwszych
pożyczek Serbii. W Belgradzie powstał bank francusko - serbski oparty wyłącznie na kapitale
francuskim.
W 1905 r. przywódcy mniejszości serbskiej w Austro - Węgrach zaczęli nawiązywać kontakty z
Chorwatami i Słoweńcami budując jedność Słowian na Bałkanach.. Aneksja Bośni i Hercegowiny
ostatecznie spowodowała konieczność zacieśnienia kontaktów Serbii z Ententą, gdyż obie
prowincje Serbia traktowała jako swoje niezbywalne dziedzictwo. Wprawdzie Serbia musiała
pogodzić się z aneksją, gdyż Rosja nie mogła udzielić jej swej pomocy, niemniej jednak nie
oznaczało to rezygnacji Serbii z tych obszarów. Z aspiracji tych zdawano sobie sprawę w Berlinie i
Wiedniu, dlatego też już w 1906 r. rozważano tam możliwość wszczęcia wojny prewencyjnej
przeciw Serbii, lecz plany te odłożono tymczasowo na później.
b) Przesłanki sojuszu Rumunii z Ententą
30 X 1883 Rumunia zawarła traktat z Austro - Węgrami i Niemcami - była członkiem
Trójprzymierza. Do I wojny światowej traktatu tego nie zerwano. Rzecznikiem sojuszu z
państwami centralnymi był król Karol Hohenzollern. W 1913 r. traktat został odnowiony. Polityka
ta spotkała się jednak z opozycją, a jej przyczyną było istnienie mniejszości rumuńskiej na obszarze
należącym do Austro - Węgier: w Siedmiogrodzie, Banacie i Bukowinie. Rumunia mogła tereny
te włączyć do swoich granic tylko w oparciu o Państwa Trójporozumienia. Podczas II wojny
bałkańskiej Rumunia wbrew przestrogom Niemiec i Austro - Węgier rozpoczęła wojnę z Bułgarią i
zabrała jej południową Dobrudżę. Obawy przed rewizja traktatu bukaresztańskiego wiązały
Rumunie z Rosją, która czyniła jej inne jeszcze obietnice terytorialne.
c) Podłoże konfliktu bułgarsko - serbskiego i zbliżenia Bułgarii do Państw Centralnych
5 X 1908 r. (w dniu ogłoszenia aneksji Bośni i Hercegowiny) Bułgaria proklamowała
niepodległość, a książę Ferdynand przyjął tytuł cara. 11 I 1909 r. Austro - Węgry zaproponowały
Bułgarii zawarcie konwencji wojskowej, a minister Aehrenthal opracował plan rozbioru Serbii
między Austro - Węgrami, Bułgarią i Rumunią. Rosja podjęła wówczas kroki, aby zażegnać
konflikt Bułgarii z Turcją: zadeklarowała umorzenie kontrybucji nałożonej na Turcję po wojnie
1877 - 1878, w zamian za co Turcja zgodzić miała się na odstąpienie swych roszczeń finansowych
wobec Bułgarii (sum otrzymywanych dotychczas z racji wasalnej zależności księcia bułgarskiego
oraz utraty mienia tureckiego, zwłaszcza linii kolejowej). Car Ferdynand (Sachsen-Coburg-Gotha)
był jednak rzecznikiem państw centralnych. W Bułgarii zaangażowany był poważnie kapitał
niemiecki z racji budowy kolei bagdadzkiej i inwestycjami w tureckimi. Niemcy uważały Bułgarię
za obszar o strategicznym znaczeniu. Dla Austro - Węgier Bułgaria była przyczółkiem do ataku na
Serbię. Podczas II wojny bałkańskiej w Sofii powstał rząd proniemiecki Wasyla Radosławowa. Po
zakończeniu wojny zaistniał poważny konflikt bułgarsko - serbski, którego podłożem były nabytki
serbskie w Macedonii.

Wykład III i IV: Pierwsza woja globalna

1. Wybuch wojny
28 VI 1914 r. w Sarajewie, stolicy Bośni, zabity został wraz z małżonką następca tronu
arcyksiążę Franciszek - Ferdynand. Zabójcą był Bośniak - Gawriło Princip, poddany austriacki,
działający z inspiracji serbskiego wywiadu wojskowego. Rząd austriacki podejrzewał Serbów, ale
nie miał dowodów na ich współudział w zamachu. 23 VII 1914 r. poseł austriacki w Belgradzie
wręczył rządowi serbskiemu ultimatum domagające się:
- zaprzestania w szkolnictwie, prasie i wszelkiego rodzaju publikacjach propagandy siejącej
nienawiść do Austro - Węgier i skierowanej przeciw integralności terytorialnej,
- rozwiązania organizacji, prowadzących taka propagandę,
 16
- ukarania współwinnych zamachu.
Żądano bezwarunkowej zgody na wszystkie postulaty.
Odpowiedź serbska 25 lipca zasadniczo przyjmowała postulaty austriackie(z niewielkimi
zastrzeżeniami dotyczącymi obrony suwerenności królestwa serbskiego):
- zgoda na udział organów austriackich w akcji stłumienia ruchu dążącego do rozbicia
integralności monarchii Habsburgów, ale „zgodnie z wymaganiami prawa międzynarodowego”,
- odrzucono żądanie udziału przedstawicieli Austro - Węgier w śledztwie.
Poseł austriacki uznał odpowiedź za niewystarczającą i opuścił Belgrad - stosunki
dyplomatyczne zostały zerwane.
28 lipca Austro - Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. 29 lipca Rosja ogłosiła częściowa
mobilizację (13 korpusów przeznaczonych do wojny z Austro - Węgrami) a 30 lipca ogłosiła
mobilizację ogólną (skierowaną przeciw Niemcom). Rząd Rzeszy skierował ultimatum do Rosji
żądając odwołania mobilizacji. Nie dotrzymawszy na nie odpowiedzi Niemcy 1 sierpnia
wypowiedziały wojnę Rosji. W tym dniu ambasador rzeszy w Paryżu zapytał premiera republiki
jakie stanowisko zajmie Francja w sytuacji wojny Niemiec z Rosją. Odpowiedź brzmiała, że
Francja postąpi tak, jak jej nakazują honor i interesy. Jeszcze tego dnia ogłoszono mobilizację
ogólna w Niemczech i Francji. 2 sierpnia poseł niemiecki w Brukseli przedstawił ultimatum
domagające się zgody na przemarsz wojsk niemieckich przez terytorium Belgii; jednocześnie
wojska niemieckie wkroczyły do Luksemburga. 3 sierpnia Niemcy wypowiedzieli wojnę Francji.
W nocy z 3 na 4 sierpnia wojska niemieckie wkroczyły do Belgii. 4 sierpnia Wielka Brytania
wypowiedziała wojnę Niemcom.

2. Działania wojenne w Europie w 1914 r.

W Europie utworzyły się następujące fronty: zachodni (od Morza Północnego do
Szwajcarii), wschodni (od Bałtyku do Rumunii), południowy (na południe od rzeki Sawy).
a) Niemieckie plany strategiczne
Autorem ich był szef sztabu w latach 1891 - 1905 - Alfred von Schliffen. Zakładał:
- skoncentrowanie głównych sił na zachodzie,
- oskrzydlenie armii francuskiej i wzięcie jej w żelazne kleszcze (operacja Kanny) przez
obejście francuskiej linii obrony utworzonej wzdłuż twierdz nadgranicznych (Verdun, Toul, Épinal,
Belfort) dokonane przez prawe skrzydło ataku dokonanego w kierunku Belgia - Luksemburg -
Holandia - północna Francja oraz zaangażowanie maksymalnej ilości sił francuskich przez lewe
skrzydło (stosunek sił prawego i lewego skrzydła - 8:1).
Modyfikacji tego planu dokonał Helmuth von Moltke (następca Scliffena od 1 I 1906 r.).
Wziął pod uwagę możliwość silnego ataku francuskiego na Lotaryngię i Alzację. Osłabił prawe
skrzydło. Stosunek sił prawego i lewego skrzydła - 3:1. Porzucił też myśl o przejściu przez
terytorium Holandii.
b)Francuskie plany strategiczne
Ich autorem był komendant wyższej szkoły wojennej Bonnal. Wziął pod uwagę atak
prawego skrzydła niemieckiego przez Belgię. Jego zdaniem należało czekać aż prawe skrzydło
niemieckie wejdzie dość daleko do Francji, aby następnie potężnym atakiem wedrzeć się klinem
pomiędzy wojska niemieckie i zniszczyć ich prawe skrzydło.
W 1911 r. szefem sztabu generalnego został gen. Joffe. Zmienił strategię (tzw. plan XVII).
Francuzi mieli natychmiast przejść do ofensywy w kierunku Lotaryngii. Ich siły miały być
rozmieszczone tak, aby główne uderzenie mogło pójść, w zależności od sytuacji, na południe lub na
północ od Metzu.
c) Działania na froncie zachodnim
Niemcy skoncentrowali na froncie wschodnim 9 dywizji (żądając od Austro - Węgier
skoncentrowania tam 41 dywizji). Główne siły niemieckie uderzyły na froncie zachodnim: -
szybkim marszem przez Luksemburg i Belgię weszły na terytorium Francji w kierunku na północny
zachód od Paryża. Jednocześnie Francuzi ruszyli do ataku na Lotaryngię. Dopiero 15 sierpnia gen
Joffre skierował posiłki na swoje lewe skrzydło. Tymczasem na żądanie Francuzów ruszyła w
 17
Prusach Wschodnich ofensywa rosyjska, co zmusiło Moltkiego do przerzucenia dwóch korpusów
przeciw Rosjanom z prawego skrzydła ataku na Francję. 2 września Moltkie wydał rozkaz ataku na
Paryż w kierunku na południe od rzeki Marny (Schiffen przewidywał natomiast oskrzydlenie
Paryża a nie atak przed stolicą Francji). 6 września rozpoczęła się czterodniowa bitwa, pierwsza
bitwa nad Marną, w wyniku której atak niemiecki został załamany.
W październiku Niemcy podjęli atak we Flandrii aby opanować porty w Dunkierce i Calais
(był to tzw. wyścig do morza - chodziło o izolacje Francji od Anglii). Również ten atak się
załamał. W nocy z 30 na 31 października dowództwo niemieckie wydało rozkaz odwrotu. Zimą
1914/1915 rozwinęła się na froncie zachodnim tzw. wojna pozycyjna. Dopiero w 1918 r. przewaga
liczebna i materiałowa państw koalicji pozwoliła zakończyć wojnę pozycyjną, przejść do wojny
zaczepnej i pokonać Niemców.
Z końcem 1914 r. niemiecki sztab generalny zerwał ostatecznie z planem Schliffena i przyjął
plan przeciwny: działania wiążące na froncie zachodnim i silniejsze uderzenie przeciwko Rosji w
celu zmuszenia wymuszenia pokoju separatystycznego.
d) Działania na froncie wschodnim
Rosjanie ruszyli do ofensywy w połowie sierpnia. 3 września zajęli Lwów. Drugie uderzenie
o charakterze odciążającym poszło w kierunku Prus Wschodnich (dwie armie - gen.
Rennenkampfa i gen Samsonowa). 25 sierpnia Moltke z prawego skrzydła frontu zachodniego
(przeprowadzane były tam decydujące operacje) ściągnął dwa korpusy i przerzucił je do Prus
Wschodnich. Dowództwo na tym odcinku objął Paul von Hindenburg, a jego szefem sztabu był
Erich Ludendorff. Hindenburg oskrzydlił armię Samsonowa (której Rennekampf nie udzielił
pomocy) i rozbił ja w bitwie pod Tannenbergiem 26 - 31 sierpnia. W dniach 5 - 15 września rozbita
została w bitwie nad Jeziorami mazurskimi armia Rennekampfa.

3. Wojna w Afryce i w Azji

a) Wojna w Afryce
W Afryce uwidoczniła się zdecydowana przewaga Francuzów i Anglików: w 1914 r.
Niemcy utracili Togo, w 1915 r. Niemiecką Afrykę Południo - Zachodnią, w 1916 r. Kamerun, w
listopadzie 1918 r. Niemiecką Afrykę Wschodnią.
b) Przystąpienie Japonii do wojny
15 VIII 1914 r. Japonia udzieliła Niemcom „przyjaznej rady”, aby w ciągu ośmiu dni oddały
jej Kiau - czou dla „ewentualnego je zwrotu Chinom” oraz, aby wycofały swe okręty z wód
Dalekiego Wschodu. 23 sierpniab wypowiedziała wojnę Rzeszy. 18 I 1915 r. rząd chiński
otrzymał notę japońska zawierającą 21 żądań, ułożonych w pięć grup. Chiny przyjęły wszystkie
żądania japońskie z czterech pierwszych grup. Z piątej grupy Japończycy się wycofali. 24 V 1915 r.
zawarto traktat: Szantung, południowa Mandżuria i Henan zostały japońska strefa wpływów, Chiny
zobowiązały się nie odstępować trzeciemu mocarstwu żadnych części swych wybrzeży bez zgody
Japonii. Mocarstwa zachodnie były wobec postępu posiadania Japonii na dalekim Wschodzie
zupełnie bezradne. W Lipcu 1916 r. Rosja zawarła z Japonią tajny układ o współpracy na
Dalekim Wschodzie: przyrzekano sobie obopólne porozumienie dla „ochrony Chin przed
opanowaniem przez trzecie mocarstwo. Japonia uzyskała sojusznika na wypadek sprzeciwu USA,
Rosja potrzebowała natomiast dowozu z Japonii amunicji. W pocz. 1917 r. Francja i Anglia
obiecały Japonii poprzeć na kongresie pokojowym jej zabiegi o przejęcie niemieckich posiadłości
na Pacyfiku - Karoliny i Mariany. 2 XI 1917 r. zawarto układ japońsko - amerykański: Japonia
obiecała respektować integralność terytorialną Chin, USA uznały, że „bliskość terytorialna” daje
Japonii” szczególne interesy” w Chinach.
c) Przystąpienie Turcji do wojny
Turcja zawarła w Stambule z Niemcami traktat przymierza 2 VIII 1914 r. Jej wystąpienie
przeciw Rosji zamykało Cieśniny i izolowało Rosję. Turcja dokonała fikcyjnego zakupu dwóch
niemieckich krążowników „Groeben” i „Breslau”. Wcielono je do marynarki tureckiej, ale
dowództwo i załoga tych jednostek pozostały niemieckie. W nocy z 29 na 30 X 1914 r. krążowniki
te zbombardowały porty rosyjskie Odessę i Noworosyjsk. 2 listopada Rosja wypowiedziała wojnę
 18
Turcji, a 5 i 6 listopada uczyniły to Anglia i Francja. Turcja walczyła na czterech frontach: 1)
Kaukaz i Armenia, 2) Palestyna i wybrzeża Półwyspu Synaj, 3) Cieśniny, 4) Irak i wybrzeża Zatoki
Perskiej.
Wojna na Kaukazie i w Armenii: W listopadzie 1914 r. Turcji podjęli ofensywę na Kaukazie.
Rosjanie wyparli Turków i w 1916 r. wkroczyli do Armenii. W końcu wojny Turcy odzyskali
Armenię i wiosną 1918 r. wtargnęli na Kaukaz.
Wojna o Kanał Sueski: Turcy dwukrotnie (w pocz. 1915 r. i w styczniu 1916 r.) bezskutecznie
podejmowali wysiłki zmierzające do opanowania kanału.
Wojna o Cieśniny: Inicjatorem dardanelskiej wyprawy francusko - angielskiej był Winston
Chuchill. 19 II 1915 r. flota angielsko - francuska podpłynęła pod Dardanele i ostrzelała twierdze i
umocnienia. Przybyłe później wojska lądowe (Australijczycy i Nowozelandczycy) zajęły skrawek
wybrzeża na Półwyspie Gelibolu. Po długich walkach, które kosztowały Francuzów i Anglików 145
tys. zabitych i rannych, flota Sprzymierzonych odpłynęła w styczniu 1916 r.
Wojna w Iraku i Zatoce Perskiej: w końcu 1914 r. Anglicy podjęli ofensywę od strony
Zatoki Perskiej. Wojska brytyjskie posuwały się wzdłuż Tygrysu do Bagdadu. Jesienią 1915 r.
poniosły klęskę i wycofały się w dół Tygrysu. 29 IV 1916 r. kapitulowały - co podważyło prestiż
Brytyjczyków, lecz klęska ta nie miała charakteru strategicznego. Latem i jesienią 1916 r. Anglicy
ściągnęli posiłki z Iraku, w pocz. 1917 r. przeszli do ofensywy i 11 III 1917 r. zajęli Bagdad.
4. Przystąpienie Włoch do wojny
Włochy były od samego początku najsłabszym ogniwem Trójprzymierza, które miało
przede wszystkim charakter antyfrancuski ale nie antyangielski. W przypadku wojny z Anglia
Niemcy nie mogły liczyć na Włochów, którzy już w 1882 r. to zastrzegali. Traktat Trójprzymierza
był nadal odnawiany: 20 II 1887 r., 6 V 1891 r., 28 VI 1902 r. i 5 XII 1912 r. Pomimo to już w
latach dziewięćdziesiątych następowało zbliżenie Włoch do Trójporozumienia. Chcąc rozszerzyć
swój stan posiadania w Afryce Północnej musieli Włosi liczyć się z Anglia i Francją. We wrześniu
1896 r. Włochy uznały protektorat Francji nad Tunezją, zgodziły się na ekspansję Francji w
Maroku, w zamian za co otrzymały poparcie Francji wobec planów związanych z Trypolitanią i
Cyrenajką. Wzajemne zobowiązania w tym względzie regulował tajny traktat z 14 XII 1900 r. W
1901 i 1902 r. podpisane zostały układy handlowe włosko - francuskie. Wiktor Emanuel III
podczas wizyty w Paryżu w 1903 r. i rewizyty prezydenta Émile Loubeta [lube] w 1904 r.
uzgodnił z Francuzami, że w wypadku konfliktu Francji z Niemcami Włochy zachowają
neutralność. Włochy rywalizowały z Austro - Węgrami na terenie Bałkan - starały się o zdobycie
wpływów w Czarnogórze, Albanii - było to priorytetem ich polityki, podobnie jak starania o
przyłączenie własnego dziedzictwa historycznego: Trydentu, południowego Tyrolu, półwyspu Istria
i Triestu. Sprawy bałkańskie były podstawą zbliżenia włosko - rosyjskiego: 24 X 1909 r. w
miejscowości Racconigi monarchowie i ich ministrowie spraw zagranicznych zawarli tajny układ:
Włochy i Rosja będą dążyć do zachowania status quo na Bałkanach, gdyby zaś doszło do
niepożądanych wydarzeń, „powinny domagać się zastosowania zasady narodowościowej z
wyłączeniem obcego panowania”. Włochy przyrzekły popierać postulaty rosyjskie w sprawie
cieśnin czarnomorskich, Rosja zadeklarowała życzliwość wobec włoskich interesów w Trypolitanii
i Cyrenajce.
Oba bloki zabiegały o przychylność Włoch. W piątym traktacie Trójprzymierza z 5 XII
1912 r. partnerzy przyrzekali, że nie przystąpią do żadnego sojuszu wymierzonego przeciwko
jakiemukolwiek z sygnatariuszy. Celem przymierza było „zachowanie terytorialnego status quo na
Wschodzie”. Austro - Węgry i Włochy zobowiązywały się, że gdyby zmuszone były do zmiany
tego status quo pod postacią okupacji tymczasowej lub stałej, okupacja ta nastąpi po uprzednim
zawarciu przez oba państwa układu opartego na wzajemnych kompensatach. Układ stwierdzał, że
casus foederis działa tylko w przypadku napaści, że strony będą porozumiewać się z sobą co do
podejmowanych działań militarnych, że będą udzielać sobie wszelkich informacji, które mogą
wyjaśnić im ich własne zamierzenia, jak i innych mocarstw.
3 VIII 1914 r. Włochy ogłosiły deklaracje neutralności, argumentując, że wbrew ostatniemu
traktatowi trójprzymierza przed podjęciem decyzji o wojnie z Serbią nie prowadzono z nimi
 19
żadnych konsultacji. 26 IV 1915 r. Włochy zawarły w Londynie tajny układ z Rosją, Francją i
Wielką Brytanią, zobowiązując się, że przystąpią do wojny po ich stronie, „nie później niż miesiąc
po podpisaniu niniejszego dokumentu”. Art. 4 układu głosił: „Na mocy przyszłego traktatu pokoju
Włochy otrzymają prowincję Trentino; cały południowy Tyrol aż do jego naturalnej granicy
geograficznej, jaka jest Brenner; miasto i okręg Triestu; obwody Gorycji i Gradyski; całą Istrię aż
do Quarnero”.
Traktat o Trójprzymierzu rząd włoski zerwał 3 V 1915 r., a do wojny przystąpił 24 V 1915
r. (23 V 1915 r. Włochy wypowiedziały wojnę Austro - Węgrom).
Działania wojenne toczyły się na dwóch frontach: wschodnim nad rzeką Isonzo (Soczą) i w
północnym - w Alpach Karnickich i w Dolomitach. Najważniejsze działania rozegrały się na
pograniczu nadadriatyckim. Od czerwca 1915 r. do września 1917 r. stoczono jedenaście tzw.
„bitew nad Isonzo” (straty włoskie prawie dwukrotnie przewyższały austriackie).
Austro - Węgry musiały ok. połowy swej armii trzymać nad Isonzo i w Alpach, co wydatnie
osłabiło ich siły na froncie rosyjskim i serbskim.
5. Kampania roku 1915
W pocz. 1915 r. Rosjanie odnieśli pewne zwycięstwa: zajmowali większą część Galicji, 22
marca zdobyli Przemyśl. 2 maja rozpoczęła się ofensywa niemiecko - austriacka. 4 maja
przełamano front pod Gorlicami i armia rosyjska wycofała się. 3 czerwca Austriacy wkroczyli do
Przemyśla, 22 czerwca do Lwowa.. Rosjanie utrzymali się tylko we Wschodniej Galicji.
Jednocześnie Niemcy zaatakowali w Królestwie: 5 sierpnia wkroczyli do Warszawy, 20 sierpnia
zdobyli Modlin, 25 - 26 sierpnia Brześć Litewski, 18 września zajęli Wilno. Od końca października
ustalił się front na linii od Zatoki Ryskiej poprzez Dźwińsk i Pińsk do Tarnopola. Niemcy
zaproponowali już wówczas pokój z Rosja, lecz propozycja ta została odrzucona.
W celu odciążenia Rosjan Francuzi i Anglicy podjęli ofensywę na froncie zachodnim w
Artois 9 V 1915 r. i w Szampanii 25 września Oba uderzenia nie doprowadziły do przełamania
frontu.
6. Przystąpienie Bułgarii do wojny
12 VII 1914 r. podpisana została umowa pomiędzy rządem Bułgarii a bankami austriackimi
i niemieckimi. Bułgaria otrzymała pożyczkę w wysokości 500 mln lewów w złocie na konsolidacje
długów wojennych (zamianę kredytów krótkoterminowych na długoterminowe i niżej
oprocentowane) oraz na zakup w Niemczech sprzętu wojskowego.. Niemcy w zamian uzyskali
koncesję na budowę kolei, portu w Pórto Lagos i eksploatację kopalni w Perniku. Układ został
ratyfikowany 17 VII 1914 r.
Bułgaria początkowo ogłosiła neutralność, lecz 6 IX 1915 r. w Pszczynie zawarta została
konwencja, mocą której Bułgaria zobowiązała się wystąpić przeciw Serbii przed upływem 35 dni.
Tymczasem ruszyła ofensywa niemiecko - austriacka w Serbii: w pocz. października
przekroczyła Dunaj i 9 X 1915 r. wojska państw centralnych zajęły Belgrad. 14 października
Bułgaria wypowiedziała wojnę Serbii. W ciągu października i listopada armia serbska została
rozbita a jej resztki (ok. 100 tys.) przewiezione zostały przez okręty Sprzymierzonych do Korfu.
Sprzymierzeni rozpoczęli zabiegi mające na celu włączenie do wojny Grecji. Premier grecki
Eleterios Venizelos wyraził zgodę na lądowanie korpusu Sprzymierzonych na terytorium greckim,
zastrzegł jednak, że dla zachowania pozorów neutralności Grecja zaprotestuje przeciw temu. 2 X
1915 r. Francuzi i Anglicy wylądowali w Salonikach, co było krokiem mającym ułatwić
przystąpienie Grecji do wojny (w myśl traktatu serbsko - greckiego grecy mieli przyjść z pomocą
Serbom). Tymczasem król Konstantyn udzielił dymisji premierowi Venizelosovi i odmówił podpisu
pod aktem wypowiedzenia wojny. Sprzymierzeni przeszli do ofensywy z Salonik w kierunku
Bułgarii, ale zostali powstrzymani przez Bułgarów i zmuszeni do wycofania się powrotem do
Salonik (w ten sposób zajęli strategiczne miejsce na linii łączącej Państwa Centralne i Turcję).
Pozostali tam, a we wrześniu 1918 r. ponownie uderzyli przyczyniając się do klęski Bułgarii.

7. Kampania roku 1916

a) Narada przedstawicieli sztabów państw koalicji w Chantilly (6 - 8 XII 1915)
 20
Jej przewodniczącym był gen. Joffre. Ustalono zasadę jednoczesnego ataku na wszystkich
frontach. Pierwotny termin - marzec, nie został dotrzymany, przesunięto go na 1 VII 1916 r.
Później ustalono, że ofensywa francuska skieruje się na odcinku 70 km nad rzeką Sommą.
b) Plany wojenne sztabów Państw Centralnych
Pomiędzy szefem sztabu austriackiego Conradem von Hötzendorfem (uważał, że
głównym przeciwnikiem Austro - Węgier są Włochy i należy główne siły skierować przeciw nim) a
szefem sztabu niemieckiego von Falkenhaynem (uważał, że front włoski odgrywa drugorzędna
rolę) doszło do rozbieżności. Obydwa sztaby zaczęły potajemnie przygotowywać się do operacji:
Austriacy we Włoszech, Niemcy we Francji.
Pojawiły się tez rozbieżności pomiędzy Falkenhaynem a Hildenburgiem i Ludendorffem
(uważali, że główne uderzenie powinno pójść na Rosję).
Falkenhayn opracował na Boże Narodzenie 1915 r. memoriał, zawierający propozycje
działań armii niemieckiej. Główne założenia:
- Rosja nie jest już zdolna do stworzenia zagrożenia dla Państw Centralnych;
- ostateczne rozstrzygnięcie nastąpi na zachodzie;
- siłą koalicji jest Wielka Brytania, a siłą Wielkiej Brytanii - flota - należy przerwać izolacje
Niemiec, przejść do ofensywy na morzach i dzięki łodziom podwodnym utrudnić Anglii handel i
aprowizację;
- należy doprowadzić do „wykrwawienia” „armii jedynaków” uderzeniem na Verdun
(szacował, że starty Francuzów wobec strat Niemców będą w skali 5 do 2).
c) Bitwa pod Verdun
21 II 1916 r. rozpoczęto ostrzałem artyleryjskim bitwę „na wyczerpanie” pod Verdun.
Walki trwały do czerwca 1916 r. Niemcy stracili 240 tys. żołnierzy, Francuzi 275 tys.
d) Bitwa jutlandzka
Sprowokowano flotę angielska do wypłynięcia z Scapa Flow i zbliżenia się do brzegów
niemieckich. 31 V 1916 r. doszło największej i jedynej bitwy morskiej nieopodal Półwyspu
Jutlandzkiego Flota niemiecka pomimo przewagi Anglików zadała większe straty Brytyjczykom,
nie zrealizowano jednak zasadniczego postulatu Falkenhayna - nie przerwano izolacji morskiej
Niemiec. Flota niemiecka aż do końca wojny nie opuściła już swych portów.
e) Ofensywa austriacka na froncie włoskim
Austriacy ruszyli do ataku 15 V 1916 r. Wzięli 30 tys. jeńców i zmusili Włochów do
wycofania się, lecz po kilku dniach ze względu na trudności w sprowadzeniu odwodów ofensywa
załamała się. Ofensywa Brusiłowa zmusiła Austriaków do wycofania części sił a w drugiej połowie
1916 r. Włosi przeprowadzili jeszcze cztery ataki nad Isonzo.
f) Ofensywa Brusiłowa
Na naleganie Włochów Rosjanie przyspieszyli działania ofensywne i 4 czerwca na ogromnej
przestrzeni od Łucka do granicy rumuńskiej przeszli do ataku. 7 czerwca zdobyli Łuck, 16 czerwca
Czerniowce, w końcu czerwca zajęli Bukowinę i drogi przez Karpaty.
Niemcy pospieszyli z pomocą swemu sojusznikowi ściągając trzy dywizje z frontu
zachodniego i dwie z północnego odcinka frontu wschodniego. Pomimo to kontratak niemiecki z
kierunku Kowla został odparty. Conrad von Hötzendorf sprowadził dwie dywizje z frontu
włoskiego. W końcu lipca Rosjanie ponownie zaatakowali zajmując Brody. W połowie sierpnia
ofensywa rosyjska została zatrzymana.
g) Ofensywa francuska nad Sommą
24 czerwca Francuzi i Anglicy rozpoczęli atak artyleryjski. 1 lipca do ataku przeszła
piechota. We wrześniu użyto nowej broni - czołgów. W początkach października boje nad Sommą
zamarły - linia frontu przesunęła się na wschód, ale front nie został przełamany.
h) Konsekwencje działań wojennych w 1916 r
27 VIII 1916 r. odwołany został z funkcji szefa sztabu Falkehhayn a na jego miejsce
powołano Hildenburga. Niemcy powróciły do strategii na wyniszczenie. We wrześniu1916 r.
ustalono, że cesarz niemiecki obejmuje „naczelne kierownictwo operacji wojskowych państw
centralnych i ich sojuszników”, tj. Turcji i Bułgarii. Szef sztabu niemieckiego otrzymał prawo
 21
wydawania w imieniu cesarza instrukcje wodzom armii sprzymierzonych i uzgadniania z nimi
decyzji.

8. Przystąpienie Rumunii do wojny

5 VIII 1914 r. Rumunia ogłosiła neutralność. Jednocześnie prowadziła z obiema stronami
rozmowy. Państwa centralne proponowały za udział w wojnie Besarabię, Rosjanie za neutralność i
zamknięcie granicy dla transportu niemieckiego do Turcji - Siedmiogród i Bukowinę. Dla Państw
Centralnych Rumunia miała większe znaczenie - była rezerwuarem ropy i zboża. Dla Rosjan nie
posiadała takie znaczenia - przeciwnie - udział Rumunii w wojnie, zdaniem rosyjskich dowódców,
byłby obciążeniem - Rosjanie musieliby nieść im stale pomoc. Bardziej zainteresowani
uczestniczeniem Rumunii w konflikcie byli Francuzi i Anglicy - front rumuński odciążyłby front na
zachodzie.
Zwycięstwa Brusiłowa przekonały premiera Bratianu [bretianu], że dalsze oczekiwanie
skończyć może się przeoczeniem najbardziej stosownej chwili. Podjęto decyzję opowiedzenia się
po stronie koalicji. Dowództwo rosyjskie żądało, aby Rumuni uderzyli wszystkimi siłami na
Siemiogród. Francuzi i Anglicy domagali się, aby ofensywa ruszyła przeciw Bułgarii, co
umożliwiłoby im uruchomienie frontu z Salonik. Ostatecznie zwyciężyło zdanie Rosjan, którzy
zobowiązali się jednak do wsparcia na żądanie Rumunów w sile 50 tys. żołnierzy w walkach w
Dobrudży - przeciw Bułgarom. 17 VIII 1916 r. podpisano między Rumunia a państwami koalicji
traktat przymierza i konwencję wojskową. 27 sierpnia Rumunia wypowiedziała wojnę
Austro - Węgrom, 28 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rumunii, 30 sierpnia uczyniła to
Turcja a 1 września Bułgaria.
Rumunia zaangażowała na froncie karpackim 400 tys. żołnierzy (3/4 swej armii) - zajęła
południowa i wschodnią część Siedmiogrodu. Moment rozpoczęcia działań był nieodpowiedni.
Ofensywa na froncie zachodnim i wschodnim już się zakończyła i Państwa centralne mogły
dokonać translokacji sił. W rezultacie kontrofensywa państw centralnych spowodowała, że w
październiku wojska rumuńskie zostały usunięte z Siedmiogrodu i cofając się w głąb kraju
umożliwiały Niemcom i Austriakom wejście do Rumunii. Wojska bułgarskie i niemieckie wdarły
się do Dobrudży. 6 XII 1916 r. zajęty został Bukareszt. W połowie stycznia południowa
Mołdawia i niemal cała Wołoszczyzna (z nafta i zbożem) znalazły się w rękach niemieckich. Król i
rząd rumuński osiedli w Jassach. 10 XII 1917 r. stanął rozejm pomiędzy Rumunią a państwami
Czwórprzymierza.

9. Plany wojny podmorskiej

Niemieckie łodzie podwodne prowadziły działania militarne już w 1914 r. 18 II 1915 r.
wody okalające Wyspy Brytyjskie określono jako teren wojenny. Niemcy w ten sposób starali się
osłabić blokadę. 7 V 1915 r. u wybrzeży Irlandii storpedowano okręt pasażerski „Lusitania”, co
spowodowało konflikt z USA. 1 IX 1915 r. Niemcy złożyły zobowiązanie, że łodzie podwodne nie
będą zatapiać łodzi pasażerskich ‘bez uprzedniego ostrzeżenia”. 24 III 1916 r. Niemcy
storpedowali w kanale La Manche parowiec „Sussex” [sasiks]. 4 V 1916 r. Niemcy ponownie
zadeklarowały, że okręty handlowe nie będą zatapiane „bez uprzedniego ostrzeżenia”. Wówczas
wojna podwodna osłabła i ograniczyła się tylko do Morza Śródziemnego (utrudniano komunikacje
z Salonikami).
Do wznowienia wojny podmorskiej dążył w II poł. 1916 r. Ludendorff. Szef sztabu
admiralicji w memoriale z 22 XII 1916 r. zawarł następujące tezy:
- wojna musi zakończyć się jesienią 1917 r. - w przeciwnym razie nastąpi ogólne
wyczerpanie i wynik jej będzie niepomyślny;
- gospodarki Francji i Włoch podtrzymywane są siłą ekonomii brytyjskiej - należy złamać
kręgosłup Anglii;
- Niemcy posiadają 154 łodzie podwodne, z których stale może być wykorzystywanych 100
- mogą miesięcznie zatapiać 600 tys. ton; 3/5 okrętów obsługujących Anglię przestraszone wojną
nie wypłynie na morze;
 22
- w rezultacie w ciągu pięciu miesięcy brytyjski transport morski ulegnie zmniejszeniu o
39%, a tego Anglia nie wytrzyma;
- wojna powinna rozpocząć się najpóźniej 1 lutego.
9 I 1917 r. odbyła się pod przewodnictwem cesarza w kwaterze głównej w Pszczynie narada
w sprawie nieograniczonej wojny podmorskiej. Zapadła decyzja o jej rozpoczęciu najpóźniej 1
lutego.
31 I 1917 r. dyplomaci niemieccy akredytowani w stolicach państw neutralnych złożyli
rządom tych państw deklaracje zapowiadającą, że z dniem 1 II 1917 r. rozpoczęta zostanie
nieograniczona wojna podmorska i niemieckie łodzie podwodne zatapiać będą wszystkie okręty
na wodach okalających Wyspy Brytyjskie, Francję i Włochy. Dowódcy łodzi podwodnych
otrzymali rozkaz działania z całą bezwzględnością i atakowania przede wszystkim okrętów
handlowych.

10. Wystąpienie Stanów Zjednoczonych

a) Neutralność USA
4 VIII 1914 r. USA ogłosiły neutralność. Wilson w orędziu do narodu z 19 VIII 1914 r.
wezwał obywateli, aby byli „bezstronni i wmyśli i w czynach”. Rząd USA ogłosił, że pożyczki
ewentualnie udzielane państwom walczącym byłyby sprzeczne „z prawdziwym duchem
neutralności”.
W początkowej fazie wojny panowały w USA poglądy bardzo niesprecyzowane. Płk House
twierdził 22 VIII 1914 r.: „Jeżeli zatriumfuje Koalicja będzie to hegemonia Rosji na kontynencie
europejskim. Odwrotnie, jeśli zwyciężą Niemcy, znajdziemy się na wiele lat pod jarzmem
germańskiego militaryzmu”.
b) Kredyty dla państw Koalicji
Tymczasem banki amerykańskie udzielały chętnie wysokich kredytów. 24 X 1914 r. rząd
zawiadomił banki, że nie sprzeciwia się udzielaniu państwom walczącym kredytów
krótkoterminowych - oczywiście transakcje te mogli amerykanie realizować z Anglia i Francją,
gdyż Niemcy z powodu blokady nie wchodziły w grę jako odbiorca towarów na wielka skalę. Do
listopada 1916 r. państwa koalicji uzyskały w bankach amerykańskich w formie kredytów
towarowych i pożyczek 1929 mln dolarów, Niemcy zaś 20 mln. Głównym dostawca kredytów był
dom Morgana. Przegrana koalicji przyniosła by wielu firmom znaczne straty.
Pomimo tego zaangażowania w kampanii wyborczej zarówno w 1916 r. Wilson jak i
Hughes [hju:s] występowali za neutralnością.
c) Przesłanki zerwania z neutralnością
Dużym atutem przeciw państwom centralnym była akcja szpiegowska prowadzona przez
Niemców w USA. Na żądanie władz USA odwołany został attaché wojskowy von Papen. Opinia
amerykańska z oburzeniem przyjęła zatopienie „Lusitanii”, „Arabic” (19 VIII 1915 r.) i „Sussex”.
W lutym 1917 r. okręty amerykańskie, z obawy przed atakami niemieckimi nie wypływały.
Przestano realizować zamówienia dla Europy (stanowiły 3/5 całego eksportu USA). Sytuacja ta
groziła poważnym kryzysem gospodarczym.
Zwolennicy zaangażowania USA w wojnę otrzymali dodatkowy atut od dyplomacji
niemieckiej. O początków wojny Urząd Spraw Zagranicznych Rzeszy korespondencję swoją z
ambasadą niemiecka w Waszyngtonie przekazywał wyłącznie za pośrednictwem ambasady
amerykańskiej w Berlinie, a wszystkie telegramy szły angielskim kablem podwodnym. Sekretarz
stanu Zimmermann 16 I 1917 r. przesłał na ręce ambasadora niemieckiego w USA z polecaniem
przekazania dalej - instrukcje dla posła niemieckiego w Meksyku. Na wypadek wybuchu wojny
pomiędzy USA i Niemcami proponowano Meksykowi sojusz wojskowy, pomoc finansową i
otwierano perspektywę odzyskania utraconych w 1848 r. Teksasu, Arizony i Nowego Meksyku.
Zachęcano tez do rozmów z Japonią dla zapośredniczeni z nią pokoju oraz proponowano sojusz
tych państw przeciw USA.
 23
USA od lata 1916 r. znajdowały się w ostrym konflikcie z Meksykiem, a wojska
amerykańskie pod dowództwem gen Pershinga wkroczyły na terytorium Meksyku 6. Tymczasem
wywiad angielski przechwycił telegram Zimmermanna, odszyfrowano jego treść i 24 II 1917 r.
znalazł się on na biurku ambasadora amerykańskiego w Londynie Page’a [peidż]. 1 marca
opublikowała go prasa amerykańska. 19 III 1917 r. niemiecka łódź podwodna storpedowała okręt
amerykański „Vigilentia”. Opinia publiczna była już przygotowana do wojny.
d) USA państwem Stowarzyszonym
21 III 1917 r. Wilson zwołał Kongres który upoważnił rząd do wypowiedzenia wojny
Niemcom. 6 IV 1917 r. USA wypowiedziały wojnę Niemcom, a dopiero 7 grudnia wydały wojnę
Austro - Węgrom. Amerykańska flota była do dyspozycji koalicji. Wiosną na froncie francuskim
znalazły się 42 dywizje amerykańskie (w sumie 1176000 żołnierzy). Czynny udział w walce wzięło
29 dywizji (812000 żółnierzy)

11. Wojna podmorska

Straty marynarki handlowej wielkiej Brytanii w kwietniu 1917 r. były o 30% większe niż
przewidywali dowódcy niemieccy. Groźba wygłodzenia Anglii była realna. Po kilku miesiącach
wyczerpały się jednak siły niemieckie (konieczność gruntownego remontu łodzi podwodnych -
aktywnych było już tylko 84). Na Morzu Północnym na przestrzeniu 400 km stanęła olbrzymia
przegroda ze 100 tys. min. Patrole morskie tropiące łodzie podwodne liczyły 8 tys. statków.
Skuteczna ochroną były konwoje oraz okręty - pułapki (wyglądały jak zwykłe statki handlowe, a
posiadały starannie ukrytą artylerię). Okręty handlowe ponownie wypłynęły z portów. 5/6 floty
handlowej całego świata stanęła do dyspozycji sprzymierzonych. Zniszczenie takiego tonażu
wymagało wielu lat, a Niemcy nie mieli czasu.

12. Działania wojenne na lądzie w 1917 r.

a) Ofensywa Nivelle’a
Po bitwie nad Sommą odsunięto od dowództwa gen. Joffre’a (został marszałkiem Francji),
a na jego miejsce powołano gen. Roberta Nivelle (odrzucił strategie Joffre’a - na zużycie a przyjął
strategię szybkiego, zaskakującego ataku w celu przełamania frotu). Ofensywa przeprowadzona
miała być równolegle na wszystkich frontach: włoskim, zachodnim, rosyjskim oraz ze Strony
Salonik. Okazało się, że Rosja nie mogła przeprowadzić ofensywy w takim zakresie, jak planował
Nivelle. Dlatego również Włosi i Rumuni wstrzymali się z wystąpieniem. Sytuację skomplikowała
decyzja dowództwa niemieckiego o skróceniu linii frontu na pozycjach Zygfryda (między Arras
[ara:s] i Soissons).
Ofensywa rozpoczęła się 9 IV 1917 r. między Arras i Lens [lâ:s]. Żołnierze atakujący
pozycje niemieckie po wyjściu z okopów narażenie zostali na ostrzał z betonowych umocnień
niemieckich. 19 IV 1917 r. wydano rozkaz wstrzymania ofensywy. Jej skutki: wzięto do niewoli 40
tys. żołnierzy niemieckich, 35 tys. żołnierzy wojsk koalicji poniosło śmierć a 85 tys. zostało
rannych. Pomimo to Nivelle podjął jeszcze jedna ofensywę 30 IV - 5 V 1917 r., ale i ona nie
6
W lutym 1913 r. doszło w Meksyku do przewrotu wojskowego: władzę po obalonym prezydencie
madero objął gen Huerta, a 22 II 1913 r. Madero został zamordowany. Przeciwko Huercie stanął
Venustiano Carranza, który ogłosił się spadkobierca Madery. Od 18 X 1913 r., gdy Carranza
utworzył swój rząd, istniały w Meksyku dwa ośrodki władzy oraz armie dowodzone przez Villę i
Zapatę, które nie uznawały ani Huerty, ani Carranzy. Ostatecznie Huerta zrezygnował i wyjechał do
Europy, a 20 VIII 1914 r. do stolicy wkroczyły oddziały Carranzy. W październiku USA uznały
rząd Carranzy. Tymczasem oddziały Villi i Zapaty nękały granicę z USA. W styczniu 1916 r.
żołnierze Villi zatrzymali na terytorium USA pociąg, zabili 16 jadących w nim inżynierów
amerykańskich, a 9 marca napadli i zniszczyli miasto Columbus [kelambes] w Nowym Meksyku.
Wilson wysłał ekspedycję karną gen Johna Pershinga, która miała schwytać Villę i zniszczyć jego
siły. 21 VI 1916 r. doszło pod Carrizal do starcia pomiędzy oddziałem amerykańskim a wojskami
rządowymi. Wybuchł kryzys, który mógł się przerodzić w wojnę. Dopiero w lutym 1917 r. wojska
Pershinga wycofały się z Meksyku i doszło do normalizacji stosunków.
 24
przyniosła przełamania frontu. W rezultacie udzielono mu dymisji, a wodzem armii francuskiej
został gen. Philippe Pétain, szefem sztabu - przywrócony do względów gen. Ferdynad Foch.
Pétain przyjął taktykę wyczekiwania na przybycie armii amerykańskiej.
b) Ofensywa Państw centralnych na froncie włoskim - Caporetto
Dowództwo austro - węgierskie podjęło decyzję rozpoczęcia ofensywy na froncie włoskim.
Tym razem Hildenburg i Ludendorff wyrazili zgodę. Brano pod uwagę względy polityczne -
zwycięstwo nad Włochami przekreśliłoby mozliwość ustępstw terytorialnych ze strony Austro -
Węgier, a więc utrudniałoby zawarcie odrębnego pokoju.
Ofensywa rozpoczęła się 24 X 1917 r. z trzech stron: nad Isonzą, w Alpach Karnickich i w
Dolomitach. W ciągu doby front został przełamany pod Caporetto. Po osiągnięciu linii nad rzeką
Piawą ofensywa zatrzymała się w końcu listopada. Straty włoskie: 300 tys. jeńców, ponad 3 tys.
armat. Konsekwencja klęski była konsolidacja wewnętrzna Włoch: o ile przeciw wojnie
wypowiadały się dotychczas różne ugrupowania (socjaliści, liberałowie, katolicy), po klęsce pod
Caporetto powstał społeczny i polityczny konsensus co konieczności prowadzenia wojny.

13. Pokój brzeski i Mitteleuropa

a) Sowieckie propozycje zawarcia pokoju „bez aneksji i odszkodowań”
7 XI 1917 r. w Piotrogrodzie rozpoczął obrady II Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów
Robotników i Żołnierzy. 8 listopada zjazd uchwalił dekret o pokoju bez aneksji i odszkodowań i
wyraził gotowość zawarcia pokoju. Zjazd powołał Radę Komisarzy Ludowych (rząd), której
przewodniczącym został Lenin. 21 listopada rząd sowiecki wystosował notę do ambasadorów i
posłów państw koalicji, wzywając do wszczęcia rokowań pokojowych i nakazał naczelnemu
wodzowi - gen Duchoninowi zwrócić się do wojsk nieprzyjacielskich z propozycją przerwania
działań wojennych i przystąpienia do układów.
Koalicja nie przyjęła do wiadomości noty sowieckiej. Zgłosiła na ręce Duchonina protest.
Duchonin odmówił wykonania poleceń rządu i został natychmiast aresztowany i zamordowany.
Jego następca został chorąży Krylenko, który 26 XI 1917 r. droga radiową zwrócił się do
dowództwa niemieckiego z oficjalna propozycją zawieszenia broni.
b) Obrady w Brześciu Litewskim (3 XII 1917- 10 II 1918)
3 XII 1918 r. rozpoczęły się obrady pomiędzy delegacja sowiecką a delegacjami
Czwórprzymierza. 15 XII 1918 r. podpisano rozejm. Sowieci przeforsowali jawność obrad, tzn.
publikację pełnego tekstu przemówień - celem była propaganda rewolucyjna wśród społeczeństw
Europy. Delegatami sowieckimi byli: najpierw Adolf Joffe, a później Lew Trocki. Delegatem
Austro - Węgier był hr. Czernin, a Niemiec gen Hoffmann. 25 grudnia hr Czernin w imieniu
delegacji niemieckiej, austro - węgierskiej, bułgarskiej i tureckiej przyjął następujące tezy
zaproponowane przez sowietów jako podstawy rokowań:
- wyrzeczenie się aneksji,
- przywrócenie niepodległości narodom, które ja utraciły na skutek wojny,
- prawo samookreślenia się dla wszystkich narodów,
- ochrona mniejszości narodowych,
- wyrzeczenie się odszkodowań,
- uregulowanie spraw kolonialnych według zasad wyrażonych w punktach 1 - 4.
Delegacje państw Czwórprzymierza przyjęły te zasady z zastrzeżeniem, że wyrzekną się
aneksji wtedy, gdy to samo zobowiązanie podejmą w ciągu 10 dni państwa zachodnie. 4 I 1918 r.
rokowania miały być wznowione bez względu na treść odpowiedzi państw zachodnich. Odpowiedź
ta nigdy nie nadeszła.
Niemcy zamierzały zrealizować plan Mitteleuropy. 26 XII 1917 r. Hoffmann wyjaśnił
Joffemu, że Niemcy nie chcą anektować żadnego terytorium, lecz jeśli poszczególne części
dawnego imperium rosyjskiego zechcą dobrowolnie przyłączyć się do Rzeszy, wówczas nie zajdzie
okoliczność aneksji.
Po wznowieniu obrad 9 I 1918 r. strona sowiecka złożyła 12 stycznia oświadczenie, że nie
może uznać instytucji i organów powołanych przez władze okupacyjne w Polsce (Rada
 25
Regencyjna), na Litwie (Rada Krajowa) i w Kurlandii (Kurlandzka Rada Krajowa). Pomimo
zabiegów Rady Regencyjnej Niemcy nie zgodzili się na dopuszczenie przedstawicieli polskich do
obrad. W delegacji sowieckiej zasiadali „przedstawiciele proletariatu Królestwa Polskiego” w
osobach Stanisław Bobiński i Karol Radek.
Oświadczenie sowietów spotkało się z protestem Hoffmanna, który zwrócił uwagę, że to
Niemcy są strona zwycięska i to Niemcy będą dyktować warunki pokoju. Wystąpienie Hoffmana
zostało nagłośnione przez propagandę sowiecką.
Zabiegiem mającym zmusić sowietów do ustępstw było sprowadzenie do Brześcia
Centralnej Rady Ukraińskiej (powstała w kwietniu 1917 r. i 20 XI 1917 r. proklamowała
niepodległa republikę ukraińską; tymczasem 9 II 1918 r. w Kijowie ustanowiono władzę sowiecką i
usunięto Centralną Radę, z którą tego samego dnia państwa Czwórprzymierza zawarły traktat
pokojowy - zapowiadający przyłączenie chełmszczyzny do Ukrainy). 9 II 1918 r. niemiecki
sekretarz stanu spraw zagranicznych von Kühlmann przedstawił stronie sowieckiej ultimatum z
żądaniem, aby Rosja zrezygnowała z Polski, Litwy, Estonii, Białorusi i Ukrainy. 10 lutego Trocki
odpowiedział, że delegacja sowiecka nie podpisze pokoju aneksjonistycznego, ale stan wojny z
Niemcami, Austro - Węgrami, Turcją i Bułgarią uważa za zakończony. Po tej deklaracji delegacja
sowiecka opuściła Brześć.
c) Wznowienie działań wojennych
18 II 1918 r. Niemcy wznowiły ofensywę na całym froncie wschodnim. 21 II rząd sowiecki
wydał odezwę „Ojczyzna socjalistyczna w niebezpieczeństwie”. 23 lutego rozpoczęto nabór do
utworzonej Armii czerwonej. W tym samym dniu Niemcy wystosowały ultimatum żądające
wycofania wojsk rosyjskich z Estonii, Finlandii i Ukrainy oraz przywrócenia rządów Centralnej
Rady. W nocy z 23 na 24 lutego zapadła decyzja o przyjęciu żądań niemieckich.
d) Podpisanie traktatu brzeskiego 3 III 1918 r.
Był to traktat pomiędzy Rosja a Niemcami, Austro - Węgrami, Turcja i Bułgarią. Ze strony
sowieckiej podpisał go przewodniczący delegacji Sokolnikow. Granica zachodnia Rosji przebiegać
miała wzdłuż linii od Zatoki Ryskiej na północny wschód od Rygi, wzdłuż Dźwiny, dalej na
wschód od kolei Dźwińsk - Wilno - Lida, wzdłuż Niemna do Mostów i stąd do Prużan, a
następnie na wschód od Rokitna. Rosja zobowiązała się uznać traktat pomiędzy
Czwórprzymierzem a Centralną Radą Ukraińską oraz do wycofania wojsko z Ukrainy.
e) Mitteleuropa
Termin ten powstał od tytułu książki Fredricha Naimana pt. Mitteleuropa, w której
Nauman propagował utworzenie wielkiego polityczno - gospodarczego związku państw w Europie
Środkowo - Wschodniej, dyspozycyjnych wobec Niemiec.
Po zawarciu traktatu brzeskiego Rumunia zdecydowała się również na podpisanie pokoju.
Tajne rozmowy prowadzono już w styczniu 1918 r. 5 III 1918 r. podpisano rozejm, a 7 maja 1918
r. pokój w Bukareszcie:
- Bułgaria otrzymywała część Dobrudży, zdobytą w 1913 r.,
- Rumunia zrzekała się na rzecz Czwórprzymierza pozostałej części Dobrudży do delty
Dunaju,
- Niemcy otrzymały na 90 lat prawo wyłącznej eksploatacji rumuńskiej ropy i zapewniali
sobie do 1926 r. prawo pierwszeństwa przy nabywaniu zboża, paszy i bydła,
- Rumunia zobowiązała się do przystąpienia do unii celnej austriacko - niemieckiej w razie
jej utworzenia.
18 II 1918 r. Niemcy rozpoczęli marsz na Ukrainę i 1 marca zdobylui Kijów, 8 kwietnia
Charków, w pocz. maja Krym i wybrzeże Morza Azowskiego aż do Rostowa nad Donem. 29
kwietnia Niemcy obalili Centralna Radę a na jej miejsce ustanowili rząd z hetmanem Pawłem
Skoropadskim (dawny generał gwardii carskiej)
Oderwanie Ukrainy od Rosji zmieniało stosunek sił w Europie. Więzami gospodarczymi
miały być związane z Niemcami następujące kraje: Ukraina, Polska, (okrojona na zachodzie i
północy i nieco rozszerzona na wschodzie), Estonia, Litwa Łotwa (miały być związane unią
 26
dynastyczną lub zorganizowane jako osobne państwa z niemieckimi książętami). Protektorat
niemiecki miał być w luźniejszej formie rozciągnięty na Finlandię.

14. Działania militarne w 1918 r.

a) Działania ofensywne wojsk niemieckich na froncie zachodnim
Działaniom tym przyświecały cele polityczne: doprowadzić do zakończenia wojny przed
przybyciem armii amerykańskiej. Niemcy chcieli przez zmasowany atak przełamać front, zadąć
armii francuskiej i angielskiej silne straty, wywołać zniechęcenie społeczne do wojny, doprowadzić
do upadku rządu Clemeceau i Loyd George’a i podpisać z ich następcami traktat pokojowy.
Podjęto w 1918 r. następujące działania ofensywne:
21 III 1918 r. w okolicy Saint- Quentin, gdzie stykały się ze sobą armia francuska i
angielska - brak jednolitego dowództwa spowodował przełamanie frontu i marsz armii niemieckiej
60 km w głąb za linie frontu (konferencja międzysojusznicza 26 III 1918 r. podjęła decyzję o
przekazaniu gen. Fochowi „strategicznego kierownictwa operacji”, a 17 IV 1918 r. otrzymał on
stanowisko wodza wojsk sprzymierzonych).
9 IV 1918 r. ofensywa we Flandrii - Niemcy posunęli się 20 km do przodu na odcinku 60
km frontu.
27 V 1918 r. - Niemcy przekroczyli Aisne [en] i 30 maja stanęli nad Marną, ostrzelali
Paryż z ciężkiego działa Kruppa („gruba Berty”). Ofensywa zatrzymała się 11 czerwca.
15 VII 1918 r. w Szampanii - tym razem ofensywa napotkała na silny opór i po dwóch
dniach zatrzymała się (była to druga bitwa nad Marną).
b) Działania ofensywne wojsk sprzymierzonych na froncie zachodnim
W połowie lipca 1918 r. w Europie było już ok. milion żołnierzy amerykańskich. 18 VII
1918 r. Francuzi wspomagani przez 9 dywizji amerykańskich zmusili Niemców do wycofania się
znad Marny nad rzekę Vesle. Brytyjczycy zaś pod osłoną czołgów zaatakowali nad Sommą. 20
lipca nastąpiło nowe uderzenie Francuzów nad Aisne - Niemcy wycofali się na pozycje Zygfryda.
Sprzymierzeni dysponowali ogromna przewaga techniczna, szczególnie w czołgach i samolotach. 4
IX 1918 r. Amerykanie ruszyli z ofensywa nad Mozą, 15 września Francuzi - w Szampanii, 25
września Anglicy we Flandrii i w Argonach.
Już w sierpniu Hindenburg i Lidendorff uprzedzali rząd, że pokoju nie uda się osiągnąć
drogą nacisku militarnego. Rząd czekał na stosowną chwilę, aż ofensywa wojsk sojuszniczych się
zakończy a wojska niemieckie umocnią się na pozycjach obronnych. Tymczasem bez porozumienia
z rządem Rzeszy minister spraw zagranicznych Austro - Węgier hr. Burian zwrócił się 14 września
do wszystkich państw walczących z propozycją bezzwłocznego podjęcia układów pokojowych.
Odpowiedź sojuszników była natychmiastowa - odmówili podjęcia rozmów.
c) Klęska Państw Centralnych
15 IX 1918 r. sojusznicy podjęli ofensywę na Bałkanach przeciw Bułgarii - front bułgarski
załamał się po pierwszym uderzeniu. 26 września rząd bułgarski poprosił o zawieszenie broni. 29
września zawarto rozejm.
W początkach 1917 r. Anglicy podjęli ofensywę w Iraku (11 III 1917 r, zajęli Bagdad) a
następnie od strony Egiptu i Półwyspu Synaj w Palestynie )9 XII 1917 r. zajęli Jerozolimę). We
wrześniu 1918 r. podjęli ofensywę w Palestynie, natomiast Francuzi w Syrii (zajęli Damaszek). 26
X 1918 r. Anglicy zajęli Aleppo - przecięli komunikację kolejową pomiędzy Azją Mniejsza i
Irakiem. 30 X 1918 r. Turcja zawarła rozejm ze Sprzymierzonymi.
W czerwcu 1918 r. Austriacy na żądanie Niemców podjęli ofensywę na froncie włoskim -
załamała się na samym początku. Cesarz Karol 16 października wydał manifest zapowiadający
przekształcenie monarchii w państwo związkowe. Akt ten był spóźniony. Narody słowiańskie
zaczęły wyłamywać się spod władzy Habsburgów, nastąpił rozpad Austro - Wegier:
- 28 października czesi ogłosili w Pradze powstanie republiki czechosłowackiej,
- 29 października w Zagrzebiu ogłoszono oderwanie Słowian południowych od monarchii i
utworzenie wspólnego państwa z Serbami,
- 31 października zlikwidowano rządy austriackie w Krakowie,
 27
- 30 października 210 posłów do parlamentu austriackiego narodowości niemieckiej uchwaliło
utworzenie państwa austriackiego (nie określono czy będzie to republika czy monarchia),
- 11 listopada cesarz Karol podpisał oświadczenie, że „zrzeka się udziału w sprawach
państwowych”,
- 12 listopada obwołana została Republika Austrii Niemieckiej,
- 16 listopada w Budapeszcie ogłoszono powstanie Węgierskiej Republiki Ludowej na której
czele stanął hr. Michał Károlyi [ka:roji].
Tymczasem Włosi od 24 października bez przeszkód posuwali się do przodu. 3 listopada
podpisano zawieszenie broni.
d) Rozejm w Rethondes 11 XI 1918 r.
W końcu września niemieckie naczelne dowództwo domagało się zawarcia rozejmu na
podstawie 14 punktów Wilsona. 1 października Ludendorff telegraficznie nalegał rząd, że „armia
nie może już czekać 48 godzin”. W Berlinie postanowiono zmienić rząd - na czele nowego stanął
książę Maksymilian badeński, a w skład gabinetu wchodzili socjaldemokraci Filip Scheidemann i
Gustaw Bauer. 5 października ks. Maksymilian zwrócił się do Wilsona z prośbą o natychmiastowe
zawarcie rozejmu. Koalicja nie spieszyła się i grała na zwłokę Rozpoczęła się „wojna na noty”.
Prezydent Wilson domagał się wyjaśnienia w czyim imieniu przemawia rząd niemiecki i czy rząd
uznaje wszystkie 14 punktów. Nota trzecia zapowiadała, że warunki rozejmu będą takie, aby
uniemożliwić Niemcom wznowienie działań militarnych.
11 XI 1918 r. w lasach Compiégne [kąpień] w Rethondes zawarto rozejm: ewakuacja
Belgii, Francji, Alzacji, Lotaryngii, lewego brzegu Renu i przyczółków mostowych, wydanie
uzbrojenia (m. in. 100 łodzi podwodnych, 5000 samolotów, 5000 armat, 3000 moździerzy),
utrzymanie blokady, zrzeczenie się Afryki.
Rozejm podpisała delegacja cywilna, na której czele stał parlamentarzysta z partii Centrum
Erzberger [ercberger] (później dało to generalicji niemieckiej atuty - rozejm podpisali
przedstawiciele rodzącej się republiki).
W tym czasie Niemcy opanowane były przez rewolucję. 3 XI 1918 r. wybuchło bunt
marynarzy w Kilonii, 7 listopada wybuchła rewolucja w Monachium, 9 listopada w Berlinie.
Wszędzie zakładano Rady Robotników i Żołnierzy. 9 XI 1918 r. książę Maksymilian ogłosił
abdykację Wilhelma III i przekazał urząd kanclerza socjaldemokracie - Fryderykowi Ebertowi. 10
listopada Rady Robotnicze i Żołnierskie Berlina wybrały nowy rząd republikański na czele którego
w dalszym ciągu stał Fryderyk Ebert.

Wykład V - VIII: Rewolucja w Rosji. Początek terroru komunistycznego w Rosji

1. Sytuacja społeczno - ekonomiczna w Rosji przed rewolucją
Rosja była oblężona twierdzą: połączenia morskie przez Sund na północnym zachodzie i
Dardanele na południu były zablokowane przez nieprzyjaciela; jedyną łączność dawały porty
dalekowschodnie w Archangielsku, Murmańsku i Władywostoku, które na kilka miesięcy w roku
były zamarznięte. Decydowało to o wydatnym zmniejszeniu handlu zagranicznego. Ponadto obroty
handlowe z Niemcami (Niemcy dostarczały głównie produkty przemysłu chemicznego i
metalurgicznego), zostały zerwane, co wpłynęło negatywnie na gospodarkę rosyjską.
Mobilizacja i włączenie do armii mężczyzn ze wsi spowodowały brak siły roboczej w
rolnictwie. W niektórych guberniach 1/3 uprawnej ziemi leżało odłogiem. Spowodowało to
trudności żywnościowe. Potęgowały je trudności transportowe.
W sytuacji kryzysu ekonomicznego ludność sama organizowała się w rozmaite komitety.
Ziemstwa i samorządy zjednoczyły się w Związek Ziemstw i Miast (Ziemgor). Powstawały tzw.
komitety wojenno - przemysłowe, skupiające przedstawicieli przemysłowców, banków, inteligencji
technicznej, robotników.
W sytuacji trudności aprowizacyjnych w całej Rosji powstawały komitety i stowarzyszenia,
które brały na siebie kierowanie życiem codziennym: opieka nad rannymi, zaopatrzenie miast i
wojska.
 28
Rząd nie potrafił wykorzystać tej mobilizacji społecznej. Usiłował ograniczyć rolę Dumy:
podczas krótkich sesji w sierpniu 1914 r. i w lutym 1915 r. rząd unikał zbliżenia i współpracy z
reprezentacja parlamentarną, nie dopuszczał do dłuższych obrad Dumy i wydawał na mocy art. 87
konstytucji dekrety z mocą ustaw.
We wrześniu 1915 r. kadeci, październikowcy, popstępowcy i mniejsze ugrupowania
utworzyli tzw. Dumski Blok Postępowy, obejmujący ok. 2/3 posłów Dumy. Blok żądał amnestii
dla więźniów politycznych oraz wysuwał hasło wojny aż do zwycięstwa. Rząd na utworzenie Bloku
zareagował odroczeniem Dumy. Związek Ziemstw i Miast apelował wówczas o bezzwłoczne
wznowienie prac parlamentu i zniesienie nieodpowiedzialności rządu oraz powołania do władzy
„ludzi cieszących się zaufaniem narodu”. Car odmówił przyjęcia delegatów, którzy pragnęli mu te
postulaty przedstawić. Rząd carski zniechęcał do siebie nawet te żywioły polityczne, które stały na
gruncie zasad monarchizmu i konserwatyzmu.
Trudnej sytuacji ekonomicznej towarzyszyły niepokoje strajkowe. W 1914 r. wybuchło w
Rosji 68 strajków, w których wzięło udział 35 tys. robotników, w 1915 r. wybuchło ponad 1000
strajków, w których uczestniczyło ponad 500 tys. strajkujących, w 1916 r. odbyło się 1500
strajków, w których wzięło udział 1,5 mln robotników. Ruchowi strajkowemu towarzyszyła
propaganda bolszewicka, docierająca do wojska i floty. 19 X 1915 r. okręt liniowy „Gangut”
ogarnęło powstanie marynarzy. Podczas jego stłumienia załoga krążownika „Ruryk” odmówiła
wykonania rozkazu eskortowania uwięzionych marynarzy do Kronsztadu, a rozprawie w sądzie
wojennym towarzyszył strajk protestacyjny w Pitrogrodzie.

2. Stosunek rządu do problemów narodowościowych

Odezwę Wielkiego księcia Mikołaja do Polaków władze od samego początku sabotowały.
W grudniu 1914 r. minister spraw wewnętrznym w tajnym okólniku poinformował
gubernatorów, że manifest wielkiego księcia nie odnosi się do „Kraju Przywiślańskiego”, lecz
jedynie do ziem polskich, które będą zdobyte na Niemcach i Austro - Węgrach.
W listopadzie 1914 r. rząd zapowiedział reformy w Finlandii, które miały na celu
ograniczenie autonomii tego kraju, wzmocnienie roli policji, wprowadzenie nadzoru nad oświatą.

3. Rewolucja lutowa
Sytuacja ekonomiczna, społeczna, militarna podważała zaufanie do rządu nawet tych sił
politycznych, które dalekie były od programu rewolucyjnego. Kompromitowała władze carskie
działalność Grigorija Rasputina - chłopa z guberni topolskiej, rzekomego cudotwórcy i proroka
(car wierzył w możliwość uleczenie przez niego chorego na hemofilię następcę tronu, carewicza
Aleksego). Decyzje carskie, dotyczące ważnych kwestii politycznych, a zwłaszcza nominacji na
wysokie urzędy państwowe, zależały od opinii Rasputina, o którego względy zabiegali awanturnicy
polityczni. W środowisku tym zakorzeniły się wpływy wywiadu niemieckiego. Obawiano się, że
wpływy te spowodują decyzję o zawarciu separatystycznego pokoju z Niemcami. W końcu 1916 r.
profesor Milukow oskarżył rząd, że celowo podtrzymuje kryzys aprowizacyjny, aby wykazać, że
Rosja nie może dalej prowadzić wojny. Oburzenie obozu monarchistycznego było tak duże, że
pojawiły się plany zamachu stanu w celu obalenia Mikołaja II, aby ratować sam system caratu.
Wstępem do tego było zamordowanie w nocy z 29 na 30 XII 1916 r. Rasputina przez księcia
Jusupowa przy współudziale wielkiego księcia Dymitra Pawłowicza i przywódcy „czarnych
sotni” Puryszkiewicza.
Na początku 1917 r. całą Rosje ogarnęła fala strajków politycznych. W ciągu stycznia i
lutego strajkowało 700 tys. robotników. Tymczasem minister spraw wewnętrznych Protopopow
oceniał te wydarzenia z dużą niefrasobliwością - uważał, że Rosji nie grozi rewolucja, przewidywał
co najwyżej lokalne rozruchy a co więcej sam je prowokował w celu wykrycia konspiracji i
przeprowadzenia aresztowań.
3 III 1917 r. wybuchł strajk w fabryce zbrojeniowej Putiłowa w Piotrogradzie. Sytuacje
pogarszał brak chleba i opału w mieście. 8 marca odbyły się demonstracje robotnicze przeciwko
wojnie, głodowi i carowi. 10 marca rozruchy przekształciły się w powstanie. Wojsko odmówiło
 29
wystąpienia przeciw ludowi. 12 marca powstańcy zdobyli arsenał. Większość garnizony
piotrogrodzkiego przeszła na stronę rewolucji. Na wieść o tych wydarzeniach car usiłował wrócić
do stolicy z kwatery głównej w Mohylewie, lecz nie dopuścili do tego kolejarze, którzy
uniemożliwili też przedostanie się do stolicy pułków wiernych carowi.
12 marca w Pałcu Taurydzkim zebrała się rada Delegatów Robotników i Żołnierzy, w które
przewagę wówczas mieli eserowcy i mienszewicy. Duma 12 marca została wprawdzie odroczona
do kwietnia, lecz posłowie zebrali się prywatnie i w nocy z 12 na 13 marca wyłonili Tymczasowy
Komitet Wykonawczy, do którego weszli przedstawiciele Bloku Postępowego oraz dwaj
przedstawiciele lewicy - mienszewik Czcheidze (przewodniczący rady Delegatów Robotników i
żołnierzy) oraz jego zastępca - trudowik, później eserowiec, adwokat Aleksander Kiereński.
Wieczorem 14 marca postanowiono utworzyć Rząd Tymczasowy. 15 marca Mikołaj II podpisał w
imieniu własnym i 13-letniego syna abdykację, oddając tron bratu Michałowi7. Wielki książę
Michał 16 marca podpisał akt rezygnacji i przekazał pełnie władzy Rządowi Tymczasowemu.
Na mocy ostatniego dekretu carskiego podpisanego przed abdykacją prezesem Rządu
Tymczasowego został książę Lwow. Zasiadali w nim przedstawiciele lewicy - Aleksander
Kiereński (minister sprawiedliwości). Fakt, że ministrem spraw zagranicznych był Milukow,
spowodował aprobatywne przyjęcie Rządu Tymczasowego przez koalicję sojuszniczą. 17 marca
Milukow stwierdził w okólniku do rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych za granicą, że nowy
rząd uznaje za prawomocne i będzie respektował wszystkie zobowiązania międzynarodowe
obalonego caratu i będzie walczył przeciwko „wspólnemu nieprzyjacielowi aż do końca bez
wahania”.

4. Stosunek do sprawy polskiej

28 III 1917 r. Rada Delegatów Robotników i Żołnierzy podjęła uchwałę, w której
stwierdzała, że „demokracja rosyjska stoi na stanowisku uznania narodowego i politycznego
samookreślenia narodu i proklamuje, że Polska ma prawo być zupełnie niepodległa pod względem
państwowym i międzynarodowym”. 30 III 1917 r. Rząd Tymczasowy wydał do Polaków własną
odezwę, w której stwierdzono uznano prawo narodu polskiego do stanowienia o własnym losie i
oznajmiano o współdziałaniu w tworzeniu niepodległego państwa polskiego, które miało być
połączone unią z Rosją sojuszem wojskowym. Konstytuanta rosyjska miała określić w przyszłości
jego granicę wschodnią oraz zatwierdzić „te bratnią unię”.

5. Powrót Lenina do Rosji i jego tezy kwietniowe

SDPRR(b) liczyła w październiku 1917 r. (według sprzecznych ze sobą danych) od stu do
dwustu tysięcy członków. Była partia o silnej strukturze, zdyscyplinowaną, elitarną i skuteczną.
Specyfiką leninowskiego bolszewizmu było odrzucenie współpracy z innymi nurtami
socjaldemokracji. W swoim szkicu programowym Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu
Lenin uzasadniał, że w kraju mało rozwiniętym gospodarczo, takim jak Rosja, rewolucja
wybuchnie pod warunkiem, że ruch rewolucyjny kierowany będzie przez zdyscyplinowana
awangardę, gotową do działań skrajnych - do wprowadzenia dyktatury proletariatu i przekształcenia
wojny imperialistycznej w wojnę domową. W liście z 17 X 1914 r. do bolszewika Aleksandra
Szlapnikowa Lenin pisał: „nastawienie pracy [...] w kierunku przekształcenia wojny między
narodami w wojnę domową - oto sedno sprawy”8.

7
W dniu 7 III 1917 r. Rząd polecił zamknąć cara Mikołaja II w areszcie domowym w Carskim Siole. W okresie
przesileń rządowych wlatem 1917 r. Wywieziono go do Tobolska, a po przewrocie bolszewickim do Jekaterynburga.
Podczas wojny domowej bolszewicy postanowili zgładzić go (schwytany przez przeciwników mógł stac się symbolem
oporu). W nocy z 16/17 VII 1918 r. Sprowadzono całą rodzinę wraz z towarzyszącymi osobami do piwnicy i tam
zamordowano. Po upadku komunizmu w Rosji odnaleziono w 1994 r. Szczątki cara, które po naukowej weryfikacji
zostały uroczyście pochowane w Petersburgu, a Kościół prawosławny ogłosił go męczennikiem.
8
François Noël Babeuf [baböf] wprowadził pojęcie „rewolucji komunistycznej” jako
„wojny domowej”. Jest pierwszym komunistą, który sto lat przed Leninem przyjął
 30
W rewolucji lutowej nie wziął udziału żaden ze znaczących działaczy bolszewickich
(wszyscy byli albo na zesłaniu, albo na emigracji). Lenin wbrew opinii zdecydowanej większości
swych towarzyszy partyjnych przepowiedział krach polityki ugody z Rządem Tymczasowym, jaka
starał się realizować sowiet piotrogrodzki. W napisanych w Zurychu w marcu 1917 r. czterech
„Listach z daleka” domagał się natychmiastowego zerwania sowietu piotrogrodzkiego z Rządem
Tymczasowym. Listy te dla jego towarzyszy partyjnych były tak radykalne, że „Prawda” odważyła
się na publikacje tylko jednego z nich.
16 IV 1917 r. Lenin powrócił do Rosji i następnego dnia na zebraniu bolszewików
przedstawił tezy „o zadaniach proletariatu w obecnej rewolucji”:
- „Bez obalenia kapitału nie można zakończyć wojny prawdziwie demokratycznym, nie
narzuconym przemocą pokojem”.
- Następuje przejście od rewolucji burżuazyjnej do rewolucji proletariackiej.
- „Żadnego poparcia Rządowi Tymczasowemu”.
- Konieczność przejęcia całej władzy w ręce Rad Delegatów Robotniczych.
- „Nie republika parlamentarna [...] - lecz republika Rad Delegatów Robotniczych,
Parobszczańskich i Chłopskich w całym kraju od dołu do góry”.
- „Konfiskata wszystkich gruntów obszarniczych, nacjonalizacja gruntów w kraju”.
- Utworzenie jednego banku ogólnonarodowego pod kontrola Rad.
- Zmiana programu partyjnego i nazwy z socjaldemokratycznej na komunistyczną.
- Utworzenie Międzynarodówki Rewolucyjnej.
Koncepcja Lenina przyjęta z nieufnością przez piotrogrodzkich liderów bolszewickich
znajdowała natomiast posłuch wśród świeżego narybku partyjnego, nazywanego przez Stalina
praktiki (praktycy), w odróżnieniu od „teoretyków”. Elementy plebejskie, wśród których czołowe
miejsce zajmowali chłopi - żołnierze, brały górę nad elementem miejskim i intelektualistami -
weteranami zinstytucjonalizowanych ruchów społecznych.

6. Drugi rząd Lwowa. Ofensywa Kiereńskiego

Pod naciskiem Rady Delegatów Robotników i Żołnierzy Milukow złożył deklarację, że
Rosja wyrzeka się aneksji obcych terytoriów, ale zarazem do rządów państw koalicji skierował
„notę wyjaśniającą”, że Rząd Tymczasowy zamierza przestrzegać zobowiązań przyjętych wobec
sprzymierzeńców. Bolszewicy zorganizowali w dniach 3 i 4 V 1917 r. demonstracje przeciwko
wojnie imperialistycznej. Pod ich wpływem usunięto z rządu ministra spraw zagranicznych
Milukowa i ministra wojny - Guczkowa. 5 V 1917 r. powstał nowy rząd pracujący w dalszym
ciągu pod prezesura Lwowa. Nowym ministrem wojny i marynarki został Kiereński. 6 maja rząd
złożył deklarację, że dążyć będzie do szybkiego zawarcia pokoju, ale jednocześnie odmówił
opublikowania tajnych umów caratu, dowodząc, że byłoby to równoznaczne z zerwaniem z
sojusznikami.
1 VII 1917 r. Rosjanie ruszyli do ofensywy na froncie galicyjskim. 19 lipca Austriacy i
Niemcy przeszli do kontrofensywy i wyparli Rosjan poza granice Galicji i Bukowiny. 1 września
Niemcy przeszli Dźwinę i 3 września zajęli Rygę.
Niepowodzenia ofensywy Kiereńskiego wzmogły nastroje rewolucyjne i antywojenne.
Następował wewnętrzny rozkład armii. Dziesięciomilionowa masa zmobilizowanych chłopów -
żołnierzy, podatnych na hasła rewolucyjne i pacyfistyczne, pragnęła jak najszybciej powrócić do
domów i wziąć udział w podziale ziemi. Szerzyła się dezercja. Komitety żołnierskie
uprawomocnione przez Rząd Tymczasowy w słynnym rozkazie nr 1 z 1 III 1917 r. (był „kartą
praw żołnierza” - znosił najbardziej dokuczliwe przepisy dyscyplinarne starego reżimu) bezustannie
przekraczały swe uprawnienia, posuwając się do usuwania jednych oficerów, „obierania” innych
lub nawet mieszania się w sprawy strategii wojennej.

koncepcję rewolucji jako „akcji militarnej”, jako wojny w najściślejszym znaczeniu.

 31
Po klęsce ofensywy Kiereńskiego armia się rozpadła. Setki oficerów, podejrzewanych przez
szeregowców o „kontrrewolucyjność” było aresztowanych, wielu zamordowanych. Liczba
dezerterów gwałtownie wzrosła, dochodząc w sierpniu i wrześniu do dziesiątków tysięcy dziennie.
Od czerwca do października 1917 r. ponad dwa miliony żołnierzy zdezerterowało, a ich powrót do
domów podsycał niepokoje na wsi.

7. „Rząd ocalenia rewolucji Aleksandra Kiereńskiego”. Pucz Korniłowa

Wobec braku zdecydowania Rządu Tymczasowego społeczeństwo rosyjskie nie przestawało
rozwijać niezależnej samorganizacji. Powstawały tysiące rad, komitetów fabrycznych i
dzielnicowych, uzbrojonych oddziałów milicji robotniczych (Czerwona Gwardia), komitetów
chłopów, żołnierzy, Kozaków, gospodyń. Mnożyły się miejsca dyskusji i ścierania poglądów.
Mittingowanie nabierało coraz gwałtowniejszego charakteru. Robotnicy przechodzili od postulatów
ekonomicznych do żądań politycznych. Zorganizowani w komitety fabryczne, których pierwotnym
celem była kontrola naboru i zwalniania pracowników oraz uniemożliwienia zamykania zakładów
pod pretekstem braku zaopatrzenia - przeszli do żądania kontroli robotniczej nad produkcją.
Radykalizacja nastrojów następowała również w środowiskach wiejskich. Gdy na wieś
docierała wieść o abdykacji cara, zgromadzenie wiejskie zbierało się, jak to było w zwyczaju z
okazji ważniejszych wydarzeń, i uchwalało petycję, zawierającą postulat przekazania ziemi tym,
którzy ja uprawiają i niezwłoczny rozdział nieużytków należących do wielkich posiadaczy oraz
niższe naliczanie czynszów. Powstawały komitety rolne kierowane przez przedstawicieli wiejskiej
inteligencji - nauczycieli, popów, agronomów, pracowników służby zdrowia. Wiele komitetów
decydowało się na zagarnięcie sprzętu rolniczego i stad właścicieli ziemskich oraz lasów, pastwisk i
nieużytków. „Czarny podział” dokonywał się kosztem obszarników i „kułaków”. Poczynając od
końca sierpnia chłopi uderzyli na pańskie posiadłości systematycznie je łupiąc i paląc. Na Ukrainie
i w centralnych guberniach Rosji spalono tysiące posiadłości, a setki właścicieli wyrżnięto.
Po wejściu w maju 1917 r. do rządu mienszewików i eserowców głoszących radykalne
hasła społeczne, nie potrafili oni przeprowadzić swojego programu (zwłaszcza podziału ziemi). W
ten sposób ustępowali ono pola bolszewikom, nie czerpiąc przy tym korzyści z uczestnictwa w
rządzie.
15 VII 1917 r. ministrowie kadeccy podali się do dymisji. Doprowadzając do kryzysu
rządowego chcieli wymusić na mienszewikach i eserowcach zgodę na przywrócenie rządów silnej
ręki, delegalizacje partii bolszewickiej, odebranie robotnikom broni i wycofanie ze stolicy
zrewolucjonizowanych oddziałów wojskowych. 16 VII 1917 r. odbyły się w Piotrogrodzie
demonstracje antyrządowe zapoczątkowane przez żołnierzy 1 pułku karabinów maszynowych.
Następnego dnia ponad 500 tys. robotników, żołnierzy i marynarzy floty bałtyckiej wyszło na ulice
Piotrogrodu z hasłem „władza w ręce rad”. Przeciwko demonstrantom skierowano oddziały
kozackie i uczniów szkół oficerskich. Aresztowano działaczy rewolucyjnych. Zamknięto dziennik
„Prawda” (organ bolszewików) i inne pisma.
21 VII 1917 r. po dymisji Lwowa na czele Rządu Tymczasowego stanął Kiereński.
Centralny Komitet Wykonawczy Rad na żądanie eserowców i mienszewików uznał gabinet
Kiereńskiego za „rząd ocalenia rewolucji” i udzielił mu „nieograniczonych pełnomocnictw” i
„nieograniczonej władzy”. Zerwano w ten sposób z dwuwładzą (Rząd Tymczasowy i rady
Delegatów Robotników i Żołnierzy) Wznowiono sądy polowe i karę śmierci. Wprowadzono
cenzurę prewencyjną.
25 VIII 1917 r. w Moskwie rozpoczęła obrady narada państwowa z udziałem
przedstawicieli ziemstw, samorządów miejskich, wielkiego przemysłu, handlu, bankowości,
eserowców, mienszewików, członków Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Jej celem było
zjednoczenie władzy państwowej ze wszystkimi zorganizowanymi siłami kraju. Bolszewicy na
znak protestu proklamowali jednodniowy strajk protestacyjny. Wzięło w nim udział 400 tys.
robotników Moskwy. Wydarzenia te zainspirowały część elit politycznych do przeprowadzenia
zamachu w celu ustanowienia dyktatury wojskowej. 7 IX 1917 r. gen. Korniłow (mianowany 31
lipca w miejsce Brusiłowa naczelnym wodzem) na czele III korpusu kawalerii i tzw. „dzikiej
 32
dywizji” kaukaskiej ruszył na Piotrogród. Korniłow chciał obalić Rząd Tymczasowy i przejąć
władzę dyktatorską. Zamach zakończył się klęską. 14 IX 1917 r. Korniłow został aresztowany.

8. Rewolucja bolszewicka
Wbrew rozpowszechnionym opiniom partia bolszewicka przez cały rok 1917 była głęboko
podzielona i rozdarta. Po krwawych zajściach 16 - 18 VII 1917 r. została zdelegalizowana, jej
przywódcy aresztowani lub zmuszeni do emigracji (jak Lenin). Nieudany pucz Korniłowa
umożliwił tej partii na ponowne wypłyniecie w sierpniu w sytuacji sprzyjającej zdobyciu władzy
poprzez powstanie zbrojne.
Rada Delegatów Robotników i Żołnierzy w Piotrogrodzie 12 września uchwaliła na
wniosek bolszewików rezolucję domagająca się, aby władza w państwie oddana została Radom
Delegatów. Analogiczne rezolucje podjęły Rady w Moskwie i innych głównych ośrodkach kraju.
Chcąc ratować sytuacje Kiereński zerwał koalicję z kadetami i 8 października powołał
nowy rząd pod swoja prezesurą, akcentujący swój lewicowy charakter (mieli w nim przewagę
eserowcy i mienszewicy). Przeprowadzone przez Kiereńskiego przegrupowanie wojsk miało na
celu osłabienie wpływów bolszewickich w armii. We wrześniu zwołano tzw. Naradę
Demokratyczną, złożoną z eserowskich i mienszewickich członków Komitetu Wykonawczego Rad
i Komitetu Wykonawczego Wszechrosyjskiej Rady Delegatów Chłopskich oraz przedstawicieli
ziemstw, samorządów itp. Z narady wyłoniono Tymczasową radę Republiki zwaną też
Przedparlamentem.
W tygodniach poprzedzających bolszewicki zamach stanu z 7 XI 1917 r. Lenin zaplanował
wszystkie jego etapy, tak by nie mógł on zostać ani zdezorganizowany nieprzewidzianym
powstaniem „mas”, ani zahamowany „rewolucyjnym legalizmem” bolszewickich przywódców
takich jak Zinowiew czy Kamieniew, którzy po doświadczeniach lipcowych chcieli iść po władzę z
mająca przewagę w sowietach pluralistyczna większością, złożoną z eserowców i
przedstawicielami różnych odmian socjaldemokracji. Z Finlandii Lenin ciągle przesyłał do
Komitetu Centralnego wezwania do powstania. Wielu bolszewików uważało, że należy oczekiwać
na decyzję zaplanowanego na 7 XI 1917 r. II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Sowietów. Według
Lenina przejęcie władzy w rezultacie głosowania Zjazdu Sowietów oznaczałoby, że powstały w
jego wyniku rząd musiałby stworzyć koalicję, a bolszewicy musieliby podzielic się władzą z innymi
ugrupowaniami socjalistycznymi. Lenin domagał się tymczasem całej władzy w ręce bolszewików.
Chciał ją za wszelka cenę zdobyć poprzez powstanie zbrojne przed zwołaniem II
Ogólnorosyjskiego Zjazdu Sowietów. Wiedział, że pozostałe partie socjalistyczne potępia
powstańczy zamach i że pozostanie im jedynie przejście do opozycji, a to pozostawi cała władzę w
ręku bolszewików.
23 X 1917 r. odbyło się posiedzenie Komitetu Centralnego Partii Bolszewickiej, na
którym Lenin zgłosił rezolucję, która stwierdzała, że „powstanie zbrojne jest nieuniknione i że
całkowicie dojrzało”. Komitet przyjął tę rezolucję 10 głosami przeciwko dwom: Lwa Borisowicza
Kamieniewa i Grigorija Jewsiejewicza Zinowiewa. 29 października Trocki utworzył organizację
wojskową, pozostającą teoretycznie pod wpływem sowietu piotrogrodzkiego, ale w rzeczywistości
spenetrowaną przez bolszewików. Zadaniem Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo -
Rewolucyjnego (PKWR) było rozpoczęcie walki o władzę wedle wszelkich zasad sztuki
powstania zbrojnego, krańcowo odmiennego od spontanicznego i anarchicznego buntu ludowego,
który mógł przerosnąć partię bolszewicką. Zgodnie z życzeniem Lenina liczba bezpośrednich
uczestników Wielkiej socjalistycznej Rewolucji Październikowej była bardzo ograniczona.
Obejmowała kilka tysięcy żołnierzy garnizonu stołecznego, marynarzy z Kronsztadu i
czerwonogwardzistów, którzy przyłączyli się do PKWR, a także kilkuset działaczy bolszewickich z
komitetów fabrycznych. W nocy z 6 na 7 XI 1917 r. bolszewicy opanowali węzłowe punkty
stolicy: telegraf, elektrownię, gazownię, dworce kolejowe, magazyny zboża, węgla i nafty.
Krążownik „Aurora” wpłynął na Newę i wystrzałem armatnim dał sygnał do powstania.
Kiereński 7 listopada wyjechał samochodem ze stolicy poszukując odsieczy. Wojsko nie
chciało jednak walczyć przeciw bolszewikom po stronie niepopularnego Rządu Tymczasowego.
 33
Jego ministrowie zostali aresztowani w Pałacu Zimowym. Kiereński kilka dni później w przebraniu
ratował się ucieczką.
Zdobycie władzy odbyło się w imieniu PKWR. Przywódcy bolszewików udzielali pełni
władzy instytucji, która miała pełnomocnictwa jedynie od Komitetu Centralnego SDPRR(b) i nie
zależała w żaden sposób od Zjazdu Sowietów.
7 XI 1917 r. w Instytucie Smolnym w Piotrogrodzie rozpoczął obrady II Ogólnorosyjski
Zjazd Rad Delegatów Robotników i Żołnierzy. Umiarkowani socjaliści potepili „spisek
wojskowy, zawiązany za plecami sowietów”, po czym opuścili II Zjazd. Pozostali na Zjeździe
jedynie członkowie małej grupy eserowców. Zjazd uchwalił przejęcie władzy w swoje ręce. Ta
czysto formalna uchwała pozwoliła bolszewikom uwierzytelnić fikcję, iż rządzą oni w imieniu ludu
w „kraju sowietów”. Kilka godzin później Zjazd powołał Radę Komisarzy Ludowych. Jej
przewodniczącym został Lenin. 8 listopada zjazd uchwalił dekret o pokoju (deklarując w nim
wole zawarcia pokoju bez aneksji i odszkodowań) oraz dekret o ziemi. Znosił on bez
odszkodowania prywatna własność ziemi, a całą ziemię oddawał do dyspozycji lokalnym
komitetom rolnym w celu jej podziału. Była to legitymizacja dokonanego w 1917 r. zawłaszczenia
ziemi przez wspólnoty wiejskie.
W ciągu kilku tygodni wszystkim instytucjom (komitetom fabrycznym, związkom
zawodowym, komitetom dzielnicowym, Czerwonej Gwardii, sowietom) odebrano władzę i
podporządkowano je partii bolszewickiej lub zlikwidowano. Od końca 1917 r. nowy reżim musiał
stawić czoło fali postulatów robotniczych i strajków. W ciągu kilku tygodni bolszewicy utracili
większość zaufania, zdobytego u części robotników w ciągu 1917 r.

9. Działalność Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo - Rewolucyjnego (PKWR)

Fasadą nowej władzy był formalnie Centralny Komitet Wykonawczy, zabiegający o uznanie
w kraju i za granicą oraz legalny rząd - Rada Komisarzy Ludowych. Faktyczna władzę sprawował
jednak Piotrogrodzki Komitet Wojskowo - Rewolucyjny (PKWR), w którym decydująca rolę
odgrywał Feliks Dzierżyński. Strukturę tą opisywał on w sposób następujący: „Struktura lekka,
giętka, natychmiast zdolna do działania, bez wdawania się w prawniczą drobiazgowość. Żadnej
przeszkody w działaniu i biciu wrogów zbrojnym ramieniem dyktatury proletariatu”.
PKWR składał się z 60 członków, w tym 48 bolszewików, kilku lewicujących socjalistów -
rewolucjonistów i anarchistów. Formalnie kierował nim przewodniczący, lewicowy eserowiec -
Łazimir, otoczony przez 4 bolszewickich zastępców, w tym Antonowa - Owsiejenkę i
Dzierżyńskiego. Blisko 6 tys. rozkazów wydanych było przez PKWR w czasie 53 dni istnienia,
napisanych często ołówkiem na skrawku papieru i podpisanych w imieniu „przewodniczącego” lub
„sekretarza” przez ok. 20 różnych osób.
PKRW działał za pośrednictwem ok. 1 tys. różnych „komisarzy” mianowanych przy
najrozmaitszych organizacjach, jednostkach wojskowych, radach, komitetach dzielnicowych i
administracyjnych. Odpowiadając jedynie przed PKWR, komisarze podejmowali decyzje bez
zgody rządu czy bolszewickiego Komitetu Centralnego. Od 26 października (8 listopada), pod
nieobecność wszystkich wybitnych przywódców bolszewickich, zajętych tworzeniem rządu,
anonimowi „komisarze” umacniali dyktaturę proletariatu za pomocą następujących środków: zakaz
wydawania kontrrewolucyjnych ulotek, zamknięcie 7 głównych stołecznych dzienników (zarówno
„burżuazyjnych”, jak też „umiarkowanie socjalistycznych”), kontrola radia i telegrafu, opracowanie
projektu prawa o rekwizycji prywatnych mieszkań i samochodów. Zamknięcie dzienników zostało
dwa dni później zalegalizowane dekretem rządu, a tydzień później przez Centralny Komitet
Wykonawczy.
Na posiedzeniu PKWR 29 października (10 listopada) pojawiły się głosy o konieczności
energicznej walki z „wrogami ludu”. Pojęcie to powtórzone zostało w odezwie PKWR z 13 (26)
listopada: „Wysocy urzędnicy administracji państwowej, banków, skarbu, kolei oraz poczt i
telegrafów sabotują postanowienia rządu bolszewickiego. Od tej pory osoby powyższe uznane są za
wrogów ludu. Ich nazwiska opublikowane zostaną we wszystkich dziennikach, a listy wrogów ludu
zostaną rozplakatowane w miejscach publicznych”. Kilka dni później wyszła nowa odezwa:
 34
„Wszystkie osoby podejrzane o sabotaż, spekulację oraz zagarnięcie mienia podlegają
natychmiastowemu aresztowaniu jako wrogowie ludu oraz osadzeniu w więzieniach Kronsztadu”.
28 listopada (10 grudnia) rząd uprawomocnił pojęcie wroga ludu. Podpisany przez Lenina
dekret stwierdzał: „członkowie Partii Konstytucyjnych Demokratów, partii wrogów ludu, są wyjęci
spod prawa, mają być natychmiast aresztowani i postawieni przed trybunałami rewolucyjnymi”.
Trybunały te zostały powołane „dekretem nr 1 o trybunałach”, który obalał wszystkie prawa
„sprzeczne z dekretami rządu robotniczo - chłopskiego oraz z programami partii
socjaldemokratycznej i socjalistów - rewolucjonistów”. Do czasu powstania nowego kodeksu
karnego, sędziowie mogli swobodnie decydować o ważności obowiązującego prawa w zależności
od „rewolucyjnego porządku i legalności”. Sądy przedrewolucyjne zostały zniesione i zastąpione
sądami ludowymi i sądami rewolucyjnymi, uprawnionymi do wydawania wyroków w sprawie
zbrodni lub przestępstw popełnionych przeciw „proletariackiemu państwu”, w sprawach „o
sabotaż”, „szpiegostwo”, „nadużycie stanowiska” i inne ‘kontrrewolucyjne zbrodnie”. Jednym z
takich sądów był „rewolucyjny sąd do spraw prasy” - sądził „przestępstwa prasowe i zawieszał
wszelkie wydawnictwa, które „siałyby zamieszanie w umysłach przez publikację świadomie
nieprawdziwych wiadomości”.
Władze rewolucyjne działały za pośrednictwem różnych komisji. Jedna z nich była Komisja
Zaopatrzenia (powstała 4/17 listopada), która w pierwszej odezwie piętnowała „bogate klasy
korzystające z nędzy” i oznajmiała: „Nadszedł czas rekwizycji nadwyżek bogaczy i ewentualnie ich
majątku”. 11 (24) listopada Komisja Zaopatrzenia wysłała do regionów produkujących zboże
specjalne oddziały, złożone z żołnierzy, marynarzy i robotników, w celu zdobycia żywności dla
Piotrogrodu i frontu. Stosowana przez PKWR polityka rekwizycji, rozwinięta w ciągu trzech
następnych lat, spowodowała konflikt pomiędzy nowa władzą a chłopstwem.
10 (23) listopada utworzono Wojskowa Komisje Śledczą. Jej zadaniem było aresztowanie
zadenuncjowanych (najczęściej przez własnych żołnierzy) oficerów oraz członków
„burżuazyjnych” partii i urzędników podejrzanych o sabotaż..
Ponieważ podczas rewolucji szerzyły się rozboje, rabunki, napady, szczególnie sklepów i
magazynów z alkoholem, na wniosek Dzierżyńskiego PKWR utworzył Komisje do Walki z
Pijaństwem i Nieporządkiem. 6 (19) grudnia komisja ta ogłosiła w Piotrogrodzie stan oblężenia
oraz zadekretowała godzinę policyjną „w celu położenia kresu zamieszkom”.

11. Zgromadzenie Ustawodawcze

Konstytuanta zapowiadana była jeszcze przez Rząd Tymczasowy. Postulat jej zwołania
bolszewicy popierali jeszcze w listopadzie 1917 r. W momencie jednak przejęcia władzy ideę
zwołania Zgromadzenia uznali za spóźnioną, lecz trudno było im się wycofać z deklarowanych
obietnic.
Wybory przyniosły sukces partiom opozycyjnym. Na 31 mln głosujących 21 mln oddało
swój głos na eserowców, 6 mln przypadło na pozostałe ugrupowania. Na ogólną liczbę 707
posłów prawica eserowska posiadała 370 miejsc, bolszewicy - 175, lewica eserowska - 40,
kadeci - 17, mienszewicy - 17, mniejszości narodowe - 86.
Utworzona Tymczasowa Egzekutywa Frakcji Bolszewików w Zgromadzeniu
(Kamieniew, Michał Łarin, Nogin, Rykow) stała na stanowisku, że należy unikać konfliktu a
realizować program bolszewicki na drodze kombinowanego typu władzy: rady i Zgromadzenie
Ustawodawcze. Przeciwko tym poglądom wystąpił Lenin. W rezultacie KC partii bolszewików
przyjęło 12 XII 1917 r. wniosek Lenina o rozwiązaniu Tymczasowej Egzekutywy. 3 (16) I 1918 r.
na dwa dni przed otwarciem Zgromadzenia Ustawodawczego Centralny Komitet Wykonawczy
przyjął napisana przez Lenina „Deklarację praw ludu pracującego i wyzyskiwanego”, w której
stwierdzano, że Rosja jest republiką rad robotniczych, chłopskich i żołnierskich. W imieniu
Komisarzy Ludowych Swierdłow przedłożył ta deklarację w dniu otwarcia Zdromadzenia - 5 (18)
stycznia. Projekt został odrzucony. Wówczas bolszewicy i lewicowi eserowcy potępili
Zgromadzenie jako rgan kontrewolucyjny i opuścili sale obrad. Nad ranem 6 I 1918 r.
Konstytuanta zkończyła swoje pierwsze i ostatnie posiedzenie. Na sali pojawił się marynarz
 35
Anatol Żelezniakow, który zażądał od posłów opuszczenia gmachu. 6 (19) I 1918 r. rada
Komisarzy Ludowych uchwaliła dekret o rozwiązaniu Zgromadzenia.

12. Utworzenie Czeka

Niemal natychmiast po zamachu 25 października (7 listopada) rozpoczął się strajk
urzędników. Bolszewicy obawiali się jego rozszerzenia. Strajk ten stał się pretekstem do utworzenia
organizacji o nazwie - Wsierossijskaja Czeriezwyczajnaja Komissija pro bor’bie s
kontrriewolucyjej, spekulacyjej i sabotażom. Kilka dni wcześnie rząd podjął decyzje rozwiązania
PKWR. Na posiedzeniu 6 grudnia rząd powierzył Dzierżyńskimu utworzenie specjalnej komisji,
która rozpatrzy środki walki z kontrrewolucją i strajkiem urzędników. Wieczorem 7 (20) grudnia
Dzierżyński przedstawił swój projekt Radzie Komisarzy Ludowych. Zadaniem projektowanej
komisji miało być: likwidacja wszelkich prób i działań kontrrewolucyjnych i sabotażowych,
postawienie przed sądem rewolucyjnym wszystkich kontrrewolucjonistów i sabotażystów.
Podzielona miała być na trzy departamenty: informacyjny, organizacyjny i operacyjny. Szczególną
uwagę miała zwrócić na sprawy prasy, sabotażu, konstytucyjnych demokratów, prawicowych
eserowców, uczestników strajku.
Na posiedzeniu 7 grudnia rząd podjął uchwale o utworzeniu Czeka, lecz nie
opublikowano żadnego dekretu zwiastującego utworzenie tej Komisji i określającego zakres jej
kompetencji. Czeka działać miała bez żadnych podstaw prawnych. Dzierżyński miał wolne ręce.
Działalność Czeka w zamiarach przywódców bolszewickich doprowadzić miała do
wzmożenia terroru. Zwracając się 1 (13) grudnia do delegatów Ogólnorosyjskiego Centralnego
Komitetu Wykonawczego, ludowy komisarz do spraw wojskowych Trocki mówił: „Za niecały
miesiąc terror przybierze bardzo gwałtowne formy, tak jak to się stało podczas Wielkiej Rewolucji
Francuskiej. Dla naszych wrogów będzie gotowe już nie tylko więzienie, ale i gilotyna, ten
wspaniały wynalazek wielkiej rewolucji Francuskiej, którego uznana zaleta jest pozbawienie
człowieka głowy”.
15 (28) XII 1917 r. Dzierżyński opublikował w „Izwiestiach” odezwę wzywającą
„wszystkie sowiety” do organizacji Czeka. Nastąpiło rozmnożenie „komisji”, „pododdziałów do
zadań specjalnych” i innych „nadzwyczajnych organów”. W grudniu 1917 r. Czeka liczyła zaledwie
kilka osób; w ciągu sześciu miesięcy powiększyła swe szeregi ponad studwudzistokrotnie.
Dzierżyński zwerbował setkę ludzi - w większości starych towarzyszy z czasów konspiracji, którzy
wcześniej pracowali w PKWR. Byli to późniejści wyżsi funkcjonariusze GPU w latach
dwudziestych i NKWD w latach trzydziestych: Łacis, Mienżyński, Messing, Moroz, Peters,
Trilisser, Inmszlicht, Jagoda.
Pierwszą akcją Czeka było złamanie strajku urzędników Piotrogrodu. Aresztowano
przywódców strajku. Na rozkaz Dzierżyńskiego aresztowano też eserowskich i mienszewickich
deputowanych do Konstytuanty. Wywołało to reakcję eserowskiego komisarza sprawiedliwości
Steinberga i jego konflikt z czeka: „Czemu służy w takim razie Ludowy komisariat
sprawiedliwości? - pytał wówczas Steiberg Lenina. - nazwijmy go w takim razie Ludowym
Komisariatem Eksterminacji społecznej i sprawa będzie załatwiona! - Znakomity pomysł -
odpowiedział Lenin. - Mam identyczny pogląd na sprawę. Niestety nie można go tak nazwać.”
Steinberg domagał się podporządkowania czeka Komisariatowi Sprawiedliwości.
Dzierżyński buntował się natomiast przeciw „pedantycznemu bawieniu się w procedury w stylu
dawnej szkoły minionego reżimu”. Ostatecznie czeka odpowiadało za swoje działanie jedynie przed
rządem.
10 III 1918 r. rząd przeniósł się do Moskwy. Czeka znalazła siedzibę w pobliżu Kremla, w
budynku kompanii ubezpieczeniowej przy ul. Bolszaja Łubianka. Z początkowych sześciuset
czekistów pracujących w marcu w moskiewskim „Wielkim Domu”, ich liczba wzrosła do dwóch
tys. w lipcu 1918 r. (bez oddziałów specjalnych).
Pierwszą większą operacją czeka przeprowadziła w nocy z 11 na 12 kwietnia - ponad tysiąc
osób z oddziałów specjalnych wzięło szturmem dwadzieścia domów, okupowanych w Moskwie
 36
przez anarchistów. Aresztowano 520 anarchistów, a 25 z nich rozstrzelano w trybie doraźnym jako
„bandytów”.
Dzierżyński wysyłał swych najważniejszych współpracowników do wszystkich miast
opanowanych przez opozycję i zalecał bez ogródek rozwiązania siłowe. W dyrektywie, która
przesłał 31 V 1918 r. swemu pełnomocnikowi w Twerze, Ejdukowi, pisał” „Poddani wpływom
mienszewików, eserowców i innych kontrrewolucyjnych łajdaków robotnicy zastrajkowali i
demonstrowali na rzecz utworzenia rządu skupiającego wszystkich ‘socjalistów’. Masz kazać
rozplakatować w całym mieście odezwę głoszącą, iż czeka rozstrzela natychmiast każdego bandytę,
złodzieja i kontrrewolucjonistę spiskującego przeciw władzy sowieckiej. Nałóż nadzwyczajną
kontrybucję na miejscowych burżujów. Zrób ich listę. Listy będą przydatne, jeżeli się ruszą. Pytasz
mnie, z jakich elementów tworzyć lokalną Czeka. Bierz ludzi zdecydowanych, takich, którzy
wiedzą, że najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogoś do milczenia jest kula. Doświadczenie
nauczyło mnie, że mała grupka zdecydowanych ludzi może odwrócić każdą sytuację”.
W dniach 8 - 11 VI 1918 r. Dzierżyński przewodniczył pierwszej Ogólnorosyjskiej
Konferencji Czeka, w której wzięło udział stu delegatów z 43 sekcji lokalnych, liczących już ok.
12 tys. ludzi (pod koniec roku było ich już 40 tys., a w pocz. 1921 - 250 tys.). Wzorując się na
schemacie „matki” z Łubianki, każda prowincjonalna Czeka miała zorganizować następujące
biura:
- Departament informacji (w nim Biuro do spraw - Armii czerwonej, monarchistów,
kadetów, prawicowych eserowców i mienszewików, anarchistów i kryminalistów, burżuazji, kleru,
związków zawodowych i komitetów robotniczych, cudzoziemców; odpowiednie biura miały
stworzyć listę osób podejrzanych w każdej z powyższych kategorii);
- Departament do Walki z Kontrewolucją (Biura do spraw:Armii czerwonej,
monarchistów, kadetów, prawicowych eserowców i mienszewików, anarchistów, związkowców,
mniejszości narodowych, cudzoziemców, alkoholizmu, pogromów i porządku publicznego, prasy);
- Departament do Walki ze Spekulacją i nadużywaniem Władzy;
- Departament transportu, Szlaków Komunikacyjnych i Portów;
- Departament Operacyjny (grupował jednostki specjalne czeka).

13. Początek komunizmu wojennego

Zimą 1917/1918 r. kierownictwo bolszewickie obawiało się powstania robotniczego w
Piotrogrodzie. Wraz z demobilizacją i ustaniem zamówień wojskowych fabryki zwalniały dziesiątki
tysięcy pracowników. Zaopatrzenie pogarszało się. Zmniejszono codzienną rację żywnościową
chleba (1/4 funta).
31 I 1918 r. nominowano Trockiego szefem Nadzwyczajnej Komisji Aprowizacji i
Transportu. W poł. lutego Lenin zaproponował tej komisji projekt dekretu przewidujący
zmuszanie wszystkich chłopów do oddania nadwyżek żywnościowych za pokwitowaniem. W
przypadku ich niedostarczenia w oznaczonym terminie winni mieli być rozstrzelani. „Byliśmy
oszołomieni - napisał ludowy komisarz aprowizacji Ciurupa w swych pamiętnikach .
Wprowadzenie podobnego dekretu doprowadziłoby do masowych egzekucji. Ostaecznie projekt
Lenina został odrzucony”.
W maju i czerwcu 1918 r. rząd podjął dwie ważne decyzje, które rozpoczęły okres wojny
domowej, zwany tradycyjnie „komunizmem wojennym”:
- 13 V 1918 r. rząd przyznał nadzwyczajne pełnomocnictwa Ludowemu Komisariatowi
Aprowizacji do rekwizycji produktów żywnościowych i zorganizowania „armii aprowizacyjnej”.
W lipcu 1918 r. „oddziały aprowizacyjne” liczyły juz prawie 12 tys. ludzi a w okresie apogeum
kampanii w 1920 r. - 80 tys.
- 11 VI 1918 r. rząd wydał dekret o utworzeniu komitetów biedoty wiejskiej
(kombiedów), których zadaniem była współpraca z oddziałami aprowizacyjnymi oraz rekwizycja
na własną rękę., w zamian za część zdobyczy - nadwyżek rolnych od zamożniejszych chłopów.
Komitety te miały zastąpić sowiety wiejskie, uznane za władze za niepewne. Bolszewicy patrzyli na
problemy wsi przez pryzmat dogmatów marksistowskich, uważając środowisko chłopskie za
 37
zantagonizowane pod względem klasowy. Tymczasem Chłopi zachowywali się wobec rekwizycji
solidarnie. Kiedy trzeba było dostarczyć nadwyżki dochodził do głosu odruch egalitarny i
wspólnotowy zgromadzenia wiejskiego. W wielu regionach wybuchły zamieszki. Od czerwca 1918
r. zorganizowała się prawdziwa partyzantka. W lipcu i sierpniu na obszarze kontrolowanym
przez nową władzę wybuchło 110 powstań chłopskich, zakwalifikowanych jako „bunty kułackie”.

13. Czerwony Terror

Kara śmierci została w Rosji zniesiona po rewolucji lutowej 1917 r., a przywrócona przez
Kiereńskiego w lipcu tego roku, lecz można ją było stosować tylko w strefie przyfrontowej, która
była pod jurysdykcją wojskową. Jednym z pierwszych kroków poczynionych 26 X (8 XI) 1917 r.
przez II Ogólnorosyjski Zjazd sowietów Delegatów robotniczych i Chłopskich było ponowne jej
zniesienie. Decyzja ta wywołała wściekłość Lenina. Lenin i Dzierżyński dążyli do jej przywrócenia.
Stało się to 13 VI 1918 r., a pierwszy wyrok śmierci zapadł 21 VI 1918 r. na admirale Szczastnyju.
Pomimo nieobowiązywania przez długi okres kary śmierci w całej Rosji panował terror na długo
przed 13 VI 1918 r. Od jesieni 1917 r. chłopi spustoszyli tysiące majątków ziemskich i
zamordowali setki wielkich posiadaczy ziemskich. Latem 1917 r. przemoc stała się w Rosji
wszechobecna.
Utworzona w czerwcu 1919 r. przez głównodowodzącego sił zbrojnych południa Rosji,
gen. Denikina, Komisja Badań Zbrodni Bolszewickich usiłowała w ciągu kilku miesięcy istnienia
spisać okrucieństwa popełnione przez bolszewików na Ukrainie, na Kubaniu, nad Donem i na
Krymie. Zebrane przez tę komisję świadectwa zostały opublikowane w dziele o terrorze - książce
Siergieja Mielgunowa pt. „Krasnyj tieror w Rossii 1818 - 1824”. Wymienia się w niej
okrucieństwa popełnione od stycznia 1918 r.. W Tganrogu żołnierze oddziałów Siversa związali
ręce i nogi pięćdziesięciu „białym” podchorążym i oficerom, po czym wrzucili ich do pieca
hutniczego. W Eupatorii kilkuset spętanych oficerów i „burżujów” wrzucono po torturach do
morza. Podobne gwałty miały miejsce w większości okupowanych przez bolszewików miastach
Krymu. Akta komisji denikinowskiej notują „trupy z obciętymi rękami, połamanymi kośćmi,
oderwanymi głowami, złamanymi szczękami i odciętymi genitaliami”. Zbrodnie popełniano nie
tylko na żołnierzach, ale na cywilnych „wrogach ludu” - spośród 240 zabitych w Jałcie na pocz.
marca 1918 r. wymienia się, poza 165 oficerami, 70 polityków, adwokatów, dziennikarzy i
profesorów
Terrorowi towarzyszyły represje polityczne: wiosna 1918 r. zamknięto wszystkie
niebolszewickie dzienniki i rozwiązano niebolszewickie sowiety, aresztowano opozycjonistów.
W maju i czerwcu 1918 r. zamknięto 205 dzienników opozycyjnych. Scenariusz rozwiązywania
sowietów opozycyjnych był wszędzie podobny: kilka dni po zwycięskich dla partii opozycyjnych
wyborach i po zwołaniu nowego sowietu frakcja bolszewicka wzywała na pomoc siły zbrojne,
najczęściej oddział Czeka, który ogłaszał stan wojenny i aresztował opozycjonistów.
Rozwiązanie sowietów, opanowanych przez opozycjonistów oraz wyrzucenie 14 VI 1918 r.
mienszewików i eserowców z Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego
wywołały strajki w wielu miastach robotniczych. W leżącym niedaleko Piotrogrodu Kołpinie
dowódca oddziału czeka kazał strzelać do idących w marszu głodowym robotników, których
miesięczna racja żywnościowa spadła do dwóch funtów mąki! Naliczono 10 zabitych. Tego samego
dnia w fabryce Bieriezowskiego koło Jekaterynoburga oddział Czerwonej Gwardii zabił 15 osób
w czasie wiecu protestacyjnego przeciw „bolszewickim komisarzom” oskarżonym o
zdefraudowanie 150 rubli ściągniętych z miejscowych mieszczan. Następnego dnia lokalne władze
ogłosiły stan wojenny w tym osiedlu robotniczym, a miejscowa Czeka rozstrzelała natychmiast 15
osób, nie odwołując się w tej sprawie do Moskwy. W drugiej poł. maja i w czerwcu 1918 r.
utopiono we krwi demonstracje robotnicze w Sormowie, Jarosławiu i Tule.
Latem 1918 r. władza bolszewików była prawdziwie zagrożona. Kontrolowali już tylko
obszar ograniczony do terytorium historycznego Księstwa Moskiewskiego, a przeciw sobie mieli
trzy fronty antybolszewickie: nad Donem (wojska kozackie atamana Krasnowa i biała armia gen.
Denikina), na Ukrainie (Ukraińska centralna rada), wzdłuż Kolei Transsyberyjskiej (Legion
 38
Czeski). W regionach opanowanych przez bolszewików w ciągu lata 1918 r. wybuchło ok. 140
buntów i powstań. Przywódcy bolszewików z Leninem i Dzierżyńskim na czele wysyłali
telegramy do osób odpowiedzialnych za Czeka w terenie, aby podejmowały „środki profilaktyczne”
w celu uprzedzenia jakichkolwiek wystąpień. Wśród tych posunięć, jak tłumaczył Dzierżyński -
„najbardziej skuteczne jest wzięcie zakładników spośród burżuazji według list sporządzonych przez
was w celu nałożenia specjalnej kontrybucji [...] a także aresztowanie i zamknięcie wszystkich
zakładników i podejrzanych w obozach koncentracyjnych”. Obozy koncentracyjne były miejscami
internowania, w których zamykano bez jakiegokolwiek procesu a na podstawie zarządzenia
administracyjnego „podejrzane elementy”.
Pretekstem do formalnego ogłoszenia Czerwonego terroru były dwa zamachy dokonane 30
VIII 1918 r. - na szefa piotrogrodzkiej Czeka Urickiego i na Lenina. Zamach na Lenina przez
długi okres czasu przypisywano zbliżonej do środowisk anarchistycznych i eserowskich Fani
Kapłan (została natychmiast zatrzymana i rozstrzelana). Faktycznie był on rezultatem prowokacji
czekistowskiej, która wymknęła się z rąk organizatorom.
3 IX 1918 r. w „Izwiestiach” wydrukowano „Apel do klasy robotniczej” zredagowany
przez Dzierżyńskiego i Petersa: „Niech klasa robotnicza zdepcze masowym terrorem hydrę
kontrrewolucji! Niech wrogowie klasy robotniczej wiedzą, że każdy zatrzymany z nielegalna bronią
będzie natychmiast rozstrzelany i że każdy, kto ośmielą się szerzyć jakakolwiek propagandę
skierowaną przeciw władzy sowieckiej, zostanie natychmiast aresztowany i zamknięty w obozie
koncentracyjnym”.
4 IX 1918 r. ukazała się instrukcja rozesłana do wszystkich sowietów przez ludowego
komisarza spraw wewnętrznych Pietrowskiego: „Najwyższa pora, by skończyć z tą miękkością i
sentymentalizmem. Wszyscy prawicowi eserowcy powinni zostać natychmiast aresztowani.
Spomiędzy burżuazji i oficerów należy wybrać wielu zakładników. Przy najmniejszym oporze
należy się uciekać do zbiorowych egzekucji. Komitety wykonawcze poszczególnych guberni
powinni wykryć i aresztować wszystkich podejrzanych i natychmiast rozstrzelać tych, którzy
zamieszani są w działalność kontrrewolucyjną. [...] Przewodniczący komitetów wykonawczych
mają natychmiast informować Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych o każdym przypadku
ślamazarności lub niezdecydowania ze strony miejscowych sowietów. [...] Przy wprowadzeniu
masowego terroru nie można tolerować żadnej słabości i żadnego wahania.”
5 IX 1918 r. rząd zalegalizował terror w słynnym dekrecie ‘O czerwonym Terrorze”:
„W obecnej sytuacji absolutnie życiowa koniecznością stało się wzmocnienie Czeka [...] i ochrona
republiki Sowieckiej przed wrogiem klasowym poprzez jego izolacje w obozach koncentracyjnych,
natychmiastowe rozstrzeliwanie każdego, kto ma związki z organizacjami białogwardyjskimi, jest
zamieszany w spiski, powstania lub zamieszki, oraz przez publikowanie nazwisk rozstrzelanych
wraz z podanie powodu egzekucji”.
Jak podały „Izwiestia 3 i 4 IX 1918 r. rozstrzelano w Moskwie 29 zakładników z „obozu
kontrrewolucji” (m. in. dwóch ministrów Mikołaja II - Aleksandra Chwostowa i Iwana
Szczegłowitowa).
W czasie Czerwonego Terroru Dzierżyński nakazał utworzenie gazety „Jeżeniedielnik
WCzeka”. Przez 6 tygodni (aż do momentu zamknięcia z nakazu Komitetu Centralnego)
opisywano w nim bez ogródek akcje represyjne i terrorystyczne prowadzone przez Czeka.
Ogółem przyjmuje się, że podczas czerwonego terroru zginęło 10 - 15 tys. osób. W całym
okresie 1825 - 1917 sądy carskie we wszystkich sprawach politycznych wydały 6321 wyroków
śmierci (1306 w 1906 r). W ciągu kilku tygodni czeka pozbawiła życia trzy razy więcej ludzi niż
imperium carów w ciągu 92 lat (wiele wyroków carskich zamieniono później na katorgę).
W związku z działanościa Czeka pojawiały się krytyki stosowanych metod. 19 XII 1918 r.
Komitet Centralny podjął uchwałę, zabraniającą prasie bolszewickiej publikowania „oszczerczych
artykułów o instytucjach, a zwłaszcza o czeka, która wykonuje swą pracę w szczególnie trudnych
warunkach”.
16 III 1919 r. Dzierżyński został mianowany ludowum komisarzem spraw
wewnętrznych i pod egidą Czeka przystapił do reorganizacji całej milicji, oddziałów i jednostek
 39
przydzielonym dotąd najróżniejszym organizacjom. W maju 1919 r. wszystkie te jednostki zostały
zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk Obrony Wewnętrznej Republiki, który w 1921 r.
liczył 200 tys. ludzi.
Jednym z pierwszych dekretów Dzierżyńskiego jako komisarza do spraw wewnętrznych był
wydany 15 IV 1919 r. dekret o organizacji obozów koncentracyjnych, które istniały od lata 1918
r. bez jakiejkolwiek podstawy prawnej. Dekret rozróżniał dwa typy obozów: „obozy pracy
przymusowej”, w których internowano na ogół skazanych przez sąd oraz „obozy koncentracyjne”,
gromadzące osoby uwięzione najczęściej w charakterze zakładników na podstawie rozporządzenia
administracyjunego. W rzeczywistości róznice między tymi obozami były tylko teoretyczne. 17 V
1919 r. instrukcja uzupełniająca nakazywała utworzenie w każdej guberni co najmniej jednego
obozu na minimum 300 miejsc i przewidywała standartową liczbę 16 kategorii osób internowanych.
W latach 1919 - 1921 w obozach pracy i obozach koncentracyjnych liczba internowanych stale
wzrastała z 16 tys. w maju 1919 r. do 70 tys. we wrześniu 1921 r.
14. „Brudna wojna”
Wojna między białymi a czerwonymi trwała jedynie nieco ponad rok, od końca 1918 roku do
początku roku 1920 r.., Istotą wojny domowej był jej pacyfikacyjny charakter. Władze zarówno
wojskowe, jak i cywilne, białe, jak i czerwone, prowadziły ją przeciw wszystkim potencjalnym lub
rzeczywistym opozycjonistom w kontrolowanych czasowo przez którąś ze stron strefach. Na
terenach utrzymywanych przez bolszewików były to „walka klas”, polowanie na działaczy
wszystkich niebolszewickich partii oraz tłumienie strajków robotniczych, buntów niepewnych
jednostek Armii Czerwonej i powstań chłopskich. W strefach okupowanych przez białych było to
polowanie na elementy podejrzane o sympatie „żydobolszewickie”.
Bolszewicy nie mieli monopolu na terror. Istniał też Biały Terror, którego najstraszniejszym
wyrazem była fala pogromów, dokonanych latem i jesienią 1919 roku na Ukrainie przez oddziały
armii Denikina i jednostki Petlury (prawie 150 tysięcy ofiar). Nie można jednak obu tych zjawisk
rozpatrywać na tej samej płaszczyźnie. Bolszewicka polityka terroru była bardziej metodyczna,
lepiej zorganizowana. Biały Terror nigdy nie stał się systemem, miał najczęściej formę represji
policyjnej na poziomie kontrwywiadu wojskowego. W stosunku do kontrwywiadu białych Czeka i
Wojska Obrony Wewnętrznej Republiki stanowiły znacznie bardziej rozbudowany i potężniejszy
instrument represji, który korzystał z wszelkich priorytetów reżimu bolszewickiego.
Typologia represji bolszewickich ze względu na podstawowe grupy ofiar:
 niebolszewiccy działacze polityczni, od anarchistów aż po monarchistów;
 robotnicy walczący o najbardziej elementarne prawa: chleb, pracę, minimum wol-
ności i godności;
 chłopi (często dezerterzy) zamieszani w któryś z niezliczonych rozruchów chłop-
skich lub w bunt jednostek Armii Czerwonej;
 Kozacy deportowani masowo jako grupa społeczna i etniczna mająca opinię wrogiej
wobec systemu sowieckiego.
 „elementy obce społecznie” i inni „wrogowie ludu”, „podejrzani”, „zakładnicy”,
likwidowani „prewencyjnie” w czasie ewakuowania miast przez bolszewików lub prze-
ciwnie, w czasie odzyskiwania miast zajmowanych czasowo przez białych.

a) Walka z niebolszewickimi działaczami politycznymi

Jedną z jej pierwszych akcji bojowych był przeprowadzony 11 IV 1918 roku szturm na
anarchistów moskiewskich, z których kilkudziesięciu natychmiast rozstrzelano. Walka z
anarchistami nie osłabła w ciągu następnych lat, mimo iż pewna ich liczba przeszła w szeregi
bolszewików, a niektórzy, jak Aleksandr Goldberg, Michait Brener czy Timofiej Samsonow,
objęli nawet ważne stanowiska w samej Czeka.
Przykładem działaczy anarchistycznych jest chłopski przywódca anarchistyczny Machno –
współdziałał najpierw z Armią Czerwoną przeciw białym, a po oddaleniu zagrożenia ze strony tych
ostatnich, wierny swoim przekonaniom, wystąpić przeciw czerwonym. Tysiące anonimowych dzia-
łaczy anarchistycznych rozstrzelano jako „bandytów” podczas represji skierowanych przeciw
 40
chłopskim armiom Nestora Machny i jego partyzantom. Jedyne jakim dysponujemy, podsumowanie
represji bolszewickich, opublikowane w 1922 roku w Berlinie przez rosyjskich anarchistów,
informuje, że chłopi ci stanowili ogromną większość ofiar. Podsumowanie to zamykało się liczbą
138 działaczy anarchistycznych straconych w latach 1919-1921, 281 zmuszonych do emigracji i
608 uwięzionych9.
Lewicowi socjaliści-rewolucjoniści (pozostawali w sojuszu z bolszewikami do lata 1918 roku),
cieszyli się względną pobłażliwością aż do lutego 1919 r.. W grudniu 1918 roku odbył się zjazd
partii, któremu przewodniczyła Maria Spiridonowa. Po gwałtownym potępieniu praktyki
codziennego terroru ze strony Czeka 10 II 1919 roku została aresztowana wraz z dwustoma innymi
działaczami i skazana przez trybunał rewolucyjny na „zamknięcie w sanatorium ze względu na stan
psychiczny”(pierwszy w dziejach reżimu sowieckiego przypadek zamknięciem opozycjonisty
politycznego w szpitalu psychiatrycznym). Marii Spiridonowej udało się zbiec i kierować z podzie-
mia zakazaną przez bolszewików Partią Lewicowych Eserowców. Wedle własnych źródeł w roku
1919 Czeka zniszczyła 58 organizacji lewicowych eserowców, a 45 w roku następnym. W ciągu
tych dwóch lat uwięziono w charakterze zakładników 1875 osób, zgodnie z zaleceniami
Dzierżyńskiego, który oświadczył 18 III 1919 roku: „Odtąd Czeka nie będzie już czynić różnicy
między białogwardzistami typu Krasnowa a białogwardzistami z obozu socjalistycznego. [...]
Aresztowani eserowcy i mienszewicy będą uważani za zakładników i ich los zależeć będzie od
politycznego stanowiska ich partii”.
Prawicowi socjaliści-rewolucjoniści zawsze uważani byli przez bolszewików za naj-
groźniejszych rywali politycznych. W najtrudniejszym momencie ofensywy admirała Kołczaka, po
zezwoleniu na ponowne ukazywanie się, od 20 do 30 III 1919 roku, eserowskiego dziennika „Dieło
Naroda”, Czeka zorganizowała 31 marca wielką obławę na działaczy eserowskich i
mienszewickich, mimo że partie ich były legalne. W Moskwie, Tulę, Smoleńsku, Woroneżu,
Penzie, Samarze i Kostromie zatrzymano ponad 1900 działaczy obu partii.
Druga wielka fala aresztowań nastąpiła po artykule Lenina opublikowanym w „Prawdzie” 28
VIII 1919 roku, w którym piętnował on raz jeszcze eserowców i mienszewików, „wspólników i
sługusów białych, obszarników i kapitalistów”. Według źródeł Czeka w ciągu czterech ostatnich
miesięcy 1919 roku aresztowano 2380 socjalistów-rewolucjonistów i mienszewików.
23 V 1920 roku poszukiwany przez policję polityczną przywódca eserowców i jednodniowy
przewodniczący rozwiązanej Konstytuanty, Wiktor Czernow, ośmieszył Czeka i rząd,
przemawiając, w przebraniu i pod fałszywym nazwiskiem, na wiecu związku zawodowego
drukarzy, zwołanym dla uczczenia delegacji robotników angielskich. Po przemówieniu tym
rozpętała się gwałtowna fala represji. Całą rodzinę Czernowa zatrzymano jako zakładników, a
przebywających jeszcze na wolności eserowskich liderów wtrącono do więzienia. W ciągu lata
1920 roku, po uporządkowaniu kartotek, aresztowano i osadzono w więzieniu jako zakładników
ponad 2000 działaczy eserowskich i mienszewickich.
b) Represje wobec robotników
Represje wobec robotników rozpoczęły się w 1918 roku a przybrały na sile w latach 1919-1920,
by osiągnąć kulminację w czasie dobrze znanego epizodu kronsztadzkiego. Od początku 1918
roku świat pracy Piotrogrodu demonstrował swój brak zaufania do bolszewików. Po klęsce
strajku generalnego z 2 VII 1918 roku drugim mocnym aktem stały się zamieszki robotnicze w
marcu 1919 roku spowodowane aresztowaniem przez bolszewików pewnej liczby przywódców
eserowskich, w tym Marii Spiridonowej. Aresztowania te wywołały powszechny ruch protestacyjny
i strajkowy. 10 III 1919 roku w obecności dwóch tysięcy uczestników walne zebranie robotników
Zakładów Putiłowskich przyjęto odezwę uroczyście potępiającą bolszewików. W odezwie
domagano się oddania całej władzy w ręce sowietów, wolności wyborów do sowietów i komitetów
fabrycznych, zniesienia nałożonych na robotników ograniczeń w indywidualnym przywozie
żywności ze wsi do Piotrogrodu (do 1,5 puda, czyli 24 kg) oraz uwolnienia wszystkich więźniów
politycznych, członków „prawdziwych partii rewolucyjnych”, a zwłaszcza Marii Spiridonowej. 12
III 1919 roku Lenin osobiście przybył do Piotrogrodu. Gdy usiłował przemówić w zakładach
9
Gonienia na anarchizm w Sowietskoj Rossii. Wyd. Gorielik. Berlin 1922, s. 27 – 63.
 41
objętych strajkiem okupacyjnym, został wraz z Zinowjewem znieważony przy okrzykach: „Precz z
gudłajami i komisarzami!” Grożący w każdej chwili wybuchem zadawniony ludowy antysemityzm
połączył Żydów z bolszewikami, gdy tylko ci ostatni utracili kredyt zaufania, zyskany chwilowo po
rewolucji październikowej 1917 roku. Zbitkę „żydobolszewicy” uzasadniał w oczach mas fakt, iż
znaczna część najbardziej znanych liderów bolszewickich była Żydami (Trocki, Kamieniew,
Zinowjew, Swierdłow, Radek itd.).
16 III 1919 roku oddziały Czeka wzięły szturmem po zbrojnym oporze Zakłady Putiłowskie i
aresztowały około 900 robotników. W następnych dniach prawie 200 uczestników strajku
rozstrzelano bez sądu w odległej o jakieś pięćdziesiąt kilometrów od Piotrogrodu twierdzy
szlisselburskiej. Zwolnieni co do jednego z pracy strajkujący zostali ponownie do niej przyjęci
dopiero po podpisaniu oświadczenia, w którym przyznawali, iż zostali oszukani i „nakłonieni do
zbrodni” przez kontrrewolucyjnych prowokatorów. Robotnicy mieli być odtąd poddani starannemu
nadzorowi. Począwszy od wiosny 1919 roku tajny departament Czeka zorganizował w niektórych
ośrodkach robotniczych całą siatkę informatorów, odpowiedzialnych za regularną informację o
„stanie umysłów” w tej czy innej fabryce.
Wiosną 1919 roku wybuchły liczne i barbarzyńsko stłumione strajki w Tule, Sormowie, Orle,
Briańsku, Twerze, Iwanowo-Wozniesieńsku i Astrachaniu. Strajkujący domagali się zrównania
racji żywnościowych z racjami żołnierzy Armii Czerwonej (racja żywnościowa robotnika wynosiła
pół funta chleba dziennie). Pojawiły się też żądania natury politycznej: zniesienie przywilejów dla
komunistów, uwolnienie wszystkich więźniów politycznych, wolne wybory do komitetów
fabrycznych i sowietów, przerwanie poboru do Armii Czerwonej, wolność zrzeszania się, wolność
słowa, prasy itd.
Robotników popierali żołnierze: w Orle, Briańsku, Homlu i Astrachaniu zbuntowani żołnierze
przyłączyli się do strajkujących z okrzykami: „Śmierć gudłajom i bolszewickim komisarzom!”
Zajęli i złupili część miast, które oddziały Czeka i wojska wierne reżimowi odbiły dopiero po kilku
dniach walk. Odwet za strajki i zamieszki przybierał różne formy: lokaut we wszystkich fabrykach,
konfiskata kart zaopatrzenia (jedną z najskuteczniejszych broni władzy bolszewickiej była groźba
głodu), masowe egzekucje setek strajkujących i buntowników.
Najpoważniejsze represje dotknęły Tułę i Astrachań w marcu i kwietniu 1919 roku. W celu
stłumienia strajków w zakładach zbrojeniowych Tuły, historycznej zbrojowni Rosji, 3 IV 1919 roku
przyjechał sam Dzierżyński. Zakłady te o strategicznym znaczeniu dla Rosji - produkowano w nich
80% rosyjskich karabinów. Wśród aktywistów politycznych, działających w środowisku wysoko
wykwalifikowanych robotników, zdecydowaną większość mieli mienszewicy i socjaliści-
rewolucjoniści. Aresztowanie na początku marca 1919 roku setek działaczy socjalistycznych
wywołało falę protestów, której kulminacją był zorganizowany 27 marca „marsz za wolnością i
przeciw głodowi” z udziałem tysięcy robotników i kolejarzy. 4 kwietnia Dzierżyński kazał areszto-
wać kolejnych 800 „prowodyrów” i opróżnić siłą fabryki okupowane od tygodni przez
strajkujących. Wszyscy robotnicy zostali zwolnieni. Opór ich złamano bronią i głodem. Karty
zaopatrzenia nie były honorowane już od tygodni. Żeby otrzymać nowe, dające prawo do 250
gramów chleba, i wrócić do fabryki po zbiorowym lokaucie, robotnicy musieli podpisać prośbę o
przywrócenie do pracy, pod warunkiem, że każde zatrzymanie produkcji będzie odtąd uważane za
podlegającą karze śmierci dezercję. 10 kwietnia produkcja ruszyła ponownie. Dzień wcześniej
rozstrzelano 26 „prowodyrów”.
Astrachań miał wiosną 1919 roku szczególne znaczenie strategiczne zapory, która nie
dopuszczała do połączenia się wojsk admirała Kołczaka na północnym wschodzie z armią generała
Denikina na południowym zachodzie. Okoliczność ta tłumaczy niesłychaną brutalność, z jaką w
marcu 1919 roku został stłumiony strajk robotników Astrachania. Strajk przerodził się w zamieszki
10 marca, kiedy to 45 pułk piechoty odmówił strzelania do defilujących w centrum miasta
robotników. Żołnierze przyłączyli się do strajkujących i splądrowali siedzibę partii bolszewickiej,
zabijając wielu działaczy. Stojący na czele lokalnego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Siergiej
Kirow wydał wówczas rozkaz „bezlitosnego wytępienia wszystkimi środkami białogwardyjskich
wszy”. Przed przystąpieniem do metodycznego zdobywania Astrachania wojska wierne
 42
bolszewikom i oddziały Czeka zablokowały wszystkie wjazdy do miasta. Kiedy więzienia pękały
już w szwach, buntowników i strajkujących załadowano na barki i setkami wrzucano z kamieniem
u szyi do Wołgi. W dniach 12-14 marca rozstrzelano i utopiono od 2 do 4 tysięcy strajkujących
robotników i zbuntowanych żołnierzy. 15 marca represje dotknęły miejscową „burżuazję”
oskarżoną o inspirowanie „białogwardyjskiego” spisku. Przez dwa dni pozwalano rabować bogate
domy kupców astrachańskich, a ich samych aresztowano i rozstrzelano. Niepewne obliczenia
„burżuazyjnych” ofiar astrachańskiej masakry wahają się od 600 do 1000 osób. W sumie w ciągu
tygodnia rozstrzelano lub utopiono od 3 do 5 tysięcy osób. Zabitych komunistów, których z wielką
pompą pochowano 18 marca - a więc, jak podkreślały władze, w rocznicę Komuny Paryskiej - było
47.
Z powodu militaryzacji ponad dwóch tysięcy przedsiębiorstw stosunki między światem
robotniczym a władzą bolszewicką uległy dalszemu pogorszeniu pod koniec 1919 i w początku
1920 roku. Główny zwolennik militaryzacji produkcji, Lew Trocki, przedstawił na IX Zjeździe
Partii w marcu 1920 roku swoje koncepcje w tej kwestii. Jego zdaniem człowiek obdarzony został
naturalną skłonnością do lenistwa. W socjalizmie „rynek jest zastępowany przez wykorzystanie
rezerw pracy”. Zadaniem państwa jest więc ukierunkowanie, przydzielanie i „pobór” robotnika,
który tak jak żołnierz winien jest posłuszeństwo robotniczemu państwu. W istocie militaryzacja
oznaczała zakaz strajków, które porównano do dezercji w czasie wojny, wzmocnienie dyscypliny
oraz władzy dyrekcji, całkowite podporządkowanie związków zawodowych i komitetów fabrycz-
nych.
Niezadowolenie robotników z militaryzacji pracy pogłębiały jeszcze narastające trudności życia
codziennego. Na początku 1920 roku pensja piotrogrodzkiego robotnika wynosiła od 7 do 12 rubli
miesięcznie. Poza tym niewielkim wynagrodzeniem - funt masła kosztował na wolnym rynku 5000
rubli, mięsa - 3000 rubli, a litr mleka 750 rubli - każdy pracownik w zależności od kategorii, do
której go przydzielono, miał prawo do pewnej ilości produktów. W końcu 1919 roku w
Piotrogrodzie pracownik fizyczny otrzymywał pół funta chleba na dzień oraz funt cukru, pół funta
tłuszczu i cztery funty wędzonych śledzi na miesiąc...
Teoretycznie obywatele podzieleni zostali na „żołądki” pięciu kategorii ze zmniejszającymi się
„racjami klasowymi”, poczynając od pracowników fizycznych i żołnierzy Armii Czerwonej aż do
„bezużytecznych” - kategorii, w której mieścili się szczególnie źle uposażeni intelektualiści (nie
dostawali często nic). „Pracownicy” zaś podzieleni byli na rozliczne kategorie według hierarchii
priorytetów, dającej przywileje sektorom niezbędnym reżimowi do przetrwania. W zimie 1919-
1920 roku w Piotrogrodzie istniały trzydzieści trzy kategorie kart, których ważność nigdy nie
przekraczała miesiąca. W zorganizowanym przez bolszewików systemie centralnego zaopatrzenia
broń żywnościowa odgrywała zasadniczą rolę w karaniu lub stymulowaniu poszczególnych
kategorii obywateli.
Wprowadzone środki militaryzacji pracy dały efekt przeciwny do zamierzonego, powodując
bardzo liczne przerwy w pracy, strajki i bezlitośnie tłumione zamieszki. Według oficjalnych
statystyk Ludowego Komisariatu Pracy 77% wielkich i średnich zakładów przemysłowych Rosji
zostało dotkniętych strajkami w pierwszym półroczu 1920 roku. Najwięcej strajków wybuchało w
sektorach, w których militaryzację pracy posunięto najdalej - metalurgia,, kopalnie i koleje. Raporty
tajnego departamentu Czeka dla bolszewickiego kierownictwa nie ukrywają represji, stosowanych
wobec robotników opierających się militaryzacji: po aresztowaniu trybunał rewolucyjny skazywał
ich najczęściej za „sabotaż” lub „dezercję”.
Jeden z największych strajków wybuchł w czerwcu 1920 roku w zakładach zbrojeniowych
Tuły, które mimo bardzo surowych doświadczeń z kwietnia 1919 roku były ważnym ośrodkiem
robotniczych protestów przeciw reżimowi. W niedzielę 6 czerwca 1920 roku grupa metalowców
odmówiła zażądanej przez dyrekcję pracy w godzinach nadliczbowych. Pracy tego dnia i w ogóle w
niedziele odmówiły też robotnice.Do zakładów przybył silny oddział czekistów, aby aresztować
strajkujących. Ogłoszono stan wojenny i trojce złożonej z przedstawicieli partii i Czeka zlecono
ujawnienie „kontrrewolucyjnej konspiracji, uknutej przez polskich szpiegów i Czarną Sotnię w celu
osłabienia siły bojowej Armii Czerwonej”. W czasie gdy rozszerzał się strajk i mnożyły się
 43
aresztowania „prowodyrów”, zwyczajowy przebieg wypadków został zakłócony nie znanym dotąd
zjawiskiem: przed siedzibą Czeka pojawiły się setki, a następnie tysiące robotnic i zwykłych
gospodyń domowych, które domagały się, by je również aresztowano. Ruch okrzepł, z chwilą gdy z
kolei robotnicy zażądali masowego aresztowania, chcąc w ten sposób ukazać absurdalność
oskarżenia o „polski i czarnosecinny spisek”. W ciągu czterech dni uwięziono ponad 10 tysięcy
osób, a właściwie zostały one stłoczone pod gołym niebem na dużej przestrzeni, pilnowanej przez
czekistów. Organizacje partyjne i Czeka na chwilę przestały panować nad sytuacją: nie wiedziały,
jak przedstawić wypadki w Moskwie, zdołały jednak przekonać władze centralne o istnieniu
rozgałęzionej konspiracji. W nadziei znalezienia „prawdziwych” winnych Komitet Likwidacji
Konspiracji w Tule przesłuchał tysiące robotników i robotnic. Warunkiem uwolnienia i ponownego
zatrudnienia robotników, a także wydania im kart żywnościowych było podpisanie przez nich na-
stępującej deklaracji: „Ja, niżej podpisany cuchnący pies i kryminalista, kajam się przed
Trybunałem Rewolucyjnym i Armią Czerwoną, wyznaję moje grzechy i przyrzekam rzetelnie
pracować”.
Tym razem tulskie zamieszki z lata 1920 roku pociągnęły za sobą dość lekkie kary: 28 osób
skazano na kary obozu, a dwieście na zesłanie”. Z braku wykwalifikowanej siły roboczej władza
bolszewicka oczywiście nie mogła zrezygnować z najlepszych rusznikarzy w kraju.

c) Bunty chłopskie
Rozruchy na wsi zaczęty się latem 1918 roku. Nabrały większego zasięgu w latach 1919-1920,
by osiągnąć kulminację zimą 1920-1921 roku, kiedy to zmusiły przejściowo reżim bolszewicki do
ustępstw. Ich przyczyną były rekwizycje i pobór do Armii Czerwonej. W styczniu 1919 roku
dotychczasowe bezładne poszukiwania nadwyżek rolnych, zostały zastąpione scentralizowanym i
planowym systemem rekwizycji. Każda gubernia, każda gmina, miały oddać państwu kontyngent,
wyznaczony wcześniej w zależności od przewidywanych zbiorów. Kontyngent nie ograniczał się do
zbóż, ale dotyczył również około dwudziestu tak różnych produktów, jak ziemniaki, miód, jaja,
masło, nasiona oleiste, śmietana czy mleko... Każda wspólnota wiejska odpowiadała zbiorowo za
ich dostarczenie. Dopiero po dopełnieniu obowiązku przez wieś władze rozdawały pokwitowania,
upoważniające do nabycia towarów przemysłowych. Między 1918 a 1920 rokiem rekwizycje zboża
wzrosły trzykrotnie. Liczba powstań chłopskich, choć trudno to precyzyjnie ustalić, rosła co
najmniej w tym samym stosunku.
Odmowa dalszej służby wojskowej po trzech latach na froncie i w okopach „wojny
imperialistycznej” była drugą przyczyną buntów chłopskich, prowadzonych najczęściej przez
ukrywających się po lasach dezerterów - zielonych. Liczbę dezerterów w latach 1919-1920 ocenia
się na ponad 3 miliony. W 1919 roku różne oddziały Czeka i specjalne komisje do walki z
dezerterami aresztowały ich około 500 tysięcy; w 1920 roku od 700 do 800 tysięcy. Od 1,5 do 2
milionów dezerterów, w ogromnej większości świetnie znających teren chłopów, zdołało jednak
umknąć poszukiwaniom. Wobec rozmiaru zjawiska rząd podejmował coraz ostrzejsze środki
represji. Nie tylko rozstrzeliwano tysiące dezerterów, ale również ich rodziny traktowano jako
zakładników. Podpisany przez Lenina dekret rządowy z 15 II 1919 roku, nakazywał lokalnym
oddziałom Czeka branie zakładników spośród chłopów tych wsi, w których źle wykonano
obowiązek odśnieżenia torów kolejowych: „Jeśli odśnieżanie nie zostało wykonane, zakładnicy
będą straceni”. 12 V 1920 roku Lenin rozesłał do wszystkich lokalnych specjalnych komisji do
walki z dezerterami następujące instrukcje: „Po wygaśnięciu siedmiodniowego okresu moratorium,
przyznanego dezerterom na ujawnienie się, trzeba jeszcze bardziej wzmocnić sankcje wobec tych
niepoprawnych zdrajców ludu pracującego. Rodziny i wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób im
pomagają, będą odtąd uważani za dezerterów i odpowiednio traktowani”. Dekret ten jedynie
legalizował codzienną praktykę. Fala dezercji jednak nie ustawała. W latach 1920-1921, podobnie
jak w roku 1919, dezerterzy stanowili większość wśród zielonych partyzantów, przeciw którym
przez trzy lata (w niektórych rejonach cztery albo nawet pięć lat) bolszewicy toczyli bezlitosną i
bezprzykładnie okrutną wojnę.
 44
Źródła, jakim są raporty odpowiedzialnych za represje różnych departamentów Czeka,
wyróżniają dwa główne typy ruchów:
 bunt, lokalna rewolta, krótki i gwałtowny wybuch przemocy, który wciągał
stosunkowo ograniczoną grupę - od kilkudziesięciu do stu uczestników.
 wosstanije, powstanie, w którym uczestniczyły tysiące lub dziesiątki tysięcy
chłopów, zorganizowanych w prawdziwe armie, zdolne opanować osady i miasta i
dysponujące spójnym programem o charakterze socjalistyczno-rewolucyjnym lub
anarchistycznym.
Najczęstsze metody represji to: aresztowanie i stracenie zakładników pośród rodziny dezerterów
lub „bandytów”, ostrzelanie i spalenie wioski. Represje stosowano w myśl zasady zbiorowej
odpowiedzialności całej wspólnoty wiejskiej. Zazwyczaj władze dawały dezerterom czas na
poddanie się. Po upływie terminu dezerter uważany był za podlegającego natychmiastowej
egzekucji „leśnego bandytę”.
Niektóre zbiorcze raporty Czeka zawierają dane liczbowe na temat rozmiaru prowadzonych na
wsi operacji pacyfikacyjnych. Tak więc od 15 X do 30 XI 1918 roku tylko w dwunastu guberniach
Rosji wybuchły 44 bunty, w czasie których aresztowano 2320, zabito 620, a rozstrzelano 982
osoby. W czasie tych zamieszek poniosło śmierć 480 sowieckich funkcjonariuszy oraz 112
członków oddziałów rekwizycyjnych, oddziałów Czeka i żołnierzy Armii Czerwonej. We wrześniu
1919 roku w dziesięciu guberniach, dla których mamy dane zbiorcze, naliczono: 48 735 dezerterów
i 7325 „bandytów” aresztowanych, 1826 zabitych, 2230 rozstrzelanych, przy 430 ofiarach po
stronie sowieckich funkcjonariuszy i wojskowych. Te bardzo niepełne dane nie uwzględniają o
wiele większych strat z okresu wielkich powstań chłopskich.
Powstania te miały kilka okresów natężenia:
 od maja do sierpnia 1919 roku, zwłaszcza nad środkową Wołgą i na
Ukrainie;
 od lutego do sierpnia 1920 roku w guberniach samarskiej, ufijskiej,
kazańskiej i tambowskiej
 na odebranej białym Ukrainie, która jednak w głębi kraju ciągle kontrolowana
była przez chłopską partyzantkę;
 od końca 1920 roku i przez całą pierwszą połowę roku 1921, ruch chłopski,
tłumiony na Ukrainie, nad Donem i na Kubaniu, osiągnął apogeum w Rosji, a to
dzięki ogromnemu powstaniu chłopskiemu obejmującemu gubernie: tambowską,
penzeńską, samarską, saratowską i carycyńską.
Pierwszy raz od ustanowienia reżimu bolszewickiego lokalne bunty chłopskie przemieniły się w
prawdziwe powstanie w marcu 1919 roku w bogatych guberniach samarskiej i symbirskiej.
Licząca blisko 30 tysięcy uzbrojonych ludzi powstańcza armia chłopska opanowała dziesiątki osad.
Bunt sprzyjał parciu ku Wołdze jednostek białej armii admirała Kołczaka, gdyż bolszewicy musieli
wysłać dziesiątki tysięcy ludzi do likwidacji dość dobrze zorganizowanej armii chłopskiej. W
początku kwietnia 1919 roku wyniki likwidacji powstań chłopskich w guberni, szef samarskiej
Czeka odnotował po stronie powstańców 4240 zabitych, 625 rozstrzelanych oraz 6210
aresztowanych dezerterów i „bandytów”.
Po wycofaniu się w końcu 1918 roku Niemców i armii austro-wę-gierskiej rząd bolszewicki
postanowił ponownie zdobyć Ukrainę. Tutaj kontyngenty były jeszcze wyższe niż gdzie indziej.
Wypełnienie ich oznaczało skazanie na pewną śmierć tysięcy wsi. Na Ukrainie rosyjscy bolszewicy
chcieli znacjonalizować całą, najnowocześniejszą w imperium, własność ziemską. Polityka mająca
na celu przemianę wielkich posiadłości produkujących zboże lub cukier w wielką własność
kolektywną, w której chłopi byliby jedynie robotnikami, mogła wzbudzić na wsi tylko
niezadowolenie. W początku 1919 roku istniały na Ukrainie prawdziwe, liczące dziesiątki tysięcy
ludzi armie chłopskie, na których czele stali ukraińscy przywódcy polityczni lub dowódcy
wojskowi, tacy jak Semen Petlura, Nestor Machno, Hryhoriw oraz Zełeny. Armie te były
zdecydowane na walkę o zwycięstwo swej koncepcji rewolucji agrarnej: ziemi dla chłopów,
swobody handlu i sowietów wybranych w wolnych wyborach „bez Moskali i Żydów”.
 45
Pierwsze wielkie bunty przeciw bolszewikom i ich oddziałom rekwizycyjnym wybuchły w
kwietniu 1919 roku. Tylko w tym miesiącu w guberniach kijowskiej, czernihowskiej, pottawskiej i
odeskiej wybuchły 93 bunty chłopskie. Dane Czeka z dwudziestu pierwszych dni lipca 1919 roku
odnotowują 210 rozruchów z udziałem stu tysięcy uzbrojonych partyzantów i kilkuset tysięcy
chłopów. Chłopskie wojska Hryhoriwa - prawie 20 tysięcy zbrojnych, w tym wiele zbuntowanych
jednostek Armii Czerwonej, z 50 działami i 700 karabinami maszynowymi - zajęły w kwietniu i
maju 1919 roku wiele miast ukraińskich, w tym Czerkasy, Chersoń, Nikołajew i Odessę.
Zorganizowały w nich autonomiczną władzę, której hasła były jednoznaczne: „Cała władza w ręce
sowietów ludu ukraińskiego!”, „Ukraina dla Ukraińców, bez bolszewików i Żydów!”, „Podział
ziemi”, „Wolność przedsiębiorczości i handlu”.
Partyzanci Zełenego - 20 tysięcy zbrojnych - opanowali całą gubernię kijowską poza większymi
miastami. Pod hasłami „Niech żyje władza sowiecka, precz z bolszewikami i Żydami!”, zorganizo-
wali dziesiątki krwawych pogromów społeczności żydowskich w osadach i miasteczkach guberni
kijowskiej i czernihowskiej.
Działalność stojącego na czele kilkudziesięcio-tysięcznej armii chłopskiej Nestora Machny,
opierała się na programie narodowym, społecznym i anarchizującym, przygotowanym podczas
zjazdów chłopskich (Zjazd Delegatów Chłopskich, Powstańczych i Robotniczych - który odbył się
w kwietniu 1919 roku w Hulajpolu - głównym ośrodku ruchu machnowców). Machnowcy głosili
przede wszystkimi odrzucenie wszelkiej ingerencji państwa w sprawy chłopskie i postulat
chłopskiego self-government - swego rodzaju samorządności - opartej na wybranych w wolnych
wyborach sowietach. Do tych postulatów dochodziła pewna liczba żądań, wspólnych dla całego
ruchu chłopskiego: powstrzymanie rekwizycji, zniesienie podatków bezpośrednich i pośrednich,
wolność dla wszystkich partii socjalistycznych i grup anarchistycznych, podział ziemi, zniesienie
„komisarzokracji bolszewickiej”, a także oddziałów specjalnych i Czeka.
Setki powstań chłopskich, które wybuchły wiosną i latem 1919 roku na tyłach Armii
Czerwonej, odegrały decydującą rolę w pyrrusowym zwycięstwie białych generała Denikina. Po
wyruszeniu 19 V 1919 roku z południowej Ukrainy biała armia odnosiła sukcesy w starciach z
wysłanymi do tłumienia buntów chłopskich jednostkami Armii Czerwonej. Wojska Denikina 12
czerwca zajęty Charków, 28 sierpnia Kijów, a 30 września Woroneż. Odwrotowi bolszewików
towarzyszyły masowe egzekucje więźniów i zakładników. W czasie odwrotu oddziały Armii
Czerwonej i Czeka bez litości paliły setki wsi i masowo rozstrzeliwały „bandytów”, dezerterów i
„zakładników”.
Na początku 1920 roku wojska białych były już pobite, z wyjątkiem kilku niewielkich
jednostek, które schroniły się na Krymie pod dowództwem następcy Denikina, barona Wrangla.
Do 1922 roku na walczącą z władzą wieś spadały bezlitosne represje. W lutym i marcu 1920 roku
nowa wielka rebelia, znana pod nazwą „powstania wideł”, wybuchła na obszarze od Wołgi do
Uralu. Powstańcza armia Czarnych Orłów liczyła w szczytowym okresie nawet do 50 tysięcy
żołnierzy. Uzbrojone w działa i karabiny maszynowe Wojska Obrony Wewnętrznej Republiki
zdziesiątkowały uzbrojonych w widły i piki powstańców. W ciągu kilku dni tysiące z nich
zamordowano, a setki wsi spalono.
Po stłumieniu „powstania wideł” bunty chłopskie wybuchły w guberniach leżących nad
środkową Wołgą: tambowskiej, samarskiej, saratowskiej i carycyńskiej.
Trzecią areną walk bolszewików i chłopów w 1920 roku pozostawała Ukraina, odbita między
grudniem 1919 a lutym 1920 roku z rąk białych. Położone w głębi kraju wsie były wciąż pod
kontrolą niezależnych zielonych oddziałów lub jednostek mniej lub bardziej podporządkowanych
Machnie. Złożone głównie z dezerterów oddziały ukraińskie były dobrze uzbrojone. Latem 1920
roku armia Machny miała jeszcze 15 tysięcy żołnierzy, 2,5 tysiąca kawalerzystów, setkę karabinów
maszynowych, dwadzieścia armat i dwa pojazdy pancerne. Silny opór wkraczającym w głąb kraju
bolszewikom stawiły również setki mniejszych „band”, liczących od kilkudziesięciu do kilkuset
żołnierzy. Na początku maja 1920 roku rząd mianował szefa Czeka Feliksa Dzierżyńskiego
„naczelnym dowódcą tyłów Frontu Południowo-Zachodniego”. Dzierżyński pozostał ponad dwa
miesiące w Charkowie, by zorganizować 24 specjalne jednostki sił bezpieczeństwa wewnętrznego
 46
republiki - elitarne, dysponujące kawalerią do pościgu za „buntownikami” i lotnictwem do
bombardowania „bandyckich gniazd”. Ich zadaniem było zwalczenie chłopskiej partyzantki w
ciągu trzech miesięcy. W rzeczywistości akcje pacyfikacyjne ciągnęły się od lata 1920 do jesieni
1922 roku i przyniosły dziesiątki tysięcy ofiar.

d) „Rozkozaczanie”
Zbiorowa eliminacja, eksterminacja i wysiedlenia całej ludności obszaru, który przywódcy
bolszewiccy zwykli nazywać „sowiecką Wandeą” ( Don i Kubań) miały charakter podjętych w
ogniu walk zbrojnych akcji odwetowych, ale były zaplanowane wcześniej i ujęte w szereg de-
kretów, wydanych na najwyższym szczeblu państwowym, z bezpośrednim udziałem licznych
wysokiej rangi przywódców politycznych (Lenina, Ordżonikidzego, Syrcowa, Sokolnikowa,
Reinholda).
Po utracie w grudniu 1917 roku statusu, jakim cieszyli się za dawnego reżimu, i po
sklasyfikowaniu ich przez bolszewików jako „kułaków” i „wrogów klasowych” Kozacy zebrani
pod sztandarem atamana Krasnowa dołączyli do utworzonej wiosną 1918 roku na południu Rosji
Białej Gwardii. Pierwsze oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na ziemie Kozaków dońskich
dopiero w lutym 1919 roku. Należące do Kozaków ziemie zostały skonfiskowane i rozdzielone
między rosyjskich osadników lub miejscowych chłopów nie będących Kozakami; pod karą śmierci
wezwano Kozaków do złożenia broni (ze względu na ich tradycyjny status strażników kresów
imperium rosyjskiego, wszyscy Kozacy byli uzbrojeni); zniesione zostały samorząd i organizacja
administracyjna Kozaczyzny. Wszystkie te posunięcia były częścią ustalonego uprzednio planu,
który tajna uchwała KC partii bolszewickiej z 24 I 1919 roku definiowała następująco: „Mając
na względzie doświadczenia z wojny domowej z Kozakami, za jedyny politycznie poprawny środek
uznać trzeba bezwzględną walkę i masowy terror wobec bogatych Kozaków, których trzeba będzie
wyniszczyć i zlikwidować fizycznie co do jednego”. Odpowiedzialnym za wprowadzenie
„rewolucyjnego porządku” na ziemiach kozackich był przewodniczący Dońskiego Komitetu
Rewolucyjnego, Reinhold, Od połowy lutego do potowy marca 1919 roku, oddziały
bolszewickie wymordowały ponad 8 tysięcy Kozaków. W każdej stanicy trybunały rewolucyjne
skazywały po kolei z listy wszystkich podejrzanych, którzy otrzymywali zazwyczaj najwyższy
wymiar kary za „kontrrewolucyjną postawę”. Wobec przekraczającego wszelkie miary rozpętania
represji jedynym wyjściem Kozaków był bunt.
Powstanie rozpoczęło się 11 III 1919 roku w stanicy Wieszenskiej. Kozacy zarządzili
powszechną mobilizację mężczyzn od szesnastego do pięćdziesiątego roku życia. W początkach
kwietnia Kozacy stanowili już siłę blisko 30 tysięcy uzbrojonych i ostrzelanych żołnierzy.
Operujący na tyłach Armii Czerwonej, walczącej na południu ze sprzymierzonymi z Kozakami
kubańskimi wojskami Denikina, powstańcy znad Donu wspomogli błyskawiczny marsz wojsk
białych w maju i czerwcu 1919 roku. W początku czerwca Kozacy dońscy przyłączyli się do
głównych sił białych, wspieranych już przez Kozaków kubańskich. Cała „kozacka Wandea” została
uwolniona.
W lutym 1920 roku bolszewicy wrócili. Rozpoczęła się druga wojskowa okupacja ziem
kozackich. Na obwód wojska dońskiego nałożono kontrybucję 36 milionów pudów zboża, czyli
daleko przekraczającą wielkość miejscowej produkcji. Wszyscy mężczyźni zdolni do walki
odpowiedzieli na represje i rabunki dołączeniem do oddziałów zielonych partyzantów. W lipcu
1920 roku liczyły one nad Donem i na Kubaniu co najmniej 35 tysięcy ludzi. Zablokowany od
lutego na Krymie generał Wrangel postanowił, w ostatniej próbie wydobycia się z bolszewickich
kleszczy, działać w połączeniu z Kozakami i zielonymi z Kubania. 17 VIII 1920 roku pięć tysięcy
ludzi wylądowało w okolicy Noworosyjska. Wobec połączonych sił białych, Kozaków i kubańskich
zielonych bolszewicy musieli opuścić stolicę Kubania, Jekaterynodar, a potem cały region. Tym-
czasem generał Wrangel posuwał się naprzód na południowej Ukrainie. Sukcesy białych nie trwały
jednak długo. Obciążone ogromnymi kolumnami cywilów wojska Wrangla zostały oskrzydlone
przez znacznie liczniejsze siły bolszewickie i w nieopisanym chaosie musiały w końcu października
powrócić na Krym. Kolejne zdobycie półwyspu przez bolszewików - ostatni epizod wojny między
 47
białymi i czerwonymi - stało się okazją do największej masakry tej wojny domowej: w listopadzie i
grudniu 1920 roku bolszewicy zamordowali tam co najmniej 50 tysięcy cywilów.
Kozacy zostali poddani nowemu Czerwonemu Terrorowi. Jeden z głównych kierowników
Czeka, Łotysz - Karl Lander, został mianowany „pełnomocnikiem na północny Kaukaz i Don”.
Zorganizował trojki, specjalne trybunały do rozkozaczania. Tylko w październiku 1920 roku
skazały one na śmierć 6 tysięcy ludzi, rozstrzelanych w trybie natychmiastowym. Rodziny, a
czasem nawet sąsiadów zielonych partyzantów lub Kozaków, którzy chwycili za broń i którzy nie
zostali schwytani, systematycznie aresztowano i zamykano jako zakładników w obozach
koncentracyjnych.
Jedną z najszybszych metod rozkozaczania było niszczenie stanic kozackich i deportacja
wszystkich tych, którzy w nich jeszcze pozostali. „Operacje” przeciągały się i ostatecznie
deportowani posłani zostali nie na Daleką Północ, jak to by się stało później, lecz w kierunku
bliższym kopalń Doniecka. „Operacje” rozkozaczania z 1920 roku stanowiły zapowiedź rozpo-
czętych dziesięć lat później wielkich „operacji” rozkułaczania.
Według najostrożniejszych obliczeń w latach 1919-1920 roku zabito lub deportowano od 300
do 500 tysięcy osób na niespełna 3 miliony mieszkańców.
e) Represje wobec „wrogów ludu”, „podejrzanych” i „zakładników”
Pierwsze masakry „podejrzanych”, zakładników i innych „wrogów ludu”, osadzonych
prewencyjnie na podstawie zwykłych zarządzeń administracyjnych w więzieniach lub obozach
koncentracyjnych, rozpoczęły się we wrześniu 1918 roku w czasie pierwszej fazy Czerwonego
Terroru.
Narzucenie „dyktatury proletariatu” przechodziło przez podobne etapy: rozwiązanie wszystkich
uprzednio wybranych zgromadzeń; zakaz jakiegokolwiek handlu (środek ten powodował
natychmiastowy wzrost cen wszystkich artykułów spożywczych, a następnie ich zniknięcie);
konfiskatę upaństwowionych lub zmunicypalizowanych następnie przedsiębiorstw; nałożenie
bardzo ciężkiej kontrybucji finansowej na burżuazję - 600 milionów rubli w lutym 1919 roku w
Charkowie, 500 milionów w kwietniu 1919 roku w Odessie. W celu zapewnienia sprawnej spłaty
kontrybucji setki „burżujów” brano jako zakładników i zamykano w obozach koncentracyjnych.
Faktycznie kontrybucja była synonimem grabieży. Jak przyznawał w piśmie obiegowym do
lokalnych oddziałów Czeka szef ukraińskiej Czeka, Łacis, wszystkie te „wywłaszczenia” trafiały
do kieszeni czekistów i innych pomniejszych dowódców niezliczonych oddziałów rekwizycyjnych,
wywłaszczeniowych czy Czerwonej Gwardii, które mnożyły się przy podobnych okazjach.
Drugim etapem wywłaszczeń było odebranie burżuazji mieszkań. Temat upokarzania
„burżujów” poprzez zmuszanie ich do czyszczenia latryn i koszar czekistów lub
czerwonogwardzistów stale powracał w wielu dziennikach bolszewickich. Ale istniało o wile
bardziej brutalne zjawisko przemocy, które wedle bardzo licznych i zgodnych świadectw przybrała
ogromne rozmiary, zwłaszcza w 1920 roku, w czasie drugiego odbicia Ukrainy, regionów
kozackich i Krymu. W wielu miastach zdobytych przez bolszewików stwierdzono egzekucje
aresztowanych, podejrzanych i zakładników jedynie z powodu ich przynależności do „klas po-
siadających”. W Charkowie od lutego do czerwca 1919 roku wykonano 2 do 3 tysięcy egzekucji;
od tysiąca do 2 tysięcy podczas ponownego odbicia miasta w grudniu 1919 roku. W Rostowie nad
Donem około tysiąca w styczniu 1920 roku; w Odessie 2200 od maja do sierpnia 1919 roku, a
następnie 1500 do 3 tysięcy od lutego 1920 do lutego 1921 roku; w Kijowie co najmniej 3 tysiące
między lutym a sierpniem 1919 roku; w Jekaterynodarze co najmniej 3 tysiące od sierpnia 1920 do
lutego 1921 roku; w Armawirze, małym mieście na Kubaniu, od 2 do 3 tysięcy między sierpniem a
październikiem 1920 roku. Egzekucje najczęściej nasilały się tuż przed nadejściem nieprzyjaciela,
w chwili gdy bolszewicy opuszczali swe pozycje i „rozładowywali” więzienia. W Charkowie w
ciągu dwóch dni poprzedzających nadejście białych, 8 i 9 czerwca 1919 roku, rozstrzelano setki
zakładników. Ten sam scenariusz zrealizowano w Jekaterynodarze, kiedy uprzedzając nadejście
wojsk kozackich, lokalny szef Czeka Atarbekow kazał rozstrzelać w ciągu trzech dni - od 17 do 19
sierpnia 1920 roku - 1600 „burżujów”.
 48
Masakry osiągnęły apogeum na Krymie w czasie ewakuacji ostatnich białych jednostek
Wrangla i cywilów, którzy uciekli tam przed nadejściem bolszewików. W ciągu kilku tygodni, od
połowy listopada do końca grudnia 1920 roku, rozstrzelano lub powieszono około 50 tysięcy
osób. Bardzo liczne egzekucje odbyły się tuż po zaokrętowaniu oddziałów Wrangla. Za pomoc w
ewakuacji białych 26 listopada rozstrzelano w Sewastopolu kilkuset dokerów. 28 i 30 listopada
„Izwiestija” Rewolucyjnego Komitetu Sewastopola opublikowały dwie listy rozstrzelanych. Na
pierwszej znalazły się 1634 nazwiska, na drugiej - 1202.
W początku grudnia władze przystąpiły do możliwie kompletnego - wziąwszy pod uwagę
okoliczności - zakładania teczek ludności głównych miast Krymu, ukrywających ich zdaniem
dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy burżujów, którzy uciekli z całej Rosji do swych tradycyjnych
kurortów. Wzmocniono kordony zamykające Przesmyk Perekopski, jedyną drogę ucieczki. Władze
nakazały wszystkim obywatelom stawić się w Czeka w celu wypełnienia obszernego formularza,
zawierającego około pięćdziesięciu pytań o pochodzenie społeczne, przeszłość, działalność,
dochody oraz o to, co ankietowani robili w listopadzie 1920 roku, co myślą o Polsce, Wranglu, o
bolszewikach itd. Na podstawie tych „ankiet” ludność została podzielona na trzy kategorie: do
rozstrzelania, do osadzenia w obozach koncentracyjnych, do oszczędzenia.

15. Bolszewicki terror w dobie NEP-u

W walce między reżimem a społeczeństwem zaczął się od marca 1921 r. zarysowywać NEP,
Nowaja Ekonomiczeskaja Politika. Zastąpienie rekwizycji podatkiem w naturze, przyjęte
pospiesznie ostatniego dnia X Zjazdu RKP(b) pod groźbą wybuchu społecznego, nie zakończyło
buntów chłopskich i strajków robotniczych ani nie oznaczało złagodzenia represji. Wiosną 1921
roku nie nastał spokój społeczny. Bardzo silne napięcie trwało co najmniej do lata 1922 roku, a w
niektórych regionach jeszcze dłużej. Dopiero wielki głód z lat 1921-1922 poradził sobie z najbar-
dziej wzburzonymi wsiami.
a) Powstanie chłopów tambowskich, na Powołżu i w zachodniej Syberii
Gubernia tambowska (Położona niecałe pięćset kilometrów na południowy wschód od Moskwy)
była od początku wieku jednym z bastionów Partii Socjali-stów-Rewolucjonistów. Była również
najbliższym Moskwy spichlerzem zbożowym. Od jesieni 1918 roku w guberni tej zaczęło grasować
ponad sto oddziałów rekwizycyjnych. W 1919 roku wybuchły dziesiątki buntów, które zostały
bezlitośnie stłumione. W 1920 roku kontyngenty zostały znacznie zwiększone - z 18 do 27
milionów pudów - podczas gdy chłopi zmniejszyli bardzo areał zasiewów, wiedząc, że to, czego nie
zdołają skonsumować, i tak zostanie natychmiast zarekwirowane. 19 VIII 1920 roku zwyczajne
przy tej okazji incydenty z oddziałami rekwizycyjnymi przybrały groźniejszą formę w osadzie
Chitrowo. Oddziały rekwizycyjne popełniały cały szereg nadużyć: grabiły po drodze wszystko,
włącznie z poduszkami i sprzętami kuchennymi, dzieliły się łupem i na oczach wszystkich biły
siedemdziesięcioletnich starców, karząc ich za ukrywających się w lasach synów dezerterów.
Chłopów oburzało też to, iż skonfiskowane i odwiezione wozami na najbliższy dworzec ziarno
gniło tam pod gołym niebem.
Rozpoczęty w Chitrowie bunt rozszerzy się na inne obszary. W końcu sierpnia 1920 roku objął
ponad 14 tys. ludzi. W ciągu kilku tygodni bunt ten przekształcił się w dobrze zorganizowany ruch
powstańczy kierowany przez Aleksandra Stiepanowicza Antonowa (był eserowcem od 1906 r.; w
sierpniu 1918 roku stanął na czele jednej z band dezerterów). Antonow stworzył sprawną
organizację milicji chłopskich, ale także znakomitą służbę wywiadowczą, której udało się
przeniknąć aż do tambowskiej Czeka. Zorganizował także służbę propagandową. Jednocześnie
podziemna organizacja partii eserowskiej tworzyła Związek Chłopstwa Pracującego - tajną siatkę
dobrze zorientowanych w sytuacji działaczy chłopskich.
W październiku 1920 roku władza bolszewicka kontrolowała już tylko miasto Tambow i kilka
miast guberni. Dezerterzy dołączali tysiącami do chłopskiej armii Antonowa, która w szczytowym
momencie liczyć miała ponad 50 tysięcy ludzi. W początku listopada bolszewicy mieli w guberni
zaledwie 5 tysięcy ludzi z Wojsk Obrony Wewnętrznej Republiki, ale po klęsce Wrangla na Krymie
 49
szeregi sił specjalnych, wysłanych do Tambowa, szybko się rozrosły, dochodząc aż do 100 tysięcy
ludzi.
W początku 1921 r. bunty chłopskie objęły nowe regiony: całe dolne Powołże i zachodnią
Syberię (tutaj kontyngenty ustalono arbitralnie na podstawie eksportu zbóż zrealizowanego w 1913
roku). Szlak Kolei Transsyberyjskiej. 21 lutego armia chłopska opanowała Tobolsk, który
jednostki Armii Czerwonej zdołały odbić dopiero 30 marca.
b) Antybolszewickie zamieszki w Piotrogradzie i Moskwie (luty – marzec 1921r.)
Tymczasem w Piotrogrodzie i Moskwie sytuacja na początku 1921 roku była niemal
wybuchowa. Gospodarka prawie stanęła: przestały kursować pociągi; z braku paliwa większość
fabryk została zamknięta lub pracowała w zwolnionym rytmie; nie zapewniano już miastom
zaopatrzenia. Robotnicy byli albo na ulicy, albo w okolicznych wsiach, gdzie szukali jedzenia, albo
w trakcie dyskusji w zamarzniętych i na wpół zdemolowanych halach, z których ukradziono
wszystko to, co nadawało się do wyniesienia i wymiany jako „wyrobu przemysłowego” za odrobinę
żywności. Dekret rządowy z 21 stycznia zmniejszał o jedną trzecią racji chleba w Moskwie,
Piotrogrodzie, Iwanowo-Wozniesiensku, Kronsztadzie. Krok ten spowodował wybuch. Od końca
stycznia do połowy marca 1921 r. Mnożyły się strajki, wiece protestacyjne, marsze głodowe, de-
monstracje i okupacje fabryk. W Moskwie i Piotrogrodzie osiągnęły one szczyt w końcu lutego i na
początku marca. Między 22 a 24 lutego doszło w Moskwie do poważnych starć między oddziałami
Czeka a robotniczymi demonstrantami, którzy próbowali sforsować bramy koszar, by pobratać się z
żołnierzami. Po stronie robotników padli zabici, a setki innych aresztowano.
W Piotrogrodzie zamieszki nabrały nowego rozmachu od 22 lutego - robotnicy kilku wielkich
fabryk wybrali „zgromadzenie pełnomocników robotniczych” o silnym zabarwieniu
mienszewickim i eserowskim. W swej pierwszej odezwie zgromadzenie zażądało obalenia
dyktatury bolszewickiej, tajnych wyborów do sowietów, wolności słowa, zgromadzeń i prasy oraz
uwolnienia wszystkich więźniów politycznych. Zgromadzenie wezwało do strajku generalnego.
Dowództwu wojskowemu nie udało się zapobiec zwołaniu w kilku pułkach wieców, na których
uchwalono poparcie dla robotników. 24 lutego oddziały Czeka otworzyły ogień do demonstracji
robotniczej, zabijając dwunastu jej uczestników. Tego dnia aresztowano prawie tysiąc robotników i
działaczy socjalistycznych. Jednak szeregi demonstrantów nieustannie rosły, a tysiące żołnierzy
porzucały swe jednostki, by dołączyć do robotników.
W celu radykalnego złamania ruchu piotrogrodzka Czeka otrzymała 7 marca rozkaz podjęcia
zdecydowanych akcji przeciw robotnikom. W 48 rodzin aresztowano ponad 2 tysiące robotników,
sympatyków i działaczy socjalistycznych lub anarchistycznych (robotnicy nie byli uzbrojeni i nie
mogli stawić oporu oddziałom Czeka).
c) Bunt marynarzy w Kronsztadzie (28 II 1921r.)
28 lutego wybuchł bunt marynarzy na dwóch pancernikach («Sewastopol» i «Pietropawłowsk»)
w położonej niedaleko Piotrogrodu bazie w Kronsztadzie. l marca odbył się ogromny wiec, w któ-
rym wzięła udział jedna czwarta cywilnych i wojskowych mieszkańców tej bazy morskiej (ponad
15 tysięcy ludzi). Przybyły na miejsce w celu ratowania sytuacji Michaił Kalinin został
odprawiony wśród gwizdów tłumu. 2 marca powstańcy, do których dołączyła przynajmniej połowa
z dwóch tysięcy kronsztadzkich bolszewików, utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny,
który spróbował niezwłocznie nawiązać kontakt ze strajkującymi robotnikami i żołnierzami z
Piotrogrodu.
Po powstania robotników Piotrogrodu bolszewicy przygotowali starannie szturm na Kronsztad.
Zadanie zlikwidowania buntu otrzymał Michaił Tuchaczewski, pobity w kampanii polskiej 1920
roku. Strzelać do ludu kazał młodym i nie mającym rewolucyjnych tradycji elewom Szkoły
Wojskowej oraz specjalnym oddziałom Czeka. Działania rozpoczęły się 8 marca. Dziesięć dni
później Kronsztad padł zdobyty kosztem tysięcy zabitych po obu stronach. Represje wobec po-
wstańców:
 setki wziętych do niewoli rozstrzelano w ciągu kilku dni po klęsce;
 Niedawno opublikowane dokumenty odnotowują tylko między kwietniem a
czerwcem 1921 roku 2103 wyroki śmierci i 6459 wyroków więzienia lub obozu;
 50
 W 1922 r. Specjalna Komisja Ewakuacyjna zesłała na Syberię 2514 cywilów
z Kronsztadu jedynie za pozostanie w twierdzy w czasie wypadków.
Tuż przed zdobyciem Kronsztadu 8 tys. osób zbiegło po zamarzniętej zatoce do Finlandii, a tam
zostały internowane w obozach przejściowych w Terijoki, Wyborgu i Ino. Oszukani
przyrzeczeniem amnestii, liczni uciekinierzy powrócili w 1922 roku do Rosji, gdzie natychmiast ich
aresztowano i zesłano na Wyspy Sołowieckie lub do położonych w pobliżu Archangielska
Chołmogorów, jednego ze straszniejszych obozów koncentracyjnych (na wiosnę 1922 roku z 5000
uwięzionych w Chołmogorach powstańców kronsztadzkich przy życiu zostało mniej niż 1500)10.
28 II 1921 r. Dzierżyński nakazał wszystkim lokalnym Czeka:
 aresztować natychmiast całą inteligencję anarchizującą, mienszewicką i
eserowską, a zwłaszcza urzędników pracujących w ludowych komisariatach rolnictwa i
aprowizacji;
 aresztować wszystkich mienszewików, socjalistów-rewolucjonistów i
anarchistów w fabrykach mogących nawoływać do strajków lub demonstracji.
Od marca do czerwca 1921 roku aresztowano ponad 2 tysiące działaczy i sympatyków
umiarkowanych socjalistów. Wszyscy członkowie Komitetu Centralnego partii mienszewickiej
znaleźli się w więzieniu. Zagrożeni zesłaniem na Syberię rozpoczęli w styczniu 1922 roku
głodówkę; 12 przywódców, w tym Dana i Nikotajewskiego, wysłano wtedy na przymusową
emigrację i w lutym 1922 roku przybyli oni do Berlina.
d) Zdławienie powstań chłopskich
27 IV 1921 roku Biuro Polityczne mianowało Michaiła Tuchaczewskiego odpowiedzialnym
za operację zlikwidowania band Antenowa w guberni tambowskiej. Dysponując prawie 100
tysiącami żołnierzy (znaczną część stanowiły oddziały specjalne Czeka) - wspartych ciężką
artylerią i lotnictwem - Tuchaczewski rozbił oddziały Antenowa z niesłychanym okrucieństwem.
Tuchaczewski i przewodniczący Komisji Pełnomocnej Centralnego Komitetu Wykonawczego
Antonow-Owsiejenko, mianowany w celu zbudowania prawdziwego systemu okupacyjnego w
guberni tambowskiej, stosowali masowo branie zakładników, egzekucje, internowania w obozach
koncentracyjnych, duszenie gazem i deportacje całych wsi, podejrzanych o sprzyjanie „bandytom”
lub ich ukrywanie.
Podpisany przez Tuchaczewskiego i Antonowa-Owsiejenkę rozkaz dzienny nr 171 z 11 VI
1921 roku naświetla metody, jakimi „spacyfikowano” gubernię tambowską. Dokument ten
nakazywał zwłaszcza:
 Rozstrzeliwać na miejscu i bez sądu każdego obywatela, który nie chce podać
nazwiska.
 W wioskach, w których ukrywana jest broń, komisje polityczne ujezdu lub
gminy mają prawo do decyzji o wzięciu zakładników i rozstrzelaniu ich w przypadku,
gdyby broń nie została wydana.
 W przypadku znalezienia ukrytej broni rozstrzelać na miejscu i bez sądu
najstarszego mężczyznę w rodzinie.
 Rodzina, która ukrywałaby w swym domu bandytę, podlega aresztowaniu i
wysiedleniu poza granice guberni. Jej majątek zostaje skonfiskowany, a najstarszy
mężczyzna w rodzinie zostanie na miejscu i bez sądu rozstrzelany.
 Traktować jak bandytów rodziny ukrywające krewnych lub majątek
bandytów i rozstrzelać na miejscu i bez sądu najstarszego mężczyznę w rodzime.

10
Położony na wielkiej rzece Dwinie obóz w Chołmogorach miał złą sławę ze względu na
stosowane tam metody szybkiego i masowego pozbywania się więźniów. Ładowano ich na barki i
wrzucano z kamieniem u szyi i związanymi rękami w nurt rzeki. Masowe topienie zapoczątkował w
czerwcu 1920 roku jeden z głównych kierowników Czeka, Michaił Kiedrow. W Dwinie utopiono
w 1922 roku wielką liczbę deportowanych do Chołmogorów buntowników z Kronsztadu, Kozaków
i chłopów z guberni tambowskiej.
 51
 W wypadku ucieczki rodziny bandyty, rozdzielić jej majątek między
wiernych wtadzy sowieckiej chłopów i spalić lub zburzyć opuszczone domy.
Nazajutrz po ogłoszeniu rozkazu nr 171 Tuchaczewski wydał rozkaz zagazowania
buntowników (gaz rozpylano nad lasami, w których ukrywali się chłopi). Na skutek sprzeciwu
licznych przywódców bolszewickich wobec tej ekstremalnej formy „wykorzenienia” rozkaz nr 171
został anulowany.
W lipcu 1921 roku wojskowe władze Czeka zorganizowały siedem obozów koncentracyjnych,
w których, wedle cząstkowych danych, zamknięto co najmniej 50 tysięcy osób, w większości
kobiety, dzieci, starców, „zakładników” i członków rodzin chłopskich dezerterów. W obozach
panowały tyfus i cholera, a półnagim więźniom brakowało wszystkiego. W lecie 1921 roku
zapanował głód. Śmiertelność osiągnęła jesienią 15 do 20% miesięcznie. l IX 1921 roku istniało
już tylko kilka oddziałów leśnych, które liczyły nie więcej niż tysiąc uzbrojonych ludzi. Od
listopada 1921 roku wiele tysięcy najzdrowszych więźniów zesłano do obozów koncentracyjnych
na północy Rosji, do Archangielska i do Chołmogorów.
Pacyfikacja wsi trwała w wielu regionach - na Ukrainie, zachodniej Syberii, w guberniach
nadwotżańskich i na Kaukazie - co najmniej do drugiej połowy 1922 roku. Kontyngenty
podtrzymywały jednak stale napięcie na wsiach, gdzie wielu mieszkańców zatrzymało broń. W celu
przyspieszenia poboru podatków na Syberii, która miała dostarczyć większość produktów rolnych
w okresie, gdy głód pustoszył wszystkie gubernie nadwotżańskie, w grudniu 1921 roku wysłany
został na Syberię w roli nadzwyczajnego pełnomocnika Feliks Dzierżyński. Zorganizował tam
„lotne sądy rewolucyjne”, które miały objeżdżać wioski i natychmiast skazywać na kary więzienia
lub obozu chłopów zalegających z podatkami. Sądy te, wspierane przez „oddziały podatkowe”,
popełniły tyle nadużyć, że sam przewodniczący Najwyższego Trybunatu Ni-kołaj Krylenko musiał
zarządzić dochodzenie w sprawie postępowania organów wykonawczych. Nadużycia oddziałów
rekwizycyjnych osiągnęły polegały na zamykaniu aresztowanych chłopów w nie ogrzewanych
barakach, chłostaniu ich i grożeniu ustawicznie egzekucją. Tych, którzy nie wywiązali się ze
wszystkich dostaw, wiązano i przepędzano nago główną ulicą wioski, a potem zamykano w
lodowatym baraku. Pobito do utraty przytomności wiele kobiet które wpychano nago do jam
wykopanych w śniegu.
e) Wielki głód
W 1921 r. Rosję dotknęła klęska głodu.
Wiosną 1921 roku jednym z priorytetów reżimu było wznowienie produkcji przemysłowej,
która spadła do 10% wartości z roku 1913. Bolszewicy wzmocnili militaryzację pracy. W Donbasie
(produkowano tam 80% stali i węgla całego kraju) pod koniec 1920 roku na czele Centralnego
Zarządu Przemysłu Węglowego stanął Piatakow, jeden z bliskich Trockiemu głównych liderów
partii. W ciągu roku, za cenę bezprecedensowej polityki wyzysku i prześladowań, udało mu się
pięciokrotnie zwiększyć produkcję węgla. Polityka ta oparta była na militaryzacji pracy kopalń,
zatrudniających 120 tysięcy górników. Piatakow narzucił surową dyscyplinę: każdą nieobecność
traktowano jako „akt sabotażu” i karano zesłaniem do obozu lub śmiercią - w 1921 roku osiemnastu
górników rozstrzelano za „wzmożone pasożytnictwo”. Wydłużono czasu pracy (wprowadzając
zwłaszcza pracę w niedziele) i upowszechniono szantaż za pomocą karty zaopatrzenia. Całą płacę
robotników stanowiła trzecia część lub najwyżej połowa niezbędnej do przeżycia racji chleba.
Licznymi przyczynami dużej absencji były, poza epidemiami, permanentny głód i prawie całkowity
brak ubrań, spodni i butów. Aby zmniejszyć liczbę osób do wyżywienia w okresie zagrożenia gło-
dem, 24 VI 1921 r. Piatakow zarządził wysiedlenie z miast górniczych wszystkich osób, które nie
pracowały w kopalniach, a więc były „obciążeniem”. Rodzinom górniczym odebrano karty
żywnościowe. Normy racjonowania dostosowano bardzo ściśle do indywidualnej wydajności
każdego górnika.
Zwołane w czerwcu 1921 r. do Moskwy kierownictwo dotkniętych głodem guberni podkreślało
jednogłośnie odpowiedzialność rządu, a szczególnie Ludowego Komisariatu Aprowizacji za
rozszerzenie się i zaostrzenie klęski głodowej. Mimo złych zbiorów w 1920 roku zarekwirowano
dziesięć milionów pudów zboża. Zabrana została cała rezerwa, w tym ziarno siewne na rok
 52
następny. Wielu chłopów nie miało co jeść od stycznia 1921 roku. Śmiertelność zaczęła rosnąć w
lutym. W ciągu dwóch lub trzech miesięcy w guberni samarskiej zaprzestano praktycznie
antyrządowych powstań i buntów. Tymczasem Lenin i Mołotow wysłali 30 VII 1921 roku telegram
do wszystkich przewodniczących komitetów regionowych i gubernialnych partii z żądaniem
wzmocnienia aparatu ściągającego podatki. oddania do dyspozycji agencji ściągających podatek w
naturze całej władzy partii i pełnego potencjału represyjnego aparatu państwowego”27!
Wobec takiej postawy władz zmobilizowały się dobrze poinformowane i światłe środowiska
inteligencji. W czerwcu 1921 roku agronomowie, ekonomiści i wykładowcy uniwersyteccy
utworzyli przy Moskiewskim Stowarzyszeniu Rolniczym Społeczny Komitet Pomocy
Głodującym. Wśród pierwszych członków komitetu znaleźli się znani ekonomiści, Kondratiew i
Prokopowicz, były minister zaopatrzenia w Rządzie Tymczasowym, bliska Gorkiemu dziennikarka
Jekatierina Kuskowa. Dzięki pośrednictwu Gorkiego, delegacja Komitetu, której przyjęcia Lenin
odmówił, uzyskała w połowie lipca 1921 roku audiencję u Lwa Kamieniewa.
Ostatecznie członkom komitetu udało się przekonać część kierownictwa o swej przydatności. 21
lipca 1921 roku rząd bolszewicki zdecydował się zalegalizować społeczny komitet, który przyjął
nazwę Ogólnorosyjskiego Komitetu Pomocy Głodującym i otrzymał atest Czerwonego Krzyża.
Miał on prawo do zdobywania w Rosji i za granicą żywności, paszy i lekarstw oraz do rozdziału
tych dóbr pomiędzy potrzebujących, do organizowania specjalnych transportów w celu
przewiezienia dostaw, rozdawnictwa „zup dla ubogich”, tworzenia sekcji i komitetów lokalnych,
swobodnego porozumiewania się ze wskazanymi przez siebie za granicą instytucjami i
pełnomocnikami, a nawet do wyrażenia opinii co do stosowanych przez władze centralne i lokalne
środków, które mają jego zdaniem związek z walką z głodem. Nigdy w historii państwa
sowieckiego nie nadano podobnych praw organizacji społecznej. Ustępstwa rządu były
proporcjonalne do rozmiaru wstrząsającego krajem kryzysu, wstydliwego, bo w cztery miesiące po
oficjalnym rozpoczęciu NEP-u.
Komitet nawiązał współpracę z przełożonym Cerkwi prawosławnej, patriarchą Tichonem,
który utworzył natychmiast Ogólnorosyjski Cerkiewny Komitet Pomocy Głodującym. 7 lipca
patriarcha kazał odczytać we wszystkich cerkwiach list pasterski, w którym wzywał wiernych do
udzielenia pomocy głodującym.
Po wsparciu przez Cerkiew Ogólnorosyjski Komitet Pomocy Głodującym nawiązał kontakt z
różnymi organizacjami międzynarodowymi w rodzaju Czerwonego Krzyża, American Relief
Administration (ARA) i kwakrów. Jednak współpraca między komitetem a rządem trwać miała
tylko pięć tygodni. 27 VIII 1921 r., w sześć dni po podpisaniu umowy z przedstawicielem
American Relief Administration, na którego czele stał Herbert Hoover, komitet rozwiązano. Teraz,
gdy Amerykanie przysyłali pierwsze statki z zaopatrzeniem, dla Lenina rola komitetu była
zakończona.
Proponuję - pisał Lenin - rozwiązać komitet jeszcze dziś, w piątek 26 sierpnia. [...] Aresztować
Prokopowicza za wywrotowe wypowiedzi [...] i przetrzymać go przez trzy miesiące w więzieniu.
[...] Natychmiast, nawet dziś, usunąć z Moskwy pozostałych członków komitetu i wysłać ich od-
dzielnie do możliwie najbardziej oddalonych od kolei stolic ujezdów i tam trzymać w areszcie do-
mowym. [...] Jutro opublikujemy w pięciu linijkach krótki i suchy komunikat rządowy: Komitet
rozwiązano za odmowę współpracy. Przekazać do dzienników dyrektywy w sprawie rozpoczęcia od
jutra nie przebierających w środkach ataków na ludzi z komitetu. Tatusiowi synkowie, biało-
gwardziści, gotowi do przejażdżki za granicę, ale dużo mniej do udania się na prowincję. Ośmie-
szyć ich wszystkimi sposobami i poniewierać przez dwa miesiące przynajmniej raz w tygodniu”.
Drobiazgowo przestrzegając instrukcji, prasa rozpętała burzę wokół wchodzących w skład
komitetu sześćdziesięciu znanych intelektualistów.
Na miejsce komitetu rząd zorganizował złożoną z urzędników różnych ludowych komisariatów
Centralną Komisję Pomocy Głodującym, organizm nieruchawy, zbiurokratyzowany, zupełnie
nieskuteczny i skorumpowany. Latem 1922 roku w najgorszym okresie klęski głodowej, kiedy
dotkniętych nią było około 30 milionów ludzi, Centralna Komisja była w stanie zapewnić
nieregularną pomoc żywnościową niespełna 3 milionom. ARA, Czerwony Krzyż i organizacja
 53
kwakrów żywiły około 11 milionów ludzi dziennie. Mimo międzynarodowej mobilizacji w latach
1921-1922 zmarło co najmniej 5 spośród 29 milionów dotkniętych głodem ludzi.
f) Utworzenie GPU
Dekret z 6 II 1922 r. rozwiązywał Czeka, a na jej miejsce powoływał niezwłocznie podległe
Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych GPU - Gosudarstwiennoje Politiczeskoje
Uprawlenije (Państwowy Zarząd Polityczny). Zmieniała się nazwa, ale kierownictwo i struktury
pozostały te same. Czeka była nominalnie komisją nadzwyczajną, co sugerowało przejściowy
charakter jej istnienia i uzasadniających je okoliczności. GPU oznaczało, że państwo miało
dysponować normalnymi i stałymi instytucjami kontroli i represji politycznej. Za zmianą nazwy
kryło się utrwalenie i legalizacja terroru jako sposobu rozwiązywania konfliktowych stosunków
między państwem a społeczeństwem.
g) Walka z Cerkwią
„Elektryczność zastąpi Boga. Pozwólcie chłopu modlić się do elektryczności, a poczuje przez
nią większą siłę władzy niż nieba” - mówił Lenin w 1918 roku, w czasie dyskusji z Leonidem
Krasinem na temat elektryfikacji Rosji.
5 II 1918 r. rząd zadekretował rozdział państwa i szkolnictwa od Cerkwi, ogłosił wolność
sumienia i wyznania oraz nacjonalizację majątku cerkiewnego. Patriarcha Tichon zaprotestował
gwałtownie w czterech listach pasterskich do wiernych przeciw. Bolszewicy mnożyli prowokacje,
dopuszczając się „ekspertyz” - to znaczy profanacji - relikwii świętych, organizując „karnawały
antyreligijne” podczas wielkich świąt cerkiewnych, domagając się, by położony w pobliżu Moskwy
wielki klasztor Troicko-Siergijewski w osadzie Siergijew Posad, w którym pochowane byty
szczątki świętego Sergiusza z Radoneża, przekształcić w muzeum ateizmu. Kierownictwo
bolszewickie postanowiło na wniosek Lenina użyć głodu jako pretekstu do rozpoczęcia wielkiej
kampanii politycznej przeciw Cerkwi.
26 II 1922 r. prasa opublikowała dekret rządu, który nakazywał „natychmiastową konfiskatę w
cerkwiach wszystkich cennych wyrobów ze złota i srebra oraz wszystkich kamieni szlachetnych,
które nie służą bezpośrednio kultowi. Przedmioty te zostaną oddane organom Ludowego
Komisariatu Finansów, który przekaże je do funduszy Centralnej Komisji Pomocy Głodującym.
Konfiskaty rozpoczęły się w pierwszych dniach marca i towarzyszyły im bardzo liczne incydenty
między oddziałami, skierowanymi do zabrania skarbów cerkiewnych, a wiernymi. Do
najgroźniejszych doszło 15 III 1922 r. w Szui, małej przemysłowej stolicy ujezdu w guberni
włodzimierskiej. Wojsko strzelało tam do demonstrantów i zabiło dziesięć osób.
Kampania konfiskaty majątku cerkiewnego osiągnęła swe apogeum między marcem a majem
1922 r. a jej efektem było 1414 odnotowanych incydentów i aresztowanie kilku tysięcy popów,
mnichów i mniszek. Według źródet cerkiewnych w 1922 roku zamordowano 2691 popów, 1962
mnichów i 3447 mniszek. Rząd zaaranżował wielkie publiczne procesy duchowieństwa w
Moskwie, Iwanowie, Szui, Smoleńsku i Piotrogrodzie. 22 marca, w tydzień po wypadkach w Szui,
Biuro Polityczne zaproponowało, zgodnie z instrukcjami Lenina, całą serię posunięć:
 aresztowanie synodu i patriarchy
 relację z wypadków w Szui podać do wiadomości publicznej,
 winnych szujskich popów i osoby świeckie oddać pod sąd w ciągu tygodnia.
 prowodyrów buntu rozstrzelać.
W Piotrogrodzie 76 duchownych skazano na kary obozu, a 4 - w tym bardzo bliskiego prostym
ludziom, wybranego w 1917 roku metropolitę Piotrogrodu Beniamina, który przecież uparcie
występował za rozdzieleniem Cerkwi od państwa - rozstrzelano. W Moskwie 148 duchownych i
świeckich skazano na obóz, a 6 na wykonaną natychmiast karę śmierci. Patriarchę Tichona
umieszczono w areszcie domowym w moskiewskim klasztorze Dońskim.
h) Moskiewski proces działaczy eserowskich
W procesie eserowców zastosowano nowy kodeks karny, wprowadzony w życie l VI 1922 r.
Karze śmierci podlegała nie tylko każda działalność, dająca się zakwalifikować jako akt
kontrrewolucyjny (bunt, zamieszki, sabotaż, szpiegostwo itd.), lecz również przynależność do
jakiejś organizacji lub wsparcie jej „w formie pomocy części międzynarodowej burżuazji”. Nawet
 54
„propaganda wspomagająca część międzynarodowej burżuazji” uważana była za kontrrewolucyjną
zbrodnię, podlegającą karze pozbawienia wolności „co najmniej trzech lat” lub wydalenia z kraju
na zawsze.
6 VI 1922 r. rozpoczął się w Moskwie publiczny proces trzydziestu czterech eserowców
oskarżonych o „kontrrewolucyjną i terrorystyczną działalność przeciw rządowi sowieckiemu”,
między innymi o zamach na Lenina z 31 sierpnia 1918 roku i o „polityczne przywództwo”
powstania chłopskiego na Tambowszczyźnie. Oskarżeni stanowili różnorodną grupę prawdziwych
przywódców politycznych - było w niej między innymi dwunastu członków Komitetu Centralnego
Partii Socjalistów-Rewolucjonistów z Abramem Gocem i Dmitrijem Donskojem na czele - oraz
prowokatorów, których zadaniem było obciążanie współoskarżonych i „wyznanie swych zbrodni”.
Jedenastu z oskarżonych - kierownictwo Partii Socjalistów-Rewolucjonistów - skazano 7 VIII 1922
r. na najwyższy wymiar kary. Wobec protestów zmobilizowanej przez rosyjskich socjalistów na
wygnaniu społeczności międzynarodowej, a jeszcze bardziej wobec realnej groźby ponownego
wybuchu powstań na wsiach, w których pozostał żywy „eserowski duch”, wykonanie wyroków
zostało zawieszone, „pod warunkiem, iż Partia Socjalistów-Rewolucjonistów zaprzestanie wszelkiej
działalności konspiracyjnej, terrorystycznej i powstańczej”. W styczniu 1924 roku wyroki
zamieniono na kary pięciu lat obozu. Skazanych nigdy jednak nie uwolniono, a stracono ich w
latach trzydziestych, kiedy kierownictwo bolszewickie nie musiało się już liczyć ani z opinią
międzynarodową, ani z groźbą powstań chłopskich.
i) Deportacja intelektualistów rosyjskich
Od jesieni 1922 roku usunięto z kraju prawie dwustu znanych intelektualistów, których
podejrzewano o opozycję wobec bolszewizmu. Na poczesnym miejscu figurowali między nimi
członkowie rozwiązanego 27 VIII 1921 roku Społecznego Komitetu Pomocy Głodującym.
22 maja Biuro Polityczne utworzyło Komisję Specjalną, złożoną między innymi z
Kamieniewa, Kurskiego, Unszlichta, Mancewa (dwaj ostatni to bezpośredni zastępcy
Dzierżyńskiego), której zadaniem było zebranie materiału obciążającego niektórych
intelektualistów w celu ich aresztowania, a następnie wydalenia z kraju. Pierwsi na liście do
wydalenia w czerwcu 1922 roku byli dwaj główni przedstawiciele Społecznego Komitetu Pomocy
Głodującym, Siergiej Prokopowicz i Jekatierina Kuskowa. Pierwszą grupę stu sześćdziesięciu
znanych intelektualistów aresztowano 16 i 17 VIII i wydalono statkiem we wrześniu. Znajdowali
się wśród nich: Nikołaj Bierdiajew, Siergiej Bułhakow, Siemion Frank, Siergiej Trubeckoj,
Iwan Łapszyn i in.. Każdy z nich musiał podpisać dokument stwierdzający, iż w razie powrotu do
ZSRR zostanie w trybie natychmiastowym rozstrzelany. Osoba wydalana z kraju miała prawo do
zabrania płaszcza zimowego i letniego, garnituru i bielizny osobistej na zmianę, czterech koszul, w
tym dwóch nocnych, dwóch par kalesonów oraz dwóch par skarpetek. Poza rzeczami osobistymi
każdy miał prawo do zabrania dwudziestu dolarów.
Jednocześnie z tymi deportacjami policja polityczna kontynuowała tworzenie kartotek
wszystkich podejrzanych intelektualistów o mniej znanych nazwiskach, których oczekiwało bądź
zalegalizowane dekretem z 10 VIII 1922 roku administracyjne zesłanie do odległych części kraju,
bądź zamknięcie w obozie koncentracyjnym.

Wykład IX - X:
Świat po I wojnie globalnej. Konferencja pokojowa w Paryżu. Konferencja
waszyngtońska

I. Nowa mapa polityczna Europy

1. Ukraina i jej inkorporacja do imperium sowieckiego

20 XI 1917 r. w Kijowie proklamowano utworzenie Ludowej Republiki Ukraińskiej, a 22 I
1918 r. całkowite oddzielenie się od Rosji. 30 XII 1917 r. w Charkowie proklamowano Ukraińską
Socjalistyczną Republikę Radziecką, która uzyskała pełne poparcie Rosji Sowieckiej. Rozpoczęła
się wojna domowa. Centralną Radę wspierali Niemcy i Austriacy. Siły sowieckie wyparły
 55
Centralną Radę z Kijowa. Niemcy i Austro-Węgry zawarły z nią w Brześciu nad Bugiem 9 II 1918
r. traktat pokojowy, odstępując jej bezprawnie polską Chełmszczyznę. W traktacie brzeskim
Niemcy zmusili rząd sowiecki do uznania odrębności Ukrainy i do wyrzeczenia się praw do części
prowincji nadbałtyckich. Rosja wyrzekła się poza tym roszczeń do ziem polskich.
21 IV 1920 r. Rzeczpospolita zawarła umowę z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej
(reprezentowane przez atamana Semena Petlurę). Polacy zobowiązali się przekazać Ukrainie
obszary leżące na wschód od granicy między obu państwami, do granic z 1772 r., które Polska już
posiada lub odzyska od Rosji drogą orężną lub dyplomatyczną. 25 kwietnia podpisano konwencje
wojskową. Podczas rozmów w Rydze (rozpoczęły się 21 IX 1920 r.) delegacja polska uznała
pełnoprawny udział przedstawicieli Ukraińskiej republiki Rad oraz zgodzili się na pominięcie
przedstawicieli Ukraińskiej Republiki Ludowej (rezygnacja z koncepcji federacyjnej). 12 X 1920 r.
podpisano rozejm. W ten sposób Ukraina weszła w skład imperium sowieckiego.

2. Państwa bałtyckie
6 XII 1917 r. Finowie deklaracją w Helsinkach proklamowali swoją niepodległość. 28 I 1918 r.
w Helsinkach obwołano Socjalistyczną Republikę-Finlandii. Dzięki poparciu Niemiec
Socjalistyczna Republika Finlandii upadła.
Po traktacie brzeskim z 3 marca trwała okupacja niemiecka w Estonii, na Łotwie i Litwie.
Litwini ogłosili 16 II 1918 r. utworzenie państwa litewskiego (przewidziano jego monarchiczny
ustrój). 24 II 1918 r. w Tallinie (wówczas Rewel) deklarację niepodległości ogłosili Estończycy.
Na Łotwie proklamowano natomiast niepodległość 18 XI 1918 r., wbrew trwającej jeszcze
okupacji niemieckiej i obecności rosyjskich oddziałów antysowieckich. Nastąpiło to po anulowaniu
traktatu brzeskiego z 3 marca 1918 r., dokonanym przez rząd Rosji sowieckiej 13 XI 1918 r.
Sowieci zwrócili swe zainteresowania w kierunku trzech nowych państewek bałtyckich i użyczając
poparcia środowiskom lewicowym w tych krajach. 22 XI 1918 r. proklamowano Łotewską
Republikę Radziecką, tydzień później, 29 listopada — Estońską, a 8 grudnia — Litewską. Było to
jednak możliwe tylko na niewielkich skrawkach wolnych od okupacji niemieckiej, nadal jeszcze
trwającej. Dzięki poparciu niemieckiemu nastąpiło wyparcie wpływów sowieckich, co ostatecznie
musiała też uznać Rosja sowiecka.

3. Włączenie Białorusi do imperium sowieckiego

Niemcy stopniowo zaczęli się wycofywać się z tego obszaru pod koniec 1918 r. 1 I 1919 r. w
Mińsku proklamowano utworzenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W kołach
bolszewickich zwyciężyła koncepcja połączenia Białorusi z Litwą: 27 II 1919 r. utworzono
Litewsko-Białoruską SRR. Faktycznie jednak na Litwie bolszewicy zostali pokonani a duża zaś
część Białorusi została zajęta przez siły polskie - nowe państwo istniało przeważnie tylko na
papierze, a po uznaniu niezależnego państwa litewskiego przez RFSRR w traktacie z 12 VII 1920
r. ponownie ustanowiono Białoruską SRR 31 VII 1920 r.

4. Czechosłowacja
Mocarstwa zachodnie uznały prawa narodowe Czechów i Słowaków oraz Południowych
Słowian. Pomysł utworzenia państw czeskiego i południowosłowiańskiego zawarty w proklamacji
ostatniego cesarza austriackiego Karola I o federalizacji Austrii, ogłoszony 16 X 1918 r. okazał się
nierealny. Odrzucili tę możliwość politycy, czescy i południowosłowiańscy. Manifest cesarski
zaakceptowali tylko niemieccy Austriacy oraz wschodniogalicyjscy Ukraińcy: we Lwowie 18
października wydano zapowiedź utworzenia Państwa Ukraińskiego, a w Wiedniu
ukonstytuowała się Rada Narodowa Niemieckiej Austrii. Nadal jednak urzędował w Wiedniu
ostatni rząd cesarski, który jeszcze dysponował realnymi środkami władzy.
28 X 1918 r. w Pradze proklamowano utworzenie Państwa Czechosłowackiego. Czesi przejęli
władzę w znacznej części Czech i Moraw. Akt ten poparła deklaracja słowacka, uchwalona 30
października, mówiąca o zerwaniu z Węgrami i połączeniu się z Czechami. Faktyczną władzę na
 56
obszarze słowackim sprawowały jednak nadal urzędy węgierskie. Utworzona Słowacka Rada
Narodowa zawiadomiła rząd w Budapeszcie o swojej uchwale, nie spotykając się z represjami.

5. Powstanie Królestwa SHS

Południowi Słowianie z Austro-Węgier podlegali władzy trzech ośrodków:
 Słoweńcy i Dalmacja — Wiedniowi,
 Chorwaci oraz Serbowie z Baczki i Banatu — Budapesztowi,
 mieszkańcy Bośni-Hercegowiny tamtejszemu zarządowi wojskowemu w
Sarajewie.
Przywódcy Południowych Słowian utworzyli 6 X 1918 r. w Zagrzebiu (Chorwaci posiadali tu
lokalną autonomię) Radę Narodową Słoweńców, Chorwatów i Serbów. zgodnie z ustaleniami
powziętymi poprzednio na emigracji przez polityków południowo-słowiańskich oraz rząd serbski
na emigracji na obszarach Autro–Węgier zamieszkiwanych przez Słowian powstać miało państwo
narodowe, które z kolei weszłoby w związek federacyjny z Serbią. Po kapitulacji Bułgarii (29
września), okupowane przez Bułgarów i Austro-Niemców terytorium Serbii było stopniowo w
ciągu października wyzwalane, a rząd serbski wkrótce powrócił do kraju.
29 października sejm chorwacki zerwał unię z Węgrami i wszelkie związki z rządem
wiedeńskim, a zagrzebska Rada Narodowa SHS tegoż dnia proklamowała utworzenie nowego
państwa narodowego na całym obszarze południowosłowiańskim, dotąd należącym do Austro-
Węgier. Władze wojskowe w Bośni-Hercegowinie podporządkowały się temu l listopada. Państwo
SHS stało się sąsiadem wyzwolonej Serbii, której rząd to nowe państwo uznał i obiecał akcję
dyplomatyczną, by je uznały także państwa koalicji, co jednak nie powiodło się wskutek zabiegów
podejmowanych przez Włochy (wysuwały roszczenia do południowosłowiańskiego wybrzeża
Adriatyku).
Królestwo Czarnogórskie (w r. 1914 stanęło obok Serbii w wojnie przeciw Austro-Węgrom,
okupowane było od 1916 - król i rząd znaleźli się na emigracji) została w październiku 1918 r.
wyzwolona przez oddziały serbskie. Zgromadzenie narodowe proklamowało 26 XI 1918 r. w
Podgoricy (dzisiejszy Titograd) detronizację króla Mikołaja I i jego dynastii oraz włączenie kraju
do Serbii. Zagrożone postępującą na wybrzeżu adriatyckim okupacją włoską Państwo SHS, nie
posiadające własnej armii, tylko w połączeniu z Serbią mogło widzieć szansę dalszego utrzymania
się. Rada Narodowa SHS uchwaliła idącą w tym duchu rezolucję 24 listopada i wysłała swoich
delegatów do Belgradu na rozmowy z rządem serbskim. l XII 1918 r. w Belgradzie regent Serbii,
ks. Aleksander Karadjordjević, w imieniu króla Piotra I proklamował utworzenie jednolitego
Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, obejmującego Serbię z Czarnogórą i wszystkie
południowosłowiańskie ziemie z byłych Austro-Węgier. W przeciwdziałania Włochów państwa
tego nie uznały mocarstwa zachodnie, a jego przedstawicieli traktowały jako delegatów wyłącznie
Serbii. Nie uznawano także zaniku Czarnogóry i przewidywano dla niej oddzielny głos na przyszłej
konferencji pokojowej, później wszakże przyjęto w tej sprawie stanowisko Belgradu.
6. Węgry
30 X 1918 r. zerwano unię realnej między Węgrami a Austrią, nowy rząd w Budapeszcie
utworzył własne ministerstwo spraw zagranicznych i 9 listopada skierował do Zagrzebia delegację,
która wyraziła chęć utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków z Państwem SHS. 16 XI 1918 r.
proklamowano powstanie Republiki Węgierskiej.
Ukonstytuowane 21 października Państwo Niemieckoaustriackie istniało tylko w teorii. W
Wiedniu działał jeszcze nadal ostatni rząd cesarski, z ostatnim wspólnym, tj. austro-węgierskim,
ministrem spraw zagranicznych, który przez uznanie w nocie kapitulacyjnej z 28 października
prawa narodów monarchii do samodzielnego bytu faktycznie zwolnił je z dotychczasowej
zależności. Nadal trwała wojna, prowadzona w imieniu już nie istniejącej monarchii. Rozejm na
froncie włoskim w imieniu jeszcze Austro-Węgier podpisano dopiero 3 listopada. Rząd węgierski
podpisał osobny akt rozejmowy 13 listopada (w Belgradzie).

7. Republika Niemieckoaustriacka
 57
12 XI 1918 r. ostateczne ukonstytuowała się nowa Republiki Niemieckoaustriackiej. Rząd
tego państwa wyraził chęć połączenia się z Rzeszą Niemiecką. W 1919 r. na skutek sprzeciwu
mocarstw zachodnich musieli Austriacy z tego projektu zrezygnować.

8. Islandia
W końcu 1918 r. powstało jeszcze jedne nowe państwo europejskie – Islandia (do tego czasu
autonomiczna kolonia duńska). 1 XII 1918 r. rząd kopenhaski przyznał samodzielność w unii
realnej z Danią. Istniało więc odtąd Królestwo Islandii. Sprawy zagraniczne tego państwa
prowadziła Dania. Od końca r. 1918 zamiast dotychczasowych trzech państw skandynawskich było
teraz pięć: Dania, Finlandia, Islandia. Norwegia i Szwecja. Wszystkie z wyjątkiem Finlandii —
monarchie.

9. Po rewolucji bolszewickiej powstały następujące republiki Zakaukazia:

 Armenia (proklamowana 28 II 1918 r., od 29 XI 1920 r. Armeńska SRR);
 Azerbejdżan (proklamacja 28 II 1918 r., od 28 IV 1920 r. Azerbejdżańska
SRR);
 Gruzja (proklamacja 28 II 1919 r., od 25 II 1921 r. Gruzińska SRR).
Większość nowych państw nie miała jeszcze ustalonych granic ani nie została uznana przez
mocarstwa koalicji antyniemieckiej. Mocarstwa te nie uznawały Rosji Sowieckiej ani państw
utworzonych na jej zachodnich rubieżach. Wiele spośród państw nowo powstałych nie uznawało się
wzajemnie (dopiero po paru latach nawiązały one między sobą stosunki dyplomatyczne). Państwa,
które powstały na gruzach Austro-Węgier, a zostały objęte traktatami pokojowymi zawartymi przez
zwycięską koalicję z nową Austrią i nowymi Węgrami, były w lepszym położeniu i uznały się
wzajemnie znacznie wcześniej niż działo się to w wypadku nowych zachodnich sąsiadów Rosji.

II. Konferencja pokojowa w Paryżu

1. Główne problemy konferencji

Konferencja rozpoczęła się 18 I 1919 r.. Główna zasadą było to, że traktaty pokojowe będą
formułowane przez zwycięzców, państwa pokonane mogły tylko wyrażać swoje opinie, które do
niczego nie zobowiązywały. W konferencji wzięło udział 27 państw i 5 dominiów brytyjskich.
Decydujące znaczenie posiadały Francja, Wielka Brytania, Włochy, USA, Japonia - tylko te
państwa, jako posiadające interesy „generalne” mogły mianować po pięciu delegatów na
konferencję. Inne państwa, jako że posiadały tylko interesy „partykularne”, mogły mianować 1 - 3
delegatów. Utworzona w końcu 1918 r. Rada Najwyższa składała się z szefów państw i ministrów
spraw zagranicznych: George Clemenceau, Stephen Pichon, David Lloyd George, Arthur
James Balfour, Thomas Woodrow Wilson, Robert Lansing, Vittorio Orlando, Giorgio Sidney
Sonnino, Makino Nobuaki, Sajonji Kimmochi.
Najtrudniejszą kwestia Konferencji było ustalenie granic Niemiec. Nikt wprawdzie nie
kwestionował konieczności zwrotu Francji Alzacji i Lotaryngii, niemniej jednak pozostałe
problemy wzbudzały kontrowersje.
a) Problem Nadrenii
Stanowisko Francji: 10 I 1919 r. marszałek Foch złożył w tej sprawie na konferencji
międzysojuszniczej memoriał, w którym postulował utworzenie na lewym brzegu Renu osobnego
państwa pod egida Ligi narodów lub kilku państw poddanych nadzorowi wojskowemu państw
zwycięskich. 26 II 1919 r. André Tardieu [terdjö] przedstawił przywódcom Konferencji
memorandum francuskie: granica ustanowiona na Renie, obszary na zachód od Renu stanowić
miały „strefę bezpieczeństwa”.
Stanowisko USA: Wislon poinformowany telegraficznie o memorandum André Tardieu
przesłał Edwardowi House’owi odpowiedź, aby wszelkimi sposobami hamować zapędy
Francuzów.
 58
Stanowisko Wielkiej Brytanii: 25 III 1919 r. LLoyd George przesłał przywódcom
opracowany przez siebie program zatytułowany Niektóre uwagi dla konferencji pokojowej w celu
sformułowania ostatecznego projektu warunków pokoju (zwany memoriałem z Fontainebleau
[fątenblo] - siedziba brytyjskiego premiera podczas konferencji). Zawierał następujące zasady:
- należy Niemców pozbawić kolonii;
- należy ograniczyć ich zbrojenia do sił potrzebnych do użytku wewnętrznego, a marynarkę
zmniejszyć do 1/5;
- nie należy jednak zbytnio osłabiać Niemców, gdyż zdesperowani mogą zwrócić się w
kierunku bolszewizmu i zawrzeć sojusz z Rosją;
- zamiast francuskich planów w sprawie Nadrenii zaproponował gwarancję bezpieczeństwa
dla Francji przez USA i Wielka Brytanię.
b) Problem Saary
Stanowisko Francji: Dążenie do przyłączenia Saary do Francji jako odszkodowania wojenne
(powoływano się na kryterium historyczne - Saara należała do 1814 r. do Francji, oraz posługiwano
się argumentami bezpieczeństwa narodowego). W nocie z 29 III 1919 r. Francja złagodziła swe
stanowisko proponując przekazanie jej na własność kopalni zagłębia Saary i ustanowienie
politycznej administracji i 15 - letnią okupację francuską
Stanowisko brytyjskie: Stworzenie autonomicznego państwa Saary pod nadzorem
międzynarodowym.
Stanowisko USA: Zdecydowanie sprzeciwiano się postulatom francuskim. 8 IV 1919 r.
Wilson zgłosił plan oddania administracji Saary w ręce Ligi Narodów, która rozstrzygałaby spory
francuskie dotyczące uprawnień ekonomicznych Francji. Suwerenność Niemiec na tym obszarze
zawieszona miała być na 15 lat, po czym o jego losie zadecydować miał plebiscyt.
c) Formuła Ligi Narodów
W USA od 1915 r. rozwijała działalność League to Enforce Peace („Liga do Wymuszania
Pokoju”), kierowana przez Williama Howarda Taffta (Liga Taffta) - opracowała ona program
zrzeszania wszystkich narodów cywilizowanych, które mogłyby „narzucać pokój”. W Wielkiej
Brytanii na początku 1918 r. Balfour założył Committee on the League of Nations, a lord Walter
Philmore stał na czele komisji ekspertów już w 1917 r. przygotował raport na ten temat. We
Francji Izba Deputowanych w połowie 1917 r. poleciła rządowi podjęcie prac nad koncepcją
powołania organizacji światowej. Szczególnie aktywni byli w tej dziedzinie Alexandre Ribot,
Alexandre Millerand i Leon Bourgeois. W Niemczech kanclerz Bethman Hollweg opowiadał się
za przystąpieniem Niemiec do związku narodów, a Matthias Erzeberger opublikował broszurę
Związek narodów. Droga do pokoju światowego.
Gdy Wilson 13 XII 1918 r. przybył do Europy zapoznał się z projektem
południowoafrykańskiego polityka Johna Smutsa Liga Narodów: Praktyczne wskazania, pod
wpływem którego wprowadził poprawki w swoim projekcie. Pod jego wpływem zgłosił 10 I 1919
r. nowy projekt Paktu Ligi (tzw. pierwszy szkic paryski), a 14 I 1919 r. lord Robert Cecil
przedstawił własne opracowanie oparte na raporcie komisji Phillmore’a. Tego samego dnia
Brytyjczycy złożyli swój oficjalny projekt Ligi Narodów. 20 I 1919 r. Wilson zgłosił drugi paryski
szkic Paktu.
Sprawa Ligi po raz pierwszy omawiana była na drugim plenarnym posiedzeniu 25 I 1919 r.
Przyjęto ogólna zasadę: „Liga Narodów będzie tworzyła integralną część generalnego traktatu
pokoju” (zabiegał o to Wilson, gdyż tylko połączenie sprawy ligi z traktatem pokojowym
gwarantowało zatwierdzenie przez Kongres).
Na czele Komisji Ligi Narodów stała Wilson. W skład komisji wchodzili przedstawiciele
14 państw (m. in. Dmowski). 2 II 1919 r. wypracowano projekt. Zwyciężył pogląd
angloamerykański, stawiający na bezpieczeństwo zbiorowe (Francuzi chcieli nadać Lidze
uprawnienia militarne). 14 II 1919 r. Wilson na plenarnym posiedzeniu konferencji przedstawił
sprawozdanie zawierające projekt Paktu Ligi narodów. Projekt przyjęto jednomyślnie, a uchwalony
został na sesji plenarnej 28 IV 1919 r.
d) Problem kolonii niemieckich
 59
Stanowisko Francji i Anglii: podział kolonii niemieckich.
Stanowisko USA: W 14 punktach Wilson przewidywał rozwiązanie problemów
kolonialnych z uwzględnieniem „dobra ludności zainteresowanej” (punkt 5) - był rzecznikiem
systemu mandatowego. Inspirował się projektem gen. Smutsa, który przewidywał system
mandatowy dla terytoriów należących do Rosji, Austro - Węgier i Turcji. Wilson uznał, że z
systemu mandatowego należy wykluczyć terytoria rosyjskie i austro - węgierskie, a włączyć
niemieckie.
23 I 1919 r. Lloyd George opowiedział się za powierzeniem mandatów poszczególnym
państwom pod nadzorem Ligi Narodów, ale z pewnymi wyjątkami: Niemiecka Afryka
Południowo - Zachodnia powinna być zaanektowana przez Unię Afryki Południowej, Nowa
Gwinea - przez Australię, Niemieckie Samoa przez Nową Zelandię. Francja i Włochy były wobec
tych propozycji sceptyczne. Japonia poparła pomysł aneksji terytoriów niemieckich przez dominia
brytyjskie licząc na podobne korzyści dla siebie. (Szantung). Wilson zaprotestował przeciw tym
propozycjom, grożąc opuszczeniem konferencji.
29 I 1919 r. na posiedzeniu Imperialnego Wojennego gabinetu brytyjskiego uzyskano
złagodzenie stanowiska premierów dominiów. Nowe memorandum brytyjskie opracowane przez
Smutsa (podział terytoriów mandatowych na kilka kategorii w zależności od stopnia rozwoju)
zyskało aprobatę Wilsona.
7 V 1919 r. podjęto „nieformalną decyzję” w sprawie takiego podziału w przyszłości, a
zwłaszcza powierzenia mandatów trzeciej kategorii Unii Południowej Afryki, Australii i Nowej
Zelandii.
e) Sprawa odszkodowań wojennych
Odstąpiono od nałożenia kontrybucji. Wyznaczenie reparacji wymagało oszacowania
poniesionych strat. 25 I 1919 r. sesja plenarna konferencji na wniosek Lloyde George’a wybrała
Komisję do spraw Reparacji i Strat. Każde z pięciu wielkich mocarstw delegowało do niej po 3
przedstawicieli, a Belgia, Grecja, Polska, Rumunia i Serbia po dwóch. 21 II 1919 r. USA
zaproponowały, aby kosztów prowadzenia wojny nie wliczać do reparacji. Postanowiono najpierw
sprecyzować rodzaje strat, później uzgodnić metody ich wyceny. Udało się to osiągnąć na
posiedzeniu Komisji Reparacyjnej 7 IV 1919 r.

2. Traktat pokojowy z Niemcami

Podpisany został w Wersalu 28 VI 1919 r. Wchodził w życie natychmiast po ratyfikacji
przez Niemcy oraz przez trzy spośród Głównych mocarstw sprzymierzonych i Stowarzyszonych -
warunek ten spełniony został 10 I 1920 r. traktat składał się z XVI części. Część I - to Pakt Ligi
Narodów, część VI dotyczyła jeńców wojennych, część VII sankcji (mówiono o postawieniu przed
Trybunałem Międzynarodowym byłego cesarza Wilhelma II oraz sądzenia przez trybunały
wojskowe Niemców oskarżonych o dokonanie czynów niezgodnych z prawem i zwyczajami
wojennymi - artykuły te nigdy nie weszły w życie). Część IX dotyczyła postanowień finansowych,
część X - postanowień ekonomicznych, część XI - żeglugi powietrznej, część XII -
umiędzynarodowieniu rzek Łaby, Odry, Niemna, Dunaju (konwencja podpisana później - 23 VII
1921 r. w Paryżu wprowadzała ostateczny Statut Dunaju i utrzymała istnienie Europejskiej Komisji
Dunaju złożonej z przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Rumunii oraz
Międzynarodowej Komisji Dunaju, złożonej z przedstawicieli Austrii, Czechosłowacji, Niemiec,
Węgier, Jugosławii, Bułgarii, Rumunii, wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. W części XII
zagwarantowano też wolny dostęp do Kanału Kilońskiego. Część XIII traktatu zawierała Statut
Międzynarodowej Organizacji pracy, część XIV - „Gwarancje wykonania” traktatu, część XV to
„różne przepisy”. Część XVI - o „gwarancjach wykonania”, mówiła m. in., że ziemie na zachód od
Renu będą okupowane przez wojska sprzymierzonych przez 5 do 15 lat (obszar ten podzielono na 3
strefy - okupacja strefy pierwszej trwać miała 5 lat, drugiej - 10 lat, trzeciej - 15 lat, pod
warunkiem, że traktat będzie ściśle przestrzegany przez Niemcy). Zasadnicze postanowienia
dotyczące Niemiec zawarte był w częściach od III do V włącznie.
a) Decyzje terytorialne (zawarte były w III części Przepisy polityczne europejskie)
 60
Niemcy straciły tylko 1/7 część swych terytoriów:
- Na rzecz Belgii Moresnet, natomiast w powiatach Eupen i Malmedy w ciągu 6 miesięcy odbyć
miał się plebiscyt (przyniósł Belgii sukces).
- Wielkie Księstwo Luksemburg - wyłączono z dniem 1 I 1919 r. z niemieckiego Związku
celnego.
- Posiadłości niemieckie na lewym brzegu Renu w pasie 50 km zostały zdemilitaryzowane
(pogwałcenie tego przez Niemcy traktowane miało być jako akt nieprzyjacielski wobec
Sprzymierzonych).
- Francji oddano kopalnie zagłębia Saary jako cześć należności z tytułu odszkodowań
wojennych; obszar Saary poddany został władzy Ligi Narodów, a po 15 latach miał być
przeprowadzony plebiscyt (obszerny aneks regulował sposób zarządzania zagłębiem w okresie
przejściowym).
- Na rzecz Czechosłowacji - małą część Górnego Śląska (tzw. Kraj Hulczyński).
- Kłajpeda została wyłączona z terytorium Niemiec i oddana pod tymczasową kontrolę
głównych mocarstw, a następnie Ligi Narodów.
- Zapowiadano plebiscyt w Szlezwiku (przeprowadzono go w marcu 1920 r. i włączono do
Danii)
Wiele miejsca poświęcono też przynależności ziem polskich.
b) Sprawy kolonii niemieckich (omówiono w części IV dotyczącej „praw i interesów
Niemiec poza Niemcami)
Niemcy zrzekały się na rzecz Sprzymierzonych i Stowarzyszonych wszelkich praw i tytułów
do posiadłości zamorskich, przywilejów i korzyści wynikających z zawartych traktatów i konwencji
z Chinami (z 7 IX 1901), z Syjamem, z Liberią, z Marokiem (przepisy układu z Algeciras
odnoszące się do Niemiec oraz porozumień francusko - niemieckich z 9 II 1902 r. i z 4 IX 1911 r.),
z Egiptem. Na rzecz Japonii Niemcy zrzekały się prowincji Szantung (przeciw tej decyzji
zaprotestowały Chiny i w rezultacie nie podpisały traktatu wersalskiego).
c) Demilitaryzacja Niemiec (część V - „postanowienia dotyczące wojska, marynarki i
lotnictwa”)
Najpóźniej od 31 III 1920 r. armia niemiecka mogła liczyć nie więcej niż 100 tys. żołnierzy,
łącznie z oficerami (4 tys.). Zniesiono obowiązkową służbę wojskową. Rozwiązano Sztab
Generalny. Twierdze i fortyfikacje lądowe w Niemczech miały być rozbrojone i zburzone;
zburzone miały być urządzenia wojskowe na wyspie Helgoland (wyspa na Morzy Północnym).
Szczegółowo określono dopuszczone rodzaje broni, kaliber armat i rodzaje materiałów wojennych,
określono liczbę i rodzaj okrętów wojennych (personel marynarki wojennej nie mógł przekraczać
15 tys. ludzi), pozbawiono Niemcy lotnictwa wojskowego i morskiego.
Wykonanie wszystkich tych postanowień powierzono kontroli Międzysojuszniczych
Komisji: Wojskowej, Morskiej i Lotniczej, a kosztami ich obarczono Niemcy.
d) Odszkodowania wojenne (sprawy te regulowała część VIII)
Art. 231 obciążał Niemcy i ich sprzymierzeńców odpowiedzialnością „za wszelkie szkody i
straty, poniesione przez rządy Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz przez ich
obywateli na skutek wojny, która została im narzucona”.
Ustalenie wysokości szkód pozostawiono Międzynarodowej Komisji Odszkodowań, która
miała zakończyć pracę do 1 V 1921 r.. Przewidziano spłatę reparacji na 30 lat, a do czasu ustalenia
ich wysokości zobowiązano Niemcy do wypłacenia 20 mld marek w złocie.
3. Gwarancje dla Francji
28 VI 1919 r. zawarte zostały traktaty pomiędzy Francja i Wielka Brytanią oraz
Francja i USA. Oba traktaty składały się z pięciu identycznych artykułów. W przypadku nie
sprowokowanego ataku niemieckiego na Francję USA i Wielka Brytania zobowiązywały się
udzielić Francji natychmiastowej pomocy. Traktaty te wejść miały w życie po ich ratyfikacji.
Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych traktatu francusko - brytyjskiego nastąpiła w Paryżu 20 XI
1920 r. Układ francusko - amerykański nie został ratyfikowany a nawet nie był rozpatrywany przez
Kongres USA.
 61

3. Traktat pokojowy z Austrią (10 IX 1919 r. w Saint-Germain-en-Laye)

W końcu 1918 r. w Austrii były silne tendencje do połączenia się z Niemcami. Na pocz.
1919 r. delegacja austriacka prowadziła rozmowy w Berlinie na temat zjednoczenia z Rzeszą.
Austriackie Zgromadzenie Ustawodawcze 12 III 1919 r. podjęło uchwałę, która aktowi z 12 XI
1918 r., uznającemu Austrię za część Republiki Niemiec, nadawała moc ustawy. Anglia i USA
początkowo odbierały te tendencje z życzliwością. Włochy i Francja były im zdecydowanie
przeciwnie.
W czerwcu 1919 r. Clemenceau wręczył delegacji austriackiej, z premierem Karolem
Rennerem, projekt traktatu pokojowego. Traktat podpisany został 10 IX 1919 r. w Saint-Germain-
en-Laye. Główne postanowienia:
W sprawie niezależności Austrii: Art. 88 mówił, że niepodległość Austrii jest niezbywalna
i tylko Rada Ligi narodów może wyrazić zgodę na zmianę tego stanu rzeczy.
W sprawie terytorium Austrii: Austria traciła następujące obszary:
- Na rzecz Czechosłowacji: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, część Śląska Cieszyńskiego.
- Na rzecz Królestwa SHS - Krainę, większą część Dalmacji, Bosnię i Hercegowinę.
- Na rzecz Rumunii - Bukowinę.
- Na rzecz Włoch - południowy Tyrol, część Dalmacji z Triestem i Istrią.
- Na rzecz polski - Galicję i część Śląska Cieszyńskiego.
Południowa Karyntia podzielona została na dwie strefy - w każdej odbyć miały się
oddzielne plebiscyty - w pierwszej odbył się w październiku 1920 r. i wygrała go Austria, w części
drugiej nie przeprowadzono plebiscytu - w rezultacie i ta cześć pozostała przy Austrii. Istniał tez
spór pomiędzy Austria i Węgrami o Burgenland - plebiscyt przeprowadzony w 1921 r. zadecydował
o jego pozostaniu przy Austrii; tylko okręg Sopronu włączono do Węgier.
W sprawie demilitaryzacji Austrii: Ograniczono armie austriacką do 30 tys. żołnierzy,
zniesiono obowiązek służby wojskowej.
W sprawie reparacji: ich wysokość ustalona miała być do 1 V 1921 r.
W sprawie żeglugi na Dunaju: ostateczny status określony został w konwencji z 23 VII
1921 r. w Paryżu. Powołano Europejska Komisje Dunaju i Międzynarodowa Komisję Dunaju.

4. Traktat z Bułgarią (27 XI 1919 r. w Neuilly-sur-Seine [n(ji sür sen] pod Paryżem)
Bułgaria traciła następujące obszary: na rzecz Królestwa SHS - 6 gmin na zachodniej
granicy. Tracja Zachodnia (dostęp do Morza Egejskiego) miała byc zarządzana przez Komisje
Międzysojuszniczą (w kwietniu 1920 r. Konferencja aliantów oddała w San Remo ją Grecji, co
potwierdził traktat w Sévres i Lozannie z Turcją. Na rzecz Rumunii Bułgaria traciła Dobrudżę
południową.
Postanowienia dotyczące demilitaryzacji: Bułgaria pozbawiona została lotnictwa i floty
wojennej, armia ochotnicza ograniczona została do 20 tys. żołnierzy, zakazano powszechnej służby
wojskowej.

5. Traktat z Węgrami (4 VI 1920 r. w Trianon [trijaną])

W końcu 1918 r. i na początku 1919 r. Czechosłowacja, Rumunia i Królestwo SHS zajęły
zbrojnie tereny, do których zgłaszały pretensję: Słowację, Ruś Zakarpacką, Banat, Bukowinę,
Siedmiogród (większą część królestwa Węgier). Ma początku marca 1919 r. władzę na Węgrzech
przejęła skrajna lewica kierowana przez komunistę Belę Kuna. 21 III 1919 r. proklamowano
Węgierską Republikę Rad. Wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 25 osób
upaństwowiono, własność Kościoła skonfiskowano, utworzono Armię Czerwoną. Do walki z
węgierska rewolucją wystąpiły wojska czeskie, rumuńskie i siły opozycyjnego rządu z Szegedu. 6
VIII 1919 r. wojska rumuńskie opanowały Budapeszt. Węgierska Republika Rad została zniesiona.
Władzę objął Miklos Horthy (1 III 1920).
Traktat w Trianon postanawiał:
- Rumunia uzyskała Siedmiogród i wschodnią część Banatu;
 62
- Królesgtwo SHS - Chorwacja - Slawonia, Wojewodina i zachodni Banat;
- Czechosłowacja - Słowacją i Ruś Zakarpacka;
- Austria - terytorium Burgenlandu;
- Polska - niewielką część Spiszu i Orawy;
- ograniczono węgierskie siły zbrojne do 30 tys.
Traktat w Trianon powodował, że 1/3 Węgrów mieszkała poza granicami swego państwa.

6. Traktat Turcją w Sévres (10 VIII 1920) i konferencja w Lozannie

Zmniejszono państwo tureckie o 3/4 terytorium. Armenia stała się mandatem USA. Grecji
przydzielono Trację Wschodnią z Adrianopolem, a okręg Izmiru oddano pod pięcioletnią okupację
grecką, po czym nastąpić miał plebiscyt. Kurdystan otrzymał status autonomiczny a część Anatolii
uznano za strefę wpływów włoskich i francuskich.
Tymczasem zmieniła się sytuacja wewnętrzna w Turcji. Sułtan pozostawał w Stambule pod
opieką wojsk angielskich, w Ankarze powstał ośrodek władzy na czele z Kemalem Paszą, który
nie uznawał traktatu w Sévres, a którego poparła Rosja sowiecka (w czerwcu i listopadzie 1920 r.
zawarto sojusz o przyjaźni i granicach). W 1921 r. wojska francuskie i włoskie musiały ustąpić z
Cylicji i Adalii. Na początku września 1922 r. cała Anatolia była w rękach Kemala Paszy. Wielkie
Zgromadzenie Narodowe w Ankarze 1 XI 1922 r. zniosło monarchię, a 17 XI sułtan Mehmed VI
na pokładzie brytyjskiego okrętu udał się na Maltę. W październiku 1923 r. Kemal Pasza (Atatürk)
został prezydentem republiki.
11 X 1922 r. zawarto pomiędzy Turcją a wielką Brytanią, Francją i Włochami rozejm. 24
VII 1923 r. podpisano traktat w Lozannie:
- przywrócono suwerenność Turcji nad Anatolią i Tracją Wschodnią;
- zlikwidowano autonomie Kurdystanu i ustalono granicę pomiędzy Armenią turecką i
radziecką;
- Turcja zrzekła się praw do ziem arabskich i uznała wcześniejsze (od 1878 r) akty
międzynarodowe dotyczące Cypru, Trypolitanii, Cyrenajki, wysp Dodekanezu i Egiptu;
- konwencja w sprawie cieśnin - wprowadzono zasadę wolności przejścia i żeglugi w czasie
pokoju i w czasie wojny; ograniczono tę zasadę w sytuacji, gdyby Turcja stała się stroną wojującą;
rejon cieśnin został zdemilitaryzowany a nad realizacją tych postanowień czuwać miała
Międzynarodowa Komisja do spraw Cieśnin.
23 VII 1923 r. delegacja polska podpisała z Turcją traktat przyjaźni. Deklarowano w nim:
„Pokój niezmącony i szczerą wieczną przyjaźń”. Podpisano też dwie konwencje - handlową i
osiedleńczą.
29 X 1923 r. w Ankarze, która pozostała stolicą, proklamowano ustrój republikański. Kemal
Pasza został pierwszym prezydentem, Ismei Pasza zaś premierem.
Granicę z Irakiem ustalił układ trójstronny, brytyjsko-iracko-turecki podpisany w Ankarze 5 VI
1926 r. Turcja musiała zrzec się roszczeń do ropodajnego rejonu Mosulu.

III. Zmiany na Bliskim Wschodzie

Podczas wojny mocarstwa alianckie zawierały różne tajne traktaty, kreślące plany podziału Im-
perium Osmańskiego. Jednym z głównych ośrodków niepodległościowego ruchu arabskiego
kierował szarif Mekki Husajn Ibn Ali, który w 1915 r. kontaktował się wielokrotnie z wysokim
komisarzem Wielkiej Brytanii w Kairze Henrym McMahonem. Inspirował on Arabów do wsparcia
wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie i zgadzał się z planem utworzenia po wojnie
zjednoczonego państwa arabskiego. W korespondencji między Husajnem a McMahonem
zarysowały się wprawdzie różnice w sprawie granic, ale sporne problemy brytyjskiego Adenu,
Kuwejtu, Muskatu oraz Syrii na zachód od Damaszku i Aleppo pozostawiono do późniejszego
rozstrzygnięcia.
5 VI 1916 r. szarif Husajn ogłosił jednostronnie powstanie państwa Hidżaz (Hijaz).
Mocarstwa planowały jednak zupełnie inny podział Turcji. Po tajnych traktatach z Rosją, 12 III
1915 r. i 10 IV 1915 r., oraz traktacie londyńskim z Włochami z 26 IV 1915 r. doszło do
 63
podpisania również tajnego traktatu francusko-brytyjskiego. 26 IV 1916 r. Marc Sykes w imieniu
Anglii i George Ch. Picot w imieniu Francji podpisali porozumienie o przyszłym podziale ziem
między Morzem Śródziemnym a Zatoką Perską na kilka części, które miały znaleźć się pod
bezpośrednią lub pośrednią kontrolą jednego z tych państw. W wyniku nacisków Rosji, aspirującej
do roli strażnika miejsc świętych dla chrześcijan zapisano, że powojenna Palestyna będzie
pozostawać pod zarządem międzynarodowym.
Traktat Sykes-Picot, kiedy został ujawniony, zwiększył narastającą u Arabów nieufność co do
rzeczywistych intencji polityki brytyjskiej na Bliskim Wschodzie.
Na konferencji w San Remo 25 IV 1920 r. Anglicy i Francuzi porozumieli się podzielili
między siebie wpływy na Bliskim Wschodzie.

1. Irak
Stał się królestwem i wprawdzie pozostawał pod polityczną i wojskową kontrolą brytyjską, ale
w sprawach wewnętrznych cieszył się pewną swobodą. Dzięki opiece brytyjskiej Irak wygrał spór
terytorialny z Turcją o rejon Mosulu, gdyż Anglicy w ten sposób zapewnili sobie dostęp do
tamtejszych złóż naftowych.

2. Palestyna
Obszar Palestyny (około 26 tys. km2), leżący na skrzyżowaniu szlaków z Europy, Azji i Afryki,
ważny był nie tylko ze względów strategicznych. Miał on także szczególne znaczenie dla trzech
wielkich religii: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu.
Problem Palestyny nabrał międzynarodowego wymiaru, kiedy w końcu XIX w. pojawił się ruch
syjonistyczny. Powstał on z inicjatywy dziennikarza wiedeńskiego, Teodora Herzla, który
doprowadził do utworzenia Światowej Organizacji Syjonistycznej na zjeździe w Bazylei w
sierpniu 1897 r.
Największy ośrodek ruchu syjonistycznego ukształtował się w Niemczech. W Anglii, gdzie od
drugiej połowy XIX w. istniało już Stowarzyszenie Angielsko-Żydowskie (Anglo-Jewish
Association), działalność syjonistyczna nabrała rozmachu na początku XX w. po osiedleniu się tu
przybyłego z Rosji Chaima Weizmanna (zwolennik powiązania ruchu syjonistycznego z polityką
brytyjską). Inny silny ośrodek syjonistyczny, kierowany przez Eugena Meyera, Nathana Straussa
i Felixa Frankfurtera, powstał w USA.
Głównym celem ruchu syjonistycznego stało się utworzenia państwa żydowskiego. Na początku
XX w. Herzl wystąpił więc z inicjatywą osiedlenia Żydów na Cyprze. Badano możliwości
kolonizacji żydowskiej na półwyspie Synaj. W 1902 r. brytyjski sekretarz do spraw kolonii Joseph
Chamberlain zaproponował osiedlenie Żydów w Afryce Wschodniej, na terenach Ugandy. Ruch
syjonistyczny odrzucił tę propozycję - powróciła idea Palestyny jako siedziby narodu żydowskiego.
W 1917 r. ogłoszono tzw. Deklaracji Balfoura. stanowiło Liderzy brytyjskiego ruchu
syjonistycznego poparli m.in. koncepcję stworzenia z Palestyny strefy buforowej, zabezpieczającej
Kanał Sueski. Minister spraw zagranicznych Anglii, lord Arthur James Balfour skierował 2 XI 1917
r. do lorda Lionela Waltera Rothschilda list, w którym zapewniał o sympatii rządu JKM „dla
aspiracji żydowsko-syjonistycznych” oraz o pełnym poparciu planów ustanowienia w Palestynie
siedziby narodu żydowskiego Balfour pisał, że w niczym nie może to ograniczyć praw istniejących
w Palestynie cywilnych i religijnych wspólnot nieżydowskich.
Dążenia żydowskie do utworzenia własnego państwa kolidowały z aspiracjami arabskimi, co
groziło oczywistym konfliktem. Polityka brytyjska polegająca na popieraniu aspiracji arabskich i
jednoczesnym popieraniu ruchu syjonistycznego miała na celu wygrywani konfliktu arabsko –
żydowskiego. Liczono, że zapewni ona dominacje brytyjską.
3. Transjordania
Drugi syn króla Husajna - Abdallah miał aspiracje objęcia jakiegoś królestwie. Anglicy
oderwali od historycznej Palestyny jej część na wschód od Jordanu w maju 1923 r. Mandat
palestyński został podzielony - oderwana część pod nazwą Transjordania również znalazła się pod
 64
kontrolą brytyjską. Abdallah musiał zadowolić się tytułem emira. Transjordania pozostawała w unii
celnej z Palestyną, a wysoki komisarz brytyjski był mianowany dla obu krajów łącznie.

4. Mandat syryjsko-libański
Rada Ligi Narodów przyznała go w lipcu 1922 r. Francji. Władze francuskie dokonały
okupacji obu krajów wcześniej, zachowując jednak tradycyjny samorząd w Libanie. Bardziej
ograniczony status otrzymała Syria. W ostatniej instancji głos zawsze miał francuski wysoki
komisarz. W ramach Syrii znajdował się autonomiczny okręg Aleksandretty (Iskenderun), o
ludności mieszanej, turecko-arabskiej, wyodrębniony na podstawie układu francusko-tureckiego z
20 X 1921 r., oraz samorządowe okręgi Alawitów i Druzów.

5. Egipt
Nominalnie Egipt był wasalną prowincją Turcji sułtańskiej, od grudnia 1914 r. pod
protektoratem brytyjskim. W czasie I wojny światowej ruch wyzwoleńczy przybrał na sile i mimo
przeszkód ze strony Anglików delegaci egipscy trafili na konferencję pokojową w Paryżu,
domagając się niepodległości. Nie zostali wysłuchani, ale wobec wzrastającego wrzenia w kraju
Anglicy musieli pójść na pewne ustępstwa.
Rozpoczęły się rokowania: Anglicy zastrzegli sobie prawo do kontroli nad rejonem Kanału
Sueskiego i baz wojskowych w reszcie kraju jak też faktyczne jedynowładztwo w Sudanie
(dotychczas nominalnie kondominium brytyjsko-egipskim). Partia Wafd i władca kraju, sułtan
Fuad — musieli się na to zgodzić. 28 II 1922 r. Wielka Brytania zrzekła się protektoratu, a 15 III
1922 r. Fuad, który przybrał teraz tytuł królewski, proklamował niepodległość kraju
Była ona jednak faktycznie silnie ograniczona: obecność wojsk brytyjskich; przedstawiciel
dyplomatyczny Wielkiej Brytanii zachowywał nadal tytuł wysokiego komisarza, podobnie jak w
mandatach typu Palestyna i Transjordania. Egipt mógł jednak wysyłać posłów za granicę i
ministrowie pełnomocni wielu krajów rezydowali w Kairze (będący również królestwem Irak
takich uprawnień nie posiadał).
IV. USA a traktat wersalski. Konferencja waszyngtońska
1. USA a Traktat Wersalski
W Kongresie uformowała się silna opozycja przeciw Paktowi i przygotowywanemu traktatowi.
Już 4 III 1919 r. Henry Cabot Lodge złożył w Senacie rezolucję podpisaną przez 39 senatorów
(więcej niż j1/3 składu), która odrzucała projekt Paktu Ligi. Sprzeciw, polityków republikańskich
budził zwłaszcza art. 10 Paktu i brak wzmianki o doktrynie Monroe (art. 10 mógłby narzucić
Stanom Zjednoczonym zbył daleko idące zobowiązania). Powołano nawet Ligę dla Zachowania
Amerykańskiej Niezależności (League for the Presemation o f American Independence).
Od lipca 1919 r., kiedy Wilson wrócił już na stałe do kraju, nasilił on popularyzację idei Ligi
Narodów, wygłaszając kilkadziesiąt przemówień w różnych miastach i środowiskach w całym
kraju. 19 XI 1919 r. Senat odrzucił jednak traktat wersalski, a w ponownym głosowaniu 20 III
1920 r. zabrakło 7 głosów do uzyskania dwóch trzecich koniecznych do jego ratyfikacji.
Po klęsce demokratycznego kandydata Jamesa Coxa w listopadowych wyboraci prezydenckich,
zwycięzca Warren G. Harding podtrzymał negatywne stanowisk republikanów wobec Ligi i
traktatu wersalskiego.

2. Podpisanie traktatu z Niemcami, Austrią i Węgrami

2 VII 1921 r. obie Izby Kongresu uchwaliły rezolucję o zakończeniu stanu wojny z
Niemcami. Za podstawę prac na traktatem separatystycznym przyjęto rezolucję zgłoszoną przez
Philandera C. Knoxa, która stwierdzała, że „mimo nieratyfikowania Traktatu wersalskiego USA
zachowują wszelkie wynikające z tego dokumentu prawa, przywileje i korzyści”.
Traktat pokojowy z Niemcami USA podpisały 25 VIII 1921 r. Art. 2 powoływał się na
części V, VI, VIII, IX – XII oraz XIV – XV traktatu wersalskiego jako uzasadnienie praw USA
wobec Niemiec. Został on ratyfikowany przez Kongres USA 18 października. Tegoż dnia Senat
ratyfikował podpisane w sierpniu bilateralne traktaty zawarte przez USA z Austrią i Węgrami.
 65

3. Konferencja waszyngtońska ( rozpoczęła się 12 XI 1921 r.)

Poza gospodarzami w konferencji uczestniczyły: Anglia, Francja, Japonia, Włochy, Belgia,
Holandia, Portugalia i Chiny. Nie zaproszono Rosji Radzieckiej i Republiki Dalekiego Wschodu -
buforowego państwa opanowanego przez bolszewików. Obrady toczyły się pod przewodnictwem
sekretarza stanu USA Charlesa Eyansa Hughesa, który już w przemówieniu inauguracyjnym
przedstawił radykalny plan zniszczenia kilkudziesięciu okrętów wojennych poszczególnych państw.
Propozycje Hughesa zyskały wielki rozgłos w świecie i poparcie opinii publicznej.
Traktat czterech mocarstw (13 XII 1921 r.):
Dyplomacji amerykańskiej chodziło przede wszystkim o zrównanie swych sił morskich z
Wielką Brytanią i zahamowanie niebezpiecznego wzrostu floty japońskiej. Anglia była w tym
czasie była zadłużona w USA na sumę 4,7 mld dolarów i zabiegała o poparcie amerykańskie dla
swej polityki europejskiej. Sojuszu z Japonią - po wyeliminowaniu Niemiec i Rosji z rywalizacji
dalekowschodniej stawał się dla Anglików coraz bardzie uciążliwy. Anglia i Japonia zgodziły się
więc, aby kończący swoją ważność układ dwustronny (przedłużono go w 1911 r. na 10 lat)zastąpić
układem trójstronnym z udziałem USA. Hughes zaproponował jednak, aby do porozumienia
włączyć także Francję, której poparcie wzmacniałoby pozycję USA. Traktat tych czterech
mocarstw został podpisany 13 XII 1921 r.: Sygnatariusze, zobowiązali się do utrzymania pokoju na
Dalekim Wschodzie;
 postanowili szanować wzajemnie swoje prawa do posiadłości wyspiarskich w regionie
Pacyfiku;
 wszelkie ewentualne kontrowersje dotyczące posiadłości na Pacyfiku poddawać mieli
rozpatrzeniu wspólnej, czterostronnej konferencji;
 zobowiązano się konsultować się wzajemnie w wypadku zagrożenia swoich praw w
regionie przez inne, nie należące do traktatu państwa;
 znoszono dotychczasowy brytyjsko-japoński układ sojuszniczy.
Traktat nie zawierał żadnych zobowiązań w sprawie wzajemnej pomocy wojskowej czy udziału
w militarnych akcjach zbiorowych. Miał być ważny przez 10 lat, z możliwością dalszego
przedłużenia. Wielkiej Brytanii pozwalał na uwolnienie się od kłopotliwego już dwustronnego
sojuszu z Japonią, Japonii dawał szansę na wyjście honorowe, gdyż nie skazywał jej na izolację,
Francję dopuszczał do „koncernu” mocarstw na Dalekim Wschodzie. Największy sukces odniosły
jednak USA, które zlikwidowały zagrożenie wynikające z traktatu japońsko - brytyjskiego. Traktat
pomimo obaw lobby izolacjonistycznego został ratyfikowany przez Senat USA.
Traktat pięciu państw (USA, Anglia, Japonia, Francja, Włochy) – 6 II 1922 r.:
Stanowiska mocarstw w kwestii rozbrojenia:
USA - chciały, aby na każde trzy okręty wojenne Japonii przypadało po pięć jednostek USA i
Anglii.
Japonia - uważała, że stosunek ten powinien wyglądać 10:10:7.
Francja - po pewnych oporach zgodziła się z propozycjami amerykańskimi.
Podpisany traktat ustalał pułap posiadanych okrętów wojennych i krążowników wedle reguły
5:5:3:1,75:1,75. Tonaż okrętów USA i Wielkiej Brytanii miał wynosić po 525 tys. Ton, Japonii –
315 tys. Ton, Francji i Włoch po 175 tys. ton. USA i Wielka Brytania miały posiadać lotniskowce o
łącznym tonażu po 135 tys. ton, Japonia – 81 tys. ton, a Francja i Włochy – po 60 tys. ton.
Odchodziła w przeszłość stara imperialna zasada, że siły morskie Wielkiej Brytanii muszą być
równe flocie dwóch najsilniejszych po niej państw morskich.
Traktat o ograniczeniach zbrojeń morskich miał obowiązywać do 31 grudnia 1936 r.
Traktat dziewięciu państw (uczestniczących w konferencji) – 6 II 1922 r.:
Dotyczył on problemu Chin. Delegacja Chin przedstawiła w Waszyngtonie obszerny, 10-
pynktowy plan wzmocnienia suwerenności swojego państwa i wyeliminowania zapisów
poprzednich umów z mocarstwami. Mocarstwa zachodnie, deklarując werbalnie poparcie dla
sprawy niezależności Chin, w gruncie rzeczy dążyły do wyeliminowania specjalnych stosunków
 66
Japonii w Chinach. Miało temu służyć traktatowe potwierdzenie doktryny „otwartych drzwi”, na
czym zależało szczególnie USA (doktryna Hay’a z 1899 r.).
Postanowienia traktatu:
 Art. 1: mocarstwa zobowiązują się: „Szanować suwerenność i niezależność jak również
integralność terytorialna i administracyjną Chin (...). Użyć swych wpływów, żeby na całym
terytorium Chin wprowadzić faktycznie i stosować zasadę równości szans dla handlu i przemysłu
wszystkich państw”;
 mocarstwa umawiały się, że nie będą uczestniczyć w żądnym traktacie
międzynarodowym, który byłby sprzeczny z tymi zasadami;
 Art. 3 - szczegółowo ją interpretował zasadę „otwartych drzwi”; Chiny natomiast
zobowiązano do kierowania się „zasadami „wyłożonymi w powyższych postanowieniach przy
załatwianiu żądań, praw i przywilejów gospodarczych, pochodzących od rządów albo obywateli
wszelkich krajów obcych, będących, czy nie będących stronami w niniejszym traktacie”.
W wyniku „traktatu dziewięciu” USA uzyskały więc oficjalne usankcjonowanie doktryny Hay’a
i równy dostęp do całego rynku chińskiego.
Traktat japońsko – chiński (4 II 1922 r. ):
Postanowienia:
 Japonia uznaje pełną suwerenność Chin nad Szantungiem i w ciągu 6 miesięcy wycofa
swe siły z tego obszaru;
Japonia zachowała jednak nadal wpływy ekonomiczne i polityczne w Szantungu- uzgodniono,
że Chiny wypłacą Japonii odszkodowanie w wysokości 32 mln jenów w ciągu 15 lat, a do tego
czasu Japończycy będą zajmować wiele ważnych stanowisk w Szantungu (wydobywanie węgla i
rud żelaza, funkcjonowanie kolei i portów w Szantungu miało odbywać się przy znacznym
współudziale Japonii).

Wykład XI:
Liga Narodów

1. Statut Ligi Narodów

25 I 1919 r. podczas konferencji pokojowej uchwalono, że statut Ligi Narodów zostanie
włączony do tekstów wszystkich przygotowywanych traktatów pokojowych. Został on
zredagowany przez Francuza - Leona Bourgeois i Anglika - Cecila Hursta. 28 IV 1919 r.
zatwierdzono projekt statutu i powołano Erica Drummonda (wyższy urzędnik w Foregin Office)
na pierwszego sekretarza generalnego Ligi, zakładając, że pierwsze zgromadzenie Ligi wybór ten
zatwierdzi (Drummond pozostał na tym stanowisku do 1932 r.).
Pakt Ligi Narodów zawierał 26 artykułów. Rozpoczynał się stwierdzeniem, że sygnatariusze
paktu pragną zobowiązać się do nieuciekania się do wojny, będą utrzymywać ze sobą poprawne
stosunki oparte na prawie międzynarodowym. Kolejne artykuły mówiły o członkach Ligi, jej
organizacji, funkcjonowaniu, siedzibie (została nią Genewa), zobowiązaniu członków do
ograniczenia zbrojeń.
Najważniejsze postanowienia zawarte w pakcie:
Art. 10: „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej
napaści zewnętrznej całość terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków Ligi.
W razie napaści, jej groźby lub niebezpieczeństwa Rada Ligi wskaże środki, jak zapewnić
wykonanie niniejszego zobowiązania.”
Art. 11: „1. Oświadcza się wyraźnie, że wszelka wojna lub groźba wojny, niezależnie od tego,
czy dotyka bezpośrednio jednego z członków Ligi, czy też nie dotyka, interesuje całą Ligę i że Liga
winna przedsięwziąć wszelkie środki mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami. W
takim wypadku Sekretariat Generalny na żądanie któregokolwiek członka Ligi zwoła niezwłocznie
Radę.
2. Oświadcza się poza tym, że każdy członek Ligi ma prawo w przyjacielski sposób zwrócić
uwagę Zgromadzenia lub Rady na każdą okoliczność, może wpłynąć na stosunki międzynarodowe i
 67
która grozi w następstwie zakłóceniem pokoju lub dobrego porozumienia między narodami, od
którego zalezy pokój.”
Art. 12 - 15: Spory między członkami Ligi winny być rozpatrywane przez jej radę, albo
kierowane do rozstrzygnięcia do Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (w siedzibą
w Hadze). Spory te mogły być także przedkładanie Zgromadzeniu Ogólnemu Ligi.
Art. 16: „1. Jeżeli jeden z członków Ligi ucieka się do wojny wbrew zobowiązaniom przyjętym
w art. 12, 13 lub 15, uważany będzie ipso facto za dopuszczającego się aktu wojennego przeciwko
wszystkim członkom Ligi. Ci zobowiązują się ,zerwać z nim natychmiast wszystkie stosunki
handlowe i finansowe, zakazać wszelkich stosunków między swymi obywatelami a obywatelami
państwa, które złamało pakt [...].
2. W podobnym wypadku obowiązkiem rady Ligi będzie zalecić poszczególnym
zainteresowanym rządom: z jakim kontyngentem sił wojskowych, morskich i lotniczych każdy z
członków Ligi ma współdziałać w siłach zbrojnych przeznaczonych do tego, aby wymusić
poszanowanie zobowiązań Ligi.
3. Członkowie Ligi zgadzają się nadto udzielić sobie wzajemnie poparcia w przeprowadzeniu
zarządzeń gospodarczych i finansowych, które będą przedsiębrane. Na mocy niniejszego artykułu,
aby możliwie zmniejszyć wynikające z tych zarządzeń straty i niedogodności. Również wspierać
się będą wzajemnie w oporze przeciw specjalnym środkom, jakie wobec jednego z nich stosować
będzie państwo, które złamało pakt. Wreszcie poczynią niezbędne zarządzenia by ułatwić przejście
przez swe terytoria wojskom każdego członka Ligi biorącego udział we wspólnej akcji mającej na
celu zapenienie poszanowania zobowiązań Ligi.
4. Każdy członek Ligi, który stał się winnym złamania jednego z zobowiązań wynikających z
tego paktu, może być wykluczony z Ligi. Wykluczenie będzie orzeczone w głosowaniu wszystkich
pozostałych członków Ligi reprezentowanych w Radzie.”
Art. 19: „Zgromadzenie może od czasu do czasu wzywać członków Ligi, aby przystąpili do
ponownego zbadania traktatów, które nie dają się już stosować oraz położenia międzynarodowego,
którego dalsze trwanie mogłoby zagrozić pokojowi świata”. Artykuł ten otwierał drogę do rewizji
traktatów pokojowych.
Art. 20: Przewidywano anulowanie układów zawartych poprzednio przez członków Ligi a
niezgodnych z postanowieniami jej statutu.
Art. 21: Doktryny Monroe nie uznaje się za sprzeczna z paktem Ligi.
Art. 22: Byłe kolonie niemieckie i odebrane Turcji obszary arabskie określono jako terytoria
mandatowe (mandaty podzielono na trzy grupy: A, B, C - dla których przewidziano różne formy
zarządzania). Państwo sprawujące mandat miało co roku przedstawić radzie Ligi sprawozdanie.
Pakt nakładał obowiązek zarejestrowania w Sekretariacie Ligi wszelkich umów
międzynarodowych zawieranych przez jej członków, pod rygorem nieważności umów
niezarejestrowanych.
Ostatnie artykuły Paktu mówiły o prawach socjalnych, opiece zdrowotnej (m. in. o współpracy
z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem).
Aneks do paktu wyliczał 32 państwa nazwane „członkami pierwotnymi” (tj. założycielami
Ligi), wymieniał 13 innych państw (zachowały neutralność podczas wojny, a teraz miały być
zaproszone do Ligi). Pominięto milczeniem państwa zwyciężone i Rosje.

2. Struktura organizacyjna Ligi

a) Zgromadzenie Ogólne
Miało zbierać się raz w roku (istniała możliwość zwoływania posiedzeń nadzwyczajnych).
Każde państwo mogło wysłać na Zgromadzenie 3 delegatów, ale dysponujących łącznie jednym
głosem.
b) Rada Ligi
Składała się z:
 68
- członków stałych (USA, Wielka Brytania, Francja, Japonia, Włochy, przy czym USA nie
weszły do Ligi, a tym samy i do Rady, która obradowała w składzie ośmiu członków - wliczając w
to członków niestałych);
- członków wybieranych na okres 3 lat przez Zgromadzenie (w 1920 r. przewidziano w
radzie 9 miejsc - 5 dla członków stałych i 4 dla członków niestałych, a miały nimi być - Belgia,
Grecja, Hiszpania, Brazylia).
Rada miała zbierać się przynajmniej raz w roku (później ustalono, że zbiera się dwa razy w
roku - wiosna i jesienią, równolegle ze Zgromadzeniem zwoływanym we wrześniu). Dochodziło też
do nadzwyczajnych zebrań rady zwoływanych przez jednego z jej członków. Rada stała się, dzięki
posiadaniu przez mocarstwa stałej pozycji, instrumentem ich polityki.
c) Sekretarz generalny
Pierwszym sekretarzem generalnym był Eric Drummond. Fakt wpływów mocarstw w
Radzie i sprawowanie przez Dummonda funkcji sekretarza decydował o pozycji mocarstw,
dyktujących swoja wolę innym państwom.
d) Członkowie
Według paktu ich liczba wynosiła 32. Faktycznie do Ligi nie przystąpiły USA, Ekwador i
Hidżaz, a ponieważ 10 I 1920 r. nie wszystkie z pozostałych 29 państw ratyfikowało traktat
wersalski pierwotnie liczba członków wynosiła 20. Do końca 1920 r. liczba ta wzrosła do 40, a w
1926 r. wynosiła 56.
Od samego początku decydujące znaczenie miała Wielka Brytania, która wprowadziła do
Ligi wszystkie swoje dominia (Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki,
Wolne Państwo Irlandzkie - utworzone jako dominium w 1923 r.) oraz Indie (nie posiadały statusu
dominium), dzięki czemu posiadała 7 głosów. Liczba głosów państw europejskich w 1924 r. była
równa liczbie głosów państw latynoskich.
W 1920 r. zdecydowano się przyjąć do Ligi dawnych wrogów - Austrie i Bułgarię, a w 1922
r. - Węgry. Na przyjęcie Niemiec (które stawiały warunek - stałe miejsce w radzie Ligi) nie
zgadzała się Francja. Nie zaproszono też do Ligi RSFRR.
e) Sekretariat Ligi
zorganizowany został przez Dummonda. Najwyższe funkcje powierzono przedstawicielom
mocarstw zachodnich. Wśród pracowników Sekretariatu znajdowali się: Paul Mantoux (Francuz),
Bernardo Attolico (Włoch), Frank Walters (Anglik, późniejszy historyk Ligi)

3. Rada Ligi Narodów

16 I 1920 r. Wilson zwołał do Paryża pierwsze zebranie Rady Ligi. Przewodniczącym
tego zebrania został Leon Boureois, a udział wzięli lord Curzon (były minister spraw
zagranicznych Wielkiej Brytanii), Paul Hymans (dyplomata belgijski i wieloletni premier). W tym
samym 1920 r. odbyło się jeszcze dziesięć zebrań Rady. Rada zajmowała się następującymi
problemami:
a) Plebiscyt w powiatach Eupen i Malmédy, które przypadły Belgii.
b) Spór pomiędzy Szwecją i Finlandia o Wyspy Alandzkie (przypadły Finlandii).
c) Spór pomiędzy Chile i Boliwią o zwrot zagarniętych w XIX w. przez Chile obszarów
(spór ten nie został rozstrzygnięty).
d) Skarga Persji (Iranu) przeciw RFSRR w sprawie portu Enzeli.
e) Sprawa zagrożenia Armenii przez Turcję.
f) Sprawa Zagłębia Saary.
g) Sprawa utworzenia Stałego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze.
h) Opracowanie zasad ochrony mniejszości narodowych.
i) Sprawa neutralności Szwajcarii, która zgłosiła akces do Ligi, ale odmówiła udziału w
ewentualnej akcji zbrojnej wynikającej z paktu.
j) Przygotowanie do obrad Zgromadzenia Ogólnego (miały odbyć się w Genewie (wówczas
135 tys. miasteczku)
 69
Nie został uregulowany podział kompetencji pomiędzy rada Ligi a Konferencja
Ambasadorów. Konferencja składała się z akredytowanych w Paryżu ambasadorów wielkiej
Brytanii, Włoch, Japonii, USA (w charakterze obserwatora), pod przewodnictwem francuskiego
ministra spraw zagranicznych. Konferencja przypisywała sobie prawo do podejmowania
ostatecznych decyzji w sprawach związanych z traktatami pokojowymi, a Radzie Ligi
przekazywano czasami sprawy mniej ważne, ignorując jej faktycznie nadrzędny charakter wobec
wejścia w życie paktu Ligi. Nie doszło jednak do żadnej uchwały, która przekazałyby Radzie Ligi
upragnienia byłej Rady Najwyższej, a na tej podstawie Konferencja Ambasadorów opierała swoją
działalność. Było to też wygodniejsze dla mocarstw, które w ten sposób posiadały prawo
podejmowania decyzji, bez konieczności konsultacji w gronie Rady Ligi.
Przykładem działalności Konferencji ambasadorów jest sprawa Wolnego Miasta Gdańska.
Konferencja ambasadorów mianowała swojego przedstawiciela w Gdańsku, który po wejściu w
życie 15 XI 1920 r. konstytucji Wolnego Miasta stał się z kolei wysokim komisarzem Ligi
Narodów (był nim niechętny Polsce Anglik - sir Reginald Tower) i wówczas dopiero Liga
narodów objęła formalnie protektorat nad Gdańskiem. Rada Ligi opracowała niektóre normy
określające stosunki polsko - gdańskie, ale decyzje podejmowała nadal Konferencja Ambasadorów,
która zmusiła Polskę do rezygnacji ze słusznych postulatów przy zawieraniu konwencji polsko -
gdańskiej 9 XI 1920 r.

4. Obrady pierwszego Zgromadzenia Ogólnego

Obrady rozpoczęły się 18 XII 1920 r. i trwały 5 tygodni. Przewodniczył im Hymans.
Zgromadzenie aprobowało dotychczasowe decyzje Rady i czynności Sekretariatu, zajęło się
sprawami: sytuacja ekonomiczną, projektem ograniczenia zbrojeń, położenie krajów podległych
zarządowi mandatowemu, utworzenie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej,
powołanie licznych komisji do poszczególnych kwestii rzeczowych.
W Genewie oczekiwano delegacji 42 państw. Zgromadzenie przyjęło Austrię, Finlandię,
Kostarykę, Luksemburg, a pod koniec sesji Bułgarie i Austrię. Odrzucono natomiast wnioski
delegacji nie posiadających pełnomocnictw, gdyż wysłane zostały przez rządy już nie istniejące:
Ukrainy, Gruzji, Armenii, gdzie wprowadzono panowanie sowietów. Francja kategorycznie
sprzeciwiła się debacie nad przyjęciem do Ligi Niemców.
Dokonano wyboru czterech niestałych członków Rady. Zostali nimi ponownie: Belgia,
Brazylia, Hiszpania, a miejsce Grecji zajęły Chiny (wydarzenia wewnętrzne w Grecji wzbudzały
w tym państwie nastroje niechęci wobec mocarstw zachodnich).
Utworzono Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, a do podpisania rezolucji w
jego sprawie zaproszono także państwa nie będące jeszcze członkami Ligi, a wśród nich - Niemcy.
Trybunał składać miał się z 15 sędziów, wybieranych na okres 9 lat. Po raz pierwszy zebrał się 22 I
1922 r.

5. Działalność Ligi Narodów w latach 1921 - 1924

a) Rok 1921
W roku tym Rada Ligi obradowała czterokrotnie: w lutym, czerwcu, sierpniu i listopadzie
(na przemian w Paryżu i Genewie). Zgromadzenie Ogólne odbyło się w dniach 5 IX - 5 X 1921 pod
przewodnictwem Holendra Van Karnebeeka. Na Zgromadzeniu tym przyjęto nowych członków
Ligi: Litwę, Łotwę, Estonię.
Rada zajmowała się następującymi kwestiami:
- Konflikt szwedzko - fiński o Wyspy Alandzkie: 24 VI 1921 przyznano je Finlandii z
zastrzeżeniem udzielenia ludności szwedzkiej szerokiej autonomii (20 X 1921 zawarto układ
wielostronny, m. in. z udziałem Polski, o demilitaryzacji tego archipelagu).
- Granica polsko - niemiecka po plebiscycie i III powstaniu śląskim.
b) Rok 1922
 70
W roku tym rada zbierała się siedmiokrotnie (głównie w Genewie, raz w Paryżu i raz w
Londynie). Na trzecim Zgromadzeniu Ogólnym (wrzesień 1922 r) przyjęto do Ligi Węgry, a skład
Rady poszerzono o nowych członków niestałych: Szwecję i Urugwaj.
Liga zajmowała się następującymi problemami:
- Konflikt fińsko - sowiecki o wschodnia Karelię (ze względu nieuznawanie Ligi przez
sowietów nie został rozstrzygnięty).
- Polubowne załatwienie sporu pomiędzy Węgrami a Austrią o Burgenland (zawarto
pomiędzy tymi państwami, przy pośrednictwie Włoch, układ w Wenecji 13 X 1922 r.).
- Doprowadzono do podpisania w Genewie 4 X 1922 r. protokołu dotyczącego uzdrowienia
finansów Austrii: Zgromadzenie opowiedziało się za udzieleniem przez prywatne banki kredytu w
wysokości 130 mln dolarów, Liga wyznaczyła komisarza nadzoru nad budżetem Austrii, która
złożyła zapewnienie, że nie zrzeknie się swej samodzielności (po 3 latach kontrola Ligi nad
gospodarską Austrii została zakończona).
W 1922 r. pojawiły się symptomy nieskuteczności Ligi jako platformy rozwiązywania
problemów międzynarodowych:
- Konferencje międzynarodowe w Waszyngtonie (w sprawie zbrojeń morskich i Dalekiego
Wschodu), w Cannes i w Genui (w sprawach gospodarczych Europy) - ich uczestnicy nie liczyli się
z istnieniem Ligi Narodów.
- Liga nie potrafiła wpłynąć na przebieg i zakończenie toczącej się do jesieni 1922 r. wojny
grecko - tureckiej.
c) Rok 1923
W tym roku odbyło się 5 posiedzeń Rady Ligi: trzy w genewie i dwa w Paryżu
(przwodniczyli im - Francuz - były premier R. Vivani, Anglik - Edward Wood, znany później jako
lord Halifax oraz Włoch - A. Salandra i Japończyk K. Ishii - były ambasador w Paryżu).
Główne problemy, przed którymi stanęła Rada Ligi:
- Spór graniczny węgiersko - czechosłowacki.
- Spór graniczny czechosłowacko - polski o Jaworzynę Spiską (Rada przekazała go
Konferencji Ambasadorów, która 26 III 1924 r. wydała decyzje niepomyślna dla Polski).
- Połączony z lokalna akcja zbrojna spór włosko - grecki: Grecja wniosła do rady Ligi
skargę przeciw Włochom. Przewodniczący Rady - Ishii - przekazał go Konferencji Ambasadorów
(aczkolwiek kwestia ta należała bezspornie do kompetencji Rady). Grecje skazano na zapłacenie
Włochom odszkodowania oraz upokarzająca formę przeprosin.
- Sprawa Kłajpedy: Rada przedłożyła Konferencji Ambasadorów wniosek załatwienia
konfliktu. Konferencja przekazała Kłajpedę Litwie z zastrzeżeniem rozległej autonomii (ostateczna
decyzja zapadła w 1924 r.).
Działalność Zgromadzenia Ogólnego (przewodniczył mu Kubańczyk - de la Torriende y
Pedraz):
- Przyjęcie nowych członków: Wolne Państwo Irlandzkie (dominium brytyjskie), Etiopia.
- Powołano Tymczasowa Komisję Mieszaną, która przygotowała projekt układu o pomocy
wzajemnej, mający zapewnić państwu, które dokona redukcji zbrojeń, a zostało zaatakowane,
natychmiastowej pomocy pozostałych sygnatariuszy (rzecznikiem tej sprawy, bez upoważnienia
rządu i dominiów był przewodniczący delegacji brytyjskiej - lord Robert Cecil). Za układem
opowiedziało się tylko kilkanaście państw (w tym Francja, Polska, Czechosłowacja). Ostatecznie
projekt upadł.
d) Rok 1924
W roku tym odbyło się 5 posiedzeń Rady. Głównym problemem, którym zajmowała się
Liga była pomoc udzielona Węgrom (na podobnych zasadach jak pomoc udzielona Austrii). Węgry
uzyskały kredyt wysokości 60 mln dolarów (w 1927 r. na Węgrzech wprowadzono ustabilizowaną
walutę).
Obrady piątego Zgromadzenia Ogólnego (przewodniczył im szef delegacji szwajcarskiej -
Giuseppe Motta):
Przyjęto nowego członka Ligi - Republikę Dominikańską.
 71
Uchwalono tzw. „protokół genewski”. Jego genezą była idea, aby artykuły paktu Ligi,
które potępiały wojnę, lepiej sprecyzować i ogłosić w formie nowego wielostronnego układu
międzynarodowego, dostępnego także dla państw nie będących członkami Ligi. W obradach
Zgromadzenia uczestniczyli: premier brytyjski - Ramsay MacDonald, premier francuski - Édouard
Herriot oraz były wielokrotny szef rządu - Aristide Briand11. Znaczną rolę w opracowaniu
„protokołu genewskiego” odegrali reprezentant Czechosłowacji Beneš i grecki prawnik - Politis.
Poparli oni projekt układu, który bezwarunkowo wykluczał wojnę, a nakładał obowiązkowe
rozjemstwo w sporach oraz gwarantował solidarne występowanie przeciw ewentualnemu
agresorowi.. Zapowiadano powszechną redukcję zbrojeń, czym miała się zająć specjalna
konferencja rozbrojeniowa w 1925 r. Tekst protokołu („Protokół w sprawie pokojowego
rozstrzygania sporów międzynarodowych”) składał się z 21 artykułów. Zgromadzenie aprobowało
go 2 X 1924 r. Niektóre państwa, w tym Polska i Francja, bezzwłocznie go podpisały. Większość
państw oświadczyła, że zaczekać muszą na decyzje swoich rządów (Wielka Brytania, Włochy,
Japonia). Rząd MacDonalda wkrótce upadł, a nowy, konserwatywny gabinet Baldwina [bo:lduyn]
odmówił podpisania dokumentu. Nie podpisały go Włochy i Japonia.

Wykład XII:
Stosunki dyplomatyczne w Europie w latach 1920 – 1933
(pozycja międzynarodowa Niemiec i problemy bezpieczeństwa)

I. Od Genui do Rapallo - wzmocnienie pozycji międzynarodowej Niemiec i ZSRR

1. Sprawa reparacji wojennych
Traktat wersalski nie określał ściśle kwoty reparacji i tryby spłaty. W uzyskaniu
odszkodowań zainteresowani byli: Francja, Belgia, Wielka Brytania, Włochy. Francja domagała się
największego udziału w reparacjach, rząd brytyjski był temu przeciwny, nie chcąc nadmiernego
osłabienia Niemiec i wzmocnienia Francji. Problem reparacji był tematem następujących
konferencji: w San Remo (kwiecień 1920 r.), w Spa (lipiec 1920 r.), w Paryżu (w styczniu 1921
r.), w Londynie (w lutym i kwietniu 1921 r.). Podczas tych konferencji przewijała się sprawa
rosyjska - chodziło o odzyskanie długów zaciągniętych przez Rosje carską i Rząd Tymczasowy. Na
kolejnej konferencji - w Cannes (1922 r.), zapadła decyzja o zwołaniu konferencji z udziałem Rosji
sowieckiej. Tymczasem Rosja nawiązała już stosunki gospodarcze z niektórymi państwami: w
1921 r. z Wielką Brytanią, w Niemcami i Włochami. Dawało to Francuzom wiele do myślenia.
Od Niemiec Francuzi początkowo żądali 230 mln marek w złocie; na pocz. 1921 r.
zredukowali swe roszczenia do 132 mln marek, z czego dla Francji - 52%, Wielkie Brytanii - 22%,
Włoch - 10%, Belgii - 8%, a reszta tej sumy przypadłaby innym państwom. Niemcy miały płacić 2
mln co rok, dodając do tego 20% wartości swojego eksportu. Strona niemiecka stosowała bierny
opór, powołując się na trudna sytuacje ekonomiczną kraju. Z kwoty już poprzednio zaakceptowanej
(w art. 235 traktatu wersalskiego) 20 mln marek w złocie, płatnej do wiosny 1921 r. zapłacono
mniej niż połowę. Francuzi okupowali wiosną 1921 r. trzy miasta po prawym brzegu Renu.
Francuzi chcieli rozszerzyć obszar okupowany w Niemczech przez zajęcie całego zagłębia Ruhry.
Gdy po upadku gabinetu Brianda (był skłonny do kompromisu) w styczniu 1922 r. premierem
został Raymond Poincaré, zastosowano wobec Niemiec politykę dalszych nacisków. Lloyd
George zaproponował wówczas Francji gwarancje przeciw ewentualnej agresji niemieckiej (nie
obejmować ona miała wschodnich sojuszników Francji). Poincaré odrzucił jednak tę propozycję).
Do projektu tego niechętnie też odniosła się Belgia, która wolałaby trójsojusz: angielsko - francusko
- belgijski, podczas gdy Anglicy chcieliby widzieć Belgię neutralną jak w 1914 r.
2. Konferencja genuańska
Obradowała w dniach 10 IV - 19 V 1922 r. Uczestniczyły delegacje 29 państw europejskich
(w tym delegacja sowiecka) i 5 dominiów brytyjskich. Nie uczestniczyły USA. Rosję reprezentował
Cziczerin, Polskę - Konstanty Skirmunt i Gabriel Narutowicz, Anglię - Lloyd George.
11
Związany z lewicą. W 1904 r. założył razem z Jeanem Jaurésem dziennik „L’Humanité”.
Pracował w komisji przygoptowującej w 1905 r. projekt rozdziału Kościoła od państwa
 72
Niemiecki minister spraw zagranicznych Rathenau zastanawiał się - o ile Niemcy zapragną
zapewnić sobie miejsce na rynku rosyjskim - konferencja nie zechce zastosować względem nich
artykułu 116 traktatu wersalskiego, który rezerwował Rosji prawo żądania reparacji od Niemiec.
Rathenau znal zapewne treść artykułu Radka jaki ukazał się 27 XII 1921 r. w „Prawdzie”, w
którym nadmieniono, że Rosja mogłaby przyłączyć się do traktatu wersalskiego, a co za tym idzie,
mogłaby wymagać od Niemiec reparacji.
W drodze do Genui Cziczerin zatrzymał się w Berlinie. Przyjęty został przez kanclerza Wirtha
oraz Rathenau. Przyjęcie było serdeczne ale dano delegatom sowieckim odczuć tez pewna rezerwę
- Rathenau nie krył swej orientacji prozachodniej. Nazajutrz delegaci sowieccy przyjęci zostali
przez przemysłowca Feliksa Deutscha (następca Rathenau na stanowisku naczelnego dyrektora
potężnego trustu elektrycznego). Deutsch podkreślił ogromną rolę jaką spełnić maja Niemcy w
tworzeniu międzynarodowego konsorcjum dla odbudowy ekonomicznej Europy Wschodniej, którą
projektowały w Cannes mocarstwa. Niemcy zagrali tę scenę umyślnie - aby onieśmielić delegatów
sowieckich. Podczas drugiego spotkania Deutsch oświadczył, że Niemcy gotowe są wyrzec się
wszelkich odszkodowań ze strony Rosji (wynikających z traktatu brzeskiego) w zamian za zawarcie
układu ekonomicznego między Rosja a Niemcami, dającego uprzywilejowane warunki tym
ostatnim. Delegaci rosyjscy wiedzieli, że jeśli nie dojdzie do układu z państwami zachodnimi, będą
mogli pertraktować z Niemcami.
Konferencja podzieliła się na 4 komisje: polityczną, finansową, ekonomiczną i
transportową. Dominowały tematy ekonomiczne (trudna sytuacja gospodarcza wielu państw). Na
plan pierwszy wysunęły się zobowiązania finansowe Rosji sowieckiej (Rosja przeciwstawiła się
tym żądaniom argumentując to stratami poniesionymi wskutek interwencji kontrrewolucyjnej.
Roszczenia Zachodu dochodziły do 18 - 19 mld rubli, pretensje sowietów przekraczały tę sumę
ponad dwukrotnie.
Okazało się tymczasem, że decydujące znaczenie dla losów konferencji miała działalność
obserwatora konferencji z ramienia USA - ambasadora USA w Rzymie, Child’a, aczkolwiek USA
nie brały udziału w samej konferencji. Zadaniem Child’a była obrona interesów amerykańskich, a
zwłaszcza interesów Standart Oil. W 1920 r. John D. Rockefeller odkupił od Emanuela Nobla
szyby naftowe na Kaukazie, stanowiące 40% ogółu rosyjskiego przemysłu naftowego. Standart
Oil nie udało się nigdy wejść w posiadanie zakupionych koncesji. W tym czasie Royal Dutch Shell
kierowana przez Henryka Deterdinga zabiegała również o ugruntowanie swych interesów w
Rosji. Przed wojna Deterding odkupił udziały, jakie Rotschildowie posiadali w nafcie rosyjskiej.
Dederding starał się teraz odzyskać swój majątek. Wcześniej podtrzymywał operacje aliantów na
Kaukazie, potem wyprawy Kołczaka i Wrangla, a po ich upadku postanowił posłużyć się
konferencją w Genui. Agenci Deterdinga w Zurychu wykupowali wszystkie, jakie były do nabycia,
akcje nafty rosyjskiej. Deterding pozyskał w Londynie Lloyda George’a w celu uzyskania od
Rosjan dla towarzystwa Shell monopolu transportu nafty rosyjskiej w zamian za uznanie de
facto rządu sowieckiego. Belgowie przyłączyli się do obozu francuskiego, sprzyjającego
amerykanom.. Plan Deterdinga został storpedowany. Rozgoryczony Deterding zaczął poszukiwać
człowieka, który z bronią w ręku zdobyłby na nowo naftowy przemysł rosyjski. Człowiekiem tym
był nie znany wówczas nikomu Adolf Hitler, którego agenci Deterdinga odkryli w 1924 r.
Począwszy od 1927 r. Deterding wpłacał subwencje dla SA i partii nazistowskiej.
Konferencja nie przyniosła Francji konkretnych rezultatów. Sprawa wierzytelności Rosji była
tematem kolejnej konferencji w Hadze ( w czerwcu i lipcu 1922 r.), gdzie strona sowiecka była
skłonna uznać roszczenia Zachodu pod warunkiem otrzymania kredytów oraz uznania własnego
rządu de jure. Również i ta konferencja zakończyła się fiaskiem.

3. Układ niemiecko - sowiecki w Rapallo

Układ zawarto w nadmorskiej miejscowości Rapallo, gdzie zamieszkała delegacja sowiecka.
Oba rządy uznały się wzajemnie i postanowiły nawiązać normalne stosunki dyplomatyczne i
konsularne, zrezygnowały z wszelkich roszczeń finansowych z okresu 1914 - 1918 oraz z okresu
 73
powojennego i ustaliły zasadę absolutnego równouprawnienia we wzajemnych stosunkach
gospodarczych, które obiecano intensywnie rozwijać.
Układ spowodował ostre protesty wobec Niemiec, które zostały wykluczone z komisji
politycznej konferencji genuańskiej.
Od lata 1922 r. pomiędzy Niemcami a Rosja Sowiecką zawarto różne techniczne
porozumienia wojskowe (ściśle tajne), przewidujące pomoc w szkoleniu i doskonaleniu armii, a
pozwalające Niemcom obchodzić postanowienia rozbrojeniowe narzucone traktatem wersalskim.
Do układu rosyjsko - niemieckiego przyłączyły się 5 XI 1922 r. wszystkie pozostałe
republiki sowieckie, a po utworzeniu 30 XII 1922 r. ZSRR układ w Rapallo przybrał charakter
porozumienia pomiędzy Niemcami a ZSRR. Został potwierdzony cztery lata później w nowym
traktacie wzajemnej neutralności i współpracy, podpisanym w Berlinie 24 IV 1926 r.
Układ w Rapallo kończył okres izolacji Rosji Sowieckiej na arenie międzynarodowej. 5 VI
1922 r. podpisany został układ o uznaniu de facto i stosunkach handlowych z Czechosłowacją. Na
konferencji lozańskiej w sprawie pokoju z Turcją Rosja Sowiecka uczestniczyła jako równoprawny
członek w obradach w sprawie konwencji o cieśninach czarnomorskich. W lutym 1924 r. doszło do
wymiany not o nawiązaniu stosunków pomiędzy ZSRR a Wielka Brytanią, w marcu tego roku -
pomiędzy ZSRR a Włochami (z podpisaniem układu handlowego pomiędzy tymi państwami). W
następnych miesiącach 1924 r. nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR Austria, Grecja,
Norwegia, Szwecja i Dania, a 28 X 1924 r. zdecydowała się na to Francja. Poza Europą stosunki
z ZSRR nawiązały w tymże roku Chiny i Meksyk.

5. Okupacja Zagłębia Ruhry

Francuzi od dłuższego czasu nosili się z zamiarem podjęcia okupacji Zagłębia Zdecydowali
się na to w początkach 1923 r. mimo negatywnego stanowiska Londynu. Francję poparła tylko
Belgia. Krok francuski doprowadził niemal do zerwania stosunków dyplomatycznych z Niemcami.
Rząd berliński złożył ostry protest i wezwał ludność Zagłębia do stawiania biernego oporu. W
zagłębiu wybuchł strajk powszechny. Rząd niemiecki przekazywał strajkującym hojne zasiłki
finansowe Prowadzono akcje sabotażowe, przy czym dochodziło do starć z siłami okupacyjnymi i
ofiar w ludziach. Do kopalń Zagłębia sprowadzono górników francuskich i belgijskich. Rząd
niemiecki zorientował się, że polityka biernego oporu jest bezowocna. Następca Wirtha (od
listopada 1922 r) - Cuno musiał również ustąpić (w sierpniu 1923 r.), a jego miejsce zajął Gustaw
Stresemann [sztre:zeman], który objął również ministerstwo spraw zagranicznych. Zmienił on
politykę i podjął współpracę z kapitałem zachodnim. We wrześniu 1923 r. Stresemann zlecił
porzucenie akcji biernego oporu i wstrzymał dotację dla przedsiębiorców Zagłębia Ruhry oraz
pomoc dla górników.
W pierwszych tygodniach 1924 r. ożywił się ruch separatystów nadreńskich, którzy
występowali przeciw administracji pruskiej, kierowanej przez Berlin i myśleli o utworzeniu
odrębnego, neutralnego państwa (na ich czele stał ówczesny prezydent Kolonii - Konrad
Adenauer). W Londynie jednak niechętnie przyjęto pomysł o powstaniu odrębnego państwa., a
brak poparcia francuskiego i poprawa sytuacji gospodarczej w rzeszy przyczyniły się do
zmniejszenia dążeń separatystycznych.
Stresemann w listopadzie złożył urząd kanclerski, ale zatrzymał ministerstwo spraw
zagranicznych (aż do października 1926 r., tj. do swojej śmierci). Nowy rząd Wilhelma Marxa
prowadził nadal politykę współpracy z mocarstwami zachodnimi. Streseman natomiast realizował
swój plan polegający na osłabianiu jedności francusko - brytyjskiej i osłabianiu związków Francji z
państwami Europy Środkowo - Wschodniej.

6. Ewolucja francuskiej polityki zagranicznej

Poparcie udzielone przez Francję wyzwoleńczym aspiracjom Polaków, czechów,
Jugosłowian i Rumunów było podstawą do rozciągnięcia wpływów dyplomacji francuskiej w
Warszawie, Pradze, Belgradzie i Bukareszcie. Francja popierała antywegierskie dążenia sąsiadów
Węgier i sojusze, jakie ci zawierali między sobą. W sierpniu 1920 r. został podpisany układ
 74
sojuszniczy czechosłowacko - jugosłowiański, w kwietniu 1921 r. układ pomiędzy
Czechosłowacją i Rumunią, a w czerwcu tego roku pomiędzy Rumunią a Królestwem SHS.
Układy te zostały uzupełnione przez konwencje wojskowe, zwrócone przeciw Węgrom. Sieć tych
układów nazywano Małą Ententą.
19 II 1921 r. zawarty został układ francusko - polski uzupełniony dwa dni później tajną
konwencją wojskową.. Polska zwarła też 3 III 1921 r. układ z Rumunią, uzupełniony również
konwencją wojskową. Czechosłowacja zawarła z Francją analogiczny układ sojuszniczy 25 I 1924
r. bez uzupełniania go konwencją wojskową, ale współpraca obu armii rozwijała się intensywnie
zarówno przed podpisaniem układu, jak i po jego zawarciu.

7. Ewolucja brytyjskiej polityki wobec ZSRR

Antysowiecką linię realizowali konserwatyści - gabinet Baldwina, gdy ministrem sprawa
zagranicznych był Austen Chamberlain oraz w okresie gabinetów MacDonalda w 1924 i od 1929
r. (sprawami zagranicznymi kierował członek Partii Pracy Artur Henderson). 27 V 1927 r. rząd
brytyjski zerwał stosunki dyplomatyczne z ZSRR i wypowiedział umowę handlową z 1921 r.
Szybko jednak zorientowano się w Londynie ze strat poniesionych przez gospodarkę. Dlatego też 3
X 1929 r. podpisano akt o wznowieniu stosunków dyplomatycznych.

8. Faszyzm we Włoszech
30 X 1922 r. Mussolini przeprowadził zamach stanu i został szefem rządu włoskiego, objął
też ministerstwo spraw zagranicznych. Latem 1923 r. doszło do incydentu na granicy albańsko -
greckiej, w którym zginął włoski generał Tellini, biorący udział w pracach delimitacyjnych.
Mussolini oskarżył o spowodowanie tej śmierci Greków i wysłał do Aten ultimatum tak
zredagowane, że było ono nie do przyjęcia przez Greków. Następnie polecił flocie wojennej
zbombardować i okupować wyspę Korfu (Kerkira). Grecja wniosła skargę do Ligi Narodów, gdzie
sprawę rozstrzygnięto na jej niekorzyść, zmuszając do wypłacenia odszkodowania i upokarzającej
formy przeprosin.
Mussolini zawarł też układ przyjaźni z Królestwem SHS, zobowiązującym do utrzymania
traktatów z St-Germain, Trianon i Neuilly, za cenę zgody Jugosłowian na zmianę traktatu
rapalskiego z 1920 r. odnośnie wolnego miasta Rijeki - Fiume. Ponieważ nie doszło do utworzenia
tegoż Wolnego Miasta, Mussolini zażądał włączenia Fiume do Włoch, przy odstąpieniu jego
peryferyjnej części Królestwu SHS. Układ ten zawarto 27 I 1924 r.
Mussolini uzyskał też od Wielkiej Brytanii spory pas terytorium we wschodniej Afryce, tzw.
Jubaland (Giubba), na pograniczu włoskiej kolonii Somalia Italiana, a także oazę na pograniczu
Egiptu i Trypolitanii.

II. Locarno - nowy układ sił w Europie

1. Plan Dawesa
USA zainteresowane były spłatami długów zaciągniętych w czasie wojny przez swych
sojuszników (ogółem 10 mld, w tym Wielka Brytania 4 mld). Wiązało się (szczególnie w
przypadku Francji) ze spłatami reparacji przez Niemcy. Dlatego też USA zainteresowane były
sprawami reparacji. Jesienią 1923 r. prezydent Calvin Coolidge [ku:lydż] powołał komisję
ekspertów do spraw reparacji, na której czele stanął Charles Gates Dawes. Opracowała ona plan,
przedstawiony 9 IV 1924 r. do zatwierdzenia przez międzynarodową konferencję w Londynie (16
VII - 16 VIII 1924 r.). Plan Dawesa zawierał następujące ustalenia:
 w ciągu 5 lat Niemcy będą spłacać raty od 1 mln do 2,5 mln marek w złocie
rocznie;
 wypuszczenie obligacji kolejowych i przemysłowych;
 udzielenie Niemcom pożyczek w wysokości 800 mln marek (400 mln
dolarów), z czego połowę miały dać banki amerykańskie;
 reforma systemu bankowego w Niemczech;
 75
 stworzenie w Niemczech funduszu stabilizacyjnego oraz systemu zachęt dla
inwestorów zxagranicznych;
 nadzorowanie wprowadzenia planu przez „agenta - generalnego kontrolera”,
którym został Amerykanin - Parker Gilbert [gylbert].

2. Problem rozbrojenia Niemiec

Traktat wersalski ustanawiał Międzysojusznicze Komisje: Wojskową, Morską, Lotniczą,
które miały nadzorować rozbrojenie. Niemcy sabotowali postanowienia rozbrojeniowe, tłumacząc
się sytuacją rewolucyjną i argumentując, że konieczne jest powiększenie armii ponad stan
określony w traktacie pokojowym. Prośby te zostały odrzucone, jednak realizacja rozbrojenia
postępowała powoli. Zgodnie z traktatem 10 VII 1920 r. stan armii niemieckiej osiągnąć miał 100
tys, gdy tymczasem był kilkakrotnie wyższy. Brak rzeczywistego współdziałania Anglii i Francji w
tym względzie ułatwiał Niemcom utrzymanie większej armii, niż przewidywał traktat.

3. Zmiana polityki mocarstw zachodnich wobec Niemiec po podpisaniu planu Dawesa

Po upadku rządu Poincarego 30 V 1924 r. premierem Francji został Eduard Herriot -
przedstawiciel „kartelu lewicy”. W Anglii premierem został przywódca Partii Pracy James Ramsy
MacDonald. Politycy ci złagodzili stanowisko w sprawie Niemiec. Po podpisaniu planu Dawesa
Francja straciła możliwość podejmowania sankcji wobec Niemiec, a okupacja Zagłębia Rurhy
okazywała się zbyt kosztowna, przy jednoczesnym kryzysie gospodarki francuskiej. Rzecznikiem
złagodzenia polityki był Aristide Briand - odgrywał zasadniczą rolę w kształtowaniu francuskiej
polityki zagranicznej w latach 1924 - 1929 i lansował tezę, że Francja wyczerpała możliwości
budowania swego bezpieczeństwa przez izolację Niemiec i restrykcyjne egzekwowanie
postanowień wersalskich.

4. Założenia polityki zagranicznej G. Stresemanna

Był on konstruktorem niemieckiej polityki zagranicznej w latach 1923 - 1929. Uważał. Że
rewizji „dyktatu wersalskiego” dokonywać należy etapami. Zanim dojdzie do zmian niemieckiej
granicy na wschodzie, należy wyprowadzić Niemcy z izolacji na zachodzie Europy. Stresemann
podkreślał konieczność utrzymania status quo na Zachodzie i zabiegał o związki z Francją i Anglią.

5. Konferencja w Locarno
W grudniu 1924 r. ambasador brytyjski w Berlinie, lord Edgar Vincent d’Abernon zwrócił
się do niemieckiego MSZ z postulatem powrotu do brytyjskich propozycji gwarancyjnych dla
Francji z końca 1921 r. Dyplomacja niemiecka wystosowała 20 I 1925 r. notę do Londynu, a 9
lutego do Paryża z inicjatywą zawarcia układu gwarancyjnego. Już w grudniu 1924 r. w
Warszawie wiedziano o próbach tworzenia nowego układu i Polska wszczęła starania o
potwierdzenie francuskich zobowiązań sojuszniczych. (akcje polska osłabił brak współdziałania
Czechosłowacji).
W kwietniu 1925 r. Briand wyraził zgodę na rozpoczęcie rokowań z zastrzeżeniem, że
nowemu układowi powinny towarzyszyć traktaty arbitrażowe Niemiec z Polską i z Czechosłowacją.
Konferencja w Locarno rozpoczęła się 5 X 1925 r. Wzięły w niej udział: Francja, Anglia,
Belgia, Włochy, Niemcy. Gdy wynegocjowano już zasadniczy dokument tj. „pakt reński” udział
wzięły też delegacje z Polski i Czechosłowacji.
16 X 1925 r., w dniu zakończenia konferencji parafowano następujące dokumenty:
 Traktat wzajemnej gwarancji pomiędzy Belgią, Francją, Wielką Brytanią,
Włochami i Niemcami (tzw. „pakt reński”);
 Konwencję arbitrażową belgijsko - niemiecko;
 Konwencję arbitrażową Francusko - niemiecką;
 Traktat rozjemczy czechosłowacko - niemiecki;
 Traktat rozjemczy polsko - niemiecki;
 Traktat wzajemnej gwarancji polsko - francuski;
 76
 Traktat wzajemnej gwarancji czechosłowacko - francuski.
Dokumenty parafowane w Locarno zostały podpisane w Londynie 1 XII 1925 r.
„Pakt reński” (zawierał 10 artykułów):
 Art. 1: utrzymanie nietykalności granicy niemiecko - francuskiej i niemiecko
- belgijskiej;
 Art. 2: Niemcy, Belgia i Francja zobowiązały się w żadnym nie uciekać się
do wojny za wyjątkiem sytuacji określonych w pakcie Ligi Narodów;
 Art. 3: Niemcy, Francja i Belgia zobowiązały się rozstrzygać swoje spory na
drodze arbitrażu i koncyliacji;
 Art. 4: zasady wzajemnej pomocy w razie naruszenia „paktu reńskiego”;
 Art. 5: określał gwarancje sygnatariuszy dla paktu, który zawarto na czas
nieokreślony
Traktat rozjemczy polsko - niemiecki: pokojowe rozwiązywanie sporów między obu
państwami z zastrzeżeniem, że postanowienie to „nie stosuje się do sporów i faktów, które miały
miejsce przed zawarciem traktatu niniejszego i które należą do przeszłości”.
Traktat gwarancyjny polsko - francuski: „gdyby Polska lub Francja ucierpiały przez
niewykonanie zobowiązań, zaciągniętych w dniu dzisiejszym między nimi a Niemcami celem
utrzymania pokoju powszechnego, Francja i nawzajem Polska, postępując zgodnie z art. 16 Paktu
Ligi narodów, zobowiązują się udzielić sobie niezwłocznie pomocy i poparcia, o ile takie
niewykonanie zobowiązania nastąpi przy użyciu siły zbrojnej bez prowokacji”.
Układy lokarneńskie dzieliły Europę na dwie strefy: zachodnią i wschodnią. Tylko na
zachodzie uznano nietykalność granic. Czechosłowacja i Polska znalazły się w o wiele gorszym
położeniu niż państwa zachodnie.

6. Zakończenie okupacji Nadrenii

Art. 428 traktatu Wersalskiego mówił o 15 - letnim okresie okupacji, ale art. 429 stwierdzał,
że jeżeli Niemcy będą wywiązywać się z postanowień traktatowych, wówczas okupacja w trzech
strefach będzie znoszona co 5 lat. Art. 43 i 431 przewidywały możliwość przedłużenia lub
skrócenia okupacji w zależności od oceny postawy Niemiec.
Najkrócej okupowana miała być Kolonia (strefa brytyjska), drugą - Koblencja (strefa
francusko - belgijska) i trzecia - Moguncja (strefa francuska). 10 I 1925 r. mijał termin okupacji
strefy pierwszej. Konferencja ambasadorów zadecydowała (wbrew zastrzeżeń Międzysojuszniczej
Komisji kontrolującej rozbrojenie), że od 1 XII może się rozpocząć ewakuacja wojsk brytyjskich.
3 VI 1927 r. polskie MSZ złożyło w Paryżu memorandum Okupacja Nadrenii a
zagadnienie bezpieczeństwa Polski, w który zaproponowano „pakt wiślany” - traktat, który
gwarantowałby nienaruszalność granicy polsko - niemieckiej. Briand odrzucił propozycję polskiego
ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego.
29 VIII 1929 r. ministrowie sprawa zagranicznych Anglii, Francji i Belgii podczas
konferencji w Hadze (6 - 31 VIII 1929 r.) wystosowali do ministra spraw zagranicznych Niemiec
pismo informujące, że ewakuacja Nadrenii rozpocznie się we wrześniu. Zakończenie całej
operacji przewidywano na koniec czerwca 1930 r.

7. Wejście Niemiec do Ligi Narodów

Wolę natychmiastowego wstąpienia do Ligi Niemcy zadeklarowali w memorandum z 29
IX 1924 r. Planowano, że włączenie Niemiec nastąpi podczas sesji Zgromadzenia w marcu 1926 r.
Niemcy miały stać się członkiem stałym rady Ligi. O ten status zabiegały: Hiszpania, Brazylia i
Polska. Stresemann po przybyciu na sesje marcowa zaprotestował przeciwko rozszerzeniu Rady o
te państwa (choć Niemcy nie były jeszcze członkiem Ligi). Brazylia i Hiszpania zapowiedziały
wycofanie się z Ligi (Brazylia uczyniła to 14 VI 1926 r.). Wobec tego Liga znalazła rozwiązanie
kompromisowe: powiększono liczbę członków stałych Rady z czterech do pięciu, a niestałych z
sześciu do dziewięciu, przy czym trzy miejsca były półstałe.
 77
Niemcy przyjęto do Ligi na sesji Zgromadzenia 10 IX 1926 r.. Przyznano im miejsce stałe
w radzie. Polsce przyznano miejsce półstałe (po trzyletniej kadencji mogła być wybrana na
następne kadencje i tak też się stało: w1926 r., 1929 r. i w 1932 r.).

8. Zbliżenie francusko - niemieckie

17 IX 1926 r. w Thoiry odbyło się spotkanie Strasemanna i Brianda. Briand zabiegał o
pomoc finasowo - gospodarczo (kryzys walutowy we Francji) w zamian za jeszcze większe
złagodzenie rygorów nałożonych na Niemcy traktatem wersalskim. Strasemann zgodził się z
propozycjami Brianad, co stwierdzał ogłoszony komunikat. Ugodę tę zablokował jednak Poincare,
który znów stanął na czele rządu.
Francja przywiązywała do klauzuli rozbrojeniowych Niemiec coraz mniejszą rolę, co
pozwoliło Niemcom utrzymać silną armię. W 1926 r. zamarło funkcjonowanie
Międzysojuszniczych Komisji Kontrolnych, a 31 I 1927 r. rada Ligi Narodów rozwiązała je.
Wprawdzie Niemców obowiązywały nadal klauzule rozbrojeniowe, ale nie było już instytucji
kontrolnych czuwających nad stanem armii niemieckiej.

9. Problem reparacji - plan Younga

Plan Dewsa był tymczasowym rozwiązaniem. W 1927 r. rozpoczęto przygotowania do
ostatecznego porozumienia w sprawie reparacji. W 1928 r. powołano nową komisję na czele z
Owen’em Youngiem (wzięli w niej udział eksperci z Anglii, Francji, Belgii, Włoch, Niemiec i
Japonii. Podczas drugiej konferencji w Hadze (3 - 20 I 1930 r.) podpisano plan Younga:
 Niemcy miały spłacać przez 37 lat po 2 mld marek rocznie;
 raty roczne podzielono na obowiązkowe i warunkowe (można było od nich
odstąpić, gdyby Niemcy znalazły się w trudnościach finasowych);
 postulowano udzielenie Niemcom pożyczki w wysokości 300 mln dolarów.
Plan Younga nie odegrał żadnego znaczenia: podczas wielkiego kryzysu Niemcy zwróciły
się do prezydenta Hoovera o udzielenie moratorium, które zostało im przyznane 20 VI 1931 r.,
początkowo na rok, później przedłużone W praktyce Niemcy w ogóle nie spłacały sum ujętych w
planie Younga.

III. Międzynarodowe zabiegi w sprawie ograniczenia wojny i rozbrojenia

1. Pakt Brianda - Kelloga

6 IV 1927 r. Briand w wywiadzie dla Associated Press zaproponował układ francusko -
amerykański o wyrzeczeniu się wojny, jako środka polityki zagranicznej. 20 VI 1927 r. Briand
przedstawił amerykańskiemu ambasadorowi w Paryżu Myronowi Herrickowi projekt paktu o
wieczystej przyjaźni pomiędzy Francją i USA, zawierający potępienie wojny i wyrzeczenie się jej
(chodziło o zmniejszenie możliwości zachowania neutralności USA w przypadku wojny
europejskiej).
W tym czasie, 7 IX 1927 r., Polska złożyła w Genewie projekt deklaracji o zakazie
prowadzenia wojen agresywnych. Dwukrotnie modyfikowany, został uchwalony na VIII
Zgromadzeniu Ligi Narodów, 24 IX 1927 r. . Deklaracja głosiła: „wojna zaczepna nie powinna
nigdy służyć jako środek do załatwiania sporów między państwami i że z tego powodu stanowi ona
zbrodnię międzynarodową. Wszelka wojna zaczepna jest i pozostaje wzbroniona.”
Sprawa propozycji francuskiej trafiła pod obrady Senatu USA, który zaproponował w
grudniu 1927 r. zamiast układu dwustronnego - układ wielostronny. 28 XII 1927 r. sekretarz stanu
Kellog wysłał do rządu francuskiego dwie noty:
 pierwsza - proponował odnowienie i rozszerzenie konwencji arbitrażowej
francusko - amerykańskiej z 1908 r.;
 druga - proponował zamiast układu dwustronnego o wyrzeczeniu się wojny -
układ wielostronny (obejmujący główne mocarstwa świata).
 78
Odpowiedź Kelloga rozczarowała Brianda, niemniej jednak rząd francuski 5 I 1928 r. nie
wykluczał możliwości rozszerzenia proponowanego paktu, ale wyrażał wątpliwości, że będzie to
kolidowało ze zobowiązań wynikających z paktu Ligi narodów i układów lokarneńskich. Kellog w
nocie do rządu francuskiego z 27 II 1928 r. kontrargumentował, że 21 państw (a wśród nich 17
członków Ligi narodów) na VI Konferencji państw amerykańskich w hawanie potępiło już wojnę
jako instrument polityki międzynarodowej. Proponował, aby stronami wielostronnego układu były:
USA, Francja, Wielka Brytania, Japonia, Niemcy i Włochy. Do tych państw USA skierowały 13
IV 1928 r. notę dyplomatyczną, w której nawiązywano do zastrzeżeń francuskich. Niemcy
odpowiedziały na nią 27 IV 1928 r. , Wielka Brytania 19 V 1928 r. Obydwie odpowiedzi były
aprobatywne dla inicjatywy USA. 23 VI 1928 r. USA doręczyły rządom uczestniczącym
dotychczas w wymianie opinii obszerna notę zawierającą interpretację najważniejszych
kwestii: samoobrona, Pakt Ligi Narodów, traktaty lokarneńskie, traktaty o neutralności, stosunki z
państwem łamiącym traktat, powszechność.. W nocie tej USA zaproponowały, żeby pierwszymi
sygnatariuszami traktatu były poza USA, Wielka Brytanią, Niemcami, Włochami, Japonią również
Belgia, Polska, Czechosłowacja oraz pięć dominów brytyjskich (w sumie 15 państw).
27 VIII 1928 r. odbyła się w Paryżu uroczystość podpisania przez przedstawicieli tych 15
państw Traktatu o wyrzeczeniu się wojny zwanego paktem paryskim lub paktem Brianda -
Kellogga. Poza preambuła zawierał trzy artykuły:
 potępienie uciekania się do wojny i wyrzeczenie się jej jako środka polityki
narodowej we wzajemnych stosunkach;
 załatwianie sporów i konfliktów na drodze pokojowej;
 tryb ratyfikacji.
W preambule znalazło się stwierdzenie, że państwo uciekające się do wojny ma być
pozbawione korzyści tegoż traktatu (w praktyce nie nałożono żadnych sankcji na agresora).
W ciągu kilku najbliższych lat do paktu przystąpiło jeszcze 14 państw (w tym ZSRR), a do
1939 r. było ich wszystkich 63. Wojna, jako instrument polityki zgodnie z prawem
międzynarodowym przestała mieć charakter legalny. Pakt ograniczał też suwerenność państw w
zakresie prowadzenia wojen.

2. ZSRR i rozbrojenie
Po Rapallo nastąpiło zerwanie blokady politycznej, którą otoczony był ZSRR. W grudniu
1925 r. rada Ligi Narodów zaprosiła ZSRR do Komisji Przygotowawczej do światowej konferencji
rozbrojeniowej. Faktycznie delegacja sowiecka wzięła udział w pracach tej Komisji w listopadzie
1927 r., składając własny projekt powszechnego rozbrojenia (uznany został za zbyt ogólny i
propagandowy).
Podczas Światowej Konferencji Rozbrojeniowej ZSRR zgłosił 6 II 1933 r. własny projekt
definicji agresora. Konferencja przyjęła go, a powołana komisja pod przewodnictwem Nicolaosa
Politisa przygotowała stosowny projekt uchwały. Ostatecznie jednak nie zdołano podpisać
konwencji. ZSRR rozpoczął wówczas zabiegi o podpisanie takiej konwencji o charakterze
regionalnym. W czerwcu 1933 r. w siedzibie ambasady sowieckiej w Londynie odbyły się
rozmowy polsko - sowieckie, a po nich konsultacje z innymi państwami. Rezultatem ich było
podpisanie trzech konwencji: regionalnej, powszechnej i dwustronnej.
Konwencja regionalna podpisana w Londynie 3 VII 1933 r. przez 8 państw (Afganistan,
Estonia, Łotwa, Persja, Polska Turcja, ZSRR i Rumunia; 27 VII podpisała ja też Finlandia):
 za agresora uznano każde państwo, które pierwsze popełni jeden z
następujących czynów: wypowie wojnę innemu państwu, zaatakuje zbrojnie terytorium
innego państwa, wprowadzi blokadę morską wybrzeża lub portów innego państwa,
poprze działania partyzantów, którzy dokonają napaści terytorium innego państwa;
 w załączniku wyjaśniano, że akt napaści nie może być usprawiedliwiony
systemem politycznym, gospodarczym, społecznym, brakami administracji,
zamieszkami, strajkami, rewolucjami, kontrrewolucjami lub wojnami domowymi.
 79
4 VII 1933 r. podpisano w Londynie konwencję powszechną (ZSRR, Czechosłowacja,
Rumunia, Jugosławia, Turcja), a 5 lipca konwencja dwustronna - litewsko - sowiecka.
ZSRR był też sygnatariuszem paktu Briand - Kellogg. 28 XII 1928 r. ZSRR zaproponował
Polsce, aby niezależnie od tempa ratyfikacji, podpisać protokół o natychmiastowym wprowadzeniu
w życie tegoż paktu. 10 I 1929 r. rząd Polski w nocie do Moskwy zaproponował rozszerzenie
takiego protokołu na inne państwa. 9 II 1929 r. podpisano w Moskwie przez przedstawicieli
Estonii,, łotwy, Polski, Rumunii i ZSRR protokół nazywany protokołem moskiewskim lub
protokołem Litwinowa.. Głosił on, że zapisy paktu Briand - Kellogg będą między stronami ważne
niezależnie od wejścia w życie traktatu paryskiego. Litwa przystąpiła do protokołu później, wraz z
Persją i Turcją.
We wrześniu 1934 r. 30 państwa Ligi (w tym Polska) zaprosiło ZSRR do wstąpienia do Ligi
Narodów. 18 IX 1934 r. Zgromadzenie ogólne przyjęło ZSRR przyznając mu stałe miejsce w
Radzie Ligi. ZSRR wykorzystywało obecność swą w Lidze do rozpowszechniania doktryny
komunizmu. Kiedy we wrześniu 1939 r. ZSRR napadł na Polskę Liga Narodów nie zareagowała.
Dopiero po kolejnej agresji - na Finlandię, 14 XII 1939 r. Liga narodów wykluczyła ZSRR ze
swoich szeregów (była to jedyna tego rodzaju decyzja w dziejach Ligi).

3. Konferencja rozbrojeniowa w Genewie

12 XII 1925 r. Rada Ligi Narodów powołała Komisję Przygotowawczą, która miała
przygotować projekt konwencji rozbrojeniowej, jako podstawę do dalszych prac konferencji. W
skład Komisji weszli członkowie Rady oraz ZSRR, Niemcy, USA. W Komisji ujawniły się różne
stanowiska poszczególnych państw:
 Francja - rozbrojenie stopniowo i etapami, a najpierw ustanowienie gwarancji
bezpieczeństwa;
 Polska - popierała stanowisko Francji podkreślając znaczenie regionalnych
gwarancji systemów bezpieczeństwa;
 Anglia - najpierw należy dokonać rozbrojenia, które jest warunkiem
bezpieczeństwa (pogląd ten popierały USA i Niemcy).
9 XII 1930 r. Komisja przygotowała projekt konwencji, który wzbudził powszechne
rozczarowanie (żadne z państw nie było zadowolone). 24 I 1931 r. Rada Ligi zadecydowała o
zwołaniu Konferencji na dzień 2 II 1932 r. do Genewy. Zaproszono 64 państwa (nie przysłały
delegatów - Ekwador, Nikaragua, Paragwaj i Salwador - udział wzięło więc 60 państw).
Przewodniczącym Konferencji wybrano byłego brytyjskiego ministra spraw zagranicznych
Arthura Hendersona (miał 14 zastępców - wśród nich August Zaleski). Koordynacją prac
kierowało Biuro pod przewodnictwem Handersona. Utworzono różne Komisje: Ogólną
Polityczną, Lądową, Morską, Budżetową.
a) Polski plan rozbrojenia moralnego
17 IX 1931 r. złożono w Genewie oficjalne memorandum przewidujące budowę zaufania
między narodami oraz wychowanie do pokoju. Wskazano na konieczność modyfikacji
ustawodawstw państwowych i wprowadzenie zapisów o karalności nawoływania do wojny.
Podkreślano znaczenie prasy i postulowano utworzenie międzynarodowego sądu
dyscyplinarnego dla dziennikarzy.
13 II 1932 r. Zaleski przedstawił Konferencji projekt konwencji o rozbrojeniu moralnym
(składał się z preambuły, pięciu artykułów i projektu rezolucji konferencji rozbrojeniowej.
Konferencja utworzyła Komitet Rozbrojenia Moralnego, który do końca 1933 r. uzgodnił wspólny
tekst projektu konwencji (nie został uchwalony).
b) Deklaracja w sprawie równouprawnienia Niemiec w dziedzinie zbrojeń
16 IX 1932 r. minister spraw zagranicznych Niemiec Konstantin von Neurath złożył na
ręce Hendersona pismo, w którym domagano się, aby w dziedzinie rozbrojenia stosowano te same
przepisy i zasady wobec wszystkich państw i zapowiedział, że na znak protestu delegacja niemiecka
nie weźmie udziału w posiedzeniu prezydium konferencji, które rozpocznie się 21 IX 1932 r. Z
inicjatywy brytyjskiej doszło do wielostronnych negocjacji z udziałem Anglii, Francji, Niemiec,
 80
Włoch, USA, którzy uzgodnili wspólną deklarację równouprawnienia Niemiec i niestosowania
przemocy. Deklaracja podpisana 11 XII 1932 r. składała się z czterech punktów:
 Wielka Brytania, Francja i Włochy oświadczyły, że jedną z zasad Konferencji
powinno być przyznanie Niemcom i innym Mocarstwom rozbrojonym na mocy
traktatów, równości praw w ustroju, który by zapewniał wszystkim narodom
bezpieczeństwo;
 opierając się na powyższej deklaracji Niemcy deklarowały pozostanie na
Konferencji;
 Anglia, Francja, Niemcy i Włochy deklarowały, że gotowe są przyłączyć się
do uroczystego stwierdzenia, iż nie będą usiłowały rozstrzygnąć siłą jakiegokolwiek
sporu obecnego lub przyszłego między sygnatariuszami;
 USA, Anglia, Francja, Niemcy i Włochy wyraziły chęć współpracy na
konferencji z innymi państwami w celu opracowania konwencji rozbrojeniowej.
c) Propozycje francuskie
5 II 1932 r. przewodniczący delegacji francuskiej André Tardieu przedstawił plan, który
opierał się na koncepcji umiędzynarodowienia pewnych rodzajów sił zbrojnych i oddania ich do
dyspozycji Ligi Narodów (ich zadaniem było zapobieganie wojnie, udzielanie pomocy ofiarom
napaści i utrzymanie porządku) oraz wprowadzenia zakazu używania pewnych rodzajów broni.
Postulowana armia międzynarodowa miała odzwierciedlać układ sił wojskowych (Francja zgodnie
z tym miałaby decydujący wpływ).
14 XI 1932 r. Francja zgłosiła nowy plan przedstawiony przez Eduarda Herriota i
Josepha Paul-Boncoura: odwoływał się do paktu Brianda - Kellogga i art. 16 paktu Ligi narodów,
omawiał polityczne i militarne warunki współdziałania państw w sytuacjach naruszenia pokoju,
funkcjonowanie międzynarodowych sił zbrojnych oddanych do dyspozycji Ligi narodów oraz
przewidywał ograniczenie zbrojeń i zakaz używania niektórych broni.
d) Plan Hoovera
Ogłoszony został 22 VI 1932 r. Przewidywał: całkowitą likwidacje niektórych broni
ofensywnych (samoloty bombowe, czołgi, artyleria ciężka, broń chemiczna), redukcje o 1/3 sił
lądowych jeżeli przewyższały one proporcję 100 tys. żołnierzy na 65 mln ludności, likwidację o 1/3
okrętów liniowych i łodzi podwodnych, o 1/4 lotniskowców i krążowników. Obliczono, że redukcja
ta przyniosłaby ok. 15 mld dolarów.
Plan ten popierały Niemcy, Włochy, ZSRR, sceptycznie przyjęły go - Anglia, Francja,
Japonia, Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Jugosławia.
e) Plan MacDonalda
Zgłoszony został 16 III 1933 r. i był w zasadzie planem nowej konwencji, innej niż
przygotowana przez Komisję Przygotowawczą. Składał się z dwóch części - ogólnej i wojskowej.
W części ogólnej przewidywano mechanizm konsultacji na żądanie jednego z wielkich mocarstw
w przypadku złamania paktu Brianda - Kellogga. Część druga postulowała redukcję armii lądowej
(z tym że armia niemiecka miała zostać zwiększona): siły lądowe Polski, Włoch, francji - do 200
tys. żołnierzy. Przewidywano pozbawienie Niemiec posiadania lotnictwa wojskowego i łodzi
podwodnych.
Plan ten dyskutowany był bez rezultatów przez cztery miesiące
Prace Konferencji w Genewie wygasły w połowie 1937 r.. ostatnie posiedzenie Biura
odbyło się 31 V 1937 r., choć jeszcze w czerwcu wysłano uczestnikom konferencji różne materiały
i ankiety.

Wykład XIII:
DALEKI I BLISKI WSCHÓD 1919-1939 l.

1. Rywalizacja na Dalekim Wschodzie

a) Republika Dalekiego Wschodu
 81
Zajęcie przez Japończyków Władywostoku i Harabina
W końcu 1917 r. dowództwo japońskie, we współpracy z Pekinem, opracowało plan
wykorzystania baz w północnej Mandżurii do operacji na obszarach Zabajkala i Kraju Amurskiego
(Syberii Wschodniej). Koła militarne w Japonii myślały przede wszystkim o ekspansji na tzw.
Przymorze (Kraj Nadmorski), na ziemie między Krajem Amurskim a Oceanem Spokojnym, z
Kamczatką, Krajem Chabarowskim i Władywostokiem. Uznano też, iż nadchodzi oto sposobna
chwila do opanowania również północnej części Sachalinu, która po wojnie 1905 r. pozostała przy
Rosji,
Kiedy jednak na początku 1918 r. zarysowała się przewaga Niemiec na froncie rosyjskim,
Ententa upoważniła wojska japońskie do okupacji Władywostoku, Harbina i tzw. strefy
wywłaszczonej Kolei Wschodniochińskiej (strefą wywłaszczoną - pas ziemi po obu stronach
Kolei Wschodniochińskiej, znajdujący się od 1896 r. pod administracją rosyjską). Po zawarciu
traktatu brzeskiego wojska japońskie niezwłocznie opanowały w marcu 1919 r. Władywostok, przy
wsparciu oddziałów brytyjskiej piechoty morskiej.
Korpus Czechosłowacki
Korpus Czechosłowacki (liczył on ok. 40 tys. ludzi) utworzony został z wziętych do niewoli w
czasie wojny Czechów i Słowaków. Na mocy porozumienia Ententy z Radą Komisarzy Ludowych,
Korpus Czechosłowacki miał być przetransportowany Koleją Transsyberyjską do Władywostoku i
dalej do Europy. Już po rozpoczęciu transportu przywódcy bolszewiccy wydali rozkaz rozbrojenia
Korpusu, który wszakże nie podporządkował się tej decyzji. Żołnierze Korpusu Czechosłowackiego
opanowali najważniejszy szlak komunikacyjny na Syberii - Kolej Transsyberyjską, zajmując
stopniowo miasta leżące wzdłuż jej trasy.
20 VI 1918 r. Korpus Czechosłowacki dotarł do Władywostoku. Wspólnie ze znajdującymi się
już w mieście oddziałami japońskimi i angielskimi, przekazał on władzę lokalnej mienszewicko-
kadeckiej Dumie, która miała ambicję rządzenia całą Syberią. W tym czasie bolszewicy zostali
wyparci z większości miast Syberii Wschodniej.
Korpus Interwencyjny
W sierpniu 1918 r. Ententa podjęła decyzję o wprowadzeniu swych wojsk na rosyjski Daleki
Wschód. W następnych miesiącach utworzono w tym celu międzynarodowy Korpus Interwencyjny,
złożony z wojsk USA, Wielkiej Brytanii (w tym kanadyjskich), Japonii, Włoch i Chin. Alianckie
siły interwencyjne, które posuwały się w kierunku Chabarowska, działały jednak opieszale.
Japończycy natomiast, niezależnie od udziału w Korpusie Interwencyjnym, zwiększali na
kontynencie liczebność swych wojsk. W sierpniu 1919 r. osiągnęły one siłę trzech dywizji i zaczęły
samodzielnie posuwać się wzdłuż Amuru. Poczynania ich z wielką nieufnością obserwowali
Amerykanie, obawiając się dalszego wzrostu roli Japonii na Dalekim Wschodzie.
Oddziały Kołczaka
Od końca 1918 r. i przez cały 1919 rok działania przeciwko wojskom bolszewickim na Syberii
prowadziła też armia białego generała Aleksandra Kołczaka. Została ona jednakże rozbita, a sam
Kołczak rozstrzelany 7 II 1920 r. Bolszewicy powoli zaczęli przechodzić do kontrofensywy,
przejmując najpierw kontrolę nad ziemiami na zachód od Bajkału.
Powstanie Republiki Dalekiego Wschodu
Po upadku Kołczaka zaczęto w Japonii lansować koncepcję stworzenia na rosyjskim Dalekim
Wschodzie państwa buforowego, oddzielającego te ziemie od Rosji Radzieckiej. Wedle koncepcji
japońskiej, miał to być twór quasi-państwowy, cieszący się autonomią i wyposażony w atrybuty
władzy demokratycznej, umożliwiającej działanie różnym siłom politycznym.
Lenin podchwycił ów pomysł wiedząc, że bolszewicy nie mają jeszcze dostatecznych sił, żeby
pokonać wojska japońskie i opanować całą Wschodnią Syberię. W planach kierownictwa
radzieckiego państwo buforowe miało początkowo ukrywać swój bolszewicki charakter,
prezentując się formalnie jako liberalno-demokratyczne. Miało się tak dziać w każdym razie do
czasu, gdy będzie mogło ów kamuflaż porzucić i przyłączyć się do państwa radzieckiego.
Republika Dalekiego Wschodu (RDW) proklamowana została przez Zjazd Pracujących
Przybajkala 6 IV 1920 r. w miejscowości Wierchnieudińsk. Wprawdzie terytorium RDW ściśle
 82
nie określono, ale deklarowano, że obejmie ona obszary na wschód od Jeziora Bajkał do
Oceanu, a więc Zabajkale, Kraj Amurski, Przymorze, Kamczatkę i północny Sachalin.
Sowietyzacja i upadek Republiki Dalekiego Wschodu
W 1920 r. podjęto pierwsze próby tzw. sowietyzacji republiki. Japończycy opóźniali ewakuację
swych wojsk, gdyż w RDW nie przeprowadzono demokratycznych wyborów i nie doszło do
zwołania konferencji wszystkich ił politycznych. 13 VIII 1920 r. Biuro Polityczne KC obradujące
pod przewodnictwem Lenina przyjęło tzw. krótkie tezy na temat Republiki Dalekiego Wschodu.
Zgodnie z nimi, RDW miała aż do pełnej ewakuacji wojsk japońskich konsekwentnie zachowywać
charakter klasycznej republiki, z obecnością w życiu politycznym partii burżuazyjnych.
Władze RDW podjęły też próbę wykorzystania wyraźnie już wówczas rysujących się
sprzeczności japońsko-amerykańskich na Dalekim Wschodzie. Mimo braku zaproszenia na
konferencję waszyngtońską w stolicy USA zjawiła się także delegacja RDW. Starała się ona
uzyskać poparcie Stanów Zjednoczonych poprzez upowszechnianie wiadomości o
ekspansjonistycznych planach Japonii.
W ciągu 1922 r. Rosja Radziecka wyszła z izolacji międzynarodowej (konferencja genueńska).
Uznano więc, że przyszedł czas zlikwidowania „buforu dalekowschodniego”. Zgromadzenie
Ludowe KDW w Czycie 13 XI 1922 r. uchwaliło przyłączenie się do RFSRR, co 15 listopada
zostało w Moskwie zaakceptowane. W ten sposób RDW przestała faktycznie istnieć.
b) Stosunki radziecko-chińskie
Sytuacja w Chinach
11-letni cesarz Pu-i „rządził” zaledwie dwa tygodnie w lipcu 1917 r., po czym władza wróciła
do militarnego ugrupowania Peijang, które rozbite było na dwie rywalizujące frakcje:
 grupę (klikę) Anfu (związana była z Japonią; od 1917 r. przejęła władzę w Pekinie,
jednakże w lipcu 1920 r. przegrała w krótkich starciach zbrojnych z siłami Czyli);
 grupę Czyli – związana z interesami brytyjskimi i amerykańskimi.
Południe Chin pozostawało w sferze oddziaływania rządu w Kantonie, na którego czele od 3 IX
1917 r. stał Sun Jat-sen (główny ideolog Narodowej Partii Chin, Kuomintangu). Jesienią 1922
r. Sun Jat-sen, został odsunięty od władzy i przebywał w Szanghaju, gdzie dokonał korekty w
programie Kuomintangu. W styczniu 1923 r. wojska wierne Sun Jat-senowi zdobyły Kanton,
wskutek czego mógł on w lutym utworzyć nowy rząd.
Stosunki rządu pekińskiego i sowieckiego
Odezwa z 25 VII 1919 r. skierowana do obu rządów chińskich: proponowano w niej podjęcie
rozmów w sprawie unieważnienia traktatu z 1896 r., protokołu z 1901 r. („bokserskiego”) oraz
wszystkich porozumień rządu carskiego z innymi mocarstwami, które dotyczyły spraw chińskich.
Mówiono też o możliwości rozwiązania kwestii Kolei Wschodniochińskiej na zasadzie przyjaznego
porozumienia.
W sierpniu 1920 r. przybyła do Moskwy pierwsza misja rządu pekińskiego. Nie osiągnięto
konkretnych rezultatów. Od grudnia 1921 r. do sierpnia 1922 r., w Pekinie przebywała delegacja
radziecka. W sierpniu 1922 r. przyjęto kolejną delegację, z wybitnym działaczem i dyplomatą
bolszewickim Adolfem Joffe. Trzecia misja radziecka do Chin, którą kierował zastępca komisarza
spraw zagranicznych Lew Karachan, (rozmowy prowadzono od sierpnia 1923 r.) zakończyły się
parafowaniem 14 marca dwustronnego układu, który podpisano ostatecznie w Pekinie 31 V 1924
r.:
 Art. 1: przywrócenie stosunków dyplomatycznych i konsularnych.
 Art. 2: w ciągu miesiąca zwołana zostanie konferencja, na której opracowane będą
szczegółowe porozumienia dotyczące wszystkich zagadnień wymienionych w następnych
artykułach układu.
 Art. 3: anulowano „wszystkie konwencje, umowy, porozumienia, protokoły, kontrakty
itd., zawarte między Rządem Chin a Rządem Carskim”, i zapowiadano zastąpienie ich nowymi
umowami, na bazie równości, wzajemności i sprawiedliwości w duchu Deklaracji Rządu
Radzieckiego z lat 1919 i 1920.
 83
 Art. 4: Rząd ZSRR ogłosił za nieważne i niebyłe wszystkie umowy naruszające
suwerenne prawa lub interesy Chin, a zawarte przez były rząd carski z innymi państwami.
 Art. 5: ZSRR stwierdził, że „Mongolia Zewnętrzna stanowi część składową Republiki
Chińskiej i uznaje na tym terytorium suwerenność Chin”, a także zobowiązał się do wycofania
wszystkich swoich wojsk z tego obszaru.
 Art. 6: W kolejnym artykule oba rządy zobowiązały się nie uprawiać propagandy wymie-
rzonej przeciwko ustrojowi politycznemu i społecznemu którejkolwiek ze stron.
 Art. 9: „Rząd ZSRR zgadza się na wykupienie przez Rząd Chińskiej Republiki, przy
pomocy chińskich kapitałów prywatnych Kolei Wschodniochińskiej, jak również całego
przynależnego do niej mienia oraz na przekazanie Chinom wszystkich akcji i obligacji
wspomnianej kolei”.
 Art. 10: Rząd radziecki zrzekł się też „specjalnych praw i przywilejów dotyczących
wszystkich koncesji uzyskanych przez Rząd Carski w jakiejkolwiek części Chin”
 Art. 11: Rząd radziecki zrzekł się oraz „rosyjskiej części kontrybucji bokserskiej”.
Tego samego dnia (31 V 1924 r.) podpisano w Pekinie kilka deklaracji:
 O wzajemnym przekazaniu całego majątku nieruchomego i ruchomego, który należał
dawniej do rządu carskiego lub Chin.
 W sprawie budynków i własności ziemskiej misji prawosławnych na terytorium Chin.
 O wykładni art. 4 Układu o ogólnych zasadach.
 Zobowiązanie Chin do nieprzekazywania żadnemu państwu praw lub przywilejów, z
których rząd ZSRR zrezygnował w art. 10 wspomnianego Układu.
 Zobowiązanie Chin zużytkowania części kontrybucji bokserskiej, z której ZSRR
zrezygnował, wyłącznie na cele oświatowe.
 W sprawie ustanowienia norm prawnych dotyczących sytuacji obywateli radzieckich.
Pertrakatacje z rządem kantońskim
Kontakty Sun Jat-sena z przywódcami bolszewickimi istniały od 1919 r., jednakże dopiero w
1922 r. nasiliła się wzajemna współpraca. 27 I 1923 r. opublikowano wspólny komunikat. Pod-
kreślał on specyfikę narodowych i politycznych celów Kuomintangu i stwierdzał, że w Chinach nie
ma warunków do wprowadzenia ustroju radzieckiego. Równocześnie jednak mówiono o potrzebie i
możliwościach bliskiej współpracy radziecko-chińskiej.
W sierpniu 1923 r. wysłano do Moskwy delegację, która uzyskała zapewnienie radzieckiej
pomocy wojskowej. W październiku 1923 r. przybył do Kantonu działacz Komintemu Michaił M.
Borodin i objął stanowisko doradcy politycznego Kuomintangu. W tym czasie Sun Jat-sen
uzupełnił swój dawny program, zwany Trzema Zasadami Ludu, sformułowaniem Trzech Wielkich
Zasad. „Sprowadzały się one do:
 sojuszu ze Związkiem Radzieckim,
 współpracy z KPCh,
 udzielenia pomocy ruchowi robotniczemu i chłopskiemu”.
I Zjazd Kuomintangu, obradujący w Kantonie od 10 do 20 I 1924 r., zaakceptował koncepcję
Sun Jat-sena. Wtedy też postanowiono założyć własną akademię wojskową w Whampoa.
Komendantem akademii został Czang Kaj-szek (współpracował z oficerami Armii Czerwonej,
którzy byli wśród wykładowców akademii; szefem radzieckiej misji doradczej przy Kuomintangu
był wówczas wybitny dowódca, a później marszałek Wasilij K. Blücher).
c) Stosunki sowiecko - japońskie
Największą przeszkodą normalizacji stosunków była okupację północnego Sachalinu przez
wojska japońskie (zasoby ropy naftowej na wyspie).
W elitach politycznych i militarnych Japonii sprawa stosunków z ZSRR wywoływała ostre
podziały. Część elit była głęboko antykomunistyczna inni dostrzegali głównego rywala na Dalekim
Wschodzie w Stanach Zjednoczonych. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR przyniesie
Japonii wymierne korzyści polityczne i gospodarcze, umożliwi bowiem uzyskanie koncesji na
eksploatację bogactw Sachalinu, a być może i Syberii. W styczniu 1923 r. przybył do Tokio wraz z
 84
rodziną dyplomata radziecki Joffe. Nie była to wizyta oficjalna, gdyż Joffe zamierzał jakoby
poddać się w Japonii kuracji. Joffe podjął rozmowy z przedstawicielami sfer politycznych i
handlowych. Trwały one do 10 sierpnia 1923 r. i w niemałym stopniu przyczyniły się do
załagodzenia wzajemnych uprzedzeń. Zaraz jednak stosunki znów się zaostrzyły, kiedy załogę
statku „Lenin”, który przywiózł 12 września żywność i leki dla ofiar trzęsienia ziemi w Japonii,
oskarżono o uprawianie propagandy komunistycznej i wydalono wraz ze statkiem z Jokohamy.
Oficjalne pertraktacje radziecko-japońskie rozpoczęły się 14 V 1924 r. w Pekinie. Prowadzili
je: poseł japoński w Pekinie Kenkichi Yoshizawa i Karachan, równoczesny negocjator ze strony
radzieckiej traktatu z Chinami. 20 I 1925 r. podpisana została Konwencja o podstawowych
zasadach stosunków wzajemnych pomiędzy ZSRR i Japonią, zwana też traktatem pekińskim:
 Przywrócono stosunki dyplomatyczne i konsularne między obu państwami.
 Stwierdzono, iż traktat zawarty w Portsmouth w 1905 r. pozostaje w mocy, natomiast
wszystkie inne traktaty dwustronne zawarte wcześniej miały być renegocjowane.
 Przyjęto zobowiązanie niemieszania się w sprawy wewnętrzne drugiej strony i
niepodejmowania jakichkolwiek działalności przeciwko sobie wzajemnie.
 ZSRR uznał, że Japonia może starać się o uzyskanie koncesji na eksploatację bogactw
mineralnych i lasów na całym jego terytorium.
Do konwencji dołączone były dwa protokoły:
 Protokół A - mówił o sprawach rozrachunkowych byłych placówek dyplomatycznych
Rosji i Japonii oraz zawierał zobowiązanie Japonii do opuszczenia północnego Sachalinu do 15 V
1925 r.
 Protokół B dawał Japonii prawo do eksploatacji zasobów ropy naftowej na Sachalinie w
ciągu 40-50 lat.
d) Zachód a Chiny
W 1923 r. doszło do zatargu z kantońskim rządem Sun Jat-sena na tle dochodów z komór
celnych. Anglicy, którzy nimi zarządzali, przeznaczali dochody przede wszystkim na spłatę
chińskiego zadłużenia i zobowiązań tzw. bokserskiej kontrybucji, a niewielką ich część
przekazywano rządowi pekińskiemu. Później zrewidowano te zasady ustalając, że część dochodów
z komór celnych znajdujących się na południu Chin oddawana będzie rządowi kantońskiemu, a nie
pekińskiemu. Wzrastająca nieufność wobec Sun Jat-sena spowodowała, że wkrótce odmówiono
przekazywania sum jego rządowi. Sytuacja stała się napięta, gdy rząd kantoński zagroził użyciem
siły, a mocarstwa zachodnie odpowiedziały manewrami okrętów wojennych i wysadzeniem
desantu. Po okresie ostrych napięć sprawę udało się jednak załagodzić, w rezultacie czego od
początku 1924 r. wznowiono wnoszenie opłat rządowi kantońskiemu.
Sytuacja w Chinach skomplikowała się po śmierci Sun Jat-sena, która nastąpiła 12 III 1925 r. w
Pekinie (przybył on do Pekinu na negocjacje w sprawie zjednoczenia politycznego). Na południu
rozpoczęły się wydarzenia zwane rewolucją 1925-1927 roku. Masowe demonstracje w Szanghaju
ruszyły do dzielnicy cudzoziemskiej. Żeby opanować sytuację, policja użyła broni. Zwiększyło to
jeszcze skalę zamieszek w wielu miastach, na co państwa zachodnie zareagowały mobilizacją sił
wojskowych. W tym czasie zakotwiczonych w porcie Szanghaju było już 26 okrętów wojennych, w
tym 13 amerykańskich, 5 japońskich i 4 angielskie. Brytyjscy żołnierze oraz piechota morska
rozpędzały demonstracje, strzelając do uczestników. W efekcie 11 marca zabito w Hankou 8
Chińczyków.
Po śmierci Sun Jat-sena nastąpiły istotne przemiany w łonie rządu kantońskiego i Kuomintangu.
Od l VII 1926 r. armia Kuomintangu rozpoczęła wielki marsz na północ w celu wyeliminowania
konkurencyjnych ośrodków władzy.
Od marca 1926 r. na główną postać Kuomintangu zaczął wyrastać Czang Kaj-szek, który
został głównodowowodzącym armii zmierzającej na północ. l I 1927 r. stolicę rządu przeniesiono
do Wuhanu.
W grudniu 1926 r. Wielka Brytania zmieniła stosunek do rządu kuomintangowskiego i
rozpoczęła z nim pertraktacje, które prowadził ambasador Miles Lampson. Wówczas nastąpiły
jednak wydarzenia wywołane, drugą ręką Moskwy, które zakłóciły proces zbliżenia. Podburzony
 85
przez Borodina tłum 3 I 1927 r. zaatakował osiedle brytyjskie w Hankou, z trudem bronione przez
oddział marynarzy. Następnego dnia te same zamieszki miały miejsce w Cziuczangu. Obawiając się
o bezpieczeństwo dzielnicy międzynarodowej w Szanghaju, rzad brytyjski zarządził wprowadzenie
do miasta swoich wojsk. Krok ten spowodował odłożenie wynegocjowanej już umowy z uwagi na
to, że rząd kuomintangowski uznał wydarzenia szanghajskie za akty wymierzone przeciwko niemu.
Po pewnym czasie rozmowy jednak wznowiono i 21 II 1927 r. minister spraw zagranicznych rządu
Kuomintangu Eugene Czen i radca ambasady brytyjskiej w Pekinie John 0'Malley podpisali
porozumienie o przejęciu administracji kilku „koncesji” brytyjskich przez Chiny.
Rząd w Wuhanie udzielił w kwietniu 1927 r. dymisji Czang Kaj-szekowi jako dowódcy armii.
Jego wojska zajęły jednak Szanghaj i 15 IV 1927 r. Czang Kaj-szek ogłosił utworzenie nowego
rządu Kuomintangu z siedzibą w Nankinie. Teraz skupiły się wokół niego główne siły
Kuomintangu. Czang Kaj-szek przeforsował odejście od koncepcji Sun Jat-sena wiązania się z
komunistami i ZSRR. Walka przeciwko północnym przywódcom, a zwłaszcza najsilniejszemu z
nich Czang Tso-linowi, nie była jeszcze rozstrzygnięta. Czang Kaj-szek zaczął wówczas szukać
poparcia Japonii (rozmowy w Nankinie, wizyta Czanga w Tokio). Japonia nadal jednak stawiała na
Czang Tso-lina. Dla Stanów Zjednoczonych stało więc oczywiste, że chcąc osłabić pozycję Japonii,
trzeba zwalczać Czang Tso-lina, a popierać Czang Kaj-szeka. 25 VII 1928 r. Stany Zjednoczone
uznały rząd Czang Kaj-szeka, podpisując z nim umowę o autonomii celnej Chin. Czang Tso-lin
zginął w zamachu 2 VI 1928 r., a jego następca Czang Sue-liang (syn Czang Tso-lina) przeszedł w
grudniu 1928 r. na stronę Czang Kaj-szeka uznając władzę rządu w Nankinie.
2. Agresja Japonii w Chinach
Po wojnie 1904-1905 r. podzieliły się one wpływami mniej więcej wzdłuż dwu głównych
szlaków komunikacyjnych: Kolei Wschodniochińskiej, pozostającej pod kontrolą Rosji i Kolei
Południowomandżurskiej, kontrolowanej przez Japonię. Po I wojnie światowej Japonia musiała
opuścić Szantung. W drugiej połowie lat dwudziestych nastąpiła ofensywa Kuomintangu i
utworzenie centralnego rządu w Nankinie. Rząd Czang Kaj-szeka dążył do politycznego
zjednoczenia kraju i miał ambicje zniesienia stref obcych interesów w Chinach. W maju - lipcu
1929 r. doszło do wielu ataków na radzieckie posterunki przy Kole Wschodniochińskiej. Rosjanie
zareagowali na to zbrojnym zajęciem części Mandżurii, po czym rozpoczęto w Chabarowsku
dwustronne negocjacje.
Poczynania rządu Czang Kaj-szeka wywołały niepokój przynajmniej w część elit japońskich.
Zwolennikiem rozszerzania ekspansji w Chinach był rząd generała Tanaka Giichi. W czasie jego
rządów rozpoczęto umacnianie Armii Kuantuńskiej, chroniącej Kolej Południowomandżurską.
Mandżuria dysponowała wielkimi zasobami bogactw naturalnych i rynkiem na produkt
przemysłu japońskiego. Na początku lat trzydziestych przebywająca na kontynencie Armia
Kuantuńska rozrosła się już do kilkuset tysięcy żołnierzy, stając się w ten sposób coraz bardziej
samodzielna. Ambitni dowódcy, nie dowierzając cywilnym politykom w Tokio, poprzez politykę
faktów dokonanych chcieli zmusić rząd d jednoznacznych działań.
Rozpoczynając 18 IX 1931 r. agresję w Mandżurii dowódcy Armii Kuantuńskiej wykorzystali
drobny incydent. Tego dnia bowiem nastąpił niewieki wybuch na linii Kolei
Południowomandżurskiej, który posłużył do uzasadnieni działań militarnych. Poza Armią
Kuantuńską wzięły w nich udział przybyłe z Korei wojska japońskie. Po zajęciu Mukdenu armia
japońska w ciągu następnych trzech niesięcy opanowała niemal całe północno-wschodnie Chiny i
zaczęła tam tworzyć nową administrację.
W listopadzie jeden z dowódców japońskich skłonił byłego cesarza Pu-i do opuszczenia
Tientsinu i przybycia do Mukdenu. W mieście tym 11 III 1932 r. uroklamowano utworzenie
nowego państwa Mandżukuo (lub: Mandżuko), którego prezydentem został Pu-i (od l III 1934 r.
cesarz Mandżukuo). Poza Mandżurią Japończycy próbowali zdobyć przyczółki w innych rejonach
Chin. W końcu stycznia 1932 r. trzy dywizje japońskie zaatakowały Szanghaj, napotykając jednak
tym razem ucięty opór wojsk chińskich. Po miesiącu ciężkich walk miasto zostało przez
Japończyków zdobyte.
 86
21 IX 131 r. przedstawiciel Chin w Radzie Ligi Narodów Sao Ke (Alfred Sze) złożył w
Genewie oficjalną skargę swego rządu. Na posiedzeniu Rady Ligi Narodów delegat Japonii starał
się bagatelizować wydarzenia mandżurskie zapewniając, że mają one lokalny charakter. Japonia
mówił - nie ma żadnych zakusów terytorialnych w Mandżurii i wycofa swe wojska „w miarę jak
bezpieczeństwo życia obywateli japońskich i opieka nad ich istnieniem będzie efektywnie
zapewniona”. Rada Ligi Narodów uwierzywszy w te deklaracje 30 września uchwaliła łagodną
rezolucję. Zwracała się w niej do obydwu stron z apelem, „aby zrobiły wszystko dla przyspieszenia
przywrócenia normalnych stosunków między nimi i aby w tym celu wprowadziły zakończyły
szybko wykonanie wyżej wzmiankowanych zobowiązań”.
Wbrew wcześniejszym zapewnieniom, Japonia w końcu 1931 r. kontynuowała ofensywę w
Mandżurii, co skłoniło amerykańskiego sekretarza stanu Stimsona do zajęcia bardziej
zdecydowanego stanowiska. 7 I 1932 r. przekazał on przedstawicielom Japonii i Chin w
Waszyngtonie notę stwierdzającą, iż USA nie uznają de facto żadnego układu lub sytuacji, które
mogłyby przynieść szkodę prawom rządu Stanów Zjednoczonych lub ich obywateli w Chinach.
Nota podkreślała, że Stany Zjednoczone będą nadal kierować się postanowieniami
waszyngtońskiego układu dziewięciu państw z 1922 r. oraz paktu paryskiego (Brianda-Kellogga),
które zostały podpisane także przez Chiny i Japonię, a więc powinny być przez nie szanowane.
Dalej Stimson pisał, iż USA będą domagały się respektowania praw związanych „z suwerennością,
niezależnością, terytorialną i administracyjną nienaruszalnością Republiki Chińskiej oraz polityki
międzynarodowej wobec Chin, zwanej polityką otwartych drzwi”.
Poglądy zawarte w tej nocie zwykło się nazywać doktryną Stimsona lub doktryną Hoovera-
Stimsona, ponieważ prezydent USA już w listopadzie 1931 r. mówił o potrzebie ogłoszenia w
podobnym duchu utrzymanego oświadczenia.
Zgodnie z zapisem rezolucji z 30 września Rada Ligi zebrała się 14 października, aby
ponownie zbadać rozwój sytuacji w Mandżurii. Rada żadnych konkretnych kroków nie podjęła. Po
pewnym czasie uzgodniono jednak, iż należy powołać komisję międzynarodową, która uda się na
miejsce wydarzeń. Komisję taką, złożoną z przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Stanów
Zjednoczonych, Francji, Włoch i Niemiec, Rada Ligi Narodów powołała w grudniu 1931 r. Jej
przewodniczącym został Anglik Victor Lytton, a Stany Zjednoczone reprezentował w niej gen.
Frank R. McCoy.
Kolejnym krokiem Rady Ligi Narodów było wystosowanie 16 lutego 1932 r. apelu do rządu
japońskiego. 11 marca 1932 r. Nadzwyczajne Zgromadzenie Ligi Narodów wystosowało rezolucję,
w której stwierdzono: członkowie Ligi Narodów „obowiązani są nie uznawać żadnej sytuacji,
żadnego traktatu ani żadnego układu, które by zostały osiągnięte środkami sprzecznymi z Paktem
Ligi Narodów i z paktem paryskim”.
Komisja Lyttona przygotowała raport, napisany prawdopodobnie przez dwóch ekspertów
amerykańskich, przekazany Radzie Ligi Narodów 4 września. Mimo że stwierdzono w nim, że akt
agresji miał faktycznie miejsce, raport ów nie domagał się żadnych sankcji wobec Japonii.
Potępiając ustanowienie państwa Mandżukuo raport nie zalecał jednak powrotu do status quo
sprzed września 1931 r. Działo się tak dlatego, że członkowie komisji byli przekonani, iż
rozwiązanie konfliktu wymaga przede wszystkim uznania specjalnych interesów Japonii w
Mandżurii. Drugim ważnym wnioskiem komisji Lyttona był postulat ustanowienia daleko idącej
autonomii Mandżurii.
Raport komisji Lyttona był dyskutowany na Nadzwyczajnym Zgromadzeniu Ligi Narodów,
które 24 II 1933 r. jednogłośnie (delegat Syjamu był nieobecny) uchwaliło rezolucję stwierdzającą,
iż Japonia naruszyła Pakt Ligi Narodów i waszyngtoński traktat dziewięciu państw. Rezolucja w
większości podzielała oceny komisji Lyttona, zobowiązując członków Ligi do nieuznawania
Mandżukuo i podkreślając szczególne interesy Japonii w Mandżurii. Japonia oficjalnie wystąpiła z
Ligi Narodów 27 III 1933 r.
Bezsilność Ligi Narodów wobec wydarzeń mandżurskich była jednym z najgroźniejszych
symptomów kryzysu powojennego ładu międzynarodowego. Ośmieliła również Japonię do
kontynuowania polityki agresji w Chinach.
 87
W lutym 1933 r. Japończycy zajęli prowincję Żehol w Mongolii Wewnętrznej przyłączając ją
do Mandżukuo. Następnie zaatakowali prowincję Hopej, leżąc na drodze do Pekinu. Nie chcąc
prowokować Japonii do dalszych zdobyczy rząd nankiński zawarł z nią 31 V 1933 r. układ
rozejmowy w Tangku: ustanawiał on strefę zdemilitaryzowaną na południe od Wielkiego Muru w
prowincji Hopej.
ZSRR uznał de facto marionetkowe państwo Mandżukuo, prowadził
z nim od czerwca 1933 r. rokowania w sprawie sprzedaży Kolei Wschodniochińskiej. Do
umowy doszło 23 V 1935 r., przy czym wszystkie gwarancje finansów związane z transakcją
wzięły na siebie władze japońskie. ZSRR, który był już wtedy członkiem Ligi Narodów, naruszył w
ten sposób rezolucję Ligi z 24 II 1933 r., zakazującą utrzymywania stosunków z Mandżukuo.
Państwo to uznał jednakże wiele innych krajów: 15 września 1932 r. Japonia; w 1934 r. Salwador,
Dominikana, Watykan; w 1937 r. Włochy, Hiszpania, Niemcy; w 1938 r. Polska i w 1939 r. Węgry
i Słowacja.
3. Wzrost napięć międzynarodowych na Dalekim Wschodzie
a) Wojna japońsko-chińska
Wojna japońsko-chińska zaczęła się 7 VII 1937 r. od niewielkiej potyczki sprowokowanej
przez Japończyków obok mostu Lukoucziao (zwanego też mostem Marco Polo) w pobliżu Pekinu
(Peipingu). Ofensywa w północnych Chinach, prowadzona szybko rosnącymi siłami, przyniosła
Japończykom duże sukcesy. Już w końcu lipca zajęli Pekin i Tientsin, posuwając się dalej na
południe. Drugim polem operacji militarnych stała się dolina Jangcy, gdzie siły japońskie były
jeszcze większe. Tu jednak doszło do zaciętych walk, które trwały trzy miesiące. 17 lipca Czang
Kaj-szek ogłosił odezwę wzywającą do powszechnej walki z agresorem.
Organizowanie narodowego oporu przeciw japońskiej agresji przyczyniło się do ponownego
nawiązania kontaktów, a nawet współpracy między Kuomintangiem a komunistami chińskimi (po
raz pierwszy Kuomintang współpracował z komunistami w latach 1923-1927). 15 VII 1937 r.
doszło do spotkania Czang Kaj-szeka z Czou En-lajem, a 22 sierpnia szef Kuomintangu wyraził
zgodę na przekształcenie chińskiej komunistycznej Armii Czerwonej w Ósmą Armię, włączoną do
wspólnej walki z Japonią. Sformalizowanie współpracy obu sił politycznych w walce z agresją
japońską nastąpiło 23 września 1937 r.
Wojna jednak rozwijała się dla Chin niepomyślnie. Mimo zaciętej obrony 2 listopada padł
Szanghaj, a na początku grudnia wojska japońskie wkroczyły do Nankinu. Rząd Kuomintangu
przeniósł się wtedy do Wuhanu, a w październiku 1938 r. do Czungkingu.
Na początku października Roosevelt zaczął jednoznacznie oskarżać Japonię o agresję. Dokonał
tego najpierw w swej głośnej Quarantine Speech, a więc przemówieniu, które miało miejsce w
Chicago 5 X 1937 r. Przynajmniej część tego przemówienia prezydent przygotował osobiście, bez
konsultacji z Departamentem Stanu. Roosevelt stwierdził w nim, iż „epidemia światowego
bezprawia rozszerza się”, co wymaga zastosowania „kwarantanny” wobec agresorów. Dalej mówił:
„Pokój, wolność, bezpieczeństwo 90% ludności świata zagrożone są przez pozostałe 10%, które
grożą załamaniem międzynarodowego porządku i prawa”. W świecie powszechnie uznano, iż jest
to ostra krytyka Niemiec, Japonii i Włoch, wobec których należy zastosować kwarantannę. W
Stanach Zjednoczonych jednak liczni zwolennicy izolacjonizmu zaatakowali prezydenta zarzucając
mu, iż wciąga w ten sposób kraj w niebezpieczne akcje zbiorowe. Także sekretarz stanu Huli uznał,
że przemówienie prezydenta było przedwczesne i nazbyt radykalne.
Przedstawiciel Chin w Lidze Narodów Wellington Koo złożył 12 IX 1937 r. skargę na politykę
Japonii. Konfliktem zajęła się Komisja Doradcza do spraw Dalekiego Wschodu, powołana przez
Ligę w 1933 r., w której uczestniczyły także Stany Zjednoczone. Komisja rozpoczęła pracę od
wydania deklaracji potępiającej bombardowania Nankinu, Kantonu, Hankou i innych wielkich
miast, które przyniosły wielkie straty wśród ludności cywilnej. Stwierdzono w niej także, iż Japonii
nie można zarzucić złamania Paktu Ligi Narodów, gdyż nie należy już ona do tej organizacji, ale na
pewno postępuje wbrew Paktowi Brianda-Kellogga i traktatowi dziewięciu państw z 1922 r.
Zgromadzenie Ligi zaaprobowało w październiku oceny Komisji. Postanowiono też, iż Liga
Narodów zainicjuje zwołanie konferencji dziewięciu sygnatariuszy traktatów waszyngtońskich. Od
 88
3 do 24 XI 1937 r. w Brukseli spotkali się przedstawiciele nie dziewięciu, jak pierwotnie
planowano, a dziewiętnastu państw. W konferencji brukselskiej uczestniczyło więc ośmiu
sygnatariuszy traktatu waszyngtońskiego: Wielka Brytania, Belgia, Chiny, Francja, Holandia,
Portugalia, Włochy i Stany Zjednoczone. Dziewiąty sygnatariusz: Japonia, odmówił wysłania
delegacji. Dalej w konferencji uczestniczyły delegacje państw, które do traktatu waszyngtońskiego
przystąpiły po 1922 r.: Boliwia, Dania, Meksyk, Norwegia i Szwecja. Inną grupę uczestników
stanowiły delegacje dominiów brytyjskich: Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Związek
Południowej Afryki oraz Indie. Zaproszenia do wzięcia udziału wysłano także do ZSRR, który
przysłał delegację, oraz do Niemiec, które odmówiły udziału. Natomiast Japonia zareagowała na
zaproszenie pismem, w którym stwierdzała, że jej działania militarne są formą samoobrony przed
chińską agresją, że traktat waszyngtoński dziewięciu państw jest już przestarzały, a Pakt Brianda-
Kelloga nie odpowiada realiom dalekowschodnim, że więc mieszanie się innych państw do
kontrowersji japońsko-chińskich jest z jej punktu widzenia niedopuszczalne.
Jedynym osiągnięciem konferencji brukselskiej było zatem uchwalenie deklaracji potępiającej
agresję japońską w Chinach (przy sprzeciwie Włoch). Stwierdzono również, iż Japonia
pogwałciła traktat waszyngtoński oraz Pakt Brianda-Kellogga, ale żadnych sankcji nie podjęto.
W grudniu 1937 r. doszło do poważnych napięć między Waszyngtonem i Tokio. Ich
bezpośrednim powodem było zbombardowanie przez Japończyków okrętów amerykańskich i
brytyjskich na rzece Jangcy. Zatopiono wówczas kilka okrętów, m.in. kanonierkę amerykańską
„Panay”, a wielu marynarzy zginęło lub zostało rannych. Reakcja administracji prezydenta
Roosevelta była również zdecydowana i tylko wizyta japońskiego ministra spraw zagranicznych w
ambasadzie USA w Tokio z wyrazami ubolewania i przeprosin przejściowo złagodziła narastające
sprzeczności między obu państwami.
Podjęta w lipcu 1938 r. nowa ofensywa armii japońskiej i wielkie straty zadawane ludności
cywilnej spowodowały, iż stanowisko USA wobec Japonii było coraz bardziej krytyczne. W
sierpniu 1938 r. rząd amerykański nałożył tzw. moralne embargo na dostawy sprzętu
wojskowego do Japonii. Na jesieni tegoż roku USA i Wielka Brytania udzieliły rządowi
chińskiemu kredytów w wysokości 25 min dolarów i 31 min funtów.
Sukcesy w Chinach i wzrost znaczenia kół militarnych spowodowały istotne zmiany w
międzynarodowej strategii Japonii. Stojący na czele rządu książę Fumi-maro Konoe ogłosił 3 XI
1938 r., iż celem Japonii jest ustanowienie „nowego ładu w Azji Wschodniej”. Stabilizacja i
porządek w tej części Azji miały „opierać się na trójstronnym sojuszu, wzajemnej pomocy i
koordynacji między Japonią, Mandżukuo i Chinami w dziedzinie politycznej, ekonomicznej,
kulturalnej i innych dziedzinach”.
Na wniosek gabinetu Konoe parlament japoński przyjął też ustawę o „powszechnej mobilizacji
narodu”, która umożliwiła militaryzację gospodarki i przeznaczenie większości budżetu na cele
wojny. Zaczęto też tworzyć nowe spółki i przedsiębiorstwa, które miały kierować eksploatacją
bogactw naturalnych na kontynencie i wypierać z Chin obcy kapitał. „Pod hasłem: «Azja dla
Azjatów» Japończycy zaczęli systematycznie poddawać upokorzeniom przedstawicieli firm
zagranicznych. Próbowali też różnymi metodami odciąć Chiny od pomocy finansowej i wojskowej
udzielanej przez Anglię i Francję.
Na początku 1939 r. Japonia zajęła kilka wysp w rejonie południowych Chin, należących do
Francji i Wielkiej Brytanii. W Waszyngtonie zauważono, iż Japonia zbliża się do amerykańskich
Filipin i wyspy Guam. Postanowiono więc wysłać do Japonii kolejne ostrzeżenie.
W lipcu 1939 r. sekretarz stanu Huli z sześciomiesięcznym wyprzedzeniem wypowiedział
amerykańsko-japoński układ o handlu z 1911 r., który z dniem l I 1940 r. przestał obowiązywać.
b) ZSRR a Chiny i Japonia
Po przejściowym zajęciu Kolei Wschodniochińskiej stosunki dyplomatyczne między ZSRR a
kuomintangowskim rządem w Nankinie zostały 17 VI 1929 r. zerwane, ale po zajęciu Mandżurii
przez Japonię w 1932 r. z powrotem je wznowiono. Stosunki radziecko-chińskie aż do 1937 r. były
bardzo chłodne i ograniczone. Dopiero po agresji Japonii na Chiny w lipcu 1937 r. i nawiązaniu
współpracy między chińskimi komunistami a Kuomintangiem nastąpiła poprawa stosunków z
 89
ZSRR, czego dowodem było podpisanie w Nankinie układu chińsko-radzieckiego o nieagresji
21 sierpnia 1937 r. W preambule znajdowało się odwołanie do Paktu Brianda-Kellogga, który oba
państwa podpisały, wyrażono także gotowość „utrwalenia na solidnych i pewnych podstawach
istniejących między nimi przyjaznych stosunków”. Układ został zawarty na pięć lat z możliwością
wielokrotnego przedłużania na okresy dwuletnie. Po jego podpisaniu do Moskwy przybyła we
wrześniu wojskowa delegacja chińska, która negocjowała dostawy broni radzieckiej do Chin.
Zaczęły one napływać w większych ilościach już w końcu roku.
Podpisanie przez Japonię w listopadzie 1936 r. paktu antykomintemowskiego oraz zawarcie
układu radziecko-chińskiego pogorszyło stosunki radziecko-japońskie. Plany ekspansji Mandżukuo
w kierunku Mongolii Zewnętrznej (od l XI 1924 r. Mongolskiej Republiki Ludowej) oraz japońskie
zainteresowanie ziemiami nadamurskimi tworzyły ogniska napięć między obu państwami. Pierwszy
zatarg zbrojny wybuchł 29 VII 1938 r.: dwa pułki japońskie zaatakowały posterunki radzieckie nad
jeziorem Chasan w rejonie Władywostoku. Wojska japońskie uchwyciły wtedy przyczółki po
radzieckiej stronie granicy. Po paru dniach kontrataku dywizja radziecka odzyskała stracony obszar,
ale później oddziały japońskie znów zdobyły część terenu nad jeziorem Chasan. Po ściągnięciu
większych posiłków Rosjanie zdołali wyprzeć Japończyków, po czym ogłoszono rozejm i
powołano komisję demarkacyjną do dokładnego wytyczenia granicy na tym odcinku.
Znacznie groźniejszy konflikt zbrojny miał miejsce w lecie 1939 r. nad rzeką Chałchyn-goł
(Nomonhan) na pogranicznych ziemiach Mongolskiej Republiki Ludowej, zdominowanej przez
ZSRR. Począwszy od 11 maja 1939 r. miały miejsce potyczki między oddziałami mongolskimi i
Mandżukuo. Kiedy w początkach lipca do działań przystąpiły wojska radzieckie pod dowództwem
gen. Gieorgija Zukowa i japońska Armia Kuantuńska, walki nabrały szerszego rozmiaru. W końcu
sierpnia znaczne siły radzieckie rozbiły wojska japońskie, a 16 września Mołotow i Shigenori Togo
podpisali układ rozejmowy.
4. Mandaty brytyjskie i francuskie na Bliskim Wschodzie. Syria i Palestyna
Sprawę podziału mandatów omawiano na plenarnym posiedzeniu paryskiej konferencji
pokojowej 7 V 1919 r. Strukturę systemu mandatowego zawarto w artykule 22 Paktu Ligi
Narodów, który dzielił terytoria zależne na trzy grupy: A, B, C.
Ziemie arabskie, wchodzące dotychczas w skład Imperium Osmańskiego, zaliczono do
mandatów typu A, jako najbardziej dojrzałe do uzyskania pełnej niepodległości. Na konferencji
aliantów w San Remo (19-26 IV 1920) ustalono, iż Wielka Brytania będzie sprawować mandat nad
Irakiem (Mezopotamią), Palestyną i Transjordanią, natomiast Syria i Liban staną się mandatami
francuskimi (co Rada Ligi Narodów zatwierdziła w lipcu 1922 r.). Tworząc system mandatowy, nie
określono jednak, kiedy ma nastąpić przyznanie niepodległości terytoriom poddanym zarządowi lub
opiece mandatariusza.
a) Hidżaz i Irak
Spośród ziem arabskich, ale nie mandatowych, najwcześniej uzyskał niepodległość Hidżaz, co
ogłosił szejk Husajn jeszcze w czasie wojny, w czerwcu 1916 r. Drugim obszarem arabskim, który
sięgnął po niepodległość, był Irak (zwany też wówczas Mezopotamią). Ogłoszenie mandatu
brytyjskiego nad Irakiem spowodowało wybuch w 1920 r. powstania ludności. W Londynie
postanowiono złagodzić dominację nad Irakiem. W sierpniu 1921 r., za przyzwoleniem rządu
brytyjskiego, królem Iraku został Fajsal I, syn władcy Hidżazu. Zgodził się on na to, żeby o
najważniejszych sprawach polityki zagranicznej decydował brytyjski Wysoki Komisarz, w zamian
za co otrzymał niemal pełną autonomię w sprawach wewnętrznych. Regulował to traktat
brytyjsko-iracki z 14 XII 1927 r., który określał Irak państwem niepodległym. W czerwcu 1930 r.
został zawarty nowy traktat sojuszniczy między Anglią i Irakiem (ratyfikowany 26 stycznia 1931),
dający Brytyjczykom prawo utrzymywania baz wojskowych na terytorium tego kraju i militarnego
współdziałania w przypadku agresji zewnętrznej.
b) Syria i Liban
W 1921 r. Francuzi podzielili ten teren na pięć jednostek administracyjnych, spośród których
Libanowi przyznano szczególne prawa samorządowe, z uwagi na zamieszkującą tu ludność
chrześcijańską, sprzyjającą władzom francuskim. W pozostałych czterech częściach, obejmujących
 90
ziemie Syrii, dominacja Francji spotykała się z niechęcią mieszkańców. Dopóki jednak Wysokim
Komisarzem Francji w Syrii pozostawał popularny tu gen. Maxime Weygand, udawało się
utrzymywać względny spokój. Jednakże w listopadzie 1924 r. Weyganda odwołano i na jego
miejsce przysłano gen. Maurice P. Sarraila, który okazał się o wiele mniej zręczny.
18 VII 1925 r. wybuchło powstanie Druzów, kierowane przez sułtana el Atrasha. W Paryżu
zdecydowano się wreszcie na odwołanie gen. Sarraila i mianowanie Wysokim Komisarzem w
Syrii Bernarda de Jouvenela. Przybrał on bardziej koncyliacyjną postawę: wydał dekret o
amnestii dla walczących powstańców i prowadził rozmowy z przywódcami plemion syryjskich.
Walki ustały jednak dopiero w połowie 1927 r. Na początku 1928 r. utworzono w Syrii rząd
tymczasowy, a w kwietniu odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, które 7 sierpnia
uchwaliło konstytucję. Wysoki Komisarz konstytucji tej jednak nie zaakceptował, a obrady
Zgromadzenia Narodowego bezterminowo zawiesił, ogłaszając w maju 1930 r. własną ustawę
zasadniczą dla Syrii.
9 IX 1936 r. podpisano traktat, który określał Syrię jako państwo niepodległe. Na jego mocy
Francja uzyskała prawo utrzymywania przez osiem lat swych wojsk w Syrii i gwarantowania praw
mniejszości narodowych. Niepodległość Syrii była więc jeszcze bardzo ograniczona, tak zresztą jak
i Libanu, z którym Francja zawarła układ sojuszniczy 13 listopada 1936 r.
c) Palestyna
Od 1922 r. była formalnie mandatem brytyjskim. Jednakże już od 1920 r. zaczęto tworzyć pod
nadzorem brytyjskim cywilną administrację mandatową. Od początku zaczęły się też rysować
sprzeczności zawarte w deklaracji Balfoura z listopada 1917 r., obiecującej ustanowienie w
Palestynie siedziby narodu żydowskiego bez naruszenia jakichkolwiek praw Arabów. Już w 1921 r.
do Palestyny przybyło ok. 40 tyś. Żydów, mimo iż pierwsza ustawa imigracyjna z 1920 r.
pozwalała na imigrację 16,5 tys. Tegoż roku doszło też do starć między ludnością żydowską i
arabską, w których zginęło kilkadziesiąt osób. Zaniepokojenie Arabów próbowała zmniejszyć tzw.
biała księga Churchilla z czerwca 1922 r., zawierająca stanowisko rządu brytyjskiego. Wyjaśniano
w niej, że Wielka Brytania nie zamierza przekształcać całej Palestyny w żydowską siedzibę
narodową, ale tylko znaleźć w Palestynie taką siedzibę dla Żydów. Imigracja Żydów do Palestyny
miała być kontrolowana i dostosowana do możliwości osiedleńczych, a prawa Arabów uszanowane.
W sierpniu 1929 r. doszło do groźnych starć żydowsko-arabskich pod Ścianą Płaczu w
Jerozolimie. Rozszerzyły się one na Jaffę, Hajfę, Hebron, Safad i inne miasta. Po dojściu Hitlera do
władzy i prześladowaniach Żydów w Niemczech imigracja do Palestyny jeszcze się nasiliła. W
latach 1932-1936 do Palestyny przybyło ponad 183 tys. imigrantów żydowskich. Tak silny
napływ imigrantów żydowskich wywołał zdecydowane sprzeciwy ludności arabskiej, doprowa-
dzając do wybuchu powstania Arabów w 1936 roku, stłumionego przez Brytyjczyków.
Po stłumieniu powstania wysłano do Palestyny Królewską Komisję, pod przewodnictwem
Williama R.W. Peela, która miała zbadać stosunki narodowościowe i przedstawić praktyczne
wnioski. Raport komisji Peela, opublikowany w lipcu 1937 r., po raz pierwszy zaproponował
podział Palestyny i utworzenie tu dwu państw: żydowskiego i arabskiego, z tym że Miejsca Święte i
Jerozolima miały pozostać pod zarządem brytyjskim.
Ideę tę miała zrealizować konferencja, którą Brytyjczycy z dużym trudem zorganizowali w
Londynie w lutym 1939 r. Wzięli w niej udział reprezentanci organizacji żydowskich z Palestyny,
ale także z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec, Polski i Związku
Południowej Afryki. Do Londynu przybyli również przedstawiciele Arabów z Palestyny,
Transjordanii, Egiptu, Iraku i Arabii Saudyjskiej. Niepowodzenie konferencji było oczywiste już 7
lutego, w dniu jej rozpoczęcia. Delegacje Arabów i Żydów do pałacu św. Jakuba w Londynie
weszły oddzielnymi wejściami i nie chciały zasiąść razem w jednej sali. Przedstawiciel rządu
brytyjskiego krążył więc między odrębnymi salami obrad przekazując przedstawicielom obu
narodów ich wzajemne stanowisko. Na początku marca konferencja została zamknięta bez
konkretnego rezultatu.
 91
Wykład XIV i XV:
EUROPA NA DRODZE DO II KONFLIKTU GLOBALNEGO
(1933 – 1939)

I. Pakt Czterech
1. Inicjatywa Mussoliniego zawarcia porozumienia Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii i
Niemiec
Projekt Paktu Czterech dyktator Włoch Benito Mussolini przedstawił w czasie wizyty w
Rzymie premiera brytyjskiego MacDonalda i ministra spraw zagranicznych Johna Simona 18 III
1933 r. Tego samego dnia tekst Paktu wręczono również ambasadorom Francji i Niemiec,
akredytowanym w Rzymie.
Później pewne elementy koncepcji Mussoliniego poruszane były w rozmowach z
przedstawicielami Francji i Niemiec. Ambasador francuski Henry de Jouvenel, który do Rzymu
przybył z misją uregulowania konfliktu z Włochami, zgadzał się z Mussolinim, że jakaś rewizja
granic w Europie będzie w przyszłości konieczna. Porozumienie czterech mocarstw w tej kwestii
mogłoby, jak sądził, zapewnić pokój „za względnie niewysoką cenę”, którą zapłaciłaby głównie
Polska. Jeszcze więcej szczegółów swego planu polecił Mussolini przekazać na początku 1933 r.
Niemcom. Wprawdzie poglądy na przyszłość Austrii oba reżimy faszystowskie miały wówczas
odmienne, ale w wielu innych sprawach, jak zbrojenia czy rewizja traktatów pokojowych,
zbieżność ich polityki była bardzo duża.
Przygotowany osobiście przez Mussoliniego Polityczny układ o porozumieniu i współpracy
między czterema mocarstwami zachodnimi liczył sześć artykułów:
 Art. 1 i 4: regulowały podstawową kwestię współdziałania mocarstw - miała ona
polegać na „efektywnej polityce współpracy” oraz na zgodnym wypracowywaniu
wspólnej postawy wobec wszelkich problemów międzynarodowych, europejskich i
pozaeuropejskich, włącznie z kolonialnymi. Projekt przewidywał, iż mocarstwa nie tylko
będą w swoim gronie podejmowały decyzje w sprawach, które dotyczą innych państw, ale
mogą też działać na rzecz nakłonienia „stron trzecich do zaadaptowania tej samej polityki
pokoju”;
 Art. 2: ,,Cztery mocarstwa potwierdzają zasadę rewizji traktatów pokojowych
zgodnie z postanowieniami Paktu Ligi w wypadkach, w których pojawiłyby się sytuacje
mogące doprowadzić do konfliktu. Cztery mocarstwa oświadczają, że zasada rewizji
znaleźć może zastosowanie tylko w ramach Ligi Narodów, w duchu wzajemnego
zrozumienia i solidarności stron zainteresowanych”
 Art. 3: dotyczył efektywnego równouprawnienia w zakresie rozbrojenia i zbrojeń
Niemiec, Austrii, Węgier i Bułgarii.

2. Stosunek Francji, Anglii i Niemiec do propozycji Włoch

MacDonalda i Simona, przebywali w dniu ogłoszenia propozycji Mussoliniego w Rzymie.
Wyrazili oni zainteresowanie projektem. Uzgodniono, że Brytyjczycy będą rzecznikami Paktu w
rozmowach z Francją, tak jak Włochy w negocjacjach z Niemcami. Przewidywano bowiem, że
główne zastrzeżenia zgłoszą zapewne Francuzi, ale i stanowisko Niemiec nie było pewne.
Francja tymczasem mniejszą wagę przywiązywała już do swych sojuszy z państwami Europy
Środkowej, a o wiele ważniejsze dla bezpieczeństwa narodowego uznała współdziałanie z Wielką
Brytanią i niedopuszczenie do zbytniego zbliżenia włosko-niemieckiego. Istotne były także
nadzieje, że Pakt Czterech umożliwi większy wpływ na politykę i zachowania Niemiec. Rząd
francuski przystał więc ostatecznie na podjęcie rokowań, w czasie których szczególną uwagę
zwrócił na redakcję artykułu drugiego. Wersja francuska nie odrzucała całkowicie możliwości
rewizji traktatów, gdyż głosiła, że cztery mocarstwa „rozpatrzą między sobą każdą propozycję
adekwatną do metod i procedury przewidzianej przez wymienione artykuły” (tzn. 10, 16 i 19).
Wszelkie decyzje w tych sprawach mogła podjąć, wedle Francji, tylko Liga Narodów.
 92
Niemcy zaakceptowały udział w Pakcie Czterech, chociaż Hitler wahał się do ostatniej chwili -
wiedział, że porozumienie będzie miało dla ekspansji niemieckiej krepujący charakter. Pakt
Czterech mógł jednak - chociaż w ograniczonym zakresie - przynieść Niemcom hitlerowskim
pewne korzyści natury taktycznej”.
3. Podpisanie Paktu Czterech 15 VII 1933 r. w Rzymie.
 Art. 1: „Wysokie umawiające się Strony będą się porozumiewały we wszystkich
sprawach, które ich dotyczą. Zobowiązują się one czynić wszelkie wysiłki, aby w ramach
Ligi Narodów stosować politykę skutecznej współpracy wszystkich państw dla
utrzymania pokoju”.
 Art. 2: „Co się tyczy Paktu Ligi Narodów, a w szczególności jego artykułów 10, 16 i
19, Wysokie umawiające się Strony postanawiają badać w swym gronie wszelkie wnioski,
dotyczące metod i sposobów postępowania, odpowiednich dla zapewnienia skuteczności
tym artykułom, jednak z wyłączeniem tych postanowień, które mogą być powzięte tylko
przez właściwe organy Ligi Narodów”.
W ten sposób niewiele zostało z początkowego projektu Mussoliniego, ale nadal przewidywano
możliwość, iż cztery mocarstwa będą w swym gronie badać problemy granic w Europie.
Przez cały czas rokowań Polska nie kryła swego potępienia dla Paktu, który próbował formalnie
wskrzesić koncert wielkich mocarstw i stwarzał potencjalne zagrożenie jej bezpieczeństwa. Mimo
iż Francja przekazała do Warszawy 8 czerwca notę z podobnymi „gwarancjami”, jak Małej
Entencie, rząd polski tego samego dnia stwierdził, że nie czuje się zobowiązany żadnymi decyzjami
mocarstw wynikającymi z Paktu Czterech.
Włochy ratyfikowały Pakt Czterech 31 VIII 1933 r., a Wielka Brytania 16 IX 1933 roku,
natomiast Francja i Niemcy nie uczyniły tego, co zadecydowało ostatecznie, że nie wszedł on w
życie. Pakt Czterech pozostał jednak ważnym symptomem przemian w europejskich stosunkach
międzynarodowych w węzłowym 1933 roku.

II. Zachód i III Rzesza w latach 1933-1936

1. Stosunek Wielkiej Brytanii do Niemiec hitlerowskich
W Anglii zagrożenia, jakie niosły rządy narodowosocjalistyczne, były przez niektórych
polityków dostrzegane, ale przeważało przekonanie, że ładu europejskiego w kształcie nakreślonym
w Wersalu nie da się już utrzymać. Najlepszy sposób wpływania na kierunek polityki Niemiec
widziano w związaniu ich z Zachodem nawet za cenę nieuchronnych koncesji i ustępstw.
Pierwszym formalnym przejawem takiego kierunku myślenia był plan MacDonalda z marca 1933
r., który przewidywał stopniowe wyrównywanie potencjału wojskowego Niemiec i innych państw.
Ograniczenia w dziedzinie zbrojeń morskich i lotniczych oraz pięcioletni okres kontrolny, był
jednakże dla Hitlera nie do przyjęcia, toteż delegacja niemiecka na genewskiej konferencji
rozbrojeniowej rozpoczęła działania destrukcyjne prowadzące do rychłego jej opuszczenia.
Aby uspokoić opinię międzynarodową, Hitler wygłosił 17 V 1933 r. łagodzące przemówienie,
zapewniając o swych pokojowych intencjach. Przyjęto je na ogół z zadowoleniem, a w Anglii
chwalono niemieckiego przywódcę za realizm i umiarkowanie. Życzliwie upowszechniano też w
prasie brytyjskiej ówczesne koncepcje Hitlera o wspólnocie rasowej dwóch narodów germańskich
(tj. Niemiec i Wielkiej Brytanii) i potrzebie ścisłego sojuszu między nimi.
2. Zagłebie Saary
Zagłębie Saary pozostawał pod zarządem Ligi Narodów, a z jego produkcji korzystała głównie
Francja. W traktacie wersalskim przewidziano, iż po piętnastu latach przeprowadzony zostanie
plebiscyt, w którym ludność opowie się za jedną z trzech możliwości: utrzymaniem
dotychczasowego statusu Saary; powrotem do Niemiec; przyłączeniem do Francji.
Jeszcze przed 1933 r. wielkie wpływy wśród ludności Zagłębia Saary uzyskała NSDAP,
organizująca współdziałanie z innymi siłami pod nazwą Niemiecki Front. Silną pozycję
utrzymywały także partie socjaldemokratyczna i komunistyczna. Partia Centrum popierała
Niemiecki Front, ale część jej członków była rozczarowana stosunkiem Hitlera do Watykanu i jej
postawa w głosowaniu nie była pewna. Partia nazistowska prowadziła więc w okresie
 93
przedplebiscytowym w Saarze zmasowaną agitację, wspieraną aktami zastraszania i terroru.
Przewodniczący Komisji Rządzącej Ligi Narodów, Brytyjczyk Geoffrey Knox opublikował nawet
8 V 1934 r. oficjalny raport, wyrażający obawę o bezpieczeństwo członków Komisji i wskazujący,
że partia faszystowska zaczyna już tworzyć własną administrację. 4 czerwca Rada Ligi Narodów,
opierając się na raporcie Knoxa, ogłosiła zasady obowiązujące w okresie przejściowym i ustaliła
dzień plebiscytu na 13 I 1935 r. Ponieważ działalność Niemieckiego Frontu jeszcze się nasiliła,
Anthony Eden na posiedzeniu Rady Ligi Narodów zaproponował wysłanie do Saary sił
międzynarodowych. Tak się też stało i w efekcie w grudniu 1934 r. trzytysięczny oddział złożony z
żołnierzy brytyjskich, włoskich, holenderskich i szwedzkich dotarł do Saary. Pod jego ochroną
plebiscyt odbył się ustalonego dnia bez żadnych zakłóceń. Głosowało ponad 500 tys. osób, spośród
których 90,3% opowiedziało się za zjednoczeniem z Niemcami, co nastąpiło l III 1935 r.
3. Problem rozbrojenia i zbrojeń
a) Porozumienie francusko – włoskie z 7 I 1935 r.
Hitler, który od początku zamierzał uwolnić się od postanowień rozbrojeniowych traktatu
wersalskiego, nie mógł tego dokonać od razu i musiał czekać na bardziej sprzyjającą sytuację
międzynarodową. Najbardziej „miękkie” stanowisko w kwestii zbrojeń niemieckich zajmowały
Wielka Brytania i Włochy, ale i one uważały, że Niemcy nie powinny mieć wolnej ręki i w tej
sprawie podlegają nadzorowi mocarstw. Włochy pozytywnie odpowiedziały na dążenia Francji do
zbliżenia politycznego. Znalazło to wyraz w podpisanym 7 I 1935 r. w Rzymie przez Mussoliniego
i Lavala porozumieniu między Francją i Włochami. Uregulowano w nim sporne sprawy obu
państw w Afryce: obywatelstwo Włochów w Tunezji, delimitację granicy między Libią a Tunezją
oraz między Erytreą a Francuskim Somali (wszystko wskazuje na to, że Laval w czasie tej wizyty
wyraził niepisaną zgodę na aneksję Abisynii przez Włochy). Porozumienie rzymskie dotyczyło
ponadto zobowiązania obu państw do konsultacji politycznych w sprawach europejskich.
b) Komunikat angielsko – francuski z 3 II 1935 r.
Istotne znaczenie dla ewolucji polityki Zachodu wobec III Rzeszy miały rozmowy premiera
Francji Pierre-Etienne Flandina i ministra spraw zagranicznych Lavala w Londynie. W ich
wyniku opublikowano 3 II 1935 r. wspólny komunikat - oba państwa były już gotowe do zniesienia
klauzul rozbrojeniowych traktatu pokojowego, ale pod pewnymi warunkami. Wskutek nalegań
Francji umieszczono w nim postulat dalszego prowadzenia rozmów na temat ustanowienia z
udziałem Niemiec systemu wzajemnych gwarancji bezpieczeństwa. Oba państwa były też zgodne,
iż Niemcy nie mogą jednostronnie uchylać ograniczeń rozbrojeniowych narzuconych w Wersalu.
Przywódcy Francji i Wielkiej Brytanii sformułowali w komunikacie z 3 lutego pomysł zawarcia
tzw. powietrznego Locamo, tzn. paktu lotniczego między sygnatariuszami paktu reńskiego, w
którym gwarantowano sobie wzajemną pomoc sił lotniczych, gdyby któryś z nich stał się obiektem
nie sprowokowanej agresji innego członka układu. W proponowanym pakcie Wielka Brytania i
Włochy występowały już w innej roli - nie tylko jako państwa udzielające gwarancji
bezpieczeństwa, ale i korzystające z takich gwarancji udzielonych im przez innych sojuszników.
Ustalenia te przekazano Niemcom w postaci jednej koherentnej całości. Niemcy jednakże były
skłonne zaakceptować niektóre tylko punkty komunikatu. Propozycja przystąpienia do paktu
lotniczego, implikująca oficjalne posiadanie sił powietrznych zabronionych przez traktat wersalski,
powitana została w Niemczech z zadowoleniem. Natomiast utrzymanie kontroli międzynarodowej
nad zbrojeniami czy Pakt wschodni wzbudzały w Berlinie niechęć. Toteż odpowiedź, którą 14
lutego wystosował minister Neurath, była wymijająca. Generalnie jednak komunikat londyński
wydał się Niemcom na tyle zachęcający, iż zaprosiły brytyjskiego ministra spraw zagranicznych
Simona do złożenia 7 marca wizyty w Berlinie. Do spotkania w tym terminie nie doszło,
ponieważ 4 marca rząd brytyjski opublikował Białą Księgę, która nie tylko ostrzegała przed
zbrojeniami niemieckimi na wielką skalę, ale zwracała również uwagę na odradzanie się ducha
militaryzmu w procesie wychowania młodzieży w Niemczech. Postulowano więc opracowanie
planu zwiększenia brytyjskiego potencjału obronnego. Francja natomiast przedłużyła obowiązkową
służbę wojskową z półtora roku do dwu lat.
c) Decyzje Niemiec w sprawie lotnictwa wojskowego i sił zbrojnych z 9 i 16 III 1935 r.
 94
Przedłużenie służby wojskowej we Francji i postulaty angielskie dot. zwiększenia wydatków na
zbrojenia, przyspieszyły ogłoszenie decyzji Hitlera. 9 III 1935 r. Goering oficjalnie poinformował,
iż Niemcy posiadają lotnictwo wojskowe, czego zabraniał im traktat wersalski. Równocześnie
przekazano do Londynu propozycję, aby 25 marca przybyli do Berlina politycy brytyjscy na
rozmowy o sprawach zbrojeń. 13 marca minister Simon wyraził na to zgodę.
16 III 1935 r. ogłoszono w Berlinie postanowienie rządu III Rzeszy o utworzeniu sił zbrojnych.
Głosiła ona: „służba w siłach zbrojnych odbywa się na podstawie powszechnej powinności
wojskowej (art. l). Wojsko niemieckie, razem z włączonymi doń oddziałami policji, na stopie poko-
jowej dzieli się na 12 korpusów i 36 dywizji” (art. 2). Oznaczało to, iż armia niemiecka ma liczyć
ponad 500 tys. ludzi, a więc więcej niż francuska.
d) Stosunek Francji, Anglii i Włoch do remilitaryzacji Niemiec
Francja wystąpiła z oficjalnym protestem i zażądała zwołania Rady Ligi Narodów. Zanim
jednak do tego doszło, wizytę w Berlinie w dniach 24-26 marca złożyli politycy brytyjscy Simon i
Eden. W trakcie rozmów Hitler oświadczył zaskoczonym Brytyjczykom, iż Luftwaffe jest już
równe RAF-owi, ale powinno uzyskać parytet z lotnictwem Francji, liczonym w metropolii i
koloniach łącznie. Jeżeli Anglia uważa, iż posiada słabsze lotnictwo, mogłaby je powiększyć do
poziomu francuskiego, proponował Hitler. Uzgodniono, iż sprawy proporcji zbrojeń morskich obu
państw będą przedmiotem bilateralnych negocjacji w Londynie.
Sprawozdanie Simona z rozmów berlińskich stało się następnie jednym z tematów spotkania
przywódców trzech mocarstw: Francji, Anglii i Włoch. Odbyło się ono na zaproszenie
Mussoliniego w Stresie, małej miejscowości na północy Włoch, w dniach 11-14 IV 1935 r.
Ogłoszona w dniu zakończenia spotkania rezolucja włosko-francusko-brytyjska była przeglądem
najważniejszych problemów wiążących się z polityką Niemiec. Uzgodniono więc: l. wspólną linię
postępowania w związku ze skargą rządu francuskiego do Rady Ligi Narodów; 2. poparcie dla
dalszych rokowań dotyczących paktu wschodniego; 3. stanowisko w sprawie położenia Austrii; 4.
poparcie dla idei zawarcia paktu lotniczego między pięcioma państwami Europy Zachodniej,
zgodnie z propozycjami komunikatu londyńskiego z 3 lutego; 5. stosunek do zbrojeń niemieckich.
W tej ostatniej sprawie rezolucja głosiła m.in.: „Przedstawiciele trzech Rządów stwierdzili z
ubolewaniem, że metoda jednostronnego przekreślania umów, zastosowana przez Rząd Niemiecki
w chwili gdy robione były usiłowania, aby doprowadzić do skutku załatwienie sprawy zbrojeń
oparte na swobodnych rokowaniach, poważnie zachwiała zaufaniem opinii publicznej do trwałości
pokojowego porządku rzeczy”. W Stresie ogłoszono ponadto Deklarację wspólną, potwierdzającą
że trzy mocarstwa będą przeciwstawiać się „wszelkimi stosownymi środkami każdemu
jednostronnemu przekreślaniu traktatów, mogącemu wystawić na niebezpieczeństwo pokój
Europy”. Osobna Deklaracja brytyjsko-włoska głosiła, że Włochy i Wielka Brytania są
zdecydowane wypełnić wszystkie zobowiązania, jakie podjęły w charakterze gwarantów paktu
reńskiego.
Skarga Francji na postępowanie Niemiec rozpatrywana była na posiedzeniu Rady Ligi
Narodów, która 17 IV 1935 r. uchwaliła rezolucję przeciwko ich samowolnej remilitaryzacji,
w której potępiła Niemcy za złamanie zaciągniętych zobowiązań. Rada powołała komitet złożony z
13 państw, w tym Polski, w celu zaproponowania środków, które „uczyniłyby Pakt Ligi Narodów
bardziej skutecznym przy organizowaniu bezpieczeństwa zbiorowego”.
Rezolucja Rady Ligi Narodów spotkała się z gwałtowną krytyką Hitlera. W głośnym
przemówieniu 21 V 1935 r. Hitler zaatakował przede wszystkim układ francusko-radziecki z 2
maja i francusko-czechosłowacki z 16 maja tegoż roku. Uznał, że jest to sojusz militarny
wymierzony w Niemcy, podobnie jak porozumienia Francji i Rosji przed I wojną światową.
Zarzucił też Francji, że jej postępowanie jest niezgodne z paktem reńskim.
e) Układ morski angielsko – niemiecki z 18 IV 1935 r.
4 czerwca rozpoczęły się rozmowy brytyjsko-niemieckie na temat zbrojeń morskich. Już na
samym wstępie przewodniczący delegacji niemieckiej Joachim von Ribbentrop zażądał, by tonaż
floty wojennej Niemiec mógł osiągnąć 35% tonażu floty brytyjskiej. Minister Simon próbował to
kwestionować, ale Niemcy nie chcieli iść na żadne ustępstwa. Ostatecznie w układzie podpisanym
 95
w Londynie 18 VI 1935 r. Anglia zgodziła się, aby stosunek floty niemieckiej wynosił jak 35: 100.
Niemcom przyznano także prawo do budowy łodzi podwodnych (U-bootów) i to w stosunku
100:100.
Układ morski był wielkim sukcesem Niemiec, ponieważ rozbijał jedność państw Zachodu
zademonstrowaną porozumieniem ze Stresy (tzw. front Stresy). Wielka Brytania jednostronnie
zaaprobowała zbrojenia morskie III Rzeszy, nad którymi praktycznie żadnej kontroli już być nie
mogło.
4. Remilitaryzacja Nadrenii
O demilitaryzacji pozostającej w granicach Niemiec Nadrenii, zarówno na lewym brzegu Renu,
jak i w pasie 50 km na wschód od tej rzeki, mówiły artykuły 42, 43 i 44 traktatu wersalskiego.
Decyzje te powtórzono w układzie z Locamo (pakcie reńskim), który Niemcy podpisały
dobrowolnie. Stwierdzono w nim, że gdyby nastąpiło pogwałcenie ustaleń dotyczących Nadrenii,
„akcja natychmiastowa jest konieczna, czy to z powodu przekroczenia granicy, czy z powodu
rozpoczęcia działań wojennych, czy też z powodu nagromadzenia sił zbrojnych w strefie
zdemilitaryzowanej”.
Już w lutym 1935 r. kanclerz niemiecki w rozmowie z ambasadorami Francji i Anglii
zapowiedział zdecydowane działania w sprawie Nadrenii. W grudniu tegoż roku Hitler oświadczył,
iż francusko-radziecki „wojskowy sojusz” uważa za bezpośrednią groźbę dla Niemiec i wobec tego
wszelkie rozważania o „lotniczym Locamo” są bezprzedmiotowe. Później, w trakcie wizyty
francuskiego ministra spraw zagranicznych Francji Pierre-Etienne Flandina w Londynie,
rozważano sposób postępowania obu państw w przypadku pogwałcenia statusu Nadrenii, choć
zostało to ustalone w pakcie reńskim.
Kiedy świat był zajęty agresją włoską w Abisynii, Hitler uznał, iż nadchodzi stosowny moment
do realizacji następnego celu: remilitaryzacji Nadrenii. Z wojskowego punktu widzenia była to
niezmiernie ryzykowna operacja - gdyby rząd francuski zmobilizował swoją armię, liczącą niemal
100 dywizji, oraz całe swe siły powietrzne niemiecki Sztab Generalny zmusiłby Hitlera do odwrotu.
Nic więc dziwnego, że pierwsze 48 godzin po wkroczeniu do Nadrenii Hitler uważał za najbardziej
denerwujące w całym swoim życiu. Okazało się jednak, że intuicja Hitlera nie zawiodła: mocarstwa
zachodnie nie rozpoczęły żadnych konkretnych działań.
Bezpośrednim pretekstem, który miał usprawiedliwić podjęcie decyzji w sprawie Nadrenii, stała
się ratyfikacja przez parlament francuski 27 II 1936 r. układu z ZSRR podpisanego w maju
1935 r. Hitler uznał to za złamanie przez Francję paktu reńskiego, choć wszyscy inni sygnatariusze
mieli w tej sprawie zdanie odmienne. Mimo to minister Flandin ogłosił natychmiast, iż Francja
gotowa jest kwestię interpretacji układu z ZSRR oddać Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości
Międzynarodowej i podporządkować się jego werdyktowi. W sobotę 7 III 1936 r., kiedy oddziały
niemieckie wkraczały do Nadrenii, Neurath wręczył ambasadorom Francji, Wielkiej Brytanii,
Belgii i Włoch memorandum obciążające Francję odpowiedzialnością za złamanie Paktu reńskiego.
Memorandum zawierało też cały zestaw propozycji, w tym m.in. gotowość zawarcia przez
Niemcy 25-letniego paktu o nieagresji z Francją i Belgią oraz podobnych paktów
dwustronnych ze wschodnimi sąsiadami; utworzenie zdemilitaryzowanej strefy na granicach
Niemiec z Francją i Belgią; podpisanie paktu lotniczego z państwami zachodnimi, żeby „zapobiec
niebezpieczeństwu nagłej napaści z powietrza”.
Propozycje niemieckie potraktowano poważnie i już od niedzieli 8 marca w Paryżu i Londynie
rozpoczęto pospieszne konsultacje. Początkowo wydawało się, że Francja podejmie jakieś kroki, ale
z decyzjami zwlekano, czekając na jednoznaczne stanowisko Anglii. W Londynie podkreślano
jednak, że nie można zlekceważyć żadnej, choćby najmniejszej szansy uratowania pokoju, ale
gdyby Francja wystąpiła zbrojnie. Wielka Brytania wypełniłaby swe zobowiązania. Ponieważ
jednak złamanie traktatów pokojowych przez Niemcy było oczywiste. Zachód musiał zająć jakieś
stanowisko.
Pierwszą reakcją na wkroczenie wojsk niemieckich do Nadrenii była skarga złożona przez
Francję i Belgię w Lidze Narodów. Następnie przedstawiciele Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii
 96
i Włoch zebrali się w Londynie, gdzie 19 III 1936 r. ogłosili „tekst propozycji” pod adresem
Niemiec:
 wzywał on Niemcy do tego, aby sprawę relacji między układem francusko-
radzieckim i paktem reńskim oddały pod osąd Stałego Trybunału Sprawiedliwości Między-
narodowej w Hadze;
 apelowano, aby Niemcy wstrzymały się od dalszego wysyłania wojsk do Nadrenii.
proponowano Niemcom podjęcie rokowań w sprawie rewizji statusu Nadrenii (w okresie
przejściowym, zanim dojdzie do takich rokowań, postanowiono „poczynić wszelkie
konieczne zarządzenia”, w celu utworzenia międzynarodowych sił zbrojnych, które „za
zgodą wszystkich państw zainteresowanych” - a więc i Niemiec, obsadziłyby pas 20-
kilometrowy w Niemczech przylegający do granicy francusko-niemieckiej;
 postanowiono: „Wytoczyć przed Radą Ligi Narodów, na podstawie artykułu 11
Paktu, sprawę akcji jednostronnej Niemiec, która stanowi groźbę dla bezpieczeństwa
europejskiego i zagraża pokojowi”.
Niemcy zlekceważyły propozycje londyńskie, a pomysł czasowego ustanowienia strefy w
Niemczech pod nadzorem międzynarodowym uznały za oburzający.
Rada Ligi Narodów ograniczyła się do oświadczenia potępiającego jednostronne złamanie przez
Niemcy traktatów, ale żadnych sankcji przeciwko nim nie uchwaliła.
Remilitaryzacja Nadrenii zaniepokoiła szczególnie Belgię, która zrozumiała, że nie może liczyć
na gwarancje bezpieczeństwa ze strony sygnatariuszy paktu reńskiego. 14 X 1936 r. rząd belgijski
ogłosił więc, iż Belgia jest krajem neutralnym i wszystkimi siłami będzie bronić swej
niepodległości.
Wobec tego Francja i Anglia przekazały rządowi belgijskiemu 24 IV 1937 r. wspólną
deklarację, w której m.in.: „Oświadczają, że uznają Belgię za zwolnioną od tej chwili od wszelkich
względem nich zobowiązań, wynikających dla niej bądź z Traktatu Lokameńskiego, bądź z
porozumień zawartych w Londynie 19 III 1936 r. Oświadczają, że utrzymują w mocy w stosunku
do Belgii zobowiązania przyjścia jej z pomocą, które zaciągnęły na mocy tych samych aktów”.
III Rzesza natomiast przekazała Belgii notę 13 X 1937 r., w której czytamy m.in.: „Rząd
Niemiecki stwierdza, że nietykalność i nienaruszalność granic Belgii leży we wspólnym interesie
Mocarstw zachodnich. Potwierdza on swoje postanowienie, że w żadnych okolicznościach nie
naruszy nietykalności i całości Belgii i że będzie zawsze szanował terytorium belgijskie, oczywiście
z wyjątkiem wypadku, gdyby Belgia wzięła udział w akcji militarnej skierowanej przeciwko
Niemcom z okazji konfliktu zbrojnego, w które Niemcy byłyby uwikłane”.

III. Mała Ententa. Porozumienie bałkańskie

1. Idea jedności bałkańskiej
W trakcie światowego kongresu pokoju w Atenach (6-10 X 1929 r.) b. premier Grecji
Alexander Papanastassiou zgłosił rezolucję postulującą odbywanie periodycznych konferencji w
celu dyskutowania wspólnych problemów ludów bałkańskich. Wniosek został przyjęty i w
następnych latach zorganizowano cztery ogólnobałkańskie konferencje z udziałem delegacji
Albanii, Bułgarii, Grecji, Jugosławii, Rumunii i Turcji:
 w Atenach (5-13 X 1930 r.);
 Stambule (20-26 X 1931 r.);
 Bukareszcie (22-28 X 1932 r.);
 Salonikach (5-11 XI 1933 r.).
Konferencje każdorazowo gromadziły po kilkuset przedstawicieli świata kultury, nauki,
gospodarki, ale także polityki (ich uczestnikami byli m.in. ministrowie spraw zagranicznych:
Rumunii - Nicolae Titulescu; Grecji - Demetrios Maximos; Jugosławii - Bogoijub Jevtić; Turcji -
Awas Rustii Tevfik). Mimo pozarządowego charakteru konferencje te w niemałym stopniu
przyczyniły się do stworzenia całej sieci powiązań między narodami bałkańskimi w różnych
dziedzinach.
2. Powstanie Jugosławii
 97
6 I 1929 r. król SHS Aleksander I zawiesił konstytucję, rozwiązał parlament (Skupsztynę) i
wszystkie partie polityczne oraz objął władzę dyktatorską. Dekretem królewskim z 3 X 1929 r.
Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców zmieniło nazwę na Królestwo Jugosławii.
3. Przekształcenie dwustronnych układów Małej Entanty w porozumienie wielostronne
a) zawarcie aktu generalnego koncyliacji, arbitrażu i postępowania sądowego 21 V 1929 r. w
Belgradzie.
b) 11 V 1931 r., konferencja w Bukareszcie - podpisano wspólną konwencje wojskową,
głoszącą, że „jeśliby Węgry napadły na jeden kraj Małej Ententy, pozostałe dwa wystąpią
natychmiast na zasadzie casus foederis” .
c) Pakt organizacyjny Małej Ententy pomiędzy Czechosłowacją, Rumunią i Jugosławią
(podpisany w Genewie 16 II 1933 r.):
 Preambuła Paktu głosiła: celem sygnatariuszy jest działanie na rzecz
„ostatecznej stabilizacji warunków w Europie Środkowej” oraz „ustanowienie organu
kierowniczego” ich wspólnej polityki;
 postanowiono utworzyć Stałą Radę państw Małej Ententy, składającą się z
ministrów spraw zagranicznych, która decyzje podejmować będzie jednogłośnie (Stała
Rada miała zbierać się co najmniej trzy razy na rok, z tym że jedno ze spotkań
odbywałoby się w Genewie podczas Zgromadzenia Ligi Narodów - art. 2);
 Rada Gospodarcza Małej Ententy – Jej zadaniem było stopniowe
uzgadniania interesów gospodarczych trzech państw;
 Art. 6: „Na przyszłość wszelki traktat polityczny, zawarty przez jedno z
państw Małej Ententy, wszelki akt jednostronny, zmieniający obecną sytuację polityczną
jednego z państw Małej Ententy wobec państwa trzeciego, zarówno jak każdy układ
gospodarczy, pociągający za sobą ważne skutki polityczne, będą wymagały
jednomyślnej zgody Rady Małej Ententy”.
d) Stosunek Małej Entanty do Paktu Czterech
Na samym początku istnienia Mała Ententa wystąpiła z protestem przeciwko planom
ustanowienia Paktu Czterech. Uznano, że taki dyrektoriat mocarstw, z udziałem Włoch i Niemiec,
mógłby zagrozić stabilizacji politycznej w Europie Środkowej i Bałkanach. Państwa Małej Ententy,
w odróżnieniu od Polski, która do końca nie pozbyła się krytycznego stosunku do Paktu Czterech,
złagodziły pod wpływem Francji swą ocenę i ostatecznie zgodziły się ze zmodyfikowanym tekstem
porozumienia mocarstw. Francja w nocie z 7 VI 1933 r., wystosowanej do rządów Czechosłowacji,
Rumunii i Jugosławii, udzieliła wyjaśnień, że art. 2 Paktu Czterech wyklucza możliwość
samodzielnej rewizji traktatów przez mocarstwa.
4. Powstanie porozumienia bałkańskiego
9 II 1934 r. Grecję, Jugosławię, Rumunię i Turcję podpisały w Atenach Pakt porozumienia
bałkańskiego, tworzącego tzw. Ententę Bałkańską. Głównym powodem powołania nowego bloku
było zaniepokojenie państw bałkańskich kierunkiem przemian politycznych w Niemczech i
Włoszech oraz narastaniem tendencji agresywnych w państwach faszystowskich. Mocną inspiracją
do uformowania Ententy Bałkańskiej było poparcie Francji i Anglii, które sądziły, że w ten sposób
będą mogły utrzymać swe wpływy w regionie.
Pakt porozumienia bałkańskiego zawierał tylko trzy artykuły. Cztery państwa stwierdzały w
nim, iż ich wspólnym celem jest:
„utrzymanie ustalonego obecnie na Bałkanach porządku terytorialnego”
wzajemne poręczenie „bezpieczeństwa wszystkich swych granic bałkańskich”
Tak zakreślone cele wskazywały, że do Paktu przystąpić nie mogła Bułgaria, która
konsekwentnie podważała terytorialny status quo na Bałkanach oraz Albanii, całkowicie już
zdominowanej politycznie przez Włochy (co umożliwiały dwa porozumienia: Pakt przyjaźni i
bezpieczeństwa między Włochami i Albanią podpisany w Tiranie 27 XI 1926 r. oraz Traktat
przymierza odpornego między Włochami i Albanią ustalony również w Tiranie 22 XI 1927 r.).
5. Zmiana charakteru Małej Entanty i Porozumienia bałkańskiego.
 98
Początkowo antyfaszystowski charakter Ententy Bałkańskiej szybko ulegał osłabieniu.
Wynikało to ze spadku autorytetu i możliwości Francji na Bałkanach, rosnącej aktywności -
najpierw gospodarczej, a następnie politycznej - Niemiec w tej części Europy, a także
wewnętrznych przemian w niektórych państwach bałkańskich. Po śmierci Aleksandra I rządy
,,silnej ręki” w Jugosławii zaczął wprowadzać - za zgodą regenta księcia Pawła Karadźordźewicza
- premier Milan Stojadinović. Zmierzał on wyraźnie do zbliżenia z państwami faszystowskimi i
chętnie witał gospodarczą ekspansję Niemiec. Już w 1936 r. III Rzesza zajęła pierwsze miejsce w
eksporcie i imporcie Jugosławii. Również w Rumunii król Karol Hohenzollem-Sigmaringen
przejawiał coraz większe sympatie proniemieckie i to wbrew koncepcjom ministra spraw
zagranicznych Titulescu.
24 I 1937 r. zawarto w Belgradzie z inspiracji Berlina Paktu przyjaźni między Jugosławią a
Bułgarią; 25 III 1937 r., Jugosławia podpisała Układ polityczny z Włochami. Wbrew art. szóstemu
Paktu Małej Ententy, Jugosławia w ogóle nie poinformowała swych partnerów o zamiarze zawarcia
i treści tego układu. Jugosławia w pełni też poparła aneksję Etiopii przez Włochy. Trójstronne
porozumienie próbował jeszcze ratować Beneŝ, ale jego wizyta w Belgradzie w kwietniu 1937 r.
nie przyniosła wyników. Natomiast rozmowy Hermanna Goeringa w maju 1937 r. i ministra spraw
zagranicznych III Rzeszy Konstantina von Neuratha w czerwcu tegoż roku w Belgradzie przyniosły
zapewnienie, że Jugosławia nie przyłączy się do układów przeciw Niemcom.
31 lipca 1938 r. zawarto w Salonikach układ pomiędzy Porozumieniem bałkańskim a
Bułgarią: sygnatariusze zgodzili się na zrzeczenie stosowania wobec Bułgarii „postanowień
zawartych w części IV (Klauzule wojskowe, morskie i powietrzne) Traktatu w Neuilly, jak też
postanowień zawartych w Konwencji dotyczącej granic Tracji, podpisanej w Lozannie 24 lipca
1923 r.”

IV. Oś Berlin-Rzym-Tokio
Do zbliżenia, a później zawiązania sojuszu wojskowo-politycznego między Włochami i III
Rzeszą przyczyniły się dwa wydarzenia: agresja włoska na Abisynię oraz wojna domowa w
Hiszpanii.
1. Aspekty międzynarodowe wojny domowej w Hiszpanii
a) Ustanowienie republiki i przejęcie władzy przez Front Ludowy
W latach 1917 – 1923 przez Hiszpanię przeszła fala strajków robotniczych i rozruchów na wsi.
Okres ten zakończył się zamachem stanu gen. Miguela Primo de Rivery 13 IX 1923 r. Ponad
sześcioletnia dyktatura Primo de Rivery (do 28 I 1930 r.) spacyfikowała społeczeństwo i zdołała
zakończyć wojny w Maroku. Dyktatura nie rozwiązała jednak żadnego z istotnych problemów
kraju. Wśród sił opozycyjnych już wówczas wielką rolę odgrywali republikanie i socjaliści, którzy
wygrali wybory municypalne 12 IV 1931 r. Dwa dni później król Alfons XIII opuścił kraj i
Hiszpania stała się republiką. W kolejnym pięcioleciu rozbicie polityczne kraju pogłębiło się i
wzrosły napięcia społeczne. Scena polityczna zaczynała jednak powoli się konsolidować wokół
ugrupowań prawicowo-konserwatywnych, jak Falanga Hiszpańska, założona przez Jose Antonio
Primo de Rivera w 1936 r. i ugrupowań lewicowych, gdzie główną rolę odgrywali socjaliści i
komuniści. Te ostatnie siły, zgrupowane w sojuszu zwanym Frontem Ludowym, wygrały w lutym
1936 r. wybory parlamentarne i przejęły władzę w państwie. Przeciwko rządowi, oskarżanemu o
dążenia lewicowo-komunistyczne, zbuntowały się 18 VII 1936 r. oddziały pod dowództwem gen.
Francisco Franco Bahamonde, stacjonujące w hiszpańskim Maroku (Melilla i Ceuta).
b) Zaangażowanie Włoch i Niemiec po stronie gen. Franco
Transport oddziałów gen. Franco z Maroka na Półwysep Iberyjski odbywał się samolotami
dostarczonymi przez rządy Włoch i Niemiec. Włochy wysyłały na pola bitew Hiszpanii ok. 70 tys.
żołnierzy. Wojska włoskie odegrały wielką rolę w zdobyciu Malagi i w słynnej bitwie pod
Guadalajarą, gdzie zresztą po przeciwnej, republikańskiej stronie walczył włoski batalion im.
Garibaldiego. III Rzesza w grudniu 1936 r. wysłała oddziały liczące ok. 20 tys. ludzi. Wysłana do
Hiszpanii jednostka lotnicza, Legion Condor, która m.in. całkowicie zniszczyła nalotami
 99
bombowymi baskijskie miasto Guemica 26 IV 1937 r., liczyła ponad 100 samolotów i ponad 7 tys.
ludzi załogi.
Niemcy i Włochy uznały oficjalnie 18 XI 1936 r. przedstawicielstwo gen. Franco rezydujące
wówczas w Burgos, za legalny rząd Hiszpanii. Z rządem tym Włochy podpisały 28 listopada tegoż
roku protokół, mówiący „o wspólnej walce z komunizmem”. Artykuł czwarty protokołu głosił:
„Rząd Faszystowski i Rząd Narodowy Hiszpanii uzgodniły wzajemnie, że art. 16 Paktu Ligi
Narodów w obecnym brzmieniu, tak jak był niedawno interpretowany i stosowany, zawiera
poważne niebezpieczeństwo dla pokoju, wobec czego powinien być anulowany bądź ulec
radykalnej zmianie”. Włochy, które były jeszcze członkiem Ligi Narodów, kolejny raz oceniały w
ten sposób sankcje wobec niej zastosowane po agresji abisyńskiej.
c) Stosunek Francji i Wielkiej Brytanii do wojny domowej w Hiszpanii
We Francji od 4 VI 1936 r. sprawował władzę rząd lewicowego Frontu Ludowego z Leonem
Blumem na czele, który mimo nacisku komunistów odmówił pomocy rządowi republikańskiemu w
Hiszpanii. Podobne stanowisko ścisłej neutralności i nieinterwencji zajęła Wielka Brytania. Oba te
państwa stały się inicjatorami porozumienia o nieinterwencji w sprawy wojny hiszpańskiej, które
do końca sierpnia podpisało ponad 20 państw europejskich, w tym Francja, Anglia, Belgia,
Polska, ale także Niemcy, Włochy, Portugalia i ZSRR. Na bazie tego porozumienia powołano w
Londynie 9 IX 1936 r. międzynarodowy Komitet Nieinterwencji.
Francja i Anglia uważnie obserwowały rozwój wydarzeń w basenie Morza Śródziemnego.
Nadchodziły bowiem niepokojące wiadomości o koncentracji oddziałów niemieckich w Maroku
hiszpańskim, co prasa brytyjska tłumaczyła jako przygotowania do oddania przez gen. Franco tych
obszarów Niemcom za ich pomoc w wojnie. Niezwykła aktywność floty włoskiej w zachodniej
części Morza Śródziemnego i możliwość opanowania przez Włochy Balearów oraz Wysp
Kanaryjskich zagrażały brytyjskiemu panowaniu w Gibraltarze i połączeniom morskim z Maltą. Z
inicjatywy brytyjskiej podjęto więc rozmowy z Włochami, w wyniku których podpisano w Rzymie
2 I 1937 r. wspólną deklarację:
 oba rządy ,,wyrzekają się wszelkiego pragnienia dokonania zmian lub,
o ile to ich dotyczy, dopuszczenia do zmiany status quo w zakresie narodowej
suwerenności terytorialnej w rejonie Morza Śródziemnego”.
Z inicjatywy Francji zwołano też konferencję międzynarodową w miejscowości Nyon obok
Genewy. W dniu jej zakończenia 14 IX 1937 r. Wielka Brytania, Bułgaria, Egipt, Francja, Grecja,
Jugosławia, Rumunia, Turcja i ZSRR podpisały Układ o walce z piractwem. Postanawiał on, że
kontrola żeglugi w zachodniej części Morza Śródziemnego i w Cieśninie Maltańskiej będzie
należała do flot brytyjskiej i francuskiej. Natomiast we wschodniej części Morza Śródziemnego
wody terytorialne miały kontrolować właściwe państwa, a morze pełne okręty Francji i Wielkiej
Brytanii. „Inne mocarstwa uczestniczące w niniejszym układzie, których terytoria leżą nad Morzem
Śródziemnym, zobowiązują się udzielić tym flotom w miarę swych możliwości pomocy, która by
mogła być od nich zażądana”. Mimo że Włochy nie uczestniczyły w konferencji w Nyon, układ ten
zaakceptowały.
d) Liga Narodów wobec wojny domowej w Hiszpanii
Francja i Wielka Brytania były przeciwne wnoszeniu sprawy Hiszpanii na forum Ligi Narodów,
uważając, że to wszystko może załatwić Komitet Nieinterwencji, na którego działalność miały
zresztą największy wpływ. Odmienne poglądy reprezentował jednak minister spraw zagranicznych
republikańskiego rządu Hiszpanii Julio Alvarez del Vayo. W Genewie był on popularny i znany,
jako polityk umiarkowany i przewodniczący Komitetu Ligi Narodów do spraw konfliktu w Grań
Chaco przed trzema laty. Del Vayo głosił, że polityka nieinterwencji jest błędna, ponieważ oznacza
jednakowe traktowanie zarówno legalnego rządu, jak i rebeliantów. Rząd Hiszpanii zażądał więc
zwołania Rady Ligi Narodów, co nastąpiło 12 XII 1936 r. Na posiedzeniu tym doszło jedynie do
uchwalenia apelu do londyńskiego Komitetu Nieinterwencji o kontynuowanie swej pożytecznej
działalności. Od tej pory przez długi czas na wszystkich niemal posiedzeniach Rady Ligi lub
Zgromadzenia ogólnego poruszano sprawy wojny hiszpańskiej, ale bez konkretnych rezultatów.
Rada zdołała tylko uchwalić 27 V 1937 r. rezolucję wzywającą stanowczo do natychmiastowego i
 100
całkowitego wycofania wszystkich zagranicznych sił z Hiszpanii i apelującą do członków Ligi,
którzy równocześnie uczestniczą w Komitecie Nieinterwencji, aby zrobili wszystko dla osiągnięcia
tego celu.
Po objęciu przez Neville Chamberlaina kierownictwa rządu brytyjskiego w maju 1937 r.
Komitet Nieinterwencji całkowicie stracił znaczenie. Jednym z pierwszych jego posunięć było
wystosowanie listu do Mussoliniego, w którym wyrażał swój podziw dla osobowości Duce i
nadzieję na uregulowanie wszystkich spornych spraw między obu państwami. W wyniku jego
inicjatywy udało się doprowadzić do podpisania w Rzymie 16 IV 1938 r. całej serii układów
brytyjsko-włoskich. Tegoż dnia minister spraw zagranicznych Włoch skierował do ambasadora
brytyjskiego w Rzymie notę, w której pisał: „W pierwszym rzędzie Rząd Włoski ma zaszczyt
potwierdzić, że przyłącza się całkowicie do formuły Rządu Zjednoczonego Królestwa w sprawie
proporcjonalnej ewakuacji z Hiszpanii ochotników obcych i zobowiązuje się dokonać tej ewakuacji
w sposób praktyczny i istotny w czasie i na warunkach, które będą określone przez Komitet
Nieinterwencji na podstawie wspomnianej formuły”. Szef dyplomacji włoskiej zapewniał również,
iż jego rząd „nie dąży do uzyskania żadnego uprzywilejowanego stanowiska gospodarczego w
Hiszpanii właściwej, na wyspach Balearskich, w zamorskich posiadłościach hiszpańskich lub w
strefie hiszpańskiej Maroka”.
e) Zwycięstwo gen. Franco i zakończenie wojny domowej
Wojska gen. Franco zajęły Madryt 28 III 1939 r., ale już wcześniej, 27 lutego tegoż roku,
Wielka Brytania i Francja oficjalnie uznały jego rząd za legalny. Republikański rząd, tak jak i wielu
uczestników wojny domowej, schronił się w Meksyku i był uznawany przez władze tego państwa
za jedyny, legalny rząd Hiszpanii. W związku z tym Meksyk nie utrzymywał stosunków
dyplomatycznych z rządem gen. Franco aż do śmierci dyktatora w 1976 r.
2. ZSRR i Komintern wobec wojny domowej w Hiszpanii
a) Taktyka komunistów
Do czasu upadku monarchii w 1931 roku Komintern poświęcał sytuacji w Hiszpanii niewiele
uwagi. ZSRR przystąpił do paktu o nieinterwencji w Hiszpanii ( Leon Blum, wbrew przekonaniom,
przyłączył się do paktu pod naciskiem Anglii i radykałów, obawiających się wojny z Niemcami.
Byt nawet gotów podać się do dymisji, lecz wyperswadował mu to hiszpański ambasador, socjalista
Fernando de los Rios). 27 sierpnia Marcel Rosenberg objął stanowisko ambasadora sowieckiego
w Madrycie.
Aby poszerzyć swe wpływy w Hiszpanii, komuniści zaproponowali Partii Socjalistycznej
dokonanie fuzji. Taktyka ta przyniosła sukces, gdy l kwietnia 1936 roku doszło do połączenia
organizacji młodzieżowych i powstania Zjednoczonej Młodzieży Socjalistycznej, a potem, 26
czerwca, utworzenia Zjednoczonej Socjalistycznej Partii Katalonii.
W ukonstytuowanym we wrześniu 1936 roku rządzie Largo Caballero KPH miała tylko dwóch
ministrów: Jesusa Hernandeza (oświata publiczna) oraz Vicente Uribe'a (rolnictwo). Wkrótce
jednak Sowieci zdobyli większe wpływy. Dzięki sympatiom niektórych członków rządu (Alvarez
del Vayo, Juan Negrin) Rosenberg mógł występować odtąd jako wicepremier, uczestnicząc w
posiedzeniach rady ministrów; miał w ręku decydujący atut, gdyż ZSRR gotów był dostarczać broń
republikanom.
Hiszpania z lat 1936-1939 stała się dla ZSRR swoistym laboratorium, gdzie mógł popisywać się
całym swym kunsztem politycznym, a także wypróbowywać nowe techniki, które zostaną
wykorzystane podczas drugiej wojny światowej. Najpilniejszym spośród wielu zadań było
doprowadzenie do przejęcia przez Komunistyczną Partię Hiszpanii (w całości dyrygowaną przez
służby Kominternu i NKWD) kontroli w państwie, aby republika mogła realizować moskiewskie
dezyderaty. Konsekwencją tego planu stało się wprowadzenie sowieckich metod, takich jak
wszechobecny system policyjny oraz likwidacja wszelkich ugrupowań niekomunistycznych.
W roku 1936 włoski komunista Palmiro Togliatti (Ercoli), należący do kierownictwa
Kominternu, twierdził, ż rewolucja hiszpańska wytyczała komunistom drogę do nowych zadań:
przywódców republikańskich, a nawet niektórych przywódców Partii Socjalistycznej - określił jako
„elementy, które pod przykrywką anarchizmu osłabiają spójność i jedność Frontu Ludowego
 101
przedwczesnymi planami wymuszanej «kolektywizacji»„. Wyznaczył też cel: hegemonię
komunistów. Mógł się on ziścić w wyniku „utworzenia przez socjalistów i komunistów wspólnego
frontu - dzięki powstaniu wspólnej organizacji młodzieży pracującej i zjednoczonej partii
robotniczej w Katalonii [PSUC] - oraz przekształcenia samej partii komunistycznej w wielką
organizację masową.
Dwa miesiące po frankistowskim pronunciamento Stalin dostrzegł korzyści, jakie mógłby
odnieść za pomocą dyplomacji i propagandy. Podporządkowując się politycznej zasadzie
nieinterwencji w Hiszpanii, ZSRR dołączył do koncertu mocarstw; mógł dzięki temu forsować ideę
większej autonomii Francji w stosunkach z Wielką Brytanią. Jednocześnie zaś potajemnie
przekazywał republice hiszpańskiej broń i pomagał jej militarnie, zamierzał też wykorzystać
możliwości, jakie dawały rządy Frontu Ludowego we Francji, skłonnego do współpracy z tajnymi
służbami sowieckimi w dostarczaniu pomocy materialnej hiszpańskim republikanom. Zgodnie z
poleceniem Leona Bluma, zastępca szefa gabinetu ministra finansów, Gaston Cusin, spotkał się z
wysłannikami sowieckimi, którzy kwaterując w Paryżu, organizowali transport broni i rekrutację
ochotników do Hiszpanii. Podczas gdy państwo sowieckie pozorowało brak zaangażowania,
Komintern zmobilizował wszystkie swe sekcje do wspierania republikańskiej Hiszpanii, nadając
walce odpowiednią propagandową oprawę akcji antyfaszystowskiej, niezwykle korzystną dla
całego ruchu komunistycznego.
W samej Hiszpanii taktyka komunistów polegała na zajmowaniu pozycji, które pozwalały
ukierunkować politykę rządu republikańskiego wedle oczekiwań ZSRR, zainteresowanego
maksymalnym wykorzystaniem stanu wojny domowej. We wrześniu 1937 roku Moskwa
postanowiła pokierować wyborami: pojedyncze listy miały umożliwić KPH zwycięstwo w owym
„narodowym plebiscycie”. Inspirowany i czujnie obserwowany przez Stalina plan miał na celu
ustanowienie „republiki demokratycznej nowego typu”, zakładał zaś między innymi usunięcie
ministrów wrogo usposobionych do komunistów. W końcu jednak próba się nie powiodła ze
względu na sprzeciw sojuszników KPH oraz niepokojącą ewolucję republikanów po nieudanym
natarciu na Teruel 15 XII 1937 roku.
b) Agenci sowieccy w Hiszpanii
Do Hiszpanii Stalin wysłał silny kontyngent kadr reprezentujących rozmaite służby: doradcy
wojskowi ( od 700 do 800 osób, w sumie zaś przewinęło się ich w ciągu całej wojny 2044 -według
źródeł sowieckich). Byli wśród nich przyszli marszałkowie, Rodion Malinowski i Nikołaj
Woronow, oraz Władimir Goriew, attache wojskowy w Madrycie. Moskwa zmobilizowała
również swych kominternowców: Argentyńczyk Vittorio Codovilla (odgrywał ważną rolę w KPH
od początku lat trzydziestych, skutecznie nią kierując), Węgier Ernő Gerő ps. „Pedro”(po wojnie
jeden z przywódców komunistycznych Węgier), Włoch Vittorio Vidali (podejrzewany o udział w
zamordowaniu w 1929 roku komunistycznego przywódcy kubańskiego, studenta Julia Antonia
Melli), który został pierwszym komisarzem politycznym 5 pułku, zorganizowanego przez
komunistów w styczniu 1937 roku; Bułgar Stojan Minew-Stepanow (pracował w sekretariacie
Stalina w latach 1927-1929), oraz Włoch Palmiro Togliatti, przybyły w lipcu 1937 roku jako
przedstawiciel Kominternu. Jednocześnie Moskwa wysłała do Hiszpanii silną ekipę złożoną z
przedstawicieli własnych służb: Władimir Antonow-Owsiejenko (dowódca szturmu na Pałac
Zimowy w Piotrogrodzie w październiku 1917), Aleksandr Orłow (prawdziwe nazwisko: Lew
Feldbin, szef misji NKWD w Hiszpanii), Polak Artur Staszewski, były oficer Armii Czerwonej,
potem attache handlowy, Jan Berzin (szef wywiadu Armii Czerwonej); Michaił Kolcow
(korespondent „Prawdy” i tajny rzecznik Stalina). W 1936 roku trafił do Barcelony również Leonid
Eitingon, wyższy funkcjonariusz NKWD, specjalista od akcji terrorystycznych. Stalin zgromadził
w Hiszpanii cały sztab ludzi, zdolnych do działania w najrozmaitszych dziedzinach.
Prawdopodobnie nocą 14 IX 1936 roku szef NKWD Jagoda zwołał na Łubiance w Moskwie
zebranie koordynacyjne wszystkich służb interwencyjnych, które miały być użyte w Hiszpanii.
Ustalono, że celem operacji będzie nie tylko pokonanie frankistów oraz niemieckich i włoskich
agentów, ale też kontrolowanie, inwigilowanie i unieszkodliwianie przeciwników komunizmu i
ZSRR, nawet w obozie republikańskim. Interwencja miała być w najwyższym stopniu tajna, aby nie
 102
skompromitować sowieckiego rządu. Jeśli wierzyć generałowi Kriwickiemu, szefowi służb
zagranicznych NKWD w Europie Zachodniej, to z około 3 tysięcy obecnych w Hiszpanii Rosjan
jedynie 40 brało rzeczywisty udział w walce, podczas gdy reszta pozostawała w doradztwie
wojskowym i politycznym albo w agenturze.
Rosjanie skierowali swe siły najpierw do Katalonii. We wrześniu 1936 roku Główny
Komisariat Porządku Publicznego w Katalonii, wcześniej już infiltrowany przez komunistów,
powołał w obrębie tamtejszych tajnych służb (SSI, Servicio Secreto Inteligenta) Grupo de
Información kierowaną przez Mariana Gomeza Emperadora; działająca jawnie i niebawem
zatrudniająca już około 50 osób, była ona faktycznie zakamuflowaną wtyczką NKWD.
Alfred Hertz - niemiecki komunista, którego przynależność nadal trudno zidentyfikować -
należący do obydwu tych służb, ujawnił się jako miejscowy funkcjonariusz NKWD podlegający
bezpośrednio Orłowowi i Gerő. Nadzorował wydział paszportów. Miał prawo do korzystania z
usług Gwardii Szturmowej, oddziałów złożonych z elit policyjnych. Po zainstalowaniu się wraz z
całą swą siatką w Komisariacie Porządku Publicznego dostawał informacje od innych partii
komunistycznych - czarne listy antyfaszystów, donosy na komunistów, życiorysy gromadzone
przez wydziały kadr każdej partii - i wszystko to przekazywał do Departamento de Estado
zarządzanego przez komunistę, Victoria Salę. Hertz stworzył też swoją własną agendę - Servicio
Alfreda Hertza. Za tą oficjalną fasadą kryła się policja polityczna złożona z komunistów hisz-
pańskich i zagranicznych. Pod kierownictwem Hertza sporządzono kartotekę zawierającą dane
osobowe wszystkich cudzoziemców, przebywających nie tylko w Katalonii, ale i w całej Hiszpanii,
wreszcie czarne listy osób niewygodnych, przeznaczonych do likwidacji. W początkowym okresie,
między wrześniem a grudniem 1936 roku, prześladowanie opozycjonistów nie było systematyczne.
Stopniowo jednak NKWD opracowało szczegółowy plan represji, obejmujący różne siły polityczne
republiki. W pierwszej kolejności represje miały być zastosowane wobec socjaldemokratów,
anarchosyndykalistów, trockistów, komunistów nieortodoksyjnych i innych „odszczepieńców”.
Wprowadzono w życie metody policyjne zarówno najprostsze, jak i bardzo wyrafinowane.
Pierwszym zadaniem, jakie postawiono przed ową policją polityczną, była „kolonizacja” i
infiltracja administracji republikańskiej, armii i policji. Stopniowe opanowywanie kluczowych
stanowisk mogło się powieść dzięki temu, że ZSRR dostarczał broni osłabionym republikanom, żą-
dając w zamian politycznego poparcia. W odróżnieniu od metod Hitlera i Mussoliniego, ZSRR nie
dawał republikanom żadnych kredytów. Broń musiała być opłacana z góry złotem z rezerw Banku
Hiszpańskiego, które agenci wywozili do ZSRR. Każda dostawa broni dawała komunistom
możliwość szantażu.
c) Walka z partią Robotniczą Zjednoczenia Marksistowskiego
Poczynania komunistów napotykały poważne przeszkody: masy anarchosyndykalistyczne
Narodowej Konfederacji Pracy (CNT) nie uległy bowiem ich wpływom, przeciwstawiał się im
też Partia Robotnicza Zjednoczenia Marksistowskiego (POUM). POUM uchodził za partię
związaną z Trockim, ponieważ jej przywódcy, Andres Nin i Julian Gorkin, zabiegali w 1935 roku
u władz katalońskich, aby Trocki, który musiał opuścić Francję, mógł schronić się w Barcelonie.
Sekretariat Kominternu zwołany 21 II 1936 roku, wydał KPH polecenie prowadzenia
„zdecydowanej walki z kontrrewolucyjną sektą trockistowską”.
13 XII 1936 roku komunistom udało się usunąć z Rady Reprezentacji Katalonii Andresa Nina
(miał jakoby oczerniać ZSRR). Posłużyli się zaś w tej sprawie dodatkowo szantażem, grożąc
wstrzymaniem dostawy broni. POUM został obrzucony kalumniami i oszczerstwami. Jego frontowe
jednostki bojowe oskarżono o ucieczkę z pola walki, nie wspomniano jednak o tym, że
komunistyczne oddziały odmawiały im wszelkiego wsparcia. W oszczerstwach tych wyróżniał się
szczególnie dziennik Francuskiej Partii Komunistycznej „L’Humanite”. POUM oskarżono o to, że
jest wspólnikiem generała Franco (komuniści przezornie wprowadzili w szeregi POUM swych
agentów, których zadaniem było zbieranie informacji i przygotowywanie czarnych list, aby we
właściwej chwili móc zidentyfikować zatrzymanych działaczy).
 103
d) Maj 1937 r. i likwidacja POUM
W dniu 3 V 1937 r. kierowane przez komunistów oddziały Gwardii Szturmowej zaatakowały
centralę telefoniczną w Barcelonie, znajdującą się pod kontrolą robotniczych central związkowych
Narodowej Konfederacji Pracy (CNT). Akcję tę, przeprowadzoną pod kierunkiem Rodrigeza
Salasa, szefa policji katalońskiej, poprzedziły działania propagandowe i represje (zamknięto radio
POUM i zawieszono pismo „La Batalia”). 6 maja ściągnięto do Barcelony 5 tys. funkcjonariuszy
policji, zdominowanej przez komunistycznych zwierzchników. Konfrontacja sił komunistycznych z
niekomunistycznymi była niezwykle ostra: zginęło blisko 500 osób, a ponad 1000 zostało rannych.
Korzystając z zamieszania, najemni oprawcy na służbie komunistów chwytali każdą okazję, by
likwidować politycznych przeciwników.
6 maja w miejscowości Tortosa 20 działaczy Narodowej Konfederacji Pracy (CNT),
zatrzymanych przez siły rządowe Walencji i uwięzionych w lochach ratusza, padło ofiarą bandy
morderców. Następnego dnia w Tarragonie rozstrzelano z zimną krwią 15 anarchistów.
W maju Jose Diaz, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Hiszpanii, oświadczył: „POUM
powinien zostać wyeliminowany z życia politycznego kraju”. Choć premier Largo Caballero
konsekwentnie odrzucał żądania komunistów domagających się rozwiązania POUM, po starciach w
Barcelonie 15 maja musiał podać się do dymisji. Po nim objął rządy Juan Negrin, „umiarkowany”
socjalista, komunistyczny lennik, i wszystkie dotychczasowe przeszkody na drodze do celu zostały
usunięte. W kilka dni po sformowaniu rządu przez Juana Negrina Orłow zaczął postępować tak,
jakby uważał Hiszpanię za kraj satelicki. Zjawił się w głównej kwaterze bezpieczeństwa i zażądał
od pułkownika Ortegi, którego potraktował jak swego podwładnego, podpisania nakazów
aresztowań członków Komitetu Wykonawczego POUM.
16 VI 1937 roku Negrin zdelegalizował POUM i kazał aresztować członków Komitetu
Wykonawczego. To oficjalne postanowienie pozwoliło agentom komunistycznym na działanie w
zasadzie zgodne z prawem. Tego samego dnia Andres Nin został o pierwszej po południu wezwany
przez policję na przesłuchanie. Żaden z jego towarzyszy nie zobaczył go więcej - ani żywego, ani
martwego.
Do Barcelony sprowadzono policję z Madrytu - pewniejszą, ponieważ w całości należącą do
komunistów - która zajęła redakcję „La Batalia” oraz rozmaite lokale POUM. Za kratkami znalazło
się 200 działaczy. 22 czerwca powołano specjalny trybunał. Z polecenia Orłowa i pod osłoną
Vidalego wyznaczono dwóch oprawców, Ricarda Burillo i Ernő Gerő, którym powierzono
zajęcie się Andresem Ninem. Ale pomimo straszliwych tortur nie zdołano zeń wydobyć
potwierdzenia zarzutów stawianych jego partii ani też wymusić podpisu pod jakąkolwiek
deklaracją. Wówczas nie pozostało nic innego, jak tylko zlikwidować Nina.
16 i 17 czerwca, rozpoczęło się systematyczne ściganie trockistów i innych „zdrajców”.
Prowadzący te operacje „czekiści” mieli pełny dostęp do informacji policyjnych. Utworzyli też
nielegalne więzienia, tak zwane chekas, od pierwszej nazwy sowieckiej policji politycznej.
Z początkiem 1938 roku około 200 antyfaszystów i antystalinowców przetrzymywano w cheka
Santa Ursula, które nazwano hiszpańskim Dachau, w nawiązaniu do pierwszego hitlerowskiego
obozu dla przeciwników politycznych.
Liczba aresztowań była wnikliwie oszacowywana przez różne osoby. Według Katii Landau 15
tysięcy osób, w tym 1000 POUM-owców, przetrzymywanych było zarówno w więzieniach
oficjalnych, jak i utajnionych. Yves Levy, który badał rzecz na miejscu, mówi o „dziesiątkach
tysięcy więzionych rewolucjonistów, cywilów i wojskowych”. Niektórzy z nich zmarli w
następstwie nieludzkiego traktowania.
e) NKWD przystępuje do dzieła
W 1937 roku NKWD utworzyło przy hiszpańskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych rodzaj
pomocniczego biura o nazwie Grupo de Información, agenci komunistyczni zaś kontrolowali
Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Wiosną i latem 1937 roku Servicio Alfreda Hertza
przejawiało niezwykłą aktywność.
15 sierpnia minister obrony, socjalista Indalecio Prieto, powołał Servicio de Investigación
Militar (SIM), którego zadaniem było połączenie wszystkich istniejących sił bezpieczeństwa i
 104
kontrwywiadu. W krótkim czasie SIM zgromadził 6 tysięcy agentów, znalazło się wśród nich wielu
„operacyjnych” z Servicio Hertza. Instytucję tą utworzono za namową Sowietów i została ona
całkowicie opanowana przez komunistów, którzy wykorzystali ją do swoich celów. Pod naciskiem
Sowietów i komunistów 5 kwietnia 1938 roku Prieto został usunięty z rządu.
f) Proces moskiewski w Barcelonie
Mimo zmian strukturalnych, kamuflażu oraz infiltracji działalność NKWD napotykała czasem
przeszkody. Po brutalnych prześladowaniach, jakie dotknęły POUM, uzyskał on wsparcie różnych
środowisk politycznych, które utworzyły we Francji komitet pomocy dla rewolucjonistów
więzionych w republikańskiej Hiszpanii. W celu przeprowadzenia śledztwa udały się do Hiszpanii
trzy delegacje. Jednak dopiero trzeciej z nich, pod przewodnictwem Johna MacGoverna z
Niezależnej Partii Pracy oraz profesora Feliciena Challaye, pozwolono - w listopadzie 1937 roku
- dokonać wizytacji więzień w Barcelonie, nawet carcel modelo, w którym przebywało 500
antyfaszystów. MacGovem i Challaye mogli więc stwierdzić, jak surowo traktowano uwięzionych.
Gdy jednak delegacja próbowała dostać się również do tajnego więzienia NKWD przy placu Junty,
nie zdołała niczego wskórać.
Między 11 a 22 X 1938 roku odbył się w Barcelonie proces wzorowany na procesach
moskiewskich. Przed specjalnym trybunałem stanęli członkowie Komitetu Wykonawczego
POUM: Julian Gorkin, Juan Andrade, Pascal Gironella, Jose Rovira, Jordi Arquer, Cabrć
Rebull, Pedro Bonet i Escuder. Proces zmierzał wyraźnie do uwiarygodnienia oskarżeń
wysuniętych w ZSRR przeciw opozycjonistom, określonym ogólnym mianem „trockistów”.
Sądzeni działacze odparli wszystkie zarzuty. Andre Gide, Georges Duhamel, Roger Martin du
Gard, Francois Mauriac i Paul Rivet w depeszy przesłanej do Juana Negrina domagali się
prawnych gwarancji dla podsądnych. Ponieważ oskarżenie opierało się na wymuszonych
zeznaniach, proces obrócił się w końcu przeciwko oskarżycielom. Mimo iż nie orzeczono wyroków
śmierci, których domagała się prasa komunistyczna, 2 listopada bojowników POUM skazano na
piętnaście lat więzienia (z wyjątkiem Arquera - jedenaście lat, i Davida Reya - uniewinniony) za
„oszczercze informowanie na lamach dziennika «La Batalla», jakoby rząd Republiki wypełniał
rozkazy Moskwy, ścigając wszystkich, którzy nie chcą się im podporządkować” - już sam fakt
wydania podobnego werdyktu potwierdzał winę oskarżycieli!
Gdy w marcu 1939 roku klęska republiki stała się faktem, ostatni przywódca SIM zamierzał
przekazać swych więźniów generałowi Franco, liczył bowiem na to, że przeciwnicy republiki
rozstrzelają ich bez pardonu i doprowadzą do końca brudną robotę, której agenci NKWD nie
zdążyli wykonać. Szczęśliwie członkom Komitetu Wykonawczego POUM udało się zbiec.
g) Brygady międzynarodowe
Brygady Międzynarodowe, utworzone z inicjatywy Moskwy, stanowiły prawdziwą armię
komunistyczną, nawet jeśli składały się nie tylko z komunistów. Należy zresztą odróżnić tych,
którzy walczyli na froncie, od funkcjonariuszy aparatu, formalnie należących do brygad, ale
nieobecnych na polach bitew, gdyż historia brygad to nie tylko historia bohaterskich walk.
Jesienią i zimą 1936 roku szeregi Brygad Międzynarodowych niesłychanie wzrosły w silę. Z
całego świata napływały dziesiątki tysięcy wolontariuszy. Naturalnie nie było mowy, aby
komuniści przyjmowali ich bez sprawdzenia, chcieli bowiem zapobiec przenikaniu podwójnych
agentów, frankistów, nazistów itp. Wydziały kadr różnych partii komunistycznych zajęły się więc
„zwalczaniem prowokatorów”, czyli wyłuskiwaniem wszystkich myślących inaczej, krytycznych i
niezdyscyplinowanych. W jednym z dokumentów Komitetu Wykonawczego Kominternu z jesieni
1937 roku zaznaczono, że należy pozbyć się z brygad elementów politycznie niepewnych, „czuwać
nad selekcją ochotników, aby uniknąć przenikania do brygad agentów służb wywiadowczych i
szpiegów faszystowskich bądź trockistów”. Symptomatyczne, że akta personalne każdego członka
brygad, zawierające adnotacje o przekonaniach politycznych, znajdują się w archiwum Kominternu
w Moskwie. Dziesiątki tysięcy akt...
Organizowanym w Albacete Brygadom Międzynarodowym „patronował” Francuz Andre
Marty, członek Biura Politycznego Francuskiej Partii Komunistycznej i sekretarz Kominternu,
który przybył do Hiszpanii w sierpniu 1936 roku jako delegat Kominternu przy rządzie
 105
republikańskim. Jednocześnie z brygadami komuniści utworzyli 5 pułk dowodzony przez Enrique
Listera (od 1932 roku przebywał on w ZSRR i szkolił się w Akademii im. Frunzego). W Albacete
nie zabrakło też oczywiście SIM.
Zasięg akcji likwidacyjnych w Brygadach Międzynarodowych do dziś stanowi przedmiot
kontrowersji. Jedni negują udział Marty'ego, mimo obciążających go świadectw, inni
usprawiedliwiają egzekucje. Metody Marty'ego potwierdza relacja Gustava Reglera, zastępcy
komisarza XII brygady. W czasie bitwy nieopodal Escurialu zasłabło dwóch ochotników anar-
chistów i Regler zatrzymał ich, uznawszy, że przydałaby się im kuracja w jakimś sanatorium.
Przekazał tę sugestię Marty'emu, a ten postanowił ich wysłać do Alcala de Henarium. Dużo
później Regler dowiedział się, że nie było to bynajmniej żadne sanatorium, ale miejsce, w którym
stacjonował rosyjski oddział egzekucyjny. W odręcznej notatce, odnalezionej w moskiewskich
archiwach, Marty wyjaśnia Komitetowi Centralnemu FPK: „Ubolewam także nad tym, że przysyła
mi się do Albacete szpiegów i faszystów, którzy mieli zostać zlikwidowani w Walencji. Dobrze
wiecie, że Brygady Międzynarodowe nie mogą tego robić tu, w Albacete”. Można sobie wyobrazić,
że nie było wcale łatwo dokonywać egzekucji „szpiegów” i „faszystów” w samym środku bazy
wojskowej, i nie wiadomo, kogo Marty wyznaczał do takich zadań. W każdym razie na pewno wo-
lał, żeby „brudną robotę” wykonywali za niego inni i nie tak blisko, co w żaden sposób nie
zdejmuje z niego odpowiedzialności moralnej.
Jeden z członków brygad, Francuz Roger Codou, mający wgląd w akta więzienne, stwierdził
wiele przypadków „śmierci z powodu udaru w wodzie”, pod czym kryły się, według niego, doraźne
egzekucje. Dla członków brygad przeznaczono dwa więzienia: jedno w dzielnicy Horta w
Barcelonie (265 więźniów w 1937 roku), drugie zaś w Castellón de la Piana. Trudno określić
liczbę straconych. Julian Gorkin obarcza Marty'ego „osobistą odpowiedzialnością” za około
500 egzekucji „ludzi niezdyscyplinowanych lub po prostu podejrzanych o «opozycjonizm»„.
h) Wygnanie i śmierć w „ojczyźnie proletariatu”
Po klęsce republikanów utworzono w Paryżu w marcu 1939 r. pod przewodnictwem
Togliattiego, komitet zajmujący się selekcja Hiszpanów, którym pozwolono wyjechać do ZSRR.
14 V 1939 roku w Hawrze na statek „Siberia” wraz wsiadło 350 uchodźców, wśród których
znajdowali się członkowie Biura Politycznego i Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii
Hiszpanii, komunistyczni posłowie, a także dowódcy 5 pułku i około 30 dowódców Brygad
Międzynarodowych. Podczas rejsu dokonano - pod egidą NKWD - rekonstrukcji władz
partyjnych. Zadaniem nowego komitetu była między innymi kontrola nad 3961 uciekinierami
hiszpańskimi, których podzielono wkrótce na osiemnaście grup i rozesłano do najrozmaitszych
miejscowości. Na wygnaniu większość byłych decydentów zajmowała się szpiegowaniem i
donoszeniem na swych rodaków. Tak więc były sekretarz komitetu KPH z Jaen spowodował
aresztowanie połowy z przebywających w Charkowie uchodźców, a Cortina doprowadził do
zesłania na Syberię wielu inwalidów. El Campesino, usunięty z Akademii im. Frunzego za
„trockizm”, w marcu 1941 roku zaczął kopać doły przy budowie moskiewskiego metra. Zesłany do
Uzbekistanu, potem na Syberię, uciekł stamtąd i w roku 1948 znalazł się w Iranie.
Josć Diaz, sekretarz generalny KPH, zginął tragicznie w Tbilisi 19 III 1942 roku, wypadając z
czwartego piętra swej kamienicy, właśnie wtedy, gdy ani żony, ani córki nie było w domu. El
Campesino, jak wielu jego rodaków, jest przekonany, że dokonano zabójstwa. W okresie
poprzedzającym śmierć Diaz pracował nad książką, w której opisywał swe doświadczenia, nie
ukrywając zapewne rozczarowania. Kilka dni wcześniej skierował do władz protest w sprawie
karygodnego traktowania dzieci w obozie w Tbilisi.
Podczas wojny domowej wysłano do ZSRR tysiące hiszpańskich dzieci w wieku od pięciu do
dwunastu lat. Po klęsce republikanów warunki ich życia zaczęły się pogarszać. W 1939 roku
hiszpańskich nauczycieli oskarżono o „trockizm”, większość z nich (60% według szacunków El
Campesino) została uwięziona na Łubiance, resztę zaś rozesłano do pracy w fabrykach. Pewną
młodą nauczycielkę torturowano prawie przez dwadzieścia miesięcy, po czym ją rozstrzelano.
Dzieci spotkał więc los nie do pozazdroszczenia, gdyż odtąd obozami zaczęli kierować Sowieci.
Młodzież z Kaługi, uznana za wyjątkowo niezdyscyplinowaną, została poddana wszechmocnej
 106
władzy Juana Modesto, generała przeszkolonego w 5 pułku, oraz samego Listera. W 1941 roku
50% dzieci miało gruźlicę, a wcześniej, w czasie masowej wędrówki, zmarło 750 z nich (15%). Po
tym exodusie młodzi Hiszpanie osiedli na Uralu i w środkowej Syberii, największe ich skupisko
było w Kokandzie. Tworzyli złodziejskie bandy, dziewczęta uprawiały prostytucję. Było wiele
przypadków samobójstw. Z 5 tysięcy dzieci osiadłych w ZSRR 2 tysiące zmarło. We wrześniu 1956
roku 534 powróciło do ojczyzny. W sumie jedynie 1500 opuściło ZSRR. Inni „żyli i umarli w
ZSRR”. Byli to marynarze i lotnicy, nie będący komunistami, lecz przybyli tam na szkolenia.
W roku 1939 pułkownik Martinez Carton, członek Biura Politycznego KPH i zarazem agent
NKWD, postawił lotników z Kirowabadu przed wyborem: mogą pozostać w ZSRR albo wyjechać
za granicę. Tych, którzy wybrali wyjazd, skierowano do fabryki, l IX 1939 roku wszyscy zostali
aresztowani i wytoczono im proces. Jednych torturowano, innych stracono na Łubiance, większość
skazano na 10-15 lat obozu. Z grupy zesłanej do Peczoralewa nie przeżył nikt. Z 218 lotników
tylko sześciu pozostało przy życiu.
3. Oś Rzym-Berlin
Koordynacja poczynań włosko-niemieckich po wybuchu wojny domowej w Hiszpanii miała
wielkie znaczenie dla zawiązania między nimi formalnego sojuszu polityczno-wojskowego.
Mussolini wdzięczny Hitlerowi za jego solidarność w sprawie etiopskiej, natomiast Francję i Anglię
uważał za inspiratorów nieprzychylnych deklaracji Ligi Narodów i przeciwników włoskich
interesów w Afryce. Czynnikiem zbliżenia włosko-niemieckiego było także podobne stanowisko
wobec zaproszenia francusko-brytyjskiego z lipca 1936 r. do udziału w planowanym pakcie
zachodnim, tzw. nowym Locamo. Dyplomacja Włoch i Niemiec zgodnie zastosowały taktykę
sabotowania tego pomysłu.
Do kształtowania wspólnego frontu wobec demokracji zachodnich przyczyniły się rozmowy
ministra III Rzeszy Hansa Franka w Rzymie we wrześniu 1936 r., a zwłaszcza wizyta ministra
spraw zagranicznych Włoch hr. Galeazzo Ciano w Berlinie w dniach 22-26 października tegoż
roku. Podpisał on 23 października w Berlinie kilka porozumień. Dotyczyły one głównie spraw
bieżących: współdziałania w Hiszpanii; stosunku do ZSRR; rozszerzenia współpracy gospodarczej.
Wkrótce Mussolini ogłosił na wiecu w Mediolanie l XI 1936 r. powstanie „Osi Rzym-Berlin”. Była
to wówczas deklaracja wyprzedzająca nieco rzeczywistość, gdyż zarówno między obu dyktatorami,
jak i ich rządami utrzymywało się wiele rozbieżności, zwłaszcza w sprawach bałkańskich i
naddunajskich. Kurs na pogłębianie sojuszu został jednak wyraźnie zarysowany, a więź
ideologiczna i eskalacja agresywnych poczynań nieuchronnie zbliżała oba państwa. Kolejnymi
wydarzeniami na tej drodze była wizyta Mussoliniego w Niemczech we wrześniu 1937 r. i wizyta
Hitlera we Włoszech od 3 do 8 maja 1938 r. W czasie wizyty, na bankiecie w pałacu weneckim
Hitler powiedział: „W ten sposób powstał w Europie blok 120 milionów ludzi, zdecydowanych stać
na straży swych wiecznych praw do życia i przeciwdziałać wszystkim tym siłom, które
przeciwstawiałyby się naturalnemu rozwojowi tych państw”.
3. Pakt antykomintemowski
VII Kongres Międzynarodówki Komunistycznej, obradujący w sierpniu 1935 r. w Moskwie,
potępił Niemcy i Japonię jako „podżegaczy wojennych”. 1935 r. rozpoczęły się w Berlinie pierwsze
rozmowy, początkowo na niezbyt wysokim szczeblu, między przedstawicielami Niemiec i Japonii.
W pierwszej połowie 1936 r. negocjacje prowadzone głównie w Berlinie przyspieszono i już w
czerwcu rząd japoński mógł zapoznać się z projektem układu. Zarówno w Tokio, jak i w Berlinie
uznano, że znacznie wygodniejsze będzie z wielu względów wyjście poza tradycyjną formułę
bilateralnego układu politycznego i wyeksponowanie w nim ogólnych celów walki z komunizmem
międzynarodowym. Ideologiczny charakter porozumienia mógł łagodzić zaniepokojenie
zachodnich demokracji zbliżeniem niemiecko-japońskim i czynić je otwartym dla innych.
Układ przeciw Międzynarodówce Komunistycznej, tzw. pakt antykomintemowski, podpisano
w Berlinie 25 XI 1936 r. Zawarty został na pięć lat i miał być otwarty dla innych państw, „których
pokój wewnętrzny zostanie zagrożony rozkładową działalnością Międzynarodówki
Komunistycznej”. Istotę jawnej części układu zawierał artykuł pierwszy: „Wysokie Państwa
układające się postanawiają informować się nawzajem o działalności Międzynarodówki
 107
Komunistycznej, naradzać się nad koniecznymi środkami obronnymi i realizować je w ścisłej
współpracy”. Dołączony do układu protokół dodatkowy nie wnosił nic nowego. Natomiast ważne
było tajne porozumienie uzupełniające, które wyraźnie wskazywało, że wymierzono je przeciw
ZSRR. W razie konfliktu międzynarodowego Niemcy i Japonia zobowiązywały się „nie czynić
niczego, co ułatwiałoby sytuację ZSRR”. Oba państwa zobowiązały się też „nie zawierać bez
porozumienia z sobą żadnych politycznych układów z ZSRR sprzecznych z duchem niniejszego
porozumienia”.
Znamienne jest, iż o tajnym załączniku do paktu antykomintemowskiego Włochy nie zostały
poinformowane. Walkę z komunizmem Mussolini jednak w pełni popierał i w konsekwencji 6 XI
1937 r. podpisany został w Rzymie Trójstronny protokół między przedstawicielami rządów
Niemiec, Włoch i Japonii o przystąpieniu Włoch do paktu antykomintemowskiego. Po podpisaniu
tego dokumentu Włochy stwierdziły, że nic już ich nie łączy z Ligą Narodów i wystąpiły 11 XII
1937 r. z tej organizacji.
W 1939 r. do paktu antykomintemowskiego przystąpiły Węgry, Mandżukuo i Hiszpania.
Niemcy podjęły też zabiegi o przyciągnięcie Polski do paktu, ale stanowisko Becka było
negatywne. Ekspertyza polskiego MSZ z kwietnia 1937 r. stwierdzała m.in.: „O ile chodzi o pogląd
Polski na japońsko-niemiecki pakt antykomunistyczny, to przy docenianiu pozytywnych jego stron,
wyraża się on w stanowisku, iż nasze własne organy państwowe najzupełniej wystarczają do
zwalczania propagandy komunistycznej na terenie państwa polskiego”.

V. Problem Austrii - od Saint-Germain do Anschlussu

1. Polityka mocarstw wobec Austrii po I wojnie światowej

Status Austrii jako państwa niepodległego określał artykuł 80 traktatu wersalskiego i artykuł
88 Traktatu Saint-Germain z 10 września 1919 r. Ten ostatni artykuł głosił: „Niepodległość
Austrii jest niezbywalna, chyba tylko za zgodą Rady Ligi Narodów”.
Austria została przyjęta do Ligi Narodów 15 XII 1920 r., jako pierwsze z państw pokonanych.
Pod patronatem Ligi Narodów doszło też do powstania planu pomocy finansowej dla tego państwa,
wyrażonego w podpisanym 4 X 1922 r. przez Wielką Brytanię, Francję, Włochy i Czechosłowację
z Austrią tzw. protokole odbudowy (lub protokole genewskim). Cztery państwa, udzielając na 20
lat pożyczki, zobowiązały się równocześnie do wspierania niepodległości Austrii, a rząd wiedeński
potwierdzał wolę respektowania artykułu 88 Traktatu z Saint-Germain.

2. Polityka Stressemana – zawarcie unii celnej niemiecko - austriackiej

O idei Grossdeutschland i przyłączeniu Austrii do Niemiec w Republice Weimarskiej jednak
nie zapomniano. Jej wielkim zwolennikiem był zwłaszcza Stresemann. W swym liście z 7 IX 1925
r. do następcy tronu z dynastii Hohenzollernów wśród kilku priorytetów polityki zagranicznej
wymieniał „ponowne połączenie Austrii z Niemcami”, choć zauważał, iż może się to dokonać „w
dalszej przyszłości”. Stresemann, prowadząc politykę ugody z Zachodem podkreślał, że
zacieśnianie więzów gospodarczych i handlowych z Austrią jest najlepszą drogą do stopniowego
Anschlussu.
Po wizytach w Wiedniu kanclerza Stresemanna w marcu 1924 r. oraz rewizycie kanclerza
austriackiego Rudolfa Remeka w Berlinie w marcu 1925 r. w Austrii ożywiły się organizacje
propagujące koncepcje Anschlussu. W 1927 r. Stresemann, zainicjował rozmowy z rządem
austriackim w sprawie zawarcia unii celnej między obu państwami. Oferta niemiecka została w
Wiedniu przyjęta. Protokół o stopniowym utworzeniu unii celnej między Niemcami i Austrią
podpisano w Wiedniu 19 III 1931 r.
3. Mocarstwa wobec unii celnej niemiecko - austriackiej
 108
Szczególnie ostro protestowała przeciw unii celnej Francja oraz inni sygnatariusze Protokołu
genewskiego z 1922 r.: Włochy i Czechosłowacja. Wielka Brytania natomiast zajęła postawę
wyczekującą, a jej minister spraw zagranicznych Arthur Henderson zaproponował 25 marca, aby
sprawę interpretacji układu niemiecko-austriackiego oddać Radzie Ligi Narodów.
Sprawę unii celnej Rada Ligi Narodów rozpatrywała na posiedzeniu w dniach 18-23 maja,
postanawiając przekazać ją do rozstrzygnięcia Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości
Międzynarodowej w Hadze.
4. Trudności gospodarcze Austrii – fiasko unii celnej
W czerwcu doszło do nowych napięć w Austrii: nastąpił upadek największego banku Credit-
Anstalt, a później dymisja rządu. Nowy rząd austriacki Karola Burescha zaczął zabiegać na forum
Ligi Narodów o międzynarodową pożyczkę. Skłoniło to ministrów spraw zagranicznych Austrii i
Niemiec do złożenia 3 września oświadczenia przed Radą Ligi Narodów o rezygnacji z prac nad
unią celną. Uzgodnił swój werdykt także Trybunał Haski, orzekając 5 września 1931 r.,
stosunkiem głosów 8 :7, iż porozumienie w sprawie unii celnej jest sprzeczne z zobowiązaniami
międzynarodowymi Austrii, a zwłaszcza z art. 88 Traktatu z Saint-Germain i z protokołem
genewskim z 1922 r.
Rozwiązanie sporu o unię celną ułatwiło Radzie Ligi Narodów przygotowanie nowego planu
pomocy finansowej dla Austrii. Podpisując tzw. Protokół lozański 15 VII 1932 r., Austria
otrzymała od Francji i Anglii 300 mln szylingów pożyczki, ale również raz jeszcze zobowiązała się
do zachowania swej suwerenności. Protokół lozański podpisał już nowy kanclerz austriacki
Engelbert Dollfuss. Zaczął on wprowadzać w Austrii tzw. autorytarne państwo stanowe
(Autoritativer Stande-staat). Jego koncepcja austrofaszyzmu, zwalczanie ruchu
socjaldemokratycznego i komunistycznego, nie ułatwiła jednak zbliżenia z Niemcami. Dollfuss
przeciwstawiał się bowiem także inspirowanemu przez Niemcy ruchowi narodowosocjalistycznemu
i był przeciwnikiem Anschlussu. Przyszłość zaś Austrii widział raczej w ścisłym sojuszu z
Włochami niż Niemcami. Dyktator włoski Mussolini uważał się też za protektora Austrii, a z
kanclerzem austriackim i jego rodziną był zaprzyjaźniony.
5. Mocarstwa wobec Austrii po dojściu Hitlera do władzy
Po dojściu Hitlera do władzy kanclerz Dollfuss zarządził w czerwcu 1933 r. likwidację
austriackiej NSDAP. Mussolini natomiast zażądał, aby Niemcy formalnie zobowiązały się na
piśmie do rezygnacji z zamiarów Anschlussu. Hitler żądanie to odrzucił, ale potwierdził raz jeszcze
pokojowe zamiary III Rzeszy.
Wątpliwości w sprawie prawdziwych intencji polityki niemieckiej wobec Austrii w Europie nie
zanikły. 17 II 1934 r., ukazała się wspólna deklaracja rządów Francji, Wielkiej Brytanii i
Włoch o ich woli zachowania suwerennego państwa austriackiego. Podobną deklarację te same trzy
państwa ogłosiły w Genewie 27 IX 1934 r. Szczególnie aktywna politykę wobec Austrii prowadziły
Włochy czego wyrazem było podpisanie 17 III 1934 r. układów między Włochami, Węgrami i
Austrią, zwanych protokołami rzymskimi.
Stosunki włosko-niemieckie drastycznie pogorszyły się po próbie puczu, jaki podjęli austriaccy
naziści, kierowani przez wysłanników z Berlina, w lipcu 1934 r. Próba przejęcia władzy nie udała
się wprawdzie, ale spiskowcy zastrzelili kanclerza Dollfussa, co osobiście głęboko dotknęło
Duce. Kilka dywizji włoskich natychmiast zostało wysłanych na granicę w Brennerze, a Mussolini
oświadczył, iż gotowy jest użyć siły w obronie niepodległości Austrii.
Włochy, Francja i Wielka Brytania, ogłosiły na spotkaniu w Stresie 14 IV 1935 r. rezolucję
głoszącą m.in.: „Powołując się na protokół francusko-włoski z 7 stycznia 1935 r. i na deklaracje
francusko-angielskie z 3 lutego 1935 r., w których ponownie została potwierdzona decyzja
konsultowania się w przedmiocie zarządzeń, które należałoby przedsięwziąć na wypadek, gdyby
całość i niepodległość Austrii były zagrożone, postanowili oni zalecić zebranie się w terminie
bardzo bliskim przedstawicieli wszystkich rządów, celem zawarcia układów, dotyczących Europy
Środkowej”.12
12
Trzy mocarstwa nadal miały nadzieję na doprowadzenie do tzw. paktu dunajskiego. Pomysł tego
paktu pojawił się w trakcie spotkania w Rzymie Lavala i Mussoliniego, którzy planowali, że
 109
6. Przygotowania do Anschlussu
W 1935 r. Hitler mianował posłem III Rzeszy w Wiedniu Franza von Papena,
dotychczasowego wicekanclerza, polecając mu stopniowe przygotowywanie Anschlussu. 11 VII
1936 r. Niemcy podpisały z Austrią układ:
 rząd III Rzeszy w pełni szanuje suwerenność Austrii;
 oba rządy deklarowały uznanie swych systemów politycznych i
powstrzymywanie się od ingerencji w sprawy wewnętrzne;
 rząd niemiecki przyznał, że ruch narodowosocjalistyczny w Austrii jest
całkowicie sprawą wewnętrzną tego państwa i zobowiązał się nie wpływać bezpośrednio
czy pośrednio na jego działalność,
 rząd wiedeński oświadczył, że jego polityka w ogóle, a wobec III Rzeszy w
szczególności, wynikać będzie z przeświadczenia, iż Austria jest państwem niemieckim;
 stwierdzono też, że dotychczasowe zobowiązania Austrii, wynikające z
protokołów rzymskich 1934 r., zachowują swoją ważność.
Układ lipcowy, poparty przez Mussoliniego, oznaczał stopniowe wycofywanie się Włoch z roli
protektora Austrii. Mussolini zaczął teraz kierować się wymogami nowego strategicznego sojuszu
Rzym-Beriin. W Rzymie oswajano się z myślą o nieuchronności Anschlussu, ale przewidywano, że
uda się to jeszcze opóźnić.

7. Anschluss
Na początku lutego 1938 r. Papen wysunął propozycję bezpośredniego spotkania Hitlera z
Schuschniggiem. Odbyło się ono 12 II 1938 r. w siedzibie Hitlera w Berchtesgaden i zakończyło
wręczeniem Schuschniggowi tekstu żądań niemieckich, które rząd austriacki miał spełnić w ciągu
kilku dni. Żądania Hitlera zmierzały do podporządkowania władz austriackich poleceniom z
Berlina, ogłoszenia amnestii dla więzionych nazistów i rekonstrukcji rządu wiedeńskiego, poprzez
mianowanie na stanowiska ministrów spraw wewnętrznych i wojny przywódców partii
faszystowskiej: Seyss-Inquarta i Edmunda Glaise-Horstenau.
Po powrocie do Wiednia kanclerz austriacki złożył swoją dymisję, ale nie została ona przyjęta.
Nie widząc realnych szans oporu, Schuschnigg 15 lutego żądania Hitlera przyjął. Nie zmniejszyło
to nacisku III Rzeszy na Austrię. W dorocznym przemówieniu w Reichstagu 20 lutego Hitler
zapowiedział aktywne zajęcie się losem Niemców żyjących w graniczących z Rzeszą państwach. W
Rzymie liczono, iż los Austrii może zależeć od wyników plebiscytu, który zgodnie z zarządzeniem
kanclerza miał się odbyć 13 marca. Pytanie plebiscytowe brzmiało: „Czy jesteś za wolną i
niemiecką; niezależną i zgodną społecznie; chrześcijańską i zjednoczoną Austrią - za pokojem i
pracą oraz równouprawnieniem dla wszystkich, którzy podzielają wiarę w Naród i Ojczyznę”.
Do ogólnonarodowego plebiscytu Hitler nie mógł dopuścić. Podejmując decyzję inwazji, Hitler
nie obawiał się już reakcji Zachodu. Natomiast zachowania Mussoliniego, tak długo osobiście
zaangażowanego w sprawy Austrii, Hitler do końca nie był pewien. Dwukrotnie wysłał więc do
Rzymu swego specjalnego wysłannika księcia Filipa Heskiego, którego sprawozdania uspokoiły
Fűhrera. Mussolini wydawał się bowiem pogodzony z tym, co ma nastąpić.
Groźba interwencji spowodowała, że władze Austrii spełniły dwa kolejne żądania Hitlera:
Schuschnigg odwołał planowany plebiscyt, a prezydent Miklas mianował nowym kanclerzem
przywódcę partii nazistowskiej Seyss-Inquarta. Mimo to w sobotę 12 III 1938 r. armia niemiecka
wkroczyła do Austrii i bez oporów ją zajęła. Dnia następnego w Wiedniu i Berlinie ukazały się
dekrety o włączeniu Austrii do Rzeszy, a 14 marca Hitler ogłosił utworzenie Wielkich Niemiec
obejmie on wszystkich (poza Szwajcarią) sąsiadów Austrii, a więc Włochy, Jugosławię, Węgry,
Czechosłowację, Niemcy i samą Austrię. Układ miał być później otwarty również dla Francji,
Polski i Rumunii. Rozmowy w sprawie paktu dunajskiego toczyły się w 1935 r. i pierwszych
miesiącach roku następnego, ale bez rezultatu. Wśród jego potencjalnych członków za dużo
bowiem było sprzeczności i różnic interesów. Zawarcie paktu torpedowały zwłaszcza Niemcy i
Węgry, obawiając się definitywnej stabilizacji terytorialnego status quo w Europie Środkowej, ale
także dla Jugosławii wzrost wpływów włoskich w regionie nie był korzystny.
 110
(Grossdeutsches Reich). Zorganizowano też 10 kwietnia, już pod nadzorem władz niemieckich,
plebiscyt, w którym 99,73% głosujących opowiedziało się za połączeniem z Niemcami.

8. Społeczność międzynarodowa wobec Anschlussu

Liga Narodów w ogóle się nie zajęła sprawą Austrii, ponieważ żadne z państw członkowskich
oficjalnie się o to nie zwróciło. Wykreślono po prostu Austrię z listy państw członkowskich
stwierdzając, iż jako podmiot prawa narodów przestała istnieć. Francja i Anglia ograniczyły się
wyłącznie do złożenia w Berlinie protestów, ale już w kwietniu brytyjskie MSZ zabiegało u władz
niemieckich o akredytację konsula generalnego w Wiedniu. Najostrzej zareagował na to rząd
Meksyku, który w Anschlussie widział zapowiedź o wiele większych nieszczęść. „Rząd Mek-
sykański, który zawsze udzielał poparcia zasadom Paktu i który zgodnie ze swą polityką
zagraniczną odmawia uznawania zdobyczy dokonanych siłą, stanowczo protestuje przeciw agresji,
której ofiarą stała się Republika Austriacka”.

9. Układy brytyjsko - włoskie

Prestiżową porażkę w sprawie Austrii Mussolini próbował wyrównać sukcesem na innym polu.
Zintensyfikował więc rozmowy prowadzone od początku 1938 r. z Wielką Brytanią. Odejście
Anthony Edena ze stanowiska ministra spraw zagranicznych i zastąpienie go bardziej ugodowym
wobec państw Osi Edwardem Halifaxem przyspieszyły osiągnięcie porozumienia w Rzymie 16
IV 1938 r. Tego dnia podpisano całą serię układów i deklaracji:
 Ponowne potwierdzenie Deklaracji z 2 stycznia 1937 r. w sprawie Morza
Śródziemnego oraz not wymienionych 31 grudnia 1936 r.;
 Układ w sprawie wzajemnego udzielania sobie informacji wojskowych;
 Deklarację w sprawie propagandy;
 Deklarację w sprawie Jeziora Tsana;
 Układ w sprawie niektórych obszarów Bliskiego Wschodu;
 Deklarację w sprawie obowiązków wojskowych tubylców Wschodniej Afryki
Włoskiej;
 Deklarację w sprawie wolności praktyk religijnych i traktowania brytyjskich
stowarzyszeń religijnych we Wschodniej Afryce Włoskiej;
 Deklarację w sprawie Kanału Sueskiego.

VI. Konferencja monachijska. Rozbiór Czechosłowacji

1. Polityka appeasementu
Ciągłe ustępstwa wobec kolejnych żądań Hitlera, czyli polityka appeasementu, zaczęła się już w
1935 r. Jej wyrazem było przyzwolenie na następujące posunięcia Niemiec: rozporządzenie o
niemieckich siłach powietrznych, wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej i wypowiedzenie
przez Hitlera klauzul rozbrojeniowych traktatu wersalskiego, remilitaryzacja Nadrenii (marzec 1936
r.). Zachowanie Zachodu po remilitaryzacji Nadrenii upewniło Hitlera o zaniku woli walki Francji i
Anglii i przyjęciu strategii obrony pokoju za cenę wszelkich ustępstw. Polityka Zachodu wobec
Austrii i łatwe zaakceptowanie Anschlussu skłoniły Hitlera do szybkiego zgłoszenia kolejnych
żądań.

2. Droga do Monachium
Po Anschlussie sytuacja w Europie zasadniczo się jednak zmieniła. III Rzesza, powiększona o
ponad 80 tys. km2 i 7 mln mieszkańców, uzyskała granice z Włochami, Węgrami i Jugosławią, co
znacznie polepszyło jej sytuację strategiczną i dawało nowe możliwości ekspansji w kierunku
Bałkanów. Najważniejsze jednak było oskrzydlenie Czechosłowacji, której istnienie było wielką
przeszkodą w realizacji celów Hitlera.
Już od początku 1937 r. przygotowywano w III Rzeszy zarówno prace wojskowo-sztabowe, jak
i propagandowo-dywersyjne wymierzone w Czechosłowację. Niezmiernie pomocna w tym celu
 111
okazała się działająca legalnie w Czechosłowacji Partia Niemców Sudeckich, inspirowana i
sterowana przez władze z Berlina. Jej przywódca, Konrad Heniein, najpierw żądał autonomii dla
Niemców sudeckich, ale w 1938 r. domagał się już oderwania pogranicza sudeckiego od Cze-
chosłowacji i włączenia go do Rzeszy. Od wiosny 1938 r. rozpętano zmasowaną kampanię
propagandową, prowadzoną przez Niemców sudeckich oraz prasę i radio w Niemczech. Rząd w
Pradze oskarżano o wzniecenie „czeskiego terroru” i eskalację prześladowań ludności niemieckiej
w Czechosłowacji. Innym, stałym motywem propagandy narodowosocjalistycznej było wówczas
ukazywanie Czechosłowacji jako bazy bolszewizmu w Europie Środkowej czy wręcz „przedłu-
żonego ramienia Komintemu”.
Widząc wzrastające zagrożenie niepodległości, prezydent Beneš i dyplomacja czechosłowacka
rozwinęli ożywioną działalność w stolicach europejskich, szukając sojuszników i sprzymierzeńców.
Stanowisko ZSRR sformułowane zostało w deklaracji ogłoszonej przez Litwinowa 17 III 1938 r.
Oświadczył on, że ZSRR na mocy umów o wzajemnej pomocy zawartych z Francją i
Czechosłowacją, „ze swej strony jest gotów uczestniczyć we wszystkich akcjach zbiorowych, które
byłyby wspólnie z nim postanowione i które miałyby na celu powstrzymanie dalszego rozwoju
agresji”. Przypomnijmy, iż układ czechosłowacko-radziecki z 16 V 1935 r. w protokole podpisania
zawierał zastrzeżenie, iż zobowiązania wzajemnej pomocy będą działać jedynie wówczas, gdy
„Francja przyjdzie z pomocą Stronie - ofierze napaści”.
Decydujące więc znaczenie dla rozwoju kryzysu sudeckiego miało stanowisko Francji i
Wielkiej Brytanii. W pierwszym oświadczeniu tuż po Anschlussie premier francuski Leon Blum
zapewniał 14 III 1938 r., iż Francja dotrzyma swych zobowiązań wobec Czechosłowacji. Ostatni
gabinet kierowany przez Bluma upadł jednak 8 kwietnia, a nowy szef rządu Eduard Daladier był
jeszcze większym zwolennikiem porozumienia z Niemcami. Oficjalnie jeszcze 4 IX 1938 r. Bonnet
oświadczył, iż „Francja dochowa wierności zawartym przez siebie paktom i traktatom”. Ale
rzeczywista działalność dyplomacji francuskiej zmierzała do nakłonienia Czechosłowacji „do
rozsądku”. W tym czasie mocarstwa zachodnie chciały już tylko pokojowego zakończenia kryzysu
sudeckiego za wszelką cenę. W lipcu rząd brytyjski zaproponował mediację między
Czechosłowacją i III Rzeszą. Z misją taką przybył 3 VIII 1938 r. do Pragi lord Walter Runciman,
który po rozmowach z przedstawicielami Niemców sudeckich i rządu czechosłowackiego
opowiedział się za przyjęciem większości żądań Henieina, gdyż jak sądził, tylko w ten sposób
można będzie uniknąć wojny. Następnie Chamberlain, bez konsultacji z francuskim sojusznikiem,
zdecydował się udać do Niemiec na bezpośrednie rozmowy z Hitlerem. Odbyły się one 15 IX
1938 r. i polegały głównie na wysłuchaniu przez brytyjskiego premiera monologu Hitlera o
niegodziwościach Czechów i gotowości wydania im wojny w celu przyłączenia Sudetów do
Rzeszy. Trzy dni później, 18 września, doszło wreszcie do konsultacji brytyjsko-francuskich w
Londynie. W ich wyniku opracowano propozycje Anglii i Francji skierowane do Czechosłowacji,
które rządowi w Pradze przekazano 19 września. Głosiły one, iż „dalsze utrzymywanie w
granicach państwa czechosłowackiego okręgów zamieszkanych głównie przez Niemców sudeckich
nie może trwać nadal bez narażenia na szwank interesów samej Czechosłowacji oraz interesów
pokoju europejskiego”. W związku z tym oba rządy proponowały, aby okręgi te zostały
natychmiast odstąpione Rzeszy. Jeśli rząd czechosłowacki będzie współdziałać w
urzeczywistnieniu proponowanych kroków, rząd brytyjski zgodziłby się „przyłączyć do
międzynarodowego zagwarantowania nowych granic państw;' czechosłowackiego”.
Odpowiedź rządu czechosłowackiego 20 września na propozycje anglo-francuskie podkreślała,
że „są one skierowane przeciwko Czechosłowacji, która nie została nawet wysłuchana (...).
Zrozumiałe jest więc, że wspomniane propozycje nie nadają się do przyjęcia przez
Czechosłowację”. Rząd praski prosił, aby dla rozwiązania kryzysu zastosowano postępowanie
przewidziane w Traktacie rozjemczym czechosłowacko-niemieckim podpisanym w Locamo 16
października 1925 r. ,,uznanym za obowiązujący przez obecny Rząd Niemiecki w kilku jego
oświadczeniach”..
Nota rządu brytyjskiego z 21 września wyrażała wielkie niezadowolenie z odpowiedzi rządu
czechosłowackiego, która „w żadnym stopniu nie odpowiada krytycznej sytuacji”. Równocześnie
 112
raz jeszcze powiadomiono rząd w Pradze, aby nie liczył na jakiekolwiek wystąpienie Francji.
Kryzys sudecki aktywnie wykorzystywała również dyplomacja polska. Beck podnosił argument, że
tendencja do zaspokojenia jedynie żądań niemieckich, z pominięciem interesów innych
mniejszości, jak polskiej i węgierskiej, jest głęboko niesprawiedliwa. Przypominano głośno, iż w
1919 r. Czesi siłą zbrojną zajęli znaczną część zamieszkanego przez Polaków Śląska
Cieszyńskiego, a konferencja Ententy w Spa w 1920 r., wykorzystując ciężkie położenie Polski,
wydała niekorzystną dla nas decyzję. Wytyczne ministra Becka, przekazane prasie 20 września,
głosiły m.in.: ,,W chwili gdy w ostatniej fazie rzucono zasadę odłączenia terytoriów niemieckich od
Czechosłowacji, rząd polski zażądał analogicznego załatwienia sprawy Polaków śląskich”.
W tej sytuacji, widząc swe całkowite osamotnienie, rząd w Pradze ogłosił 21 września
oświadczenie: „Zmuszony okolicznościami i pod niezwykłym naciskiem Rządów Francuskiego i
Angielskiego, Rząd Republiki Czechosłowackiej z goryczą przyjmuje propozycje francusko-
angielskie (...)”.
Chamberlain odbył 22 września kolejne spotkanie z Hitlerem (w Bad Godesbergu). Otrzymał
tam nowe żądania niemieckie, tzw. Memorandum godesberskie. Ujęty w sześciu punktach
dokument, wraz z załączoną do niego mapą, zwiększał jeszcze obszar, który miał być przekazany
Niemcom do l października.
Rządy Francji i Anglii próbowały teraz wpłynąć na ograniczenie żądań Hitlera. Również
prezydent USA Roosevelt wysłał 26 września list do Hitlera, w którym pisał m.in.: „W imieniu
130 milionów mieszkańców Stanów Zjednoczonych Ameryki i przez wzgląd na interesy ludzkości
apeluję najgoręcej do Pana o nieprzerywanie negocjacji i poszukiwanie pokojowego,
sprawiedliwego i konstruktywnego rozwiązania kryzysu”. Tego samego dnia, 26 IX 1938 r., Beneš
skierował pismo do prezydenta Ignacego Mościckiego, proponując przystąpienie do „szczerych i
przyjaznych” rozmów, w celu załatwienia sporu „na podstawie przyjęcia zasady rektyfikacji
granicy”.
Ideę zwołania konferencji międzynarodowej w sprawie Czechosłowacji wysunął 27 września
Roosevelt, a rząd czechosłowacki oświadczył, że „zgodziłby się chętnie na poddanie całego sporu
arbitrażowi Jego Ekscelencji Franklina Roosevelta”. Chamberlain natomiast zwrócił się do
Mussoliniego, aby zechciał przejąć rolę pośrednika i inicjatora zwołania konferencji czterech
mocarstw.

3. Konferencja monachijska i jej konsekwencje

Konferencja szefów rządów czterech mocarstw: Hitlera, Mussoliniego, Cham-berlaina i
Daladiera odbyła się w Monachium w piątek 29 IX 1938 r. począwszy od godz. 12:45. (zakończyła
się w nocy z 29 na 30 września, około godz. 01:00). Pół godziny później Chamberlain i Daladier
wręczyli tekst zawartego układu delegacji czechosłowackiego MSZ. Ustalono, że czechosłowacka
ewakuacja obszaru zamieszkałego przez Niemców sudeckich dokona się od l do 10 października, a
jej sposób określi komisja międzynarodowa złożona z przedstawicieli Niemiec, Anglii, Francji
Włoch i Czechosłowacji. Przewidziano również, iż na pewnych obszarach, które określi
wymieniona komisja międzynarodowa, odbędzie się później plebiscyt. Załącznik do Układu głosił,
iż zgodnie z punktem 6 propozycji angielsko-francuskich z 19 września, Anglia i Francja gotowe
byłyby przystąpić do międzynarodowego zagwarantowania nowych granic Czechosłowacji.
Natomiast Niemcy i Włochy stwierdziły, że udzielą gwarancji Czechosłowacji, z chwilą gdy będzie
załatwiona sprawa polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji. Ogłoszono ponadto 29
września deklarację, w której cztery mocarstwa oświadczyły, że jeśli zagadnienie polskiej i
węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji nie zostanie rozstrzygnięte w ciągu trzech miesięcy w
drodze porozumienia między zainteresowanymi rządami, będzie ono przedmiotem nowej
konferencji czterech sygnatariuszy Układu monachijskiego.
Dzień po zakończeniu konferencji czterech mocarstw podpisano w Monachium krótką
deklarację niemiecko-brytyjską. Mówiła ona, iż oba państwa będą „rozważać metodą konsultacji”
zagadnienia ich obchodzące, aby usunąć wszelkie powody do nieporozumień, przyczyniając się w
ten sposób do utrzymania pokoju w Europie. Premier brytyjski uważał, iż zapewnił w ten sposób
 113
swemu narodowi i Europie pokój przynajmniej na okres jednego pokolenia. Podobną deklarację
podpisała Francja z Niemcami dopiero 6 grudnia 1938 r.
W dniach, kiedy dokonywał się rozbiór Czechosłowacji, rozwiązana została również sprawa
Śląska Cieszyńskiego (Zaolzia). Władze polskie 27 września wezwały Czechosłowację do
natychmiastowego zawarcia umowy regulującej kwestie sporne. Z kolei minister spraw
zagranicznych Czechosłowacji Kamil Krofta w piśmie z 30 września skierowanym do posła RP w
Pradze, Kazimierza Papee, dał „uroczyste zapewnienie”, że jego rząd zgadza się na „rektyfikację
granic i następnie oddanie terenów”. Proponował jednak, aby rzecz całą oddać do rozpatrzenia
komisji polsko-czechosłowackiej, która swe prace powinna zakończyć do 31 października. Tego
samego dnia, tzn. 30 września, Papee stwierdził, iż rząd polski uznał odpowiedź rządu czechosło-
wackiego „za niewystarczającą”. Zażądał też, aby ewakuacja części Śląska Cieszyńskiego nastąpiła
w ciągu 24 godzin, licząc od południa l października 1938 r., a „przekazanie pozostałego terytorium
okręgu Cieszyn i Frysztat winno być ostatecznie zrealizowane w ciągu okresu 10 dni”. Odpowiedź
na ultimatum polskie miała być udzielona do południa l października 1938 r. Pozytywna odpowiedź
czechosłowacka napłynęła w wyznaczonym terminie, po czym Zaolzie zostało zajęte przez wojska
polskie.
Po konferencji w Monachium odbyły się od 9 do 13 X 1938 r. w miejscowości Komarno
negocjacje między Czechosłowacją a Węgrami. Ponieważ nie przyniosły one porozumienia, oba
rządy zwróciły się do sygnatariuszy Układu monachijskiego o arbitraż. Odpowiedziały na tę prośbę
Niemcy i Włochy. Orzeczenie arbitrażowe głosiło, że obszary zaznaczone na załączonej mapie, a
więc południowy pas Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej, zostają oderwane od Czechosłowacji i
oddane Węgrom, co ma nastąpić w okresie 5 do 10 listopada 1938 r. Tak więc w wyniku Układu
monachijskiego, regulacji granicy z Polską na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie oraz arbitrażu
wiedeńskiego Czechosłowacja straciła łącznie 42 tys. km2 oraz ok. 4,7 mln ludności.
Po uregulowaniu sprawy Zaolzia Polska wystąpiła z roszczeniami do pozostałych terenów
Spiszą i Orawy (poza tymi, które otrzymała w 1920 r.) na pograniczu polsko-słowackim. Po
przekształceniu Czechosłowacji w państwo związkowe 6 X 1938 r. Słowacja uzyskała dużą
autonomię, co wzmogło jeszcze separatyzm słowacki, popierany teraz mocno przez Niemcy. Nota z
żądaniami polskimi przekazana została 31 października w Bratysławie, a l listopada w Pradze.
Premier słowackiego rządu krajowego ksiądz Józef Tiso próbował wcześniej zabiegać o wsparcie
przedstawicieli III Rzeszy w Bratysławie, ale ostatecznie zdecydowano się tego samego dnia na
ustępstwa. Powołano wspólną komisję delimitacyjną, która zakończyła prace 30 listopada, po czym
do Polski przyłączono ok. 220 km2 ziem Spiszą i Orawy.

VII. Eskalacja agresji państw Osi

1. Czechosłowacja
Ponieważ wymienione w Załączniku do Układu monachijskiego roszczenia polskie i węgierskie
zostały spełnione, powstały warunki, aby czterej sygnatariusze Układu udzielili gwarancji nowym
granicom Czechosłowacji. Rząd w Pradze skierował w tej sprawie 22 II 1939 r. oficjalne pismo ale
wywołało ono oburzenie Hitlera. Wielka Brytania uważała natomiast, że takich gwarancji mogą
udzielić tylko czterej sygnatariusze Układu monachijskiego łącznie, a ponieważ na zgodę Niemiec
nie można było liczyć - sprawa upadła.
Rząd w Pradze od razu zrezygnował z dalszych zabiegów, ponieważ na czele państwa stali już
ludzie o orientacji proniemieckiej, skłonni do realizowania poleceń płynących z Berlina.
Prezydentem państwa był teraz (od 30 XI 1938 r.) Emil Hacha, a premierem Rudolf Beran.
Wyrazem takiej polityki była zgoda na zredukowanie doskonale uzbrojonej armii czechosłowackiej
i wydanie zarządzeń wewnętrznych wymaganych przez Berlin.
Zniweczenie Czechosłowacji dokonało się najpierw przez oderwanie Słowacji, co nastąpiło 14
III 1939 r. Mimo iż władze w Bratysławie podporządkowane były III Rzeszy, wojska niemieckie
zajęły od razu zachodnią część kraju. Wasalne państwo słowackie zawarło 23 III 1939 r. Układ z
 114
III Rzeszą, w którym zobowiązało się prowadzić politykę zagraniczną zgodną z niemiecką. W
zamian III Rzesza miała gwarantować niepodległość i nienaruszalność terytorialną Słowacji.
W dniu, w którym oderwano Słowację, prezydent Hacha pojechał do Berlina, by jeszcze w nocy
zostać przyjętym przez Hitlera. W tym czasie nie napotykając oporu wojska niemieckie zajmowały
już Czechy. Nad ranem 15 marca Hacha podpisał przedstawione mu pismo, w którym składał
„los narodu i kraju czeskiego w ręce Wodza Rzeszy Niemieckiej”. Dekret kanclerza Rzeszy o
utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw ukazał się 16 III 1939 r.:
Art. I. l. Obszary byłej Republiki Czechosłowackiej, zajęte w marcu 1939 r. przez niemieckie
oddziały wojskowe, należą od chwili obecnej do terytorium Wielkiej Rzeszy Niemieckiej i znajdują
się jako «Protektorat Czech i Moraw» pod jej opieką”.
Przeciwko zaborowi Czechosłowacji ostro zaprotestował Departament Stanu USA, zawierając
w nocie z 17 marca słowa „potępienia dla faktu zniweczenia swobód wolnego i niepodległego
narodu, z którym naród Stanów Zjednoczonych utrzymywał szczególnie bliskie i przyjazne
stosunki”. Uzgodnione noty protestacyjne złożyli 18 marca ambasadorowie Francji i Anglii. W
nocie z 18 marca komisarz spraw zagranicznych Maksim Litwinów w imieniu rządu radzieckiego
stwierdził: „Wobec braku jakiegokolwiek wyrażenia woli narodu czeskiego nie można nie uznać
okupacji Czech przez wojska niemieckie i następnych aktów Rządu Niemieckiego za akty
samowoli, przemocy i agresji”.

2. Kłajpeda
W wyniku powstania litewskiego w Kłajpedzie 10 I 1923 r., wspartego przez regularne
oddziały wojskowe nastąpiło włączenie Kłajpedy do Litwy, co zaaprobowała 16 II 1923 r. Rada
Ambasadorów, pod warunkiem udzielenia jej szerokiej autonomii. 8 V 1924 r. podpisano w Paryżu
Konwencję w sprawie Terytorium Kłajpedy (tak oficjalnie określono ten obszar). W artykule
pierwszym stwierdzała ona, iż Wielka Brytania, Francja, Japonia i Włochy „przenoszą na Litwę, na
warunkach ułożonych w Konwencji niniejszej, wszelkie prawa i tytuły, które mają od Niemiec z
mocy artykułu 99 Traktatu wersalskiego (...)”.
Konwencja zobowiązywała także m.in. do ochrony mniejszości narodowych, Na podstawie
artykułu 15 konwencji, głoszącego: „Prawa zwierzchnictwa na Terytorium Kłajpedy ani
wykonywania tych praw nie będą mogły być przeniesione bez zgody Wysokich Umawiających się
Stron” - mocarstwa Ententy stawały się gwarantami suwerenności Litwy nad Kłajpedą.
Kłajpeda znalazła się więc w granicach Litwy, ale jako okręg autonomiczny, z własną
administracją i sejmikiem, w których przewagę zdobyli miejscowi Niemcy. Działaniami rosnących
w siłę organizacji niemieckich sterował konsul Republiki Weimarskiej, a później III Rzeszy w
Kłajpedzie. Po dojściu Hitlera do władzy już nie ukrywano, iż chodzi o odzyskanie Kłajpedy,
zwanej Mamelländem. Od początku 1938 r. miejscowe organizacje narodowosocjalistyczne czekały
tylko na sygnał Berlina, aby ogłosić secesję. Zdając sobie z tego sprawę, rząd litewski próbował
uzyskać wsparcie Anglii i Francji, jako sygnatariuszy konwencji z 1924 r. (na Włochy i Japonię nie
mógł liczyć). Jakoż oba państwa zachodnie interweniowały delikatnie w tej sprawie w Berlinie, ale
otrzymały zniechęcającą odprawę.
20 III 1939 r. III Rzesza przedstawiła Litwie ultimatum: albo kraj kłajpedzki dobrowolnie, w
drodze umowy, zostanie przyłączony do Niemiec, albo rozwój sytuacji doprowadzi do zbrojnej
akcji przeciw Litwie. Na żądanie Niemiec rząd litewski wysłał 22 marca swą delegację do Berlina.
Dnia następnego, 23 III 1939 r. Litwa podpisała układ z Niemcami, w którym zgadzała się na
przyłączenie do Rzeszy obszaru Kłajpedy.
Mocarstwa gwarantujące Litwie posiadanie Kłajpedy nie zareagowały na ten kolejny akt agresji
III Rzeszy.

3. Albania
Ahmed Zogu, od l IX 1928 r. król Albanii, próbował przez pewien czas lawirować między
Włochami i Jugosławią i wygrywać sprzeczności między nimi, ale bez sukcesu. Włosi mieli
 115
niewątpliwie większe możliwości polityczne, ekonomiczne i finansowe, aby utrzymać w ryzach
króla Zogu.
Wiosną 1939 r. Mussolini był już jednak pewny, iż dla Albanii Anglicy „bić się nie będą”.
Inwazja armii włoskiej na Albanię rozpoczęła się w Wielki Piątek 7 IV 1939 r. Kiedy Ahmed Zogu
uciekł z Tirany, 12 kwietnia „konstytuanta” ofiarowała koronę albańską królowi Włoch Wiktorowi
Emanuelowi III. Nową konstytucję, wprowadzającą w Albanii ustrój faszystowski, ogłoszono 3
czerwca.
Po aneksji Albanii rząd brytyjski wyraził tylko zaniepokojenie postępowaniem Włoch; a 13 IV
1939 r. udzielił, razem z Francją, gwarancji pomocy Rumunii i Grecji w wypadku agresji.

4. Kolejny cel III Rzeszy: Polska

Szef polskiej dyplomacji Beck sądził, iż od ułożenia przyjaznych stosunków z Niemcami
najbardziej zależy ugruntowanie bezpieczeństwa narodowego Polski. Stąd też kryzys sudecki
pragnął wykorzystać dla ułożenia dogodnych dla Polski stosunków z Niemcami. W instrukcji z 19
IX 1938 r. dla ambasadora RP w Berlinie Józefa Lipskiego przed jego rozmową z Hitlerem
wskazywał m.in.:
„Polska uważa mieszanie się Sowietów do spraw europejskich za niedopuszczalne. Republikę
czechosłowacką uważamy za twór sztuczny...”
Rozmowa Lipskiego z Hitlerem odbyła się 20 września, ale bez rezultatów, których
spodziewał się Beck. Podczas tej rozmowy Hitler wspomniał, ale bez nacisku, o projekcie
autostrady przez polskie Pomorze do Prus Wschodnich. Tydzień później Ribbentrop mówił
Lipskiemu, że gdyby Polska przystąpiła do paktu antykomintemowskiego, można by łatwiej
uregulować niektóre sporne problemy. W październiku 1938 r. ton propagandy niemieckiej wobec
Polski był jeszcze dość przychylny, co mogło sprawiać wrażenie, że sprawy idą w dobrym
kierunku. W tej sytuacji zaskoczeniem dla szefa polskiej dyplomacji musiał być plan „rozwiązania
globalnego” (Globallosung), złożony przez Ribbentropa 24 X 1938 r. podczas rozmowy z Lipskim.
Zawierał on następujące propozycje:
a) Wolne Miasto Gdańsk zostanie przyłączone do Rzeszy;
b) przez „korytarz” przeprowadzona zostanie eksterytorialna autostrada i eksterytorialna
wielotorowa linia kolejowa;
c) na obszarze Gdańska Polska otrzyma podobną drogę lub autostradę, linię kolejową oraz
wolnocłowy port;
d) Polska otrzyma gwarancję zbytu swoich towarów na obszarze Gdańska;
e) oba państwa uznają i zagwarantują swoje granice lub też posiadane terytoria;
f) układ polsko-niemiecki przedłużony zostanie do dwudziestu pięciu lat;
g) Polska przystąpi do paktu antykomintemowskiego;
h) oba państwa uzupełnią łączący ich układ klauzulą konsultacyjną.
Od razu w czasie tej rozmowy stwierdził Lipski, że nie widzi żadnej możliwości zawarcia
układu w sprawie przyłączenia Gdańska do Rzeszy, ale zobowiązał się, że wszystkie propozycje
przekaże do Warszawy.
21 III 1939 r. Ribbentrop przedstawił Lipskiemu liste żądań niemieckich. Beck zrozumiał, że
nadszedł czas na sformułowanie polskiego weta.
Po zajęciu Czechosłowacji nastąpiło też zasadnicze przewartościowanie polityki Zachodu, a
zwłaszcza Wielkiej Brytanii, wobec Niemiec. Chamberlain w przemówieniu wygłoszonym 17
marca w Birmingham przyznał, że nie ma już innej możliwości jak przeciwstawienie się dalszym
aktom agresji. W dniach poprzedzających zajęcie Kłajpedy minister spraw zagranicznych Anglii
Halifax zaproponował 20 marca ogłoszenie deklaracji czterech państw: Wielkiej Brytanii, Francji,
Polski i ZSRR o wspólnych konsultacjach w razie zagrożenia niepodległości któregoś z państw
europejskich. Beck był jednakże przeciwny temu z uwagi na przewidywany udział Sowietów i moż-
liwość sprowokowania Niemiec, które mogłyby wówczas uznać, że szykuje się oto plan ich
okrążenia. Szef polskiej dyplomacji złożył natomiast propozycję zawarcia dwustronnego
porozumienia między Wielką Brytanią i Polską.
 116
W dniu, kiedy wojska niemieckie zajmowały Kłajpedę, podpisana została w Bukareszcie
Umowa o rozwoju stosunków gospodarczych między Niemcami a Rumunią, która dawała
Niemcom możliwość kontrolowania gospodarki rumuńskiej, a zwłaszcza wydobywania jej ropy
naftowej.
Układ niemiecko-rumuński oceniono w Londynie jako wydarzenie ułatwiające III Rzeszy
przygotowanie się do kolejnej agresji. Na posiedzeniu rządu 30 marca Chamberlain uzyskał
zgodę na złożenie deklaracji o przyjściu Polsce z pomocą. W odpowiedzi na interpelację
przywódcy Labour Party w Izbie Gmin 31 marca 1939 r. premier Chamberlain stwierdził: „Ażeby
uczynić stanowisko Rządu Jego Królewskiej Mości całkowicie jasnym, zanim konsultacje te będą
zakończone, muszę już teraz poinformować Izbę, że w ciągu tego okresu w przypadku
jakiejkolwiek akcji, która by wyraźnie zagrażała niepodległości Polski, a którą Rząd Polski uznałby
zatem za konieczne odeprzeć przy użyciu swoich narodowych sił zbrojnych. Rząd Jego Królewskiej
Mości będzie czuł się zobowiązany od razu udzielić Rządowi Polskiemu całego poparcia swoją siłą.
Dał on w tym względzie zapewnienie Rządowi Polskiemu”.
W zakończeniu swego wystąpienia Chamberlain informował, iż jest upoważniony do
wyjaśnienia, że również rząd francuski zajmuje w tej sprawie podobne stanowisko. Dziś wiadomo
dobrze, iż Chamberlain deklarację traktował przede wszystkim jako sposób odstraszenia Niemiec.
Anglia nie była w tym momencie przygotowana do wojny.
W dniach od 4 do 6 kwietnia odbyła się wizyta Becka w Londynie. Ogłoszony na zakończenie
wizyty wspólny komunikat potwierdził też wolę zawarcia układu dwustronnego o charakterze
trwałym oraz o tym, że rząd polski deklaruje udzielenie Anglii pomocy takiej samej jak gwarancje
udzielone Polsce przez rząd JKM.
Porozumienie polsko-brytyjskie oddziałało na ożywienie dawnego sojuszu polsko-francuskiego.
Premier Daladier 13 kwietnia oświadczył: „Francja i Polska nawzajem udzielają sobie gwarancji
niezwłocznej i bezpośredniej przeciw wszelkiej groźbie bezpośredniej lub pośredniej, która
mogłaby narazić na szwank ich żywotne interesy”.
28 kwietnia ogłoszono w Berlinie memorandum anulujące niemiecko-brytyjski układ morski z
18 czerwca 1935 r., uzasadniając to prowadzeniem przez Londyn „polityki okrążania Niemiec”.
Tego samego dnia, 28 IV 1939 r., rząd III Rzeszy wypowiedział Deklarację polsko-niemiecką o
niestosowaniu przemocy z 26 I 1934 r.
5 V 1939 r., Beck wygłosił swe słynne przemówienie w Sejmie, kiedy stwierdził, że „Polska
od Bałtyku odepchnąć się nie da” i że „my w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za każdą cenę”.

5. Pakt Ribbentrop-Mołotow
a) Pakt stalowy 22 V 1939
Zanim doszło do zawarcia paktu niemiecko-radzieckiego, od początku 1939 r. zacieśniało się
współdziałanie państw faszystowskich. Podczas wizyty hrabiego Ciano w Berlinie podpisano 22 V
1939 r. pakt przyjaźni i przymierza między Niemcami i Włochami, tzw. pakt stalowy. Potwierdzał
on „ustalenie na zawsze” granicy włosko-niemieckiej. Mówiono dalej o „wspólnych interesach” i
udzielaniu sobie pełnego poparcia politycznego i dyplomatycznego. Bardzo istotny był artykuł
trzeci: „Gdyby wbrew życzeniom i nadziejom umawiających się Stron jedna z nich została wciąg-
nięta w wojnę z innym mocarstwem lub z innymi mocarstwami, wówczas druga umawiająca się
Strona wystąpi natychmiast jako sprzymierzeniec po jej stronie i poprze ją wszystkimi swymi
siłami lądowymi, morskimi i lotniczymi”. W artykule następnym zaś wskazywano na konieczność
pogłębienia współpracy ,,w dziedzinie militarnej i w dziedzinie gospodarki wojennej”.
Podpisanie paktu stalowego nie oznaczało, że cele obu dyktatorów były identyczne. Kiedy w
Berlinie zapadła już decyzja zaatakowania Zachodu i Polski, a przedmiotem rozważań była tylko
sprawa kolejności i terminu,
b) Zacieśnianie stosunków sowiecko - niemieckich
10 III 1939 r. Stalin w referacie na XVIII zjeździe partii komunistycznej wspomniał, że
ZSRR nie ma zamiaru „wyciągać kasztanów z ognia” dla Wielkiej Brytanii i Francji. W Berlinie od
razu odczytano to jako sygnał zamiaru polepszenia stosunków z III Rzeszą. W tym samym
 117
miesiącu, po przyłączeniu Kłajpedy do Niemiec, Litwinów przyjął propozycję ambasadora III
Rzeszy w Moskwie Friedricha Wemera Schulenburga, aby wstrzymać prasowe ataki na
przywódców obu państw. 3 maja nastapiła dymisja Litwinowa, znanego z popierania na forum Ligi
Narodów polityki zbiorowego bezpieczeństwa i powierzenie stanowiska ludowego komisarza spraw
zagranicznych Wiaczesławowi Mołotowowi. Dwa dni później sowiecki charge d'affaires w
Berlinie Gieorgij Astachow starał się wysondować opinię niemiecką na temat rozszerzenia
stosunków ekonomicznych między obu państwami. Propozycja została podchwycona. Układ
handlowy radziecko-niemiecki podpisany został 19 sierpnia. 21 sierpnia Stalin zawiadomił Hitlera,
iż Ribbentrop może przybyć do Moskwy 23 sierpnia celem sfinalizowania umowy w sprawach
politycznych.
Niemiecko-radziecki pakt o nieagresji podpisany został w Moskwie 23 VIII 1939 r. przez
Ribbentropa i Mołotowa. Powoływał się on na poprzednią umowę z kwietnia 1926 r. i zawierał
zobowiązanie do powstrzymywania się od „wszelkiego działania agresywnego i wszelkiej napaści
we wzajemnych stosunkach, zarówno samodzielnie, jak i wspólnie z innymi mocarstwami”. Istotę
zawartego sojuszu oddawał zawarty równocześnie tajny protokół dodatkowy. Ustalał on granicę
„ich obopólnych stref interesów w Europie Wschodniej”. Północna granica Litwy miała oddzielać
strefy interesów Niemiec i ZSRR. Oznaczało to, że Finlandia, Estonia i Łotwa znalazły się w
radzieckiej strefie wpływów, tak jak i Besarabia w Europie Południowo-Wschodniej. O Polsce
mówił artykuł drugi: „W wypadku nastąpienia terytorialnych lub politycznych zmian na terenach
należących do Państwa Polskiego granica strefy interesów Niemiec i ZSRR przebiegać będzie w
przybliżeniu po linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia, czy w interesach obu stron będzie
pożądanym utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego i w jakich granicach, będzie mogła być
ostatecznie wyjaśniona dopiero w toku dalszych wypadków politycznych. W każdym razie oba
rządy rozstrzygną tę kwestię na drodze przyjaznego porozumienia”.
Tekst tajnego protokołu, który rozstrzygał los Polski i dawał Hitlerowi wolną rękę w wywołaniu
wojny, na Zachodzie od razu był znany, ale nie ujawniony. Polska o nim nie wiedziała, stąd Beck
28 sierpnia mógł ocenić „ogólne położenie Polski jako nie najgorsze”.

6. Ostatnie tygodnie pokoju

a) Układ o pomocy wzajemnej między Polską i Wielką Brytanią
Polsko – francuski protokół z 19 V 1939 r.
W Paryżu prowadzono rozmowy wojskowe (ze strony polskiej prowadził minister spraw
wojskowych gen. Tadeusz Kasprzycki, a francuskiej - szef sztabu generalnego, gen. Maurice
Gamelin). 19 maja podpisano protokołu wojskowego, przewidującego m.in., iż jeśli główne siły
niemieckie zostaną skierowane przeciw Polsce, Francja rozpocznie wielką ofensywę zmasowanymi
siłami w piętnaście dni po mobilizacji. Gen. Gamelin od razu jednak starał się dezawuować wagę
tego protokołu, twierdząc że będzie on obowiązywał dopiero po podpisaniu zapowiadanego układu
politycznego, co jednakże wciąż odkładano.
Układ polsko – brytyjski o wzajemnej pomocy z 25 VIII 1939 r.
W ostatnim tygodniu maja i później od 17 do 21 lipca prowadzone były w Warszawie rozmowy
wojskowe z przedstawicielami armii brytyjskiej. Wojskowi brytyjscy byli bardziej ostrożni i mówili
tylko o możliwości lotniczego wsparcia. Dziś wiadomo, iż kunktatorstwo państw zachodnich po
części wynikało z rachuby na wcześniejsze zawarcie trójstronnego porozumienia, a więc Francji,
Wielkiej Brytanii i ZSRR, do którego dopiero zamierzano dostosować rzeczywiste zobowiązania
wobec Polski.
Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow Wielka Brytania uznała, że trzeba Hitlerowi udzielić
jeszcze jednego ostrzeżenia. Odkładany od kwietniowej wizyty Becka w Londynie układ polsko-
brytyjski został teraz szybko sfinalizowany. Układ o pomocy wzajemnej między Rzeczpospolitą
Polską a Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej podpisany został w Londynie 25 VIII
1939 r. Układ składał się z części jawnej, liczącej osiem artykułów, oraz tajnego protokołu,
składającego się z czterech punktów. Artykuł pierwszy głosił: „Jeśli jedna z układających się Stron
zaangażuje się w działania wojenne przeciwko mocarstwu europejskiemu w konsekwencji agresji
 118
tego mocarstwa (...) druga układająca się Strona natychmiast udzieli Stronie zaangażowanej w
działania wojenne wszelkiego poparcia i pomocy, jaką dysponuje”. Natomiast artykuł drugi mówił,
iż wzajemna pomoc będzie uruchomiona w wypadku agresji bezpośredniej i pośredniej, a także
agresji „zagrażającej niezawisłości albo neutralności jednego z trzecich państw europejskich w ten
sposób, że stanowiłaby wyraźną groźbę dla bezpieczeństwa tej Strony umawiającej (...)”. Tajny
protokół dołączony do układu wyjaśniał, iż przez „mocarstwo europejskie” należy rozumieć
Niemcy, a przez sytuację określoną w artykule drugim: Wolne Miasto Gdańsk, Belgię, Holandię,
Litwę, a pod pewnymi warunkami także Łotwę i Estonię.
Podpisanie układu odroczyło tylko na kilka dni atak na Polskę, przewidywany początkowo na
26 sierpnia.
b) Fiasko koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego
17 kwietnia ZSRR wystąpił do rządów Anglii i Francji z propozycją zawarcia trójstronnego
sojuszu, polegającego na udzielaniu sobie wszelkiej pomocy, z wojskową włącznie, w razie agresji
na któreś z umawiających się państw. Układ zakładał więc, że trzy mocarstwa będą decydowały o
uruchomieniu pomocy, a zgoda państw nią objętych nie jest potrzebna. ZSRR wskazywał także, iż
istniejący sojusz polsko-rumuński, „jako układ wymierzony w ZSRR”, musi ulec zmianie.
Przeciw takim propozycjom najostrzej protestowała Polska, podkreślając, że nie może wyrazić
zgody na przymusową pomoc ZSRR, gdyż stanowiłoby to ograniczenie jej suwerenności. Dalsze
negocjacje między trzema mocarstwami obfitowały w wymianę listów, not i propozycji, które
jednakże nie rokowały powodzenia. Nowy projekt układu między ZSRR, Wielką Brytanią i
Francją przekazał Mołotow 2 czerwca. Do państw, które miałyby obowiązkowo korzystać z
gwarancji trzech mocarstw, Mołotow zaliczył: Belgię, Turcję, Rumunię, Polskę, Litwę, Łotwę,
Estonię, Finlandię. Artykuł trzeci tej wersji układu przewidywał, że trzy mocarstwa będą miały
uprawnienia do „określenia momentu niezwłocznego wprowadzenia w życie mechanizmu
wzajemnej pomocy oraz trybu jego stosowania (...)”. Tekst akcentował ponadto zasadę „wzajemnej
pomocy”, a więc udzielanej także ZSRR przez mocarstwa zachodnie.
Na początku czerwca wyjechała do Moskwy delegacja brytyjska z Williamem Strangiem,
kierownikiem wydziału środkowoeuropejskiego w Foreign Office. Na początku lipca w
rozmowach moskiewskich pojawiła się nowa trudność. Oto Mołotow zażądał, aby do udzielenia
pomocy państwom bałtyckim upoważniała także „agresja pośrednia”. Wprawdzie rząd radziecki
za agresję pośrednią uznał „przewrót wewnętrzny lub zwrot w polityce na rzecz agresora”, ale
określenie było na tyle szerokie, że także niewygodna zmiana rządu mogła być potraktowana jako
„przewrót wewnętrzny”.
Dalsze rozmowy doprowadziły do przyjęcia 23 lipca przez Anglię i Francję większości
postulatów radzieckich, a zwłaszcza uznania, że układy polityczny i wojskowy powinny być
zawarte i wejść w życie równocześnie. Sprawę definicji „agresji pośredniej”, co do której nie było
zgody, na razie odłożono. Od 11 sierpnia podjęto rokowania wojskowe.
W czasie negocjacji przedstawiciele władz radzieckich nadal chcieli uzyskać zgodę Polski i
Rumunii na wkroczenie Armii Czerwonej na ich terytoria w wypadku agresji niemieckiej. Zachodni
rozmówcy przyjęli to stanowisko, próbując energicznie wpływać różnymi metodami na polskie
MSZ.
Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow 23 sierpnia, dwa dni później władze radzieckie zerwały
rokowania wojskowe z Anglią i Francją. Mimo podejmowanych jeszcze w ostatnich dniach sierpnia
inicjatyw pokojowych, Hitler uznał, że wszystkie przeszkody międzynarodowe zostały usunięte i
dał rozkaz do najazdu na Polskę. l września 1939 r. rozpoczęła się II wojna światowa.

Wykład XVI - XVIII: II wojna globalna

I. Stosunki międzynarodowe od września 1939 do czerwca 1941

1. Agresje radzieckie 1939-1940
Traktat fińsko-radziecki z 21 I 1932 r. gwarantował wzajemną nienaruszalność granic,
ustalonych przez traktat pokojowy, zawarty w Dorpacie 14 X 1920 r. ZSRR wysunął wiosną 1938
 119
r. propozycję zmiany tych granic przez przyłączenie do ZSRR części Przesmyku Karelskiego i
kilku małych, ale strategicznie ważnych wysp oraz wydzierżawienie części półwyspu Hanko
przeznaczonej na radziecką bazę wojskową. W zamian ZSRR oferował większą terytorialnie część
swojej Karelii. Rząd Finlandii nie wyraził zgody.
28 XI 1939 r. ZSRR wypowiedział układ z 1932 r., a 30 listopada wojska radzieckie
zaatakowały Finlandię. Na początku grudnia ZSRR uznał przywieziony z Moskwy rząd
Demokratycznej Republiki Finlandii z Otto Kuusinenem na czele, komunistą fińskim,
przebywającym od 20 lat w ZSRR. „Rząd” Kuusinena nie uzyskał jednak najmniejszego nawet
poparcia w Finlandii.
Możliwości obronne Finlandii powoli się wyczerpywały, wobec czego Francja i Wielka
Brytania zaczęły planować urządzenie ekspedycji wojskowej, (pozostało to tylko w sferze intencji).
Ofertę mediacji złożył prezydent Roosevelt, na co Mołotow odpowiedział, iż ZSRR nie toczy
wojny z Finlandią, ale przeciwnie, ustanawia przyjazne stosunki z legalnym rządem tego kraju (tzn.
„rządem” Kuusinena).
2 XII 1939 r. rząd fiński złożył skargę na ZSRR w Lidze Narodów. Była ona rozpatrywana 9 i
11 grudnia, a 14 grudnia Rada Ligi podjęła jednogłośną decyzję (przy nieobecności kilku jej
członków) o wykluczeniu ZSRR z Ligi Narodów.
Rozmowy pokojowe rozpoczęły się w lutym 1940 r. w Sztokholmie. Traktat pokojowy
podpisany 12 III 1940 r., pozbawił Finlandię 10% terytorium narodowego, z ważną gospodarczo
częścią Przesmyku Karelskiego i dużym miastem Viipuri (Wyborg). 11 X 1940 r. Finlandia i
ZSRR podpisały też układ, który zobowiązywał Finlandię do demilitaryzacji Wysp Alandzkich oraz
zakazywał udostępniać je siłom zbrojnym innych państwa (Finlandia i Szwecji wystąpiły o zgodę
Ligi Narodów w latach 1938-1939 na częściową militaryzację Wysp Alandzkich).
Aneksja Litwy, Łotwy i Estonii
Pakt Ribbentrop-Mołotow oraz traktat o przyjaźni i granicach z 28 IX 1939 r. ustalał strefy
wpływów obu państw. ZSRR przystąpił do jego realizacji. Dokonało się to na drodze układów:
 z Estonią (28 IX 1939 r.),
 z Łotwą (5 X 1939 r.),
 z Litwą (10 X 1939 r.).
Układy były podobne, a ich istotą była możliwość wprowadzenia określonych kontyngentów
wojsk radzieckich i ustanowienia baz morskich, lotniczych i lądowych ZSRR w krajach
nadbałtyckich. ZSRR rozpoczął proces ograniczania ich suwerenności. 14 VI 1940 r. wojska
radzieckie zajęły Litwę, a 17 czerwca Łotwę i Estonię. 14 i 16 czerwca rząd ZSRR skierował do
Kowna, Tallina i Rygi noty dyplomatyczne, zarzucające republikom nadbałtyckim
nieprzestrzeganie zawartych umów i żądające ustanowienia w nich rządów bardziej przyjaznych dla
ZSRR.
W dniach 14-15 lipca pod nadzorem wojsk radzieckich odbyły się wybory do Zgromadzeń
Narodowych, które zwróciły się do Moskwy z prośbą o przyjęcie ich państw do ZSRR, na co Rada
Najwyższa ZSRR wyraziła zgodę 3, 5 i 6 sierpnia 1940 r.
Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie uznały jednak noty radzieckiej w tej sprawie i
utrzymywały przez pewien czas przedstawicielstwa państw bałtyckich w swoich krajach.

2. Pakt Trzech
Podpisany został w Berlinie 27 września 1940 r. pomiędzy Niemcami, Włochami i Japonią.
Postanawiał:
 Japonia respektuje przywództwo Niemiec i Włoch w ustanowieniu nowego
ładu w Europie,
 Niemcy i Włochy uznają i respektują przywództwo Japonii w ustanowieniu
nowego ładu w Wielkiej Azji Wschodniej (art. 1-2).
 sygnatariusze będą „pomagać sobie wszystkimi środkami politycznymi,
gospodarczymi i wojskowymi, jeżeli jedno z trzech umawiających się mocarstw
 120
zostanie zaatakowane przez mocarstwo nie biorące obecnie udziału w wojnie w
Europie lub w konflikcie chińsko-japońskim” (art. 3);
 porozumienie to w żaden sposób nie zmieniało stosunków politycznych
istniejących pomiędzy każdą z umawiających się Stron i Rosją Radziecką (art. 5).
Do Paktu Trzech przystąpiły później inne państwa: Węgry (20 XI 1940), Rumunia (23 IX
1940), Słowacja (24 XI 1940), Bułgaria (l III 1941), Jugosławia (25 III 1941).
Niepowodzenia Armii Kuantuńskiej w walce z armią radziecką pod Chałchyn-goł i Pakt
Ribbentrop-Mołotow spowodowały, że i Japonia postanowiła uregulować swe stosunki z ZSRR. 13
IV 1941 r. Japonia podpisała z ZSRR pakt o neutralności. Pozwoliło to Japonii budować nowy ład
w „Wielkiej Azji Wschodniej”, która miała obejmować Indochiny, Indie Holenderskie i kraje
Azji Południowo-Wschodniej. Pierwszym krokiem w tym kierunku było porozumienie zawarte
między francuskim rządem Vichy a Japonią 30 VIII 1940 r.:
 Japonia potwierdzała suwerenność Francji nad Indochinami,
 rząd Petaina uznawał nadrzędne prawa Japonii na Dalekim Wschodzie.
We wrześniu oba rządy podpisały w Hanoi konwencję o utworzeniu 3 japońskich baz
lotniczych i stacjonowaniu kilku tysięcy żołnierzy japońskich na północy Indochin.

3. Współdziałanie sojusznicze francusko-brytyjskie

Francja i Anglia wypowiedziały Niemcom wojnę 3 IX 1939 r. (nie pociągnęło to za sobą
żadnych konkretnych działań) 4 września w Paryżu podpisano protokół do polsko-francuskiego
układu o wzajemnej pomocy: zobowiązywał on sygnatariuszy do nie podpisywania
separatystycznego pokoju bez wzajemnego porozumienia.
12 IX 1939 r. odbyło się pierwsze posiedzenie Najwyższej Rady Wojennej Anglii i Francji:
 oceniono, iż podejmowanie akcji ofensywnych przeciwko Niemcom byłoby
błędem;
 brytyjskie siły lądowe miały przybywać do Francji zgodnie z planem
opracowanym przez sztaby generalne.
12 XII 1939 r. Francja i Anglia podpisały umowę, która stwierdzała, że wspólne wydatki
wojenne będą pokrywane w proporcji: 1/3 Francja, 2/3 Wielka Brytania.
10 V 1940 r. rozpoczął się atak niemiecki na Holandię, Belgię i Francję. W tym dniu
Chamberlaina zastąpił Churchill. Tymczasem Niemcy, omijając umocnienia linii Maginota,
odcięły siły francusko-brytyjskie - korpus angielski zmuszony był ewakuować się poprzez port w
Dunkierce.
W obliczu klęski Francji Churchill zaproponował połączenie obu państw. Tekst projektu unii z
16 VI 1940 r. przewidywał:
 Francja i Wielka Brytania nie są więcej dwoma narodami, lecz jednym
nierozerwalnym franko-brytyjskim narodem;
 Konstytucja unii będzie przewidywała wspólne organy dla polityki
ekonomicznej, finansowej i obrony unii;
 Każdy obywatel Francji uzyskuje niezwłocznie obywatelstwo Wielkiej
Brytanii, każdy obywatel brytyjski staje się obywatelem Francji;
 Podczas wojny istnieć będzie jeden Gabinet wojenny i wszystkie siły zbrojne
brytyjskie, francuskie poddane będą jego kierownictwu.
16 czerwca ustąpił rząd Paula Reynauda ustąpił, a nowym premierem Francji został 84-letni
marszałek Petain, który szybko uznał klęskę Francji. Rozejm francusko-niemiecki podpisany został
22 VI 1940 r. w Compiegne. Kilka dni wcześniej - 18 czerwca, gen. Charles de Gaulle ogłosił w
Londynie manifest, który wzywał do walki o wyzwolenie Francji i ogłaszał powstanie Komitetu
Wolnej Francji. Wielka Brytania zawarła 7 sierpnia porozumienie z ruchem kierowanym przez de
Gaulle'a.
Zaczęto też poszukiwać możliwości ściślejszej współpracy z USA. 2 IX 1940 r. nastąpiła
wymian not dyplomatycznych Wielkiej Brytanii i USA:
 121
 rząd brytyjski przyznał bezpłatną i bezwarunkową dzierżawę Rządowi USA
Nowej Fundlandii i obszarów na Karaibach na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu
lat (z przeznaczeniem na bazy wojskowe);
 USA przekazały Wielkiej Brytanii pięćdziesiąt niszczycieli.

4. USA i państwa półkuli zachodniej a wojna w Europie

Prezydent Roosevelt ogłosił 5 IX 1939 r. neutralność Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z ustawą
o neutralności z 1937 r. obowiązywał w USA zakaz eksportu broni i sprzętu wojskowego dla stron
walczących. Zakaz ten Kongres zniósł już 3 XI 1939 roku. Anglia i Francja mogły złożyć
zamówienie na duże ilości broni: otrzymały z USA w 1940 r. po ok. 600 samolotów.
Na pocz. 1940 r. z misją dyplomatyczną udał się do Europy Sumner Welles (zastępca sekretarza
stanu). Odwiedził Berlin, Paryż i Londyn. Odbył rozmowy z Mussolinim (dwukrotnie), Hitlerem,
Ribbentropem, Chamberlainem, Churchillem, Daladierem. Doszdł do przekonania, że wszelkie
negocjacje z Niemcami hitlerowskimi są niemożliwe i niewskazane, i że z tego względu Stany
Zjednoczone powinny uwzględniać w swej strategii konieczność czynnego udziału w wojnie.
W USA obawiano się, że Niemcy mogą sięgnąć po kolonie państw europejskich za oceanem, a
to byłoby już bezpośrednim zagrożeniem bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Dlatego też w
dniach 17 i 18 VI 1940 r. Senat i Izba Reprezentantów uchwaliły rezolucję, zgodnie z którą Stany
Zjednoczone miały nie uznawać na półkuli zachodniej żadnego transferu terytorialnego
uczynionego przez jedno państwo nieamerykańskie na rzecz innego nieamerykańskiego państwa.
W listopadzie 1940 r. Roosevelt został wybrany po raz trzeci prezydentem. W grudniu
zapowiedział, że USA będą udzielać większej pomocy krajom walczącym z agresją. W orędziu do
Kongresu 6 I 1941 r. zwrócił się z prośbą o przyznanie mu „prawa i środków niezbędnych na
dodatkową produkcję broni i materiałów wojennych oraz dostarczania ich państwom walczącym
przeciw agresji”. 11 III 1941, po uchwaleniu przez Izbę Kongres ustawy o lend-lease (pożyczce-
dzierżawie) prezydent podpisał ją - upoważniała ona prezydenta do pożyczania i dzierżawienia
broni, sprzętu wojennego lub zaopatrzenia krajów, których obrona ma żywotne znaczenie dla
Stanów Zjednoczonych. W czasie całej II wojny światowej wydano na ten cel ponad 50 mld
dolarów.

II. Ukształtowanie koalicji antyhitlerowskiej 1941-1942

1. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny

Po zawarciu Paktu Trzech USA zwiększyły pomoc dla rządu Czang Kaj-szeka i ograniczyły
handel z Japonią. W kwietniu 1941 r. przybył do Waszyngtonu admirał Kichisaburo Nomura, w
celu prowadzenia negocjacji z sekretarzem stanu Hullem. Podstawą porozumienia obu państw miał
być plan, który Hull przedstawił wysłannikowi rządu japońskiego 16 kwietnia 1941 r.:
 zobowiązanie do poszanowania integralności terytorialnej i suwerenności obu
państw;
 popierania zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw;
 popierania zasady równoprawności, w tym równych możliwości handlu;
 nienaruszania status quo w rejonie Oceanu Spokojnego;
 wycofania wojsk japońskich z Chin.
Japonia żądała jednak od USA uznania Mandżukuo, niepopierania rządu Czang Kaj-szeka i
przyznania Japonii nieograniczonych praw do surowców strategicznych w Azji Południ owo-
Wschodniej.
Rozmowy Nomura-HulI znalazły się w impasie, a w lipcu, kiedy wojska japońskie wkroczyły
do południowych Indochin, zostały przez Stany Zjednoczone zerwane. USA zamroziły kapitały
japońskie w Stanach Zjednoczonych oraz zaprzestały eksportu do Japonii ropy naftowej i benzyny
lotniczej. W sierpniu rozpoczęła się nowa tura negocjacji. 20 listopada przedstawiono plan rządu
japońskiego:
 122
 złożenie zobowiązania do niepodejmowania agresji w Azji Południowo-
Wschodniej, z wyjątkiem Indochin Francuskich;
 przywrócenie handlu USA z Japonią w poprzednich rozmiarach i
zaopatrywać Japonię w ropę naftową bez ograniczeń;
 USA zaprzestaną popierać Czang Kaj-szeka;
 Japonia przesunie swe wojska stacjonujące na południu Indochin do części
północnej.
Propozycje te zostały odrzucone. 26 listopada sekretarz stanu Hull zaprezentował nowy plan
porozumienia. Składał się z dwóch części:
 deklaracja o podstawowych zasadach polityki obu państw w stosunkach
wzajemnych i w basenie Oceanu Spokojnego;
 konkretne propozycji i zobowiązań (zawarciu wielostronnego paktu o
nieagresji; poszanowaniu integralności terytorialnej Indochin; uznaniu Narodowego
Rządu Republiki Chińskiej z tymczasową stolicą w Czungkingu; rezygnacji w
Chinach z praw eksterytorialnych; zawarcie układu handlowego opartego na
zasadzie największego uprzywilejowania; odmrożeniu przez każdy z obu krajów
funduszów drugiego; uzgodnienie planu stabilizacji stosunku dolara do jena).
7 XII 1941 r., japońskie samoloty niespodziewanie dokonały ataku na Pearl Harbor na
Hawajach. 8 XII 1941 r. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę Japonii,
natomiast Niemcy i Włochy wypowiedziały wojnę USA 11 grudnia 1941 r.

2. Agresja na ZSRR
a) Przesłanki agresji niemickiej na ZSRR
W 1924 r. w Mein Kampf Hitler pisał: „kiedy mówimy o nowych terytoriach, aby dać narodowi
niemieckiemu przestrzeń życiową w walce o istnienie, musimy przede wszystkim myśleć o Rosji i
graniczących z nią krajach”.
W czerwcu 1940 r. kanclerz przekonany był, iż Wielka Brytania wkrótce będzie gotowa
zawrzeć „rozsądny pokój”. 3 VII 1940 r. sztab generalny armii hitlerowskiej rozpoczął
przygotowania do ataku na Rosję. Oficerowie przekonali jednak Hitlera, że atak na Związek
Radziecki w jesieni 1940 r. nie jest możliwy. Przygotowania do niego wyznaczono więc na maj
1941 r. Pokonanie Związku Radzieckiego miało osamotnić Wielka Brytanię i powiększyć znaczenie
Japonii. Gdyby jednak w 1941 r. udało się zniszczyć siły rosyjskie, Niemcy mogliby stawić czoło
koalicji anglo-amerykańskiej.
b) Plan budowy koalicji antybrytyjskiej
W październiku 1940 r. Hitler podjął projekt, popierany przez ministra spraw zagranicznych
Ribbentropa i dowódców marynarki, stworzenia an-tybrytyjskiego związku, w skład którego
wchodziłyby Hiszpania, Francja, Włochy, Niemcy, Rosja i Japonia. Zgodnie z jego
postanowieniami:
 Rosja miała rozwinąć ekspansję w kierunku Zatoki Perskiej,
 Japonia na południe od swojego kraju,
 Niemcy zdominowałyby wschód i południowy wschód Europy,
 Włochy zajęłyby Egipt,
 Hiszpania zaatakowałaby Gibraltar i, wspólnie z Francją, ochraniałaby przed
Brytyjczykami i Amerykanami Afrykę Północno-Zachodnią.
Wcześniej trzeba było pogodzić sprzeczne za sobą roszczenia Hiszpanii, Francji i Włoch.
Stalina poproszono o wysłanie do Berlina Mołotowa, a Hitler pojechał na rozmowy z hiszpańskim
dyktatorem Franco, Petainem i Mussolinim.
Tymczasem Franco odmówił udziału w wojnie, a Petain uchylił się od określonych planów
walki z Brytyjczykami. Stalin odmówił skierowania uwagi na Zatokę Perską i wykazywał
zainteresowanie południowo-wschodnią Europą (w czerwcu i lipcu Armia Czerwona zajęła państwa
bałtyckie oraz odebrała Rumunii Besarabię i północną Bukowinę).
c) Rozmowy niemiecko w końcu 1940r.
 123
12 XI 1940 r. Mołotow przybył do Berlina - zwrócił się z prośbą o większą część Rumunii,
pozwolenie na swobodne działania w Finlandii, prawo do opieki nad Bułgarią, założenie bazy
rosyjskiej w cieśninach tureckich i uznanie rosyjskich interesów na Węgrzech, w Jugosławii, Grecji
i w okupowanej przez Niemców części Polski, a także w Szwecji i w cieśninach leżących u wejścia
na Morze Bałtyckie. Hitler jeszcze ciągle rozważał możliwość dokonania inwazji na Anglię na
wiosnę 1941 r., co oznaczało odnowienie porozumienia z Rosją.
Sowiecka odpowiedź na propozycje niemieckie nadeszła 26 XI 1940 r. Rosja nalegała:
 aby siły hitlerowskie natychmiast opuściły Finlandię, „należącą do
radzieckiej strefy wpływów”,
 żeby zawarto układ o wzajemnej pomocy pomiędzy Związkiem Sowieckim a
Bułgarią,
 by Rosja posiadała bazę w zasięgu cieśnin i aby obszar na południe od
Kaukazu stał się centrum „aspiracji Związku Sowieckiego”,
 Japonia zrzeknie się pretensji do węgla i ropy na północnym Sachalinie.
Wobec takiej odpowiedzi Hitler przestał szukać kompromisu. 5 XII 1940 r. polecił swoim
szefom służb przygotować atak na Rosję na maj.
d) Plan „Barbarossa”
13 XII 1940 r. Hitler podpisał rozkaz operacji „Barbarossa”. Do 15 V 1941 r. miano
zakończyć przygotowania do jej przeprowadzenia. Plan zakładał:
 główne siły rosyjskie zostaną zniszczone serią głębokich okrążeń, tak daleko
na wschód, jak to będzie możliwe;
 ostatecznym celem - utworzenie bariery skierowanej przeciwko azjatyckiej
części Rosji wzdłuż linii z Archangielska do Wołgi.
27 marca Hitler zapowiedział generałom, że początek akcji „Barbarossa” będzie opóźniany o
cztery tygodnie, ze względu na konieczność całkowitego pobicia Jugosławii przed inwazją na
Grecję. Początek ataku wyznaczono na 22 czerwca.
e) Agresja niemiecka na ZSRR
Armia Czerwona stanowiła zbiorowisko różnych ludów. Z analfabetyzmem i ignorancją
współistniały intelektualne zdolności. Tolerowano często bałagan, brak skuteczności i pijaństwo.
Sztab pracował źle, komunikacja była prymitywna, współpraca pomiędzy poszczególnymi armiami
niedostateczna. Wielka czystka w wojsku (prawdopodobnie zaledwie połowa starszych oficerów
pozostała przy życiu) sprzyjała zajęciu postawy konformistycznej.
Sześciomiesięczną kampanię z 1941 r. ujawniła jednak, że ogromna przewaga niemiecka nie
była dostatecznie wielka (ogółem 208 dywizji niemieckich, z czego 167 w pełnej sile, z czego w
inwazji na Rosję wzięło udział 146 dywizji niemieckich oraz 14 dywizji rumuńskich i armia
fińska). Ostatecznie na jesieni 1941 r. liczba zaangażowanych jednostek niemieckich zostałaby
znacznie ograniczona do około 60 dywizji. Wobec takiego planu przygotowano tylko taką ilość
wyposażenia na zimę, którego miały potrzebować te dywizje.
Chociaż Armia Czerwona została straszliwie nadwerężona, nie załamała się. Spowolnienie
ofensywy oznaczało, że koniecznośc korekty planu „Barbarossa”. Kiedy 10 X 1941 r. generał
Żuków przejął obronę Moskwy, miał do swojej dyspozycji 90 tyś. ludzi. Pod koniec listopada
zaczęły się nadzwyczaj silne mrozy. Ofensywa niemiecka skończyła się 5 XII 1941 r. Tego samego
dnia ruszyła rosyjska kontrofensywa. 7 grudnia 353 samoloty japońskie zaatakowały flotę Stanów
Zjednoczonych na Pacyfiku w Pearl Harbor.

3. Zawiązanie Wielkiej Koalicji

Od września 1939 r. do czerwca 1941 r. stosunki między ZSRR a USA znalazły się w impasie.
USA i Wielka Brytania zamroziły złoto i fundusze krajów nadbałtyckich, zatrzymywano statki z
towarami przeznaczonymi dla ZSRR, a USA nałożyły moralne embargo na handel z tym krajem.
Agresja Niemiec na ZSRR 22 VI 1941 r. radykalnie zmieniła sytuację międzynarodową. Od tej
pory główny ciężar walki z Niemcami zaczął spoczywać na Związku Radzieckim, co musiało
wpłynąć na zmianę stosunku do niego państw. 22 czerwca premier Churchill w przemówieniu
 124
radiowym zadeklarował ZSRR „wszelką pomoc, na jaką nas stać”. W administracji amerykańskiej
przeważył pogląd, iż trzeba zacieśnić współdziałanie z Wielką Brytanią i udzielić pomocy
Związkowi Radzieckiemu. Walory finansowe ZSRR zdeponowane w bankach amerykańskich
zostały 24 czerwca odmrożone, a parę dni później powołano komitet pod przewodnictwem Wellesa
do realizacji radzieckich zamówień.
6 lipca przybyła do Wielkiej Brytanii pierwsza misja radziecka, z gen. Filipem J. Golikowem
na czele. Głównym punktem rozmów była sprawa stworzenia drugiego frontu na zachodzie Europy.
Równocześnie w Moskwie ambasador brytyjski Stafford Cripps prowadził pertraktacje z
przywódcami radzieckimi. Ich efektem było podpisanie 12 lipca porozumienia o wspólnych
działaniach ZSRR i Wielkiej Brytanii:
 obydwa rządy zobowiązywały się okazywać sobie wzajemnie wszelkiego
rodzaju pomoc i poparcie;
 zobowiązywały się nie prowadzić w toku tej wojny rokowań ani też nie
zawierać rozejmu lub traktatu pokoju inaczej niż za obopólną zgodą.
W końcu lipca do Moskwy przybył zaufany doradca prezydenta Roosevelta - Harry Hopkins.
Wpłynął on na zmianę spojrzenia przywódców brytyjskich i amerykańskich na rolę ZSRR w
wojnie.
Na przełomie lipca i sierpnia, rozmowy w Waszyngtonie prowadził gen. Golikow,
konkretyzując formy i zakres amerykańskiej pomocy gospodarczej dla ZSRR. 2 sierpnia
przedłużona została przedwojenna umowa handlowa radziecko-amerykańska, a 16 sierpnia ZSRR
i Wielka Brytania zawarły porozumienie o obrocie handlowym, kredycie i clearingu, które
umożliwiło finansowanie brytyjskich dostaw strategicznych do ZSRR. Drugim wątkiem
rozmów i korespondencji radziecko-brytyjskich była sprawa otwarcia drugiego frontu w Europie.
W dniach 29 IX - l X 1941 r. odbyła się w Moskwie pierwsza trójstronna konferencja
przedstawicieli ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii. Ustalono na niej:
 USA i Wilka Brytania dostarczać będą do ZSRR comiesięcznie do l lipca
1942 r. 400 samolotów, 500 czołgów, samochody i surowce na potrzeby przemysłu
zbrojeniowego;
 ZSRR zobowiązał się rozpatrzyć możliwość dostarczenia niektórych
surowców.
Sukces konferencji moskiewskiej sprawił, iż prezydent Roosevelt zdecydował się rozciągnąć na
ZSRR ustawę o lend-lease.
W dniach 15 -19 XII 1941 r. delegacja brytyjska z ministrem Edenem na czele prowadziła
rozmowy w Moskwie na temat ładu powojennego. Stalin domagał się, żeby traktat pokojowy
połączyć z uznaniem przez Wielką Brytanię granic radzieckich według stanu na 22 czerwiec 1941
r., co byłoby równoznaczne z zaakceptowaniem agresji radzieckich od 17 września 1939 r.
Ponieważ Eden nie mógł się na to zgodzić, więc w efekcie poza pojednawczym komunikatem o
rozmowach żadnego dokumentu w grudniu uzgodnić się nie udało.
26 V 1942 r. podpisano w Londynie traktat przymierza oraz współpracy i wzajemnej pomocy
po wojnie (zastępował wcześniejsze porozumienie z lipca 1941 r.), Składał się z dwóch części:
 część pierwsza - współdziałanie i wzajemna pomocy w czasie wojny;
 część druga - powojenna współpraca obu państw.
Traktat zawarty został na lat dwadzieścia, z możliwością dalszego przedłużenia, jeżeli nie
zostanie wypowiedziany. Traktat zobowiązywał sygnatariuszy do nie zawierania żadnego
przymierza i nie brania udziału w żadnej koalicji, która by była wymierzona przeciwko drugiej
stronie.
Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny w grudniu 1941 r. spowodowało
sformalizowanie sojuszu radziecko-amerykańskiego. 11 VI 1942 r. podpisano w Waszyngtonie
Układ pomiędzy rządem ZSRR i rządem USA dotyczący zasad wzajemnej pomocy w
prowadzeniu wojny przeciwko agresji. Podkreślał on wspólne cele obu państw wynikające z Karty
Atlantyckiej i Deklaracji Narodów Zjednoczonych, a także szczegółowo regulował sprawy
współpracy obronnej. W Waszyngtonie ogłoszono też komunikat o osiągnięciu pełnego
 125
porozumienia w sprawie „pilnego zadania otwarcia drugiego frontu w Europie w 1942 roku”
(Wielka Brytania uznała to przedsięwzięcie za nierealne, jednak w imię jedności sojuszniczej
komunikat podpisała).

4. Inne porozumienia sojusznicze

a) Układ polsko - radziecki
W sierpniu 1941 r. rozpoczęły się w Londynie rozmowy między ambasadorem radzieckim
Iwanem Majskim i de Gaulle'em. W ich wyniku doszło 26 września do wymiany not między
rządem radzieckim a Francuskim Komitetem Narodowym, co było równoznaczne z uznaniem
Komitetu i nawiązaniem z nim stosunków sojuszniczych.
Na początku lipca 1941 r. rozpoczęły się rozmowy ZSRR z rządami Polski i Czechosłowacji
znajdującymi się na emigracji w Londynie. Ze strony ZSRR prowadził je ambasador w Londynie
Majski. Później rząd radziecki ustanowił specjalnego ambasadora ds. kontaktów z emigracyjnymi
rządami sojuszniczymi, którym został Aleksander Bogomołow. 30 VII 1941 r. podpisano układ
pomiędzy rządem polskim i rządem ZSRR (rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z r.
1939, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swą moc; oba rządy zobowiązały się
wzajemnie do udzielania sobie wszelkiego rodzaju pomocy; rząd radziecki udzielić miał amnestii
wszystkim obywatelom polskim). 14 sierpnia podpisano w Moskwie polsko-radziecką umowę
wojskową.
Od 2 do 4 XII 1941 r. Sikorski prowadził rozmowy w Moskwie. Ich efektem było podpisanie
deklaracji obu rządów (zwanej Deklaracją Stalin-Sikorski). Jej pierwsze dwa artykuły potwierdzały
współdziałanie sojusznicze polsko-radzieckie, natomiast artykuł trzeci dotyczył generalnej strategii
aliantów.
b) Traktat brytyjsko-radziecko-irański
Przez Iran (znacznie bezpieczniej niż przez Murmańsk) można było kierować dostawy
brytyjskie do ZSRR. W Iranie spore wpływy posiadały Niemcy, rozbudowując tu na wielką skalę
siatkę szpiegowsko-dywersyjną. Rządy ZSRR i Wielkiej Brytanii zażądały ograniczenia
działalności niemieckiej w Iranie, na co szach Reza Pahlavi odpowiedział odmownie. W związku z
tym wojska radzieckie i brytyjskie wkroczyły do Iranu, a 8 IX 1941 r. przedstawiciele obu państw
podpisali z nowym rządem irańskim porozumienie o dyslokacji swoich wojsk na obszarze tego
kraju. Po abdykacji szacha we wrześniu 1941 r. toczyły się dalsze negocjacje, które doprowadziły
do podpisania 29 I 1942 r. w Teheranie układu trójstronnego o współdziałaniu sojuszniczym i
integralności terytorialnej Iranu.

5. Karta Atlantycka i Deklaracja Narodów Zjednoczonych

W dorocznym orędziu do Kongresu 6 I 1941 r. prezydent Roosevelt ogłosił Deklarację
Czterech Wolności: wolności słowa, ,wolności aktu religijnego, wolności od niedostatku oraz
wolności od lęku.
Od 9 sierpnia w Argentia Bay u wybrzeży Nowej Fundlandii, na pancerniku „Prince of Wales”,
odbywała się konferencja angielsko-amerykańska z udziałem Roosevelta i Churchilla. 14 VIII 1941
r. ogłoszona została deklaracja obu przywódców, zwana Kartą Atlantycką. Nie był dokumentem
sygnowanym podpisami i nie podlegał ratyfikacji przez parlamenty obu krajów, ale odegrał dużą
rolę w procesie kształtowania się programu Wielkiej Koalicji i tworzeniu podstaw przyszłych
globalnych stosunków międzynarodowych:
 artykuł l - stwierdzał, że ich kraje nie dążą do żadnej ekspansji terytorialnej
lub innej;
 artykuł 2 oświadczał, że „nie godzą się oni na żadne zmiany terytorialne,
które nie odpowiadałyby swobodnie wyrażonym życzeniom ludów
zainteresowanych”;
 artykuł 3 deklarował prawo wszystkich ludów do wybrania sobie formy rządu
i wzywał, „żeby przywrócono prawa suwerenne i autonomię tym, którym je
odebrano siłą”;
 126
 artykuł 4 głosił wolność handlu międzynarodowego i równy dostęp do
surowców świata;
 artykuł 5 zapowiadał dążenie do bliskiej międzynarodowej współpracy
gospodarczej w celu doprowadzenia do postępu ekonomicznego i bezpieczeństwa
społecznego;
 artykuł 6 wyrażał przekonanie, że zostanie ustanowiony pokój, który zapewni
bezpieczeństwo narodom i „który da rękojmię, że wszyscy ludzie we wszystkich
krajach będą mogli pędzić swe życie wolni od strachu i niedostatku”;
 artykuł 7 deklarował wolność mórz i oceanów;
 artykuł 8 głosił nadzieję, że narody nie będą stosować przemocy: „A
ponieważ żaden pokój w przyszłości nie może być utrzymany, o ile narody, które
grożą lub mogą grozić agresją poza swymi granicami, będą w dalszym ciągu miały
do dyspozycji uzbrojenie na lądzie, na morzu i w powietrzu, sądzą oni, że zanim nie
zostanie zaprowadzony stały system powszechnego bezpieczeństwa na szerszą skalę,
rozbrojenie takich narodów jest sprawą zasadniczą (...)”.
We wrześniu 1941 r., na między-sojuszniczej konferencji przedstawiciele ZSRR, Polski, Belgii,
Czechosłowacji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii i Francuskiego Komitetu
Narodowego zgłosili akces do Karty Atlantyckiej. ZSRR, przystępując do Karty Atlantyckiej,
ogłosił 24 września deklarację, która zwracała uwagę, że stosowanie jej zasad powinno
„odpowiadać warunkom, potrzebom i historycznym odrębnościom tego czy innego kraju”.
Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny odbyło się w Waszyngtonie spotkanie
Roosevelta i Churchilla. W trakcie konferencji, l I 1942 r., podpisana została w Waszyngtonie
Deklaracja Narodów Zjednoczonych przez przedstawicieli 26 państw, w tym m.in. USA,
Wielkiej Brytanii, Chin, ZSRR, a także Polski. Deklaracja odwoływała się do wspólnego programu
celów i zasad zawartych w Karcie Atlantyckiej. Zawierała oświadczenie:
 każdy rząd zobowiązuje się do użycia pełni swych zasobów wojskowych i
gospodarczych przeciwko tym uczestnikom paktu trójstronnego i ich wspólnikom, z
którymi rząd ten pozostaje na stopie wojennej;
 każdy rząd zobowiązuje się współdziałać z rządami, które podpisały niniejszą
deklarację, i nie zawierać z wrogiem odrębnego zawieszenia broni lub pokoju.

III. Wielka koalicja w latach 1943-1944

1. Współdziałanie amerykańsko-brytyjskie
Wojska brytyjskie i amerykańskie wylądowały w Afryce 8 XI 1942 r., co oznaczało znaczne
zintensyfikowanie wysiłku wojennego aliantów zachodnich.
Główne problemy strategii wojennej Roosevelt i Churchill rozważali na konferencji w
Casablance (konferencja w sprawie bezwarunkowej kapitulacji) w dniach od 14 - 23 I 1943 r.:
 Odrzucono możliwość wkroczenie wojsk zachodnich na kontynent europejski
przez kanał La Manche (priorytetem było zdobycie afrykańskich wybrzeży Morza
Śródziemnego i założenie tam baz wojskowych)
 po zakończeniu kampanii afrykańskiej głównym zadaniem będzie wspólna
inwazja na Sycylię;
 przyjęto (na wniosek Roosevelta) formułę, że wojna z państwami Osi toczyć
się będzie aż do ich bezwarunkowej kapitulacji;
 problem francuski: Roosevelt nalegał, aby za przywódcę Francuskiego
Komitetu Narodowego i szefa administracji we francuskich koloniach w Afryce
uznać gen. Henri H. Girauda; Churchill uważał, iż De Gaulle (przyjechał do
Casablanki 22 stycznia, domagając się energicznie równorzędnej roli Francji)
powinien kierować ruchem Francji Walczącej; ostatecznie postanowiono, że de
 127
Gaulle i Giraud mieli być uznani za współprzewodniczących tymczasowych władz
francuskich, do czasu aż będzie mógł być utworzony rząd Francji13.
Spotkanie Roosevelta i Churchilla w Waszyngtonie (12 - 25 V 1943 r.):
 postanowiono nasilić bombardowania obszaru Niemiec;
 zaplanowano inwazję przez kanał La Manche na l V 1944 r.
Konferencja w Quebecu (14 - 24 VIII 1943 r.):
 Churchill zaproponował operację wojenne na południu Europy, a zwłaszcza
na Bałkanach;
 Roosevelt nie dał się jednak przekonać i po drugich dyskusjach ustalono, że
głównym celem dalszych działań będzie wspólna operacja lądowania we Francji,
zwana ,,Overlord”;
 zatwierdzono plan działań w Azji przeciwko Japonii oraz porozumienie
amerykańsko-brytyjskie dotyczące współpracy nad bombą atomową (badania
prowadzone iały być w Stanach Zjednoczonych);
 Postanowiono odbyć spotkanie trójstronne, z udziałem Stalina - Churchill i
Roosevelt wystosowali 19 sierpnia wspólny list do Stalina, w którym podkreślali
wagę takiego spotkania;
 przygotowano aktu kapitulacji Włoch (w tym czasie dokonały się
przełomowe zmiany)14.
Działania wojenne we Włoszech przerwane zostały 3 września i tego dnia zawarty został
rozejm pomiędzy rządami Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, działających w imieniu
Narodów Zjednoczonych, a rządem włoskim. Akt kapitulacji Włoch podpisany został na Malcie 29
września, a następnie protokołem z Brindisi z 9 XI 1943 r. częściowo zmieniono jego treść. M.in.
tytuł dokumentu podpisanego na Malcie, który brzmiał jak następuje: Akt kapitulacji Włoch,
zmieniono na: „dodatkowe warunki rozejmu z Włochami”, uzupełniono ponadto, że marszałek
Badoglia przyjmuje przedstawione mu postanowienia „bezwarunkowo”.
Rząd Badoglia 13 października wypowiedział wojnę Niemcom, a w związku z tym USA,
Wielka Brytania i Związek Radziecki ogłosiły tegoż dnia deklarację o uznaniu Włoch za stronę
współwalczącą.

2. Sytuacja na Dalekim Wschodzie po klęsce Japonii pod Midway

Po klęsce Japonii w wielkiej bitwie lotniczo-morskiej w czerwcu 1942 r. pod Midway rząd
japoński przyjął decyzję o ograniczaniu celów wojny do obrony przede wszystkim Wysp
Kurylskich i północnej części mórz południowych, a następnie zaczął ogłaszać niepodległość
niektórych zajętych przez siebie krajów, jak Birma, Filipiny.
Od roku 1942 nasiliła się też współpraca Stanów Zjednoczonych z rządem Czang Kaj-szeka
(wspierano go znacznymi pożyczkami i dostawami w ramach lend-lease).
Konferencja w Kairze (z udziałem przywódców anglosaskich oraz Czang Kaj-szeka):
ogłoszono 26 XI 1943 r. wspólną deklarację stwierdzającą, iż trzej sojusznicy zamierzają
„odebrać Japonii wyspy na Pacyfiku, którymi ona owładnęła, albo które okupowała od początku
pierwszej wojny światowej w roku 1914 oraz zwrócić Republice Chińskiej wszystkie terytoria,
które Japonia odebrała od Chin, a w szczególności Mandżurię, Formozę i Wyspy Rybackie”.

3. Konferencja moskiewska (19 – 30 X 1943 r.)

13
3 VI 1943 r. ogłoszono w Algierze deklarację o powstaniu Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, którym
mieli kierować wspólnie gen. de Gaulle i gen. Giraud
14
Wielka Rada Faszystowska odmówiła Mussoliniemu zaufania 24 VII 1943 r., a król Wiktor Emanuel III odwołał
go ze stanowiska premiera i polecił aresztować. Na czele rządu włoskiego stanął wówczas marszałek Pietro
Badoglio, który rozpoczął pertraktacje z gen. Dwightem Eisenhowerem, naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych
Sojuszników. Mussolini, 12 września uwolniony został przez spadochroniarzy hitlerowskich i na północy Włoch
proklamował 23 września tzw. Republikę Salo, zwaną też Włoską Republiką Społeczną, pozostającą pod całkowitą
kontrolą władz hitlerowskich.
 128
Była pierwszym w czasie wojny spotkaniem ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw:
Hulla, Edena i Mołotowa. Konferencji przewodniczył Mołotow. Na pierwszym posiedzeniu
zaproponował, żeby przedmiotem obrad uczynić sprawę o kluczowym znaczeniu:
 perspektywy inwazji przez siły angielsko-amerykańskie na północną Francję,
 skłonienie Turcji, aby przyłączyła się do wojny,
 uzyskanie zgody Szwecji w sprawie oddania swoich baz powietrznych do
dyspozycji państw sprzymierzonych.
Postanowienia konferencji:
 Uzgodniono, że operacja „Overlord” będzie realizowana zgodnie z
przyjętym planem, natomiast dwie pozostałe kwestie na razie odłożono.
 Przyjęto Deklarację czterech mocarstw dotyczącą powszechnego
bezpieczeństwa (przygotowana została przez trzech ministrów obradujących w
Moskwie, a została podpisana również przez ambasadora chińskiego w ZSRR –
przejaw uznania Chin za partnera trzech mocarstw). Art. 4 Deklaracji mówił o
uznaniu konieczności utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej, opartej
na zasadzie równości państw, a mającej za cel utrzymanie międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa.
 W sprawie Włoch zgodzono się, aby rząd sowiecki otrzymał część floty
włoskiej; postanowiono także utworzyć wspólną Radę Konsultatywną do spraw
Włoch (zasady polityki trzech mocarstw w odniesieniu do tej kwestii zawarte były w
ogłoszonej w Moskwie Deklaracji w sprawie Włoch).
 Uzgodniono Deklarację w sprawie Austrii i Deklarację w sprawie
odpowiedzialności hitlerowców za popełnione przestępstwa.
 Podjęto decyzję o utworzeniu Europejskiej Komisji Doradczej (EKD) z
siedzibą w Londynie, przed którą postawiono zadanie przygotowywania planów
dotyczących przyszłości Niemiec.

4. Konferencja w Teheranie (28 XI - l XII 1943 r.)

Była pierwszym spotkaniem „na szczycie”, szefów trzech koalicyjnych mocarstw. Nie miała
ona ustalonego porządku obrad - każda delegacja wnosiła na jej wokandę sprawy, które uważała za
najważniejsze.
Sprawa drugiego frontu:
Na pierwszym spotkaniu Churchill wyjaśniał, że wskutek braku specjalnych okrętów operacja
„Overlord” nie może być zrealizowana do l maja 1944 r. i prawdopodobnie trzeba będzie ją
„odłożyć na 2 lub 3 miesiące”. Stalin nalegał, aby za podstawę wszystkich operacji w 1944 r. na
zachodzie Europy uznać operację „Overlord”, która powinna być uzupełniona desantem w
południowej Francji (obydwie grupy wojsk mogłyby się połączyć na terenie Francji). Churchill
proponował inwazję na Bałkany. Roosevelt wziął jednak stronę Stalina, podkreślając wagę
lądowania w północnej Francji.
Sprawa przyszłości Niemiec:
Roosevelt zaproponował podział Niemiec na pięć państw:
 Prusy - samodzielna część państwa niemieckiego,
 Hanower i północno-zachodnie okręgi Niemiec,
 Saksonia i okręg Lipska,
 prowincja heska, Darmstadt, Kassel i okręgi położone na południe od Renu z
Westfalią,
 Bawaria, Badenia i Wirtembergia.
Według Roosevelta ze składu Niemiec wyłączyć należy okręg Kanału Kilońskiego i
Hamburga - powinny znaleźć się pod zarządem Narodów Zjednoczonych lub czterech mocarstw;
okręgi Ruhry i Saary - przekazane miały być pod kontrolę Narodów Zjednoczonych bądź
powiernictwo całej Europy.
 129
Według Churchilla Niemcy należy podzielić na dwie części: Prusy i drugą federacja dunajska
(złożona z południowych prowincji Niemiec).
Stalin sceptycznie odnosił się do koncepcji rozdrobnienia Niemiec, ewentualności takiej jednak
nie wykluczał.
Sprawa Polski:
ZSRR zerwał z rządem Sikorskiego stosunki 25 IV 1943 r. Stalin przypuścił gwałtowny atak na
Polskę, oskarżając o współpracę z Niemcami. Przyjęto ostatecznie formułę zaproponowaną przez
Churchilla: państwo polskie między tak zwaną linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w
skład Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej.
Sprawa międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa:
Według Roosevelta organizacja ta powinna opierać się na zasadach Narodów Zjednoczonych i
składać z około 35-50 państw. Jej obrady odbywałyby się w różnych miejscach, podobnie jak
spotkania Unii Panamerykańskiej. Powinna mieć trzy organy: zgromadzenie ogólne wszystkich
członków, komitet wykonawczy i komitet policyjny.

IV. Koniec wojny i rozstrzygnięcia pokojowe

1. Wydarzenia poprzedzające konferencje jałtańską

W dniach l - 22 VII 1944 r. w Bretton Woods (New Hampshire, USA) odbyła się Konferencja
Narodów Zjednoczonych w sprawach walutowych i finansowych. 45 państw podpisał konwencję o
utworzeniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Od-
budowy i Rozwoju. Od początku 1944 r. pracowała w Londynie trójstronna Europejska Komisja
Doradcza (od listopada 1944 r. w pracach EKD brała również udział Francja), która przygotowała
m.in. projekt dokumentu w sprawie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. EKD w dniach 12 IX i 14
XI 1944 r. uzgodniła swoje propozycje dotyczące podziału Niemiec na strefy okupacyjne:
 wschodnią (radziecką),
 północno-zachodnią (brytyjską)
 południowo-zachodnią (amerykańską).
Obszar Wielkiego Berlina miał być podzielony na trzy sektory i zarządzany przez wszystkie
trzy państwa okupacyjne.
Drugie spotkanie w Quebecu 11 - 19 IX 1944 r.:
Dyskutowano plan dotyczący przyszłości Niemiec, opracowany przez amerykańskiego
sekretarza skarbu Henry Morgenthaua (plan popierany przez Roosevelta):
 pozbawienie Niemiec przemysłu ciężkiego,
 przebudowa wewnętrznego systemu Niemiec.
Dyskutowano o sprawach zarządzania Niemcami po wojnie. Amerykanie ostatecznie przystali
(kiedy Brytyjczycy zaoferowali im dodatkowo okupację portów Brema i Bremerhaven) na
propozycję objęcia strefy południowo-zachodniej.
Po konferencji w Ouebecu Roosevelt powoli zaczął wycofywać się z lansowania radykalnych
pomysłów Morgenthaua.
Konferencja na Malcie (2 I 1945 r.)
Uczestniczyli Roosevelt,Churchill i Czang Kaj-szek. Wymieniono poglądy na sprawy należące
do najważniejszych na zbliżającej się konferencji jałtańskiej (krymskiej). W tym okresie sytuacja na
frontach rysowała się bardzo korzystnie dla aliantów, szczególnie zaś mocna był pozycja militarna
ZSRR, której armie dotarły do Odry.

2. Konferencja w Jałcie (4 - 11 lutego 1945 r.)

Problem Niemiec:
Stalin zaproponował 5 lutego, aby najpierw rozstrzygnąć, czy Niemcy mają być
rozczłonkowane, czy też nie.
Według Roosevelt należało przedstawić Niemcom warunki kapitulacji, a „oprócz tego
oświadczyć im, że Niemcy zostaną rozczłonkowane”. Roosevelt wiązał to ze sprawą stref
 130
okupacyjnych Niemiec. „Być może strefy te stanowią pierwszy krok na drodze do rozczłonkowania
Niemiec”.
Churchill „w zasadzie” zgodził się na rozczłonkowanie Niemiec (według niego należało
oddzielić od Niemiec Prusy - główne źródło wszystkiego zła, utworzyć drugie państwo na południu
Niemiec ze stolicą w Wiedniu).
W komunikacie z konferencji stwierdzono, że trzej przywódcy postanowili:
 „wymusić” bezwarunkową kapitulację Niemiec (jej warunki nie zostaną
ujawnione, zanim ostateczna klęska Niemiec nie stanie się faktem),
 także Francja powinna posiadać w Niemczech swoją strefę okupacyjną
(utworzona ze części stref brytyjskiej i amerykańskiej);
 administracja i kontrola Niemiec będzie odbywać się za pośrednictwem
Sojuszniczej Komisji Kontroli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw
z siedzibą w Berlinie (przedstawiciel Francji miał być zaproszony do wzięcia udziału
w komisji kontroli jako czwarty członek);
 zniszczenie niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu;
 sprawa reparacji (najbardziej zainteresowana była delgacja sowiecka);
radziecki plan (przedstawił Majski) opierał się na siedmiu założeniach:
 rozbrojenie gospodarcze Niemiec - czyli „konfiskatę 80%
urządzeń przemysłu ciężkiego Niemiec,
 ustanowienie ścisłej kontroli angielsko-radziecko-
amerykańskiej nad gospodarką Niemiec, która powinna być
„zachowana również po upływie okresu spłacania reparacji, to jest po
upływie pierwszych 10 lat od zakończenia wojny”;
 przyznanie ZSRR w postaci konfiskat i rocznych dostaw nie
mniej niż 10 mld dolarów.
Ostatecznie ustalono, że Niemcy będą płacić odszkodowanie w trzech formach:
o jednorazowej konfiskaty przeprowadzonej w ciągu dwóch lat
od kapitulacji Niemiec;
o rocznych dostaw towarów z produkcji bieżącej w ciągu
okresu, który powinien być ustalony;
o wykorzystania pracy niemieckiej.
Powołano Międzysojuszniczą Komisję do spraw Odszkodowań, która w swych pracach
miała kierować się założeniem, że ogólna suma odszkodowań powinna wynosić 20 mld dolarów
oraz że 50% tej sumy przypadnie ZSRR.
Kwestia międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa:
Roosevelt zaproponował, aby w tej sprawie kierować się założeniem „zapewnienia pokoju co
najmniej na 50 lat”. Ustalono:
 każdy członek Rady Bezpieczeństwa będzie miał jeden głos;
 uchwały Rady Bezpieczeństwa w kwestiach proceduralnych będą
podejmowane większością siedmiu głosów;
 uchwały Rady Bezpieczeństwa dotyczące wszystkich innych zagadnień będą
podejmowane większością siedmiu głosów, włączając w to zgodne głosy stałych
członków; strona uczestnicząca w sporze przy podejmowaniu uchwał
wstrzymywałaby się od głosowania;
 konferencja założycielska powszechnej organizacji odbędzie się w San
Francisco począwszy od 25 IV 1945 r. (na konferencji tej Stany Zjednoczone i
Wielka Brytania miały udzielić poparcia sprawie dopuszczenia w charakterze
członków pierwotnych dwóch radzieckich republik: Ukrainy i Białorusi).
Sprawy polskie na konferencji.
Roosevelt opowiedział się za linią Curzona z pewnymi ustępstwami na rzecz Polski na
południowym odcinku tej linii Curzona. Churchill obstawał przy uznaniu linii Curzona „w tej
 131
postaci, w jakiej jest ona interpretowana przez rząd radziecki, to jest z pozostawieniem Lwowa przy
Związku Radzieckim”. W tej sytuacji rząd radziecki – stwierdzał Stalin - nie może żądać mniej,
ponieważ Rosjanie i Ukraińcy oskarżyliby go o zdradę. Ostatecznie w sprawie granic stwierdzono,
że wschodnia granica Polski winna biec wzdłuż linii Curzona i, że Polska otrzyma „istotny przyrost
terytorialny na północy i na zachodzie”.
Ustalono, że istniejący w Polsce Rząd Tymczasowy powinien być zreorganizowany poprzez
włączenie „przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy”. Nowy rząd miał
otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. Powołano w Jałcie komisję
złożoną z przedstawicieli trzech mocarstw: Mołotowa, Williama Averella Harrimana i
Archibalda Johna Clarka Kerra. Na nowy rząd polski nałożono „obowiązek przeprowadzenia
wolnych i nieskrępowanych wyborów”.
W równie arbitralny sposób trzej przywódcy zadecydowali o sposobie utworzenia
Tymczasowego Rządu w Jugosławii.
Inne postanowienia jałtańskie:
 ogłoszenie Deklaracji o wyzwolonej Europie, potwierdzającej wierność
zasadom Karty Atlantyckiej,
 porozumienie w sprawie Dalekiego Wschodu - w dwa lub trzy miesiące po
kapitulacji Niemiec Związek Radziecki przystąpi do wojny przeciwko Japonii;
 będzie utrzymany status quo w Mongolii Zewnętrznej - Mongolskiej
Republice Ludowej
 do ZSRR powróci południowa część Sachalinu, port Dairen będzie
umiędzynarodowiony, Koleje żelazne Wschodniochińska i Południowomandżurska
będą eksploatowane wspólnie przez towarzystwo mieszane chińsko-radzieckie,
Wyspy Kurylskie (opanowane przez Japonię w 1875 r.) będą odstąpione Związkowi
Radzieckiemu;
 zastrzeżono jednak, iż porozumienia dotyczące Mongolii Zewnętrznej oraz
portów i kolei żelaznych wymagają zgody Czang Kaj-szeka.
Praktycznie decyzje jałtańskie oddawały los Europy Środkowowschodniej w ręce Stalina.

3. Powstanie ONZ
Karta Atlantycka, Deklaracja Narodów Zjednoczonych z l I 1942 r., Deklaracja czterech
mocarstw z 30 X 1943 r. oraz dyskusja na konferencji w Teheranie legły u podstaw powstania
ONZ. Wszystkie propozycje w tej sprawie postanowiono przedyskutować na specjalnej konferencji
w Dumbarton Oaks koło Waszyngtonu. Obrady maiły swoje dwie fazy:
 pierwsza, rozpoczęta 21 VIII 1944 r., - uczestniczyły delegacje Stanów Zjed-
noczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR;
 druga (29 września do 7 grudnia) - brała udział delegacja chińska.
Jedną z pierwszych spraw omawianych w Dumbarton Oaks była nazwa przyszłej organizacji:
 Andriej Gromyko zaproponował nazwę „Międzynarodowa Organizacja
Bezpieczeństwa”, a następnie „Związek Światowy”;
 Alexander Cadogan, przewodniczący delegacji brytyjskiej, opowiedział się
za drugą propozycją Gromyki;
 przewodniczący delegacji amerykańskiej Eduard Stettinius obstawał przy
nazwie: „Narody Zjednoczone”, która po dalszych dyskusjach została ostatecznie
przyjęta.
Uzgodniono, że podstawowy dokument programowy Organizacji Narodów Zjednoczonych
będzie nosił nazwę „Karta” (odrzucono nazwę „Statut”), przyjęto też nazwy: Zgromadzenie
Ogólne, Sekretariat Generalny, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz Rada
Bezpieczeństwa.
Wiele sporów wywoływała natomiast sprawa kompetencji Sekretarza Generalnego oraz jednego
z organów: Rady Gospodarczo-Społecznej. Do dalszych rozstrzygnięć pozostawiono też kwestię
głosowania w Radzie Bezpieczeństwa (problem weta) i udziału republik radzieckich w przyszłej
 132
organizacji. Podstawowe ustalenia pierwszej fazy konferencji zawarto w dokumencie Propozycje w
sprawie utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej, który później przy udziale
delegacji chińskiej przeredagowano i uzupełniono.
Konferencja założycielska ONZ rozpoczęła się 26 IV 1945 r. w San Francisco, początkowo z
udziałem delegatów 46 państw (w trakcie obrad zaproszono dodatkowo Argentyny, Ukrainy,
Białorusi i Danii; nie osiągnięto porozumienia dotyczącego udziału Polski - istniejący w Warszawie
Rząd Tymczasowy nie był uznawany przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię, a rządu RP w
Londynie nie uznawał ZSRR). Polska była więc w San Francisco nieobecna, ale należy do
członków-założycieli ONZ, gdyż podpisała Deklarację Narodów Zjednoczonych l I 1942 r. i w tym
charakterze podpisała też 16 października 1945 r. Kartę Narodów Zjednoczonych.
Do podstawowych problemów konferencji w San Francisco należało określenie uprawnień
Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa. Grupa państw mniejszych i średnich, spośród
których szczególną aktywnością wyróżniał się delegat Australii Herbert Evatt, prowadziła
kampanię na rzecz znacznego zwiększenia roli Zgromadzenia Ogólnego i pomniejszenia roli Rady
Bezpieczeństwa. Proponowano, aby we wszystkich sprawach Zgromadzenie Ogólne miało
uprawnienia nadrzędne i aby znieść specjalny status stałych członków Rady Bezpieczeństwa, a
powiększyć znacznie ich liczbę. Dzięki jednak zgodnej postawie USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR w
ostatecznych decyzjach utrzymano szczególną odpowiedzialność i uprawnienia mocarstw w
dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego. Uzgodniono też, iż Rada Bezpieczeństwa będzie
liczyć jedenastu członków (5+6), tak jak postulowała konferencja w Dumbarton Oaks.
Na konferencji uchwalono Deklarację w sprawie obszarów niesamodzielnych i powołano
Radę Powierniczą, jako jednego z głównych organów organizacji.
Konferencja w San Francisco zakończyła się 26 czerwca uroczystym podpisaniem Karty
Narodów Zjednoczonych oraz Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

4. Konferencja poczdamska (17 VII -2 VIII 1945 r.)

Na czele delegacji amerykańskiej stał prezydent Harry Truman (prezydent Roosevelt zmarł 12
IV 1945 r.); brytyjskiej - w pierwszej fazie konferencji Churchill, a od 28 lipca premier Clement
Altlee. Delegacji radzieckiej przewodniczył Stalin.
Sprawa przygotowania traktatów pokojowych oraz mechanizmów współpracy wielkich
mocarstw po wojnie. Postanowiono:
 Utworzyć Radę Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw
(Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR, Francji i Chin - dwa ostatnie
mocarstwa miały być zaproszone do udziału).
 Rada „będzie się zbierała normalnie w Londynie, który będzie stałą siedzibą
wspólnego sekretariatu” lub w innych stolicach.
 Do zadań Rady należało: opracowanie traktatów pokojowych z Włochami,
Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią; opracowanie propozycji uregulowania nie
załatwionych spraw terytorialnych w związku z zakończeniem wojny w Europie;
przygotowanie układu pokojowego „dla Niemiec, który rząd niemiecki przyjmie,
gdy powstanie rząd zdatny do tego”.
 Ponadto Rada miała zajmować się innymi kwestiami, wynikającymi z
„porozumienia rządów uczestniczących w Radzie”.
 Postanowiono rozwiązać Europejską Komisję Doradczą.
Sprawa Niemiec
Akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec z 8 V 1945 r. miał charakter czysto wojskowy i nie
zawierał żadnych postanowień politycznych. W Poczdamie podjęto zasadnicze decyzje polityczne:
 Najwyższą władzę w Niemczech będą odtąd sprawowali głównodowodzący
sił zbrojnych USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Francji, każdy w swojej strefie
okupacyjnej.
 133
 Koordynację polityki sojuszniczej w zakresie kontroli na Niemcami i
działaniami „w sprawach obchodzących Niemcy jako całość” powierzono
Sojuszniczej Komisji Kontroli.
 Cele okupacji Niemiec: demilitaryzacja, denazyfikacja, demokratyzacja
decentralizacja, dekartelizacja („usunięcie obecnej, nadmiernej koncentracji potęgi
gospodarczej, wyrażającej się w szczególności pod postacią karteli, syndykatów i
trustów”).
 Nie przewidywano natomiast możliwości utworzenia centralnego rządu
niemieckiego, ale tylko powołanie sekretarzy stanu, kierujących ważnymi działami
administracji i podporządkowanych Sojuszniczej Komisji Kontroli.
 W okresie trwania okupacji „Niemcy będą traktowane jako jednolita całość
gospodarcza”, z czego wynikała konieczność utrzymania jednolitego systemu
pieniężnego i bankowego.
Sprawa odszkodowań niemieckich.
Przyjęto formułę, że „po wypłacie odszkodowań powinno pozostawić się tyle zasobów, żeby
naród niemiecki mógł egzystować bez pomocy z zewnątrz”. Żądania reparacyjne ZSRR miały być
zaspokojone przez konfiskatę odpowiednich dóbr z okupacyjnej strefy radzieckiej. ZSRR
zobowiązał się też zaspokoić polskie żądania odszkodowawcze ze swej części odszkodowań.
Natomiast żądania reparacyjne Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz innych państw
miały być pokryte ze stref zachodnich. ZSRR otrzyma dodatkowo z zachodnich stref okupacyjnych:
 10% sprzętu przemysłowego, który nie jest potrzebny dla niemieckiej
gospodarki pokojowej „bez żadnej w zamian zapłaty”;
 15% takiego sprzętu, w zamian za dostarczenie równowartości w żywności,
węglu i innych produktach.
Realizacja reparacji powinna dokonać się w ciągu dwu lat, natomiast ilość sprzętu, który miał
być przekazany ZSRR z zachodnich stref okupacyjnych na rachunek odszkodowań, postanowiono
ustalić najpóźniej w ciągu sześciu miesięcy.
Sprawa Polski.
Delegacja brytyjska sformułowała też w Poczdamie pięć pytań dotyczących Polski: w sprawie
wolnych wyborów, wolności prasy, religii, postępowania wobec Polaków powracających z
zagranicy i ustanowienia komunikacji lotniczej między Londynem i Warszawą, uzależniając od
odpowiedzi na te pytania swoje stanowisko w sprawie granicy na Odrze i Nysie. Obecni już w
Poczdamie (od 24 VII) przedstawiciele polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
uspokajali Brytyjczyków w najważniejszej sprawie, że mianowicie wybory odbędą się jak
najszybciej, nie później niż z początkiem przyszłego roku.
Ostatecznie trzy mocarstwa osiągnęły na konferencji poczdamskiej porozumienie w sprawie
rządu polskiego i granicy zachodniej Polski. Zakomunikowano w związku z tym, że „z
zadowoleniem” przyjęto utworzenie polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej,
uznanego przez trzy mocarstwa. W następstwie tego USA i Wielka Brytania nawiązały z nim
stosunki dyplomatyczne i cofnęły uznanie „dawnemu Rządowi Polskiemu”. Podkreślono, że ten
nowy rząd przeprowadzi możliwie jak najrychlej wolne i nieskrępowane wybory na podstawie
powszechnego i tajnego prawa wyborczego. Uchwalono, iż byłe ziemie należące do Niemiec na
wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich nie przechodzących do
ZSRR oraz byłym Wolnym Miastem Gdańskiem oddane zostaną pod zarząd państwa polskiego, a
„ostateczne ustalenie zachodniej granicy Polski powinno być odłożone do konferencji pokojowej”.
Trwałość rozwiązań granicznych potwierdzała jednak następna decyzja mocarstw o przesiedleniach
ludności niemieckiej z Polski, Czechosłowacji i Węgier.

5. Kapitulacja Japonii
Związek Radziecki wypowiedział 5 IV 1945 r. radziecko-japoński pakt o neutralności z 13 IV
1941 r., ale wojny z Japonią jeszcze nie ogłosił. Kiedy wojna w Europie już się zakończyła, Japonia
zachowała na Dalekim Wschodzie znaczny potencjał militarny, a dowódcy amerykańscy
 134
przewidywali, że działania zbrojne mogą tu trwać do końca 1946 r. bądź nawet i dłużej. Aliantom
zachodnim bardzo zależało na przystąpieniu ZSRR do wojny z Japonią, co znajdowało wyraz także
w trakcie dyskusji poczdamskich.
W dniu 26 VII 1945 r. rządy USA, Wielkiej Brytanii i Chin ogłosiły w Poczdamie Deklarację
skierowaną do rządu japońskiego z żądaniem bezwarunkowej kapitulacji. Deklaracja ta, składająca
się z 13 punktów, wzywała m.in. do:
 usunięcia od władzy w Japonii tych, którzy „sprowadzili naród japoński na
błędną drogę walki o zdobycie świata”;
 wykonania postanowień Deklaracji kairskiej i ograniczenia suwerenności
Japonii do wysp Honsiu, Hokkaido, Kiusiu i Sikoku;
 rozbrojenia sił zbrojnych Japonii;
 demokratyzacji Japonii;
 zniszczenia przemysłu zbrojeniowego i przejścia Japonii na tory gospodarki
pokojowej.
 wyznaczone przez sojuszników części Japonii będą okupowane (do czasu
powstania „rządu nastrojony pokojowo i odpowiedzialnego” i zrealizowania celów
wskazanych w Deklaracji).
Żądania aliantów zostały przez Japonię odrzucone, o czym donosił premier Kantaro Suzuki w
nocie z 28 lipca. 6 sierpnia na Hiroshimę, a 9 sierpnia na Nagasaki Amerykanie zrzucili bomby
atomowe. 8 VIII 1945 r., ZSRR skierował do Japonii notę informującą, że rząd radziecki
przyłączył się do oświadczenia trzech mocarstw z 26 lipca i wobec tego „propozycja pośredniczenia
w wojnie na Dalekim Wschodzie, złożona przez Rząd Japoński Rządowi Radzieckiemu traci
wszelkie uzasadnienie”. W nocie tej rząd radziecki oświadczał, iż poczynając z dniem 9 sierpnia
znajduje się w stanie wojny z Japonią.
Dowódcy japońscy na naradzie u cesarza w nocy z 9 na 10 sierpnia opowiedzieli się za
kontynuowaniem działań wojennych. Z uwagi jednak na to, że cesarz miał w tej sprawie odmienne
zdanie, 10 sierpnia rząd japoński przesłał aliantom za pośrednictwem Szwajcarii i Szwecji
oświadczenie o gotowości akceptacji Deklaracji poczdamskiej: „Pod warunkiem, iż wymieniona
Deklaracja nie zawiera żadnego żądania dotyczącego prerogatyw Jego Cesarskiej Mości jako
suwerennego panującego”. Odpowiedź, wystosowana 11 sierpnia przez amerykańskiego sekretarza
stanu Jamesa Bymesa w imieniu sprzymierzonych, pozbawiona była konkretnych obietnic w
sprawie prerogatyw cesarza. Zawierała jednak sformułowanie: „Od momentu kapitulacji władza
Cesarza i rządu japońskiego w zakresie kierowania państwem zostanie podporządkowana
Naczelnemu Dowódcy Wojsk Sprzymierzonych”. 14 sierpnia rząd japoński ogłosił zgodę na
bezwarunkową kapitulację.
Tego samego dnia 14 VIII 1945 r., podpisany został w Moskwie układ o przyjaźni i pomocy
wzajemnej między ZSRR a Chinami:
 „prowadzenie wojny przeciw Japonii aż do końcowego zwycięstwa”
 zapewniał o powojennej współpracy.
Dodatkowe noty wymienione w związku z układem mówiły o wspólnym zarządzie nad Koleją
Wschodniochińską, uznaniu suwerenności Chin nad Mandżurią (po zlikwidowaniu w sierpniu 1945
r. tzw. Państwa Mandżukuo) oraz o zgodzie Chin na niepodległość Mongolii Zewnętrznej (MRL),
jeśli głosowanie ludności to potwierdzi.
Akt generalnej kapitulacji Japonii podpisany został na pokładzie amerykańskiego okrętu
wojennego „Missouri” 2 IX 1945 r.

V. Holocaust
1. Przyczyny Holocaustu - antysemityzm niemiecki
Anysemityzm niemiecki rozwinął się dynamicznie w XIX w. - objął całą szkołę historyczną,
której przewodził Heinrich von Treitschke: oskarżała ona Żydów o szkodliwy wpływ na
„naturalny” rozwój historii Niemiec. Podobne poglądy głosiło środowisko skupione wokół
sławnego kompozytora Ryszarda Wagnera. Wagner był zwolennikiem przyspieszenia upadku
 135
Żydów i stwierdził: „Uważam rasę żydowską za urodzonych wrogów ludzkości i wszystkiego, co w
niej szlachetne. Pokonają oni z pewnością Niemców. Jestem być może ostatnim Niemcem, który
wie, jak miłujący sztukę człowiek powinien przeciwstawić się judaizmowi, który już w tej chwili
przejmuje kontrolę nad wszystkim” (P. Johnson, Historia Żydów).
Po skandalach finansowych z udziałem Żydów nastroje antyżydowskie przeniknęły do polityki.
W Reichstagu dyskutowano nad ustanowieniem antyżydowskich praw; choć do tego nie doszło
atmosfera uległa zagęszczeniu i łatwo było o wybuch nienawiści. W 1879 r. hamburski anarchista
Wilhelm Marr założył Ligę Antysemicką i wprowadził do słownika politycznego termin
„antysemityzm”. W 1882 r. w Dreźnie odbył się pierwszy Międzynarodowy Kongres
Antyżydowski, a następne miały miejsce w Kassel (1886) i Bochum (1889).
Kuźnią germańskiej myśli politycznej, która w poważnym stopniu ukonstytuowała
światopogląd Hitlera i wizję tworzenia „Nowej Europy” dla wybranych elit, stał się ośrodek
wiedeński. Ukształtował się on i działał w latach 1912-23. Należeli do niego m.in.: Karl
Haushofer (twórca teorii Leben-sraum i współautor Mein Kampf Hitlera), Houston Stewart
Chamberlain (twórca teorii o „wyższości” rasy aryjskiej, „duchowy Fundator III Rzeszy”),
Walther Rathenau (przemysłowiec, polityk, minister spraw zagranicznych, twórca traktatu w
Rapallo z 1922 r., zwolennik etatyzmu i współpracy z bolszewikami, Żyd-antysemita), Adolf
Hitler, Hjalmar Schacht (prezes Banku Rzeszy, 1933 poparł dojście Hitlera do władzy, 1933-45
realizował program zbrojeń Rzeszy), Ryszard Coudenhove - Kalergi (twórca idei „Paneuropy”)
oraz wielu przywódców późniejszej NSDAP.

2. Początki działalności Hitlera

Mimo że Hitler był obywatelem austriackim, zgłosił się na ochotnika do wojska niemieckiego w
Bawarii, uciekając przed poborem w swoim kraju. Uważał, że głównymi winowajcami wojny byli
Żydzi, którzy piastowali najważniejsze stanowiska w rządzie Austro-Węgier, dlatego jego zdaniem
Niemcy powinny zerwać sojusz z Wiedniem. Po wojnie Bawaria ogłosiła się republiką (Bawarska
Republika Rad), a jej pierwszym premierem został Żyd Kurt Eisner. Planował on oderwanie
Bawarii od Niemiec, usamodzielnienie jej, a nawet alians z Francją15.
Wydarzenia z okresu rewolucji w Bawarii miały długotrwałe skutki psychologiczne i stały się
podstawą stworzenia przez marszałka P. von Hindenburga i gen. E. Ludendorfa teorii o „ciosie
w plecy” zadanym armii niemieckiej przez komunistów i Żydów.
Po opanowaniu Monachium przez „Białą Gwardię” powołano komisję śledczą, w skład której
wszedł starszy szeregowy Hitler z zadaniem wytropienia wszystkich osób, które sprzyjały rewolcie
komunistycznej. Za swój ą gorliwość zdobył uznanie. Wkrótce potem Hitler został szefem komórki
do spraw agitacji w małej Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP), która w 1920 r. przekształciła
się w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą – NSDAP. Na jej zebraniu w
monachijskiej Hitler ogłosił 25 punktów programu, z których 13 skierowanych było przeciw
Żydom. W lipcu 1921 r. Hitler wystąpił z partii, uzależniając swój powrót od uzyskania stanowiska
„pierwszego przewodniczącego wyposażonego w dyktatorskie kompetencje”. Władze partyjne
wyraziły zgodę.

3. Program Mein Kampf

12 XI 1923 r. Hitler, pozyskawszy dla swych planów gen. Ludendorfa, na czele oddziałów SA
próbował dokonać zamachu stanu w Monachium.; Reichswehra odmówiła poparcia puczu, który w
końcu władze udaremniły. Zamachowcy zostali aresztowani i oddani pod sąd. Hitlera skazano na 5
lat więzienia, ale w rzeczywistości w odosobnieniu spędził on tylko 9 miesięcy, W więzieniu

15
Następnymi przywódcami Bawarskiej Republiki Rad byli rosyjscy Żydzi: E. Levine-Niessen, M.
Levien i T. Axelrod. Levine-Niessen został rozstrzelany wyrokiem sądu specjalnego, Levien po
ucieczce do Rosji wszedł w skład tamtejszego Komitetu Wykonawczego, a Axelrod, moskiewski
bankier, został mianowany posłem bolszewickim na Litwie. W Berlinie przywódcami powstania
Spartakusowców byli również Żydzi: Karl Liebknecht i Róża Luksemburg
 136
przystąpił, przy współudziale Karla Haushofera i Alfreda Rosenberga, do napisania Mein
Kampf.
Książka ta stanowiła w zasadzie program, jaki mieli realizować narodowi socjaliści po dojściu
do władzy:
 zniesienie wszelkich powinności i ograniczeń, jakie nałożył na Niemcy traktat
wersalski, łącznie z odzyskaniem utraconych terytoriów;
 przywrócenie Niemcom ich mocarstwowej pozycji w Europie i w świecie;
 zjednoczenie w jednym państwie wszystkich Niemców i niemieckojęzycznych oby-
wateli in. państw;
 zdobycie dla „wielkiego narodu niemieckiego” przestrzeni życiowej na wschodzie
Europy;
 zapewnienie narodowi niemieckiemu jako „narodowi Pnów” (Herrenvolk) władania
nad in. „matowano ściowymi” narodami (Untermenschen);
 usunięcie z Niemiec wszystkich obcych, a szcególnie Żydów,
 zlikwidowanie w Niemczech marksizmu i wszelkich objawów bolszewizmu jako
ideologii wrogich państwu i narowi niemieckiemu.
Mein Kampf została przyjęta w świecie z lekceważeniem. Politycy zignorowali zawarte w niej
tezy. Po dojściu Hitlera do władzy, gdy książka jego była wydawana w milionowych nakładach nie
traktowano poważnie ludobójczych zamierzeń Führera. Zapowiedzią, że hasła zawarte w Mein
Kampf mogą, być realizowane w praktyce, było zachowanie bojówek SA: bojkotowano sklepy
żydowskie, w ciemnych uliczkach sprawdzano „aryjskość” napadniętych mężczyzn, rozlepiano
antyżydowskie hasła, często bito Żydów spotykanych w miejscach, gdzie według hitlerowców nie
powinni się oni znajdować.
Reakcje polityków i obserwatorów wysokiego szczebla były zadziwiająco łagodne. Brytyjski
attache wojskowy Thorne pisał do swojego ambasadora w Berlinie: „Wszyscy oficerowie czują, że
ruch narodowosocjalistycznyjest dziś najlepszym środkiem zdyscyplinowania niemieckiej
młodzieży i wyrwania jej spod wpływu komunistów”.
Wielki Kryzys spowodował, że w 1932 w Republice Weimarskiej było ok. 6 mln bezrobotnych.
Partie głoszące radykalne programy zyskiwały coraz większe poparcie. Finasowe trudności
przeżywała też NSDAP. Z pomocą Hitlerowi pospieszył wielki międzynarodowy kapitał żydowski.
Wiązało się to z faktem, iż Hitler, głosząc antyżydowski program, miał na myśli przede wszystkim
Żydów z Europy Wschodniej - Ostjuden, nazywanych pogardliwie „galicyjskimi kaftaniarzami”
albo „zawszonymi chałaciarzami”, do których z pogardą odnosili się bogaci, na ogół zasymilowani
Żydzi Zachodu (aby zapobiec napływowi Ostjuden do Europy Zach. wprowadzony został 1919
Traktat o Miejszościach Narodowych). Już na pocz. lat 20. wielki bankier niemiecki, w czasie I
wojny świat, szef tajnej policji, Max Warburg radził prezydentowi Rzeszy Ebertowi, aby położył
tamę napływowi Ostjuden; zaś rozwiewając wątpliwości swego bratanka, Johna Warburga, który
miał przekazać Hitlerowi pieniądze z Wali Street, powiedział: „Hitler to mocny człowiek i takiego
człowieka Niemcy potrzebują. Mówiąc o Żydach, Hitler ma na myśli Żydów galicyjskich, którzy od
wojny zapowietrzają Niemcy. Żydów z dziada pradziada żyjących w Niemczech traktuje po
partnersku. W partii socjaldemokratycznej i komunistycznej ton nadająży-dzi. Za nich się weźmie,
nie dlatego, że są Żydami, ale dlatego, że są socjaldemokratami albo komunistami”.
O wielkości wydatków na utrzymanie NSDAP może świadczyć bilans za rok 1932: utrzymanie
SA kosztowało wówczas ok. 180 mln marek, a wraz z pozostałymi kosztami (np. utrzymanie
aparatu partyjnego, wybory, podróże samolotami) partia potrzebowała ok. 300 mln marek, co było
wówczas sumą ogromną; ze składek członkowskich pochodziła zaledwie 1/6 tej kwoty, resztę
dostarczały banki żydowskie z USA i Niemiec.

4. Antyżydowska polityka Hiltlera w Niemczech do1941 r.

4 l 1933 r. w Kolonii, w pałacu barona Kurta von Schroedera, bogatego finansisty
izraelskiego pochodzenia, właściciela wielu banków niemieckich i anglosaskich, współtwórcy
 137
Klubu Londyńskiego, odbyło się tajne spotkanie Hitlera z byłym kanclerzem Rzeszy Franzem
von Papenem, zaufanym człowiekiem prezydenta von Hindenburga. Porozumienie przewidywało:
 Hitler obejmie urząd kanclerza Rzeszy,
 von Papen - wicekanclerza.
Schroeder stał się uprzywilejowanym członkiem hitlerowskiej elity władzy, wstąpił do NSDAP
i otrzymał od Hitlera stopień generała SS. Należąc do Akademii Prawa Niemieckiego (Akademie
für Deutsches Recht), brał udział w opracowywaniu ustaw norymberskich (1935 r.), po-
zbawiających Żydów praw obywatelskich. Uczestniczył w przygotowywaniu i nadzorze nad
przebiegiem antyżydowskiej operacji pod nazwą „aryzacja”, a jako członek Izby Gospodarczej
Rzeszy (Reichswirtschaftskammer) był jednym z autorów planów masowej eksploatacji więźniów
wszystkich typów niemieckich obozów (ok. 19 mln ludzi) oraz darmowej pracy przymusowych
robotników sprowadzanych do Rzeszy z podbitych krajów Europy (w 1944 - 7,1 mln ludzi);
Po przejęciu władzy przez Hitlera (30 I 1933 r. ) na krotki okres wyciszono najbardziej
drastyczne wystąpienia antyżydowskie, aby nie drażnić światowej opinii publicznej. Pierwszy okres
polityki antyżydowskiej, od pocz. 1933 do czerwca 1941 r. , nazwany został okresem „wyłączania
(Ausschaltung) Żydów z życia publicznego”, potem w ogóle z Rzeszy i terenów przez nią
okupowanych bądź zwasalizowanych. Polityka ta miała 2 aspekty:
 pozytywny - szkolenie młodych Żydów w zawodach przydatnych im do
emigracji, uczenie ich języków obcych, tworzenie stowarzyszeń i urzędów
emigracyjnych, a także popieranie na arenie międzynarodowej polityki syjonistów
dążących do stworzenia odrębnego państwa żydowskiego;
 negatywny - stosowanie fizycznego i moralnego przymusu aż do
zbrodniczych działań włącznie.
Przygotowując się do oddzielenia Żydów od Aryjczyków, w dokumentach dokonano wyraźne-
go sprecyzowania, kogo uważa się za Aryjczyka:
4 IV 1933 r. wprowadzono ustawę o urzędnikach, mocą której Żydzi zostali usunięci z
administracji państwowej; wyjątek stanowili uczestnicy I wojny światowej, których (na razie) pozo-
stawiono na stanowiskach. 25 IV 1933 r. wprowadzono przepis o zakazie pełnienia przez Żydów
funkcji wykładowców w szkołach i na uczelniach. Uchwalona następnie ustawa o cofnięciu
naturalizacji i odebraniu niemieckiego obywatelstwa zmusiła dziesiątki tysięcy Ostjuden, którzy
przybyli do Niemiec po I wojnie świat., do opuszczenia terytorium Rzeszy. Stopniowo
wprowadzano „paragraf aryjski” w odniesieniu do wszystkich ważnych zawodów: latem 1934
objęto nim prawników, a w grudniu aptekarzy, zakazano też otwierania przewodów habilitacyjnych
dla Żydów na wyższych uczelniach.
Program NSDAP z 1920 r. odnośnie do polityki wobec Żydów został prawnie usankcjonowany
rasistowskim dekretem rządu III Rzeszy, zaaprobowanym przez Reichstag na sesji wyjazdowej w
Norymberdze 15 IX 1935 r. Były to 2 tzw. ustawy norymberskie:
 obywatelstwie Rzeszy,
 ochronie niemieckiej krwi i niemieckiego honoru.
Wprowadziły one rozróżnienie obywateli Rzeszy na „aryjczyków” i „niearyjczyków”,
przymusową desymilację i stały się prawną podstawą planowanych akcji antyżydowskich. Ustawa
O ochronie niemieckiej krwi... stanowiła m.in.: „Małżeństwa między Żydami i obywatelami
niemieckiej krwi lub pokrewnej rasowo krwi są zakazane. Pozamałżeńskie obcowanie płciowe
między przedstawicielami obu grup będzie karane”. Aby dodatkowo zapobiec temu przestępstwu,
zwanemu Rassenschande (rasowa hańba), wprowadzono także zakaz przyjmowania w „aryjskich
domach” do służby kobiet niearyjskiego pochodzenia w wieku poniżej 45 lat. Żydom zabroniono
wywieszania flagi Rzeszy i flagi narodowej, natomiast zezwolono im na używanie barw
żydowskich. Trzy miesiące po uchwaleniu ustaw norymberskich przeniesiono w stan spoczynku
wszystkich pozostawionych poprzednio urzędników państwowych pochodzenia żydowskiego.
Ustawy norymberskie, pozbawiające Żydów praw obywatelskich, miały na celu zmuszenie ich
do emigracji z Rzeszy. Były tym zainteresowane także środowiska syjonistyczne, które w tym
czasie nawiązały współpracę z Gestapo: komendant żydowskiej organizacji zbrojnej Hagana Feivel
 138
Poikes spotkał się w lutym 1937 r. w Berlinie z A. Eichmannem, referentem w Wydziale Żyd.
(IVB 4a) w centrali Gestapo w Berlinie i otrzymał od niego pisemne oświadczenie –”Wywierany
będzie nacisk na ogólnokrajowe przedstawicielstwo Żydów w Niemczech, aby zobowiązywało
emigrujących Żydów do wyjazdu do Palestyny, a nie do jakiegoś innego kraju. Leży to całkowicie
w interesie Niemiec i Gestapo przedsięwzięło już odpowiednie kroki”. Eichmann rewizytował
Poikesa kilka miesięcy później (2 X 1937) w Hąjfie i po powrocie do Rzeszy złożył następujące
sprawozdanie: „Narodowe kręgi żydowskie są bardzo zadowolone z radykalnej polityki niemieckiej
w stosunku do Żydów, gdyż dzięki niej liczba ludności żydowskiej w Palestynie wzrosła do tego
stopnia, że w dającej się przewidzieć przyszłości będzie tu więcej Żydów niż Arabów” (Eichmann,
Protokoły przesłuchań..., 3240B). Gminy żydowskie w Berlinie i wszystkich wielkich miastach
Niemiec organizowały kursy języka hebrajskiego i przygotowywały, przede wszystkim młodych
Żydów, do Alijah, czyli emigracji do Palestyny. Żydowski Centralny Komitet Pomocy i
Odbudowy przekształcił się w Ogólnokrajowe Przedstawicielstwo Żydów Niemieckich, które
ostatecznie nazwało się Ogólnokrajowym Zrzeszeniem Żydów w Niemczech i wraz z urzędem
Eichmanna koordynowało emigrację Żydów do Palestyny. Do wybuchu wojny liczba żydowskich
emgrantów wynosiła:
 1933-37 tys.,
 1937-23 tys.,
 od 1938 do 23 X 1941 (wstrzymanie emigracji) - 70 tys.
Zachęcony bezkarnością swoich poczynań, Hitler postanowił zaostrzyć represje, aby zmusić Ży-
dów do opuszczenia Rzeszy. Pretekstem miał być „spontaniczny” gniew ludu w reakcji na
zastrzelenie sekretarza niemieckiego poselstwa w Paryżu Ericha von Ratha przez młodego Żyda
Grynszpana Herschela. Motywem mordu była osobista zemsta z powodu wysiedlenia z Rzeszy
około 15 tys. Żydów z polskim. obywatelstwem, w tym rodziców zamachowca. Na zebraniu
przywódcó NSDAP 9 XI 1938 r. w Monachium Joseph Goebbels wygłosił płomienną mowę i
przekazał zgromadzonym ustne polecenie wywołania zamieszek i urządzenia pogromu Żydów;
miała to być „reakcja narodu niemieckiego przeciwko spiskowi międzynarodowego żydostwa”. W
nocy 9/10 XI 1938 r. funkcjonariusze NSDAP i SA rozpętali zamieszki: zamordowano 92 osoby i
czasowo zatrzymano ok. 30 tys. Żydów z zamiarem zmuszenia ich do szybkiej emigracji z Rzeszy.
Z powodu rozbicia kryształowych luster w jednym z żydowskich domów towarowych w Berlinie
propaganda nazwała to zajście nocą krysztalową. Akcja ta spotkała się z obojętnością świata.
Wyjazdy Żydów z Rzeszy odbywały się zarówno żywiołowo, jak i w sposób zorganizowany.
Na początku działalności Głównego Urzędu Służby Bezpieczeństwa (1933) w Berlinie,
kierowanego przez Reinhardta Heydricha, utworzony został Referat Żydowski (IVB 4a) w celu
koordynacji wszystkich działań antyżydowskich, w tym również do organizowania deportacji. Na
jego czele stanął oficer SS pochodzenia żydowskiego Leopold Mildenstein (opracował plan w celu
„wzbudzenia w możliwie największej liczby Żydów chęci wyjazdu do Palestyny”). Wydział ten za
pośrednictwem Eichmanna nawiązał kontakty z Haganą. Po zajęciu Austrii (VIII 1938) w pałacu
Rotschildów w Wiedniu utworzono Centralne Biuro ds. Żydowskich Emigrantów, składające się
całkowicie z personelu żydowskiego, którym kierował Eichmanna, odpowiadający za deportacje
Żydów z Rzeszy. Po przyłączeniu do Rzeszy Czechosłowacji (X 1938) Heydrich Utworzył w
Pradze Centralną Radę ds. Rozwiązana Kwestii Żydowskiej w Czechach i Morawach. Na jej
czele postawił Eichmanna. Była to duża instytucja zatrudniająca wyłącznie Żydów. Eichmann
zobowiązał swoich pracowników do odprawiania z kraju 300 czeskich Żydów dziennie. Ocenia się,
iż do wybuchu II wojny świat, z Rzeszy wyemigrowało ok. 230 tys. Żydów.

5. Holocaust po rozpoczęciu wojny

II wojna światowa stworzyła nową sytuację w urzeczywistnianiu niemieckich planów
ludobójczych. Na pierwszym miejscu tych planów znajdowała się ludność polska. Hitlerowcy
zaczęli realizować przygotowany wcześniej plan wyniszczenia polskiej inteligencji według
specjalnych list gończych, obejmujących ponad 61 tys. nazwisk najbardziej zasłużonych Polaków).
Za wykonanie tego były odpowiedzialne przede wszystkim grupy operacyjne Einsatzgruppen oraz
 139
częściowo Wehrmacht. w pierwszym okresie wojny zrealizowano m. in. akcję „Operacja
Tannenberg” (l IX-25 X 1939) oraz Akcję AB - (V-VII 1940).
Po najeździe Wehrmachtu na Polskę, w polityce niemieckiej wobec Żydów można rozróżnić na-
stępujące okresy: 1- 25 X 1939 r., koniec X 1939 r. – do X 1940 r., X 1940 – VI 1941 r., okres po
VI 1941.
a) okres pierwszy 1 IX – 25 X 1939 r.
W sprawie Żydów zamieszkujących ziemie polskie wydano w tym czasie tylko 2 rozkazy:
koncentrowania w miastach i deportacji. Nadal była realizowana akcja „wyłączania” i to w coraz
ostrzejszej formie. Równolegle z masowymi mordami, przeprowadzanymi przez Einsatzgruppen w
ramach „Operacji Tannenberg”, rozpoczęło się wysiedlanie Polaków i Żydów z tych ziem polskich,
które Niemcy zamierzali wcielić do Rzeszy. W poł. września na Pomorzu, w Wielkopolsce i na
Śląsku Einsatzgruppen przystąpiły do sporządzania spisu Żydów, rejestrowania ich własności,
stopniowego przekazywania żydowskich majątków w zarząd niemiecki. W wielu miejscowościach
wprowadzono dla ludności żyd. zakaz zmiany miejsca zamieszkania. 5 X 1939 r. dowódca 6
Einsatzgruppe SS-Oberführer Naumann meldował, iż w Wielkopolsce przygotowania do
„rozwiązania kwestii żydowskiej” weszły w fazę rozpoczęcia koncentracji Żydów w gettach i ich
wysiedleń.
30 IX 1939 r. Heydrich wydał dyrektywę przyznającą dowódcom Einsatzgruppen prawo samo-
dzielnego podejmowania decyzji w sprawach terminów i zasięgu koncentracji ludności żydowskiej
w miastach, z tym jednak zastrzeżeniem, iż musiały być uzgadniane z dowództwem armii lub
okręgu wojskowego. Na Rzeszowszczyźnie już 22 IX 1939 r. rozpoczęły się pospieszne masowe
deportacje ludności za San, chodziło bowiem o wykorzystanie okoliczności, że ziemie na wschód
od tej linii miały być przekazane Sowietom. W ciągu dwóch tygodni z wielu miast z tego obszaru
deportowano za San ponad 20 tys. Żydów. Podobnie postąpiono z ludnością żydowską Mazowsza -
z terenów położonych nad Narwią.
29 IX 1939 r. Hitler w rozmowie z ministrem A. Rosenbergiem oświadczył, że po ustaleniu z
Sowietami nowej linii demarkacyjnej (28 IX 1939) postanowił okupowane ziemie polskie podzielić
na 3 części: Nad dotychczasową granicą Rzeszy miał powstać szeroki pas germanizacji i
kolonizacji w wyniku przesiedlenia tam Niemców. Wszystkich Polaków z tych terenów, z
jakiegokolwiek powodu uznanych za „element niepożądany”, a także wszystkich bez wyjątku Ży-
dów, w tym również z Rzeszy, należało wysiedlić na obszar między Wisłą a Bugiem. W tym
samym dniu na odprawie z szefami departamentów central Sipo (policja bezpieczeństwa) i SD
(służba bezpieczeństwa) Heydrich poinformował, że na obszarach między Wisłą a Bugiem planuje
się stworzenie „rezerwatu” lub też „Reichsgetta”, dokąd zostaną usunięte wszystkie „elementy
polskie i żydowskie, które wysiedli się z terenów przewidzianych do aneksji”.
7 X 1939 r. Hitler mianował Reichsfuhrera SS H. Himmlera komisarzem Rzeszy dla
umocnienia niemczyzny na Wschodzie i udzielił mu szerokich pełnomocnictw w realizacji tych
zadań. 17 października na konferencji, w której oprócz Hitlera wzięli udział m.in.: jego zastępca R.
Hess, szef kancelarii NSDAP M. Borman, szef OKW gen. W. Keitel, przyszły gubernator
Generalnego Gubernatorstwa H. Frank oraz Himmler, sprecyzowano główne założenia polit
funkcjonowania nowego tworu okupacyjnego:
 miał on stanowić „tymczasowy rezerwat” dla zamieszkałej tam ludności, a
także dla deportowanych z obszarów wcielonych do Rzeszy,
 spełniać rolę źródła niewolniczej siły roboczej na potrzeby niemieckiego
rolnictwa i przemysłu;
 ustalono, że ludność GG zostanie pozbawiona wszelkich praw politycznych,
będzie podlegać dyskryminacji narodowej, rasowej i kulturalnej oraz że poziom życia tej
ludności sprowadzi się do minimum;
 gubernator Frank miał zapobiec powstawaniu nowej inteligencji jako war-
stwy kierowniczej.
11 X 1939 r. komisarz Rzeszy dla umocnienia niemczyzny wydał pierwsze zarządzenie, w
którym akceptował dotychczasowe wysiedlenia i deportacje z zajętych ziem polskich i jednocześnie
 140
nakazywał wysiedlenie Polaków (i Żydów) z Gdyni i Poznania. Dowództwo tej akcji powierzył
szefowi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Heydrichowi. Do 25 października
tylko z Gdyni i ziem nadmorskich usunięto ok. 38 tys. Polaków, w tym ponad 20 tys. osób
skierowano transportami kolejowymi w Kieleckie i Warszawskie. Do wysiedleń przystąpiono rów-
nież w powiatach: Bydgoszcz, Grudziądz i Lipno. Wszczęto też, wstrzymaną poprzednio,
deportację w Rzeszowskie ludności żydowskiej z Górnego Śląska oraz z Czech i Austrii.
W październiku 1939 r. w RSHA utworzono Centralę dla Emigracji Żydów z Rzeszy, która w
swej gestii miała także wysiedlenia z terenów polskich przyłączonych do Niemiec; jej
kierownikiem został Eichmann. Do jego kompetencji należała m.in. konfiskata pożyd. mienia
zarówno pozostawionych nieruchomości, jak skromnego wyposażenia osobistego wysiedlonych.
W ścisłym związku z deportacjami pozostawało inne zjawisko charakterystyczne dla
niemieckiej polityki w stosunku do Żydów - stopniowe koncentrowanie ludności żydowskiej w
określonych miejscach, czyli getyzacja. Rozpoczęto ją 4 V 1939 r. zarządzeniem władz
hitlerowskich, aby ludność żydowską skupiać w domach należących do Żydów; w ten sposób moż-
na było objąć ją kontrolą policyjną i łatwiej zmusić do emigracji.
W czasie zarządu wojskowego i działalności Einsatzgruppen (l IX -25 X 1939 r.) obowiązywał
rozkaz, aby Żydów „deportować i koncentrować w miastach”; deportacje dotyczyły osób
mieszkających na ziemiach włączonych do Rzeszy (Austria, Czechy, Morawy, Pomorze,
Wielkopolska, Śląsk); koncentracja w miastach nie była na razie realizowana z uwagi na trudności
techniczne okresu frontowego. Mordy popełniane w tym czasie na Żydach miały charakter
represyjo-odwetowy.
b) Okres drugi (od końca X 1939 do X 1940) - czas tworzenia gett
Oficjalnie za inicjatora getyzacji uważa się Heydricha, który 21 IX 1939 r. wydał specjalną
instrukcję w tej sprawie podległym mu organom SD, SS i policji porządkowej. Początkowo getta
żyd. nie miały określonej struktury ani zasad organizacyjnych. W grudniu 1939 r. kierownictwo nad
emigracją i wysiedleniami objął w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy Eichmann, który
zajął się również organizowaniem gett na obszarze całej Europy. Pierwsze getta powstały w
Piotrkowie (X 1939), Puławach i Radomsku (XII 1939) oraz Jędrzejowie (III 1940), stopniowo
tworzone je w kolejnych miastach. W ich statusie zachodziły zmiany organizacyjne, polegające
przede wszystkim na zaostrzaniu ograniczeń i stałym zwiększaniu wymagań wobec stłoczonej tu
ludności.
c) Okres trzeci (X 1940-VI 1941) zamykanie gett
W tym czasie tworzono getta w Jugosławii, Grecji, ZSRR oraz w Protektoracie Czech i Moraw.
Z różnych krajów Europy deportowano ludność żydowską do gett na ziemiach polskich (Łódź,
Lublin), sowieckich (Mińsk, Ryga) oraz do ośrodków zagłady (Birkenau, Treblinka, Sobibór).
Największe getta utworzyli Niemcy w Warszawie (500 tys.) i Łodzi (300 tys.).
W Rzeszy w przygotowania do „ostatecznego rozwiązania” włączyli własną administrację
Żydów. Żydowscy urzędnicy sami sporządzali listy imienne, zapisy o śmierci i urodzeniach,
przekazywali nowe zarządzenia, otwierali specjalne rachunki bankowe pod kontrolą Gestapo,
koncentrowali Żydów w wyznaczonych kamienicach i przygotowywali mapy potrzebne do
deportacji. Podobne czynności wykonywałyy rady żydowskie w okupowanych krajach, stając się
rzędziem realizacji „ostatecznego rozwiązania”. Stworzono ok. l tys. takich Judenratów, w których
pracowało ok. 10 tys. osób. Bazę do ich formowania tanowiły przedwojenne kahały. Przywódcom
żydowskim przyznano pewne przywileje i władzę nad resztą społeczności żydowskiej. System ten
 141
był najlepiej zorganizowany w gettach warszawskim16 i łódzkim17. Judenraty miały spore
uprawnienia: zajmowały się sprawami porządku i bezpieczeństwa wewnątrz getta, aprowizacją,
opieką społ., organizowaniem pomocy lekarskiej, szkolnictwem, częściowo wymiarem sprawie-
dliwości i więziennictwem; były odpowiedzialne za stan sanitarny powierzonego im terenu, a także
za działalność zakładów pracujących dla Niemców. Wykonywały gorliwie wszystkie polecenia
władz hitlerowskich, wierząc, że jest to jedyny sposób uratowania życia.
Haniebny rozdział w historii gett stanowi policja żydowska. Należeli do niej wykształceni
ochotnicy, pochodzący na ogół z żydowskiej klasy średniej. Policja ta podlegała Gestapo. W
zależności od lokalnych potrzeb była to: Żyd. Policja Porządkowa, Żydowska Służba Porządkowa,
Żydowska Policja Cywilna a w Warszawie istniały jeszcze in. specyficzne jej formacje: Żydowska
Gwardia Wolności („Żagiew”) oraz Żydowskie Brygady Gestapo, które częściowo miały swą
siedzibę w Alei Szucha. Oddziały te wykonywały najbardziej brutalne zadania w ramach
eksterminacji Żydów.
W myśl niemieckich założeń getta były pośrednią formą eliminacji Żydów zamieszkałych w
Rzeszy, w krajach przez nią okupowanych oraz w krajach satelickich i kolejnym etapem polityki
„ostatecznego rozwiązania”. W GG za opuszczenie terenu getta groziła kara śmierci, podobnie za
udzielenie schronienia lub jakiejkolwiek in. pomocy Żydom. W 1941 r. mieszkańcy gett
otrzymywali od Niemców dzienną rację żywnościową o wartości 118 kalorii, a osoby wykonujące
bardzo ciężką pracę - 184 kalorii. Szacuje się, iż w samym getcie warszawskim z głodu, zimna,
chorób i wycieńczenia zginęło 85-100 tys. ludzi; liczba ofiar we wszystkich gettach jest trudna do
ustalenia i prawdopodobnie waha się w granicach 500-700 tys. osób.
d) czwarty okres – od poł. 1941 r. – eksterminacja bezpośrednia
Zagłada ludności żydowskiej na szeroką skalę rozpoczęła się w połowie1941r. W trakcie
przygotowań do uderzenia na ZSRR sformowano nowe składy Einsatzgruppen, które tym razem
zostały przydzielone do grup armijnych, a nie do poszczególnych armii, jak to miało miejsce 1939
r.
Dwa tygodnie przed uderzeniem armii niemieckiej na ZSRR Oberkommando der Wehrmacht
wydało tajny rozkaz Wytyczne do traktowania politycznych komisarzy (6 VI 1941 r.), który w
formie pisemnej widzieli jedynie dowódcy armii i flot Luftwaffe; ich podwładnym przekazywano
ten rozkaz tylko ustnie. Sankcjonował on zbrodnie, jakie miały być dokonane na obywatelach
sowieckich (zalecały przeprowadzanie natychmiastowych egzekucji komisarzy politycznych Armii
Czerwonej). Einsatzgruppen miały odrębnie wyznaczone zadania:
 całkowite opanowanie podbitych terenów i zaprowadzenie na nich
bezwzględnej władzy policyjnej;
 „bezpowrotne wytępienie” przeciwników III Rzeszy i „wszystkich elementów
na zapleczu niemieckiej armii, które stwarzają zagrożenie”;

16
Przewodniczącym Rady Żydowskiej był Adam Czerniakow. Płk Tadeusz Bednarczyk, który z
ramienia Polski Walczącej bywał w getcie niemal codziennie aż do 18 IV 1943 r., współpracował z
czerniakowem i położył ogromne zasługi w zaopatrywaniu ludności żydowskiej w żywność, sprzęt
oraz w wywożeniu na stronę aryjską żydów, chcących opuścić getto, pisze: Pora na wstępne
zbilansowanie ilości zdrajców z getta warszawskiego. Było ich ok. 10000 osób. Z tego w policji
było (rotacyjnie) ok. 2500. Specjalnych agentów gestapo i „Zagwi” było ponad 1000. W
kolaboracyjnej gminie żydowskiej było ponad 6000 osób (...). – Zob.: T. Bednarczyk, Życie
codzienne warszawskiego getta. Warszawa 1995.
17
Panem życia i śmierci był tam Chaim Rumkowski. Przemienił on getto w wielki obóz pracy,
realizujący zamówienia dla armi niemieckiej. Getto dostarczyło 5 tys. Mundurów dziennie.
Rumkowski zwany „Chaimem Pierwszym” dysponował pełnią władzy, którą sprawował w sposób
nie znoszący sprzeciwu. Ustanawiał własne prawa i zdecydowanie je egzekwował. Miał własne
sądownictwo, więzienie, organ prasowy „Getocajtung”, własny bank, który za bezcen skupował od
mieszkańców getta wszystko, co miało jakąś wartość, płacąc drukowanymi przez siebie „Kwitami
markowymi” (jedyny środek płatniczy w gettcie)
 142
 uniemożliwienie odrodzenia się na tych terenach jakiegokolwiek ruchu
politycznego i dążeń autonomicznych;
 ochrona zbrojna dla tworzącej się na podbitych terenach administracji oku-
pacyjnej;
 w zajętych przez armię miejscowościach „dyskretne inspirowanie i
podżeganie miejscowej ludności do »spontanicznych« pogromów Żydów”.
Einsatzgruppen współdziałały z Wehrmachtem i formalnie podlegały dowódcom grup armii. Po
wkroczeniu do Białegostoku, skąd Żydzi nie zdążyli się ewakuować, 27 VI 1941 r. Niemcy spalili
w synagodze 800-1000 Żydów. Prasa niemiecka w Królewcu początkowo poinformowała
fałszywie, że dokonali tego miejscowi chrześcijanie, a zaraz potem podano, że było to dziełem
Sowietów. Egzekucje w Okręgu Białostockim trwały do poł. lipca i dotknęły szczególnie tych,
którzy współpracowali z władzami sowieckimi.
W Łomżyńskiem zamordowano: w Rudkach 600 osób, w Łomży - 1800, w Czyżewie i
Zarębach Kościelnych ok. 6 tys., bliżej nieokreśloną liczbę w Jedwabnem i Radziłowie, przy
czym w obu tych miejscowościach część Żydów wymordowano ogniem broni strzeleckiej, część
spalono w stodołach, co Niemcy praktykowali potem nagminnie. Pod Czyżewem i Ostrołęką
spędzono Żydów do rowów przeciwczołgowych i tam rozstrzelano.
Na terytoriach sowieckich zajętych przez armię niemiecką w 1941 mieszkały 4 mln Żydów, z
czego 2,5 mln ewakuowało się na wschód razem z cofającą się Armią Czerwoną. Reszta,
skoncentrowana w miastach, była łatwym celem dla grup operacyjnych Sipo i SD. Niewielkie
stosunkowo grupy mordowały ogromne ilości ludzi, np. w Rydze jeden oficer i 21 żołnierzy zabili
10 600 Żydów; w Kijowie dwa niewielkie oddziały Einsatzgruppe „C” zabity po 30 tys. Osób.
Makabryczne wydarzenia miaty miejsce w Babim Jarze k. Kijowa, gdzie jesienią 1941 r.
zamordowano ok. 70 tys. osób. Założono tu później obóz zagłady dla komunistów, uczestników
ruchu oporu, Żydów i jeńców. W 1943 r. W celu zatarcia śladów zbrodni zwłoki wykopywano i
palono. Ogółem w Babim Jarze Einsatzgruppen wymordowały ok. l00 tys. ludzi. Według
niemieckich danych grupy operacyjne zamordowały na okupowanych terenach sowieckich 561 744
osoby co razem ze zbrodnimi Wehrmachtu daje ponad 900 tys. Zabitych (prawdopodobnie
większośćz nich stanowili Żydzi). Zagładę Żydów rozpoczęto również w poł 1941 r. na obszarach
Rzeszy. W lipcu Himmler, powiadamiając komendanta KL Auschwitz, że Hitler zarządził
„ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.
Decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” teoretycznie podjęto na konferencji
w Wansee 20 I 1942 r. W konferencji pod przewodnictwem Heydricha udział wzięli:
przedstawiciele Ministerstwa ds. Okupowanych Terytoriów Wsch., rządu Generalnego
Gubernatorstwa, Ministerstwa Spraw Wewn. i Ministerstwa Spraw Zagranicznych; za
najważniejsze zadania (poza wojsk.) Heydrich uznał:
 podjęcie wszystkich działań dla przygotowania zwiększonej emigracji Żydów
z Rzeszy i krajów przez nią okupowanych;
 kierowanie strumieniem emigrantów;
 przyspieszenie emigracji.
Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie po uchwaleniu „ostatecznego rozwiązania”
przeprowadzona została w 3 głównych formach:
 masowe rozstrzeliwania poza miastami ludności z małych gett położonych
poza szlakami komunikacyjnymi;
 wywożenie do obozów natychmiastowej zagłady ludności dużych gett lub
gett znajdujących się przy szlakach kolejowych;
 wyniszczanie morderczą pracą w tysiącach niemieckich obozów rozsianych
po całym terytorium pod panowaniem Rzeszy (obozy koncentracyjne, pracy, karne, itp.).
Oprócz tego trwała nadal eksterminacja pośrednia ludności zamkniętej w gettach, które były
likwidowane w dalszej kolejności. Niemcy, wywożąc Żydów do obozów zagłady, podawali im
różne powody opuszczenia getta, np. przerzucenie na tereny wsch. w celu stworzenia nowego
obszaru zasiedlenia dla ludności żydowskiej. Żydzi wierzyli i nie stawiali oporu. Wykorzystali to
 143
alianci, zapewniając, iż udzieliliby Żydom większej pomocy, gdyby ci zorganizowali ruch oporu. Z
wyjątkiem założonego w 1939 r. Żydowskiego Związku Wojskowego (przeklętego przez rabinów
za sam fakt stawiania oporu i współpracę z Polską Podziemną) nie pojawiły się żadne jego formy.
Podobne nastroje bierności panowały nawet wówczas, gdy do Warszawy dotarły informacje o
masowych mordach Żydów na Kresach Wschodnich. W kwietniu 1942 r. odbyła się w getcie
warszawskim narada przywódców żydowskich, na której omawiano sprawę zorganizowania
sarnoobrony; stanowczo sprzeciwił się temu przedstawiciel syjonistów, Menachem Kirszenbaum,
mówiąc- „Owszem, na Litwie stało się to, co się stało. Na pewno to się zdarzy także w innych
miejscach. Ale można z całą pewnością przyjąć, że w Warszawie w sercu Europy, Niemcy nie
zdobędą się na taki postępowanie. Nie igrajmy z ogniem.
Żydzi niekiedy okazywali brak zainteresowania pomocą, jakiej próbowali im udzielać Polacy.
W grudniu 1942 r. patrol Armii Krajowej „Sępa” (Kazimierza Wyszyńskiego) zatrzymał nad
Nurcem, na wschód od Siedlec, pociąg wiozący (pod eskortą litewskich konwojentów) Żydów z
Wilna do Treblinki. Polacy przekonywali ich, że jadą na pewną śmierć, Żydzi mimo to nie chcieli
oni opuścić wagonów. Tłumaczyli, że udają się do pracy, bowiem kazano im zabrać potrzebne
narzędzia. W Okręgu Białostockim AK podobne wypadki zdarzały się tak często, że jego
komendant, płk „Mścisław” (Liniarski), w końcu z irytacją zameldował do Komendy Gł.:
„Ponieważ przez teren Obwodu AK Zambrów przebiega trasa transportów Żydów do obozu
zagłady w Treblince, usiłowano ułatwić ucieczki Żydom z transportów. Wszelkie jednak próby,
przy bardzo dużym narażaniu się, nie dawały rezultatu. Poza nielicznymi wypadkami Żydzi po
prostu nie zdradzali chęci do ucieczki z transportu”.
Pod pretekstem przesiedlenia „na tereny wschodnie” odprawiono z Rzeszy 25 transportów
Reichsjuden (25103 osoby) do gett i obozów w Rydze; rozpoczynając wywożenie Żydów z getta
warszawskiego do Treblinki (22 VII 1942 r.), Niemcy ogłosili, że transporty wyjeżdżajądo nowych
miejsc osiedlenia we wschodniej Polsce. Do 21 IX 1942 r. z getta w Warszawie wywieziono do
obozu zagłady w Treblince ponad 310 tys. Żydów. Całą operację przeprowadziła Żydowska
Służba Porządkowa. Żydowscy policjanci wyciągali mieszkańców z domów i bijąc pałkami,
pędzili na Umschlagplatz do przygotowanych bydlęcych wagonów. Nie było prób
zorganizowanego oporu, do czego przyczyniła się także Rada Starszych, wydając po rozpoczęciu
deportacji obwieszczenie dementujące informacje, że transporty Żydów ze kieruje się do miejsc
zagłady. W oświadczeniu tym natomiast:
 zapewniano, że ludność, która nie jest produktywna w dzielnicy żydowskiej w
Warszawie, Niemcy przewożą rzeczywiście na tereny wschodnie;
 wzywano Żydów, by nie ukrywali się, bo to „utrudniałoby wykonanie zadania”;
 apelowano, by mieszkańcy getta zgłaszali się dobrowolnie na punkt zborny;
 ochotnikom obiecywano przydział 3 kg chleba i l kg marmolady oraz nierozdzielenie
rodzin przy załadunku.
Bogatych Żydów łudzono nadzieją, że od śmierci można wykupić się łapówką, mającą za-
pewnić otrzymanie „paszportu” neutralnego kraju, wykup biletów na wyjazd i związane z tym
opłacenie pośredników; chętnych do takich transakcji grabiono, a potem mordowano; zrozpaczeni
Żydzi byli oszukiwani i sami się oszukiwali.
6. Liczba ofiar
Problem ilości ofiar holocaustu nie został do dziś opracowany w sposób jednoznaczny i
wiarygodny. Statystyka ulega poważnym wahaniom w zależności nie tylko od zastosowanych
metod badawczych, ale przede wszystkim od manipulacji politycznych. Według Johnsona
powołującego się na opracowanie Lucy S. Davidowicz: „W krajach Europy pozostających pod
bezpośrednimi lub pośrednimi wpływami nazistów żyło około 8 861 800 Żydów. Z obliczeń
wynika, że naziści zabili 5 933 900, czyli 67% spośród nich. W Polsce, gdzie ludność żydowska
była najliczniejsza (3,3 mln), zabito ponad 90% Żydów. Podobny procent osiągnięto w państwach
bałtyckich, Niemczech i Austrii, ponad 70% zabito w Protektoracie Czeskim, na Słowacji, w Grecji
i Holandii. Ponad 50% Żydów zabito na Białorusi, Ukrainie, w Belgii, Jugosławii, Rumunii i
Norwegii” Sam Johnson w in. miejscu tej samej książki podaje, iż 20 IX 1945 r. Chaim
 144
Weizmann w imieniu Agencji Żydowskiej przedstawił czterem mocarstwom okupacyjnym 4 276
tys. żądań reparacyjnych, które miały charakter ściśle personalny; zatem ich liczba nie zgadza się z
ilością uratowanych (2 927 900), która wynika z przytoczonych danych; z kolei Historia Polski w
liczbach (Warszawa 1994) podaje, że w 1939 r. Żyło w Polsce 3,5 mln Żydów, zaś straty Żydów
polskich ogółem wyniosły 2,7 mln, co daje 77,1% (a nie „ponad 90%”) zabitych; ponadto „naziści”
nie mają u Davidowicz żadnej narodowości, za to „w Polsce” (a nie na „ziemiach polskich pod oku-
pacją”) zginęło 90% Żydów; stąd rodzi się stereotyp o „nazistach w Polsce”. Natomiast jeśli chodzi
o ogólną liczbę zgładzonych Żydów europejskich, to polskie opracowania podają 5,1 mln
(Encyklopedia II wojny światowej, 1975; Mafa Encyklopedia PWN 1995), a niemieckie - „od
czterech do pięciu milionów”.
Teza o 6 mln Żydów zamordowanych podczas II wojny świat, bywa coraz częściej
kwestionowana. Liczbę tę wymieniono na początku procesu norymberskiego, opierając się przede
wszystkim na zeznaniach oficera SS żydowskiego pochodzenia Kurta Gersteina. Dane liczbowe,
jakie po wojnie złożył on francuskiemu wywiadowi, są jednak tak nieprawdopodobne, że jego
zeznania nie zostały dopuszczone jako dowód w trakcie procesu w Norymberdze. Mimo to
tygodnik „Der Spiegel” powoływał się na zeznania Gersteina: »przy pomocy metrówki i stopera«
stwierdzono, że w komorach gazowych o powierzchni 25 m2 i 45 m3 każdorazowo ginęło od 700 do
800 Żydów (...). Od 1969 roku »Der Spiegel« - ku zdumieniu wielu czytelników - zaczął podawać,
że zamordowano nie 6, lecz 5 mln Żydów. A w 1974 roku w jednym z artykułów opublikowanych
na łamach tego pisma liczba ta została obniżona o następny milion przy zastrzeżeniu, że Żydzi
nadal wymieniają liczbę 6 mln. Obecnie można stwierdzić tylko pewne trendy, w równym stopniu
przeszkadzające w ustaleniu prawdy:
 zawyżanie wszelkich strat żydowskich w celu wyśrubowania odszkodowań w
ramach Shoah-Bussinesu,
 rewizjonizm posuwający się aż do kwestionowania istnienia komór gazowych
(np. D. Irving).

Wykład XIX:
POCZĄTEK ZIMNEJ WOJNY

1. Geneza konfliktu
Stosunki międzynarodowe pogorszyły się na początku 1946 r. Przyczyną tego było:
 kontynuacja przez ZSRR ekspansji
 decyzje podjęte w Waszyngtonie i stolicach Europy Zachodniej, by się temu
przeciwstawić.
Po zakończeniu działań wojennych ZSRR wspierał partyzantkę komunistyczną w Grecji,
wysuwał roszczenia terytorialne wobec Turcji (cieśniny i wyjście na Morze Śródziemne),
ingerował w wewnętrzne sprawy Iranu (przedłużono pobyt Armii Czerwonej planowano włączenie
perskiej części Azerbejdżanu do ZSRR), popierał ruchy narodowowyzwoleńcze w krajach
kolonialnych, wspierał agitację partii komunistycznych w Europie Zachodniej.
Towarzyszyła temu amerykańska demobilizacja w Europie: liczebność wojsk USA zmniejszyła
się z 12,3 mln w szczytowym okresie wojny do 670 tyś. w 1947 r. Tymczasem maju 1945 r. w
Armii Czerwonej było 11,4 mln żołnierzy, a w 1947 r. pozostawało ich pod bronią jeszcze ok. 3,5
mln. Agresywna polityka ZSRR skłoniła USA do zaniechania polityki wycofywania się z Europy.

2. Traktaty pokojowe z satelitami Osi

W Poczdamie zdecydowano, że przedstawiciele wielkiej piątki (USA, Wielka Brytania, Francja,
ZSRR i Chiny) spotkają się w Londynie i tam przedyskutują warunki pokoju. Dopiero drugie i
trzecie spotkanie ministrów spraw zagranicznych w maju oraz na przełomie czerwca i lipca 1946 r.
w Paryżu przyniosły postęp w rozmowach o warunkach pokoju z satelitami III Rzeszy. Ostatecznie
10 II 1947 r. podpisano traktaty pokojowe z Bułgarią, Rumunią, Węgrami, Finlandią i Włochami:
 145
 Włochy zmuszono do zapłacenia reparacji w wysokości 360 mln $, z czego
100 mln $ na rzecz ZSRR;
 część Istrii zajęła Jugosławia (Triest został wolnym miastem pod kontrolą
Rady Bezpieczeństwa ONZ, a w 1954 r. miasto przekazano ostatecznie Włochom);
 kolonie włoskie oddano na rok pod okupację wojsk brytyjskich (Libia
uzyskała niepodległość w 1951 r. Erytrea natomiast stała się autonomiczną
prowincją Etiopii, która odzyskała pełną suwerenność; przedwojenny status Somali
włoskiego jako kolonii przywrócono w 1950 r., lecz tylko na 10 lat);
 Finlandii wyznaczono reparacje w wysokości 300 mln $, w całości na rzecz
ZSRR;
 na rzecz ZSRR przesunięto granicę na Dalekiej Północy w rejonie Petsamo i
w Karelii; ZSRR otrzymał bazę w Porkkala koło Helsinek;
 Rumunia uznała radziecką inkorporację Besarabii i północnej Bukowiny z
1940 r. i musiała zapłacić Moskwie reparacje w wysokości 300 mln $;
 Bułgaria wypłaciła ZSRR reparacje w wysokości 70 mln $;
 Węgry powróciły do granic sprzed 1938 r. i zapłaciły 200 mln $ reparacji
Związkowi Radzieckiemu.
ZSRR uzyskał łączne reparacje w wysokości 970 mln $ oraz prawo posiadania garnizonów
wojskowych w Rumunii, na Węgrzech i w Polsce, które teoretycznie miały służyć utrzymywaniu
połączeń transportowych ze strefami okupacyjnymi w Niemczech i Austrii.

3. Sprawa Niemiec
Proces głównych zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze zakończono 30 IX 1946 r. (11
wyroków śmierci).
ZSRR przeprowadził w swojej strefie okupacyjnej konfiskatę własności monopolistycznej i
parcelację dużych majątków ziemskich. W strategicznych założeniach ZSRR planowano
zjednoczenie Niemiec pod egidą komunizmu. Liczono na pogłębienie się rozbieżności w stosunku
do Niemiec na Zachodzie (Francja była zainteresowana całkowitym rozbiciem Niemiec, Anglia nie
chciała do końca niszczyć tam potencjalnych rynków zbytu, USA - stanowisko pośrednie).
W kwietniu 1946 r. odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii,
Francji, USA i ZSRR:
 Sekretarz stanu USA James Byrns zaproponował plan demilitaryzacji
Niemiec, utworzenia z nich federacyjnego państwa o charakterze rolniczym oraz
zawarcia pokoju i zakończenia okupacji.
 Mołotow wystąpił za „utrzymaniem jedności Niemiec”, przeciw zamienianiu
Niemiec w państwo rolnicze (chodziło o utrzymanie okupacji i stopniowe wzmac-
nianie komunizmu w strefie radzieckiej, obejmującej Prusy i Berlin).

4. Narastanie nastrojów zimnowojennych

W końcu 1945 r. Waszyngton zaproponował stworzenie międzynarodowego systemu kontroli
energii atomowej z udziałem Moskwy. Zdaniem Stalina, była to próba osłabienia pozycji ASRR w
ONZ, Europie Środkowo-Wschodniej, toteż odmówił on udziału w tym przedsięwzięciu. Inne
sygnały pogłębiania rozdźwięków:
 nie ratyfikowanie przez ZSRR umowy o wprowadzeniu systemu walutowego
Bretton Woods (grudzień 1945 r.);
 ZSRR nie wziął udziału w tworzeniu Banku Światowego i
Międzynarodowego Funduszu Walutowego;
 Przemówie Stalina przed wyborami do Rady Najwyższej ZSRR 9 II 1946 r. -
wynoszące system radziecki nad „rozdarty sprzecznościami świat kapitalistyczny”
(prasa radziecka nasilała kampanię antyzachodnią, twierdząc, że imperializm jest
drugim, obok faszyzmu, wrogiem postępowej ludzkości)- przemówienie to
 146
wywołało duże wrażenie w Waszyngtonie, gdzie niektórzy politycy odebrali je jako
„wypowiedzenie III wojny światowej”.
Sytuację zaostrzało agresywne stanowisko Kremla wobec Iranu. W styczniu 1946 r.
proklamowano w Mahabadzie w zachodnim Iranie Kurdyjską Republikę Ludową, wspieraną przez
komunistów. W marcu 1946 r. minął termin, w którym wojska radzieckie miały opuścić perską
część Azerbejdżanu. Mimo to Kreml nadal utrzymywał tam swą wojskową obecność i usiłował
tworzyć organy władzy radzieckiej, co powodowało protesty rządu Iranu. Ambasador ZSRR przy
ONZ, Andriej Gromyko, zagroził bojkotem Rady Bezpieczeństwa w razie podjęcia przez nią tej
kwestii. Po przesunięciu terminu wycofania wojsk radzieckich do maja, Kreml ostatecznie wy-
prowadził swe wojska z północnego Iranu. W grudniu 1946 r. władze perskie opanowały sytuację w
swojej części Azerbejdżanu oraz schwytały i rozstrzelały przywódcę Kurdyjskiej Republiki
Ludowej Ghazi Mohammada. Niedobitki bojowników kurdyjskich pod wodzą Mustafy al-
Barzaniego schroniły się na terenie ZSRR.
Napięcia wśród niedawnych sojuszników dotyczyły także broni nuklearnej. W czerwcu 1946
r. obserwatorzy radzieccy uczestniczyli w amerykańskim eksperymencie z bronią atomową na atolu
Bikini. Jednakże rząd ZSRR sparaliżował plan Amerykanów powołania specjalnej organizacji
międzynarodowej, kontrolującej badania nuklearne, nazwany planem Barucha od nazwiska
amerykańskiego delegata do Komisji Energii Atomowej ONZ Bernarda Barucha. Kreml nie zamie-
rzał pozwolić na kontrolę własnych badań w tej dziedzinie. Mołotow stwierdził natomiast, że
organizacja kontroli usankcjonowałaby amerykański monopol atomowy.
5 III 1946 r. w mowie wygłoszonej w Fulton w stanie Missouri Churchill zapowiedział
konieczność postawienia tamy tej ekspansji i zaproponował ścisły sojusz USA i Wielkiej Brytanii w
celu realizacji tej polityki. Kontrolowaną przez ZSRR część Europy określił jako ginącą za „żelazną
kurtyną”. W swojej mowie Churchill zakwestionował prawomocność polskiej granicy zachodniej,
stwierdzając, iż „rząd polski, znajdujący się pod panowaniem Rosjan, był zachęcany do ogromnych
i nieusprawiedliwionych roszczeń wobec Niemiec” W maju 1946 r. roku Truman — zaniepokojony
wpływami komunistów we Francji — postawił w stan gotowości wojska amerykańskie stacjonujące
w Niemczech. 6 IX 1946 r. w Stuttgarcie amerykański sekretarz stanu Byrnes zapowiedział pomoc
amerykańską w odbudowie przemysłu Niemiec. Stwierdził też, że polska granica na Odrze i
Nysie Łużyckiej nie ma charakteru ostatecznego.

5. Doktryna Trumana.
We wrześniu 1946 r. komunistyczna Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności wygrała
„wybory” w strefie radzieckiej. W strefie amerykańskiej i brytyjskiej również przeprowadzono
wybory, wygrane przez chadecję, socjaldemokratów i liberałów. W czerwcu 1946 r.
przeprowadzono wybory do Landtagów w strefie amerykańskiej, a w październiku — w
radzieckiej. l I 1947 r. połączono strefy amerykańską i angielską w Bizonię. Anglosasi zaczęli
forsować projekt tworzenia państwa zachodnioniemieckiego.
4 III 1947 r. Anglia i Francja podpisały w Dunkierce traktat o współdziałaniu w momencie
odrodzenia się agresywnych tendencji w Niemczech (pierwszy po wojnie układ między byłymi
aliantami, o którym nie uprzedzono Moskwy). W Londynie, a zwłaszcza w Paryżu, obawiano się
też nadmiernego uzależnienia od USA. W październiku 1945 r. premier francuski gen. Charles de
Gaulle twierdził, że alternatywą dla uzależnienia od USA lub ZSRR jest dla Europy Zachodniej
zjednoczenie.
Do zasadniczej próby sił doszło w Grecji, nękanej kryzysem gospodarczym. Partia
komunistyczna organizowała strajki i krytykowała obecność angielskich misji gospodarczych i
wojskowych. Tę ostatnią sprawę wniósł ZSRR do ONZ. Greckie wybory z marca 1946 r. odbyły
się pod nadzorem międzynarodowym, w którym Kreml odmówił udziału. Komuniści greccy
zbojkotowali głosowanie. Nowy rząd Konstantinosa Tsaldarisa zorganizował referendum na
temat restauracji monarchii. Większość głosujących opowiedziała się za powrotem króla Jerzego II.
Korzystając z poparcia komunistów jugosławiańskich, bułgarskich i albańskich komunistyczna
Grecka Armia Narodowowyzwoleńcza (ELAS) pod dowództwem gen. Markosa (Wafiadisa)
 147
przystąpiła do ofensywy przeciw rządowi w Atenach. W grudniu 1946 r. wniósł on do ONZ skargę
przeciw sąsiadom o interwencję w sprawy wewnętrzne Grecji. Do Aten przybyła specjalna komisja
ONZ.
Narastał konflikt wokół problemu tureckiego: 7 VIII 1946 r. Związek Radziecki zażądał od
Turcji przesunięcia granicy w rejonie Kars i Ardahan oraz ustanowienia garnizonu radzieckiego,
kontrolującego Dardanele. Turcja postawiła w stan gotowości 650 tyś. Żołnierzy. Na początku 1947
r. sytuacja finansowa zmusiła rząd brytyjski do wstrzymania pomocy dla Grecji i Turcji.
W styczniu 1947 r. niezbyt konsekwentnego sekretarza stanu Byrnesa zastąpił George C.
Marshall - rzecznik polityki powstrzymywania, lansowanej przez szefa Wydziału Planowania De-
partamentu Stanu George'a F. Kennana.
12 III 1947 r. prezydent Truman wygłosił przed połączonymi izbami Kongresu przemówienie,
obrazujące istniejącą sytuację międzynarodową i zapowiedział „poparcie wolnych narodów, które
stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi”. Akcentował przy tym
szczególnie problem Grecji i Turcji, zagrożonych przez ZSRR. Kongres USA przyjął 22 VI 1947 r.
ustawę o pomocy dla państw zagrożonych komunizmem.

6. Plan Marshalla.
Departament Stanu USA przygotował program pomocy gospodarczej, mający na celu
odsunięcie groźby wykorzystania przez komunistów powojennych trudności ekonomicznych
występujących w Europie. 5 VI 1947 r. sekretarz stanu Marshall przedstawił jego zarys,
proponując zwołanie międzynarodowej konferencji w tej sprawie. Organizacji spotkania podjęła się
Francja. Na konferencję, która miała się rozpocząć 12 VII, zaproszono większość państw europej-
skich, w tym także Bułgarię, Czechosłowację, Węgry, Polskę, Rumunię i Jugosławię. W połowie
czerwca rządy brytyjski i francuski zaprosiły do wstępnych rozmów także rząd ZSRR.
26 VI-2 VII 1947 r. podczas rozmów w Paryżu Mołotow zapoznał się z ideą planu, odrzucając
go pod pretekstem „ingerencji w sprawy wewnętrzne suwerennych państw”. Mimo iż Polska i
Czechosłowacja wstępnie zaakceptowały ofertę amerykańską, Kreml wymusił na rządach w
Warszawie i Pradze, a także Albami, Bułgarii, Jugosławii, Rumunii i Węgrzech odrzucenie planu
Marshalla. Również Finlandia nie zaryzykowała wyłamania się z radzieckiego frontu odmowy.
Konferencja inicjująca program pomocy amerykańskiej w ramach planu Marshalla odbyła się,
zgodnie z założeniami, w Paryżu. Utworzono Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej,
który miał się zająć określeniem potrzeb państw uczestniczących w programie. 22 IX Komitet
przedstawił Amerykanom zarys programu odbudowy i prośbę o wyasygnowanie od 12 do 17 mld $
w ciągu czterech lat, głównie w postaci dostaw żywności i surowców.
2 IV 1948 r., Kongres USA uchwalił kredyty w wysokości 6,8 mld $ na pierwsze 15 miesięcy
planu oraz zgodził się na następne transze pomocy. Plan Marshalla realizowano w ramach
Europejskiego Programu Odbudowy. Ze strony amerykańskiej nadzorował go specjalny urząd pod
kierownictwem Paula G. Hoffmana. 16 państw uczestniczących w programie — Austria, Belgia,
Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia,
Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania i Włochy — założyło Organizację Europejskiej
Współpracy Gospodarczej (OEEC). Ogółem w ciągu czterech lat realizacji planu Marshalla
państwa europejskie otrzymały 13,2 mld $ pomocy amerykańskiej, w tym Wielka Brytania — 3,2
mld, Francja — 2,7 mld, Włochy — 1,5 mld, a Niemcy Zachodnie — 1,4 mld.
Kiedy 12 VII 1947 r. rozpoczęła się konferencja paryska, TASS stwierdziła, że jej uczestnicy
oddali się w ręce „imperialistów amerykańskich” i zmierzają ku oczywistej katastrofie. Zimna
wojna wkroczyła w nowe, jeszcze ostrzejsze stadium. Podczas londyńskiej konferencji w sprawie
Niemiec na przełomie listopada i grudnia 1947 r. Mołotow zaatakował gwałtownie „światowy
imperializm”. Konferencja zakończyła się całkowitym fiaskiem.

7. Konsolidacja Zachodu
W październiku 1947 r. głosowano w ONZ w sprawie zagrożenia niepodległości Grecji: 40
państw poparło rezolucję wniesioną przez USA, 6 było przeciw, a 11 się wstrzymało. Pozbawiona
 148
wsparcia radzieckiego partyzantka komunistyczna w Grecji zaczęła ulegać siłom demokratycznym,
a pod koniec sierpnia 1949 r. została ostatecznie rozbita. W czerwcu 1948 r. Rada Bezpieczeństwa
ONZ zaakceptowała plan międzynarodowej kontroli energii atomowej. ZSRR musiał się uciec do
weta, by zablokować tę uchwałę.
W 1945 r. Pius XII powtórzył tezy encykliki swego poprzednika Dmni redemptoris, potępiają-
cej totalitaryzm. l VII 1949 r. Święte Officjum wydało dekret zakazujący katolikom dobrowolnej
współpracy z komunistami.
22 I 1948 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Bevin stwierdził potrzebę konsolidacji
Europy Zachodniej. Jego program obejmował przyjęcie do anglo-francuskiego traktatu z Dunkierki
krajów Beneluxu. Premier belgijski Paul Henri Spaak doprowadził do rozszerzenia
proponowanego porozumienia o współdziałanie w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej.
Chęć zbliżenia się w Europie Zachodniej wzrosła szczególnie po utworzeniu Biura
Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu) we wrześniu 1947 r.
oraz przejęciu przez komunistów władzy w Czechosłowacji w lutym 1948 r. 17 III 1948 r.
podpisano w Brukseli traktat o Unii Zachodniej - zobowiązywał sygnatariuszy — Francję, Wielką
Brytanię i kraje Beneluxu:
 do wzajemnej pomocy na wypadek agresji przeciw jednemu z nich,
 do rozwoju wszechstronnej współpracy w celu podniesienia poziomu życia
oraz pogłębienia świadomości wspólnego dziedzictwa cywilizacyjnego.

8. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

10 XII 1948 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przegłosowało Powszechną Deklarację Praw
Człowieka - 6 państw obozu radzieckiego, w tym ZSRR i Polska, wstrzymało się od głosu wraz z
Arabią Saudyjską i Związkiem Południowej Afryki.
Deklaracja uznawała:
 „przyrodzoną godność oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków
wspólnoty ludzkiej” za podstawę „wolności, sprawiedliwości i pokoju świata”;
 wyszczególniała różne rodzaje praw i wolności: - prawo do życia, wolności i
bezpieczeństwa (art. 3), prawo każdego człowieka do ochrony życia prywatnego (art.
12), prawo do swobodnego poruszania się (art. 13) i azylu w przypadku naruszania
jego praw (art. 14), prawo do własności (art. 17), wolności myśli, sumienia i
wyznania (art. 18), wyrażania opinii (art. 19), zgromadzeń (art. 20) i udziału w
rządzeniu (art. 21), prawo do pracy (art. 23), urlopu i wypoczynku (art. 24) oraz do
„stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego i jego rodziny” (art. 25),
nauki (art. 26) i korzystania z dóbr kultury (art. 27).
 zakazywała czynić kogokolwiek niewolnikiem (art. 4), torturować (art. 5) i
odbierać mu osobowości prawnej (art. 6), pozbawiać obywatelstwa (art. 15),
 wprowadzała zasadę domniemanej niewinności, dopóki nie udowodni winy
oraz zasadę że prawo nie może działać wstecz (art. 11). Jednocześnie

9. Blokada Berlina
Przed konferencją londyńską wielkiej czwórki w listopadzie 1947 r. USA, Anglia i Francja
uzgodniły w zasadzie przyszłe zjednoczenie Niemiec Zachodnich, a w marcu 1948 r. ideę tę zaak-
ceptowały również państwa Beneluxu. W lutym 1948 r. strefy zachodnie Niemiec objęto planem
Marshalla. 20 III 1948 r. marsz. ZSRR Wasilij Sokołowski opuścił Radę Międzysojuszniczą.
ZSRR podjął przygotowania do blokady Berlina i zezwolił na utworzenie Rady Ludowej w swojej
strefie. Po reformie walutowej w strefach zachodnich, 20 VI 1948 r. ZSRR odciął Berlin od dostaw
prądu i od transportu lądowego z Zachodu (w celu wymuszenie przyjęcia radzieckiej propozycji
utworzenia ogólnoniemieckiego rządu demokratycznego i wycofania wojsk okupacyjnych w ciągu
roku - ofertę tę zgłosiło 8 państw bloku radzieckiego na konferencji w Warszawie 24 VI 1948 r.) 28
VI 1948 r. Zachód uruchomił mosty powietrzne. W sierpniu 1948 r. strefę francuską włączono do
unii celnej Bizonii. Powstała Trizonia.
 149

10. Pakt północnoatlantycki

W czerwcu 1948 r. idea paktu wojskowego Stanów Zjednoczonych i Unii
Zachodnioeuropejskiej uzyskała poparcie Kongresu. We wrześniu 1948 r. w Fontainebleau
utworzono sztab obrony Zachodu. 4 IV 1949 r. w Waszyngtonie powołano do życia Organizację
Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) z udziałem: USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Belgii,
Holandii, Luksemburga, Danii, Norwegii, Islandii, Kanady i Portugalii.
Pakt zobowiązywał strony do udzielenia pomocy wojskowej w przypadku zbrojnej napaści na
jedno lub więcej państw-sygnatariuszy (dotyczyć to miało tylko terytoriów europejskich,
północnoamerykańskich, Algierii oraz terenów położonych na północ od Zwrotnika Raka - za
sprawą USA, kolonialne posiadłości Anglii i Francji zostały z niego wyłączone). NATO było
paktem o nie określonym czasie obowiązywania, przy czym każdy z członków mógł się zeń
wycofać po 20 latach z rocznym wypowiedzeniem.
Po ratyfikacji paktu przez Senat USA, w październiku 1949 r., Stany Zjednoczone
wyasygnowały kolejne 1,3 mld $ pomocy dla państw NATO oraz Grecji, Turcji, Iranu, Korei i
Filipin w ramach Programu Wzajemnej Pomocy Obronnej.

11. Powstanie dwóch państw niemieckich

8 IV 1949 r. Anglia i Francja uzgodniły status prawny przyszłej republiki
zachodnioniemieckiej. W połowie maja w strefie radzieckiej utworzono Zgromadzenie Ludowe,
które uzurpowało sobie prawo do przemawiania w imieniu całego narodu niemieckiego i uchwaliło
konstytucję przyszłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Postępowała sowietyzacja
radzieckiej strefy okupacyjnej - utrzymano obozy koncentracyjne w Buchenwaldzie,
Sachsenhausen i innych miejscach.
12 V ZSRR zniósł blokadę Berlina. 23 V w Paryżu ministrowie spraw zagranicznych ZSRR
USA, Wielkiej Brytanii i Francji obradowali na temat przyszłości Niemiec. ZSRR zaproponował
zjednoczenie Niemiec pod kontrolą rządu demokratycznego. Konferencja zakończyła się 20 VI
uzgodnieniem utrzymania podziału Niemiec i Berlina, ułatwień transportowych oraz ogólnych
zasad pokoju z Austrią.
W połowie sierpnia 1949 r. w strefach zachodnich przeprowadzono wybory do Bundestagu,
które wygrali chadecy z Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej/Unii Chrześcijańsko-Społecznej
(CDU/CSU) i liberałowie z Wolnej Partii Demokratycznej (FDP). 21 IX 1949 r. rząd wyłoniony
przez Bundestag ogłosił utworzenie Republiki Federalnej Niemiec..
ZSRR zdecydował się na utworzenie odrębnego państewka w swojej strefie okupacyjnej. 7 X
1949 r. powstała Niemiecka Republika Demokratyczna z Wilhelmem Pieckiem jako
prezydentem i komunistyczną Niemiecką Socjalistyczną Partią Jedności (SED) jako partią
rządzącą. Berlin pozostał podzielony na cztery sektory, choć sektor radziecki stał się, wbrew
umowom sojuszniczym, stolicą NRD. W styczniu 1949 r. SED zdeklarowała się za utrzymaniem
polsko-niemieckiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

12 Wyścig zbrojeń nuklearnych

Stalin przyspieszył radziecki program atomowy. 20 VIII 1945 r. powstał w Moskwie specjalny
komitet do spraw wojskowego wykorzystania energii jądrowej pod przewodnictwem Ławrientija
Berii. Badaniami kierował wybitny fizyk Igor Kurczatow. ZSRR rozbudował swoją siatkę
szpiegowską:
 Anatolij Jakowlew (wicekonsul ZSRR, szefem wywiadu wojskowego
Głównego Zarządu Wywiadowczego – GRU - na Amerykę),
 fizyk Klaus Fuchs (sympatyk komunizmu, uczestniczył w programie „Man-
hattan”),
 Harry Gold (był łącznikiem).
ZSRR eksplodował swą pierwszą bombę atomową 29 VIII 1949 r.
 150
Fuchs został aresztowany w Londynie w lutym 1950 r., a w marcu skazany na 14 lat więzienia.
Zeznania Wiktora Krawczenki i innych byłych agentów radzieckich uświadomiły kołom
rządzącym w USA i w Wielkiej Brytanii rozmiary siatki szpiegowskiej ZSRR.
W Azji ZSRR wzmocnił swe pozycje m.in. dzięki zwycięstwu rewolucji komunistycznej w
Chinach w październiku 1949 r. i podpisaniu radziecko-chińskiego układu o przyjaźni i wzajemnej
pomocy w lutym 1950 r.

13. Wojna w Korei

Korea po 1945 r. została podzielona:
 na część północną, zajętą przez Armię Czerwoną; w 1948 r. utworzono —
komunistyczną Koreańską Republiki Ludowo-Demokratycznej z Kim Ir Senem na
czele;
 południową — zajętą przez Amerykanów; utworzono Republikę Korei z
prezydentem Li Syng-manem.
W 1948 r. wojska północnokoreańskie dokonywały wypadów na południe od linii
demarkacyjnej: w październiku wszczęto rewoltę w Yosu i Sunchon. W styczniu 1950 r. sekretarza
stanu USA Deana Achesona złożył deklarację o wyłączeniu Tajwanu i Korei ze sfery zachodniej
obrony Stanów Zjednoczonych. Zachęciło to Kim Ir Sena do podjęcia próby opanowania całej
Korei. W lutym 1950 r. Kim Ir Sen uzyskał poparcie Stalina, który namówił do współpracy
Chińczyków, obiecując udział lotnictwa Związku Radzieckiego w wojnie. Ostateczną decyzję o
„przystąpieniu do zjednoczenia Korei” podjął Stalin 14 V 1950 r.
25 VI 1950 r. armia północnokoreańska przekroczyła 38 równoleżnik. Wojska
północnokoreańskie miały przewagę 2:1 w liczbie żołnierzy, 6:1 w samolotach oraz 7:1 w broni
automatycznej i czołgach. 27 VI Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję, żądającą
zaprzestania agresji i wycofania wojsk, z zaleceniem dla członków ONZ, by pomogli w jej
wykonaniu (Związek Radziecki, bojkotujący posiedzenia Rady od stycznia 1950 r. na znak protestu
przeciw obecności przedstawicieli Tajwanu reprezentujących Chiny, nie miał na posiedzeniu swego
przedstawiciela, toteż weto radzieckie nie padło). Truman ogłosił wysłanie sił powietrznych i
morskich USA na pomoc wojskom południowokoreańskim. Wielka Brytania, Francja, Holandia,
Turcja, Kanada, Kolumbia, Związek Południowej Afryki, Australia, Nowa Zelandia, Tajlandia i
Filipiny zobowiązały się udzielić pomocy rządowi w Seulu.
7 VII Rada Bezpieczeństwa uchwaliła wysłanie do Korei Południowej wojsk ONZ pod
dowództwem mianowanym przez USA. Na ich czele stanął gen. MacArthur.
15 IX 1950 r. w rejonie Inchon koło Seulu wylądowały siły ONZ i rozpoczęły zwycięski marsz
przez całą Koreę, rozbijając armię Północy i docierając aż do przyczółków nad rzeką Jalu (granica
między ChRL a Koreą Północną). Prawie cała Korea była wolna od komunistów.
Mimo iż po stronie północnokoreańskiej walczyło ok. 5 tyś. lotników radzieckich, a gros sił
ONZ stanowiły wojska USA, Moskwa i Waszyngton unikały stwierdzenia, że są w stanie wojny. W
razie konfliktu przywódca ChRL Mao był zobowiązany wprowadzić do akcji wojska chińskie. W
tej sytuacji oświadczenie Kremla o niewysłaniu swoich sił powietrznych, rzekomo niedostatecznie
przygotowanych, postawiło kierownictwo chińskie w kłopotliwej sytuacji ewentualnego podjęcia
walki z wojskami USA. Ostatecznie 8 X Mao Zedong wydał rozkaz siłom ChRL przystąpienia do
działań przeciw wojskom ONZ. 19 X ponad 400-ty sieczna armia chińska przekroczyła rzekę
Jalu. Kiedy 26 XI 1950 r. nasiliła się ofensywa chińska, MacArthur nalegał na rozszerzenie działań
na terytorium ChRL. Sekretarz obrony Marshall i szefowie sztabów uznali, że zadaniem wojsk
amerykańskich jest misja ONZ w obronie Korei, a nie wojna z komunistycznymi Chinami, atakując
zaś terytorium ChRL Stany Zjednoczone mogły wpaść w pułapkę zastawioną przez Kreml.
Ostatecznie Truman odwołał MacArthura. Siły ONZ — głównie amerykańskie — zostały
zmuszone do odwrotu. Komunistyczny rząd w Pekinie oficjalnie zaprzeczył, że ChRL bierze udział
w wojnie, jednak w praktyce wspierał wojska północnokoreańskie organizując armię „ochotników”,
którą stanowiły chińskie regularne siły zbrojne. Ofensywa chińska doprowadziła do wyrównania sił
biorących udział w wojnie.
 151
Przez cały rok 1951 walki toczyły się wokół Seulu. Próby negocjacji w sprawie zawieszenia
broni, podjęte w połowie 1951 r., załamały się wobec nieustępliwości komunistów. Również i w
1952 r. front nie uległ większym przesunięciom, mimo że siły obu stron rosły.

14. Międzynarodowe skutki wojny koreańskiej

a) Izolacja ZSRR
W listopadzie 1950 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło za rezolucję „Jednocząc się dla
pokoju”: za padło 52 głosy; przeciw głosował ZSRR i czterej jego satelici z Polską włącznie. W
lutym 1951 r. ONZ przyjęło uchwałę potępiającą interwencję chińską w Korei: poparło ją 47
państw, sprzeciwił się jej Związek Radziecki i sześć innych krajów.
b) nasilenie wyścigu zbrojeń
W 1950 r. radzieckie wydatki wojskowe były wyższe niż amerykańskie, a liczebność sił
zbrojnych trzykrotnie większa. W powiększaniu potencjału wojskowego ZSRR dużą rolę odegrał
radzieckie szpiegostwo technologiczne, a także przejęcie po II wojnie światowej wysoko
rozwiniętej technologu i kadr niemieckich. W pewnej mierze zdobycze te wzmocniły też
amerykański potencjał wojskowy.
W 1949 r. sekretarz stanu USA Dean Acheson, przedłożył prezydentowi Trumanowi raport
NSC-68, zalecający unikanie porozumień z ZSRR, rozbudowę zbrojeń konwencjonalnych i
atomowych oraz systemu sojuszy z udziałem Stanów Zjednoczonych oraz osłabianie radzieckiego
totalitaryzmu przez odwoływanie się do samych Rosjan. W 1952 r. wydatki na zbrojenia w USA
znacznie przekroczyły rozmiary wydatków ZSRR. Znacznie wzrosła również liczebność armii
Stanów Zjednoczonych. Utrzymywała się nadal prawie 10-krotna przewaga amerykańska w broni
atomowej i jej nośnikach. Gospodarka zachodnia reagowała na zbrojenia poprawą koniunktury,
podczas gdy komunistyczna gospodarka ZSRR i jego satelitów nie była w stanie wytrzymać
wzrostu obciążeń bez drastycznego pogorszenia stopy życiowej ludności.
c) Umocnienie jedności atlantryckiej
W maju 1950 r. odbyła się w Londynie konferencja anglo-francusko-amerykańskiej na temat
współpracy gospodarczej, politycznej i wojskowej. Wybuch wojny w Korei spowodował zmianę
polityki wobec Niemiec:
 docelowe zjednoczenie Niemiec (jednak kosztem ustąpienia Kremla z NRD),
 możliwość remilitaryzacji RFN w ramach i pod kontrolą NATO
W październiku 1950 r. narodził się plan francuskiego premiera Rene Plevena, przewidujący
powołanie Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Przez cały 1951 r. trwały rokowania zakończone 27
V 1952 r. podpisaniem w Paryżu układu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Obronnej.
W październiku 1950 r. w Pradze odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych
bloku wschodniego, na której domagano się od trzech mocarstw zachodnich zaniechania
remilitaryzacji Niemiec. ZSRR wystosował 3 XI 1950 r. notę, w której ZSRR zażądał
czwórstronnej konferencji w tej sprawie. W 1951 r. NRD zaproponowała „wolne wybory” w całych
Niemczech, traktat pokojowy i zjednoczenie kraju. 10 III 1952 r. Stalin przedłożył projekt traktatu
pokojowego z Niemcami pod warunkiem ich neutralizacji po zjednoczeniu. Spierano się jednak
nadal co do miejsca RFN we wspólnym froncie Zachodu.
8 IX 1951 r. w San Francisco amerykańsko-japońskiego traktatu pokojowego i układu
wojskowego. W Europie sojusz zachodni wzmocnił się po przystąpieniu, w lutym 1952 r., Grecji i
Turcji do NATO. W tym samym roku Wielka Brytania dokonała eksplozji swojej pierwszej
bomby atomowej.
d) Aktywizacja polityki zagranicznej USA i wzrost znaczenia tego państwa na arenie
międzynarodowej
Podczas kampanii prezydenckiej 1952 r. Partia republikańska rzuciła hasło zastąpienia polityki
powstrzymywania polityką wyzwalania. W sierpniu 1952 r. John F. Dulles nakreślił plan
ofensywnej taktyki kandydata republikańskiego gen. Dwighta Eisenhowera, który przemawiając w
Nowym Jorku stwierdził, że pokój nie może być okupiony ujarzmieniem narodów przez Kreml. W
listopadzie 1952 r. Eisenhower wygrał wybory, a w styczniu 1953 r. objął urząd prezydencki.
 152
Waszyngton włączył się do wojny psychologicznej z komunizmem. Powstał Komitet Wolnej
Europy i kierowany przez emigrantów ukraińskich Komitet Wyzwolenia Narodów ZSRR.
Rozbudowano rozpoczęte w lipcu 1950 r. programy Głosu Ameryki nadawane w wielu językach, a
w 1952 r. otwarto też radiostacje Swoboda i Wolna Europa.
Wykład XX:
PAŃSTWA BLOKU KOMUNISTYCZNEGO

1. ZSRR po wojnie
W 1945 r. rozpoczęła się nowa fala aresztowań – prześladowania objęły tych obywateli ra-
dzieckich, którzy zbyt wiele widzieli na Zachodzie lub mieszkali na terenach nowo przyłączonych.
W marcu 1946 r. Stalin odsunął popularnego marsz. Georgija Żukowa i kazał aresztować jego
współpracowników. Rządził z pomocą osobistego Sekretariatu, którym kierował Aleksander
Poskriebyszew (stał ponad organami partii, państwa i jego tajnych służb).

2. Sowietyzacja Europy Wschodniej

Sowietyzacja państw Europy Wschodniej dokonywała się:
 przez inkorporacji (Litwy, Łotwy i Estonii oraz wschodnie terytoria
przedwojennej Polski, Czechosłowacji i Rumunii),
 przez eksportu rewolucji (Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry, Rumunia i
Bułgaria),
 na drodze rewolucji lokalnej (w Albami i Jugosławii).
Po rozwiązaniu Komintemu w 1943 r. poszczególne partie komunistyczne uzyskały większą
swobodę doboru metod działania w ramach szerszych frontów narodowych, walczących przeciw
hitlerowskim Niemcom, i ukrywały swoje ostateczne cele pod hasłami narodowymi, ludowymi i
demokratycznymi. Centrala ruchu przetrwała w postaci Wydziału Informacji Międzynarodowej
KC WKP(b), powołanego w lipcu 1944 r. pod kierownictwem Dymitrowa i jego aparatu
komintemowskiego.
Komuniści zastosowali w poszczególnych krajach taktykę zwaną „taktyką salami”-
współudziale komunistów w blokach politycznych skierowanych przeciw poprzednim formom rzą-
dów, najczęściej obarczonych współpracą z Niemcami (Węgry, Bułgaria, Słowacja, Chorwacja,
kraje bałtyckie) lub nieskutecznością obrony narodowych interesów w obliczu agresji Hitlera
(Polska, Czechosłowacja, Jugosławia). Komuniści skłaniali pozostałych sojuszników, najczęściej
pod przymusem, do rozbijania kolejnych członów frontów, aż na placu boju pozostali sami.

3. Inkorporacja państw bałtyckich

Na początku 1944 r. Armia Czerwona zdobyła region Narwy w Estonii, w połowie lipca zajęła
Wilno, we wrześniu Tallin, a w październiku Rygę. Spodziewając się nowej fali eksterminacji, ok.
60 tyś. Estończyków, 65 tyś. Łotyszów i 80 tyś. Litwinów uciekło na Zachód. Władze radzieckie
schwytały i wywiozły do łagrów w głąb Rosji ok. 60 tyś. uciekinierów. W latach 1944-1946
wywieziono do Rosji ok. 100 tyś. Estończyków, 105 tyś. Łotyszów i 85 tyś. Litwinów. Prawie
180 tyś. Polaków przesiedlono z Wileńszczyzny do Polski.
Większość aparatu partyjnego, policyjnego i administracyjnego Rosjanie przywieźli ze sobą
(zmieniło to stosunki etniczne w powołanych na nowo Litewskiej, Łotewskiej i Estońskiej SRR).
Szefami lokalnych partii komunistycznych zostali zrusyfikowani krajowcy — Nikolai Karotamm
w Estonii, Janis Kalnberzins na Łotwie i Antanas Snieckus na Litwie. Drugimi sekretarzami byli
wszędzie Rosjanie. Również ministerstwa spraw wewnętrznych, dowództwa jednostek Armii
Czerwonej i kluczowe pozycje w administracji obsadzili w większości przybysze z ZSRR. Tysiące
Litwinów, Łotyszów i Estończyków uciekało do lasów i tworzyło oddziały partyzanckie, podejmu-
jąc beznadziejną walkę z Armią Czerwoną i siłami Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa
Państwowego (NKGB) ZSRR. Opór partyzantów łotewskich i estońskich trwał do 1949 r.,
litewskich zaś nawet rok-dwa dłużej.
4. Inne terytoria włączone do ZSRR
 153
Podobną politykę zastosowały władze radzieckie na wschodnich terenach przedwojennej Polski,
które w 1944 r. włączono ponownie do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, na Rusi Zakarpackiej, którą
Kreml przejął od Czechosłowacji i w 1945 r. włączył do Ukraińskiej SRR, oraz w rumuńskiej
Besarabii, gdzie odbudowano Mołdawską SRR.
Szczególnie silny opór napotkały władze radzieckie wśród Ukraińców. W lipcu 1944 r.
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (frakcja banderowska) utworzyła Najwyższą Ukraińską
Radę Wyzwoleńczą, którą kierował Roman Szuchewycz jako Roman Łozowśky.
Dwudziestotysięczną Ukraińską Armią Powstańczą (UPA) dowodził Szuchewycz jako gen. Taras
Czuprynka. Na wiosnę 1945 r. duża część wiejskich obszarów Ukrainy Zachodniej, czyli
przedwojennej Galicji Wschodniej, znajdowała się pod kontrolą UPA. W lutym 1946 r. spora część
ludności ukraińskiej zbojkotowała wybory do Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR. W 1946 r.
zlikwidowano oficjalnie Kościół grekokatolicki na Ukrainie Zachodniej, wszystkich jego biskupów
aresztowano, a księży zmuszano do przystąpienia do Cerkwi prawosławnej. Metropolita Lwowa
Josyf Slipyj, został aresztowany przez oddziały Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych
(NKWD) i spędził 18 lat w łagrach. W latach 1945-1950 deportowano z tego obszaru ok. 300 tyś.
osób (wśród nich także przestępcy wojenni odpowiedzialni za masakry Żydów i Polaków w czasie
wojny). W 1950 r. zginął w walce Szuchewycz, a wielu innych przywódców UPA ujęto i stracono.
Do 1953 r. władze radzieckie praktycznie złamały jej opór.
W listopadzie 1944 r. na obszarach zajętych przez Armię Czerwoną utworzono Radę
Narodową Ukrainy Zakarpackiej w Użgorodzie (wbrew gwarancjom Stalina, który obiecał
Beneśowi nienaruszalność przedwojennych granic Czechosłowacji) żądająca przyłączenia tego
regionu do Ukraińskiej SRR. Na protesty Beneśa Kreml odparł, że nie może się mieszać w
wewnętrzne sprawy Czechosłowacji, po czym uznał „wolę ludności” i zgodził się na przyjęcie
Ukrainy Zakarpackiej do Ukraińskiej SRR.

5. Czechosłowacja
Pod koniec wojny czechosłowacki rząd emigracyjny utrzymywał dobre stosunki z Kremlem. W
sierpniu 1944 r. upadło słowackie powstanie przeciw Niemcom. Jego wybuch sprowokowali wy-
słannicy Kremla, po czym Armia Czerwona wstrzymała ofensywę, pozostawiając powstańców
samym sobie. W marcu 1945 r. prezydent Edvard Benes powrócił do kraju, formując rząd
koalicyjny Zdenka Fierlingera. 5 IV 1945 r. ogłosił on w Koszycach program:
 sojusz z ZSRR,
 reformę rolną,
 nacjonalizację przemysłu,
 utrzymanie demokracji parlamentarnej.
16 maja rząd przybył do Pragi (był rządem koalicyjnym - komuniści, czescy narodowi socjaliści
Beneśa, partia katolicko-ludowa i socjaldemokracja). Zdelegalizowano czeską partię agrarną i
słowacką partię ludową (jej przywódca i prezydent państwa słowackiego z okresu wojny, ks. Józef
Tiso, został skazany na śmierć i stracony w kwietniu 1947 r.) Tysiące Słowaków zostało zesłanych
do obozów koncentracyjnych za prawdziwą lub rzekomą współpracę z Niemcami. Rudolf Beran -
ostatni premier przedwojennej Czechosłowacji, skazany został za pięć tygodni współpracy z
władzami hitlerowskiego Protektoratu Czech i Moraw.
W wyborach z 26 V 1946 r. Komunistyczna Partia Czechosłowacji otrzymała 38% mandatów,
narodowi socjaliści —18%, partia katolicko-ludowa — 16%, demokraci słowaccy — 14%, a
socjaldemokraci —13%14. Premierem nowego rządu został komunista Klement Gottwald.
Komuniści objęli Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Mieli oni duże wpływy w ruchu
zawodowym i w armii (sprzyjał im minister obrony narodowej gen. Ludvik Svoboda.
W 1947 r. władze komunistyczne zwróciły się przeciw Słowackiej Partii Demokratycznej.
Aresztowano ok. 2 tyś. Słowaków, w tym wielu przywódców partii. W listopadzie 1947 r. na
żądanie KPCz prezydent Benes usunął wicepremiera rządu federalnego Jana Ursiniego (SPD).
W połowie lutego 1948 r. większość członków gabinetu koalicyjnego zażądała, by
komunistyczny minister spraw wewnętrznych zaprzestał czystki w aparacie policyjnym. Ponieważ
 154
apel został zignorowany, 20 lutego zbojkotowali oni posiedzenie rządu. Komuniści organizowali
masowe demonstracje, a ich Milicja Robotnicza, dowodzona przez Josefa Pavla, „zajęła” ulice. Pod
naciskiem KPCz i specjalnego wysłannika Kremla, Waleriana Zorina, grożącego interwencją
wojsk radzieckich, Benes zastąpił ministrów niekomunistów członkami KPCz. W ciągu kilku
miesięcy komuniści zlikwidowali wszystkie niezależne organizacje społeczne, prasę opozycyjną i
dokonali czystki w partii socjaldemokratycznej. Jej resztki zostały wcielone do KPCz w maju 1948
r. Nowa konstytucja z 9 V 1948 r. określała ustrój państwa jako demokrację ludową. Benes
odmówił podpisania tej konstytucji, ustąpił ze względu na zły stan zdrowia i wkrótce zmarł.
Majowe wybory parlamentarne były farsą, w której jedyną listę kandydatów wysunęli komuniści.
Przystąpiono do walki z siłami niekomunistycznymi. W więzieniach znalazły się tysiące
działaczy niepodległościowych: zastępca szefa sztabu gen. Heliodor Pika, zostało skazanych na
śmierć i straconych na podstawie fałszywych oskarżeń. W połowie 1949 r. w samych Czechach i
Morawach liczba więźniów politycznych sięgała 6,1 tyś. osób, na Słowacji zaś — co najmniej
drugie tyle. W październiku tegoż roku aresztowano kolejne kilkanaście tysięcy osób. Szczególnym
echem odbił się proces pokazowy z 1950 r., w którym skazano na śmierć posłankę partii
chrześcijańsko-socjalistycznej Miladę Horakovą i następnie stracono.

6. Węgry
Armii Czerwonej wkroczyła na Węgry, pod koniec 1944 r. Wojska radzieckie traktowały kraj
jak terytorium wroga (deportacje, masakry ludności cywilnej). Z rąk żołnierzy radzieckich zginął
biskup Gyor, Vilmos Apor (starał się uchronić grupę kobiet przez zgwałceniem). Do ZSRR
wywieziono Istvana Bethlena oraz szwedzkiego działacza charytatywnego Raoula Wallenberga
(uratował od zagłady tysiące Żydów węgierskich). Obaj zginęli. W grudniu 1944 r. powstał w
Debreczynie koalicyjny rząd tymczasowy z gen. Belą Miklosem na czele. Podpisał on rozejm z
aliantami, godząc się na wycofanie wojsk węgierskich w granice Węgier trianońskich. Specjalna
komisja kontroli pod kierownictwem ZSRR miała nadzorować wykonanie rozejmu.
4 XI 1945 r. odbyły się wolne wybory parlamentarne, w których wygrała Partia Drobnych
Rolników zdobywając 57%, podczas gdy socjaldemokraci i komuniści uzyskali po 17% głosów.
Dowódca radzieckich wojsk okupacyjnych, Klimient Woroszyłow, zażądał utrzymania
koalicyjnego charakteru rządu i mianowania komunisty Laszló Rajka ministrem spraw
wewnętrznych (Węgierska Partia Komunistyczna z Matyasem Rakosi na czele była słaba i
pozbawiona wpływów w kraju). 31 I1 946 r. Węgry proklamowano republiką. Komunistyczne siły
policyjne, wspierane przez radzieckie NKGB, rozpoczęły czystkę w aparacie rządowym. Wielu
niezależnych przywódców aresztowano pod sfingowanymi zarzutami współpracy z Niemcami i
spiskowania przeciw demokracji. Po podpisaniu 10 II 1947 r. traktatu pokojowego komuniści
aresztowali przywódcę PDR Belę Kovácsa. W maju 1947 r., gdy premier Fe-renc Nagy (PDR)
był na urlopie w Szwajcarii, komuniści zażądali jego rezygnacji w zamian za uwolnienie rodziny.
29 V 1947 r. Nagy ustąpił.
W wyborach z 31 VIII 1947 r., (odbyły się pod presją komunistycznego aparatu przymusu),
WPK uzyskała tylko 24% mandatów. Pod naciskiem komunistów prezydent Zoltan Tildy (PDR)
wprowadził swą partię do koalicji partii demokratycznych, dysponującej większością 66% manda-
tów. Pozostałe partie zostały rozbite, a następnie rozwiązane. Po zakończeniu czystki w partii
socjaldemokratycznej, jej resztki połączono z WPK w czerwcu 1948 r. Nastąpiły masowe
aresztowania polityków niekomunistycznych. Całkowicie kontrolowane przez komunistów wybory
z maja 1949 r. dały jednej liście rządowej 96% mandatów w parlamencie, a konstytucja z 20 VIII
1949 r. zakończyła proces sowietyzacji systemu politycznego.

7. Rumunia.
23 VIII 1944 r. król Michał obalił proniemiecką dyktaturę gen. Iona Antonescu, ogłosił
zawieszenie broni z ZSRR i wypowiedział wojnę państwom Osi. Mimo to Kreml traktował
Rumunię jak kraj pokonany. ZSRR przewodniczył międzysojuszniczej komisji kontroli w
 155
Bukareszcie. Rząd gen. Nicolae Radescu opierał się na czterech partiach, które poparły przewrót
sierpniowy:
 Narodowej Partii Chłopskiej Juliu Maniu,
 liberałach,
 socjaldemokratach
 Rumuńskiej Partii Komunistycznej.
W październiku 1944 r. komuniści zawarli sojusz z socjaldemokratami i drobną frakcją
chłopską — Frontem Oraczy Petru Grozy. Sojusz ten, zwany Narodowym Frontem
Demokratycznym, agitował na rzecz reformy rolnej, ukarania zbrodniarzy wojennych i
„demokratyzacji” armii. RPK organizowała milicję patriotyczną i demonstracje uliczne przeciw
rządowi.
Sprowokowany przez te akcje premier Radescu wystąpił ostro przeciwko komunistom. 27 II
1945 r. wojska radzieckie obsadziły kwaterę główną armii rumuńskiej, a specjalny wysłannik
Kremla Andriej Wyszynski zmusił króla Michała do mianowania Grozy nowym premierem. 8
listopada Michał wycofał się z życia publicznego i odmówił podpisywania dokumentów państwo-
wych. 19 XI 1945 r. odbyły się kontrolowane przez komunistów wybory parlamentarne, w których
NFD uzyskał 84% mandatów, a jego sojusznik w Siedmiogrodzie — Węgierska Unia Ludowa —
kolejne 7%. Partie opozycyjne — liberałowie i NPCh — odmówiły udziału w pracach parlamentu,
oskarżając komunistów o nadużycia wyborcze. Według niezależnych obliczeń NPCh miała uzyskać
ok. 70% głosów. Po podpisaniu traktatu pokojowego komuniści dokonali czystki w aparacie
rządowym. W październiku Mantu i inni przywódcy chłopscy zostali skazani na długoletnie
więzienie, a 30 XII 1947 r. komuniści zmusili króla Michała do abdykacji. W nowych wyborach z
marca 1948 r. blok partii zdominowanych przez RPK uzyskał 98% mandatów, a 13 IV 1948 r.
parlament uchwalił konstytucję, która wprowadziła ustrój „demokracji ludowej”.

8. Bułgaria
W lecie 1944 r. zarówno proniemiecki rząd bułgarski, jak i opozycja bezskutecznie próbowali
wynegocjować warunki przejścia na stronę aliantów. Na przeszkodzie stał opór ZSRR. Gdy Armia
Czerwona stanęła nad Dunajem, a Kreml wypowiedział wojnę Bułgarii, 9 IX 1944 r. władzę w
Sofii przechwycili spiskowcy popierani przez grupę oficerów „Zweno”, Bułgarski Narodowy
Związek Chłopski, socjaldemokratów i Bułgarską Partię Komunistyczną. Nowy rząd Kimona
Georgiewa („Zweno”), oparty na sojuszu czterech partii, zwanym Frontem Ojczyźnianym, zawarł
rozejm z ZSRR i wypowiedział wojnę państwom Osi. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, które
znalazło się w ręku Antona Jugowa (BPK), zorganizowało milicję i siły bezpieczeństwa.
Aresztowano i skazano na śmierć ok. 100 członków poprzednich władz. Wyrok podyktował były
szef Komintemu Georgi Dymitrow. Do marca 1945 r. stracono ogółem 2,1 tyś. osób, a ok. 3,7 tyś.
uwięziono. Do początku lat pięćdziesiątych liczba ofiar bułgarskiej rewolucji wyniosła znacznie po-
nad 20 tyś. osób.
W listopadzie 1945 r. wrócił do Bułgarii Dymitrow, który stanął na czele BPK. W maju 1945 r.
komuniści usunęli socjaldemokratów i BNZCh z Frontu. Obie partie zbojkotowały wybory z 18 XI
1945 r. ze względu na masowy terror i fałszerstwa wyborcze. Komuniści twierdzili, że uzyskali
88% głosów. 8 IX 1946 r. odbyło się referendum (także sfałszowane), które zniosło monarchię.
Nieletni car Symeon musiał opuścić kraj. Pod naciskiem Zachodu Kreml i komuniści bułgarscy
zgodzili się na powrót socjaldemokratów i BNZCh do Frontu Ojczyźnianego. W wyborach z 27 X
1946 r. komuniści uzyskali 60% mandatów, a ich sprzymierzeńcy — 19%, podczas gdy opozycja
socjaldemokratyczna i chłopska — tylko 22%. Wyniki te odzwierciedlały co najwyżej siłę kontroli
komunistycznej. Po podpisaniu traktatu pokojowego tysiące członków i sympatyków partii
opozycyjnych zostało uwięzionych, a przywódcę BNZCh Nikołę Petkowa skazano na śmierć i
stracono we wrześniu 1947 r. Nowa konstytucja z 4 XII 1947 r. wprowadziła ustrój „demokracji
ludowej”, a w sierpniu 1948 r. resztki partii socjaldemokratycznej zostały włączone do BPK.

9. Jugosławia
 156
W październiku 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła na północno-wschodnie obszary
Jugosławii na mocy porozumienia z wodzem partyzantki komunistycznej Josifem Broz Tito. 20
października wojska radzieckie i jugosłowiańskie wyzwoliły Belgrad. Partyzanci Tity kontrolowali
już większość terytorium Jugosławii. Na mocy ustaleń jałtańskich w marcu 1945 r. Tito zgodził się
na wejście do rządu premiera londyńskiego, Ivana Šubašića (został ministrem spraw
zagranicznych). 11 XI 1945 r. przeprowadzono wybory parlamentarne. Komuniści wyeliminowali
legalną opozycję (czetników, czyli partyzantów serbskich Draży Mihailovićia oraz ustaszy -
chorwackich faszystów). Opozycja zbojkotowała wybory. Komunistyczny Front Narodowy uzyskał
90% głosów. Zgromadzenie Ustawodawcze 29 XI 1945 r. proklamowało Federacyjną Ludową Re-
publikę Jugosławii, a 21 I 1946 r. uchwaliło nową konstytucję26.
W marcu 1946 r. komuniści schwytali płk. Michailovićia (w lipcu skazany go na śmierć i
stracony). Represjom poddano katolickie duchowieństwo chorwackie i słoweńskie (proces
arcybiskupa Zagrzebia, Alojzije Stepinaca, skazanego na długoletnie więzienie). Wielu biskupów
skazano na wieloletnie więzienie. Terror dotknął dziesiątki tysięcy ludzi, a dziesiątki tysięcy
znalazły się w komunistycznych obozach koncentracyjnych.

10. Albania
Podczas wojny komunistyczna partyzantka albańska utrzymywała ścisły związek z
partyzantami Tity. Inne ugrupowania partyzanckie zostały zepchnięte na margines przez
partyzantów komunistycznych, którzy 14 XI 1944 r. pod wodzą Envera Hoxhy zdobyli Tiranę.
Nowy rząd składał się wyłącznie z komunistów, a Zgromadzenie Ustawodawcze, wybrane 2 XII
1945 r., było opanowane przez Front Demokratyczny z Komunistyczną Partią Albanii na czele. 11
I 1946 r. zniesiono monarchię, a 14 marca tegoż roku nowa konstytucja proklamowała powstanie
„republiki ludowej”. W połowie 1946 r. Albania znajdowała się pod pełną kontrolą KPA, a Hoxha
został sekretarzem generalnym partii, premierem, ministrem spraw zagranicznych, ministrem
obrony i wodzem naczelnym armii.

11. NRD
Lokalną administrację i policję organizowano pod nadzorem funkcjonariuszy radzieckiego
wywiadu Smiersz, z gen. Sierowem na czele, oraz pod kontrolą komunistów niemieckich. Walter
Ulbricht przybyli do Niemiec z ZSRR pod koniec wojny. W kwietniu 1946 r. powstała nowa
partia komunistyczna SED z Wilhelmem Pieckiem i Otto Grotewohiem na czele. Nowe władze,
w tym głównie policję, organizowali doświadczeni agenci Komintemu. Ich szeregi zasilali często
zweryfikowani funkcjonariusze nazistowskiej SS i S.A.
7 X 1949 r. powstała Niemiecka Republika Demokratyczna z Pieckiem jako prezydentem i
komunistyczną SED jako partią rządzącą. Berlin podzielono na cztery sektory. Sektor radziecki stał
się, wbrew umowom sojuszniczym, stolicą NRD.
W lipcu 1950 r. sekretarzem generalnym SED został Ulbricht. W sierpniu rozpoczęto masową
czystkę w partii. W wyborach z października 1950 r. lista Frontu Narodowego otrzymała 99,7%
głosów. Dopiero jednak w marcu 1952 r., po odrzuceniu przez Zachód planu traktatu pokojowego
Stalina, Kreml zalecił przyspieszenie konstrukcji socjalistycznego państwa. Specyficzną cechą
NRD jako państwa był odtąd fakt pozostawania na jej terenie kilkusettysięcznego garnizonu Armii
Radzieckiej. W 1955 r. Volkspolizei liczyła już ok. 100 tyś. funkcjonariuszy. Liczbę ofiar nowego
reżimu oceniano wówczas na 25 tyś. osób.

12. Kominform
Od grudnia 1945 r. Wydział Informacji Międzynarodowej KC WKP(b) (po powrocie Georgi
Dymitrowa do Bułgarii kierował nim Michaił Susłow) „zacieśniał więzy” z partiami komunistycz-
nymi. 22 IX 1947 r. w Wilczej Górze koło Szklarskiej Poręby odbyła konferencja przedstawicieli
partii komunistycznych radzieckiej, polskiej, czechosłowackiej, węgierskiej, rumuńskiej,
jugosłowiańskiej, bułgarskiej, francuskiej, włoskiej. Andriej Żdanow nakreślił zadania światowego
ruchu komunistycznego. Stwierdził konieczność konsolidacji partii komunistycznych..
 157
27 IX 1947 r. utworzono Biura Informacyjnego dziewięciu partii komunistycznych
(Kominform). Jego celem było koordynacja walki z imperializmem, wymiana doświadczeń oraz
udzielanie sobie pomocy. W rezolucji krytyce poddano socjaldemokracje zachodnie, które
oskarżano o „zdradziecką politykę ukrywania grabieżczej istoty imperializmu”, „po-plecznictwo” i
„rozkładanie świadomości klasy robotniczej”.
W 1948 r. liczba partii komunistycznych przekroczyła 70, a członków — 20 mln osób:
największa WKP(b) - 6 mln, chińska - 3 mln, włoska 2,2 mln, francuska - 1,3 mln.
Bezpośrednie zaangażowanie ZSRR w wewnętrzne sprawy poszczególnych satelitów sprawiły,
że rola Kominformu zanikła. 27 XI 1949 r. odbyła się ostatnia jego sesja. Kominform odtąd
istniał odtąd tylko formalnie. Stalin obawiał się konkurencji komunistów chińskich. Nawet na XIX
Zjeździe KPZR w 1952 r. szefowie poszczególnych partii

13. Fiasko federacji bałkańskiej i problem jugosłowiański

Przywódcy komunistyczni odmiennie widzieli sposobu funkcjonowania systemu
komunistyczneggo w świecie:
 Stalin chciał struktury koncentrycznej z ośrodkiem w Moskwie,
 Dymitrow oraz Tito planowali federację bałkańską z udziałem ich krajów i
Albanii, którą Kreml godził się wcielić do Jugosławii.
W 1949 r. Dymitrow zmarł w ZSRR. Podejrzewano, że śmierć ta miała związek z jego
nadmierną samodzielnością. Stalin z niepokojem obserwował samodzielność Tity, który zmierzał
do włączenia Albanii w obręb swej federacji. Na początku 1948 r. stosunki jugosłowiańsko-
radzieckie były napięte. ZSRR wycofał swoich doradców wojskowych. Doszło do ostrej wymiany
listów między Belgradem a Moskwą. Na posiedzeniu KC partii jugosłowiańskiej w kwietniu dwaj
jego członkowie zostali napiętnowani jako agenci Kremla (szef sztabu gen. Arso Jovanići, który
opowiedział się po stronie ZSRR, został aresztowany i zabity podczas rzekomej ucieczki). Tito
odmówił udziału w spotkaniu Kominformu na Ukrainie w maju 1948 r. Narada Kominformu pod
koniec czerwca 1948 r. w Bukareszcie napiętnowała kierownictwo partii jugosłowiańskiej z Titą na
czele za błędy i odstępstwa od marksizmu-le-ninizmu, nacjonalizm i inne przewinienia. Na V
Zjeździe partii jugosłowiańskiej w lipcu 1948 r. Tito uzyskał poparcie. Rezolucja Kominformu z
listopada 1949 r., zatytułowana Partia komunistyczna Jugosławii w rękach morderców i szpiegów,
oskarżała partyzantów Tity o współpracę z Gestapo w czasie wojny.
Pod koniec lat czterdziestych państwa bloku radzieckiego zerwały kontakty z Belgradem.
Służby radzieckie wysyłały zamachowców w celu zamordowania Tity. Tito przeprowadził czystkę
wszystkich prosta-linowskich sił w swojej partii. Ok. 50 tyś. osób znalazło się w obozach
koncentracyjne, m.in. na wyspie Beli Otok. 27 VI 1950 r. wprowadzono ustawę o radach robotni-
czych, które przejęły zarząd przedsiębiorstw produkcyjnych. W 1952 r. zaniechano kolektywizacji
rolnictwa i zezwolono na samorozwiązanie się istniejących spółdzielni. VI Zjazd partii zmienił jej
nazwę na Związek Komunistów Jugosławii. Wraz ze wzrostem szeregów partyjnych zelżał terror.
W styczniu 1953 r. uchwalono nową konstytucję, która wprowadzała jugosłowiański model
komunizmu samorządowego.:
 Wyższa izba parlamentu - Radą Producentów;
 Władze lokalne uzyskały większe uprawnienia administracyjne.

14. Rewolucja w Chinach

w 1937 r. Kuomintang z Chiang Kai-shekiem na czele zawarł sojusz z Komunistyczną Partią
Chin Mao Zedonga (agresja Japonii). Po klęsce Japonii Chiang zażądał Chińskiej Armii Czerwonej
jednolitemu dowództwu Kuomintangu. Komuniści odmówili. Wojska Kuomintangu obsadziły
większe miasta w północnych i wschodnich Chinach oraz Mandżurii. W listopadzie 1947 r. odbyły
się wybory, wygrane przez Kuomintang. W marcu 1948 r. Chiang został wybrany na prezydenta
Chin. Tymczasem armia cesarstwa Mandżukuo przeszła na stronę komunistów (kuomintangowcy
traktowali ją jako japońskich kolaborantów).
 158
W listopadzie 1948 r. komuniści zajęli Mukden (ostatni punkt oporu Kuomintagu w
Mandżurii). Pod koniec stycznia 1949 r. Mao wkorczył do Pekinu.
Stosunki między Mao a Stalinem wbrew deklaracjom nie były najlepsze ( Stalin w Jałcie
obiecał Rooseveltowi wycofanie poparcia dla KPCh w zamian za uznanie „niepodległości”
Mongolii). Po zdobyciu przez komunistów Nankinu w lutym 1949 r., ambasador ZSRR przeniósł
się wraz z rządem Kuomintangu do Kantonu (Guangzhou). Mimo to komuniści chińscy liczyli na
pomoc radziecką.
30 VI 1949 r. Mao wygłosił mowę, w której podkreślił, że nowe Chiny „muszą sprzymierzyć się
ze Związkiem Radzieckim”. Kierownictwo KPCh wysłało do Moskwy Liu Shaoqi. Stalin
tymczasem zmienił taktykę i obiecał pomoc. Latem i jesienią 1949 r. nasiliły się robocze kontakty
dowódców różnych szczebli Armii Radzieckiej i Chińskiej Armii Czerwonej. Interwencja
amerykańska po stronie Kuomintangu nie nastąpiła.
l X 1949 r. Mao proklamował utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. USA wzięły w opiekę
pokonanego Chianga i wsparły militamie zajęty przezeń Tajwan. Władze Kuomintangu
utrzymywały nadal, że są jedyną legalną władzą w całych Chinach.
W październiku 1949 r. ChRL nawiązała stosunki ze wszystkimi państwami satelickimi ZSRR.
W dniach 6 XII 1949-17 II 1950 odbyła się wizyta Mao w Moskwie:
 przygotowano porozumienie polityczne i wojskowe,
 uzgodniono przebieg granicy: Chińczycy zrzekli się Mongolii, a ZSRR —
pretensji do Xinjiangu.
14 IV 1950 r. Chiny komunistyczne zawarły ostatecznie układ o przyjaźni i pomocy wzajemnej
z ZSRR.
Latem 1950 r. Armia Ludowo-Wyzwoleńcza rozpoczęła działania w Tybecie. Akcję tę nasilono
równolegle z działaniami chińskimi w Korei. 23 V 1951 r. dalajlama został zmuszony do
zaakceptowania 17-punktowej Ugody, zakładającej stacjonowanie AL-W w Tybecie w zamian za
nominalną autonomię religijną i narodową.
W lutym 1952 r. zorganizowano Patriotyczną Kampanię Denuncjacji, w której pracownicy
masowo oskarżali pracodawców o nadużycia. Funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa
Państwowego, kierowanego przez Luo Ruiqinga, dokonali setek tysięcy egzekucji publicznych
(ogólna liczbę ofiar tego okresu - ok. 3 mln osób). Aresztowano wszystkich biskupów katolickich.

15. ZSRR pod koniec lat czterdziestych i początku lat pięćdziesiątych

Coraz większą rolę odgrywał trzon policyjny systemu, kierowany przez Ławrientija Berię. W
1950 r. liczba więźniów w obozach sięgnęła ok. 15 mln osób. W czerwcu 1950 r. przywrócono karę
śmierci. Utrzymano status „narodów zesłanych” z lat wojny: Niemców oraz deportowanych w
całości w 1946 r. Tatarów krymskich, Czeczeńców i Inguszów.
W latach 1948-1950 przeprowadzono kolejną czystkę w aparacie WKP(b). Aresztowano m.in.
członka Biura Politycznego KC Mikołaja Wozniesienskiego i sekretarza KC Aleksieja
Kuzniecowa (po pokzaowym procesie „leningradzkim” zostali straceni), I sekretarza
leningradzkiego komitetu partii Piotra Popkowa i przewodniczącego Rady Ministrów RSFRR
Michaiła Rodionowa. Żdanow zrealizował czystkę wśród działaczy kultury i twórców (głównie
pochodzenia żydowskiego). W sfingowanym przez NKGB wypadku samochodowym zginął
dyrektor Teatru Żydowskiego w Mińsku, Salomon Michoels (po śmierci ogłoszono, że był
szpiegiem anglo-amerykańskim). W 1949 r. zmontowano „proamerykański spisek Żydów”, w
ramach którego aresztowano i rozstrzelano 74-letniego Salomona Łozowskiego, wiceministra
spraw zagranicznych. W 1948 r. aresztowano 26 piasarzy żydowskich, którzy zostali rozstrzelani w
1952 r. 3 I 1953 r. ogłoszono, iż dziewięciu żydowskich profesorów medycyny pełniących na
Kremlu funkcje lekarzy zostało zdemaskowanych jako „agenci imperializmu” próbujący zgładzić
przywódców partii i państwa. Proces lekarzy zapowiadał nowe czystki.
W październiku 1952 r. odbył się XIX Zjazd partii. (partia radziecka przyjęła nazwę przybrała
nazwę Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego). Głównym mówcą był Georgij Malenkow.
Zjazd potwierdzał potrzebę czujności wobec wrogów klasowych, co zapowiadało kolejne czystki.
 159
Po zjeździe, na plenum KC, Stalin zaatakował Wiaczesława Mołotowa, Anastasa Mikojana i
Klimienta Woroszyłowa.

16. Walka z religią i Kościołem

W 1948 r. w Rumunii zlikwidowano unię grekokatolików z Watykanem i aresztowały prawie
całą hierarchię Kościoła unickiego z arcybiskupem Aaronem Martenem na czele. We wrześniu
1951 r. skazano na 18 lat więzienia 81-letniego biskupa Timisoary Augustin Pacha. Arcybiskupa
Pragi i prymasa Czechosłowacji, Josefa Berana internowano w 1949 r. bez sądu. Procesy biskupa
Spiszu, 81-letniego Jana Vojtašaka, i grekokatolickiego biskupa Preszowa Pawło Gojdycza
zakończyły się wyrokami więzienia. Biskupa Litomierzyc Stepana Trochtę skazano na 25 lat, a
biskupów Brna i Czeskich Budziejowic na 20 lat więzienia. W lutym 1949 r. skazano na
dożywotnie więzienie prymasa Węgier Józsefa Mindszentyego. W krajach bloku likwidowano
zakony, ograniczano działalność seminariów duchownych.
Według źródeł watykańskich, w 1949 r. w więzieniach znajdowało się ok. 600 księży
rumuńskich, 500 polskich, 450 węgierskich i 200 czeskich oraz słowackich, a także 200 jugo-
słowiańskich. Później liczby te wzrosły.

17. Kolektywizacja
W Estonii, na Łotwie i Litwie sporządzano listy wszystkich chłopów gospodarujących
indywidualnie. W Moskwie akcją kierowali szefowie MWD i GUŁagu — Siergiej Krugłow i
Wiktor Abakumow. Deportacje związane z kolektywizacją rozpoczęły się w marcu 1949 r. - wy-
wieziono z Estonii ponad 60 tyś. osób, z Łotwy — ok. 50 tyś., a z Litwy — 80 tyś. osób. Na
miejsce wysiedlonych napływali Rosjanie.
W innych krajach bloku kolektywizacja przebiegała wolniej. W Bułgarii w 1951 r. doszło do
starć między wieśniakami a milicją. Po stłumieniu buntu w obozach pracy znalazły się tysiące
chłopów. Podobne starcia miały miejsce w Rumunii (na początku lat pięćdziesiątych w obozach
pracy znalazło się tam ok. 250 tyś. chłopów).
Do 1955 r. spółdzielnie produkcyjne objęły 18% powierzchni ogólnej w Albanii, 74% w
Bułgarii, 36% w Czechosłowacji, 16% na Węgrzech, 9% w Polsce i 8% w Rumunii, natomiast
gospodarstwa państwowe — kolejne 4% w Albanii, 5% w Bułgarii, 9% w Czechosłowacji, 25% na
Węgrzech, 14% w Polsce i 14% w Rumunii54.

18. Czystki w partiach satelickich

Szczególną rolę odegrał Noel Fieid - amerykański filantrop i sympatyk komunizmu,
aresztowany z polecenia MWD i wykorzystywany jako szpiegowski kontakt USA w wielu
procesach pokazowych. W czerwcu 1949 r. usunięto z partii, a w grudniu skazano na śmierć i stra-
cono przywódcę komunistycznego Bułgarii, Trajczo Kostowa. W Albanii zlikwidowano
oskarżanego o „titoizm” Koci Xoxe („numer 2” w partii). Na Węgrzech skazano i stracono we
wrześniu 1949 r. szefa „bezpieki” Laszló Rajka (który pod wpływem tortur przyznał się do służby
w wywiadzie angielskim i jugosłowiańskim). W Czechosłowacji skazano na śmierć ministra spraw
zagranicznych Vladimira Clementisa, a długoletnie wyroki odsiadywały dziesiątki czołowych
działaczy komunistycznych.

Wykład XXI:
PAŃSTWA BLIKU ZACHODNIEGO
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

1. Integracja Europy Zachodniej – powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.

Partie komunistyczne Europy Zachodniej w zimnowojennym konflikcie jawnie deklarowały
swoje poparcie ZSRR. W lutym 1949 r. sekretarz generalny partii komunistycznej Francji,
Maurice Thorez, powiedział, iż w przypadku wkroczenia Armii Radzieckiej do Francji komuniści
francuscy nie poparliby własnego rządu i państwa. Oświadczenia o poparciu ZSRR w ewentualnym
 160
konflikcie z ich krajami złożyli też szef partii włoskiej Palmiro Togliatti i przywódcy
komunistycznych partii Wielkiej Brytanii, Norwegii, Danii, Austrii, Japonii, USA, Kanady,
Meksyku, Argentyny i Kuby.
Tymczasem w wyborach parlamentarnych partie komunistyczne stopniowo traciły wpływy
zdobyte pod koniec wojny (wpływ na to miały odbudowa zniszczeń wojennych i dobra koniunktura
gospodarcza pod koniec lat czterdziestych i na początku lat pięćdziesiątych). Komuniści wszędzie z
wyjątkiem Islandii znaleźli się w opozycji. Dzięki publikacjom informacji i dokumentów o
ludobójczych praktykach systemu stalinowskiego opinia publiczna dowiedziała się co dzieje się za
żelazna kurtyną.
W kontekście zagrożenia sowieckiego rozwijała się idea integracji Europy:
 W lipcu 1944 r. w Genewie przedstawiciele emigracyjnych władz Francji,
Włoch, Danii, Norwegii, Polski, Czechosłowacji i Jugosławii podpisali deklarację
europejskich ruchów oporu.
 W marcu 1945 r. w Paryżu z inicjatywy m.in, Alberta Camusa i George’a
Orwella odbył się pierwszy kongres federalistów europejskich.
 We wrześniu 1946 r. Churchill wspomniał o perspektywie stworzenia
„czegoś w rodzaju Stanów Zjednoczonych Europy”.
 W 1947 r. w Montreux założono Europejską Unię Federalistów.
 W maju 1948 r. powstała Organizacja Europejskiej Współpracy
Gospodarczej z udziałem 16 państw korzystających z pomocy amerykańskiej (w
ramach plany Marhalalla).
 W styczniu 1948 r. powstała unia celna Belgii, Holandii i Luksemburga.
 W marcu 1948 r. państwa Beneluxu przystąpiły w Brukseli do wojskowego
traktatu anglo-francuskiego, podpisanego jeszcze w Dunkierce w marcu 1947 r.,
tworząc Unię Zachodnią.
 W maju 1948 r. odbył się kongres Ruchu Europejskiego w Hadze, na którym
omawiano projekt powołania Rady Europy.
 W nowych konstytucjach Francji, Włoch i innych państw zawarto formuły
dopuszczające ograniczenie suwerenności niezbędnej dla obrony wolności Europy.
W sierpniu 1949 r., po powstaniu NATO, kraje członkowskie tego paktu, z wyjątkiem
Portugalii, a także Szwecja, Irlandia, a później również Grecja i Turcja utworzyły Radę Europy
z siedzibą w Strasburgu. Rada miała stanowić forum politycznych i gospodarczych konsultacji
międzyrządowych w ramach Komitetu Ministrów oraz międzyparlamentarnych w ramach
Zgromadzenia Konsultacyjnego. Rada powołała także Komisję Praw Człowieka. W Radzie
Europy starły się dwa stanowiska:
 Wielka Brytania i państwa skandynawskie opowiadały się za
ograniczeniem jej funkcji do konsultacji międzyrządowych,
 Francja i Belgia zaś — za rozszerzeniem współpracy.
W latach 1948 - 1950 inicjatywę na rzecz integracji zachodnioeuropejskiej przejęła Francja.
Sytuacja pomiędzy Francją a Niemcami była zaogniona. Toczył się spór o status Saary. Francja
potrzebowała gwarancji, że odbudowane państwo niemieckie będzie państwem pokojowym.
Francuscy politycy chcieli osiągnąć to poprzez ścisłe powiązanie przemysłów węglowo-stalowych
Francji, Niemiec, a także innych państw Europy. Miało to wyeliminować zagrożenie wojną. Poza
tym Francja przystąpiła do odbudowy swojego potencjału militarnego i swojej pozycji
wielkomocarstwowej, czemu służyć miało zwiększenie produkcji sektora węglowo-stalowego. W
takiej atmosferze francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman (pochodził z
Lotaryngii a podczas I wojny światowej służył w armii niemieckiej), w dniu 9 V 1950 roku
wystąpił z oświadczeniem, w którym proponował połączenie przemysłów węgla i stali Francji i
Niemiec (a także innych państw) oraz podporządkowanie ich organowi ponadnarodowemu.
Głównym autorem planu był szef francuskiej komisji planowania Jean Monnet. Plan
Schumana podchwycili kanclerz RFN Adenauer oraz premier Włoch De Gasperi. W kwietniu
1951 r. w Paryżu delegaci Francji, RFN, Włoch, Belgii, Holandii i Luksemburga podpisali
 161
porozumienie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Wszystkie parlamenty krajów-
sygnatariuszy układu ratyfikowały go do czerwca 1952 r. Jedynie Wielka Brytania sprzeciwiała się
udziałowi w organizacji ograniczającej jej suwerenność.

2. Wielka Brytania
W wyborach parlamentarnych 5 VII 1945 r. zwyciężyła Labour Party - uzyskała 393 miejsca
w parlamencie (63,3%), podczas gdy konserwatyści — zaledwie 215 (34,6%), liberałowie — 11
(1,8%), a komuniści — 2 (0,3%) miejsca. Powołano nowy rząd pod kierownictwem Clementa
Atlee. Zagrożeniem dla bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii okazała się współpraca kilku wysoko
postawionych pracowników wywiadu brytyjskiego z tajnymi służbami ZSRR. Wyrośli oni z
libertyńskich i lewicujących kręgów Towarzystwa Apostołów oraz grupy Bloomsbury18. Do
agentów tych należeli Anthony Blunt19, Guy Burgess, Donald Maclean20 i zwłaszcza Harold
„Kim” Philby21, którego działalność okazała się szczególnie niebezpieczna.

18
Bloomsbury - nazwa grupy angielskich pisarzy, filozofów i artystów, którzy w latach 1907-30
spotykali się w domach Clive'a i Vanessy Bellów oraz rodzeństwa Vanessy, Adriana i Virginii
Stephenów (później Virginii Woolf) w Bloomsbury, dzielnicy Londynu położonej wokół British
Museum. Dyskutowali w duchu agnostycyzmu na temat estetyki i filozofii. Niemal wszyscy z
„bloomsburczyków" studiowali w Trinity College albo w King's College w Cambridge. Większość
z członków grupy była „apostołami", tj. członkami „towarzystwa" - elitarnego, na wpół tajnego
uniwersyteckiego klubu dyskusyjnego, założonego w Cambridge pod koniec lat dwudziestych XIX
w. przez J.F.D. Maurice'a i Johna Sterlinga. „Apostołami" byli: Tennyson, Arthur Hallam,
Edward Fitzgerald i Leslie Stephen. Do grupy Bloomsbury należeli: powieściopisarz E.M.
Forster, biograf Lytton Strachey, krytyk sztuki Clive Beli, malarze Vanessą Beli i Duncan
Grant, ekonomista John Maynard Keynes, powieściopisarz „fabiańczyk" Leonard Woolf oraz
powieściopisarka i krytyk Virginią Woolf. Okresowo z grupą związani byli: Bertrand Russell,
Aldous Huxley, T.S. Eliot oraz ekonomista Geraid Shove. Grupa działała nadal po l wojnie
światowej, ale na pocz. lat trzydziestych przestała istnieć w pierwotnej formie, w tym czasie
włączyła się bowiem w życie intelektualne Londynu, Oxfordu i Cambridge.
19
Anthony Blunt – historyk sztuki; w latach 30-tych jako wykładowca w trinity College w
Cambeidge nawiązał kontakty z grupą Burgessa. Podczas II wojny światowej służył w MI-5,
komórce wojskowego wywiadu brytyjskiego. Przekazywał wówczas ZSRR tajne informacje (m. in.
Przekazywał szpiegom radzieckim informacje o tączących się przeciwko nim działaniach śledczych
kontrwywiadu). Po wojnie nadal utrzymywał kontakty z agentami sowieckimi. W 1951 r. umozliwił
ucieczkę z Anglii Burgessowi i Macleanowi. W 1964 r., po ucieczce Kima Philby przedstawiono
mu zarzut szpiegostwa, do którego się przyznał. Dopiero w 1976 r. powiadomiono opinie publiczną
o jego przeszłości.
20
Donald Maclean – pracując jako sekretarz, a później jako szef wydziału prawnego ambasady
brytyjskiej w Waszyngtonie, został mianowany sekretarzem połączonego Komitetu Politycznego do
Spraw Rozwoju Atmoistyki, co dało mu dostęp do najbardziej tajnych informacji. Dostarczał ZSRR
dane o utworzeniu NATO.
21
Harald Russel Philby –Najbardziej skuteczny podwójny agent sowiecki okresu zimnej wojny.
Komunistą został podczas studiów na Uniwersytecie Cambridge, a w 1933 r. rozpoczął pracę dla
wywiadu sowieckiego. Pod koniec II wojny swiatowej mianowany został szefem
kontrwywiadowczych działań MI – 6 i odpowiadał za walkę z sowiecką dywersią w Europie Zach.
W 1949 r. wysłany został do Waszyngtonu jako główny oficer MI – 6 na tym obszarze oraz główny
oficer łącznikowy pomiędzy wywiadem brytyjskim i amerykańskim. Wyjawił ZSRR zamiar
wysłania przez aliantów antykomunistycznych oddziałów do Albanii w 1950 r., doprowadzając w
ten sposób do ich klęski.. Uprzedził podwójnych agentów – Brugessa i i MacLeana, że znajdowali
się pod obserwacją (obaj u cielki do ZSRR w 1951 r.). Przekazał ZSRR ibformacje dotyczące
działań MI - ^ oraz Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA). W 1963 r. uciekł do ZSRR
 162
Labour Party przystąpiła do nacjonalizacji ważnych gałęzi przemysłu i instytucji finansowych:
Bank Anglii (w marcu 1946 r.), brytyjskie radio — Brytyjską Korporację Radiofoniczną (BBC),
większość kopalń węgla (w lipcu 1946 r.), kolei (w 1947 r.), gazowni (w 1948 r.).
W wyborach parlamentarnych w lutym 1950 r. laburzyści uzyskali przewagę zaledwie 6
mandatów. W 1951 r. zmarł Ernest Bevin, a kilku innych ministrów ustąpiło z rządu na tle sporu o
koszty lecznictwa w ramach Państwowej Służby Zdrowia.
Nowe wybory odbyły się 25 X 1951 r. Zwycięstwo odnieśli konserwatyści, którzy zdobyli 321
(51,7%) mandatów, podczas gdy Labour Party uzyskała 295 (47,5%) mandatów. Na czele rządu
stanął 76-letni Churchill. Po śmierci Jerzego VI, w 1952 r., na tron brytyjski wstąpiła jego córka
Elżbieta II. Konserwatyści wrócili do władzy w odmienionym kraju (plan Marshalla umocnił dobrą
koniunkturę).

3. Irlandia22
W kwietniu 1949 r. Irlandia ogłosiła się republiką, występując z Brytyjskiej Wspólnoty Naro-
dów.
Po wojnie na czele rządu stał Eamon de Valera. W wyborach w 1952 r. zwyciężyła partia de
Valery Fianna Fail (Wojownicy Irlandii), zdobywając 53% mandatów, przed partią Fine Gael
(27%) i laburzystami (8%). Ogromną rolę w życiu Irlandii odgrywał Kościół katolicki
(prawodawstow państwowe nie uznawało rozwodów).

4. Państwa skandynawskie
W Polityce gospodarczej wprowadzono zasady państwa opiekuńczego („trzecia droga” między
typowym kapitalizmem liberalnym a socjalizmem państwowym):
 Wysokie podatki,
 szerokiej redystrybucji dochodu
 gwarancja minimum stopy życiowej.
Rządy z reguły znalazły się w rekach koalicji lewicowych.
a) Szwecja
Rząd Per Albina Hanssona oparł się w lipcu 1945 r. na partii socjaldemokratycznej, a jego
następca, Tage Erlander, w następnym roku zaprosił do współpracy agrarystów. Wybory z 1948 r.
umocniły rządy tej koalicji. W 1947 r. przeprowadzono reformę agrarną, a w 1948 r. rozszerzono
zakres ustawodawstwa społecznego. Po śmierci króla Gustawa V, w 1950 r., tron szwedzki objął
jego syn Gustaw VI Adolf. Stopa życiowa Szwedów należała na początku lat pięćdziesiątych do
najwyższych w Europie.
b) Norwegia
14 V 1945 r. powrócił z Wielkiej Brytanii do Oslo norweski rząd emigracyjny, a 7 VI król
Haakon VII. Rozliczono niektórych kolaborantów związanych Vidkunem Quislingiem. W 1949 r.
Norwegia przystąpiła do NATO. W wyborach z tegoż roku sukces odniosła Norweska Partia Pracy
(46% mandatów) kosztem konserwatystów (16%) i komunistów (6%).
c) Dania
Ukarano niektórych kolaborantów (stracono 46 osób). W wyborach z października 1945 r.
socjaldemokracja utraciła nieco głosów na rzecz komunistów (12,5% głosów). Wybory z
października 1947 r. przyniosły wzrost reprezentacji socjaldemokratów (39,6% mandatów),
narodowopo-pulistycznej partii Venstre (34%) oraz konserwatystów (11,8%), głównie kosztem
22
W 1916 r.Anglicy stłumili powstanie w Dublinie, ale w 1921 r. musieli uznać niezależność
czterech katolickich hrabstw w południowej części wyspy (Connachto, Leinster, Meath i Munster),
podczas gdy w większości protestancka Irlandia Północna (Ulster) pozostała częścią Zjednoczonego
Królestwa. Wolne Państwo Irlandzkie (Eire) miało być dominium pod panowaniem króla Anglii.
Statut Westminsterski z 1931 r. uznał równość Wielkiej Brytanii i dominiów oraz prawo ich
parlamentów do odrzucenia prawodawstwa brytyjskiego. Na mocy konstytucji z 1937 r. Irlandia
stała się państwem suwerennym. Podczas II wojny światowej Dublin zachował neutralność w
wojnie między państwami Osi i Wielką Brytanią.
 163
komunistów (6,3%). Premierem został Hans Hedtoft. Po śmierci króla Christiana X w kwietniu
1947 r., tron objął jego syn Fryderyk IX. W 1949 r. Dania przystąpiła do NATO. Wyspy Owcze
uzyskały autonomię administracyjną w 1948 r., a Grenlandia w 1953 r. W wyborach z września
1950 r. partia Venstre oddała nieco mandatów konserwatystom. Mimo że socjaldemokracja po-
została najsilniejszą partią, władzę przejęła koalicja Venstre i konserwatystów pod
przewodnictwem premiera Erika Eriksena.
d) Islandia
W 1944 r. Islandia wystąpiła z unii personalnej z Danią, stając się niezależną republiką. W 1946
r. przystąpiła do ONZ, w 1949 r. jako członek-założyciel weszło do NATO, a w 1953 r. do Rady
Nordyckiej. Największe wpływy polityczne posiadała umiarkowana Partia Niepodległości i
socjaldemokraci.
e) Finlandia
W lipcu 1944 r. Związek Radziecki postawił rządowi fińskiemu ultimatum, żądając
bezwarunkowej kapitulacji, poddania się okupacji radzieckiej i całkowitego rozbrojenia. W sierpniu
1944 r. prezydenta Risto Ryti zastąpił marszałek Karl Gustav Mannerheim, który we wrześniu
1944 r. podpisał zawieszenie broni z ZSRR i zobowiązał się rozbroić 200-tysięczną armię
niemiecką, walczącą na froncie północnym. Gdy nie powiodła się próba rozbrojenia, armia fińska
uderzyła na Niemców i po ciężkich walkach wyparła ich z kraju. W 1945 r. odbyły się wybory do
parlamentu, który powołał rząd Juho Paasikivi opierty się na agrarystach, liberałach,
socjaldemokratach i komunistach. W 1946 r. Juho Paasikivi został prezydentem kraju.
Pod koniec lutego 1948 r. rząd fiński otrzymał notę radziecką, żądającą podpisania układu o
wzajemnej pomocy na warunkach Kremla. W połowie marca komuniści zorganizowali w
Helsinkach zamieszki uliczne. Działania te załamały się, kiedy minister spraw wewnętrznych Yrio
Leino23 poinformował wodza naczelnego armii, gen. Aarne Sihvo, o planach przewrotu. Sihvo
rozbroił komunistyczne bojówki i obsadził wojskiem strategiczne punkty w kraju. Jednocześnie 6
IV 1948 r. rząd zawarł układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z ZSRR. Leino ustąpił z
gabinetu i partii. Niektórzy działacze komunistyczni próbowali jeszcze organizowąd strajki i
zajścia, ale bez rezultatu, a dezorientacja w KPF dodatkowo spowodowała odpływ członków. W
wyborach z lipca 1948 r. partia straciła 20% głosów. Finlandia utrzymywała specjalne stosunki z
ZSRR, ale pozostała państwem suwerennym.

5. Francja
Władzę objął Rząd Tymczasowy gen. Charles'a de Gaulle'a (koalicja chadecji, socjalistów,
radykałów i komunistów). Rozliczenia z kolaborantami miały ogranioczony zasięg:
 proces marsz. Philippe'a Petaina i skazanie na go śmierć w 1945 r.; karę tę
zamieniono wkrótce na dożywotnie więzienie.
 przejściowo aresztowano szefa policji Vichy Paula Touviera
(odpowiedzialny za śmierć wielu Żydów francuskich), znikł w nie wyjaśnionych
okolicznościach.
Zgromadzenie Ustawodawcze wybrane w październiku 1945 r. (po raz pierwszy głosowały
kobiety) było zdominowane przez komunistów (27,4% mandatów) i socjalistów (25%). Chadeckie
ugrupowanie Republikański Ruch Ludowy (MRP)24 uzyskało 26% mandatów, a stronnictwa
prawicowe — 11,3%19..
W styczniu 1946 r. gen. de Gaulle ustąpił ze stanowiska premiera rządu tymczasowego.
Socjaliści i komuniści doprowadzili do nacjonalizacji górnictwa węglowego w marcu oraz
elektrowni, gazowni i większości banków w kwietniu 1946 r. 13 X 1946 r. ogólnonarodowe
23
Yrjo Leino był mężem córki Otto Kuusinena, członka najwyższych władz WKP(b). Był
sekretarzem KC Komunistycznej Partii Finlandii. Często jeździł do Moskwy jako szef specjalnych
oddziałów komunistycznych tajnej policji bezpieczeństwa Valpo. W listopadzie 1947 r. został
wtajemniczony w plany przewrotu komunistycznego w Helsinkach.
24
Na jej czele stał Georges Bidault. Partia była w odróżnieniu do katolicyzmu XX-wiecznego
bardziej wyczulona na problemy społeczne.
 164
referendum zatwierdziło konstytucję IV Republiki w kształcie proponowanym przez komunistów i
socjalistów (ograniczała uprawnienia prezydenta).
W wyborach z listopada 1946 r. komuniści zdobyli 31,3% mandatów, odbierając wiele głosów
socjalistom (l8%), MRP zaś otrzymała 28,6% mandatów. Kandydatem komunistów i socjalistów na
premiera był Thorez. MRP odmówił mu poparcia. Premierem został Blum, a następnie Paul
Ramadier. Wicepremierem w jego rządzie został Thorez, który nie ukrywał swej lojalności wobec
ZSRR. Na prezydenta wybrano socjalistę Vincenta Auriola.
7 IV 1947 r. de Gaulle ogłosił w Strasburgu powstanie Zgromadzenia Ludu Francuskiego
(RPF) — ruchu przeciwników partyjnego rozdrobnienia działających na rzecz silnej Francji.
W maju 1947 r., na mocy dekretu prezydenta, Ramadier usunął komunistów z rządu (obawa
ścisłych związków KPF z Kremlem). Komuniści zainicjowali serię strajków, które doprowadziły do
rozłamu we francuskim ruchu zawodowym na centralę komunistyczną — Powszechną
Konfederację Pracy (CGT), i umiarkowanie socjalistyczną CGT Siła Robotnicza (FO).
W wyborach parlamentarnych z czerwca 1951 r. komuniści uzyskali 17% mandatów, socjaliści
— 17,6%, MRP — 14,2%, radykałowie — 15,5%, klasyczna prawica — 15,8%, a gaulliści —
19,9%25. Zarówno gaullistowski RPF, jak i komuniści stali w opozycji do parlamentaryzmu IV
Republiki i jej polityki europejskiej.

6. Kraje Beneluxu
a) Holandia
W maju 1945 r. na tron holenderski powróciła królowa Wilhelmina. W Holandii aresztowano
ok. 100 tyś. kolaborantów, a przywódców lokalnej partii nazistowskiej skazano na śmierć i
rozstrzelano. Podstawą rządu była najczęściej Partia Pracy z Willem Drees na czele (był
czterokrotnie premierem). W wyborach 1946 r. komuniści zdobyli 10% głosów i nie odgrywali
większej roli. Utrata Indii Holenderskich spowodowała pod koniec lat czterdziestych duże trudności
gospodarcze.
b) Belgia
Zaostrzyła się rywalizacja między Flamandami a Walonami w związku ze sporem o powrót
króla Leopolda III. Walonowie oskarżali go o współdziałanie z Niemcami. Wśród kolaborantów
aresztowanych po wojnie przeważali Flamandowie. 12 III 1950 r. odbyło się referendum - za
powrotem króla głosowało 57,5% uprawnionych. Protesty skłoniły jednak Leopolda do abdykacji
na rzecz syna Baudouina. Belgia w latach 1945-1953 rządzona była przez ponad dziesięć rządów
koalicyjnych z udziałem chadecji i socjalistów, a do 1947 r. także komunistów.

7. Włochy
W lecie 1945 r. władzę objął koalicyjny rząd sześciu partii antyfaszystowskich: chadecji,
socjalistów, komunistów, liberałów, republikanów i Partii Czynu. Król Wiktor Emanuel abdykował
na rzecz syna Umberto II.
2 VI 1946 r. odbyły się wybory parlamentarne połączone z referendum na temat monarchii.
54% głosujących opowiedziało się za wprowadzeniem republiki. Przewagę zdobyła chrześcijańska
demokracja premiera Alcide De Gasperi (37,2% mandatów). Włoska Partia Socjalistyczna
uzyskała 20,7% mandatów, komuniści — 18,7%, liberałowie — 7,3%, a republikanie -4,1%. Resztę
mandatów zdobyli monarchiści, neofaszyści i lewicowa Partia Czynu.
W styczniu 1947 r. nastąpił rozłam wśród socjalistów:
 Włoska Partia Socjaldemokratyczna z Giuseppe Saragatem na czele
 Włoska Partia Socjalistyczna pod przewodnictwem Pietro Nenniego –
współpracowała z komunistami.
Rząd De Gasperiego oparł się na szerokiej koalicji chadecji, socjalistów i komunistów, jednak
pod wpływem nasilającej się zimnej wojny, w maju 1947 r. komuniści zostali usunięci z gabinetu.
Na początku 1948 r. Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło nową konstytucję. Wybory z 18
IV 1948 r. przyniosły zwycięstwo chadecji (48,5% głosowi 53,1% mandatów) i dotkliwą porażkę
 165
frontu ludowo-demokratycznego komunistów i socjalistów (35% głosów i 31,9% mandatów).
Nowy rząd De Gasperiego oparł się na silnej większości chadecji i socjaldemokratów.
W 1949 r. Włochy Włochy przystąpiły do NATO.

8. Niemcy Zachodnie
Po wojnie podział kraju na strefy okupacyjne:
 Amerykańska - Bawaria, Hesja i część Badenii-Wirtembergii;
 Radziecka - Meklemburgia, Brandenburgia, Saksonia i Turyngia
 Francuska - Nadrenia-Palatynat i południowa część Badenii-Wirtembergii
 brytyjska - Szlezwig-Holsztyn, Dolna Saksonia i Nadrenia-Westfalia;
Niektórym nazistom udało się zbiec i ukryć się w Ameryce Południowej, gdzie utworzyli
Organizację Byłych Członków SS (ODESSA). W 1946 r. prawie połowa Niemców z zachodnich
stref okupacyjnych uważała, że nazizm był ideą dobrą, lecz źle realizowaną. Jeszcze w 1949 r. tylko
39% Niemców z trzech stref zachodnich uznawało wyłączną winę III Rzeszy za rozpętanie wojny, a
większość nie czuła się odpowiedzialna za dojście Hitlera do władzy.
Amerykanie nalegali na karanie przestępców wojennych przez zastosowanie procedury sądowej
i przy założeniu, że winę trzeba udowodnić. Przeciwstawiali się zasadzie zbiorowej
odpowiedzialności.
W zachodnich strefach okupacyjnych dominowały dwie tradycje antyhitlerowskie:
 socjaldemokratyczna - przywódca SPD Kurt Schumacher - zwolennik
socjalizmu państwowego i zjednoczenia Niemiec za cenę neutralizacji;
 i chadecka - CDU Konrada Adenauera, przed wojną działacz katolickiego
centrum, a po wojnie burmistrz Kolonii; akcentował konieczność współpracy
europejskiej.
23 V 1949 r. uchawalono konstytucję przyszłej Republiki Federalnej Niemiec.
Charakteryzowała się równowagą uprawnień organów ustawodawczych i wykonawczych oraz
władz federalnych i krajowych. Republikę podzielono na kraje (Landy) o dużym zakresie autonomii
politycznej.
Wybory parlamentarne w sierpniu 1949 r.: zwycięstwo chrześcijańskiej demokracji
(CDU//CSU) - uzyskała 139 (34,6%) mandatów w Bundestagu, socjaldemokraci zdobyli 131
(32,6%), liberałowie (FDP) — 52 (12,9%), a komuniści — 15 (3,7%) mandatów. CDU/CSU
utworzyła z liberałami rząd koalicyjny z Adenauerem na czele. Prezydentem utworzonej we
wrześniu 1949 r. Republiki Federalnej Niemiec został liberał Theodor Heuss.
RFN rozpoczęła nowy okres w historii Niemiec. Rząd chadecko-liberalny podjął realizację
modelu społecznej gospodarki rynkowej, opracowany przez Waltera Euckena i Alfreda Mueller-
Armacka, a wcielany w życie przez ministra do spraw gospodarki, Ludwiga Erharda. Myślą
przewodnią tego programu była zasada
Pod koniec 1949 r. w RFN przekroczono przedwojenny poziom produkcji przemysłowej, a w
latach 1949-1952 wzrosła ona o 46%. W styczniu 1952 r. Bundestag ratyfikował udział RFN w
Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, a w maju 1952 r. ministrowie spraw zagranicznych Anglii,
Francji i USA uznali, że stanie się ona w pełni suwerennym państwem w chwili utworzenia armii
europejskiej.

9. Państwa alpejskie
a) Austria
Umowa międzysojusznicza z 9 VII 1945 r. podzieliła kraj na cztery strefy okupacyjne:
 strefa brytyjska - Styria, Karyntia i południowy Tyrol
 Amerykańska - północna Austria,
 Francuska - Voralberg,
 radziecka - Burgenland zaś i rejon Wiednia.
Wiedeń podzielono na pięć sektorów, z których jeden był zarządzany wspólnie. Utworzono rząd
tymczasowy Karlem Rennerem (solademokracja). Władzę zwierzchnią sprawowała Mię-
 166
dzysojusznicza Komisja Kontroli. Wybory parlamentarne z listopada 1945 r.: zwycięstwo
chadeckiej Austriackiej Partii Ludowej (OeVP), socjalistów i komunistów. Powstał rząd koalicyjny
Leopolda Figla.
W 1947 r. komuniści opuścili rząd na znak protestu przeciw jego deflacyjnej polityce
finansowej. Prawdziwym powodem było fiasko próby komunistycznego puczu w maju 1947 r.
Demonstracje zorganizowane przez komunistów przeciw fatalnemu zaopatrzeniu Wiednia załamały
się z braku masowego poparcia. W wyborach 1950 r. komuniści stracili prawie połowę
dotychczasowych głosów oraz wpływy w radach lokalnych.
b) Szwajcaria
Przestrzegała ściśle swojej neutralności nie wchodząc nawet do ONZ. Mimo to Genewa była
siedzibą wielu placówek tej organizacji, a Szwajcaria utrzymywała stosunki dyplomatyczne z
rekordową liczbą krajów: w 1950 r. uznała rząd komunistycznych Chin. Struktura Konfederacji
Szwajcarskiej (kantony stanowiły niemal suwerenne państwa) została utrzymana. Kobiety nie miały
praw wyborczych. W wyborach z 1947 r. zwyciężyli radykałowie, socjaliści, konserwatyści
chrześcijańscy i Partia Chłopsko-Rzemieślnicza.

10. Hiszpania
Rząd gen. Francisco Franco po zakończeniu wojny znajdował się w izolacji. System hiszpański
ewoluował od dyktatury wojskowej okresu do państwa solidary-stycznego opartego na ideologii
konserwatywnej i nacjonalistycznej. W lipcu 1947 r. Franco podpisał Kartę Praw Hiszpanów,
gwarantującą przestrzeganie praw obywatelskich pod warunkiem respektowania zasad ustroju.
Franco myślał o przywróceniu monarchii i uzyskał poparcie społeczeństwa dla tej idei w
referendum ogólnonarodowym z 1947 r. Narastanie zimnej wojny doprowadziło do rewizji
antyhiszpańskiego nastawienia w USA i Europie Zachodniej. W 1953 r. rząd Hiszpanii zgodził się
na utworzenie baz amerykańskich na swym terytorium.

11. Portugalia
Po wojnie Portugalia była izolowana w polityce europejskiej. Dopiero w 1951 r. rząd
portugalski podpisał ze Stanami Zjednoczonymi umowę o założeniu amerykańskich baz woj-
skowych na swoim terytorium. Portugalia była państwem korporacjonistycznym, rządzonym przez
Unię Narodową António Oliveira de Salazara w duchu solidaryzmu katolickiego. Przeciwnicy
systemu, głównie komuniści, byli więzieni w obozach pracy. W wyborach prezydenckich z 1949
r. opozycja Ruchu Jedności Demokratycznej nie zdołała zagrozić kandydatowi Unii — António
Oscarowi Carmonie. Portugalia utrzymywania posiadłości kolonialnych w Afryce i Azji. Mimo to
gospodarka rozwijała się wolniej niż w innych państwach europejskich.

12. Stany Zjednoczone

Prezydent Truman (Partia Demokratyczna) we wrześniu 1945 r. ogłosił program polityki
ekonomicznej „Fair Deal”:
 obrona prawa do pracy,
 stabilna ceny
 aktywizację polityki w zakresie ubezpieczeń społecznych, szkolnictwa i
spraw mieszkaniowych.
Był to w rzeczywistości program interwencjonizmu państwowego przedłużony na czas pokoju.
W wyborach do Kongresu w 1946 r. przewagę zdobyli republikanie. Pozycja samego Trumana w
Partii Demokratycznej uległa zachwianiu, ponieważ zaangażował się on w sprawę rozszerzenia
prawa głosu ludności murzyńskiej w stanach południowych. Opozycji wewnątrzpartyjnej ujawniła
się w dwóch skrzydłach:
 skupione wokół gubernatora Karoliny Południowej Stroma Thurmonda
 skupiona wokół byłego wiceprezydenta Henrego A. Wallaca (wierzył w
realizację ideałów socjalistycznych w ZSRR i wydał książkę gloryfikującą ra-
 167
dzieckie metody reedukacji pracą w obozach nad Kołymą) - założył Partię
Postępową,
Republikanie lansowali natomiast swojego kandydata – Thomasa E. Deweya. W kampanii
wyborczej Truman zaatakował antyzwiązkowy program Deweya i zdecydowani ewygrał wybory w
listopadzie 1948 r.
Marcowe przmówienie Churchila w 1446 r, w Fulton wywołało fale krtytyki środoisk
liberalnych. W tej atmosferze łatwiej było ZSRR rozwinąć siec agenturalną. O agenturalność
oskarżeni byli:
 zastępca sekretarza stanu Harry D. White,
 doradca Departamentu Stanu Alger Hiss25,
 zastępca biura informacji z czasów wojny – Owen Lattimore26i
klkudziesięciu innych wyższych urzędników administracji waszyngtońskiej.
Sowieci mieli swoich agentów w ośrodkach badawczych prowadzących dościwdczenia z bronia
atomową. W 1947 r. Truman zezwolił na poddanie specjalnej komisji 6 mln. Osób
współpracyjących z administracja federalną, a 14 tys. poddano szczególowemu śledztwu.
Aresztowano przywódców KP USA, którym udowodniono współpracę z wywiadem ZSRR. W
końcu 1947 r. USA nałożyło embargo na eksport towarów strategicznych do państw obozu
sowieckiego. W 1949 r. kierowana przez Edgara J. Hoovera FBI wpadło na ślad Emila Klausa
Juliusa Fuchsa27, który tymczasem wyjechał do Anglii, a także Golda, Davida Greengassa,
Rosenbergów i Hissa (skazano go w proceseie poszlakowym w 1950 r.). Utworzono specjalna
komisję do badań nad diziałalnością szpiegowską (senator Joseph McCarthy). Ostatecznie
Rosenbergowie zostali straceni w czerwcu 1953 r.
Rządy demokratów w USA skończyły się w 1952 r. (spadek popularności Trumana na początku
lat pięćdziesiątych związany z kosztami poniesionymi w wojnie w Korei oraz skandalami
łapówkarskimi w Waszyngtonie). Republikanie wykorzystali popularność gen. Dwighta
Eisenhowera, (zapowiadał zakończenie wojny w Korei, oczyszczenie atmosfery w administracji,
opowiadał się za bardziej stanowczą walką z komunizmem i lansował hasło wyzwolenia narodów
opanowanych przez Kreml). Po ponad 20 latach prezydentem Stanów Zjednoczonych został
republikanin.

13. Kanada
Od uchwalenia w 1931 r. Statutu Westminsterskiego stała się ona niepodległym dominium w
ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1949 r. do Kanady przyłączono Nową Fundlandię —
dotąd odrębne dominium brytyjskie. Po wojnie krajem rządziła partia liberalna. Premierami w

25
Uczestniczył w konferencji jałtańskiej jako doradca Roosevelta, później był tymczasowym
sekretarzem generalnym Narodów Zjednoczonych. W 1948 r. oskarżony o przynależność do tajnej
komórki komunistycznej działającej jeszcze przed wojną. W czasie rozpatrywania sprawy przez
wielką ławę przysięgłą zarzucono 15 XII 1948 r. krzywoprzysięstwo. Pierwszy proces w 1949
zxakończył się brakiem jednomyślności ławy przysięgłych. Drugi proces – w 1950 r. zakończył się
skazaniem go na 5 lat więzienia (odsiedział 3). Po wyjściu z więzienia nadal utrzymywał, że jest
niewinny. Lewicowa opinia publiczna przedstawiał go jako męczennika. Ujawnione w 1996 r. tajne
depesze sowieckie potwierdzają winę Hissa.
26
Oskarżony w 1950 r. przez MacCarthego o szpiegostwo. Komisja senacka oczyściła go z tego
zarzutu, ale senacka podkomisja Bezpieczeństwa Wewnetrznego wzowiła dochodzenie
doprowadzając go do skazania w 1952 r. za krzywoprzysięstwo. W 1955 r. Departament
Sprawiedliwości wycofał wszystkie zarzuty przeciw niemu.
27
Fizyk niemiecki. W 1930 r. wstąpił do Niemieckiej Partii Komunistycznej. W 1933 r. wyjechał do
Anglii. Prowadził badania nad bronia nuklearną na uniwersytecie w Birmingham. W 1943 r.
wysłany do USA do pracy nad bronią atmową. Przekazywał informację o pracach badawczych
ZSRR (o rok przyspieszył pracę Sowietów nad tą bronią). W 1950 r. aresztowany. Przyznał się do
winy. Skazany na 14 lat więzienia. Wyszedł w 1959 r. i wyjechał do NRD.
 168
latach 1945-1948 byli: William Lyon Mackenzie King, a następnie Louis St. Laurent. W
prowincji Quebec ok. 80% ludności stanowili potomkowie osadników francuskich. Kanada
rozluźniała więzi polityczne z Wielką Brytanią i zbliżała się do USA, biorąc udział w NATO oraz
międzynarodowych siłach ONZ w Korei.

14. Australia
Od 1931 r. suwerenne państwo współtworzące ONZ w 1945 r. Władza ustawodawcza w
Australii należała do dwuizbowego parlamentu, natomiast wykonawcza — do rządu i gubernatora
reprezentującego króla brytyjskiego. Główną rolę polityczną odgrywała Partia Pracy oraz
liberałowie i partia ludowa. Na czele stabilnego rządu koalicyjnego stał Robert G. Menzies.

15. Nowa Zelandia

Od 1931 r. niepodległy członek BWN, należała do ONZ od jej założenia. W 1945 r. ok. 6%
spośród 1,7 mln mieszkańców Nowej Zelandii stanowili autochtoniczni Maorysi, resztę zaś — biali
imigranci nazywani przez tych pierwszych Pakeha. Od zakończenia zbrojnych konfliktów z
ludnością maoryjską w połowie XIX w. następowała stopniowa poprawa stosunków etnicznych w
kraju. System polityczny Nowej Zelandii był podobny do australijskiego, mimo że w 1950 r.
zniesiono wyższą izbę parlamentu. W 1949 r. rządząca dotąd nowozelandzka Partia Pracy przegrała
wybory na rzecz Partii Narodowej.

16. Związek Południowej Afryki

Dominium brytyjskie od 1909 r., wszedł w skład ONZ z chwilą jej powstania. W 1953 r.
spośród ok. 13 mln mieszkańców kraju nieco ponad 20% stanowili biali — Anglosasi (9%) i
wywodzący się od osadników holenderskich Burowie (12%), ok. 75% różne plemiona murzyńskie,
głównie Zulusi i Khosa, a pozostałe 4% — Hindusi. W 1948 r. władzę w Związku objęła Partia
Narodowa, która stopniowo wprowadziła odrębne prawa dla trzech głównych ras kraju: białej,
czarnej i Hindusów. Program ten zyskał wkrótce rozgłos jako apartheid. Kolorowi mieszkańcy ZPA
mieli np. prawo wybierania tylko 4 przedstawicieli do dwuizbowego parlamentu, i to wyłącznie
spośród białych kandydatów.
W 1947 r. ZPA zaanektował terytorium Afryki Południowo-Zachodniej, dawnej kolonii nie-
mieckiej przyznanej Związkowi w 1920 r. jako mandat Ligi Narodów. ONZ nie uznała tej aneksji i
traktowała obszar Afryki Południowo-Zachodniej jako swoje terytorium powiernicze.
Pod względem liczby ludności pozaeuropejskie „białe” demokracje nie należały do potęg,
jednak posiadały duży potencjał gospodarczy i właściwie nie były zniszczone w czasie II wojny
światowej. Dlatego też stanowiły nadal atrakcyjny teren dla emigracji, głównie z Wielkiej Brytanii i
innych krajów europejskich.

Wykład XXII:
KRAJE TRZECIEGO ŚWIATA
Termin „Trzeci Świat” (wprowadzony przez francuskiego demografa Alfreda Sauvy)
obejmował kraje kolonialne oraz formalnie niezależne państwa Ameryki Łacińskiej, pozostające w
orbicie ekonomicznych wpływów Stanów Zjednoczonych. We wszystkich tych krajach toczyły się,
z mniejsza lub większą siłą, procesy emancypacyjne. Odzyskanie niezależności często mogło
wiązać się z niebezpieczeństwem rewolucji społecznej bądź dyktatury komunistycznej. W
niektórych z nich próbowano tego uniknąć przez utrzymywanie dyktatur prawicowych, co jednak
często otwierało drogę do nadużyć władzy i korupcji, a w przypadku niepowodzeń gospodarczych
— do rewolucji.
I. Znaczenie kolonii w II wojnie światowej
W armiach metropolii walczyły miliony żołnierzy z kolonii i terytoriów zależnych. W armii
brytyjskiej służyło ok. 2 mln Hindusów, a w armii francuskiej — m.in. Algierczycy oraz murzyni z
kolonii afrykańskich. Również wkład gospodarczy terytoriów zależnych w zwycięstwo aliantów był
ogromny. Eksport z Brytyjskiej Afryki Wschodniej wzrósł w latach wojny dwukrotnie, a kolonie
 169
francuskie były ostoją dla Wolnej Francji. Podobnie było z koloniami belgijskimi — Kongiem i
Ruandą-Urundi.
Głównym rywalem Zachodu w Trzecim Świecie, a właściwie w Azji była w czasie II wojny
światowej Japonia. Japończycy głosili hasła emancypacji ludów kolonialnych i znajdywali
współpracowników wśród lokalnych elit niepodległościowych. W Holenderskich Indiach
Wschodnich taką rolę odgrywał np. Ahmed Sukarno. Jeden z przywódców indyjskiej Partii
Kongresowej, Subhas Chandra Bose stanął w 1943 r. na czele projapońskiego rządu
tymczasowego Wolnych Indii z siedzibą w Singapurze. W listopadzie l943 r. odbyła się w Tokio
konferencja wschodnio-azjatycka, na której Japończycy przedstawili program autonomii byłych
kolonii zachodnioeuropejskich w ramach Wielkiego Obszaru Gospodarczego Dobrobytu
Wschodniej Azji.
Część krajów kolonialnych tego regionu nie poparła Japończyków, a nawet stanęła do walki z
nimi, doświadczenie zaś zdobyte w tej walce np. w Birmie, na Filipinach, w Holenderskich Indiach
Wschodnich, Indochinach czy na Malajach mogło być po wojnie użyte przeciw rządom kolonial-
nym. Ponieważ klęska Japonii nastąpiła szybciej, niż armie alianckie mogły przywrócić rządy
kolonialne, w wielu przypadkach administracja japońska pozostała przez jakiś czas, co świadczyło
o cynizmie państw zachodnich, które z jednej strony, głosiły wolnościowe hasła Karty Atlantyckiej,
z drugiej zaś, dbały o ciągłość kontroli nad koloniami.

II. Kolonie brytyjskie, francuskie, holenderskie i in.

Mając do czynienia z rosnącą presją krajów zależnych, państwa zachodnie realizowały politykę,
którą można najogólniej określić jako „kolonializm tam, gdzie to możliwe, a niepodległość tam,
gdzie to konieczne”.
W 1945 r. Imperium Brytyjskie obejmowało trzy obszary azjatyckie: Azję Południowo-
Wschodnią, subkontynent indyjski z Cejlonem oraz Bliski Wschód, a także liczne kolonie
afrykańskie — Gambię, Sierra Leone, Nigerię, Złote Wybrzeże, kondominium w Sudanie, Somali
Brytyjskie, Kenię, Ugandę, Tanganikę, Rodezję, Niasę i Beczuanę, Bahamy i Bermudy, wyspy na
Morzu Karaibskim — Jamajkę, Barbados i Trynidad oraz Gujanę i Honduras Brytyjski. Na Pacyfi-
ku do Wielkiej Brytanii należały m.in. wyspy Fidżi, Tonga i Salomona.
Francja posiadała kolonie w Afryce: Madagaskar, Francuską Afrykę Równikową — Czad,
Ubangi-Szari, Gabon i Kongo, Francuską Afrykę Zachodnią — Senegal, Mauretanię, Gwineę,
Wybrzeże Kości Słoniowej, Górną Woltę, Dahomej i Niger, a także Somali Francuskie, Maroko,
Tunis i Algierię. Ponadto do Francji należały Indochiny (Kambodża, Laos i Wietnam), Gujana
Francuska, wyspy Martynika i Gwadelupa na Morzu Karaibskim oraz Nowa Kaledonia i Wyspy
Towarzystwa wraz z Tahiti na Pacyfiku.
Kolonie Holandii obejmowały Surinam i Antyle Holenderskie, a także Holenderskie Indie
Wschodnie. Belgia posiadała kolonię Kongo oraz terytorium powiernicze Ruandę-Urundi w
Afryce. Portugalia utrzymała kolonie afrykańskie Angolę i Mozambik, Wyspy Zielonego
Przylądka i Gwineę Portugalską, kolonie portowe Goa, Diu i Daman w Indiach oraz Timor
Wschodni. Hiszpania posiadała kolonię Rio de Oro oraz Maroko Hiszpańskie na zachodnim
wybrzeżu Afryki. USA administrowały Filipinami oraz wieloma drobnymi archipelagami na
Pacyfiku.

III. Niepodległość Indii i Pakistanu

Ludność subkontynentu indyjskiego, licząca w 1945 r. prawie 420 mln, mówiła ok. 200
językami, z których najszerszy zasięg miały indoeuropejskie języki hindi (30%). Z wyznawanych
religii dominował hinduizm i islam, a w Nepalu i na Cejlonie przeważał buddyzm.Na
subkontynencie indyjskim narastał konflikt między Ligą Muzułmańską pod przewodnictwem
Mohammada Ali Jinnah a hinduistycznym Kongresem Narodowym, którego twórcą był
Mohandas Karamchand (Mahatma) Gandhi, autor taktyki biernego oporu przeciw Anglikom. W
wyborach do Zgromadzenia Centralnego, które odbyły się pod koniec 1945 r., Kongres uzyskał ok.
60% mandatów, Liga zaś — 30%. Wystąpił wyraźny podział wpływów tych partii w
 170
poszczególnych regionach kraju. Muzułmanie dominowali w Bengalu i Sindhu, Kongres zaś — w
pozostałych rejonach. Liga domagała się podziału kraju, natomiast Kongres przeciwstawiał się
temu. Wicekról Indii, lord Mountbatten, proponował kompromis polegający na pozostawieniu
prowincjom wolnej ręki co do przyłączenia się do Unii Indyjskiej.
Armia indyjska, rozbudowana w czasie wojny przez Anglików, odgrywała coraz bardziej
samodzielną rolę. Podczas procesu oficerów Indyjskiej Armii Narodowej, kolaborujących z
Japończykami, okazało się, że przez znaczną część społeczeństwa są oni traktowani jako bojownicy
o wolność (wyrok skazujący został zawieszony). W lecie 1946 r. w Kalkucie doszło do masakry
hinduistów przez muzułmanów. W Biharze natomist hinduiści mordowali muzułmanów. Anglicy
myśleli już tylko o tym, by wycofać się z Indii, uzyskując jak najlepsze warunki. W czerwcu 1947
r. Mountbatten przedstawił plan podziału kraju na dwa państwa o statusie dominialnym —
hinduistycznych Indii oraz muzułmańskiego Pakistanu (składającego się z części Zachodniej nad
Indusem i Wschodniej w Bengalu, przy czym obie części oddzielała odległość około tysiąca
kilometrów). 18 VII 1947 r. parlament brytyjski uchwalił Akt Niepodległości Indii. 15 VIII oba
państwa rozpoczęły niepodległy byt. W chwili podziału doszło do migracji prawie 10 mln
hinduistów i muzułmanów oraz do krwawych walk między obydwiema społecznościami, w których
zginęło około miliona osób. W styczniu 1948 r. zamordowany został przez ekstremistę
hinduistycznego Gandhi
Przedmiotem konfliktu był też Kaszmir. W jego południowej części, Dżammu, przeważali
hinduiści, większość ludności regionu jednak wyznawała islam. We wrześniu 1947 r. muzułmanie
podjęli próbę przyłączenia Kaszmiru do Pakistanu. Maharadża Charan Singh, hinduista, poprosił o
pomoc Indie. Rząd w Delhi zażądał odeń formalnego aktu przyłączenia do Indii, co nastąpiło 26 X
1947 r. Oddziały indyjskie wyparły muzułmanów. Władze pakistańskie utworzyły Armię Wolnego
Kaszmiru (Azad Kaszmir) oraz wniosły do ONZ skargę przeciw Indiom. W styczniu 1949 r.
mediacja ONZ doprowadziła do podziału Kaszmiru wzdłuż linii frontu (ok. 10 mln hinduistów
znalazło się w Pakistanie, a 40 mln muzułmanów — w Indiach).
Zgodnie z konstytucją z 1950 r. Republika Indyjska obejmowała 27 państw związkowych z
lokalnymi rządami i parlamentami oraz 6 terytoriów i protektorat Sikkim. Od 1947 r. premierem
rządu centralnego w Delhi był przywódca Kongresu Jawaharlal Nehru, a od 1950 r. urząd
pierwszego prezydenta sprawował Rajendra Prasad. Wybory z 1951 r. przyniosły zdecydowane
zwycięstwo Kongresowi (75% głosów).
IV. Emancypacja innych kolonii brytyjskich
1. Birma
Po wyzwoleniu spod okupacji japońskiej Anglicy przekazali władzę Antyfaszystowskiej Lidze
Wolności Ludu, kierowaną przez Aung San. W kraju wybuchła wojna domowa: przeciwko Lidze
wystąpiły ugrupowania komunistyczne: Białe (staliniści) i Czerwone (trockiści)Flagi, a także
mniejszość Karenów. 4 I 1948 r. Birma uzyskała niepodkległość., U Nu (następca zamordowanego
w walkach Aung Sana) w 1950 r., z pomocą armii, opanował sytuację, przyznając Karenom
autonomię. Komuniści wycofali się w niedostępne rejony górskie.
2. Cejlon
Uzyskał 4 II 1948 r. niepodległość, przy czym Wielka Brytania zachowała bazę morską w
Trincomalee oraz duży wpływ na gospodarkę tego kraju.
3. Nepal
W 1947 r. uzyskał pełną niezależność Nepal. Kraj ten rządzony był przez potężny ród Rana. W
lutym 1951 r. rewolta ludowa kierowana przez Nepalski Kongres Narodowy z poparciem
komunistów doprowadziła do ograniczenia władzy Ranów. Na tron wrócił król Tribhuvan, który
stopniowo opanował anarchię, delegalizując partię komunistyczną.
4. Malaje
Były największym producentem kauczuku i cyny na świecie, a także ważną bazą w drodze do
Australii i Hongkongu. W kwietniu 1946 r. z kolonii wyłączono Singapur, a w 1948 r. z pozostałej
części półwyspu utworzono Federację Malajską, co miało wzmocnić supremację muzułmańskich
sułtanów malajskich nad ludnością chińską. Zanim obiecana autonomia Federacji weszła w życie,
 171
za broń chwycili zwolennicy Zjednoczonego Frontu Ludowego kierowani przez komunistów,
głównie Chińczyków, zorganizowanych jeszcze podczas wojny. Armia brytyjska został wciągnięta
w wojnę, w której zginęło ok. 7 tyś. partyzantów, a ok. 500 tyś. chłopów chińskich przesiedlono do
„nowych wsi” za drutami kolczastymi, by nie mogli wspierać terrorystów komunistycznych
dowodzonych przez Chin Penga. Brytyjskie rządy kolonialne w Sarawaku, Brunei oraz Borneo
Północnym opierały się na nieco rozszerzonej autonomii lokalnych władców.
V. Indonezja
Holenderskie Indie Zachodnie proklamowały niepodległość jako Indonezja 17 VIII 1945 r.
(ustąpiła okupacja japońska, a nie powrócili jeszcze administratorzy holenderscy). Na czele rządu
indonezyjskiego stanął Ahmed Sukarno. Armia indonezyjska, licząca 100 tyś. żołnierzy, była
uzbrojona w broń japońską i przetrzymywała jeńców i cywilów holenderskich w obozach
internowania. Holandia nie dysponowała siłą, która mogłaby przywrócić rządy kolonialne w dawnej
postaci. Holendrom z pomocą przyszli Brytyjczycy, zastępując okupację japońską w głównych
miastach Indonezji. Holendrzy zaczęli wracać w 1946 r. W listopadzie tegoż roku Brytyjczycy
ostatecznie ustąpili. Próby przywrócenia holenderskiej administracji kolonialnej siłą zawiodły.
Sukarno kontrolował większość Jawy i Sumatry. Holendrzy zgodzili się na ustępstwa, podpisując
pod koniec 1946 r. układ w Linggadjati o Unii Holendersko-Indonezyjskiej pod berłem królowej
Wil-helminy.
We wrześniu 1948 r. komuniści spróbowali dokonać przewrotu (Komunistycznej Partii
Indonezji posiadała wpływy w związkach zawodowych, dysponowała także rozbudowanym
podziemiem terrorystycznym), Sukamo opanował sytuację, zdobywając ich ośrodek w Madiun.
Wielu działaczy komunistycznych, w tym ich przywódca Tan Malaka, zostało schwytanych i
rozstrzelanych. Rewolta osłabiła rząd Sukamo. Holendrzy próbowali ponownie przywrócić siłą swą
kontrolę na Jawie i Sumatrze. W walkach w latach 1945-1949 zginęło prawie 6 mln spośród ok. 75
mln mieszkańców kraju. Pod naciskiem ONZ Holendrzy musieli zaakceptować powstanie
Republiki Stanów Zjednoczonych Indonezji. 27 XII 1949 r. stały się one niepodległym państwem,
choć formalnie unia z Holandią została przejściowo utrzymana. 15 IX 1950 r. państwa wchodzące
w skład RSZI proklamowały scentralizowaną Republikę Indonezji, której prezydentem został
Sukamo.

VI. Francuska polityka kolonialna

1. Algeria
Gen. de Gaulle jeszcze w styczniu 1944 r. w przemówieniu wygłoszonym w Brazza-ville
zapowiadał zmianę polityki Francji wobec kolonii. Przewidywał utworzenie Unii Francuskiej, w
której autonomiczne państwa zachować miały luźny związek z Francją. W 1946 r. powstała Unia.
Francja utrzymała jednak przewagę w jej Zgromadzeniu. W Algerii, Tunisie i Maroku doszło do
napięć. W 1945 r. Francuzi brutalnie stłumili ruchy niepodległościowe w miastach Guelma i Sètif
w Algierii. W 1947 r. antykolonialna rebelia wybuchła na Madagaskarze stłumiona po pięciu latach
walk.
2. Wojna w Indochinach
W październiku 1945 r. ich wojska pfrancuskie powróciły do Indochin. Kraj ten już dwukrotnie
ogłaszał niepodległość: w marcu 1945 r. (powstał rząd projapoński cesarza Bao Dai) oraz 2 IX
1945 r. (komunista Ho Chi Minh ogłosił w Hanoi utworzenie Demokratycznej Republiki
Wietnamu).
Na północy Chińczycy pomogli komunistycznym siłom Viet Minh rozbroić oddziały
francuskie i przeprowadzić wybory Zgromadzenia Narodowego. Mimo to na południu Wietnamu
Francuzi utrzymali się (utworzyli Kochinchiny — postkonalne państewko ze stolicą w Sajgonie),
zawierając w marcu 1946 r. rozejm z Hanoi: DRW miała wejść w skład Unii Francuskiej jako
niepodległe państwo. Ho zgodził się nawet na wejście wojsk francuskich do Hanoi. Nie uznał
jednak odrębności Kochinchin.
W listopadzie 1946 r. wybuchł konflikt: Francuzi ostrzelali port w Hajfongu zabijając 6 tyś.
Wietnamczyków, władze północnowietnamskie usunęły z Hanoi i wymordowały 200 Francuzów.
 172
Francuzi wyparli wojska Viet Minh nad granicę chińska oraz przywrócili na tron zjednoczonego
Wietnamu cesarza Bao Dai. 30 XII 1949 r. Francja uznała niepodległość zjednoczonego
Wietnamu pod rządami antykomunistycznymi. Rząd Ho Chi Minha ogłosił się jedyną legalną
władzą kraju. USA, Wielka Brytania i państwa zachodnie poparły Bao Daia, blok radziecki wsparł
komunistów, udzielając za pośrednictwem Pekinu pomocy wojskowej. Viet Minh stopniowo
odzyskiwał utracone obszary.
3. Kambodża i Laos
Władze kambodżańskie. ustanowione przez Japończyków zostały usunięte we wrześniu 1945
r. W styczniu 1946 r. Kambodża uzyskała status autonomiczny. W kraju trwała jednak wojna
domowa, w której lewicowa i nacjonalistyczna partyzantka Issarak przeprowadzała okrutne akcje
wymierzone przeciw Francuzom i ich lokalnych sojusznikom. Francuzi zaangażowani w
Wietnamie zdecydowali się 8 XI 1949 r. przyznać temu krajowi niepodległość w ramach Unii
Francuskiej. Na czele lokalnego rządu stanął umiarkowanie prozachodni książę Norodom
Sikhanouk.
W Laosie władzę objął w 1945 r., z poparciem chińskiego Kuomintangu, książę Pethsarat,
usunięty przez Francuzów na wiosnę 1946 r. Zwolennicy księcia weszli w kontakt z Viet Minhem
oraz utworzyli partyzantkę komunistyczną Pathet Lao (Kraj Laotańczyków). 19 VII 1949 r.
Francja uznała niepodległość Laosu

VII. Polityka USA

1. Filipiny
Antyjapońska Ludowa Armia Wyzwoleńcza (Hukbalahap - przewagę zdobyli w niej
komuniści) nie złożył broni mimo zakończenia wojny, ale po powrocie Amerykanów na Filipiny
kontynuował działania, dążąc do pełnej niepodległości kraju. W 1945 r., kontrolował większą część
wyspy Luzon. Waszyngton przyznał Filipinom niepodległość 4 VII 1946 r., ustanawiając
przyjazny dla siebie rząd prezydenta Manuela Roxasa. Na potrzeby odbudowy kraju przekazano
500 mln dolarów. W marcu 1947 r. zawarto umowę o 99-letniej dzierżawie amerykańskich baz
wojskowych na Filipinach. Kapitał amerykański uzyskał przywileje w gospodarce kraju. W 1950 r.
rząd Filipin (w porozumieniu z amerykańską Centralną Agencją Wywiadowczą) przystąpił do
opanowania partyzantki Hukbalahap. Partyzantom zapowiadano możliwość osiedlenia się na ziemi
uzyskanej z parcelacji, a w przypadku odmowy — bezwzględną rozprawę. W sierpniu 1951 r.
skazano na śmierć 6 przywódców Komunistycznej Partii Filipin, oskarżonych o akty terroru,
skrytobójstwa i grabież.
2. Inne terytoria zależne
W kwietniu 1947 r. USA otrzymały mandat ONZ na administrację dawnych japońskich wysp na
Pacyfiku. Terytorium Powiernicze Pacyfiku obejmowało wyspy Bonin, Okinawę, Mariany,
Karoliny i Wyspy Marshalla.

VIII. Japonia
W zamian za przystąpienie do wojny Związku Radzieckiego Roosevelt przyznał Rosjanom:
 koncesje w Mandżurii i prawa zwycięzcy na Dalekim Wschodzie;
 obiecał poprzeć komunistów w walce z Czang Kai-szekiem w Chinach.
Kiedy kolejne próby zmuszenia Japonii do kapitulacji nie doszły do skutku (w Mandżurii tkwiła
m.in. niepokonana milionowa Armia Kwantuńska), prezydent USA Truman zdecydował się na
użycie bomby atomowej. 6 VIII 1945 roku zrzucono bombę atomową na Hiroszimę a trzy dni
później na Nagasaki. Po tym fakcie Japonia zdecydowała się na kapitulację. Podpisano ją 2 IX
1945 roku na pokładzie amerykańskiego pancernika „Missouri”, zakotwiczonego w Zatoce
Tokijskiej. Władzę na okupowanym terytorium państwa objął Naczelny Dowódca Wojsk
Sprzymierzonych gen. Douglas MacArthur. Miało to uniemożliwić odrodzenie się japońskiego
militaryzmu i powołanie nowego, pokojowego rządu, respektującego postanowienia Karty
Narodów Zjednoczonych. Pod okupację radziecką dostały się Wyspy Kurylskie, Mandżuria i
północna część Korei do granicy strefy okupacji amerykańskiej (wzdłuż 38 równoleżnika).
 173
W Japonii ograniczona została władza cesarza. Postanowienia kapitulacyjne miały być
realizowane przez cywilny rząd japoński i podległą mu administrację. W październiku 1945 roku
wydano w kraju tzw. Kartę Praw nakazującą rządowi japońskiemu:
 przywrócenie praw i swobód obywatelskich,
 rozwiązanie policji,
 zniesienie cenzury,
 laicyzację państwa.
Rok później usunięto ze służby publicznej przestępców wojennych, zawodowych wojskowych
oraz wszystkich którzy „wspierali militaryzm i agresję”.
W Tokio utworzono na wzór europejski Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia
zbrodni wojennych (w jego skład weszli członkowie jedenastu państw sprzymierzonych w wojnie
na Dalekim Wschodzie). Proces głównych zbrodniarzy wojennych rozpoczął się 19 I l946 roku i
trwał trzydzieści miesięcy. Na ławie oskarżonych zasiedli: premier Hideki Togo, minister spraw
zagranicznych - Sigenori Togo oraz najwyżsi dowódcy wojskowi. Zapadło siedem wyroków
śmierci i szesnaście dożywotniego więzienia. Wyrokami sądów specjalnych w Japonii objęto ponad
sto tysięcy ludzi. Sądzono przede wszystkim za znęcanie się nad jeńcami wojennymi.
Stosunek państw sprzymierzonych do Japonii zmienił się po zwycięstwie komunistów Mao
Zedonga (Mao Ce-tunga) w Chinach i powstaniu Chińskiej Republiki Ludowej (1 X 1949 r.).
Wstrzymano Japonii dalsze spłaty odszkodowań wojennych i zalecono reformy strukturalne
gospodarki. Japonia uzyskała na te cele pomoc amerykańską w wysokości 2,5 miliarda dolarów.
Ostatnim rozdziałem okupacji Japonii było podpisanie z nią traktatu pokojowego (opracowany
przez USA i przedstawiony sojusznikom na konferencji w San Francisco). We wrześniu 1951 roku
podpisało go czterdzieści osiem państw (nie podpisali go przedstawiciele: ZSRR, Polski i
Czechosłowacji oraz niektóre państwa Azji i Afryki, ponieważ Amerykanie nie chcieli się zgodzić
na proponowane poprawki):
 Japonia stała krajem prawie całkowicie niepodległym;
 miała prawo do ograniczonych sil zbrojnych;
 nałożono na nią konieczność przystosowania się do układów
międzynarodowych, mających na celu bezpieczeństwo zbiorowe;
 wysokość i termin spłat reparacji wojennych pozostawiono do negocjacji
pomiędzy Japonią a zainteresowanymi stronami;
Japonia uznała niepodległość Korei, zrzekała się roszczeń do Tajwanu, Wysp Kurylskich,
Rybackich i Sachalina, traciła wszystkie swe terytoria mandatowe przyznane jej przez Ligę
Narodów po I wojnie światowej.
Waszyngton i Tokio podpisały układ o wzajemnej współpracy i bezpieczeństwie: na jego
podstawie w Japonii pozostało kilkadziesiąt amerykańskich baz i liczne jednostki wojskowe.
Po zakończeniu II wojny spore wpływy uzyskała partia komunistyczna. W styczniu 1946 r. po-
wrócił z Chin szef Komunistycznej Partii Japonii Sanzo Nozaka, związany z szefem tajnych służb
KPCh Kang Shengiem (witany był przez kilkadziesiąt tysięcy osób)28.
W wyborach z 1946 r. (po raz pierwszy wzięły w nich udział kobiety) 46% głosów padło na
różne ugrupowania centroprawicowe, 18% — na socjalistów, a 4% — na komunistów.
W konstytucji japońskiej z 1946 r. (zaprojektowana przez Amerykanów), zachowano instytucję
cesarza jako symbolu ciągłości historycznej, ale po zbawiono go praktycznie władzy, którą
sprawować miały rządy oparte na większości parlamentarnej. Ponadto art. 9 konstytucji „na
zawsze odrzucił wojnę jako środek rozstrzygania konfliktów międzynarodowych” i zobowiązał rząd
do utrzymywania wydatków wojskowych na poziomie nie przekraczającym 1% produktu
narodowego. W 1946 r. przeprowadzę reformę rolną - zlikwidowano wielką własność ziemską i

28
Agentami komunistycznymi byli często jeńcy japońscy odsyłani z ZSRR pod koniec lat
czterdziestych. W 1950 r. komuniści próbowali odzyskać popularność przez akty terroru przeciw
Amerykanom, ale w partii doszło do rozgrywek frakcyjnych, a inwazja komunistyczna w Korei i
zakaz oficjalnej działalności dodatkowo podkopały wpływy KPJ.
 174
pozyskano poparcie ok. 5 mln chłopów dla rządu Shigeru Yoshidy. Zreformowano też system
oświaty wprowadzając amerykański system sześcioletniej szkoły podstawowej, trzyletniej niższej
szkoły średniej i trzyletniej wyższej szkoły średniej. W latach 1947-1952 Waszyngton udzielił też
Japonii pomocy gospodarczej na sumę ok.2 mld dolarów.
W kwietniu 1947 r. odbyły się wybory, w których wygrali socjaliści. Ich szef, Tetsu
Katayama, został premierem. W styczniu 1949 r., nastąpiły kolejne wybory, przynoszące sukces
liberałom, a ich przywódca Yoshida ponownie objął urząd premiera.

IX. Bliski Wschód

Deklaracja Arthura J. Balfoura z 1917 r. (miała na celu pozyskanie Stanów Zjednoczonych oraz
odciągnięcie rewolucjonistów żydowskiego pochodzenia w Rosji od zawarcia odrębnego pokoju z
Niemcami) spowodowała napływ ludności żydowskiej na Bliski Wschód pod patronatem
Światowej Organizacji Syjonistycznej, powstałej w 1897 r. W 1918 r. Arabowie stanowili prawie
70% ludności obszaru starożytnego państwa Izrael. Prześladowania w Niemczech i Europie
Wschodniej skłaniały coraz liczniejsze grupy Żydów do przyjazdu do Palestyny, co zaostrzało
stosunki między ludnością arabską a Żydami. Anglicy zaczęli hamować napływ Żydów.
W 1945 r. założono w Kairze Ligę Państw Arabskich. Najważniejszymi członkami były:
Arabia Saudyjska, Egipt i Irak. W 1946 r. Wielka Brytania uznała niepodległość Jordanii. W 1941 r.
rząd Wolnej Francji przyznał niepodległość Syrii i Libanowi. Pod koniec maja 1945 r. Francuzi
próbowali przywrócić kontrolę nad Syrią. Na żądanie Libanu i Syrii ONZ nakazał wycofanie
wszystkich obcych wojsk. W 1946 r. oba kraje uzyskały ostatecznie niepodległość.
Z końcem roku 1942, po zwycięstwie pod El Alamein, które odsunęło zagrożenie niemieckie,
brytyjska kwatera główna patrzyła podejrzliwie na jakąkolwiek działalność wojskową Żydów w
tym rejonie. Żydzi mieli jednak potężnego obrońcę — Churchilla. Popierał on wysuniętą przez
Weizmanna propozycję utworzenia z istniejących niewielkich jednostek wojskowych żydowskich
sił uderzeniowych. Armia Brytyjska wielokrotnie blokowała tę inicjatywę, ale Churchill ostatecznie
dopiął swego. We wrześniu1944 r. została sformowana Brygada Żydowska w sile 25 000
żołnierzy.
Po wojnie pola naftowe Bliskiego Wschodu miały dla Brytyjczyków szczególne znaczenie; nie
zamierzali dopuścić imigracji do rozmiarów, które doprowadziłyby do nieprzejednanej wrogości
świata arabskiego. Nie byli też chętni do opuszczenia Palestyny aż do momentu zapewnienia sobie
na przyszłość przyjacielskich stosunków z Arabami. Wszelkimi sposobami utrudniali nielegalnym
imigrantom lądowanie, a tych, którym udało się pokonać wszystkie przeszkody, staranie
wyłapywano i deportowano. W listopadzie 1940 roku Hagana29 dokonała akcji sabotażowej na
mającej wyruszyć na Mauritius30 „Patrii”, na której pokładzie znajdowało się 1700 uchodźców.
Statek zatonął w Zatoce Hajfy i 250 uchodźców utonęło. W lutym 1942 roku Wielka Brytania
odmówiła pozwolenia wejścia do portu Strumie, statkowi z uchodźcami z Rumunii. Struma,
zawrócona też przez Turków, zatonęła na Morzu Czarnym, zabierając na dno 770 uchodźców.
Dojście do władzy w 1945 roku Brytyjskiej Partii Pracy, zasadniczo prosyjonistycznej, nie
zmieniło polityki wielkiej Brytanii. Nowy minister spraw zagranicznych Ernest Bevin skłaniał się
ku argumentacji dyplomatów i generałów. W tym czasie Wielka Brytania wciąż jeszcze rządziła
jedną czwartą powierzchni Ziemi. W Palestynie było wciąż 100000 Brytyjczyków, Żydów -
zaledwie 600 000.
Zmiana polityki brytyjskiej jaka dokonała się po 18 miesiącach spowodowana była presją
terrorystyczną żydowskich środowisk. Najbardziej zagorzałym zwolennikiem terroru był

29
Hagana (hebr. obrona) – syjonistyczna organizacja reprezentująca większość Żydów w Palestynie w latach 1920 –
1948. Zorganizowana dla zwalczania buntów Arabów palestyńskich przeciw żydowskim osadnikom w Palestynie.
30
Wyspa w archipelagu Maskarenów na Oceanie Indyjskim.
 175
Menachem Begin31, były przewodniczący Betaru32. W grudniu 1943 roku przejął kontrolę nad
Irgunem — zbrojnym ramieniem rewizjonistów. Dwa miesiące później wypowiedział wojnę
brytyjskiej administracji.
Wśród Żydów rozpowszechnione były trzy sposoby myślenia o Brytyjczykach. Weizmann
wierzył jeszcze w dobrą wolę Brytyjczyków. Nastawiony sceptycznie Ben Gurion chciał najpierw
wygrać wojnę. Nawet po wojnie rozróżniał on bardzo starannie opór i terroryzm, co znajdowało
odzwierciedlenie w polityce Hagany. Istniał także ekstremistyczny odłam Irgunu, nazywany Bandą
Sterna od nazwiska jego przywódcy Abrahama Sterna. Stern zginął w lutym 1942 roku. Ale jego
naśladowcy pod przewodem Icchaka Szamira i Nathana Jellin-Mora, prowadzili szeroko
zakrojoną kampanię przeciw Wielkiej Brytanii.
Begin poszedł trzecią drogą. Chciał upokorzyć administrację brytyjską, uczynić ją niesprawną,
drogą i nieefektywną. Miał 600 czynnych aktywistów. Odrzucał bezpośrednie zamachy na życie
ludzkie, ale wysadzał w powietrze budynki administracji brytyjskiej.
6 XI 1944 roku ugrupowanie Stetrna zamordowało lorda Mayone, brytyjskiego ministra do
spraw Bliskiego Wschodu. Hagana wszczęła akcję skierowaną zarówno przeciw ugrupowaniu
Sterna, jak i Irgunowi. Schwytano niektórych z członków tych ugrupowań i przetrzymywano ich w
podziemnych więzieniach. Wręczono też Brytyjczykom listę 700 osób i instytucji. Rezultatem
dostarczonych przez syjonistyczny establishment informacji było aresztowanie co najmniej 300
osób. Beginowi udało się zbiec. Podczas miesięcy równoczesnej walki z Brytyjczykami i rodakami,
Begin stworzył podziemne siły nieomalże odporne na wszelkie ataki. Wierzył, że Hagana będzie
musiała się do niego przyłączyć, aby wyprzeć Brytyjczyków.
l X 1945 roku Ben Gurion, bez konsultacji z Weizmannem, przesłał zaszyfrowany telegram
dowódcy Hagany Mosze Snehowi, rozkazujący mu rozpoczęcie operacji przeciwko siłom
brytyjskim. Został utworzony Zjednoczony Żydowski Ruch Oporu. Nocą 31 października
organizacja przypuściła pierwsze ataki, wysadzając w powietrze tory kolejowe.
Chociaż Hagana nie uznawała użycia terroru w żadnej formie to jednak zdarzały się akty terroru
a ich przykładem było zabicie 26 IV 1946 roku przez ludzi Sterna sześciu pogrążonych we śnie
brytyjskich spadochroniarzy.
Begin odegrał zasadniczą rolę w dwu najistotniejszych wydarzeniach, które skłoniły Wielką
Brytanię do wycofania się z Palestyny. O świcie 29 VI 1946 roku Brytyjczycy przejęli Agencję
Żydowską. Aresztowano 2718 Żydów. Celem akcji było ustanowienie bardziej umiarkowanego
przywództwa żydowskiego. Nietknięty aresztowaniami Irgun wzmocnił pozycję Begina. Uzyskał
on zgodę Hagany na wysadzenie Hotelu Króla Dawida, gdzie zakwaterowana była większość
urzędników brytyjskiej administracji. Wysadzenie hotelu miało upokorzyć Brytyjczyków. Ryzyko
ofiar w ludziach było jednak bardzo wysokie. Weizmann dowiedziawszy się o spisku, zagroził
rezygnacją i ujawnieniem całemu światu jej powodu. Hagana nakazała Beginowi odwołanie akcji,
lecz ten odmówił. 22 lipca w porze obiadowej, na sześć minut przed planowanym czasem, wybuch
około siedmiusetfuntowego silnego ładunku wybuchowego zniszczył jedno skrzydło hotelu,
zabijając 26 Brytyjczyków, 41 Arabów i 17 Żydów oraz 5 ludzi innych narodowości. Dowódca
Hagany, Mosze Sneh, został zmuszony do rezygnacji. Ruch Oporu rozpadł się na części składowe.
Rząd brytyjski zaproponował podział kraju na trzy części. Plan został odrzucony zarówno przez
Żydów, jak i Arabów. Następnie 14 II 1947 roku Bevin ogłosił, że przekazuje problem palestyński
w ręce ONZ.
31
Pochodził z Brześcia Litewskiego. Mieszkało ich tam w 1939 roku ponad 30000. W roku 1944
żyło tylko dziesięciu z nich. Większość rodziny Begina została wymordowana. Żydom nie
pozwalano nawet pogrzebać swoich zmarłych. Ojciec Begina został zastrzelony na cmentarzu
żydowskim, kiedy kopał grób dla swego przyjaciela. Menachem Begin aresztowany na Litwie, jako
jeden z niewielu nie załamał się na przesłuchaniach na NKWD. Został zesłany do sowieckiego
obozu pracy za Kręgiem Polarnym w pobliżu Morza Barentsa, gdzie budowano linię kolejową -
Kotlas-Workuta. Przeżył i uwolniony amnestią dla Polaków, przez Centralną Azję szedł ku
Jerozolimie jako szeregowiec polskiej armii.
32
Syjonistyczny ruch młodzieżowy działającego na terenie Polski w okresie międzywojennym.
 176
Nie oznaczało to bynajmniej wycofania się Brytyjczyków. Kampania terrorystyczna
postępowała dalej. Begin nalegał usilnie na uznanie moralnego prawa karania członków brytyjskich
sił wojskowych w sposób, w jaki Brytyjczycy karali członków Irgunu. Brytyjczycy wieszali i
chłostali. Irgun miał robić to samo. W kwietniu 1947 roku trzech ludzi Irgunu było sądzonych za
atak na więzienie-fortecę Akrę, w wyniku którego uwolnionych zostało 251 więźniów. Begin
zagroził odwetem, jeśli zostaną skazani i powieszeni. Powieszono ich 26 lipca. Zaledwie w kilka
godzin później naczelny dowódca Irgunu Gidi Paglin powiesił na rozkaz Begina dwu porwanych
uprzednio w tym celu brytyjskich sierżantów, Clifforda Martina (35 lat później okazało się, że
Martin był synem Żydówki) i Mervina Paice. Ciała ich zostały wysadzone w powietrze. Akt ten
wywołał wzburzenie w Wielkiej Brytanii. Spalono synagogę w Derby. Po raz pierwszy od XIII
wieku zanotowano w Anglii zamieszki antyżydowskie w Londynie, Liverpoolu, Glasgow i
Manchesterze. Pociągnęło to za sobą zmianę polityki brytyjskiej. Wcześniej było dla Brytyjczyków
oczywiste, że jakikolwiek podział Palestyny będzie musiał być nadzorowany przez siły brytyjskie
— w przeciwnym wypadku wkroczą armie państw arabskich i przeprowadzą eksterminację Żydów.
Teraz podjęli decyzję jak najszybszego wycofania się i pozostawienia Żydów i Arabów własnemu
losowi.
W latach 1946-1947 w zamachach terrorystycznych, organizowanych przez Irgun oraz arabskie
organizacje palestyńskie zginęły setki Żydów, Arabów oraz Anglików. Anglicy wycofali się z
Palestyny, a 29 XI 1947 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ opowiedziało się za podziałem kraju na
państwo:
- żydowskie - miało objąć ok. 55% obszaru Palestyny (Jerozolima miała mieć status miasta
międzynarodowego)
- arabskie.
Decyzja ONZ rozpoczęła konflikt: Izrael wspomagany był przez ZSRR (bron i zaopatrzenie).
Moskwie chodziło o podkopanie do reszty interesów brytyjskich w Palestynie pozyskanie
środowisk żydowskich w USA.
14 V 1948 r. proklamowano Erec Israel (Ziemię Izraela) — państwo żydowskie w Palestynie.
Pierwszym prezydentem został Chaim Weizmann, a premierem — Dawid Ben Gurion. Akt ten
spowodował inwazję wojsk Ligi Państw Arabskich.
Od momentu zapadnięcia decyzji ONZ o podziale, Arabowie zawzięcie niszczyli wszystkie
osiedla żydowskie, bezustannie je atakując. Hagana nie posiadała broni pancernej, ciężkich dział i
samolotów. Arabowie zgromadzili tymczasem Armię Wyzwolenia, znacznych rozmiarów, lecz o
podzielonym przywództwie. Dysponowali też regularnymi siłami państw arabskich: 10 000
Egipcjan, 7000 Syryjczyków, 3000 Irakijczyków, 3000 Libańczyków, a w dodatku Arabskim
Legionem Jordanii w sile 4500 ludzi, imponującym oddziałem dowodzonym przez brytyjskich
oficerów. Do marca 1948 roku ponad 1200 Żydów (z czego połowę stanowili cywile) zginęło
podczas ataków arabskich. Czeska broń zaczynała nadchodzić i była gromadzona w ciągu
następnego miesiąca. Mandat brytyjski pozostawał w mocy do 15 maja. Na początku kwietnia Ben
Gurion Haganie przystąpienie do ofensywy w celu połączenia różnych enklaw żydowskich i
skonsolidowanie jak największego obszaru terytorium przewidzianego planem ONZ dla Izraela.
Żydzi zajęli Hajfę. Otwarli drogę na Tyberiadę i do wschodniej Galilei. Wzięli Safed, Jaffę i Akrę.
Ustanowili rdzeń państwa Izrael i w efekcie wygrali wojnę zanim się ona rozpoczęła.
14 V 1948 r. rozpoczęty się naloty egipskiego lotnictwa. Następnego dnia, równocześnie z
opuszczeniem Palestyny przez ostatniego Brytyjczyka, armia arabska dokonała inwazji. Nie
odniosła jednak większych sukcesów, z jednym tylko wyjątkiem. Arabski Legion króla Abdullacha
odebrał Stare Miasto Jerozolimy, Żydzi poddali je 28 maja. Oznaczało to ewakuację osad
żydowskich na wschód od Świętego Miasta. W pozostałych wypadkach Izraelczycy dokonali
dalszych zdobyczy.
11 czerwca został zawarty jednomiesięczny rozejm. Państwa arabskie poważnie wzmocniły
swoje siły. Izraelczykom jednak udało się zapewnić sobie dostawy większych ilości ciężkiego
wyposażenia, pochodzące nie tylko z Czechosłowacji, ale także z Francji, która dostarczała broni
głównie w celu rozeźlenia Brytyjczyków. Po wznowieniu walk, 9 lipca, Izraelczycy przejęli Lyddę
 177
i Nazaret, okupowali też spore obszary daleko poza granicami przewidzianymi podziałem.
Arabowie zgodzili się na drugi rozejm w ciągu 10 dni. Nastąpiły jednak sporadyczne wybuchy
przemocy, i w połowie października Izraelczycy otwarli ofensywę w celu przebicia drogi do osad
na pustyni Negew. Zakończyła się ona przejęciem Beerszeby. Pod koniec roku armia izraelska
liczyła już 100000 silnych, dobrze wyszkolonych żołnierzy. Ustanowili oni na tym terytorium
przewagę militarną, której od tamtej pory nie utracili.
Rokowania o zawieszeniu broni rozpoczęto 12 I 1949 roku i podpisano układy z Egiptem (14
lutego), Libanem (23 marca), Jordanią (3 kwietnia) i Syrią (20 czerwca). Irak nie podpisał żadnych
układów; 5 krajów arabskich pozostało w stanie wojny z Izraelem.
Podpisany układ stanowił:
- Zachodni Brzeg Jordanu należał Jordanii,
- Okręg Gazy — przyznano Egiptowi,
- Jerozolima zorała podzielona, a w 1950 r. jej zachodnia część stała się stolicą Izraela.
Zgodnie z danymi ONZ 656000 Arabów zamieszkujących obszar Palestyny objętej mandatem
zbiegło z terytoriów zajmowanych przez Izrael: 280000 na Zachodni Brzeg Jordanu, 70000 do
Transjordanii, 100000 do Libanu, 4000 do Iraku, 75000 do Syrii, 7000 do Egiptu, 190 000 do Strefy
Gazy (szacunki izraelskie są niższe: 550 000 - 600 000). Przyczynami ucieczki była chęć ocalenia
życia, załamanie się administracji, rozkazy przekazywane przez arabskie radiostacje, wprowadzenie
w błąd lub poddanie się panice, a także porwanie falą uchodźctwa wywołaną wieścią o masakrze
dokonanej 9 IV 1948 roku przez Irgun i ludzi Sterna w wiosce Deir Jassin. Ucieczki Arabów
spowodowały spadek ich liczebności w nowym państwie do zaledwie 160000. Rządy arabskie,
korzystając z pomocy ONZ, przetrzymywały swoich uchodźców w obozach, w nigdy nie spełnionej
nadziei odzyskania Palestyny. W rezultacie naturalnego przyrostu, w późnych latach
osiemdziesiątych było znacznie więcej arabskich uchodźców niż 40 lat wcześniej.
Zawieszenie broni nie oznaczało zakończenia konfliktu. Do kontynuacji walk wzywało
Stowarzyszenie Braci Muzułmanów w Egipcie. W grudniu 1948 r. egipski król Faruk próbował
rozwiązać Stowarzyszenie, wzmogło to jednak akcje terrorystyczne. Zamordowany został
przywódcę Stowarzyszenia Hasan al.-Banna, a Faruk próbował dojść do porozumienia jej
umiarkowanym skrzydłem.
W wyborach przeprowadzonych w Izraelu w 1949 r. przewagę zdobyła socjalistyczna partia
Mapei. Jednymi z pierwszych państw, które uznały Izrael, był ZSRR i jego satelici, w tym Polska
oraz USA i państwa zachodnie
W 1948 r. rozpoczęto wśród Żydów w ZSRR nagonkę na kosmopolitów. Nastąpił zwrot w
stosunku Żydów do Związku Radzieckiego i komunizmu. Wiązało się to wykryciem „spisku
lekarzy" żydowskich na Kremlu. W styczniu 1953 r. propaganda sowiecka rozpoczęła nagonkę na
Ben Guriona, oskarżonego o popieranie politykę imperialistów amerykańskich. W lutym 1953 r.
ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z Izraelem.
Tymczasem W Egipcie 23 VII 1952 r. Wojskowa Rada Rewolucyjna na czele z płk Gamal
Abdel Naserem przeprowadziła zamach stanu. Nowe władze w Kairze nawiązały kontakty z
Kremlem, ale jednocześnie rozprawiły się z egipską partią komunistyczną. W styczniu 1953 r.
rozwiązano wszystkie partie polityczne i powołano do życia rządzące Zrzeszenie Wolności. W
czerwcu 1953 r. proklamowano republikę, na której czele stanął gen. Mohammad Nadżib
(prezydent) i Naser (premier). W więzieniach znalazło się ok. 3 tyś. przeciwników nowych władz.

X. Niepodległe państwa Azji.

1. Iran
W czasie wojny Związek Radziecki i Wielka Brytania zbrojnie interweniowały, by zapobiec
kontroli niemieckiej nad tym krajem. Oba mocarstwa wspierały przyjazne sobie ugrupowania:
Moskwa — partię komunistyczną Tudeh oraz ruch separatystów kurdyjskich, Londyn zaś —
konserwatywną Partię Woli Narodowej. Na początku 1946 r. Anglicy wycofali swe wojska,
natomiast Rosjanie zwlekali, usiłując zwiększyć swe wpływy pod groźbą oderwania irańskiego
 178
Azerbejdżanu. Ostatecznie wojska radzieckie zostały wycofane w maju 1946 r.. Po zamachu na
szacha Rezę Pahiawi w grudniu 1949 r. zdelegalizowano partię Tudeh.
W 1951 r. irański parlament (Medżlis) znacjonalizował złoża ropy. Premier Mo-hammad
Mosadegh zagroził zbliżeniem do ZSRR. Szach zdymisjonował Mosadegha w 1952 r., jednak pod
naciskiem masowych demonstracji musiał przywrócić go na urząd premiera. Wykryto plan
zmierzający do obalenia Mosadegha z pomocą CIA - szach musiał uciekać za granicę. Komuniści
organizowali przeciw niemu masowe demonstracje. Obawiając się wejścia Iranu w orbitę radziecką,
armia usunęła Mosadegha w sierpniu 1953 r., co umożliwiło powrót szacha. Zamach wsparła CIA.
Wpływy amerykańskie zaczęły w Iranie stopniowo zastępować brytyjskie.
2. Afganistan i Tajlandia
Pod rządami króla Mohammada Zaher Szaha Afganistan utrzymywał względną równowagę
między wpływami ZSRR i Wielkiej Brytanii. Tajlandia znajdowała się między brytyjską sferą
wpływów w Indiach i francuską — w Indochinach. W czasie II wojny światowej Tajlandia
współpracowała z Japonią, natomiast po wojnie rządy wojskowe marsz. Luanga Pibul Songgrama
utrzymywały dobre stosunki z Zachodem i stosowały ostre środki policyjne przeciw komunistom.

XI. Afryka
W 1950 r. istniały w Afryce niepodległe państwa: Egipt, Liberia i Etiopia (odzyskała
niepodległość, utraconą w wyniku agresji włoskiej z końca lat trzydziestych), Związku Południowej
Afryki.
1. Etiopia
Była monarchią rządzoną przez cesarza Hajle Syllasje. ONZ w grudnia 1950 r. włączyła do
Etiopii Erytreę jako autonomiczną prowincję z własnym rządem i parlamentem.
2. Libia
Uzyskała na mocy decyzji ONZ, 24 XII 1951 r. status niepodległego państwa. Była monarchią
rządzoną przez emira Cyrenajki Muhammada Idras as – Sanussi, który jako król Linii przyjął
imię Idrisa I.

XII. Ameryka Łacińska

Terytoria Kolonialne Ameryki Południowej: Gujana Brytyjska, Francuska i Holenderska oraz
Honduras Brytyjski. Niepodległe państwa Ameryki Łacińskiej: Meksyk, Gwatemala, Honduras,
Salwador, Nikaragua, Kostaryka, Panama, Dominikana, Haiti, Kuba, Kolumbia, Wenezuela,
Ekwador, Peru, Boliwia, Brazylia, Chile, Paragwaj, Urugwaj i Argentyna (znajdowały się podl
gospodarczą dominacja Stanów Zjednoczonych).
Po wojnie USA zmieniły swoją politykę, zawierając z państwami lego regionu 2 IX 1947 r. w
Rio de Janeiro Międzyamerykański Układ o Wzajemnej Pomocy.
30 IV 1948 r. powstała w Bogocie Organizacja Państw Amerykańskich. mająca na celu
zacieśnienie współpracy wojskej oraz koordynację polityki gospodarczej. Status OPA zabraniał
obcym ingerowanie w wewnętrzne sprawy państw regionu (w praktyce chodziło bardziej
interwencji ONZ niż USA).
1. Meksyk.
Od rewolucji meksykańskiej na początku XX w. krajem tym rządziła monopolistyczna,
radykalna Partia Rewolucji Meksykańskiej, w 1946 r. przekształcona w Instytucjonalną Partię
Rewolucyjną. Prezydent Miguel Aleman Valdes (1946-1952) oraz jego następca, Adolfo Ruiz
Cortines, prowadzili politykę dobrego sąsiedztwa z USA.
2. Argentynie
Juan Peron zafascynowany faszyzmem i hitleryzmem wprowadził system autorytarny. Z
poparciem związków zawodowych wygrał wybory w lutym 1946 r. W 1947 r. Peron ogłosił
deklarację niezależności ekonomicznej, znacjonalizował niektóre działy gospodarki, poddał handel
zagraniczny kontroli państwa oraz wprowadził planową alokację zasobów za pośrednictwem
Argentyńskiego Instytutu Produkcji i Wymiany. Rozpoczął współpracę z ZSRR, ograniczył
demokrację, a nawet prawa obywatelskie. Jego ideologia, nazwana „justycjalizmem”, miała być
 179
„trzecią drogę” rozwoju. Krajem rządziła jednolita partia peronistyczna wraz ze specjalną
przybudówką kobiecą. W 1949 r. kobiety uzyskały prawa wyborcze. Ogromną popularnością
cieszyła się żona dyktatora, aktorka Eva Duarte Peron. Ciosem dla dyktatora stała się jej śmierć w
1952 r.
3. Brazylia
Wiosną 1945 r. Getulio Vargas Dornelles zorganizował Partię Socjaldemokratyczną oraz
Brazylijską Partię Pracy (PTB). Komunistów z przywódcą, Luisem Carlosem Prestesem wy-
puszczono z więzienia. Rządy Vargasa upadły w październiku 1945 r. i zostały zastąpione
demokracją parlamentarną. Komunistyczna Partia Brazylii zyskała w wyborach ok. 10% głosów, a
w Rio de Janeiro nawet względną większość. W maju 1947 r. partię komunistyczną
zdelegalizowano, a rząd brazylijski rozluźnił kontakty z blokiem radzieckim. W październiku 1950
r. Vargas wygrał wybory prezydenckie i przy wsparciu wojska realizował politykę umiarkowanego
nacjonalizmu gospodarczego.
4. Peru
W 1950 r. wojsko stłumiło próbę komunistycznej rebelii na południu Peru. Główna siłę
reformatorską stanowił lewicowy Amerykański Ludowy Sojusz Rewolucyjny (APRA). 1948 r.
junta, którą kierował gen. Manuel Odria, obaliła prezydenta Jose Luisa Bustamante y Rivero, a
w 1950 r. Odria został wybrany na prezydenta.
5. Chile
W latach 1946-1947 komuniści znaleźli się w rządzie prezydenta Gabriela Gonzaleza Videli.
W 1948 r. komunistyczna Partia Chile została zdelegalizowana (prowadziła działaność
wywrotową).
6. Kostaryka
W czasie II wojny światowej, za prezydentury Rafaela Angela Calderóna Guardii,
przeprowadzono reformę rolną i rozbudowano ubezpieczenia społeczne. W latach 1944-1948
prezydentem Kostaryki był narodowy republikanin związany z Calderónem, Teodoro Picado
Michalski, syn Polki, pierwszej lekarki w tym kraju. W tym czasie w państwie wzrosły wpływy
komunistycznej Awangardy Ludu. W wyborach z lutego 1948 r. zwyciężył kandydat
zachowawczy Otilio Ulate. Pokonany Calderón nie uznał porażki, nie dopuścił do objęcia władzy
przez Ulate i stanął na czele junty, która zdelegalizowała Awangardę Ludu, jednocześnie
znacjonalizowała banki i rozwiązała armię. Przeprowadziwszy zasadnicze zmiany. początkujące II
Republikę, Calderón przekazał władzę Ulate w listopadzie 1949 r. i odtąd Kostaryka stanowiła
wzór demokracji w tym regionie.
6. Kolumbia
W 1948 r. w stolicy Bogocie wybuchły krwawe starcia między zwolennikami sił konser-
watywnych i lewicy. Zginęło około tysiąca osób, ale próbę komunistycznego przewrotu stłumiono.
Kolumbijscy prezydenci - Mariano Ospina Pereza i Laureano Gómez, próbowali opanować
nastroje metodami dyktatorskimi. W Wenezueli rządziła junta wojskowa Romulo Betancourta. W
1952 r. na jej czele stanął płk Marcos Perez Jimenez.
7. Boliwia
W lipcu 1946 r. obalono i zamordowano prezydenta Gualberto Villaroela. Przewrót poparli
komuniści, ale zostali powstrzymani przez armię. Partię komunistyczną zdelegalizowano w
kwietniu 1950 r., po tym jak wykryto plany brazylijskiego komunisty Prestesa utworzenia Związku
Radzieckiego Ameryki Połuowej. Wybory z maja 1951 r. wygrał przebywający na emigracji Victor
Paz Estenssoro. Nie został on początkowo mszczony do władzy przez rządzącą juntę wojskową.
Po obaleniu w kwietniu 1952 r. Paz Estenssoro rozpoczął rządy nacjonalizując wydobycie cyny i
przeprowadzając reformy agrarne.
8. Ekwador
Prezydent Galo Plaza Lasso zakończył w 1952 r. czteroletnią kadencję, stabilizując sytuację
społeczną.
 180
Wykład XXIII:
Stosunki międzynarodowe w latach 1953 - 1962
1. Przesłanki odprężenia w stosunkach międzynarodowych
5 III 1953 r. wieczorem zmarł na Kremiu Józef Stalin, sekretarz generalny KC KPZR, premier.
Rozpoczęły się zaciekłe zmagania o sukcesję. Śmierć Stalina zbiegła się z oznakami kryzysu
gospodarczego, związanego z nadmiernym obciążeniem zbrojeniami gospodarki centralnie
kierowanej. W walkch o sukcesję wystąpiły więc różnice w kwestiach polityki gospodarczej i
międzynarodowej.
Pierwsze lata po śmierci Stalina dla ZSRR były okresem trudnym ze strategicznego punktu
widzenia. Przyspieszenie zbrojeń amerykańskich w początkach wojny koreańskiej umocniło
przewagę wojskową USA. l XI 1952 r. przeprowadzono na atolu Eniwetok pierwszą amerykańską
eksplozję bomby wodorowej o mocy 10 megaton.
Na początku lat pięćdziesiątych antykomunizm stał się oficjalną ideologią amerykańską.
Eisenhower wygrał wybory prezydenckie w 1952 r., krytykując trumanowską politykę
powstrzymywania i formułując program wyzwalania narodów zniewolonych przez
komunizm.Sekretarz stanu John F. Dulles głosił doktrynę zmasowanego odwetu w przypadku
agresji komunistycznej. W lutym 1953 r. oświadczył, że USA nie wejdą w żadne porozumienie
sankcjonujące władzę komunizmu nad narodami Europy i Azji. Tymczasem gospodarka ZSRR nie
wytrzymywała obciążeń zbrojeniowych (rozbudowywano intesywnie produkcję samolotów typu
MIG i TU wzorowanych na samolotach amerykańskich i angielskich, a także własny program
zbrojeń rakietowych). Kierownictwo Kremla było zmuszone przesunąć część środków z budżetu
zbrojeniowego na rzecz ratowania spadającej stopy życiowej ludności. W 1954 r. premier ZSRR,
Georgij Malenkow, złamał dotychczasową tradycję propagandy radzieckiej, oświadczając, iż
wojny atomowej nie zniosłaby żadna ze stron. Głównym atutem dla ZSSR była eksplozja pierwszej
w ZSRR bomby wodorowej na poligonie koło Semipałatyńska 12 VIII 1953 r., a więc w czasie,
gdy rząd amerykański zastanawiał się, jak wykorzystać koniunkturę wojskową i polityczną.
Eksplozja ta postawiła pod znakiem zapytania mit „wyzwalania” dominujący w USA.
2. Pierwsze propozycje spotkania na szczycie
Na Kremlu nie było jednomyslności co do strategii: Mołotow nalegał na kontynuację
dotychczasowej polityki konfrontacji, Beria proponował podejście bardziej pragmatyczne, nawet
jeśli wymagałoby to koncesji. Na plenum KC KPZR, 27 V 1953 r. doszło do konfliktu między tymi
dwoma stanowiskami. Beria był gotów poświęcić NRD dla zjednoczenia i neutralizacji Niemiec
oraz obniżenia kosztów zewnętrznych imperium radzieckiego. Politykę tę odrzuciła jednak
większość kierownictwa KPZR. Sugestie Berii stały się jedną z przyczyn jego upadku. Na plenum
KC 10 VII (już po usunięciu Berii) przyjęto, że ZSRR będzie bronił socjalizmu w NRD, ale
zatwierdzono także hasło pokojowego współistnienia. Przywódcy ZSRR porzucili roszczenia
terytorialne wobec Turcji, przywrócili stosunki dyplomatyczne z Jugosławią i Izraelem, a także
nakłonili Chińczyków i Kim Ir Sena do bardziej pojednawczej postawy w rokowaniach pokojowych
w Korei.
Eisenhower 16 IV 1953 r. zaproponował podjęcie rozmów rozbrojeniowych z udziałem
wielkich mocarstw. W przemówieniu zatytułowanym Szansa na pokój stwierdził jednak, że uwierzy
w szczerość oświadczeń radzieckich, jeśli pójdą za nimi czyny. 11 V 1953 r. roku premier brytyjski
Churchill wygłosił w Izbie Gmin przemówienie, w którym sugerował możliwość zaspokojenia
radzieckich potrzeb bezpieczeństwa bez naruszania interesów Europy Zachodniej. Zaproponował
spotkanie na szczycie przywódców czterech mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Francji
(głównie w kwestii przyszłości Niemiec). Kanclerz RFN Adenauer powtórzył, że „żaden rząd
niemiecki nie uzna nigdy linii Odra-Nysa”, starając się uniemożliwić państwom zachodnim
zawarcie kompromisu z ZSRR kosztem Niemiec (rewolta ludności wschodniego Berlina w
czerwcu 1953 r. ujawniła słabość radzieckich rządów w NRD). Eisenhower uzależnił spotkanie
wielkiej czwórki z Rosjanami od wcześniejszego uzgodnienia stanowiska trójki zachodniej, w tym
także korzystnego dla RFN rozwiązania kwestii niemieckiej.
3. Rozejm w Korei
 181
Od jesieni 1952 r. trwały rozmowy na temat wymiany jeńców w Korei. Przekształciły się one w
rokowania o zawieszenie broni. 27 VII 1953 r. podpisano ro-zejm i ustalono linię demarkacyjną
rozdzielającą komunistyczna Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną od Republiki Korei.
Trzyletnia wojna kosztowała życie ok. 415 tyś. żołnierzy poludniowokorcańskich, 34 tyś. Ame-
rykanów oraz prawie 3 tyś. żołnierzy innych krajów uczestniczących w siłach ONZ. Straty
północnokoreańskie i chińskie oceniane są na ok. 1,5 mln żołnierzyk.
4. Konforntacja Wschodu i Zachodu
Po wizycie sekretarza stanu Dullesa na Bliskim Wschodzie w maju 1953 r. Waszyngton
doszedł do wniosku, że pozycja Wielkiej Brytanii w tym rejonie jest nie do utrzymania (istniały tam
duże sprzeczności interesów między Anglią a Francją). Uznał też że Stany Zjednoczone będą
musiały zwiększyć w tym swą obecność. Podobne wnioski wynikały z francuskich trudności w
Indochinach. Wzmocnieniem systemu sojuszy zachodnich była modyfikacja układów
brukselskich z marca 1948 r. i formalne powołanie do życia Unii Zachodnioeuropejskiej 11 X
1954 r. Poza sygnatariuszami układów brukselskich — Francją, Wielką Brytanią i krajami
Beneluxu — do UZE przystąpiły 23 X RFN i Włochy. Traktat wszedł w życie 6 V 1955 r.
Strategia amerykańska przejawiała się w doktrynie odpychania wpływów komunistycznych i
zmasowanego odwetu w razie ataku ZSRR. We wspólnym komunikacie ogłoszonym na konferencji
USA, Francji i Wielkiej Brytanii w grudniu 1953 r. na Bermudach oraz w deklaracji „Potomacu” z
29 VI 1954 r. zapowiadano, że państwa zachodnie nie będą stronami w porozumieniu uznajacym
status quo w Europie Wschodniej. Były to jednak deklaracje bez pokrycia, a konfrotacja miedzy
Wschodem a Zachodem przenosiła się poza Europę.
W Azji Wschodniej dojrzewał konflikt w Tajwanie (Chiny uznawały za własne terytorium)
USA wspierały Chiang Kai – sheka (armia Kuomintangu liczyła w 1954 r. ok. 600 tyś. żołnierzy)
Chiny ostrzelały na pocz. września 1954 r. wyspy Jinmen i Mazu obsadzone przez wojska Chianga.
2 XII 1954 r. USA zawarły z rządem Chianga układ o wzajemnym bezpieczeństwie. W styczniu
1955 r. Eisenhower zapowiedział, że próba komunistycznej inwazji na Jinmen, Peskadory, czy
Tajwan spowoduje odpowiedź „według uznania” USA. Ostatecznie mediacje sekretarza ONZ
Hammarskjölda i premiera Birmy U Nu doprowadziły do rozmów dwustronnych.
W Indochinach lokalni komuniści nieustannie rozszerzali swoje wpływy. W 1953 r. nasiliła się
ofensywa sił komunistycznych w Wietnamie, a w maju 1954 r. (mimo poważnej pomocy
amerykańskiej), Francuzi doznali klęski pod Dien Bien Phu. Eisenhower nie zgodził się na udział
wojsk USA w walce z komunistami w Wietnamie. Genewska konferencja pokojowa w sprawie
Indochin zakończyła się 21 VII 1954 r. podziałem Wietnamu na dwie części, południowa i
północną, rządzoną przez komunistów. Wielka Brytania i ZSRR wystąpiły jako mediatorzy w
konflikcie, w którym Kreml był stroną wspierającą komunistów północnowietnamskich. Pełną
niepodległość przyznano też Laosowi i Kambodży. Francuzi wycofali się z Indochin, a ich miejsce
stopniowo zaczynali zajmować Amerykanie.
W amerykańskich ocenach sytuacji globalnej w 1955 i. przeważał niepokój. Waszyngton
widział wzrost potęgi komunistycznej w Azji Wschodniej, przezwyciężanie międzynarodowej
izolacji Kremla, radziecką penetrację na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Łacińskiej oraz
konsolidację proradzieckich sił w Trzecim Świecie.
5. Wejście RFN do NATO
Podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w Berlinie (25 I - 18 II
1954) brytyjski minister, Anthony Eden, przedstawił plan zjednoczenia Niemiec: zakładał on
wolne wybory w całych Niemczech, uchwalenie konstytucji przyszłych, zjednoczonych Niemiec
przez wybrane w ten sposób Zgromadzenie Narodowe oraz podpisanie traktatu pokojowego przez
mocarstwa zachodnie, ZSRR i rząd ogólnoniemiecki. Mołotow przedłożył konkurencyjny projekt
układu o bezpieczeństwie zbiorowym w Europie z udziałem dwóch zneutralizowanych państw
niemieckich, stwierdzając przy tym, iż wybory dałyby kontrolę nad Niemcami państwom
zachodnim. Projekt radziecki szczególnie mocno akcentował niedopuszczenie Niemiec do udziału
w jakimkolwiek sojuszu wojskowym. Mołotow zaproponował też zawarcie układu o
 182
bezpieczeństwie między państwami Europy Wschodniej i Zachodniej bez udziału USA, co przez
delegacje zachodnie zostało przyjęte śmiechem. Konfrencja zakończyła się całkowitym fiaskiem
W marcu 1954 r. Kreml wystąpił z propozycją wejścia do NATO (jako propozycja gwarancji
bezpieczeństwa). Państwa zachodnie odrzuciły ją stwierdzając brak zaufania do Związku
Radzieckiego. W listopadzie 1954 r. odbyła się w Moskwie narada Mołotowa z szefami rządów
komunistycznych, zakończona uchwałami z 2 XII 1954 r., w których stwierdzono
niebezpieczeństwo uzbrojenia RFN i zapowiedziano wspólną akcję w przypadku wejścia armii
zachodnioniemieckiej do NATO.
Na przełomie września i października 1954 r. przedstawiciele państw NATO i RFN spotkali
się w Londynie, gdzie podjęto decyzję o wejściu Republiki Federalnej do paktu pół-
nocnoatlantyckiego. Na konferencji w Paryżu (19-23 X 1954) podpisano układy, w których
postanowiono:
- RFN odzyska pełną suwerenność i prawo sformowania własnej armii,
- siły operacyjne tej armii to 12 dywizji lądowych i lotnictwo (podporządkowane dowództwu
NATO, choć pod względem politycznym będą podlegać rządowi w Bonn).
- na RFN rozciągnięto art. V paktu mówiący o solidarnej obronie terytorium każdego z człon-
ków NATO,
- zachowano uprawnienia nadzorcze trzech mocarstw zachodnich w sprawach dotyczących Nie-
miec jako całości, a więc w kwestii ewentualnego zjednoczenia i zawarcia traktatu pokojowego,
- RFN zobowiązała się nie produkować broni masowej zagłady.
Po ratyfikacji układu przez poszczególne państwa 9 V 1955 r. RFN została oficjalnie przyjęta
do NATO.
6. Powstanie Układu Warszawskiego
7 V 1955 r. Rada Najwyższa ZSRR anulowała sojusze wojskowe z państwami zachodnimi z
okresu wojny. Cztery dni później rozpoczęła się w Warszawie konferencja przedstawicieli ZSRR,
PRL, NRD, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii i Albanii. l4 V 1955 r. podpisali oni pakt o
„przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy”. Przewidywał on „samoobronę i pomoc wzajemną”
w przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka państw sygnatariuszy”. Najwyższe
Zjednoczone Dowództwo Wojsk Układu Warszawskiego objął Rosjanin marsz. Iwan Koniew.
Układ miał obowiązywać 20 lat, miał być przedłuzony na 10 lat, jeśli żadna ze stron go nie
wypowie . Najważniejsze decyzje podejmowac miał Doradczy Komitet Polityczny. Układ
zastępował rozwiązany w 1956 r. Kominform.
7. Neutralne państwa europejskie
ZSRR zgodził się wycofać swoje wojska okupacyjne z Austrii w zamian za neutralność tego
państwa. W kwietniu 1955 r. kanclerz austriacki Julius Raab przyjechał do Moskwy, gdzie
uzgodniono szczegóły wycofania wojsk radzieckich. W zamian za rezygnację przez Kreml z fabryk
oraz udziałów w stoczniach i portach dunajskich uzyskanych po 1945 r. Austria miała wypłacić
ZSRR jednorazowe odszkodowanie w wysokości 150 mln $. Do Austrii mieli wrócić wszyscy
austriaccy jeńcy wojenni przebywający nadal na terytorium ZSRR. Raab zadeklarował również, że
Austria nie przystąpi do żadnego sojuszu wojskowego. Po uzgodnieniach na Kremlu 15 V 1955 r.
cztery wielkie mocarstwa podpisały traktat z Austrią. Uznawał on Austrię za państwo niepodległe i
demokratyczne. Austriacy zobowiązali się do nie posiadania broni masowej zagłady i nie
wchodzenia w żaden związek z Niemcami. W konstytucji uchwalonej w październiku 1955 r.
zadeklarowano „wieczystą neutralność”.
W maju 1955 r. przybyli do Belgradu szef partii Nikita Chruszczow i premier Nikołaj
Bułganin, by załagodzić spór z Jugosławią.
19 IX 1955 r. podpisano umowę z Finlandią:
- Kreml przekazał „przyjaznej, sąsiedzkiej" Finlandii bazę morską w Porkkala Udd
(uzyskał ją na 50 lat na mocy traktatu pokojowego z 1947 r.)
- przedłużono układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z 1948 r. (za co
ZSRR zgodził się na wejście neutralnej Finlandii do ONZ).
8. Konferencja genewska
 183
Spotkanie przywódców wielkiej czwórki, zaproponowane przez Churchilla jeszcze w marcu
1953 r., zaczęło się materializować na wiosnę 1955 r. Ostateczną decyzję podjęto 25 VI 1955 r.
podczas obchodów dziesięciolecia ONZ. Konferencja na szczycie z udziałem prezydenta USA
Eisenhowera, premiera ZSRR Bułganina, Wielkiej Brytanii Edena oraz Francji Edgara Faure
odbyta się w Genewie (17-23 VII 1955). Do Genewy przybył z Bułganinem nowy szef KPZR —
Chruszczow.
Strona zachodnia podtrzymała warunki zjednoczenia Niemiec, zostały one jednak odrzucone
przez Bułganina. Stwierdził on, że przy istnieniu układów paryskich należy szukać rozwiązania
problemu niemieckiego w drodze 50-letniego układu bezpieczeństwa zbiorowego z udziałem RFN i
NRD. Eisenhower wystąpił z kolei z inicjatywą „otwartego nieba”, czyli zgody wszystkich państw-
stron na dokonywanie zdjęć lotniczych nad ich terytoriami jako najlepszej gwarancji utrzymywania
zbrojeń pod wielostronną kontrolą. Delegacja Związku Radzieckiego obiecała rozważyć tę
propozycję, lecz wkrótce Kreml odrzucił ją jako próbę zalegalizowania szpiegostwa przeciw ZSRR.
Konsekwencją odprężenia była wizyta kanclerza Adenauera 13 IX w Moskwie. Zawarto układ
ustanawiający stosunki dyplomatyczne między ZSRR i RFN, a Kreml zgodził się zwolnić 10 tyś.
jeńców niemieckich przebywających jeszcze w głębi Rosji. Adenauer podtrzymał swoje stanowisko
w sprawie wyłącznego prawa RFN do reprezentowania Niemiec (w 1955 r. wiceminister spraw za-
granicznych RFN Walter Hallstein ogłosił, iż Bonn zerwie stosunki z każdym państwem, które
uzna NRD).
9. Kryzys węgierski i sueski
XX Zjazdu KPZR w lutym 1956 r. umocnił reformatorskie i pojednawcze tendencje w
kierownictwie radzieckim. W krajach satelickich następowała erozja rządów totalitarnych. Narastał
konflikt na Bliskim Wschodzie. Rząd Egiptu, kierowany przez Gamala Ab-del Nasera (CIA
pomogło mu zdobyć władzę w 1952 r.) zaczął wspomagać walczących z Francuzami Algierczyków
i kupować broń radziecką i czechosłowacką. Uznał też komunistyczny rząd w Chinach. W lutym
1956 r. Eisenhower i premier Eden wydali wspólne oświadczenie potępiające dostawy radzieckiej
broni na Bliski Wschód. W połowie lipca 1956 r.rządy USA i Wielkiej Brytanii oraz Bank
Światowy cofały się z oferty finansowania tamy na Nilu w Asuanie (miała zasadnicze znaczenie dla
programu rozwoju gospodarki egipskiej). Naser w odwecie 26 VII znacjonalizował Kanał Sueski
(udziały w Suez Canal Company należały głównie do Anglii i Francji). Francja, Anglia i Izrael były
gotowe do przywrócenia zarządu nad Kanałem nawet przy użyciu siły. ZSRR poparł stanowisko
Egiptu. We wrześniu obie strony konfliktu były przygotowane do wojny.
Pod koniec października 1956 r. wybuchły demonstracje i starcia uliczne w Budapeszcie. 24 X
interweniowały wojska radzieckie. USA, Wielka Brytania i Francja zażądały zwołania Rady
Bezpieczeństwa w celu potępienia agresji ZSRR. 28 X Kreml powstrzymał akcję, a 30 X ogłosił
deklarację o podstawach „przyjaźni i współpracy między Związkiem Radzieckim i państwami
socjalistycznymi”. W tym samym czasie Wielka Brytania i Francja przygotowywały się do
wspólnej akcji na Bliskim Wschodzie. W wyniku poufnych negocjacji delegacji Wielkiej Brytanii,
Francji i Izraela w Sevres pod Paryżem uzgodniono plan działania. 29 X 1956 r. na półwyspie
Synaj Izrael rozpoczął działania wojskowe przeciw Egiptowi. 30 X Londyn i Paryż wystosowały
ultimatum do obu stron walczących, żądając wycofania wojsk na odległość 10 mil od Kanału
Sueskiego, mimo że wojska izraelskie jeszcze nie osiągnęły tej linii, a także zgody obu stron na
obsadzenie Kanału oddziałami angielskimi i francuskimi. Rząd Stanów Zjednoczonych zajął
stanowisko defensywne, dążąc do rozwiązania konfliktu przez utworzenie organu techniczno -
doradczego wszystkich państw użytkujących kanał. Anglo-francuska flota inwazyjna zbliżała się do
śródziemnomorskich brzegów Egiptu. Naser zablokował Kanał Sueski, zatapiając tam statki.
Korzystając z konfliktu na Bliskim Wschodzie l XI Kreml rozpoczął drugą fazę inwazji na
Węgry. Nazajutrz Zgromadzenie Ogólne ONZ przegłosowało rezolucję żądającą natychmiastowego
przerwania walk, ale na Bliskim Wschodzie. Tymczasem wojska izraelskie zajęły Synaj, a
spadochroniarze angielscy i francuscy lądowali w Port Saidzie. 5 X Bułganin zagroził Wielkiej Bry-
tanii, Francji i Izraelowi wojną i zaproponował Waszyngtonowi współpracę w rozstrzygnięciu
konfliktu bliskowschodniego. W nocy z 5 na 6 XI prezydent Eisenhower zażądał od Londynu i
 184
Paryża przerwania ognia w imię zachowania solidarności atlantyckiej i pokoju światowego.
Wieczorem Sekretarz Generalny ONZ, Dag Hammarskjöld, zawiadomił Radę Bezpieczeństwa, że
Egipt i Izrael zgodziły się na zawarcie rozejmu. Radziecka inwazja na Budapeszt, która spowo-
dowała krwawe stłumienie powstania narodowego i śmierć dziesiątek tysięcy ludzi, pozostała w
cieniu wydarzeń nad Kanałem Sueskim. Eisenhower wygrał wybory, ale premier Eden wkrótce
musiał ustąpić ze stanowiska. Po wycofaniu się wojsk anglo-francuskich znad Kanału Sueskiego
oraz izraelskich z Synaju na przełomie 1956/1957 r. kanał znalazł się pod kontrolą ONZ, a
następnie egipską.
Reakcja amerykańska na inwazję radziecką na Węgrzech ograniczyła się do zgłoszenia wniosku
potępiającego Kreml, przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Rezolucja z 4 XI 1956 r.
podkreślała wolę Węgrów do korzystania z wolności i niepodległości oraz potępiała „użycie
radzieckich sił zbrojnych w celu zdławienia wysiłków narodu węgierskiego, zmierzających do
zapewnienia sobie tych praw”. Żądała też od Kremla wycofania wojsk. Mimo to rząd amerykański
uznał w praktyce problem Węgier za wewnętrzną sprawę ZSRR.
10. Ofensywa radziecka w 1957 r.
W 1957 r. Kreml rozpoczął nową ofensywę strategiczną. W związku m 5 I 1957 r. prezydent
Eisenhower oświadczył, że USA siłą odeprą agresję komunistyczną przeciw jakiemukolwiek
państwu Bliskiego Wschodu. Specjalny wysłannik Waszyngtonu, ambasador James Richards,
odwiedził Liban, Libię, Turcję, Irak, Iran, Pakistan, Afganistan, Arabię Saudyjską, Sudan, Grecję,
Tunezję i Maroko. W kwietniu 1957 r. Eisenhower udzielił pomocy finansowej królowi Jordanii
Husajnowi.
W sierpniu 1957 r. ZSRR wystrzelił pierwszą rakietę międzykontynentalną a 4 X 1957 r.
pierwszego sztucznego satelity Ziemi. Oznaczało to, że posiada skuteczne środki przenoszenia
głowic jądrowych. Wystrzelenie sputnika zostało odebrane przez połowę Amerykany jako poważne
zachwianie prestiżu USA. Począwszy od 1957 r. świat komunistyczny rozpoczął kolejną fazę
ekspansji. W 1958 r. różnica potencjałów ekonomicznych USA i ZSRR zmniejszyła się. Pogląd o
niemożliwości przeżycia w razie wojny nuklearnej został na Kremlu zarzucony. Symbolem nowej
polityki ZSRR była nominacja Andrieja Gromyki na stanowisko ministra spraw zagranicznych
ZSRR w lutym 1957 r.
Komunistyczne Chiny (nie uznawane przez większość państw świata i nie dopuszczane przez
Zachód do ONZ, gdzie zasiadał reprezentant Tajwanu) były rzecznikiem stanowczej rozprawy ze
„światem imperialistycznym”. Różnice w rozumieniu taktyki rewolucji światowej oraz własne
ambicje mocarstwowe doprowadziły do rozdźwięków na linii Moskwa - Pekin. W sierpniu 1958 r.
armia chińska podjęła blokadę i ostrzał wysp Chinmen i Mazu. USA zwiększyły pomoc dla
tajwańskiego reżimu Chianga i zapowiedziały możliwość użycia broni atomowej w obronie
Tajwanu. Po przełamaniu blokady przez flotę Chianga, 6 X dowództwo komunistyczne zarządziło
wstrzymanie ostrzału wysp. Również w chińsko –i ndyjskiej wojnie w 1959 r. ZSRR zajął
stanowisko neutralne. Chiny pogrążyły się w 1959 r. w kryzysie gospodarczym związanym z
nieudanym „wielkim skokiem naprzód”.
11. Chwiejna równowaga
Pod koniec lat pięćdziesiątych sojusznikiem Moskwy stała się też Syria. W Afryce część
ruchów antykolonialnych nastawiona była do komunizmu życzliwie i otrzymywała z Moskwy
pomoc wojskową. Kreml prowadził intensywna politykę w krajach Trzeciego Świata. Moskwa
planowała operację wejścia agentów wywiadu w zachodnie sieci handlu narkotykami. Operację tę
nazwaną „Drużba Narodów”, zapoczątkowano w 1960 r., a dwa lata później przedstawiono ją na
naradzie dowództwa Układu Warszawskiego.
Wzrostowi znaczenia ZSRR towarzyszyło nasilenie antyamerykanizmu w państwach
latynoskich. W stolicy Wenezueli Caracas tłum zaatakował limuzynę Nixona, co zmusiło go do
skrócenia wizyty. W samych Stanach Zjednoczonych trwała walka Murzynów o pełnię praw
obywatelskich.
Reakcją Zachodu na niepowodzenia 1956 r. było stopniowe zacieśnianie współpracy
ekonomicznej oraz wzmacnianie potencjału NATO z udziałem armii RFN. Ważnym krokiem były
 185
traktaty rzymskie o powołaniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euratomu, podpisane 25
III 1957 r. W kwietniu 1957 r. wydano dyrektywę MC-70, przedującą rozwój liczebny sit NATO
i zainstalowanie rakiet z głowicami atomowymi na terenie Niemiec Zachodnich Jednocześnie
jednak w społeczeństwach zachodnich i niektórych kołach politycznych nasiłały się głosy
ostrzeżenia przeciw nasycaniu tego obszaru bronią nuklearną i możliwemu przekształceniu starego
kontynentu w teatr wojny atomowej. Przywódca angielskiej Labour Party, Hugh Gaitskell,
proponował stopniowe wycofywanie obcych wojsk z RFN, NRD, Polski i Węgier, zawarcie paktu
bezpieczeństwa europejskiego oraz wyjście tych krajów z układów wojskowych. Rząd NRD w
lipcu 1957 r., wystąpił z propozycją innej kolejności: konfederacja obu państw niemieckich na
podstawie traktatu pokojowego i wyrzeczenie się broni atomowej oraz wycofanie ich z układów
wojskowych miało nastąpić po ewakuacji obcych wojsk z terytorium Niemiec. Mocarstwa
zachodnie stały jednak na stanowisku wolnych wyborów w obu państwach niemieckich, czego
Kreml i NRD nie akceptowały. Na jesieni 1957 r. na porządek dzienny obrad NATO powrócił
projekt wyposażenia Bundeswehry w broń atomową.
2 X 1957 r. na XII Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ minister Adam Rapacki oświadczył, iż
w razie zgody obu państw niemieckich na wprowadzenie zakazu produkcji oraz magazynowania
broni atomowej i wodorowej na ich terytorium, również i PRL jest gotowa wprowadzić analogiczny
zakaz. Strefa bezatomowa w Europie Środkowej miała uniemożliwić wyposażenie Bundeswehry w
broń jądrową i była na rękę Kremlowi. Poparcie dla idei strefy bezatomowej w Europie Środkowej
wyraziły rządy Czechosłowacji i NRD. Plan Rapackiego spowodował odwleczenie decyzji o
rozmieszczeniu broni jądrowej na terenie RFN. Na ogół na Zachodzie zwyciężało przekonanie, iż
plan utrwaliłby podział Europy na dwa obozy, odsuwając w nieokreśloną przyszłość ustanowienie
trwałego i sprawiedliwego pokoju na starym kontynencie. Tylko państwa skandynawskie,
zwłaszcza Finlandia, poparły plan Rapackiego.
10 XI 1958 r. podczas spotkania polsko - radzieckiego na Kremlu Chruszczow wystąpił z
żądaniem „odrzucenia pozostałości statusu okupacyjnego Berlina” oraz „normalizacji sytuacji w
stolicy NRD”. 27 XI rząd Związku Radzieckiego wystosował notę do pozostałych rządów wielkiej
czwórki, zapowiadając przekazanie rządowi NRD swych uprawnień w Berlinie, łącznie z kontrolą
dostępu do Berlina Zachodniego. Kreml zażądał wycofania wojsk amerykańskich, angielskich i
francuskich z Berlina oraz zaproponował, by Berlin Zachodni stał się wolnym i
zdemilitaryzowanym miastem pod kontrolą ONZ. Program radziecki sformułowany został w tonie
ultymatywnym, a Chruszczow dał przywódcom Zachodu sześć miesięcy na odpowiedź. Gdy
Chruszczow zagroził zablokowaniem dróg dojazdowych do Berlina przez terytorium NRD,
sekretarz stanu USA Dulles uzgodnił z przywódcami NATO odrzucenie żądań Kremla i zagroził
użyciem siły w przypadku ponownej blokady Berlina.
12. Ofensywa ZSRR w 1959 – 1960 r.
W Genewie (12 V-19 VI oraz l3 VII – 5 VIII1959) odbyła się zakończona niepowodzeniem
konferencja ministrów spraw zagranicznych USA, ZSRR, Francji i Wielkiej Brytanii. Francja
odrzuciła próbę zmiany statusu Berlina Zachodniego, ale wbrew rządowi bońskiemu była gotowa
uznać granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Londyn nie wierzył w amerykańską doktrynę masowego
odwetu i nalegał na rozmowy ze Związkiem Radzieckim.
Eisenhower postanowił zaprosić Chruszczowa do Stanów Zjednoczonych. Wizyta Chruszczowa
w USA (15-27 IX 1959) była pierwszą wizytą przywódcy radzieckiego w USA. Rozmowy
polityczne z Eisenhowerem odbyły sii w Camp David. Dotyczyły radzieckiego ultimatum w
sprawie Berlina, groźby wojny atomowej, a także Chin. Chruszczow zgodził się wycofać ultimatum
w sprawie przyszłości Berlina i podjąć rokowania na szczycie w tej sprawie w maju następnego
roku. Zapowiedziano zakończenie zimnej wojny i odprężenie. Wizyta Chruszczowa w USA
pogorszyła natomiast stosunki między ZSRR a Chinami. Zaraz po powrocie ze Stanów
Zjednoczonych Chruszczow poleciał do Pekinu na obchody dziesięciolecia zwycięstwa rewolucji,
gdzie został przyjęty bardzo chłodno.
W lipcu 1958 r. grupa wyższych wojskowych z gen. Abd al-Karimem Kasimem dokonała
udanego zamachu stanu w Iraku, doprowadzając do zbliżenia z Egiptem i wystąpienia Iraku w 1959
 186
r. z Organizacji Paktu Bagdadzkiego (BPO). Uszczerbek w systemie zachodnich sojuszy zastąpiono
Organizacją Paktu Centralnego (CENTO) z udziałem już tylko Turcji, Iranu i Pakistanu. Wzrosło
też napięcie w Libanie, gdzie pronaserowscy muzułmanie podjęli walkę przeciw prozachodnim
chrześcijanom.
W styczniu 1959 r. upadł pod ciosami partyzantki narodowej Fidela Castro reżim Fulgencio
Batisty. Castro przyjął pomoc radziecką i zaczął myśleć o eksporcie rewolucji do innych krajów
Ameryki Łacińskiej. Był to cios dla strategii, a nawet bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych.
W październiku 1959 r. wybuch konflikt indyjsko – pakistański. Konflikt postawił nie-
wygodny dla Kremla problem wyboru faworyta. Kierownictwo radzieckie wybrało neutralność, co
zantagonizowało Chiny.
W 1960 r. niepodległość uzyskało kilkanaście krajów afrykańskich, które następnie przyjęto do
ONZ. Układ sił w tej organizacji uległ zmianie. Nowo wyzwolone państwa stawały się często
sojusznikami komunizmu. Izolacja radziecka należała do przeszłości.
W 1959 r. radziecki sputnik sfotografował po raz pierwszy odwrotną stronę Księżyca. l V 1960
r. nad terytorium ZSRR zestrzelono amerykański samolot szpiegowski U-2. Pilot samolotu. Gary
Powers, zdołał się katapultować i wraz z częścią najnowocześniejszego sprzętu zwiadowczego
wpadł w ręce radzieckie. Chruszczow na konferencji paryskiej na szczycie brutalnie zaatakował
Stany Zjednoczone, żądając przeprosin za incydent. Ponieważ Eisenhower odmówił
Chruszczowowi satysfakcji, ten w teatralny sposób zerwał konferencję, na której dyskutować miano
o przyszłości Berlina (po ogłoszeniu wiadomości o zaprzestaniu lotów samolotów U-2, USA
rozpoczęły w 1960 r. nowy program zwiadu satelitarnego pod kryptonimem „Corona”).
23 IX 1960 r. podczas jesiennej sesji Zgromadzeni Ogólnego ONZ Chruczow zaatakował
Zachód oraz zażądał natychmiastowego całkowitego zlikwidowania kolonializmu. W odpowiedzi
delegat USA wyraził zdziwuenie, iż żąda tego kraj, który XX w. najbardziej rozszerzył swe
imperium. Premier Kanady John Diefenbaker, nazwał ZSRR największą potęgą kolonialną
współczesnego świata. Kiedy 12 X w podobnym duchu przemówił również delegat Filipin,
Chruszczow zdjął but i uderzył nim w pulpit, miotając obelgi. Komitet Rozbrojeniowy ONZ nazwał
„śmierdzącą stajnią”, a Radę Bezpieczeństwa „spluwaczką”. Pod koniec sesji radziecki przywódca
jeszcze raz w podobny sposób zademonstrował swoje niezadowolenie, gdy delegat USA stwierdził,
że państwa Europy Srodkowo – Wschodniej nie cieszą się pełną niepodległością.
Przewodniczącemu sesji złamał się młotek od przywoływania sali do porządku. Na zakończenie
sesji brytyjski minister David Ormsby-Gore powtórzył ponownie, iż podczas gdy Anglia
przyznała niepodległość 500 mln ludzi, 6 państw zostało podbitych przez ZSRR, nie licząc
wcześniejszej inkorporacji Litwy, Łotwy i Estonii. Debata nad likwidacją kolonializmu zamieniła
się z oczekiwanego triumfu radzieckiego w oskarżenie imperializmu ZSRR i przyniosła
kompromitację przywódcy Kremla. Końcowa deklaracja Zgromadzenia Ogólnego z 14 XII 1960 r.
zawierała nie tylko potępienie kolonializmu, ale także wszelkiej ingerencji zewnętrznej na
terytoriach wyzwalających się z zależności.
13. Wojna w Kongu
W Kongo Belgijskim (zwane Kongo-Leopoldville dla odróżnienia od swego sąsiada,
dawniejszej kolonii francuskiej, Konga-Brazzaville) Belgowie zamierzali utrzymać wpływy gospo-
darcze i polityczne. Po ogłoszeniu niepodległości, w lipcu 1960 r., doszło do krwawych
porachunków z białymi. Rząd belgijski wysłał komandosów. Na wezwanie prezydenta Josepha
Kasavubu i premiera Patrice Lumumby ONZ zdecydowała wysłać międzynarodowe siły
rozjemcze. Lumumba stale otrzymywał pomoc wojskową od ZSRR. Belgowie natomiast wsparli
rebelię Mosise'a Czombe, usiłującego oderwać najbogatszą w surowce prowincję Konga,
Katangę, której gospodarkę zdominował belgijski koncern Union Minière. Wojska amerykańskie
(wchodziły w skład sił ONZ) sympatyzowały z tą akcją. Oddziały Lumumby wystąpiły przeciw
siłom ONZ. Tymczasem rząd Kasavubu został obalony przez innego wodza murzyńskiego,
Josepha Mobutu, który pod koniec listopada aresztował Lumumbę, a w styczniu 1961 r.
prawdopodobnie wydał rozkaz jego zabicia.
14. Polityka Johna Kennedy’ego
 187
W 1959 r. eksperci CIA stwierdzili, że ZSRR prześciga USA w liczbie mię-dzykontentalnych
rakiet balistycznych (ICBM). Podczas kampanii prezydenckiej 1960 r. kandydat demokratów John
F. Kennedy uzasadnił konieczność likwidacji „luki rakietowej”, jaka powstała między ZSRR a
USA. W listopadzie 1960 r. Kennedy został wybrany na prezydenta Stanów Zjednoczonych. Nowa
administracja amerykańska wyraźnie zwiększyła wydatki zbrojeniowe. Pod koniec 1961 r. Stany
Zjednoczone zaczęły odzyskiwać przewagę w dziedzinie broni rakietowej. Nastąpił rozwój
amerykańskich badań kosmicznych w ramach agencji NASA. W Europie Zachodniej zainstalowano
masy głowic atomowych. Zwiadowcze loty U-2 kontynuowano, dzięki czemu USA miały dobrą
orientację w radzieckich programach zbrojeniowych.
Kennedy zacieśniał współpracę z Ameryką Łacińską, proponując krajom tego regionu „sojusz
dla postępu”. Na polecenie prezydenta Kennedy'ego CIA przygotowywała plan zabicia Castro. W
kwietniu 1961 r. rząd USA podjął, planowaną jeszcze za Eisenhowera, akcję zmierzającą do
obalenia Castro. 12 IV Kennedy oświadczył, że Stany Zjednoczone nie będą interweniować na
Kubie. Tymczasem 17 IV w Zatoce Świń lądowała przygotowana przez CIA brygada złożona
głównie z antykomunistycznych emigrantów kubańskich. Atak załamał się z braku dostatecznego
wsparcia lotnictwa i miejscowej ludności.
15. Kryzys berliński
Od polowy 1960 r. władze NRD nasilały ograniczenia w ruchu między wschodnim a zachodnim
Berlinem. Podczas spotkania z prezydentem Kennedym 4 VI 1961 r. w Wiedniu Chruszczow
zażądał podpisania traktatu z Niemcami, zakończenia okupacji Berlina Zachodniego i prze-
kształcenia go w wolne miasto. 25 VI Kennedy zapowiedział obronę Berlina Zachodniego siłą oraz
zwiększenie wydatków wojskowych USA o 3,4 mld $. Kreml zrezygnował z zapowiadanej redukcji
swych sił zbrojnych, a Chruszczow ogłosił, iż ZSRR posiada bombę atomową o mocy 100
megaton. Chruszczow chcą z twarzą wyjść ze swego ultimatum zainicjował na moskiewskim
spotkaniu przywódców Układu Warszawskiego (3 – 5 VIII 1960 r.) budowę muru berlińaskiego.
Władze NRD w nocy z 12 na 13 VIII wzniosły mur graniczny.
16. Konflikt pomiędzy supermocarstwami na pocz. lat 60 - tych
W kwietniu 1961 r. Jurij Gagarin okrążył Ziemię w pojeździe kosmicznym. Gospodarka
radziecka przestała zmniejszać dystans do państw zachodnich, a produkcja rolna ZSRR nie
nadążała za potrzebami żywnościowymi kraju. Stany Zjednoczone zwiększały wydatki
zbrojeniowe. Prezydent Kennedy uznał, że zwycięstwo komunistów w Wietnamie staje się realną
możliwością oraz że zagroziłoby ono bilansowi sił w całej Azji Wschodniej. Kennedy zdecydował
się na wzrost zaangażowania USA w Wietnamie Południowym.
Nowym elementem stała się polityka zagraniczna de Gaulle'a, zwolennika „koncertu mocarstw”
w dawnym stylu, uważającego, że Francji należy się czołowe miejsce w tym układzie. Obawiał się
on nadmiernego uzależnienia od USA oraz liczył na zbliżenie ZSRR do Europy pod wpływem
zagrożenia chińskiego..
17. Kryzys kubański
Waszyngton nadal planował usunięcie Castro. (operacja „Mongoose"). 11 IX 1962 r. rząd
ZSRR ostrzegł Waszyngton, że akcja wojskowa USA przeciw Kubie może doprowadzić do wojny
atomowej. Jednocześnie (w głębokiej tajemnicy) Kreml zaczął sprowadzać na Kubę wyrzutnie
rakietowe zdolne do ataku atomowego na USA. 14 X analitycy CIA stwierdzili na zdjęciach
wykonanych przez samoloty U-2 wyraźne kształty radzieckich wyrzutni. Gromyko stwierdził, iż
pomoc radziecka dla Kuby ma jedynie charakter defensywny. 22 X Kennedy wygłosił specjalne
przemówienie do Amerykanów, w którym podał znane mu fakty oraz oświadczył, że wystrzelenie
choćby jednej rakiety z terytorium Kuby wywoła zmasowany atak atomowy USA na ZSRR.
Zażądał usunięcia rakiet radzieckich i zapowiedział morską blokadę Kuby.
Siły zbrojne USA i ZSRR zostały postawione w stan pełnej gotowości. W tym samym czasie
Chiny ponownie zaatakowały Indie. 24 X 18 statków radzieckich na Atlantyku zmieniło kurs, w
tym jeden po rewizji amerykańskiej. Dwa dni później Chruszczow zgodził się wycofać rakiety w
zamian za obietnicę USA pozostawienia Kuby w spokoju. 27 X zażądał dodatkowo usunięcia
amerykańskich rakiet z baz w Turcji, jednak Kennedy odpowiedział pozytywnie na pierwszy list, a
 188
zignorował drugi. Kreml został zaskoczony determinacją Kennedy’ego oraz dokładnością danych
znajdujących się w posiadaniu USA, m.in. dzięki informacjom Jurija Nosenki i Olega
Pienkowskiego z KGB, którzy przeszli na stronę USA. Waszyngton zrezygnował z usunięcia
Castro, ZSRR wycofał się natomiast z Kuby.

Wykład XXIII:
Stosunki międzynarodowe w latach 1963 – 1970
1. Konflikt radziecko-chiński
W lutym 1963 r. KC KPZR wystosował do partii chińskiej list, proponując rozmowy na temat
„umocnienia jedności ruchu komunistycznego” i poprawy stosunków dwustronnych. Odpowiedź
Pekinu zawierała 25 tez (zawierały wykaż rozbieżności ideologicznychoraz zgodę na rokowania).
Wbrew dotychczasowym zwyczajom 14 VII 1963 r. prasa radziecka opublikowała stanowisko
chińskie, a 20 VII Chińczycy wycofali się z negocjacji. Kreml otwarcie twierdził już, że
kierownictwo chińskie zmierza do „rozbicia jedności obozu socjalistycznego”, Chińczycy zaś
oskarżali Moskwę o sojusz z Indiami i USA przeciw nim. Mao Zedong stwierdził, że Chiny nie
wystawiły jeszcze Rosji rachunku za terytoria zajęte przez carów w XIX w. na mocy
nierównoprawnych traktatów (chodziło o Kraj Nadmorski i Władywostok). Mao potępił też
radzieckie aneksje po II wojnie światowej.
2. Odprężenie w polityce radziecko amerykańskiej lat 1963-1964.
Waszyngton sformułował strategię „pokojowego zaangażowania w Europie Wschodniej” w
celu zwiększenia zróżnicowania wewnętrznego wśród satelitów Moskwy i ich niezależności od
ZSRR (towarzyszyło temu założenie, że wpływy komunistyczne najlepiej udaremnić przez pomoc
gospodarczą i techniczną dla państw Trzeciego Świata). W latach 1962-1963 poprawiły się stosunki
USA z Indiami oraz z Japonią. 10 VI 1963 r. prezydent Kennedy wygłosił na American University
w Waszyngtonie programowe przemówienie. Stwierdził, iż celem USA nie jest „Pax Americana”
oraz że oba supermocarstwa mają wspólny interes w utrzymaniu pokoju.
Pod koniec czerwca 1963 r. założono „gorącą linię” między Kremlem a Białym Domem
(bezpośredni i szybki kontakt przywódców w przypadku kryzysów globalnych). W lipcu
Chruszczow zasygnalizował gotowość ZSRR do zawarcia porozumienia o ograniczeniu prób
atomowych i przedstawił wiele inicjatyw rozbrojeniowych. 5 VIII 1963 r. Wielka Brytania, USA i
ZSRR podpisały w Moskwie układ o zakazie prób jądrowych w atmosferze i pod wodą (przystąpiła
do niego także Francja). W listopadzie tegoż roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję w
sprawie całkowitego powszechnego rozbrojenia.
2. Reorientacja polityki zagranicznej Francji
Francja zaczęła prowadzić osobną politykę zagraniczną. Zdaniem de Gaulle'a, obecność USA w
Europie zagrażała interesom Francji. Po rozłamie na linii Pekin-Moskwa oraz porażce Kremla w
kryzysie kubańskim, de Gaulle uznał, że nadszedł moment realizacji polityki odprężenia między
Europą Zachodnią a ZSRR w celu uniezależnienia Francji i Europy Zachodniej od kurateli USA. W
połowie 1962 r.. prezydent Kennedy ogłosił zasady amerykańskiej polityki współzależności czyli
możliwości przekształcenia EWG i NATO w ścisłą organizację amerykańsko-zachodnioeuropejską.
W państwa europejskich przyjęto to z niepokojem.
W niektórych krajach Europy Zachodniej była popularna idea wielostronnych sił nuklearnych
NATO z udziałem RFN w celu wzmocnienia paktu atlantyckiego. Projekt ten popierały RFN i
Wielka Brytania. De Gaulle zaniepokojony więzami RFN i Wielkiej Brytanii z USA zaprotestował,
szukając samodzielnego zbliżenia z Bonn, a także rozpoczynając niezależną politykę wobec ZSRR i
bloku radzieckiego. Doszło do rywalizacji między Paryżem a Waszyngtonem o względy RFN. We
wrześniu 1962 r. de Gaulle odbył, jako pierwszy szef państwa francuskiego w XX w., wizytę w
Niemczech. 22 I 1963 r. Francja i RFN podpisały traktat o pojednaniu i współpracy (Układ
Elizejski). Jednocześnie w styczniu 1963 r. de Gaulle przeciwstawił się wejściu Wielkiej Brytanii
do EWG (ze względu na brytyjskie poparcie dla projektu wielostronnych sił nuklearnych NATO).
 189
W odpowiedzi na proniemieckie gesty de Gaulla Kennedy odbył podróż do RFN, Wielkiej
Brytanii, Włoch, Irlandii. W październiku 1963 r. Adenauera zastąpił Ludwig Erhard - zwolennik
ścisłego sojuszu Europy Zachodniej i USA.
7 III 1966 r. Francja wycofała się ze struktury wojskowej NATO. Siedzibę Rady Organizacji
Paktu Północnoatlantyckiego przeniesiono z Paryża do Brukseli. W czerwcu 1966 roku de Gaulle
odbył podróż do ZSRR, podpisując radziecko-francuską deklarację o pokojowej współpracy.
We wrześniu 1967 r. De Gaulle złożył wizytę w Polsce. Przedstawił Gomułce zalety
niezależności państw europejskich od supermocarsiw (nie mogło się podobać Mowie). Hasło
„Europy od Atlantyki do Uralu”, niezależnej od USA i ZSRR, zostało w Moskwie zignorowane.
Celem de Gaulle’a było stworzenie zjedczonej Europy, niezależnej od USA i ZSRR, opartej na
sojuszu Francji i RFN.
W lutym 1967 r. wizytę w Londynie złożył premier Kosygin. Zaproponował układ o przyjaźni
i współpracy między obydwoma państwami. Gdy w maju 1967 r. rząd bryjski zgłosił akces do
EWG de Gaulle ponownie zaprotestował.
3. Zmiany w Białym Domu i na Kremlu.
22 XI 1963 r. zamordowano w Dallas Johna F. Kennedy'ego.Prezydentem USA został Lyndon
B. Johnson (kontynuował politykę poprzednika – pomoc gospod. tym państwom Afryki i Azji,
które z rezerwą odnosiły się do komunizmu). W kwietniu 1964 r. Wielka Brytania, USA i ZSRR
podpisały układ o ograniczeniu produkcji materiałów rozszczepialnych do celów wojskowych. W
lutym 1964 r. komunistyczny Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego ogłosił program
obalenia dyktatury prozachodniej, a w sierpniu i wrześniu tegoż roku wzrosło zaangażowanie
amerykańskie po bronie reżimu południowowietnamskiego. W grudniu 1964 r. Johnson wycofał się
z projektu wielostronnych sił nuklearnych NATO, pozostawiając sprawę rozstrzygnięcia partnerom
europejskim.
Rosnące zbrojenia stanowiły dla gospodarki radzieckiej coraz większy ciężar (w latach 1963-
1964 zwolniło tempo wzrostu gospod.). W kierownictwie radzieckim zaczął dominować pogląd, że
skoro ZSRR nie może dogonić Zachodu, powinien zmienić politykę wobec państw Zachodu. Pewną
rolę odegrał w tym spór z Chinami. Pod koniec 1963 r. ZSRR zainicjował zbliżenie z Francją.
Chruszczow myślał też o powrocie do planu neutralizacji Niemiec w zamian za swą zgodę na
zjednoczenie RFN i NRD (był on niekonsekwentny - z jednej strony sądził, iż zjednoczenie i
neutralizacja Niemiec mogą wzmocnić pozycję ZSRR w środku Europy oraz osłabić, a nawet
doprowadzić do upadku NATO, z drugiej zaś, zdawał sobie sprawę z ryzyka związanego z
niezawisłością zjednoczonych Niemiec). W marcu 1964 r. ambasador ZSRR w Bonn, Andriej
Smirnow, spotkał się z kanclerzem Erhardem, by omówić możliwość jego spotkania z
Chruszczowem. 12 VI 1964 r. ZSRR i NRD podpisały 20-letni układ o przyjaźni i wzajemnej po-
mocy. W lipcu, zięć Chruszczowa, Aleksiej Adżubej, odwiedził RFN na czele delegacji
dziennikarzy radzieckich (spotykał się z kanclerzem i potwierdził wcześniejsze zaproszenie go do
ZSRR w następnym roku).
We wrześniu 1964 r. Chruszczow przybył do Pragi, gdzie spotkał się z ministrami spraw
zagranicznych bloku radzieckiego w Europie (plany bońskiej wizyty Chruszczowa wzbudziły za-
niepokojenie, zwłaszcza przywódców NRD — Ulbrichta, i PRL — Gomułki a takżeczęści
kierownictwa kremlowskiego, co wraz z niepowodzeniami polityki gospodarczej stało się jedną z
przyczyn upadku Chruszczowa - 14 X 1964 r. został on odsunięty od władzy). Nowym sekretarzem
generalnym KC KPZR został Leonid Breżniew, a premierem — Aleksiej Kosygin.
4. Bilans sił w połowie dekady
Rywalizacja między Wschodem a Zachodem przebiegała w latach 1964-1965 pod znakiem
ofensywy amerykańskiej: technologiczna przewaga w dziedzinie konstrukcji rakiet oraz podboju
Kosmosu (Amerykanie zbudowali największą dotąd rakietę typu Titan, a dzięki eksperymentom z
nowymi rodzajami paliw przyspieszyli znacznie swój program kosmiczny; w 1965 r. liczba
czynnych satelitów amerykańskich była czterokrotnie wyższa niż radzieckich, a wywiad satelitarny
USA coraz dokładniej monitorował zbrojenia ZSRR).
 190
Istotnym krokiem w drodze do stworzenia trwałych podstaw bezpieczeństwa
międzynarodowego stało się uchwalenie 16 XII 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Akcentowano w nich przyrodzoną godność człowieka
jako fundament praw ludzkich, prawo do wolności gospodarczej i politycznej oraz prawo narodów
do samostanowienia. W myśl paktów zasadą miał być powszechny zakaz pozbawiania wolności z
wyjątkiem przyczyn przewidzianych przez prawo.
Nasatąpiła w poł lat 60-tych zmiana orientacji niektórych państw z proradzieckiej na prochińską
lub prozachodnią: w marcu 1964 r. upadł rząd prezydenta João Goularta w Brazylii (ZSRR wiązał
z nim duże nadzieje), w czerwcu 1965 r. usunięty został Ahmeda Ben Bella w Algerii, w Grecji
odszedł Andreas Papandreu. Sudan jako ostatnie państwo arabskie zdelegalizował partię
komunistyczną, a w Indonezji nieudany pucz komunistów z października 1965 r. pociągnął za sobą
reakcję armii, całkowity pogrom partii komunistycznej, największej z istniejących w Trzecim
Świecie, obalenie prezydenta Ahmeda Sukamo oraz zmianę orientacji Indonezji na prozachodnią.
5. Pogłębianie się konfliktu pomiędzy ZSRR i Chinami
Sytuację ZSRR pogarszała ofensywa dyplomatyczna Chin. W kwietniu 1963 r., podczas wizyty
przewodniczącego ChRL Liu Shaoqi w Dżakarcie, doszło do zbliżenia chińsko-indonezyjskiego, a
w następnym miesiącu Liu odwiedził także Wietnam i Kambodżę. Zacieśniały się kontakty
chińsko-pakistańskie. W styczniu 1964 r. rząd komunistyczny w Chinach uznała Francja. Chiń-
czycy podejmowali też własne próby podboju ideologiczno-politycznego Trzeciego Świata (podróż
premiera Zhou Enlaia do 10 państw Afryki i Azji na przełomie 1963 i 1964 r.). Pod koniec marca
1964 r. KC KPCh wezwała wszystkich komunistów na świecie do odrzucenia stanowiska Kremla i
przyłączenia się do ChRL w jej walce o rewolucję światową. Trzy dni później „Prawda”
opublikowała odpowiedź Susłowa, który nazwał postępowanie KPCh „zdradą zasad komunizmu”.
16 X 1964 r. Pekin dokonał pierwszej eksplozji atomowej (wraz z Francją pozostawał poza
kręgiem państw, które przyłączyły się do układu moskiewskiego z sierpnia 1963 r.). Na początku
marca 1965 r., w czasie konferencji 15 partii komunistycznych w Moskwie, grupa studentów
afrykańskich i azjatyckich z Chińczykami na czele zaatakowała ambasadę USA. Napastników
rozpędziła milicja. Pekin zaprostestował oficjalnie, a pod ambasadą ZSRR w Pekinie odbyła się
demonstracja. Na jesieni 1965 r. chiński minister spraw zagranicznych stwierdził wprost, że
rozwiązaniem problemów świata może być wojna. Podczas obrad komunistycznej Światowej
Federacji Związków Zawodowych w Warszawie w październiku 1965 r. delegacja chińska
skrytykowała politykę odprężenia. Pekin otwarcie oskarżał ZSRR o restaurację kapitalizmu i
zmowę z USA. Wojownicze przemówienie Lin Biao z września 1965 r., w którym wezwał on kraje
Trzeciego Świata do wojen rewolucyjnych na wzór chiński.
W czerwcu 1967 r. ChRL detonowała bombę wodorową o mocy 3 me-gaton.
W marcu 1966 r. kierownictwo KPCh odrzuciło zaproszenie na XXIII Zjazd KPZR. Kreml w
ostrej formie skrytykował decyzję Mao o „rewolucji kulturalnej”. W czerwcu 1966 r.
przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR, Nikołaj Podgorny, mówił o możliwości obrony
dalekowschodnich rubieży ojczyzny. W styczniu 1967 r. Chińczycy sprowokowali incydent na pl.
Czerwonym w Moskwie, a na znak protestu przeciw akcji milicji demonstranci rozpoczęli blokadę
ambasady ZSRR w Pekinie. Rząd chiński oświadczył wręcz, że nie gwarantuje bezpieczeństwa
obywatelom Związku Radzieckiego w Chinach. Wycofano ambasadorów obu państw z Moskwy i
Pekinu.
W styczniu i marcu 1969 r. doszło do krwawych starć między oddziałami radzieckimi i
chińskimi nad rzeką Ussuri. W Moskwie i Pekinie zorganizowano manifestacje przeciw drugiej
stronie. Rząd chiński otwarcie kwestionował dziewiętnastowieczne traktaty graniczne z Rosją jako
narzucone Chinom siłą. W lipcu 1969 r. wybuchł zbrojny konflikt nad Amurem, a w sierpniu —
na granicy z Sinkiangiem. Premier Kosygin postawił ultimatum podczas uroczystości
pogrzebowych po smierci Ho Chi Minha w Hanoi (wrzesień 1969 r.). Zahamowało to kolejne
starcia. Stosunki Moskwa-Pekin pozostawały napięte, ale w 1970 r. ambasadorzy obu państw
wrócili na swe placówki.
 191
W listopadzie 1970 r. po raz pierwszy Pekin uzyskał zwykłą większość głosów w
Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, popierających przyjęcie ChRL do tej organizacji. Ideę tę akceptowa-
ły już Wielka Brytania, Francja, Włochy i Kanada. USA zdołały jednak wcześniej uzyskać
podwyższenie wymaganej w tej sprawie większości do 2/3 głosów, stąd Pekin nie wszedł jeszcze
do ONZ.
6. Sobór Watykański II
Rozpoczął się 11 X 1962 r. w Rzymie. Pierwsza sesja odbywała się w trakcie szczytowego
napięcia kryzysu kubańskiego. Papież Jan XXIII wystosował specjalne posłanie do Kennedy'ego i
Chruszczowa, apelując o zachowanie pokoju. 3 VI 1963 r. zmarł papież Jan XXIII, a na jego
następcę konklawe wybrało kard. Giovanniego Montiniego, który przybrał imię Pawła VI.
Kontynuował on soborowe dzieło swego poprzednika. We wrześniu 1963 r. rozpoczęła się druga
sesja, a w latach 1964-1965 odbyły się dwie ostatnie sesje Soboru, na których przyjęto większość
dokumentów. 8 XII 1965 r. Sobór Watykański II zakończył obrady. Sobór uchwalił 16
dokumentów: konstytucję o liturgii, konstytucję dogmatyczną o Kościele Lumen gentium z 21 XI
1964 r., o objawieniu Bożym Dei Verbum z 18 XI 1965 r. oraz o Kościele w świecie współczesnym
Gaudium et spes z 7 XII 19655 r., deklarację o wolności religijnej Dignitatis hunumae z 7 XII
1965 r., deklarację o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich oraz o wychowaniu
chrześcijańskim, a także dekrety: o ekumenizmie Unitatis redintegratio z 21 XI 1964 r.. o środkach
społecznego przekazywania myśli, Kościołach wschodnich, działalności misyjnej, apostolstwie
świeckich, zadaniach biskupów, odnowie życia zakonnego, a także posłudze i formacji kapłańskiej.
Zniesiono indeks kościelny, zapoczątkowano reorganizację kurii rzymskiej i zainicjowano katolicki
ruch ekumeniczny, do liturgii wprowadzono szeroko języki narodowe.
Po spotkaniu Pawła VI w styczniu 1964 r. z patryiarchą Konstantynopola Athenagorasem, w
grudniu 1965 r. Konstantynopol i Watykan cofnęły ekskomuniki nałożone wzajemnie w 1054 r.
Przejawem posoborowego ducha w d/sędzinie społecznej była encyklika Pawła VI Populorum
progressio z 26 III 1967 r., w której papież odniósł się do kwestii zacofania gospodarczego i
przeludnienia w świecie. broniąc trwałości rodziny i moralności seksualnei.
7.Wojna wietnamska
W maju 1963 r. Kennedy myślał o wycofaniu części żołnierzy amerykańskich z Wietnamu,
jednak sajgoński reżim Ngo Dinh Diema sprowokował swą polityką rebelię buddystów. W li-
stopadzie 1963 r. wojsko obaliło i zamordowało Ngo Dinh Diema.
Nasilały się działania zbrojne Vietcongu. W czerwcu 1964 r. Departament Stanu USA
oświadczył, że USA gotowe są do powstrzymania agresji w Azji Południowo-Wschodniej. W pocz.
sierpnia 1964 r. kutry torpedowe Wietnamu Północnego ostrzelały jednostki amerykańskie w
Zatoce Tonkińskiej. Samoloty USA w odwecie zbombardowały garnizony wojskowe na wybrzeży
północnowietnamskim.
Komuniści północnowietnamscy otrzymywali ogromną pomoc z ZSRR i innych państw
komunistycznych. Na tym tle doszło do kolejnego spięcia między Kremlem a kierownictwem
chińskim. Premier Związku Radzieckiego Kosygin przybył w styczniu 1965 r. do Hanoi.
Zaproponował pomoc, odciągając Ho Chi Minha od Pekinu.
W lipcu 1965 r. prezydent Johnson zapowiedział zwiększenie liczebności amerykańskiego
kontyngentu wojskowego w Wietnamie Południowym do 125 tyś. żołnierzy. W odpowiedzi
Vietcong wezwał mieszkańców Wietnamu Południowego do walki o niepodległość ojczyzny.
Vietcong otrzymywał ogromną pomoc z państw bloku radzieckiego. Rosnąca liczba
uchodźców, kalek i sierot — ofiar działań wojennych — a także korupcja i brutalność administracji
sajgońskiej wzmagały sympatię szarych Wietnamczyków do Vietcongu. Żołnierze USA nie mieli
motywacji do walki.
Wysuwając warunki pokojowe Waszyngton żądał od Hanoi zaprzestania wsparcia dla
Vietcongu, co komuniści systematycznie odrzucali. Pod koniec stycznia 1968 r., w czasie rozejmu
zawartego na okres świąt wietnamskiego Nowego Roku, Vieicong podjął niespodziewanie
zmasowaną „ofensywę Tet”, zajmując niektóre miasta w Wietnamie Południowym. W Sajgonie
partyzanci opanowali na parę godzin ambasadę USA. Amerykanie stracili ok. 6 tyś. zabitych i
 192
rannych W wyniku niepowodzeń w Wietnamie Johnson zrezygnował z ponownego kandydowania
do urzędu prezydenckiego. Siły USA w Wietnamie zwiększyły się do 549 tyś. żołnierzy. W maju
1968 r. doszło w Paryżu do pierwszego kontaktu delegacji Wietnamu Północnego i USA w sprawie
zakończenia wojny. W październiku tegoż roku prezydent Johnson wstrzymał bombardowanie
miast północnowietnamskich, mimo to rząd w Sajgonie uchylił się od rokowań. Richard Nixon (od
listopada 1968 r. – prezydent USA) kontynuował politykę poprzednika. W styczniu 1969 r. roz-
poczęły się w Paryżu negocjacje z udziałem delegacji Wietnamu Północnego, Vietcongu,
Wietnamu Południowego i USA. jednak postęp rozmów był bardzo powolny. W lutym 1970 r.,
Nixon ogłosił program „wietnamizacji konfliktu” – nie uzyskał on jednak poparcia.
W marcu 1970 r. obalono w Kambodży księcia Sihanouka (przez proamerykań-skiego gen. Lon
Nola). Doprowadziło to do wzmocnienia ataków komunistów na Phnom Penh. W rezultacie wojska
USA interweniowały również w Kambodży. Wzmogło to krytykę administracji Nixona oraz
demonstracje studentów w samych Stanach Zjednoczonych. Ostatecznie Nixon musiał wycofać
wojska amerykańskie z Kambodży i ogłosić program wycofywania wojsk z Wietnamu.
8. Osłabienie pozycji USA na arenie międzynarodowej w II poł lat 60-tych
W połowie lat sześćdziesiątych Stany Zjednoczone zmniejszyły wydatki wojskowe. W ZSRR
zwiększono wydatki na zbrojenia, prześcigając w 1965 r. pod tym względem USA. Związek
Radziecki dysponował przewagą sił konwencjonalnych w Europie (w przypadku ataku radzieckiego
NATO byłoby zmuszone do użycia broni atomowej). Dowództwo Układu Warszawskiego opra-
cowało plan ataku konwencjonalnego na teren RFN. Kreml zdawał sobie sprawę z niebez-
pieczeństwa skutków ataku atomowego - dążył do parytetu w liczbie głowic jądrowych, pocisków
balistycznych międzykontynentalnych i średniego zasięgu oraz samolotów i floty zdolnej do
przenoszenia broni atomowej. W 1963 r. w Moskwie zaprezentowano np. pierwszy typ broni
antybalistycznej.
W celu rozbicia planu stworzenia wielostronnych sił nuklearnych NATO z udziałem RFN,
minister spraw zagranicznych PRL, Adam Rapacki, zaproponował na XIX Sesji Zgromadzenia
Ogólnego ONZ w grudniu 1964 r. zwołanie konferencji bezpieczeństwa europejskiego z udziałem
ZSRR i USA (chodziło o utworzenie strefy bezatomowej w Europie Środkowej oraz zawarcia paktu
o nieagresji między NATO a Układem Warszawskim).
Osłabieniu pozycji USA sprzyjało zaangażowanie w wojnie wietnamskiej.
9. Radzieckie inicjatywy odprężeniowe
W styczniu 1966 r. Kreml skutecznie mediował w konflikcie indyjsko-pakistańskim,
doprowadzając do podpisania zawieszenia broni i dwustronnej deklaracji z Taszkientu. Nastąpiła
normalizacja stosunków Kremla z Watykanem: wizyta ministra Andrieja Gromyki w Rzymie w
kwietniu 1966 r. W maju 1966 r. Kreml podpisał z firmą Fiat umowę o budowie fabryki tych
samochodów w ZSRR.
Na konferencji Doradczego Komitetu Politycznego Układu Warszawskiego w Bukareszcie (4-6
VII 1966) zaproponowano rozwój kontaktów politycznych, gospodarczych, kulturalnych i
naukowych, niedopuszczenie RFN do broni atomowej, ostateczne uznanie granic w Europie,
zwołanie konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, a także w dalszej przyszłości
równoległą likwidację NATO i Układu Warszawskiego. 7 X 1966 r. prezydent Johnson wygłosił
przemówienie, w którym poparł tendencje odprężeniowe. Sekretarz stanu USA, Dean Rusk, żądał
od Moskwy zaprzestania popierania Hanoi. W odpowiedzi Kreml stwierdził, że będzie popierał
Wietnam Północny jako część wspólnoty socjalistycznej.
10. Polityka wschodnia RFN
Memorandum niemieckich kościołów ewangelickich i orędzie biskupów polskich do biskupów
niemieckich z końca 1965 r. były sygnałami ocieplenia stosunku RFN wobec bloku wschodniego.
25 III 1966 r. rząd kanclerza Erharda ogłosił notę pokojową do 115 państw świata z
zapewnieniem gotowości do dobrosąsiedzkich stosunków z krajami Europy Wschodniej. Rząd w
Bonn stwierdził, iż Niemcy istnieją w myśl prawa międzynarodowego w granicach z 1937 r., do-
póki wybrany w wolnych wyborach rząd ogólnoniemiecki nie uzna nowych granic. Zaproponował
jednak państwom komunistycznym w Europie wymianę dwustronnych deklaracji o wyrzeczeniu się
 193
siły. W odpowiedzi na nowy ton rządu bońskiego na XXIII Zjeździe KPZR Breżniew odrzucił notę
RFN twierdząc, iż dowodzi ona chęci kontynuacji polityki agresji i rewanżu. W ślad za Kremlem
notę bońską odrzuciły PRL i Czechosłowacja. W oświadczeniu polskim podkreślano, iż granica na
Odrze i Nysie Łużyckiej jest ostateczna.
W czerwcu 1966 r. na zjeździe zachodnioniemieckich socjaldemokratów zaznaczyła się
tendencja do uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Po upadku gabinetu Erharda w grudniu
1966 r. i powstaniu wielkiej koalicji chadecji i socjaldemokratów polityka wschodnia RFN nabrała
przyspieszenia za sprawą nowego ministra spraw zagranicznych, Willy Brandta (jego koncepcja
zawierał 4 punkty: maksymalnego wzmocnienia i rozszerzenia EWG, zacieśnienia sojuszu USA i
Europy Zachodniej, współpracy z państwami niekomunistycznymi oraz badania możliwości
współpracy gospodarczej z blokiem radzieckim). W expose nowy kanclerza Kurt Georg Kiesinger
przyznał, że Niemcy wyrządzili wiele krzywd oraz a układ monachijski z 1938 r. jest nieważny, ale
zaznaczył, iż granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej zatwierdzić może, zgodnie z układem
poczdamskim, tylko traktat pokojowy. W styczniu 1967 r. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne
z Rumunią. W kwietniu tegoż roku Kiesinger wystąpił z propozyejii nawiązania bezpośrednich
kontaktów między RFN a NRD.
W połowie stycznia 1967 r. Breżniew oświadczył, że nie widzi zmian w imperialistycznej
polityce Bonn, a pod koniec tego miesiąca Kreml wydał ostre oświadczenie, potępiające odradzanie
się nazizmu w RFN.
Krytykowano politykę wschodnią Bonn w PRL, NRD i CSRS. Gomułka w przemówieniu z 8 II
1967 r. w Katowicach zakwestionował szczerość polityki Kiesingera i podtrzymał żądanie
bezwarunkowego uznaniu granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.
W deklaracji przyjęeja 25 IV 1967 r. r. na spotkaniu kierownictw europejskich partii
komunistycznych w Karlowych Warach, krytycznie odniesiono się do rządu RFN. Na spotkaniu
tym określono warunki odprężenia i normalizacji stosunków z RFN oraz zawarcia przez ogół
państw europejskich układu o wyrzeczeniu się stosowania siły w stosunkach wzajemnych:
- uznanie przez Bonn nienaruszalności granic w Europie, szczególnie granicy ni Odrze i Nysie
Łużyckiej,
- nieważności układu monachijskiego od chwili jego podpisania oraz
- istnienie dwóch państw niemieckich
- wykluczenie dostępu Bonn do broni jądrowej.
W konferencji nie wzięli w niej udziału Rumuni, Jugosłowianie. Albańczycy, Szwedzi,
Holendrzy i Norwegowie.
11. Wojna na Bliskim Wschodzie
Nieuznawanie prawa Izraela do istnienia, niedopuszczanie jego statków na Kanał Sueski rodziło
napięcie Na Bliskim Wschodzie. W maju 1967 r. Egipt ogłosił stan wojny i zaminował wejście do
zatoki Akaba ze strategicznie znym portem Ejlat (jedyne wyjście Izraela na Morze Czerwone).
Rząd izraelski 5 VI zdecydował się na nagły atak. Siły zbrojne Izraela zajęły w trakcie 7-dniowego
natarcia należący do Egiptu półwysep Synaj oraz zdobyły na Jordanii zachodni brzeg rzeki Jordan z
Jerozolimą, a także fragmenty terytorium syryjskiego, opanowując obszar czterokrotnie większy od
swojego.
9 VI 1967 r. w Moskwie zebrał się szczyt komunistyczny, który poparł Arabów. Potępiono
Izrael jako agresora i zażądano wycofania jego wojsk (Rumuna zdystansowała się od tego
stanowiska USA i większość państw NATO poparły Izrael. Johnson i Kosygin po raz pierwszy
użyli „gorącej linii. Kair zerwał stosunki dyplomatyczne z Waszyngtonem, a wrogość do Stanów
Zjednoczonych. Pod koniec czerwca Johnson i Kosygin spotkali się w Glassboro w USA i
uzgodnili powstrzymanie się od bezpośredniego udziału obu supermocarstw w konflikcie.
Sytuacja była o tyle paradoksalna, że prezydent Egiptu Naser otwarcie popierał organizacje
przesiedleńców i byłych nazistów w RFN. Niejednokrotnie dochodziło w krajach arabskich do
spotkań przedstawicieli rewizjonistycznych organizacji zachodnioniemieckich z wysłannikami
Kremla. Klęska państw arabskich zdopingowała ZSRR do wzmożenia pomocy wojskowej i
politycznej dla Egiptu, Syrii i innych krajów arabskich.Nasiliły się kontakty radziecko-algierskie.
 194
W listopadzie 1967 r. ZSRR interweniował w jemeńskiej wojnie domowej. Dzięki wojskowej
pomocy dla radykalnych republikanów walczących z monarchią, w 1968 r. Moskwa podpisała umo-
wę o pomocy technicznej i militarnej z Jemenem Południowym, dającą ZSRR prawo do korzystania
z bazy w Adenie.
W połowie 1968 r. doszło do pewnego złagodzenia napięcia międzynarodowego. Kreml nie
podjął wprawdzie propozycji wzajemnej, zrównoważonej redukcji sił zbrojnych, zawartej w
deklaracji Rady Ministerialnej NATO z czerwca 1968 r., ale podpisał Układ o
Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT) z l VII 1968 r. Jednocześnie dojrzewał nowy
kryzys władzy komunistycznej w Europie Wschodniej.
12. Gorąca wiosna 1968 r.
W Stanach Zjednoczonych nasilały się protesty przeciw wojnie w Wietnamie oraz zajścia
rasowe, których kulminacją było zabójstwo pastora Martina Luthera Kinga i walki uliczne w
Waszyngtonie w kwietniu 1968 r. W lutym 1968 r. roku strajki młodzieży doprowadziły do zmiany
rządu w Belgii. Do protestów studenckich doszło we Francji i Włoszech. Towarzyszyła im retoryka
rewolucyjna. W połowie kwietnia doszło do zamieszek młodzieżowych w Berlinie Zachodnim. W
maju lewaccy studenci z Ruchu 22 Marca rozpoczęli strajk okupacyjny na uniwersytecie
Nanterre, a także próbowali zorganizować strajk na Sorbonie. W ciągu paru następnych dni Paryż
stał się widownią najgwałtowniejszych zajść od czasów wojny.
13. Kryzys czechosłowacki
Objęcie władzy przez Alexandra Dubčeka zapoczątkowało liberalizację. Na wiosnę 1968 r.
demokratyzacja systemu komunistycznego w Czechosłowacji zataczała coraz szersze kręgi.
Kierownictwo partii czechosłowackiej nie ulegało różnym formom nacisku ze strony ZSRR. W
nocy z 20 na 21 VIII 1968 r. wojska Układu Warszawskiego dokonały interwencji zbrojnej w
Czechosłowacji.
Akcja w Czechosłowacji wywołała na Zachodzie oburzenie, jednak uznano na ogół, iż dotyczy
ona wewnętrznych spraw obozu komunistycznego. Prezydent Johnson zaprotestował w imieniu
„sumienia świata” (zaangażowanie USA w Wietnamie wiązało mu ręce). Prezydent USA
przeprowadził rozmowę z ambasadorem ZSRR i w istocie pogodził się z faktami. Minister spraw
zagranicznych RFN Brandt nazwał sytuację okupacją Czechosłowacji, ale stwierdził, iż
wydarzenia w CSRS nie zmienią bońskiej polityki wschodniej. Również de Gaulle skrytykował
interwencję wojsk Układu Warszawskiego, ale zapowiedział, iż nie zmieni ona jego starań o
odprężenie.
Nowa polityka Kremla zyskała wkrótce miano doktryny Breżniewa, czyli rzekomego prawa
ZSRR do obrony socjalizmu w innych krajach. Doktryna ta, sformułowana przez Breżniewa
najdobitniej podczas zjazdu PZPR w listopadzie 1968 r., oznaczała, że państwa, w których
komuniści doszliby do władzy, automatycznie wpadają w radziecką sferę interesów.
14. Podsumowanie dekady
Pod koniec lat sześćdziesiątych przełamana została dominacja radziecka w podboju kosmosu.
W grudniu 1968 r. załoga Apollo 8 okrążyła Księżyc, a 20 VII 1969 r. Neił Armstrong i Edwin
Aidrin z Apolla 11 wylądowali na Srebrnym Globie i szczęśliwie powrócili na Ziemię.
Tempo zbrojeń radzieckich pozwalało Kremlowi stopniowo doganiać potencjał wojskowy
Stanów Zjednoczonych, choć nadal utrzymywały one ogólną przewagę w broni atomowej i
środkach jej przenoszenia. W 1966 r. USA posiadały 904 międzykontynentalne pociski balistyczne
i 590 pocisków rakietowych wystrzeliwanych z łodzi podwodnych, ZSRR zaś — odpowiednio —
292 i 27 rakiet. W 1970 r. liczba amerykańskich międzykontynentalnych pocisków balistycznych
wzrosła do 1054, natomiast ZSRR posiadał 1299 pocisków. USA zaczęły w czerwcu 1970 r.
wprowadzać do swego uzbrojenia strategiczne rakiety nośne. Moskwa rozwijała natomiast
dynamicznie flotę wojenną, która pojawiała się wciąż w nowych punktach globu ziemskiego.
Lata sześćdziesiąte umocniły pozycje ZSRR jako supermocarstwa. Moskwa pozyskiwała
niektóre państwa Trzeciego Świata: Somalia, Jemen Południowy (udostępnił bazy w Adenie i na
wyspie Sokotra), Libia (w wyniku zamachu stanu zmieniła w 1969 r. orientację z prozachodniej na
proraradziecką).
 195
Powodem polityki odprężenia prowadzonej przez ZSRR było zagrożenie chińskie. Na granicy z
ChRL stale utrzymywano ok. 30 dywizji. Zbrojenia radzieckie osiągnęły pod koniec dekady
poziom, którego gospodarka na dłuższą metę nie mogła utrzymać.
Nowe tony w retoryce Kremla pojawiły się w nocie skierowanej do Bonn w lutym 1969 r. Na
naradach Układu Warszawskiego w Budapeszcie w marcu 1969 r. oraz w Pradze w październiku
tegoż roku ponowiono apel o zwołanie europejskiej konferencji bezpieczeństwa. Zwycięstwo
socjaldemokratów w RFN we wrześniu 1969 r. nasiliło tendencje odprężeniowe w Bonn. Kreml
odpowiedział pozytywnie. Podczas negocjacji radziecko-zachodnioniemieckich, w marcu i maju
1970 r.. kanclerz Brandt spotkał się dwukrotnie z premierem NRD - Stophem. 12 VIII 1970 r.
podpisano w Moskwie układ między ZSRR a RFN, zobowiązujący obie strony do
„nieograniczonego poszanowania integralności terytorialnej wszystkich państw w Europie w ich
obecnych granicach”, w tym także wymienionej specjalnie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. 7
XII 1970 r. kanclerz Brandt i premier PRL Józef Cyrankiewicz podpisali w Warszawie układ
między PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków. Obie strony
stwierdziły, iż linia Odra-Nysa Łużycka stanowi zachodnią granicę PRL i zobowiązały się do
poszanowania integralności terytorialnej obu państw. Po podpisaniu układu Brandt i Cyrankiewicz
zapowiedzieli nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Warszawą a Bonn.
W styczniu 1970 r. Kreml zaaprobował projekt udziału USA w konferencji bezpieczeństwa i
współpracy w Europie, która dla ZSRR miała się stać namiastką traktatu pokojowego z Niemcami i
środkiem pokojowej neutralizacji Europy Zachodniej w obliczu zagrożenia Kremla przez Chiny. W
marcu 1970 r. wszedł ponadto w życie układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, ratyfikowany
przez 48 państw, a w lecie tego roku USA i ZSRR rozpoczęły rokowania w kwestii ograniczenia
zbrojeń strategicznych.
Wykład XXIV:
Stosunki międzynarodowe w latach 1970 – 1979
1. Ład światowy
W lata siedemdziesiątych następowało równoważenie się potencjałów wojskowych USA i
ZSRR. Ekspansja ZSRR nabrała nowego charakteru - łączył ofensywę glo-balną z „budowaniem
mostów”. Amerykanie napotykali rosnące trudności w Indochinach. W pakcie północnoatlantyckim
i wspólnotach europejskich istniały rysy.
Państwem niezależnym była Japonia z dynamicznie rozwijającą się gospodarką.
Komunistyczne Chiny realizowały „rewolucją kulturalną”. Kraje naftowe zdobyły coraz
znaczniejszą pozycje na arenie międzynarodowej. W krajach Trzeciego Świata porzucano programy
rozwojowych na rzecz walk zbrojnych. Przejawem rozbrojenia był traktat zakazujący
rozmieszczania broni masowego rażenia na dnie i pod dnem oceanów, podpisany 11 II 1971 r.
przez USA, ZSRR, Wielką Brytanię i 60 innych państw (ChRL i Francja odmówiły złożenia
podpisów pod dokumentem). 10 IV 1972 r. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Związek
Radziecki i 70 innych państw podpisało konwencję o zakazie rozwoju, produkcji i składowania
broni biologicznej, która weszła w życie pod koniec marca 1975 r.
2. Polityka USA w I połowie lat siedemdziesiątych
Prezydent Nixon starał się poprawić finansowy bilans powstrzymywania komunizmu. W tym
celu stale zwiększano eksport broni amerykańskiej. Starano się dozbroić głównych sojuszników:
Japonię, Koreę Południową, Indonezję, Malezja, Izrael, Iran, Arabia Saudyjska, Zair. Państwa te
kupowały ogromne ilości amerykańskiego sprzętu wojskowego, często najnowszych generacji.
„Wietnamizacja" konfliktu wietnamskiego nie przynosiła spodziewanych efektów. Reżim
sajgoński był słaby i skorumpowany, a jego armia nie mogła udźwignąć ciężaru wojny z
komunistami. Interwencja amerykańska w Kambodży zawiodła. W 1971 r. komuniści spod znaku
Czerwonych Khmerów kontrolowali już połowę kraju. Amerykanie dopuszczali się mordów na
cywilach - szczególny rozgłos zdobyła masakra wioski My Lai w 1968 r. (dowodzący akcją oficer
został skazany przez amerykański sąd wojenny w 1971 r. a proces potwierdził przypadki łamania
przez Amerykanów postanowień konwencji międzynarodowych o prowadzeniu wojny).
 196
Nie ustawały protesty przeciw wojnie wietnamskiej. Wysiłek wojskowy spowodował nasilenie
się zjawisk inflacyjnych. Malała konkurencyjność eksportu amerykańskiego, a rynek USA
stopniowo opanowywały towary japońskie i zachodnioeuropejskie. W rezultacie deficytu
płatniczego zachwiała się pozycja dolara. W grudniu 1971 r. prezydent Nixon zawiesił
wymienialność dolara na złoto i inne dewizy oraz zdewaluował walutę amerykańską, co było
naruszeniem międzynarodowego systemu walutowego stworzonego w 1944 r. w Bretton Woods.
W połowie 1971 r. Waszygton zmienił politykę wobec komunistycznych Chin. Oba mocarstwa
jednoczyło zagrożenie radzieckie i chęć wykorzystania możliwości tkwiących w wymianie
gospodarczej. W kwietniu 1971 r. zniesiono embargo na handel z ChRL. W czerwcu 1971 r.
chiński premier Zhou Eniai dał do zrozumienia dziennikarzom amerykańskim, że ChRL jest
gotowa do normalizacji wzajemnych stosunków. W lipcu tegoż roku tajną wizytę w Pekinie złożył
doradca Nixona do spraw bezpieczeństwa — Henry Kissinger. który spotkał się z Zhou. 25 X
1971 r., ludowe Chiny zostały przyjęte do ONZ, zastępując w niedługim czasie Tajwan w roli
stałego członka Rady Bezpieczeństwa.
21-28 II 1972 r. wizytę w Chinach złozył prezydent Nixon (pierwsza wizyta prezydenta
amerykańskiego w państwie komunistycznym). Nixon rozmawiał z Mao i Zhou. Na zakończenie
wizyty ogłoszono komunikat o zawarciu porozumienia handlowego. Obie strony w zasadzie
zgodziły się, że istnieją tylko jedne Chiny, ale bez konkretnych konsekwencji w odniesieniu do
Tajwanu (USA nadal uznawały reżim Chianga).
Wobec brak postępu w czterostronnych rokowaniach paryskich, na początku stycznia 1973 r.,
Nixon zawiesił wszelkie działania przeciw Hanoi. Po kolejnych trzech tygodniach rokowań
osiągnięto kompromis na warunkach z trudem pozwalających Waszyngtonowi zachować twarz. 27
I 1973 r. delegacje Hanoi, Sajgonu, Vietcongu i USA podpisały umowę o przerwaniu ognia w
Wietnamie:
- wojska amerykańskie miały być ewakuowane z Wietnamu Południowego,
- strona komunistyczna zobowiązała się do zwolenienia jeńców amerykań skich.
- zapowiadano w Wietnamie wolne wybory, w co trudno było uwierzyć (brak
wzmianki o wycofaniu wojsk Wietnamu Północnego z południa kraju.
Wojna wietnamska kosztowała w latach 1961-1973 życie prawie 56 tyś. żołnierzy USA,
rannych zostało ok, 304 tyś.
W październiku 1973 r. w wyniku afery korypcyjnej ustąpić musiał wiceprezydent Spiro
Agnew. Wkrótce wybuchła afera „Watergate”: w 1972 r. okazało się, że rządząca administracja
republikańska założyła podsłuch w siedzibie biura wyborczego Partii Demokratycznej w
Waszyngtonie. Afera doprowadziła do ustąpienia Nixona w sierpniu 1974 r. Nowy prezydent
Gerald Ford, mianowany przez Nixona następcą Agnew, został pierwszym szefem administracji
USA nie pochodzącym z wyboru.
23-24 XI 1974 r. Ford spotkał się z Brezmewem we Władywostoku i uzgodnił zasadę parytetu
zbrojeń rakietowych. Przyjęto górny pułap dla obu stron. Odprężenie w stosunkach radziecko-
amerykańskich zachwiało się w styczniu 1975 r., gdy Kreml odrzucił układ handlowy z 1972 r., co
stanowiło reakcję na żądanie Kongresu USA wprowadzenia ułatwień w emigracji Żydów
radzieckich.
3. Polityka ZSRR w I połowie lat siedemdziesiątych
Główne założenia polityki radzieckiej w pocz. lat siedemdziesiątych: kontynuacja ekspansji
globalnej, neutralizowanie i izolowanie Chin, wykorzystanie uwikłania Stanów Zjednoczonych w
Wietnamie, wciąganie Europy Zachodniej w układy polityczne i ekonomiczne, mające na celu
osłabienie jedności atlantyckiej (cele te jako strategię pokojową przyjęto na XXIV Zjazdzie KPZR
30 III 1971 r. – strategia ta zawierała postulaty: wyrzeczenia się siły i gróźb w polityce
międzynarodowej, rozbrojenie, ostateczne uznanie zmian terytolialnych w Europie po II wojnie
światowej, zakaz broni nuklearnej, likwidacja pozostałości kolonializmu i współpraca państw o
różnych ustrojach). W 1972 r. Kreml przyjął nową doktrynę militarną, polegającą na
wykorzystaniu marynarki wojennej do demonstrowania obecności radzieckiej w ważnych punktach
globu i gotowości do działań wojskowych w każdym miejscu.
 197
Sojusznikami ZSRR były tu Egipt, Libia. Somalia i Kongo. ZSRR szkolił terrorystów
palestyńskich, broń radziecka zasilała tez partyzantów w Angoli i Mozambiku. W sierpniu 1971 r
rząd Sudanu polecił personelowi misji dyplomatycznych ZSRR i Bułgarii opuszczenie kraju
(dyplomaci współdziałali w zamachu stanu). W lecie 1972 r. pogorszyły się stosunki radziecko-
egipskie: w lipcu prezydent Egiptu Anwar as -Sadat usunuł z kraju ok. 20 tyś. doradców radziec-
kich. We wrześniu 1973 r. armia obaliła rząd Allende w Chile, od trzech lat wspierany przez
Kreml. Na Zachodzie wydano Archipelag Gulag Aleksandra Sołzenicyna (1973 r.), co zwróciło
uwagę opinii publicznej na zbrodniczy charakter systemu radzieckiego.
Dyplomacja radziecka starała się wciągać poszczególne kraje w orbitę swych zabiegów. Stąd
wynikały ożywione stosunki ZSRR i Francji (wizyta Breżniewa we Francji w październiku 1971 r.)
oraz ZSRR i RFN (w maju 1973 r. Breżniew odwiedził Bonn). Stosunków lyeh nie zepsuło nawet
wykrycie w najbliższym otoczeniu kanclerza Willy Brandta szpiega enerdowskiego i związana z
tym dymisja szefa rządu RFN (prawdopodobnie ludzie kształtujący politykę wschodnią rządu
Brandta, tacy jak Herbert Wehner i Egon Bahr, utrzymywali niejawne kontakty z Moskwą).
Nowy kanclerz Helmut Schmidt przyjechał do Moskwy w listopadzie 1974 r., by podpisać tam
długoterminowa umowę gospodarczą. W lutym 1975 r. w Moskwie przebywał premier Wielkiej
Brytanii, Harold Wilson. Jego wizyta /ukończyła się podpisaniem układu o rozszerzeniu
współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej.
Planom radzieckim, zmierzającym do skłócenia i neutralizowania państw
zachodnioeuropejskich, sprzyjał w 1974 r., konflikt grecko-turecki na Cyprze. Doprowadził on
do wystąpienia Grecji z NATO. Pakt północno-atlantycki stracił też brytyjskie bazy na Malcie,
współpracującej z promoskiewską Libią płk. Kaddafiego. W Portugalii w kwietniu 1974 r.
nastąpiła zmiana rządu, co otworzył pole działania dla partii komunistycznej, której popularność
gwałtownie wzrosła. Przed dowództwem NATO zaczęła się rysować groźba objęcia przez
komunistów władzy w państwie członkowskim Sojuszu. Rewolucja w Lizbonie przyspieszyła
wyzwolenie kolonii portugalskich, w których komuniści mieli duże wpływy. wśród miejscowych
partyzantów.
ZSRR i kraje satelckie wzmagały zbrojenia, rozwijając nie tylko tradycyjne rodzaje uzbrojenia i
broń jądrową, ale doskonaląc arsenał broni biologicznych i chemicznych. W laboratoriach ZSRR,
Czechosłowacji, NRD i innych panstw bloku wytwarzano środki usuwające pamięć, wyzwalające
określone reakcje lub zakłócające normalne funkcjonowanie umysłu. Celem tych badań było
uzyskanie broni, która miała opanować świadomość ludzką. Istnieją dowody ze agenci KGB brali
aktywny udział w handlu narkotykami. Gwałtowny wzrost narkomanii wśród żołnierzy USA w
Wietnamie, a także wśród uczestników ruchów protestu przeciw tej wojnie w samych Stanach
Zjednoczonych był w pewnej mierze związany z tą działalnością (w lalach 1971 -1972 r. liczba
zgonów w lotnictwie USA związanych z nadużyciem narkotyków przekroczyła liczbę ofiar w
walce). Broń chemiczną produkowały też związane z ZSRR państwa organizujące zamachy
terrorystyczne — Irak, Libia i Syna.
4. SALT I i radzieckie „odprężenie”
Mimo stałej przewagi USA w liczbie głowic nuklearnych i jakości sprzętu, np. broni
antyrakietowej, w 1971 r. ZSRR posiadał już więcej pocisków balistycznych. W rozmowach tych
czas pracował na korzyść strony radzieckiej, rakietowy arsenał ZSRR powiększał się bowiem
szybciej niż amerykański.
Ostatecznie rozmowy sfinalizowano podczas pobytu prezydenta Nixona w ZSRR. 26 V 1972 r.
w Moskwie podpisał on z Breżniewem Układ w sprawie Ograniczenia Zbrojeń Strategicznych
(SALT I). Obejmował trzy porozumienia:
- o zasadach stosowanych w stosunkach między USA a ZSRR,
- o obronnych systemach antyrakietowych (obie strony mogły zachować po dwa ośrodki tego
rodzaju, jeden koło stolicy i drugi według uznania, przy czym żaden nie mógł posiadać więcej niż
100 wyrzutni i 100 rakiet prze-chwytujących),
- tymczasowa umowa o ograniczeniu ofensywnych broni strategicznych (miała obowiązywać w
ciągu najbliższych pięciu lat - ZSRR zachował osiągniętą już przewagę w liczbie rakiet i ogólnej
 198
mocy broni atomowej, Stany Zjednoczone mogły posiadać 1054 pociski typu ICBM oraz 710
SLBM, zainstalowane na 44 łodziach podwodnych, natomiast ZSRR mógł dysponować 1618 ICBM
oraz 950 SLBM, zamontowanymi na 62 łodziach podwodnych).
Umowa nie precyzowała wagi rakiet ani ich technicznego wyrafinowania, stąd też nie mogła
zapobiec jakościowemu wyścigowi zbrojeń. Strona amerykańska pracowała zwłaszcza nad
doskonaleniem rakiet wielogłowicowych, a ZSRR — nad broniami średniego zasięgu.
Porozumienie moskiewskie pozwoliło Nixonowi wygrać wybory prezydenckie w listopadzie 1972
r.
W dniach 16-25 VI 1973 miała miejsce wizyta Breżniewa w USA Podpisał on z Nixonem
umowę o zapobieganiu konfliktowi jądrowemu miedzy oboma państwami oraz 10 układów o
współpracy kulturalnej i naukowej.
Jednocześnie Kreml kontynuował ekspansję. Agentura KOB w różnych krajach stale się
rozrastała. W specjalnych ośrodkach ZSRR, NRD i innych państw bloku radzieckiego szkolono
terrorystów działających w zachodnio-niemieckiej Frakcji Armii Czerwonej (RAF), we włoskich
Czerwonych Brygadach, terrorystów baskijskich, irlandzkich, korsykańskich, palestyńskich
(szef Czerwonych Brugad Renato Curcio wielokrotnie przebywał w ośrodku szkoleniowym w
Karlovych Warach). W 1972 r wzmogły się akcje terrorystyczne: w maju członkowie RAF
podłożyli bombę w siedzibie dowództwa sił USA w RFN, a bojownicy palestyńskiej organizacji
„Czarny Wrzesień'” porwali samolot linii Sabena. Podczas olimpiady w Monachium. 5 IX 1972 r.
terroryści „Czarnego Września” wtargnęli do kwatery sportowców Izraela, zabijając 2 osoby i
porywając 9 osób jako zakładników (w odwecie lotnictwo izraelskie zaczęło bombardować obozy
uchodźców palestyńskich w Libanie i Syrii, będące także ośrodkami szkoleniowymi terrorystów).
Palestyńczycy odpowiedzieli porwaniem samolotu Lufthansy w październiku, okupacją ambasady
Izraela w Bangkoku w grudniu 1972 r. oraz atakiem w Chartumie, podczas którego zginął
ambasador USA w Sudanie.
5. Porozumienie w sprawie Niemiec
3 IX 1971 r. podpisano układ czterostronny w sprawie statusu Berlina Zachodniego:
- stwierdzał on autonomię tego miasta,
- zobowiązywał ZSRR do ułatwienia tranzytu i zapewniał obywatelom Berlina
Zachodniego wjazd do NRD na takich samych zasadach jak obywatelom innych państw.
- zakładano normalizację stosunków między dwoma państwami niemieckimi i układ o
nieagresji między Układem Warszawskim a NATO.
Moskwa rozbudowywała sieć agentów KGB i wywiadu wojskowego na Zachodzie. Skandale z
radzieckimi dyplomatami-szpiegami wybuchły w Anglii, Belgii i innych krajach.
3 VI 1972 r. RFN i NRD podpisały układy o ruchu tranzytowym i komunikacji a 21 XII 1972
r. — układ zasadniczego zawierający stwierdzenie odrębności państwowej obu sygnatariuszy (oba
państwa niemieckie uznały nienaruszalność granicy między sobą oraz ustanowiły normalne
stosunki dobrosąsiedzkie). W maju 1972 r. Bundestag ratyfikował ostatecznie układ z ZSRR i PRL
z 1970 r., a w czerwcu 1973 r. oba państwa niemieckie zostały przyjęte do ONZ.
6. Wojna na Bliskim Wschodzie
Kryzys polityki amerykańskiej oraz ogromna pomoc ZSRR i bloku radzieckiego zachęciły
państwa arabskie do próby zmiany status quo na Bliskim Wschodzie. W trakcie święta
żydowskiego Jom Kippur 6 X 1973 r. siły zbrojne Egiptu i Syria przeprowadziły atak na terytorium
Izraela. Breżniew nalegał na inne rządy arabskie, by czynnie włączyły się do akcji przeciw
Izraelowi. Po dwóch dniach walk wojska Izraela przeszły do kontralaku. Mimo przystąpienia do
wojny także Iraku i Jordanii, Izrael przełamał obronę na Synaju, okrążając tam 20-tysięczny
korpus egipski, a także skutecznie kontratakował zajmując syryjskie wzgórza Golan. 22 X Egipt i
Izrael zaakceptowały rezolucję Rady Bezpieczeństwa nakazującą wstrzymanie walk, a 2 dni później
oba państwa zawarły rozejm..
Pod koniec wojny na Bliskim Wschodzie wzrosło napięcie między USA a ZSRR. Po
otrzymaniu informacji o radzieckim zamiarze wysłania wojsk w rejon konfliktu, 25 X 1973 r.
 199
Nixon ogłosił alarm w armii, lotnictwie i flocie USA. Ponieważ Breżniew zaprzeczył informacjom
o przygotowaniach Kremla, alarm odwołano.
Konsekwencją wojny na Bliskim Wschodzie był kryzys naftowy. 16 X 1973 r. na spotkaniu w
Kuwejcie arabscy członkowie OPEC postanowili obniżyć swą produkcję ropy naftowej i podnieść
jej cenę. Krok ten tłumaczono tym. ze Stany Zjednoczone i ich zachodnioeuropejscy sojusznicy
popierają Izrael. Państwa Europy Zachodniej w 80% zaopatrywały się w ropę z Bliskiego Wschodu.
(USA tylko w 12%). Wzmogły się ataki terrorystów palestyńskich: w grudniu 1973 r. ostrzelali
terminal lotniczy i obrzucili granatami samolot linii PanAm na lotnisku w Rzymie (zginęły 32
osoby). Dopiero w czerwcu 1974 r. Nixonowi udało się przełamać wrogość państw arabskich.
Podczas podróży do Egiptu, Arabii Saudyjskiej, Izraela, Jordanii i Syrii zawarł porozumienie z
Sadatem i przywrócił stosunki z Syrią.
W rezultacie podwyżek cen ropy naftowej załamała się koniunktura gospodarcza, trwająca
niemal nieprzerwanie od II wojny światowej.
7. KBWE
W latach 1973-1974 odbywały się narady przygotowawcze przed Konferencją Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie. Na przełomie stycznia i lutego 1973 r. dokonano zasadniczego podziału
tematyki przyszłej KBWE. Strona radziecka podkreślała konieczność omówienia problemów
umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju współpracy gospodarczej, a także zatwierdzenia
terytorialnego status quo w Europie. Państwa NATO nalegały na sprecyzowanie warunków
zwiększenia zaufania międzynarodowego, obniżenia ryzyka konfliktu zbrojnego w Europie, a także
dokładne omówienie kwestii praw człowieka. Stopniowo jednak następowało zbliżenie stanowisk.
Doprowadziła do tego m.in. konferencja ministrów spraw zagranicznych w Helsinkach w lipcu
1973 r..
30 VII – 1 VIII 1975 r. spotkali się w Helsinkach przedstawiciele 35 państw europejskich,
USA i Kanady, w większości szefowie państw i rządów lub szefowie partii komunistycznych. Zjazd
w Helsinkach zakończył się podpisaniem Aktu Końcowego KBWE:
- zawierał on stwierdzenie „suwerennej równości”, „integralności terytorialnej oraz
wolności i niepodległości politycznej" państw-sygnatariuszy;
- zobowiązywał do powstrzymywania się od „użycia lub groźby użycia siły przeciwko
integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej” jakiegokolwiek państwa;
- potwierdzał nienaruszalność granic w Europie, pokojowy tryb załatwiania sporów;
- zawierał zobowiązanie do szanowania praw człowieka.
8. Ofensywa radziecka w II połowie lat siedemdzisiątych
Związany z Kremlem rząd Wietnamu Północnego pogwałcił pokój ze stycznia 1973 r.: wojska
komunistyczne zajęły 30 IV 1975 r. Sajgon i wprowadziły kontrolę nad całym Wietnamem.
Niemili równocześnie komuniści uchwycili też władzę w Kambodży, a pod koniec 1975 r. także w
Laosie.
Po opuszczeniu Angoli przez portugalską administrację kolonialną w styczniu 1975 r
rozpoczęły się walki między partyzantami proradzieckimi a prozachodnimi. Pod koniec tegoż roku
do Angoli przybył specjalny korpus kubański zaopatrzony w broń i sprzęt radziecki. W odpowiedzi
wojska RPA przekroczyły granicę Angoli i wsparły partyzantów antykomunistycznych. Kreml
dostarczał komunistom angolskim uzbrojenie. Kongres USA odmówił Fordowi zgody na
zwiększenie pomocy dla partyzantki antykomunistycznej w Afryce, obawiając się nowego
Wietnamu. W sierpniu 1975 r. sekretarz stanu USA Kissinger ostrzegł ZSRR przed ingerencją w
wewnętrzne sprawy Portugalii, będącego członkiem NATO. Pomimo tych zapowiedzi w USA
zaczęła dominować doktryna Sonnenfelda (sformułowana w referacie wysokiego urzędnika
Departamentu Stanu USA, Helmuta Sonnenfelda, pod koniec 1975 r. zalecała „bardziej organicz-
nego zrośnięcia” Europy Wschodniej z ZSRR dla zapobieżenia III wojnie światowej).
Porażkę Kremla stanowiło zerwanie 15 III 1976 r. przez Egipt układu o przyjaźni i współpracy
z ZSRR. Celem tego kroku prezydenta Sadata była poprawa stosunków z Izraelem i pokojowe
rozwiązanie konfliktu bliskowschodniego. W kwietniu sekretarz stanu Kissinger odbył
dwutygodniową podróż do Afryki, umacniając wizerunek USA jako obrońcy wolności. Między
 200
innymi poparł on postulat niepodległości Namibii, okupowanej przez RPA, a także wezwał do
zniesienia apartheidu. Podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych państw NATO 21 V
1976 r. w Oslo potępiono ZSRR za podważanie polityki odprężenia przez gwałtowną rozbudowę sił
zbrojnych. Śmierć Mao Zedonga na początku września 1976 r. otworzyła drogę do pełnej
normalizacji stosunków między Pekinem a krajami zachodnimi.
W styczniu 1977 r. Biały Dom objął Jimmy Carter. Nowy sekretarz stanu, Cyrus Vance, był
zwolennikiem ostrożnej, choć bardziej konsekwentnej kontynuacji dotychczasowej polityki,
natomiast doradca Cartera do spraw bezpieczeństwa, Zbigniew Brzeziński, wyraźniej postrzegał
świat jako pole walki dwóch systemów, akcentował radzieckie zagrożenie dla wolności i
bezpieczeństwa międzynarodowego oraz wskazywał na rosnącą izolację USA w świecie.
Brzeziński wychodził z założenia, że należy wymusić na Kremlu wybór między liberalizacją
systemu a izolacją prowadzącą do zacofania technologicznego. W tym celu zalecał Carterowi, by
ściśle uzależniał współpracę gospodarczą od respektowania przez blok radziecki zobowiązań
politycznych.
Koniec lat siedemdziesiątych stał pod znakiem równoważenia się potencjałów wojskowych
USA i ZSRR.
Reakcja amerykańska na kolejne sukcesy ZSRR ograniczała się do upominania Moskwy w
sprawie przestrzeganie układu KBWE. Na początku 1977 r. Waszyngton ostrzegł Moskwę przed
represjonowaniem Andrjeja Sacharowa. 17 III 1977 r. na forum Zgromadzeniem Ogólnym ONZ
Carter stwierdził, że Karta Narodów Zjednoczonych umożliwia tej organizacji kontrolę
przestrzegania praw człowieka. ZSRR odpowiedział, iż doktryna obrony praw człowieka jest
ingerencją w wewnętrzne sprawy ZSRR.
W październiku 1977 r. wygasł układ SALT I. Obie strony zadeklarowały formalnie dalsze jego
trwanie. Układ SALT II, podpisany 18 VI 1979 r. podczas wiedeńskiego spotkania na szczycie
Breżniew-Carter, przewidywał jednakowy pułap strategicznych środków przenoszenia broni
nuklearnej. Układ ten podważył system bezpieczeństwa świata zachodniego, opierający się na
amerykańskim straszaku atomowym. W obawie przed groźbą wojny i dominacji radzieckiej NATO
podjęło w grudniu 1978 r. decyzję o utworzeniu w Europie systemu wczesnego ostrzegania i
kontroli (AWACS). 12 XII 1979 r, w Brukseli 14 szefów rządów NATO zdecydowało o roz-
mieszczeniu po 1983 r. w Europie 108 rakiet Pershing II i 464 pocisków samosterujących Cruise,
jeżeli rokowania rozbrojeniowe z ZSRR, dotyczące rakiet SS-20, zakończą się niepowodzeniem.
9. Stosunki USA - ChRL
Po śmierci Mao nowe kierownictwo chińskie z Hua Guofengiem i Deng Xiaopingiem na czele
obrało politykę otwarcia się na Zachód oraz modernizacji gospodarki i armii w obronie przed
hegemonizmem radzieckim. W styczniu 1978 r. doszło do układu ekonomicznego ChRL-EWG, a
w maju tegoż roku Brzeziński odwiedził Pekin, usuwając resztę przeszkód w drodze do nawiązania
normalnych stosunków między Stanami Zjednoczonymi a Chinami. W pocz. 1979 r. nawiązano
stosunków dyplomatycznych. Podczas wizyty wicepremiera Deng Xiaopinga w USA (28 1-5 II
1979) podpisano porozumienie o współpracy kulturalnej i wymianie naukowej. We wspólnym
komunikacie ostro skrytykowano politykę ZSRR. Pod koniec lat siedemdziesiątych otwarcie
chińskie zaczynało przynosić konkretne efekty w postaci umów handlowych z USA, Wielką
Brytanią i innymi państwami zachodnimi. W ciągu 1979 r. chińsko-amerykańskie obroty handlowe
uległy podwojeniu. Porozumienie amerykańsko-chińskie stawiało
10. Stosunki Wschód – Zachów w końcu lat siedemdziesiątych
W grudniu 1978 r. Wietnam rozpoczął inwazję na Kambodżę a na początku stycznia 1979 r.
wojska wietnamskie obaliły reżim Czerwonych Kmerów. ZSRR zgłosił w Radzie Bezpieczeństwa
wobec rezolucji wzywającej do wycofania wojsk wietnamskich z Kambodży swoje veto. W
połowie lutego 1979 r. Chiny zaatakowały Wietnam. Moskwa zarządała, by Pekin wycofał swoje
wojska. Armia wietnamska oparła się ofensywie sił chińskich.
Ustanowiony w 1978 r. komunistyczny reżim w Afganistanie napotkał opór partyzantki
muzułmańskiej. W marcu 1979 r. Kreml nie zdecydował się na militarne wsparcie Tarakiego,
 201
który został usunięty i zabity przez Amina we wrześniu tegoż roku. W lipcu 1979 r. ruch
sandinistów zdobył władzę w Nikaragui, niszcząc popierany przez USA reżim Anastasio Somozy.
26 III 1979 r., dzięki osobistej mediacji Cartera, doszło do podpisania układu pokojowego
między Izraelem a Egiptem. W Iranie wybuchła pod przywództwem ajatollaha Chomeiniego na
pocz. 1979 r. szyicka rewolucja, która przybrała antyamerykański charakter. W listopadzie 1979 r.
bojówkarze Chomeiniego opanowali ambasadę Stanów Zjednoczonych i wzięli 90 zakładników
spośród dyplomatów amerykańskich, żądając wydania przez Waszyngton szacha, który przybył do
USA na leczenie.

Wykład XXV:
Stosunki międzynarodowe w latach 1970 – 1979

Radziecka inwazja na Afganistan. W 1979 r. dojrzewały przesłanki nowego zaostrzenia

stosunków Wschód-Zachód. Nieustępliwość Kremla w kwestii zbrojeń i praw człowieka oraz
nieskuteczność polityki odprężenia skłoniły prezydenta Cartera do zwiększenia wydatków
zbrojeniowych. Zachęcony własnymi sukcesami oraz trudnościami Waszyngtonu na Środkowym
Wschodzie, Kreml coraz silniej angażował się w tym regionie. Rewolucja komunistyczna w
Afganistanie oraz islamska w Iranie wydawały się tam przechylać szalę na korzyść ZSRR. Postawa
Kremla, który pochwalał anty amerykańska retorykę Teheranu i barbarzyńską akcję porwania za-
kfadników amerykańskich, nie napotykała wzajemności ze toy reżimu Chomeiniego, chociaż sama
jego nienawiść do Ameryki była na rękę Moskwie.
Jednocześnie Związek Radziecki miał coraz więcej problemów w Afganistanie. Na wiosnę 1979 r.
Breźniew nie zdecydował się wesprzeć wojskowo swego pupila Tarakiego. Jak jaz wspomniano, we
wrześniu został on obalony i zamordowany przez prochińskiego Amina, którego laicki radykalizm
zaostrzył działania muzułmańskich partyzantów afgańskich pceciw władzom w Kabulu. Upadek
Amina oznaczać mógł 'koniec komunizmu w Afganistanie, możliwość zaś jego zwy-^stwa oceniano
na Kremlu jako groźbę wejścia tego kraju w orbitę Chin lub zgoła Zachodu. W tej sytuacji
Breźniew skydowś ^ poó}^c Jo-oJa J<róre proponow^JJ Aodropow, &omykoiUstinow1. W nocy z
25 na 26 XII 1979 r. radziec-tesiły zbrojne w sile ok. 100 tyś. żołnierzy rozpoczęły inter-iBCTcję w
Afganistanie. Specjalny oddział komandosów
KGB i GRU opanował pałac prezydencki w Kabulu. Zamor dowano Amina i ustanowiono tam
nowe władze pod kierownictwem Babraka Karmala. Formalnie inwazja radziecka nastąpiła na
prośbę rządu Karmala, ale już wkrótce okazało się, że przybył on do Kabulu w kilka dni po inwazji,
a prośbę swą podpisał na terytorium ZSRR2.
Decyzja Kremla okazała się fatalna w skutkach. Podejmując ją kierownictwo Kremla źle oceniło
sytuację, sądząc, że wejście ogromnych sił radzieckich sparaliżuje opór patyzant-ki muzułmańskiej.
Tymczasem inwazja, która miała być Bhtzkriegiem, zamieniła się w długotrwałą wojnę. Przyspie-
szyła ona rozkład armii afgańskiej, której szeregi topniały w wyniku dezercji. Nowoczesne
uzbrojenie armii radzieckiej — czołgi, rakiety, helikoptery bojowe, transportery opancerzone czy
broń przeciwpancerna — okazywało się bezskuteczne wobec taktyki partyzantów, którzy w małych
grupach wycofywali się w góry, skąd urządzali krótkie wypady lub wyciągali wojska radzieckie w
zasadzki. W ciągu pierwszego roku po inwazji rząd w Kabulu kontrolował w pełni tylko 10%
terytorium Afganistanu, a utrzymywał się jedynie dzięki wsparciu ponad 100-tysięcznego
kontyngentu wojsk radzieckich. Co więcej, w rządzącej Ludowo-Demokratycznej Partii
Afganistanu nadal trwały krwawe porachunki między zwalczającymi się frakcjami Khalc] a
Parchami. W kwietniu 1980 r. Karma! podpisał z Kremlem tajne porozumienie o stacjonowaniu
Armii Radzieckiej na terenie Afganistanu, co było sformalizowaniem status quo, ale nie zmianą na
korzyść komunistów3.
Reakcje międzynarodowe. Akcja Kremla w Afganistanie okazała się punktem zwrotnym w
rozwoju sytuacji międzynarodowej. Po raz pierwszy bowiem od bardzo długiego czasu ZSRR
zbrojnie interweniował poza obrębem obszaru uznawanego milcząco przez Zachód za sferę
radzieckich wpływów. Prezydent Carter i jego doradcy uznali, że krok Kremla stanowi „oczywiste
 202
zagrożenie dhs j^ok. sadniczy i długofalowy przełom we w/,.^ .'m kactT między USA a ZSRR.
Dwa dm po •.< z podobnymi ostrzeżeniami, Carter oir/vrm w aroganckim tonie odpowiedź
Brezniewa, lou opracował plan sankcji przeciw ZSRR. doktn n< pieczeństwo Azji Środkowej z
bezpieezerishu przyspieszył rozbudowę swych sił zbrojnych, v niu do Kongresu Carter określił
publicznie ukeh „największe zagrożenie pokoju światowego od ny światowej". W Białym Domu
przewKtv\^in uwikła ZSRR w długotrwałą wojnę. P()iiie\ 1 ;i no, że zbrojne opanowanie
Afganistanu im pierwszy krok ZSRR ku wybrzeży Zatoki Per-k o stanie państwa w styczniu l ^80 r.
Carter ^n zareagowałyby na taki atak siłą, oraz zapowieu/ nie pomocy gospodarczej i wciskowej idą
hik wiedź tę nazwano doktryna Cartere. -i l su\;': ' Kremla stanowi „oczywiste zagrożenie dhs j^ok.
sadniczy i długofalowy przełom we w/,.^ .'m kactT między USA a ZSRR. Dwa dm po •. < z
podobnymi ostrzeżeniami, Carter oir/vrm w aroganckim tonie odpowiedź Brezniewa, lou opracował
plan sankcji przeciw ZSRR. doktn n< pieczeństwo Azji Środkowej z bezpieezerishu przyspieszył
rozbudowę swych sił zbrojnych, v niu do Kongresu Carter określił publicznie ukeh „największe
zagrożenie pokoju światowego od ny światowej". W Białym Domu przewKtv\^in uwikła ZSRR w
długotrwałą wojnę. P()iiie\1 ;i no, że zbrojne opanowanie Afganistanu im pierwszy krok ZSRR ku
wybrzeży Zatoki Per-k o stanie państwa w styczniu l ^80 r. Carter ^n zareagowałyby na taki atak
siłą, oraz zapowieu/ nie pomocy gospodarczej i wciskowej idą hik wiedź tę nazwano doktryna
Cartere. -i l su\;': ' munistycznej jest możliwa i że przynosi dobre rezultaty. Starzejące się
kierownictwo Kremla nie przyjmowało tego do wiadomości. Stosunki radziecko-chińskie
znajdowały się w impasie. Odprężenie na linii Waszyngton-Pekin wywoływało mieszane efekty.
Negatywny wpływ na te stosunki miało podpisanie przez USA na początku października 1980 r.
układu o współpracy z Tajwanem. ChRL rozwijała również stosunki z różnymi państwami
azjatyckimi. W maju 1980 r. szef partii Hua Guofeng gościł w Japonii. W czerwcu 1981 r. premier
Zhao Ziyang odwiedził Nepal, Bangladesz i Pakistan, z którym Pekin utrzymywał ścisłe związki.
Wizyta chińskiego ministra spraw zagranicznych Huang Hua w Indiach pod koniec czerwca tegoż
roku, pierwsza od 21 lat, poprawiła napięte stosunki między tymi dwoma państwami8.
Reakcje Zachodu na radziecką inwazję w Afganistanie osłabiały trudności gospodarcze
wywołane drugim „szokiem naftowym" i recesją. Na wiosnę 1980 r. okazało się, iż radziecka
agresja podkopała nie tylko prestiż ZSRR, ale i jedność świata zachodniego. Stanowisko bliskie
amerykańskiemu zajęła Wielka Brytania. Bezpośrednie negatywne reakcje w Bonn i Paryżu były
jednak dość niewyraźne, a RFN podjęła rozmowy w sprawie budowy gazociągu z radzieckiego
półwyspu Jamał. Stany Zjednoczone były zdecydowanie przeciwne projektowi gazociągu, który
mógł zwiększyć zależność RFN i Francji od dostaw z ZSRR. W maju 1980 r. doszło do spotkania
Breżniew-Giscard d'Estaign w Wilanowie, pierwszego na tym szczeblu od momentu radzieckiego
ataku na Kabul. Na przełomie czerwca i lipca tegoż roku w Moskwie bawił kanclerz RFN Schmidt,
bezskutecznie usiłując przekonać Kreml do zmiany polityki. W związku z tym rząd w Bonn przyjął
założenie, że rozmieszczenie nowych rakiet amerykańskich może podnieść ryzyko konfliktu. Wo-
bec asekuracyjnej polityki Schmidta stosunki USA-RFN weszły w stadium kryzysowe. W
listopadzie 1980 r. Schmidt ogłosił, że RFN nie spełni obietnicy podniesienia wydatków
wojskowych o 3%9.
Tymczasem podpisując dyrektywę prezydencką PD-59, Carter nakazał przyspieszenie rozbudowy
amerykańskich sił zbrojnych. Sankcje USA wobec ZSRR były nieskuteczne, Kreml bowiem
kupował zboże, a nawet część zaawansowanej technologii w krajach trzecich. W kwietniu 1980 r. z
kolei Waszyngton doznał prestiżowej klęski. Akcja uwolnienia siłą amerykańskich zakładników w
Iranie nie powiodła się, a popularność Cartera gwałtownie spadła. Po dymisji sekretarza stanu
Cyrusa Vance'a w kwietniu 1980 r. nowym szefem dyplomacji USA został Edmund Muskie.
Mimowolny „szczyt",
jakim stał się pogrzeb przywódcy jugosłowiańskiego Ti w maju 1980 r., nie przyniósł zmniejszenia
napięcia miedz narodowego. Natomiast w lipcu tegoż roku dos/.J o w Tok do spotkania prezydenta
Cartera i Hua Guofenga. W Mi skwie, nie bez racji, odebrano to spotkanie jako próbę zmo towania
bloku politycznego wymierzonego przeć iv ZSR] Stany Zjednoczone umocniły się też w „rogu
Afryki", podp sując w sierpniu 1980 r. umowę wojskową z Somalią, kto przyznała USA prawo
 203
użytkowania baz na swoim tervtoriur Śmierć szacha w lipcu 1980 r. nie rozwiązała sprawy zakła
ników amerykańskich w Teheranie. Mimo zniknięcia głó\ nego powodu akcji bojówkarzy
Chomeiniego, negocjacje sprawie zakładników trwały jeszcze wiele miesięcy 3 zakoi czyły się ich
uwolenieniem dopiero w styczniu l W i r. B< większego postępu skończyło się w listopadzie I^HO
r. śpi tkanie przeglądowe KBWE w Madrycie!().
Oceniając przełom 1979 r. z dłuższej perspektywy, wida że przyspieszył on upadek imperium
radzieckiego. Od kom lat siedemdziesiątych rosło znaczenie przemian technologie nych w
światowej grze politycznej. Trwająca na Zachodź rewolucja informatyczna miała tam stałą
podstawę w posta masowego upowszechnienia komputerów osobistych i ii nych nośników
informacji. Podczas gdy rewolucja la żmii niała oblicze świata zachodniego, ograniczenia polityczr
w ZSRR i krajach komunistycznych, a głównie cenzur uniemożliwiały rozwój obiegu informacji, a
prze/ to con bardziej hamowały możliwości wojskowe oho/u komun stycznego. Odkrycia w biologii
molekularnej i biochemii d( prowadziły do nowego etapu rozwoju broni chcmic/nej i bal
teriologicznej. Widząc malejącą skuteczność s/piegost^ wojskowego, tajne służby Związku
Radzieckiego i krajó satelickich coraz częściej korzystały z sieci między narod( wego handlu
narkotykami, czym przyczyniły i u duzi mierze do jej rozwoju\ \.
Międzynarodowe aspekty kryzysu w Polsce, W lec 1980 r. nowym problemem
międzynarodowym sush MC stra ki na polskim Wybrzeżu, porozumienia sierpniowe i powsti nie
„Solidarności". Wydarzenia te były sensacja światom i okazały się o tyle przełomowe, że po raz
pierws/) w histor władze komunistyczne zalegalizowały masowu organizac niezależną od partii,
która przez swój robotniczy charakt( zadawała kłam twierdzeniom o państwach komunsshcznyc
jako systemach rządzonych w imieniu proletariatu I)odatk( wo, powstanie „Solidarności" podzieliło
ruch kormmistyci ny. Entuzjastycznie powitały ją niektóre środowiska lcwic( we na Zachodzie. W
państwach bloku nicMcs4:- ;:'1 propc i ii;i doKonywac karKołomnych sztuk, by takt ten /cc inh
zinterpretować jako kontrrewolucję.
(lisie „Solidarności" było na rękę Stanom Zjedno-
i!dvz pomnażało kłopoty imperium radzieckiego, o /(łakomicie pasowało do ideologii obrony praw
, s i samoorganizacji społeczeństwa głoszonej przez JiusL Na Kremlu szybko zrozumiano wagę
proble-^ VIII 1980 r. działała tam specjalna komisja polit-
pluW polskich pod przewodnictwem Susłowa. i hsc sprawę, że interwencja w Polsce, podobnie
jak na Afganistan, może drogo kosztować, Kreml nie
K / istnieniem „Solidarności" i usilnie nalegał na u i ic Nse było to dla komunistów polskich proste
> "nvosci ..Solidarności" i załamania się determina-
. ;;.ich PZPR. Dlatego też Kreml przygotowywał ?;;i Poisks^ chcąc wykorzystać dogodny
moment,
ui t v zaabsorbowanie USA problemem zaktadni-•r. Mińskich w Iranie, a także koniec kadencji
Carte-
ra. 5 XII 1980 r. szczyt państw Układu Warszawskiego w Moskwie zajął się „kontrrewolucją" w
Polsce, a satelitar-
ny wywiad amerykański stwierdził posuwanie się dużych sił Armii Radzieckiej w pobliże granicy z
Polską. Spodziewano się inwazji. Biały Dom uzyskał zapewnienie Bonn, że w przypadku
interwencji Moskwy rząd RFN przyłączy się do sankcji przeciw ZSRR. Na wniosek doradcy do
spraw bezpieczeństwa państwa Brzezińskiego, prezydent Carter wysłał depeszę do Breżniewa,
ostrzegając przed skutkami ewentualnego użycia przez ZSRR siły w Polsce i zapowiadając
możliwość zmiany status quo na Kubie. Nazajutrz złożył publicznie oświadczenie w tej sprawie. Z
podobną interwencją wystąpił papież Jan Paweł II. 12 XII ministrowie spraw zagranicznych państw
NATO ostrzegli Moskwę przed konsekwencjami ewentualnej akcji wojskowej w Polsce. Kreml
zaniechał inwazji12.
Przywódcy ZSRR nie zaprzestali jednak wywierania presji na władze PRL. Na początku 1981 r.
zorganizowano na terenie Polski wielkie manewry Układu Warszawskiego. Prowokacja w
Bydgoszczy, gdzie w marcu 1981 r. milicja pobiła działaczy „SolidaroścF, posłużyła za pretekst do
ponownego zaostrzenia sytuacji. „Solidarność" ogłosiła strajk powszechny, który mógł
 204
doprowadzić do akcji wojskowej Układu Warszawskiego w Polsce. Strajku udało się uniknąć, gdyż
przywódcy „Solidarności" poszli na ustępstwa, podpisując 30 III porozumienie z rządem13. Odtąd
inicjatywę stopniowo zaczęły odzyskiwać władze PZPR, zwłaszcza zaś ośrodek z gen. Wojciechem
Jaruzelskim na czele, który jako premier i minister obrony przygotowywał stan wojenny. I Zjazd
„Solidarności" we wrześniu uchwalił Postanie do ludzi pracy Europy Wschodniej, wzywając
robotników z państw bloku radzieckiego do pójścia w ślady Polski. Reakcja propagandy radzieckiej
była gwałtowna. Pod presją listu KC KPZR IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu tegoż roku
umocnił konserwatywne kierownictwo partii, na czele której, w październiku 1981 r., stanął
Jaruzelski i4.
Działalność papieża Jana Pawła II. Poważny wpływ na zmianę atmosfery międzynarodowej
miała działalność polskiego papieża Jana Pawła II. Postać papieża symbolizowała możliwości
skutecznego działania na rzecz sprawiedliwości jako warunku pokoju. Powszechnie zauważano
nowy styl Jana Pawła II, jego ogromną aktywność i fascynującą osobowość, wywołującą entuzjazm
tłumów, gdziekolwiek się pojawił. Papież, w krótkim czasie, ogłosił kilka encyklik, takich jak
Redemptor hominis czy Laborem exer-cens, stanowiących fundament teologiczny jego pontyfikatu.
W 1979 r. Jan Paweł II przebywał w Meksyku, Polsce, Irlandii, Stanach Zjednoczonych oraz Turcji,
w 1980 r. —
w kilku państwach afrykańskich, RFN. Francu i Brazylii, a w 1981 r. — w Pakistanie, na Filipinach
s w Japonii. Wszędzie witały go nieprzeliczone rzesze. Szczególny niepokój w Związku
Radzieckim budziła działalność Jana Pawła II. Podczas narady sekretarzy KC państw bloku ra-
dzieckiego (3-5 VI 1979) w Berlinie omawiano plany przeciwstawienia się jego misji. W lokalnej
prasie ZSRR pojawiły się wściekłe ataki na osobę papieża. Ostrzeżeniem, że istnieją w świecie siły
gotowe za wszelką cenę powstrzymać papieską misję pokoju i miłości, był zamach na życie Jana
Pawła II, dokonany 13 V 1981 r. w Rzymie przez terrorystę tureckiego Mehmeta Ali Ag^ę.
Zaromadzono wiele poszlak wskazujących, że zamach przyholowały tajne służby bułgarskie
prawdopodobnie w p^n./litnieniu zKGB15.
Zmiana w Białym Domu. Pierwsze lata prezydentury Cartera wyglądały zachęcająco. Stopniowo
jednak jego popularność zaczęła spadać, co wiązało się z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej i
niepowodzeniami na arenie międzynarodowej, a szczególnie z fiaskiem akcji uwolnienia ame-
rykańskich zakładników w Iranie. Notowania Carlera spadały. W lipcu 1980 r. tylko 23%
Amerykanów popierało jego politykę, a jedynie 18% — politykę zagraniczną16. W kampanii przed
wyborami prezydenckimi w J980 r. zwyciężyło przekonanie, że Stany Zjednoczone nie
wykorzystują swojej pozycji ekonomicznej i politycznej, wikłając się w porozumienia, które
bardziej służą przeciwnikowi w globalnej rozgrywce, czyli ZSRR, Kampania tu suil;i pod znakiem
rosnącego poparcia dla konserwatywnej ideologii gospodarczej głoszonej przez kandydata
repuhlikaiiskiego— gubernatora Kalifornii i byłego aktora Hollywood, Ronalda Reagana. Jego
doradcy twierdzili, że stagnacja gospodarcza USA wiąże się z nadmiernymi obciążeniami
podatkowymi, które dławią prywatną przedsiębiorczość, stanów'laeą podstawę sukcesów USA w
przeszłości. W Jistopad/ie 1980 r. Carter przegrał wybory, a prezydenturę w s(vc ; ni 1981 r. objął
Reagan.
Strategia Reagana wynikała z założenia, ze ZSRR stanowi generalne zagrożenie, że jest to rywal o
całkowicie odmiennej od zachodniej logice działania oraz /e problemy międzynarodowe USA są
rezultatem ekspansji Kremla^. Reagan uważał, że powstrzymując tę ekspansję przez zwiększenie
zbrojeń oraz twardą retorykę uda mu MC wymusić ustępstwa na przeżywających trudności
ps/ywódcach ZSRR. Nowa polityka amerykańska miała poie^ao na powrocie do równowagi
militarnej, powsir/ynii';'- : udwróce niu eks|);si^ji radzieckiej w różnych punktach globu, na ro-
kowaniach z pozycji siły, a nie słabości, oraz na mobilizacji energii społeczeństwa amerykańskiego.
Choć Reagan często pokrywał brak konkretnej wiedzy aktorskimi umiejętnościami, posiadał
instynkt przywódcy, który zna ostateczny cel — zwycięstwo w zimnej wojnie — oraz wie, jak go
zrealizować. Po objęciu urzędu Reagan nie tylko nie złagodził tonu swych wypowiedzi, ale nawet je
wzmocnił. Podczas swej pierwszej konferencji prasowej pod koniec stycznia 1981 r. oskarżył
kierownictwo Kremla o niemoralność oraz o to, że nie cola się ono przed żadną zbrodnią,
 205
kłamstwem i oszustwem!H. Kiedy przygnieciony wojną w Afganistanie, złymi stosunkami z
Pekinem i kryzysem polskim Breżniew pod koniec lutego 1981 r., podczas XXVI Zjazdu KPZR,
zaproponował nowemu prezydentowi USA kolejne rokowania rozbrojeniowe, pragnąc go uwikłać
w nowy etap odprężenia na swoich warunkach, Reagan odmówił, kierując uwagę na problem
imperializmu radzieckiego19.
Antysowiecka retoryka i polityka symboli Reagana zaskoczyła starzejące się kierownictwo
Kremla. Oficjalna propaganda zareagowała wzmożeniem ataków antyamery-kańskicli Dyrektor
moskiewskiego Instytutu Badań nad USA i Kanadą, Georgij Arbatow, stwierdził, że administrację
waszyngtońską opanowali polityczni szaleńcy, przywódcy Kremla jednak nie byli przygotowani na
gwałtowną ofensywę ideologiczną ze strony Stanów Zjednoczonych 20. Reagan kontynuował
wysokie tempo zbrojeń amerykańskich, jednocześnie przejął inicjatywę w rokowaniach roz-
brojeniowych. Ponieważ w wyniku radzieckiej inwazji na Afganistan układ SALT II nie wszedł w
życie, przez pewien cz«is w rokowaniach tych utrzymywał się bezruch. ZSRR montował kolejne
rakiety SS-20 bez większej reakcji ze strony sojuszu atlantyckiego. Zgodnie z ustaleniami z grudnia
1979 r, państwa NATO miały podjąć decyzję o rozmieszczeniu rakiet średniego zasięgu w Europie
Zachodniej pod koniec 1983 r.21
Na wiosnę 1981 r. nowa administracja republikańska zapowiedziała gotowość do wznowienia
rozmów w zależności od zachowania Kremla. Rokowania rozpoczęte w listopadzie 1981 ł.
dotyczyły sił nuklearnych średniego zasięgu (INF) oraz redukcji zbrojeń strategicznych (START).
Stały się też odrazu polem konfrontacji propagandowej. Reagan zaproponował .-opcję zerową",
czyli zdemontowanie radzieckich rakiet SS 4, SS-5 i SS-20, co wiązałoby się z jednoczesnym
zrezygnowaniem przez sojusz atlantycki z rozmieszczania rakiet Persd i ng II i Cruise. Dla Kremla
projekt ten był nie do
przyjęcia, gdyż zakładał demontaż tych sił, które ZSRR już posiadał, w zamian za zobowiązanie
Zachodu do prostego zaniechania. Wspomagane przez agentów radzieckich demonstracje
antynuklearne w Europie Zachodniej miały podkopać pozycję negocjatorów NATO. W wyniku
ogromnej manifestacji w Amsterdamie rząd Holandii zrezygnował z rozmieszczania nowych rakiet
na swoim terytorium. W listopadzie 1981 r. Breżniew odwiedził Bonn, by wzmóc na ny wywiad
amerykański stwierdził posuwanie się dużych sił Armii Radzieckiej w pobliże granicy z Polską.
Spodziewano się inwazji. Biały Dom uzyskał zapewnienie Bonn, że w przypadku interwencji
Moskwy rząd RFN przyłączy się do sankcji przeciw ZSRR. Na wniosek doradcy do spraw bez-
pieczeństwa państwa Brzezińskiego, prezydent Carter wysłał depeszę do Breżniewa, ostrzegając
przed skutkami ewentualnego użycia przez ZSRR siły w Polsce i zapowiadając możliwość zmiany
status quo na Kubie. Nazajutrz złożył publicznie oświadczenie w tej sprawie. Z podobną
interwencją wystąpił papież Jan Paweł II. 12 XII ministrowie spraw zagranicznych państw NATO
ostrzegli Moskwę przed konsekwencjami ewentualnej akcji wojskowej w Polsce. Kreml zaniechał
inwazji12.
Przywódcy ZSRR nie zaprzestali jednak wywierania presji na władze PRL. Na początku 1981 r.
zorganizowano na terenie Polski wielkie manewry Układu Warszawskiego. Prowokacja w
Bydgoszczy, gdzie w marcu 1981 r. milicja pobiła działaczy „SolidaroścF, posłużyła za pretekst do
ponownego zaostrzenia sytuacji. „Solidarność" ogłosiła strajk powszechny, który mógł
doprowadzić do akcji wojskowej Układu Warszawskiego w Polsce. Strajku udało się uniknąć, gdyż
przywódcy „Solidarności" poszli na ustępstwa, podpisując 30 III porozumienie z rządem13. Odtąd
inicjatywę stopniowo zaczęły odzyskiwać władze PZPR, zwłaszcza zaś ośrodek z gen. Wojciechem
Jaruzelskim na czele, który jako premier i minister obrony przygotowywał stan wojenny. I Zjazd
„Solidarności" we wrześniu uchwalił Postanie do lud^i pracy Europy Wschodniej, wzywając
robotników z państw bloku radzieckiego do pójścia w ślady Polski. Reakcja propagandy radzieckiej
była gwałtowna. Pod presją listu KC KPZR IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu tegoż roku
umocnił konserwatywne kierownictwo partii, na czele której, w październiku 1981 r., stanął
Jaruzelski i4.
Działalność papieża Jana Pawła II. Poważny wpływ na zmianę atmosfery międzynarodowej
miała działalność polskiego papieża Jana Pawła II. Postać papieża symbolizowała możliwości
 206
skutecznego działania na rzecz sprawiedliwości jako warunku pokoju. Powszechnie zauważano
nowy styl Jana Pawła II, jego ogromną aktywność i fascynującą osobowość, wywołującą entuzjazm
tłumów, gdziekolwiek się pojawił. Papież, w krótkim czasie, ogłosił kilka encyklik, takich jak
Redemptor hominis czy Laborem exer-cens, stanowiących fundament teologiczny jego pontyfikatu.
W 1979 r. Jan Paweł II przebywał w Meksyku, Polsce, Irlandii, Stanach Zjednoczonych oraz Turcji,
w 1980 r. —
w kilku państwach afrykańskich, RFN, Francji i Brazylii, a w 1981 r. — w Pakistanie, na Filipinach
i w Japonii. Wszędzie witały go nieprzeliczone rzesze. Szczególny niepokój w Związku
Radzieckim budziła działalność Jana Pawła II. Podczas narady sekretarzy KC państw bloku ra-
dzieckiego (3-5 VI 1979) w Berlinie omawiani) plany przeciwstawienia się jego misji. W lokalnej
prasie ZSRR pojawiły się wściekłe ataki na osobę papieża. Ostrzeżeniem, że istnieją w świecie siły
gotowe za wszelką cenę powstrzymać papieską misję pokoju i miłości, był zamach na życie Jana
Pawła II, dokonany 13 V 1981 r. w Rzymie przez terrorystę tureckiego Mehmeta Ali Ag^ę.
Zgromadzono wiele poszlak wskazujących, że zamach przygotowały tajne służby bułgarskie
prawdopodobnie w r1015 uinieniu zKGB15.
Zmiana w Białym Domu. Pierwsze lata prezydentury Cartera wyglądały zachęcająco. Stopniowo
jednak jego popularność zaczęła spadać, co wiązało się z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej i
niepowodzeniami na arenie międzynarodowej, a szczególnie z fiaskiem akcji uwolnienia ame-
rykańskich zakładników w Iranie. Notowania Cartera spadały. W lipcu 1980 r. tylko 23%
Amerykanów popierało jego politykę, a jedynie 18% — politykę zagraniczną16. W kampanii przed
wyborami prezydenckimi w 1980 r. zwyciężyło przekonanie, że Stany Zjednoczone nie
wykorzystują swojej pozycji ekonomicznej i politycznej, wikłając się w porozumienia, które
bardziej służą przeciwnikowi w globalnej rozgrywce, czyli ZSRR. Kampania la stalą pod znakiem
rosnącego poparcia dla konserwatywnie! ideologii gospodarczej głoszonej przez kandydata
republikańskiego — gubernatora Kalifornii i byłego aktora Hollywood. Ronalda Reagana. Jego
doradcy twierdzili, że stagnacja gospodarcza USA wiąże się z nadmiernymi obciążeniami podał
kowymi, które dławią prywatną przedsiębiorczość, stammuen podstawę sukcesów USA w
przeszłości. W listopad/ie 1980 r. Carter przegrał wybory, a prezydenturę w siv( ; i; 1981 r. objął
Reagan.
Strategia Reagana wynikała z założenia, ze ZSRR stanowi generalne zagrożenie, że jest to rywal o
całkowicie odmiennej od zachodniej logice działania oraz /e problemy międzynarodowe USA są
rezultatem ekspansji Kremla17. Reagan uważał, że powstrzymując tę ekspansję przez zwiększenie
zbrojeń oraz twardą retorykę uda mu sic wymusić ustępstwa na przeżywających trudności
przywódcach ZSRR. Nowa polityka amerykańska miała polecać na powrocie do równowagi
militarnej, powsir/Yrn,!?^ ^Iwróce niu eksjun-ii radzieckie) w różnych punktach globu, na ro-
kowaniach /' pozycji siły, a nie słabości, oraz na mobilizacji energii społeczeństwa amerykańskiego.
Choć Reagan często pokrywał brak konkretnej wiedzy aktorskimi umiejętnościami, posiadał
instynkt przywódcy, który zna ostateczny cel — zwycięstwo w zimnej wojnie — oraz wie, jak go
zrealizować. Po oDjęciu urzędu Reagan nie tylko nie złagodził tonu swych wypowiedzi, ale nawet
je wzmocnił. Podczas swej pierwszej konferencji prasowej pod koniec stycznia 1981 r. oskarżył
kierownictwo Kremla o niemoralność oraz o to, że nie cofa Się ono przed żadną zbrodnia
kłamstwem i oszustwem^ Kiedy przygnieciony wojną w Afganistanie, złymi stosunkami / Pekinem
i kryzysem polskim Breżniew pod koniec kiicyo 1981 r., podczas XXVI Zjazdu KPZR, zapro-
ponował nowemu prezydentowi USA kolejne rokowania rozbrojeniowe, pragnąc go uwikłać w
nowy etap odprężenia na swoich warunkach, Reagan odmówił, kierując uwagę na problem
imperializmu radzieckiego19.
Antysowiecka retoryka i polityka symboli Reagana zaskoczy};! <{arzejące się kierownictwo
Kremla. Oficjalna propaganda zareagowała wzmożeniem ataków antyamery-kańskich. Dyrektor
moskiewskiego Instytutu Badań nad USA i Kanadą, Georgij Arbatow, stwierdził, że administrację
waszyngtońską opanowali polityczni szaleńcy, przywódcy Kremla jednak nie byli przygotowani na
gwałtowną ofensywę ideologiczną ze strony Stanów Zjednoczonych 20. Reagan kontynuował
wysokie tempo zbrojeń amerykańskich, jednocześnie przejął inicjatywę w rokowaniach roz-
 207
brojeniowych. Ponieważ w wyniku radzieckiej inwazji na Afganislan układ SALT II nie wszedł w
życie, przez pewien czas w rokowaniach tych utrzymywał się bezruch. ZSRR numlowat kolejne
rakiety SS-20 bez większej reakcji ze strony sojuszu atlantyckiego. Zgodnie z ustaleniami z grudniu
1979 r., państwa NATO miały podjąć decyzję o rozmieszczeniu rakiet średniego zasięgu w Europie
Zachodniej pod koniec 1983 r.21
Na wiosnę 1981 r. nowa administracja republikańska zapowiedziała gotowość do wznowienia
rozmów w zależności od zachowania Kremla. Rokowania rozpoczęte w listopadzie 1981 r.
dotyczyły sił nuklearnych średniego zasięgu (INF) oraz redukcji zbrojeń strategicznych (START).
Stały się też od razu poiem konfrontacji propagandowej. Reagan zaproponował .,OJX:K! zerową",
czyli zdemontowanie radzieckich rakiet SS 4 SS-5 i SS-20, co wiązałoby się z jednoczesnym
zrezygnuu aiiieni przez sojusz atlantycki z rozmieszczania rakiet Pershmy II i Cruise. Dla Kremla
nroiekt ten hvł nie do
przyjęcia, gdyż zakładał demontaż tych sił, które ZSRR już posiadał, w zamian za zobowiązanie
Zachodu do prostego zaniechania. Wspomagane przez agentów radzieckich demonstracje
antynuklearne w Europie Zachodniej miały podkopać pozycję negocjatorów NATO. W wyniku
ogromnej manifestacji w Amsterdamie rząd Holandii zrezygnował z rozmieszczania nowych rakiet
na swoim terytorium. W listopadzie 1981 r. Breżniew odwiedził Bonn, by wzmóc na cisk na
kanclerza Schmidta, w szeregach rządzącej SPD przeciwnicy nowych rakiet mieli bowiem coraz
więcej do powiedzenia22.
Stan wojenny w Polsce. W trakcie kilkunastu miesięcy „samoograniczącej się rewolucji" w Polsce
oraz nieustannych nacisków Moskwy i jej satelitów kierownictwo PZPR opracowało plan
pacyfikacji „Solidarności" własnymi siłami. 13 XII 1981 r. wprowadzono w Polsce stan wojenny,
aresztując kilka tysięcy uczestników niezależnego ruchu społecznego, zawieszając prawa
obywatelskie i paraliżując życie kraju. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce wywołało duży
oddźwięk w świecie. Wiele państw demokratycznych potępiło akcję gen. Jaruzelskiego. Chociaż
przywódcy EWG nie zdecydowali się na wprowadzenie sankcji gospodarczych wobec PRL i
ZSRR, 23 XII 1981 r. prezydent Reagan ogłosił wprowadzenie takich sankcji wobec PRL, a 29 XII
wobec Związku Radzieckiego. 11 I 1982 r. również Radu Ministerialna NATO zaleciła swym
członkom wprowadzenie sankcji wobec PRL. Prezydent Reagan proklamował „dzień solidarności z
narodem polskim", a 31 I kilkadziesiąt suicn telewizyjnych na świecie transmitowało sponsorowany
n zez rząd USA program Zęby Polska by ta Polska.
Zduszenie „Solidarności" odbiło się szeroki ni echem w społeczeństwach Zachodu. Szalenie
skomplikowało także sytuację partii komunistycznych. Niektóre z nich. zwłaszcza
eurokomunistyczne, wydały oświadczenia potępiające stan wojenny w Polsce. Komuniści włoscy
stwierdzili wręcz, że okres historyczny zapoczątkowany przez rewolucję bolszewicką dobiegł
końca. Oświadczenie to wywołało uwałtowny atak moskiewskiej „Prawdy" 24. W odruchu
solidarności z Polakami rozpoczęto szeroką akcję pomocy charytatywnej, zwłaszcza w RFN,
Francji, Włoszech i Belgii. W ^bd za Stanami Zjednoczonymi Wielka Brytania i niektóre inne
kraje, oprócz RFN, nałożyły sankcje ekonomiczne na władze wojskowe PRL. Oburzenie zachodniej
opinii publicznej kolejnymi krokami Kremla i jego satelitów spowodowało odroczenie, w marcu
1982 r., madryckich obrad sesji KBWE. W rezultacie delegalizacji „Solidarności" na jesieni 19H2 r.
krytyka wojskowego reżimu Jaruzelskiego nasiliła się ponownie. USA zniosły klauzulę
najwyższego uprzywilejowania w handlu z Polską. Delegalizacja związku spotkała się tez z ostrą
reakcją Międzynarodowej Organizacji Pracy i wieju czołowych polityków. Stan wojenny w Polsce
powa/me osłabił prestiż całego ruchu komunistycznego.
Sukcesja w ZSRR. Słabe wyniki ekonomiczne ZSRR i państw bloku radzieckiego nadmiernie
obciążonych wysiłkiem zbrojeniowym, przedłużająca się wojna w Afganistanie i zdecydowana
polityka prezydenta Reagana stwarzały Kremlowi poważne trudności. Stany Zjednoczone objęły
zdecydowane przodownictwo w wyścigu kosmicznym, wprowadzając do eksploatacji w kwietniu
1981 r. pierwszy wahadłowiec Columbia, który startował jak rakieta, a lądował jak samolot, mogąc
odbywać wielokrotne łoiy orbitalne. Konserwatywne rządy Margaret Thatcher, zwolenniczki
ostrego kursu wobec ZSRR, umocniły się w Wielkiej Brytanii. W wyniku upadku koalicji liberałów
 208
i socjaldemokratów w październiku 1982 r. w RFN powstał nowy rząd chadec-ko-liberalny pod
przewodnictwem kanclerzu Helmuta Kohia, który poparł zdecydowaną politykę Zachodu w sto-
sunku do Związku Radzieckiego. Reformy ekonomiczne w Chinach stanowiły wyzwanie dla
skostniałego systemu planowania i zarządzania w ZSRR. Poprawuiiuc ic stosun ki między Pekinem
a USA i Japonią dręczyły przywódców Kremla myślami o okrążaniu ZSRR.
Potrzeba zmian w systemie radzieckim narastała, jednak starzejące się kierownictwo Kremla było
zupełnie bezwładne. System radziecki nie wypracował innego sposobu sukcesji, jak tylko obalenie
przywódcy lub jego śmierć. Ponieważ ekipa breźniewowska była wewnętrznie stabilna, nic nie
mogło się w niej zmienić, dopóki Breźniew żył. 10 XI 1982 r. niedołężny przywódca ZSRR zmarł.
Dwa dni później sekretarzem generalnym KC KPZR został Jurij Andropow, wieloletni szef KGB.
Dostrzegał on narastające problemy w kraju i podjął nawet próby zaostrzenia dyscypliny w życiu
publicznym, ale ze względu na blokadę ze strony rządzącej nomenklatury nie był w stanie wiele
zmienić. Jedynym jego osiągnięciem stało się pewne odmłodzenie wyższych kadr partyjnych. W
polityce zagranicznej Andropow nie zmienił wiele, m.in. dlatego że pozycję swą zawdzięczał w
dużej mierze poparciu ministra spraw zagranicznych Gromyki. Już 22 XI w przemówieniu na
plenum KC Andropow zapowiedział, że ZSRR „nie pójdzie na żadne ustępstwa"25.
Stany Zjednoczone przechodzą do ofensywy. W latach 1981-1982 nowa administracja
amerykańska zajmowała się głównie reakcją na wydarzenia, których nie była twórcą. Stopniowo
Waszyngton przechodził jednak do ofensywy. Na początku października 1981 r. Reagan ogłosił
pięcioletni program rozwoju potencjału strategicznego USA, głównie rakiet MX, samolotów B-1
oraz rakiet Trident. W maju 1982 r. przejął jednocześnie inicjatywę propagandową, proponując
redukcję arsenałów nuklearnych. Kreml odrzucił ten projekt, znajdując się w defensywie. Wraz z
objęciem stanowiska sekretarza stanu przez George'a Schultza w czerwcu 1982 r., dyplomacja
amerykańska stała się aktywnym instrumentem nowej strategii globalnej USA. Ważną rolę w tej
dyplomacji odgrywała również Jeane Kirkpatrick, ambasador Stanów Zjednoczonych przy ONZ,
która stwierdziła, iż USA będą popierać antykomunistyczne reżimy autorytarne, gdyż akceptuje one
zasady gospodarki rynkowej, współpracują z USA i S4 otwarte na reformy, podczas gdy reżimy
komunistyczne są niereformowalne. Poprawiły się stosunki amerykańsko--chińskie. W sierpniu
1982 r. rządy USA i ChRL podpisały porozumienia zapowiadające zmniejszenie dostaw amery-
kańskiego sprzętu wojskowego dla Tajwanu w zamian za zapewnienie Pekinu o dążeniu do
„pokojowego rozwiązania kwestii tajwańskiej"26.
Niezależnie od zdecydowania w czynach prezydent Reagan sprawnie używał retoryki
antykomunistycznej, podważa jąć wiarygodność i sensowność systemu radzieckiego. Podczas
spotkania z parlamentarzystami brytyjskimi w czerwcu 1982 r. stwierdził m.in., że marksizm-
leninizm znajdzie się na „śmietniku Historii" 27. W przemówieniu wygłoszonym 8 III 1983 r. na
Florydzie Reagan określił radziecki komu nizm jako „imperium zła" we współczesnym świecie 28.
Ogromne znaczenie miało ogłoszenie przez Reagana 23 III 1983 r. programu obrony
przeciwrakietowej przy wykorzystaniu broni laserowej umieszczonej na orbicie okołoziem-skiej,
nazwanego inicjatywą obrony strategicznej (SDI), a potocznie „wojnami gwiezdnymi". Był to
program defensywny, wykorzystujący technologiczną przewagę Stanów Zjednoczonych29.
Polityka Reagana miała jednak swoje ograniczenia. Wzrost wydatków wojskowych powodował
wzrost deficytu budżetowego. Jednoczesne cięcia funduszy na cele społeczne budziły
niezadowolenie i protesty. Biały Dom znalazł się też pod presją farmerów, którzy ucierpieli na
skutek embarga na eksport zbóż do ZSRR. Reagan uchylił to embargo, nie zniósł jednak sankcji
nałożonych na Polskę. Ponieważ sankcje te godziły w pewnym stopniu także w ludność Polski,
prezydent spotkał się z zarzutem, że karmi prześladowców, czyli Kreml, a głodzi ofiary, czyli
Polaków. Strategiczna ofensywa USA budziła też w wielu krajach obawy i protesty wynikające z
podwyższania ryzyka wojny atomowej.
Innym źródłem niepokojów amerykańskich stał się projekt budowy gazociągu z Syberii do
sześciu państw Europy Zachodniej, lansowany przez rząd RFN. Dostawy taniego gazu z ZSRR
stanowiły ważny argument ekonomiczny na rzecz projektu, jednak w Waszyngtonie obawiano się,
że nadmierne uzależnienie sojuszników NATO od radzieckiego „kurka z gazem" może mieć
 209
poważne konsekwencje polityczne. W czerwcu 1982 r. Reagan odwiedził kilka państw zachod-
nioeuropejskich, nie znajdując tam zrozumienia dla swego stanowiska. Ponieważ
zachodnioeuropejscy sojusznicy USA kontynuowali projekt budowy gazociągu z ZSRR, Stany
Zjednoczone nałożyły w końcu embargo na dostawy sprzętu potrzebnego do tej budowy. Francja,
Włochy i RFN kontynuowały własną politykę w tym względzie, krytykując stanowisko
Waszyngtonu, toteż w listopadzie 1982 r. Reagan musiał znieść nieskuteczne embargo30.
Konflikt bliskowschodni. Poważne zagrożenia dla pokoju światowego piętrzyły się na Bliskim
Wschodzie. W lipcu 1980 r. izraelski parlament ogłosił aneksję Jerozolimy i proklamował to miasto
stolicą Izraela, co zaogniło i tak wybuchową sytuację na Zachodnim Brzegu Jordanu. Kreml coraz
intensywniej popierał swoich sojuszników w tym regionie. W październiku 1980 r. prezydent Asad
i Breżniew podpisali 20-letni układ o przyjaźni i współpracy między Syrią a ZSRR. W kwietniu
1981 r. w Moskwie bawił też Kaddafi, gdzie wspólnie z Breżniewem potępił układ z Camp David i
podpi
sał umowę kulturalną. W kwietniu 1981 r. dov/jo do walk między chrześcijańską Falangą a
wojskami syryiskimi w Libanie. Artyleria izraelska zestrzeliła dwa syryjskie śmigłowce, co
zapoczątkowało syryjsko-izraelski) wpi rakietową w Libanie.
6 VI 1982 r. armia izraelska dokonała inwaz.ii na południowy Liban, chcąc zabezpieczyć
pogranicze swego kraju przed atakami rakietowymi z baz palestyńskich po stronie libańskiej,
złamać OWP pod względem wojskowym i politycznym, wesprzeć chrześcijańską Falangę
maromtow w jej dążeniu do utworzenia rządu libańskiego, a także /musie uchodźców palestyńskich
do powrotu do Jordanii, gdzie mogliby zachwiać tronem króla Husajna 38. ZSRR popart stronę arab-
ską i to w bardzo ostrych słowach. TASS ostrzegł /e „twórcy polityki izraelskiej nie powinni
zapominać, /e region bliskowschodni znajduje się w bezpośredniej bliskości południowej granicy
ZSRR oraz że wydarzeniu w lym regionie nie mogą nie wpływać na interesy ZSRR" 32. Mimo to
Krem! zachował się raczej biernie. Co więcej, broń radziecka, którą dysponowali Palestyńczycy i
Syryjczycy okupujący Liban, okazała się znacznie mniej skuteczna niż izraelska oraz zachodnia.
Myśliwce F-15 i F-16 zniszczyły wiele radzieckich samolotów MIG-21 i MIG-23 oraz czołgów F
72. a zachodnia broń rakietowa była bez porównania celiiiejsza od radzieckiej. We wrześniu 1982 r.
Reagan i Brezmew zgłosili dwa plany pokojowe dla Bliskiego Wschodu Oba upadły wobec
niewyrażenia zgody na nie zarówno pr/c/ Izrael, jak i kraje arabskie, z tym że plan amerykański
/ostał na ogól potraktowany serio, podczas gdy radziecki zosi.;'? niemal zignorowany33.
W sierpniu 1982 r. Stany Zjednoczone wysłały do Bejrutu swoje wojska w celu rozdzielenia
walczących stron. Na początku września 1982 r. premier Izraela Begsn spotkał się z szefem
Falangi, prezydentem-elektem Libanu, Beszirem Dżemajelem, żądając od niego formalnego pokoiii
z Izraelem oraz opanowania sytuacji w Libanie. Wkrótce potem Dżema-jel zginął w zamachu
bombowym. Na następcę wybrano jego brata, Amina Dżemajela, który pragnął zawieszenia broni
między zwalczającymi się oddziałami szyiekimi, druzyjski-mi, maronicką Falangą a
Palestyńczykami i Syryjczykami, ale nie zdołał zapanować nad sytuacją. Po wyjściu oddziałów
syryjskich i Frontu Wyzwolenia Palestyny ze stolicy Libanu, wycofały się również wojska
amerykańskie. W tym czasie milicja chrześcijańska dokonała masakry palesłyńskich obozów
uchodźców Sabra i Szatiia, kontrolowanych przez Izra-ełczyków, przez co prestiż Tel Awiwu
iscscrn^1 na tyle, że musiał i iiMijKu: sic / Bejrutu. Do stolicy Libanu weszły ponownie oddziały
amerykańskie. Uwikłały się one jednak w walki /e zwaJczajucymi się ugrupowaniami
chrześcijańskimi i mij/itlmańskimP^.
W grudniu 1982 r. Kreml dostarczył armii syryjskiej duże ilości nowego sprzętu rakietowego, a
radziecki personel wojskowy u tym kraju oceniano już na 8 tyś osób. W kwietniu 1983 r. UTforyśd
z AS-Dżihad al-Islami (Islamskiej Świętej Wojnys dokonali zamachu bombowego, niszcząc 7-
piętrową ambasadę USA w Bejrucie. Zginęło ponad 60 osób. W maju Izrael i Uhan podpisały układ
o zakończeniu stanu wojny i wycoimiju wojsk izraelskich z Libanu. Na znak protestu Syria
zablokowała przejścia drogowe z Libanem. W czerwcu tegoż luku doszło w Libanie do krwawych
walk między zwaJc/;s|.st•vmi się frakcjami Al-Fatah. Nie mogąc sobie poradzić '/ AruhdHiL we
wrześniu amerykańskie okręty wojenne ostrzebh po/ycje syryjskie wokół Bejrutu. 23 X 1983 r. do-
 210
szło do /omachu terrorystów palestyńskich na koszary amerykańskie w tym mieście. Zginęło 240
żołnierzy USA. Bliskowschodnia polityka Rcagana doznała klęski. W lutym 1984 r Waszyngton
ostatecznie wycofał swe wojska z Libanu^. ^ N IM/II! u 1985 r. również Izrael wycofał swoje od-
działy l .łbami przekazując okupowane dotąd tereny proi-zraelskuo Armii Południowego Libanu.
Międzynarodowa rola Libii. Największym problemem północnej Afryki była Libia rządzona
przez płk. Kaddafiego, który d b realizacji swego planu budowy imperium od Atlantyku do oceanu
Indyjskiego nie cofał się przed niczym. Dzięki dochodom / ropy naftowej Libia mogła kupować
olbrzymie liuM! śpi/rui wojskowego i prowadzić aktywną politykę w reglom*: Ze względu na
agresywny antyamerykanizm Kaddafiego ons/ jego wrogość do Izraela, był on cennym partnerem
dla ZSRR, choć często prowadził własną politykę. Usiłował ohaisc iZijdy Numejriego w Sudanie,
Barre w Somalii, zbroił p.iily/antów POLISARIO w dawnej Saharze Hiszpańskiej, sqKinilvstów
muzułmańskich w północnej Nigerii, wy-korzysi\ wal nienawiść między Hutu a Tutsi w Ruandzie i
BurunuL tt także wspomagał dyktatorów Górnej Wolty i Gharn, Sumowil też niezawodne oparcie
dla terroryzmu palestyńskiego, a jego agenci sami organizowali zamachy tego rod/iijii-^. Widząc
rolę Kaddafiego, jaką odgrywał w międzynarodowym terroryzmie, w marcu 1982 r. USA nałożyły
embargo 111 impon ropy z Libii oraz na eksport do tego kraju amory kaliskie j cechnologii.
KadihiSi /aciesniał tez współpracę z komunistycznymi reżimami no .uosui. W sierpniu 1981 r. w
Adenie zawarto układ
o przyjaźni i współpracy między reżimem libijskim, dyktaturą Ali Nasira Muhammada al-
Hasaniego z Jemenu Południowego i Mengistu Hajle Marjama z Etiopii. Reżim Kaddafiego
terroryzował nawet emigrantów libijskich. W drugiej połowie 1982 r. zanotowano wiele
przypadków zabójstw libijskich uchodźców politycznych. Kiedy w październiku 1983 r. władze
francuskie aresztowały członka władz libijskich, podejrzanego o zabójstwo, Libia odmówiła
wydania obywatelom francuskim wiz wyjazdowych. Po wycofaniu przez Libię tej decyzji, Francja
zwolniła aresztowanego. Kaddafi stanowił też problem dla państw arabskich. W lutym 1984 r. jego
agenci podłożyli bombę pod ambasadą Jordanii w Trypolisie, a na początku marca tegoż roku, po
apelu Kaddafiego do wojska o podjęcie marszu na Kair w celu zjednoczenia obu państw,
postawiono w stan pogotowia armię egipską. W kwietniu 1984 r. z okna ambasady Libii w
Londynie zastrzelono policjantkę, która ochraniała demonstrację przeciwników Kaddafiego. Wielka
Brytania zerwała stosunki z Libią. Mimo to w lipcu 1984 r. premier Włoch Andreotti odwiedził
Trypolis, a dwa miesiące później pojechał tam także premier Grecji Papandreu. Stosunki z
Kaddafim utrzymywała też neutralna Austria. Czynnikiem hamującym poczynania Kaddafiego był
postępujący od 1981 r. spadek cen ropy naftowej, a w konsekwencji — libijskich dochodów
eksportowych37.
Największym zagrożeniem dla stabilizacji w północnej Afryce stalą się libijska interwencja w
Czadzie. W marcu 1980 r. wybuchły w tym kraju walki między oddziałami wiernymi premierowi
Hissenowi Habre a wojskami prezydenta Goukouni Oueddei, który zwrócił się o pomoc do
Kaddafiego. W grudniu 1980 r. uzbrojone przez ZSRR wojska libijskie wkroczyły do stolicy
Czadu, Ndżameny. Na początku stycznia 1981 r. Oueddei przybył do Trypolisu, gdzie podpisał z
Kaddafim komunikat o dążeniu do zjednoczenia obu państw. W czerwcu 1982 r. wojska Habrego
odbiły stolicę kraju. W październiku 1982 r. ogłosił się on prezydentem, ale Oueddei stworzył
konkurencyjny Rząd Ocalenia Narodowego. Francja i USA udzieliła pomocy Habremu. W sierpniu
1983 r. Oueddei, wspomagany przez Libijczyków, rozpoczął kontrofensywę, Francja zaś wysłała
swe jednostki na pomoc Habremu. We wrześniu 1984 r. Francja i Libia podpisały umowę o
wycofaniu swych wojsk z Czadu, ale walki w tym kraju trwały nadal38.
Ameryka Środkowa. Stany Zjednoczone napotykały poważne problemy w Ameryce Środkowej.
Po obaleniu reżimu Somozy nowe władze Nikaragui usunęły ze swych szeregów zwolenników
demokracji i obrały kurs proradziecki na wzór Kuby. Wspierany przez Hawanę reżim
sandinistowski otrzymywał pośrednio pomoc radziecką i wspomagał lewicową partyzantkę w
Salwadorze i innych krajach regionu. W listopadzie 1981 r. prezydent Reagan wydał dyrektywę o
szkoleniu nikaraguańskich kontrrewolucjonistów (contras). Ponieważ contras nie zdołali umocnić
się w Nikaragui, CIA podjęło akcję niszczenia dostaw paliwa, minowania portów nikaraguańskich
 211
oraz zamachów na osobistości sandinistowskie. Akcje te wywołały skandal polityczny w Stanach
Zjednoczonych, ponieważ podjęto je bez wiedzy Kongresu. W czerwcu 1983 r. Nikaragua i USA
zerwały wszelkie stosunki39. Fiaskiem zakończyły się też amerykańskie próby zdławienia lewicowej
partyzantki w Salwadorze, gdzie rozgorzała krwawa wojna domowa.
W połowie października 1983 r. marksistowski rząd małej wysepki Grenady na Morzu
Karaibskim został usunięty siłą przez bardziej radykalną grupę komunistyczną, a jego premier
Maurice Rupert Bishop został zamordowany, ponieważ zamierzał rozluźnić więzy z Kubą.
Waszyngton, zaniepokojony o los około tysiąca swoich obywateli, a także budową przez
Kubańczyków wielkiego lotniska na wyspie, zdecydował się podjąć akcję zbrojną. 25 X 1983 r. ó-
tysi^./.ny korpus amerykański wylądował na Grenadzie i zdławił • )por słabych oddziałów
kubańskich i grenadyjskich. Choć v komentarzach prasowych, zarówno na Zachodzie. iak s A
państwach bloku radzieckiego, krytykowano lub wręcz wyśmiewano akcję USA, zapobiegła ona
zakorzenieniu się wpływów komunistycznych w regionie strategicznie ważnym dl.i Waszyngtonu, a
także umożliwiła mieszkańcom wyspy hor władz demokratycznych40.
Sytuacja na południu Afryki. Nabrzmiewa mee problemy etniczne i polityczne na południu
Afryki om/ olbrzymie bogactwa naturalne tego regionu skłaniały ZSRR do prowadzenia
dalekowzrocznej gry, której ostatecznym celem było otoczenie RPA siecią wrogich jej państw
murzyńskich i wykorzystanie napięć wewnętrznych w tym państwie do zmiany ustroju
politycznego. Czas wydawał się sprzyjać ivm planom, rządy białej mniejszości w RPA napotykały
bowiem coraz silniejszy opór czarnej większości, a sąsiednie państwa „frontowe" —Zambia,
Zimbabwe, Botswana. Angola i Mozambik
— były zainteresowane obaleniem apartheidu i w tym celu szukały sprzymierzeńców. W styczniu
198u r. rząd Zimbabwe nawiązał stosunki z ZSRR. Sojusznikiem Afrykańskiego Kongresu
Narodowego, w którego skład wchodziła KP Południowej Afryki, były zwłaszcza komunistyczne
władze Angoli i Mozambiku. Dlatego też rząd R l'A wspierał organizacje walczące z tymi
władzami, takie iak UNITA w Angoli41 czy RENAMO w Mozambiku, i walczył z emigracyjnymi
władzami ANC w tych krajach Na przykład w styczniu 1980 r. wojska RPA zaatakowały siedzibę
Kongresu w Maputo w Mozambiku, a wkrótce pniem zbombardowały rafinerie w Angoli i
przeprowadziły wiele innych akcji tego rodzaju. Pod koniec 1980 r. w Angoli walczyło przeciw
komunistom ok. 15 tyś. żołnierzy RPA. Rząd w Pretorii nie godził się też na wycofanie wojsk z
Afryki Południowo-
-Zachodniej, zwanej Namibią. Wykorzystywał także swoją dominującą pozycję ekonomiczną w
regionie. W lutym 1983 r. w Lesotho spotkali się przedstawiciele () murzyńskich państw regionu.
Potępiono apartheid i omówiono możliwości uniezależnienia się ekonomicznego od RPA4
O ile polityka radziecka miała na celu wykorzystanie rewolucyjnych tendencji w całym regionie, o
tyle Stany Zjednoczone usiłowały pomóc w rozwiązaniu narastających problemów na południu
Afryki, gdzie rasistowska RPA stała wobec przeważających liczebnie sił rewolucyinych, zarówno
ANC, komunistycznych reżimów Angoli i Mozambiku, jak i innych państw „frontowych".
WaszYiioson --łkał stosowa nią sariM si wobec RPA, ale popierał ją tylko na tyle, na ile była ona
skłonna reformować system apartheidu. Jednocześnie dyplomacja USA starała się powstrzymywać
agresywne działania Pretorii, żądała wycofania wojsk kubańskich z Angoli i Mozambiku, wspierała
niepodległość Namibii oraz popierała r/4dy, takich państw jak Zambia, Zimbabwe czy Botswana4
Polityka ta zaczęła w końcu przynosić pewne rezultaty. W styczniu 1984 r. RPA ogłosiła wycofanie
swych wojsk / Angoli, a następnie rozpoczęły się rozmowy delegacji Mozambiku i RPA w sprawie
rozwoju stosunków gospo-darczycii. W marcu 1984 r. prezydenci: Mozambiku Samora Machei i
RPA Pięter Botha, podpisali układ o nieagresji i dobrym sąsiedztwie.
Inne konfrontacje peryferyjne. Jednocześnie trwały liczne wojny i konflikty peryferyjne. W 1980
r. doszło do gwałtownego pogorszenia się stosunków między Iranem a Irakiem Obydwa państwa
były muzułmańskimi dyktaturami, z tym że w Iranie istniała republika islamska szyitów, w Iraku
zaś wojskowy reżim Saddama Husajna opierał się na sunni-tach, represjonujących Kurdów i
mniejszość szyicką. l IV 1980 r. Chomeini wygłosił przemówienie, w którym wezwał
społeczeństwo Iraku do obalenia Saddama Husajna. Niemal w tym s»ijnyin czasie szyiccy
 212
terroryści dokonali nieudanego zamachy na życie irackiego wicepremiera Tarika Aziza. We
wrześniu 1980 r. doszło do pierwszych incydentów zbrojnych na gramcv Iranu i Iraku, a Saddam
Husajn unieważnił iracko--irański traktat graniczny dotyczący podziału rozlewiska Szatt ai -Arab.
Wojska irackie przekroczyły granicę z Iranem rozpoczynając wojnę. W październiku tegoż roku
kontrofensywa irańska przerwała oblężenie Abadanu.
Przez następne lata walki toczyły się ze zmiennym szczęściem. Ohse strony zużywały coraz
więcej zasobów ekonomiczny* ii hez widocznego przełomu. Walki cechowało niezwykłe
okrucieństwo. W maju 1983 r. Międzynarodowy Czerwony Krzyż oskarżył obie strony o
notoryczne łamanie praw wojny, np. rozstrzeliwanie jeńców i celowe ataki na skupisk;! ludności
cywilnej, w tym także z użyciem gazów bojowych. W straszliwych masakrach na pustynnym
froncie ginęły d/iesiątki tysięcy ludzi, w tym bardzo wielu nieletnich żołnierzy 44. Zarówno sojusz
atlantycki, jak i blok radziecki wykazywały wstrzemięźliwość wobec konfliktu, dostarczając broni
obu stronom. Państwa zachodnie, zwłaszcza Wielka BrytaniLi i Francja, robiły interesy w Iraku, ale
unikały nadmiernego antagonizowania fundamentalistów islamskich, dla których Teheran był
wzorem. Stany Zjednoczone miały w Iranie opinię „wielkiego szatana", jednak Irak nie był dla
Waszyngtonu wiele lepszym partnerem. ZSRR nie chciał pogorszenia swych stosunków z Irakiem,
a jednocześnie unikał jawnego poparcia dla Bagdadu, by nie zrazić sobie antyame-rykańskiego
reżimu Chomeiniego. Oba państwa posiadały ponadto poważne zasoby ropy naftowej. W tej
sytuacji zarówno na Zachodzie, jak i w bloku radzieckim uznano, że wojna między Irakiem a
Iranem, której żadna ze stron nie może wygrać, wcale nie jest najgorszym wyjściem45.
Na początku kwietnia 1982 r. armia argentyńska zajęła administrowane przez Wielką Brytanię
wyspy Falklandy na południowym Atlantyku, zwane w Argentynie Malwinami. Londyn ustanowił
blokadę morskę wysp, a następnie pod koniec maja wysłał na Falklandy korpus ekspedycyjny,
który rozgromił wojska argentyńskie i przywrócił brytyjską kontrolę. Konflikt brytyjsko-
argentyński był kłopotliwy dla sojuszu atlantyckiego ze względu na dobre stosunki obu państw ze
Stanami Zjednoczonymi. Sekretarz stanu USA, Alexander Haig, próbował początkowo przekonać
Argentynę do wycofania swych wojsk, podkreślając sojusz amerykańsko-brytyj-ski. Kiedy próba ta
zawiodła, Waszyngton poparł Wielką Brytanię. Moskwa stanęła po stronie Argentyny mimo anty-
komunistycznego charakteru wojskowego reżimu w Buenos Aires. Było to jednak poparcie raczej
symboliczne, tym bardziej że w rezultacie klęski w wojnie brytyjsko-argentyńskiej reżim w Buenos
Aires upadł. Rada Bezpieczeństwa ONZ wezwała do wycofania wojsk argetyńskich, a w maju 1982
r. — do zakończenia wojny46.
Papieskie orędzie pokoju i wolności. Po rekonwalescencji w 1981 r. papież Jan Paweł II
wznowił podróże duszpasterskie. W ciągu kilku lat odwiedził kilkadziesiąt krajów. W lutym 1982 r.
pojechał do Beninu, Gabonu, Gwinei Równikowej i Nigerii, w maju — do Fatimy w Portugalii,
gdzie kolejnego zamachu na jego życie próbował dokonać niezrównoważony psychicznie zakonnik,
na przełomie maja i czerwca, jako pierwszy papież w dziejach, odwiedził Wielką Brytanię, gdzie
spotkał się z królową Elżbietą II, a w czerwcu 1982 r. — Argentynę, Brazylię i siedzibę MOP w
Genewie, gdzie wygłosił przemówienie o godności i autonomii ludzkiej pracy. W październiku
1982 r. Jan Paweł II złożył pierwszą w historii wizytę papieską w Hiszpanii, w marcu 1983 r.
odwiedził Amerykę Środkową i region karaibski, a w czerwcu 1983 r. powtórnie przybył do Polski.
W styczniu 1984 r. Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne z USA, zerwane w 1867
r. W maju 1984 r. papież odbył kolejną podróż do Azji i strefy Pacyfiku, spotykając się w Fair-
banks na Alasce z Reaganem, a w czerwcu odwiedził Szwajcarię. We wrześniu 1984 r. papież
gościł w Kanadzie, a w październiku — w Hiszpanii, Dominikanie i Portoryko. W styczniu 1985 r.
papież udał się do Ekwadoru, Wenezueli, Peru oraz Trynidadu i Tobago.
Wszędzie gdzie przybywał, papież gromadził niezliczone tłumy, nie tylko katolików, ale także
wyznawców innych odłamów chrześcijaństwa lub nawet innych religii. Jan Paweł II wspierał
katolickie ruchy religijne, a także stał się ini-cjatotem międzynarodowych spotkań młodzieży,
zapoczątkowanych w kwietniu 1984 w Rzymie 47. Specjalną wagę przywiązywał do ewangelizacji
krajów Trzeciego Świata. Katolicyzm był tu szczególnie dynamiczny, choć napotykał rozliczne
problemy. W krajach czarnej Afryki powstawały trudności związane z akulturacją chrześcijaństwa.
 213
O ile łatwiej było przyswoić katolickiej liturgii miejscowe śpiewy i tańce, o tyle istotny problem
stanowiły pozostałości magii, która przybierała często ukryte formy pseudochrześcijań-skie 48.
Nabrzmiewającym problemem była także „teologia wyzwolenia", szczególnie popularna w
Ameryce Łacińskiej, gdzie niektórzy księża, tacy jak Leonardo Boff w Brazylii lub Gustavo
Gutierrez w Peru, głosili zgodność zasady chrześcijańskiej obrony biednych z rewolucyjnymi
metodami działania49. We wrześniu 1984 r. ogłoszono w Watykanie instrukcję Kongregacji Nauki
Wiary w sprawie „teologii wyzwolenia". Wspierając naturalne dążenie wszysiksili mdzi do wy-
zwolenia spod różnych form ucisku gospochiscA^o, politycznego, kulturowego, społecznego i
rasowe uo. -krytykowano „teologię wyzwolenia" za uleganie wpływou; marksistowskiej zasady
walki klas oraz za posługiwanie nienawiścią i gwałtem jako metodami działania^0.
Rokowania rozbrojeniowe. Na początku $^3 r. radzieckie imperium wydawało się nadal
niewznis/om'. Panowanie Kremla w krajach satelickich było stabilne. ;s rządy proradzieckie istniały
w kilkunastu państwach Azp Afryki i Ameryki Łacińskiej. Nie licząc ponad l GO-tysięcznej armii
walczącej w Afganistanie, w kilkunastu kni|ach przebywało ok. 37 tyś. doradców i żołnierzy
radzieckich. pr/v czym najwięcej było ich na Kubie (12 tyś.), w IniMi ró tyś.), Syrii (4 tyś.), Libii,
Etiopii i Jemenie Południowym (po ok. 2,5 tyś.) oraz Indiach (1,5 tyś.). Interesy Związku Ra-
dzieckiego reprezentowały też oddziały knhaisskic w Angoli (8 tyś.), Etiopii (6 tyś.), Nikaragui i
Libii (po ; tyś.). Iraku (2 tyś.), Kongu-Brazzaville i Mozambiku (po l lvs.), jak również wojskowi
doradcy encrdowscy w Etiopii. Angoli, Jemenie Południowym, Algierii, Syrii. Iraku i Mozambiku 5
i
.
Wznowione w czerwcu 1982 r. rokowaniu rozbrojeniowe START nie przynosiły większych
rezultatów J i XII 1982 r. Andropow zaproponował pozostawienie w Europie Środkowej tylko tylu
rakiet, ile posiadały Wielka Bmuma i Francja. Propozycja ta zachwiała determinacją państw
/.ichodnioeuro-pejskich w sprawie INF, zmierzała bowiem do pozornego parytetu sił rakietowych w
Europie. Radzieckie nikiety SS-20 były jednak nowocześniejsze od francuskich § brytyjskich,
których ponadto nie liczono dotąd jako ezęs. i odstraszających sił NATO. Negocjatorzy zachodni
zosta h zaskoczeni tą ofertą, w związku z czym 30 III 1983 r. Realni zapopono-wał, że USA
rozmieszczą mniej, niż zapowiadane pierwotnie 572 rakiety, w zamian za redukcje radzieckie
Odchodząc formalnie od „opcji zerowej", amerykański prezydent nie wymieniał jednak liczby
rakiet, które sojusz alhnitycki zamierzał rozmieścić, toteż radziecki minister (11 "ko odrzucił ten
projekt.
Również rozmowy o redukcji brom initegicznych START nie posuwały się naprzód. Obydwu
stnmom zależało na ograniczeniu wyścigu zbrojeń, który przez proste nagromadzenie olbrzymich
arsenałów groził wybuchem wojny nuklearnej. Radziecko-amerykańskie rozmowy START rozpo-
częto w czerwcu 1982 r. w Genewie. W marcu 1983 r. Rea-gan wezwał Moskwę do redukcji liczby
głów ii jądrowych o 1/3, w tym nie więcej niż połowę umics/c.—: - di na rakie lach typn K BM.
Zmusiłoby to ZSRR to radykalnej przebudowy kitlowych sił rakietowych. Andropow zgodził się na
redukcję liczby pocisków ICBM i SLBM o 25% Jednak rokowania na lemat szczegółów
porozumienia trwały nadal52. Tymczasem prezydent Reagan kontynuował strategię zmierzająca do
zwycięstwa w zimnej wojnie. Stany Zjednoczone wydatkowały na zbrojenia coraz więcej, wyraźnie
wyprzedzając jx)il lym względem ZSRR (por. Tabela 5.1). Wiar u(i!ii)sc ZSRR jako partnera w
rokowaniach rozbrojeniowych podważały nie tylko dotychczasowe doświadczenia /
przestrzeganiem ustaleń i notoryczne praktyki szpiegowskie. aie także naganne moralnie metody
działania. W kwietniu I983 r. wydalono z Francji kilkudziesięciu dyplomatów nidzieckich pod
zarzutem szpiegostwa. Międzynarodowa (organizacja Pracy oskarżyła ZSRR o stosowanie pracy
przymusowej przy budowie gazociągu syberyjskiego. Związek Radziecki został usunięty z
międzynarodowych organiz.icji psychiatrycznych za używanie tego rodzaju szpitali jako więzień.
Okazywało się, że różne grupy terrorystyczne szkolone są w ZSRR i jego krajach satelickich. Pod
koniec listopada l^ r. policja włoska wykryła, dzięki zeznaniom Ali Agcv, „bułgarski ślad" zamachu
na Jana Pawła II w maju 1981 r. Aresztowano pracownika bułgarskich linii lotniczych w Rzymie, a
zarzut współdziałania z Agęą postawiono dwóm innym Bułgarom. W grudniu tegoż roku włoski
 214
minister obrony, I eIJo Lagoio. oskarżył wywiad bułgarski o udział w spisku rui życie papieża.
Nasiliły się spekulacje, że za wywiadem husarskim musiało stać co najmniej przyzwolenie KGB5'
Wojiiii albańska. Pozycję ZSRR podkopywały też trudności ekonomiczne i rosnące koszty
rozciągniętego frontu konlT()iis;ieji w różnych punktach globu. Nieustannym źródłem kłopotów
prestiżowych oraz ogromnym obciążeniem ekonomic/in-m stała się dla Kremla wojna w
Afganistanie.
Mimo upływu czasu i rosnących ofiar po obu stronach wojska radzieckie i słabe afgańskie siły
rządowe nie były w stanie złamać oporu partyzantki. Widząc nieskuteczność tradycyjnej taktyki,
dowództwo radzieckie coraz częściej używało helikopterów bojowych i transportowych, a także
gazów. W akcjach odwetowych za zasadzki mudżahedinów armia radziecka równała z ziemią całe
wioski, zabijając ludność cywilną lub zmuszając ją do ucieczki. Stale rosła liczba uchodźców
afgańskich na terenach przygranicznych Pakistanu. W 1982 r. liczbę tę oceniano na ponad 4 min,
czyli ok. 25% całej ludności kraju54.
Taktyka wojny totalnej umacniała tylko opór ludności afgańskiej, toteż liczne ugrupowania
partyzanckie, zasilane w broń zachodnią z terytorium Pakistanu, cieszyły się na ogół poparciem
ludności cywilnej. Mimo że propaganda kremlow-ska wychwalała „braterską pomoc" dla narodu
afgańskiego i nie dopuszczała do publikacji informacji o rozmiarach strat ludzkich i materialnych,
do kraju stale przywożono tysiące zwłok żołnierzy radzieckich poległych w Afganistanie, co
pogarszało i tak złe nastroje w ZSRR. Radzieckie koszty wojny w Afganistanie oceniano na ok. 5
mld rubli rocznie, koszty zaś amerykańskiej pomocy dla powstańców były prawie 7-krotnie niższe.
Armia Radziecka kontynuowała bestialską taktykę „spalonej ziemi", likwidując bazy partyzantów
we wsiach, a przy tym niszcząc zasiewy i mordując ludność cywilną. W lutym 1985 r. specjalny
wysłannik ONZ, Austriak Ernest Ermacora, opracował raport na temat radzieckich i afgańskich
zbrodni wojennych na ludności cywilnej. Raport przedstawiono Zgromadzeniu Ogólnemu, które
ponownie zażądało wycofania obcych wojsk z Afganistanu. Stanowisko Kremla, który domagał się
gwarancji nieingerencji USA w Afganistanie, w chwili gdy kraj ten okupowało ok. 115 tyś.
żołnierzy radzieckich, było dość powszechnie uważane za absurdalne 55. Afganistan stał się dla
ZSRR tym, czym jeszcze 10 lat wcześniej był Wietnam dla Stanów Zjednoczonych.
Pozycja Chin. Czynnikiem, który odgrywał coraz większą rolę w stosunkach globalnych, były
Chiny. Reformy ekonomiczne zainicjowane przez Deng Xiaopinga zapoczątkowały bardzo szybki
wzrost gospodarczy tego kraju, stającego się atrakcyjnym partnerem handlowym. Na przełomie
1982/1983 r. premier Zhao Ziyang odwiedził kilka państw afrykańskich. Chiny rozwijały też
kontakty ekonomiczne z Japonią. Na przełomie listopada i grudnia 1983 r. sekretarz generalny
KPCh, Hu Yaobang, gościł w Japonii, omawiając współpracę gospodarczą między obydwoma
państwami. W marcu 1984 r. Chiny odwiedził premier Japonii Yasuhiro Nakasone, udzielając im
2,1 mld $ kredytu. Na przełomie maja i czerwca 1984 r. premier Zhao Ziyang przybył do Europy
Zachodniej, gdzie również omawiał głównie kwestie gospodarcze.
Stosunki amerykańsko-chińskie uległy pewnemu zamrożeniu na skutek zainteresowania
administracji republikańskiej Tajwanem. W marcu 1983 r. Kreml przeprowadził rozmowy z
kierownictwem chińskim, jednak nie nastąpił wyraźniej szy przełom w stosunkach wzajemnych.
Choć formalnie stosunki radziecko-chińskie były poprawne, na przeszkodzie większemu zbliżeniu
stały trzy kwestie: radziecka interwencja w Afganistanie, poparcie Kremla dla wietnamskiej oku-
pacji Kampuczy i odmowa redukcji radzieckich sił zbrojnych na granicy z Chinami. Na początku
lutego 1984 r. ZSRR i ChRL podpisały jednak umowę handlową, zapowiadającą znaczny wzrost
wzajemnych obrotów. Wobec szybkiego tempa wzrostu gospodarki chińskiej jedyną pociechą dla
Związku Radzieckiego stały się cięcia w wydatkach wojskowych Chin.
Wokół rozmieszczenia rakiet w Europie. Kreml próbował przeciwdziałać rozmieszczeniu
nowych rakiet w Europie Zachodniej, mobilizując ruchy pacyfistyczne i opinię publiczną na
Zachodzie oraz stosując politykę zastraszania.
W styczniu 1983 r. Doradczy Komitet Polityczny Układu Warszawskiego zaproponował NATO
pakt c nieagresji, co miało na celu zaniechanie rozmieszczaniu nowych rakiet amerykańskich56.
Podczas wizyty w styczniu 1983 r. w Bonn Gromyko ostrzegł rząd RFN przed rozmieszczeniem
 215
rakiet taktycznych na terenie Niemiec. Przy pomocy swoich licznych agentów wpływu na
Zachodzie, m.m. współpracowników oficjalnie działającej światowe] Rudy Pokoju, którą kierował
komunista hinduski Romesh Chandra, Kreml uruchomił ogromną „ofensywę pokojową", czvli
akcję propagandową na rzecz zamrożenia zbrojeń nuklearnych oraz przeciw rozmieszczaniu rakiet
amerykańskich w Europie Zachodniej. W Bonn demonstrowało okoli) ćwierć miliona osób pod
hasłami „Ich habe AngsF (Boję sic* oraz „Besser rot als tot" (Lepiej być czerwonym niż martwym).
W Amsterdamie manifestowało 350 tyś. przeciwników zbrojeń, a w Atenach — 200 tyś. osób 57.
Większość demonstrantów na rzecz rozbrojenia nie zdawała sobie zapewne sprawy, że jest ono w
praktyce jednostronne oraz że protestujcie przeciw rozmieszczaniu nowych rakiet sojuszu athmi •-
•ckie^o przybliżają, a nie oddalają zagrożenie radzieckie
Przez cały rok trwała wojna nerwów w sprawie rakiet. W styczniu 1983 r. Reagan wezwał
Andropowa do redukcji wszystkich rakiet średniego zasięgu w mysi „opcji zerowej", jednak bez
skutku. Wyborcze zwycięstwo koalicji chadeckiej w REN w marcu 1983 r. uniocmh.) pozycję
kanclerza Kohia, zwolennika rozmieszczenie? rakiet. Także Wielka Brytania wspierała
determinację USA w tej sprawie. Istotne zmiany zaszły we francuskiej opinii publicznej, która
mimo uczestnictwa komunistów w rządzie socjalistycznym, coraz wyraźniej utwierdzała się w
przekonaniu o zagrożeniu radzieckim^. Na amerykańskie plany budowy systemu laserowej obrony
antyrakietowej, ogłoszone w marcu 1983 r., Andropow odpowiedział oświadczeniem, że Moskwa
nie użyje takiej broni pierwsza. Pod koniec marca Reagan zaproponował redukcję liczby głowic
atomowych w amerykańskich i radzieckich rakietach średniego zasięgu w Europie i Azji, ale bez
uwzględnienia rakiet francuskich i brytyjskich. W parę dni później Kreml odrzucił tę propozycję. W
czerwcu ministrowie spraw zagranicznych państw NATO potwierdzili wolę rozmieszczenia
amerykańskich rakiet taktycznych w Europie Zachodniej.
Jednocześnie Kreml pospiesznie rozmieszczał rakiety SS-20 wycelowane w miasta
zachodnioeuropejskie. Na początku 1983 r. ich liczbę oceniano w? w ? l P9. W Mo skwie musiano
zdawać sobie sprawę, że przewaga konwencjonalna Układu Warszawskiego oraz dominacja w si-
łach rakietowych średniego zasięgu stwarzają unikalną, być może jedyną przed rozmieszczeniem
108 rakiet Per-shing II i 464 rakiet Cruise, okazję do pokonania NATO w Europie. Z Moskwy
płynęły pogróżki i ostrzeżenia przed rozmieszczeniem rakiet amerykańskich. Przez krótki moment,
w lecie 1983 r., wydawało się, że dojdzie do jakiegoś kompromisu. W sierpniu podpisano umowę
na dostawy zboża amerykańskiego do Związku Radzieckiego. Wznowiono rokowania na temat
umowy kulturalnej, a także otwarto konsulat radziecki w Nowym Jorku i amerykański w Kijowie.
Wobec trwających w Europie Zachodniej protestów, rozmieszczenie rakiet Pershing i Cruise
wydawało się mniej prawdopodobne.
Sytuację zmieniło zestrzelenie l IX 1983 r. południo-wokoreańskiego samolotu pasażerskiego linii
KAŁ przez pilota radzieckiego myśliwca SU-15. Samolot koreański przez pomyłkę zboczył z trasy
i znalazł się nad terytorium radzieckim koło Kamczatki. Dowództwo radzieckiej obrony
powietrznej wydało rozkaz zestrzelenia samolotu, co oznaczało śmierć 269 pasażerów. Początkowo
czynniki radzieckie ukrywały, że w ogóle coś wiedzą o samolocie południowokoreańskim.
Następnie jednak szef sztabu armii ZSRR, marsz. Nikołaj Ogarkow, w aroganckiej formie
stwierdził, ze samolot KAŁ 007 wykonywał misję szpiegowski! oraz że w przyszłości ZSRR
zachowa się podobnie. Władze radzieckie odmówiły wypłaty odszkodowań rodzinom ofiar,
zrzucając całą odpowiedzialność na Seul i Stany Zjednoczone. Andropow zabrał głos w tej sprawie
dopiero w miesiąc później, podtrzymując stanowisko Ogarkowa. Punktem kulminacyjnym napięcia
w stosunkach Wschód-Zachód było odwołanie wizyty ministra GromykL w połowie września
władze amerykańskie nie wpuściły bowiem samolotu z nim na pokładzie na lotnisko cywilne w
Nowym Jorku^.
Postępowanie ZSRR zrobiło piorunujące wrażenie na Zachodzie. Akt radzieckiego barbarzyństwa
ostudził protesty przeciwników rozmieszczenia nowych rakiet NATO i skonsolidował ostatecznie
sojusz atlantycki. Rozdźwięki między Waszyngtonem a jego sojusznikami w Europie, tak wyraźne
na początku dekady, minęły. Stanowczą politykę Reagana poparł konserwatywny rząd brytyjski i
liberalno-chadecki rząd RFN, a także socjalistyczny prezydent Francji Mkterrand. Ostrzeżeniem dla
 216
Kremla była wizyta sekretarza obrony USA Weinbergera w Pekinie pod koniec września 1983 r.
Ostre oświadczenia kierownictwa Układu Warszawskiego z 20 X oraz 11 XI niewiele pomogły.
Rządy państw NATO zrozumiały, że dalsze zwlekanie może tylko zwiększyć groźbę ataku
radzieckiego, i zdecydowały się rozmieścić rakiety Pershing II i Cruise w Europie Zachodniej. 14
XI do Wielkiej Brytanii przybyła pierwsza partia rakiet Pershing. 22 XI zachodnioniemiecki
Bundestag przegłosował rozmieszczenie rakiet na terenie RFN. Zdecydowanie Zachodu wywołało
na Kremlu nastrój histerii. W odpowiedzi 23 XI Kreml wycofał się z genewskich rozmów na temat
INF, a wkrótce także z rozmów START. Z końcem listopada USA wycofały się z UNESCO, nie
godząc się z „nadmiernym upolitycznieniem" tej organizacji. Zimna wojna sięgnęła kolejnego
szczytu, ale przesilenie świad czyło o zwiększonej determinacji sojuszu atlantyckiego w obronie
status quo61.
Kolejna zmiana na Kremlu. Na początku 1984 r. ZSRR posiadał przewagę w wielu typach
broni. Ogólna siła uderzeniowa radzieckiego arsenału jądrowego w megafonach była prawie
dwukrotnie większa niż amerykańskiego. ZSRR miał rozmieszczonych 589 rakiet średniego
zasięgu, USA zaś — tylko 41. W 1985 r. radzieckie siły zbrojne dysponowały 270 bojowymi
łodziami podwodnymi, amerykańskie zaś miały ich tylko 100. ZSRR posiadał 950 pocisków
SLBM, a USA — 600. Liczba żołnierzy radzieckich wynosiła ok. 3 min, amerykańskich zaś —
niecałe 800 tyś. Kreml dysponował 53 tyś. czołgów, natomiast USA — 13 tyś. ZSRR miał prawie
1,4 tyś. rakiet międzykontynentalnych, USA zaś — l tyś. Pod względem liczby głowic nuklearnych
USA nieznacznie przewyższały ZSRR. Amerykanie posiadali natomiast 3,3 tyś. rakiet
samosterujących, podczas gdy ZSRR — tylko 1,1 tyś. 62 Przewaga radziecka była oczywista w ilości
broni, natomiast pod względem technicznego poziomu uzbrojenia USA były zdecydowanie bardziej
zaawansowane.
Stagnacja gospodarcza i technologiczna ZSRR powodowała, iż nawet w dziedzinie zbrojeń
przestał on być konkurencyjny w stosunku do Zachodu. Podczas gdy na początku lat
osiemdziesiątych świat zachodni wchodził w rewolucję mikroprocesorową, gospodarka radziecka
coraz trudniej znosiła obciążenie zbrojeniami i kosztami utrzymywania imperium. Amerykanie
coraz częściej informowali o awariach i katastrofach w radzieckich siłach zbrojnych. Na przykład w
sierpniu 1983 r. wywiad USA ustalił, że w pobliżu Kamczatki zatonął radziecki okręt podwodny o
napędzie atomowym z 90-osobową załogą. W czerwcu 1984 r. poinformowano o eksplozji w
radzieckiej bazie w Siewieromorsku, w7 wyniku której zginęło ok. 200 osób. Prymat USA w
Kosmosie był przygniatający. W lutym 1984 r. astronauci z wahadłowca Challenger wyszli w
Kosmos bez liny ubezpieczającej, wyposażeni tylko w osobiste silniki rakietowe.
Spadek tempa wzrostu gospodarczego ZSRR podważał propagandowe tezy o wyższości systemu
komunistycznego. W ZSRR ujawniały się problemy demograficzne i narodowościowe.
Niekonsekwentne próby reform systemu radzieckiego przerwała 9 II 1984 r. śmierć Jurija
Andropowa. Jego następcą został sędziwy i schorowany dogmatyk Konstantin Czernienko. Był on
wyjątkowo bezbarwnym aparatczykiem, zawdzięczającym całą swą karierę Breżniewowi.
Czernienko zaprzestał nawet stwarzania pozorów reformy systemu radzieckiego. W polityce
zagranicznej okres jego rządów stał
się czasem straconym. Stosunki radziecko-chm-kje utraciły dynamikę. Po wizycie na początku
1984 r. chmsMego premiera Zhao Ziyanga w Waszyngtonie, m przełomie kwietnia i maja tegoż
roku w Chinach bawił sam Reagasi który podpisał z Pekinem porozumienie o współpracy
gospodarczej i nuklearnej. Postawa ChRL wobec rywalizacji 7SRR-USA, zwłaszcza dynamika
wzrostu gospodarczego ('lun. me była na rękę Kremlowi. Na linii Moskwa-Pekin panował chłód, a
wizyta radzieckiego wicepremiera Iwana Archipowa w Chinach została odwołana w maju 1984 r.
wohi:c braku postępu w rokowaniach politycznych. Pod koniec października tegoż roku Deng
Xiaoping wydał instrukcję o m/poczęciu polityki „otwartych drzwi" w stosunku do Zachodu,
mającej na celu wzrost napływu zachodnich kapitałów ({o Chin63. Lodowate stosunki USA-ZSRR
nie ulegały /smarne. Choć Czernienko wyraził wolę ich poprawy, w praktyce mc się nie zmieniło.
Wyrazem ideologicznego zacieirzewiema Moskwy stał się bojkot olimpiady w Los Angeles na pi
/elomie lipca i w sierpnia 1984 r., do którego przyłączylj sic --.cdici ZSRR z wyjątkiem Rumunii.
 217
Ofensywa strategiczna Zachodu. Rok 19H4 /uczynał się w fatalnej atmosferze
międzynarodowej. Na wyobraźnię zachodniej opinii publicznej oddziaływał też jako s\ mhol. Przy-
pominano książki George'a Orwella Rok I9H4 (H;!/ Andrieja Amairika Czy ZSRR przetrwa do 1984
r.9 W przeciwieństwie do problemów z sukcesją na Kremlu, admimsmicja republikańska w USA
wykazywała nie tylko prężność w rozwoju zbrojeń, ale także dużą skuteczność propagandowu. Na
podstawie dyrektywy nr 119 o bezpieczeństwie mirodowym, podpisanej przez Reagana 6 I 1984 r.,
przystąpiono do realizacji szerokiego programu badań nad systemem obrony anty-rakietowej w
przestrzeni kosmicznej, czyli .,wojii,imi gwiezdnymi". Waszyngton wykorzystał jednocześnie
odejście delegacji moskiewskiej od stołu rokowań rozbrojemowych dla podkreślenia swych
pokojowych intencji. Wobec spadku popularności polityki zagranicznej Reagana w wyniku sprawy
samolotu koreańskiego, podkreślił on różnice między USA i ZSRR w podejściu do zbrojeń i
wyjaśnił, ze chodzi mu jedynie o rywalizację pokojową. Nie bez racji podkreślał, że program SDI
ma charakter obronny oraz ze gdyby obie strony wiedziały, iż mogą powstrzymać atak
przeciwnik;?, nie potrzeba by było mieć tylu rakiet64.
Zachodnioeuropejscy sojusznicy USA także nabrali pewności siebie. W maju 1984 r., z okazji 35-
leeia NATO, ministrowie spraw zagranicznych państw sojuszu mlantyckiego przyjęli deklarację
waszyngtońska, w kinrci 'l. "'.'K. kowano ZSRR / - n«Ni lenie wyścigu zbrojeń i odejście od
polityki odprcA:jn;s 25 IX tegoż roku Reagan na forum ONZ wezwał ZSRR d" konstruktywnego
dialogu w sprawie rozbrojenia i kont J i k s ów regionalnych, co spowodowało, że ze strony Kremlu
(..ik/e pojawiły się oznaki bardziej konstruktywnej postawy. Gromyko spotkał się z Reaganem. W
amerykań-skiei opinii publicznej ugruntowało się przekonanie o skuteczności polityki zagranicznej
Reagana. W 1984 r. prawie 2/3 Amerykanów uważało, że ZSRR traktuje przyjazne gesty jako
dowód słabości oraz że liczy się tylko z siłą wojskową^5.
Poim 'Ina sytuacja gospodarcza w USA oraz zapewnienia, że nie da/a one do wojny, pozwoliły
Reaganowi skutecznie ubiegać sic o reelekcję. 6 XI 1984 r. Reagan został ponownie wybnun 11,1
prezydenta. Widząc rosnące problemy ZSRR, niemal ou ra/u przystąpił on do politycznej ofensywy.
Tego dnia r/<ju USA ostrzegł ZSRR, że nie będzie tolerował dostaw nsd/ieckiego sprzętu do
Nikaragui. Administracja repuhlikuii.sLs kontynuowała wzrost wydatków wojskowych w
pr/ckonamii. że przyspieszenie wyścigu zbrojeń, zwłaszcza prze/ w 'prowadzenie najnowszych
technologii, doprowadzi do gospodarczego osłabienia Kremla i ustępstw z jego strony. Obitego tez
rząd Reagana zwiększył jeszcze wydatki wojskom v\ podejmując program budowy nowych rakiet
typu MX, broni neutronowej oraz badań nad laserową bronią anty-rakielowa. Symbolem „nowego
patriotyzmu" amerykańskiego w kitiiyr/e masowej stał się bohater filmu Rambo66. Nawet wśród
demokratycznej opozycji w Kongresie popularna była idea ..dp-esywnej współpracy" z ZSRR.
Reclekcjti Reagana była dla Kremla potężnym ciosem. Stany Zjedlioi/one i państwa NATO
zwiększały presję na Związek Radziecki, którego gigantyczny wysiłek zbrojeniowy nie mógł
odwrocie rosnącej przewagi technologicznej Zachodu. Modcrni/acia Armii Radzieckiej wymagała
zwiększenia sprawność :i całej gospodarki. Konserwatywne kierownictwo ZSRR mc mogło
przezwyciężyć ideologicznych blokad postępu. W najwyższym kierownictwie radzieckim panowała
niepewność i Almieszanie związane ze złym stanem zdrowia kluczowych postaci Kremla. Choć w
listopadzie 1984 r. zapewniano. /c minister obrony Ustinow cierpi na ból gardła, zmarł on w
połowie grudnia na zapalenie płuc. Krążyły także pogłoski o całkowite j niesprawności
Czernienki^7.
Symptomem zmiany nastrojów w Związku Radzieckim była w •1/yi.i w grudniu I984 r.
najmłodszego członka kierownictwu ZSRR, Michaiła Gorbaczowa, w Wielkiej Brytanii, gdzie
Zdprr/ctiiował się on jako polityk energiczny i elastyczny68, Wu.i/.H: fiasko swej dotychczasowej
polityki oraz złe
skutki propagandowe odmowy rokowań rozbrojeniowych, w styczniu 1985 r. Kreml zmienił
zdanie w tej sprawie. Podczas spotkania sekretarza stanu Schultza i ministra Gromyki w Genewie
(7-8 I 1985) uzgodniono wznowienie rozmów START oraz INF w marcu tegoż roku. W sprawie
rozbrojenia jednak Zachód przyjął postawę zdecydowaną wobec ZSRR. Z okazji 40 rocznicy Jałty
Reagan odrzucił „jakąkolwiek interpretację porozumień, która zakłada amerykańską zgodę na
 218
podział Europy". W lutym 1985 r. goszcząca w USA premier Thatcher całkowicie poparła twardy
kurs wobec ZSRR69. 10 III 1985 r. zmarł Czernienko. Nowym sekretarzem generalnym KC KPZR
został Gorbaczow. Sukcesję tę odebrano na Zachodzie jako zapowiedź odmłodzenia przywództwa
kremlowskiego. Spekulowano na temat szans zmian polityki ZSRR